ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΜΑΪΟΥ 2018

ΠΡΙΣΜΑ# 41

,,4-5

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Ψηφιακήτεχνολογία και κοινωνικόςέλεγχοςΟι φόβοι απέναντι στην τεχνολογία παραπέ-μπουν είτε στην άποψη του Τζορτζ Όργουελ,που τη θέλει να λειτουργεί αποτελεσματικά,δημιουργώντας μια χειραγωγημένη, ολοκλη-ρωτική κοινωνία, η οποία θα υπερηφανεύεταιαφελώς πόσο ελεύθερη είναι, είτε αντικατο-πτρίζουν την αντίληψη του Φραντς Κάφκαπως θα δημιουργήσει έναν παρανοϊκό, ανεξέ-λεγκτο, αδιαφανή κόσμο, με τεχνολογικάσφάλματα.

Μελετώντας ψηφιακάπαιχνίδια με ιστορικόπεριεχόμενοΤα ψηφιακά παιχνίδια με ιστορικό περιεχόμενο αποκτούν όλο καιμεγαλύτερη κοινωνική αποδοχή, αναπτύσσοντας νέες μορφέςκοινωνικής αναπαράστασης, επικοινωνίας, έκφρασης καισυνδιαλλαγής με το παρελθόν. Ο Ηλίας Στουραΐτης, υποψήφιος

διδάκτορας Ψηφιακής Ιστορίαςστο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, μιλάστο «Πρίσμα» για την έρευνάτου, που αφορά τα διαδικτυακάπαιχνίδια μεγάλου πλήθουςπαικτών.

,,8

Με την ευκαιρία της Διεθνούς ΗμέραςΦωτός, στις 16 Μαΐου, ο καθηγητήςτου Εθνικού Μετσόβιου ΠολυτεχνείουΗρακλής Αβραμόπουλος, διευθυντήςτου Εργαστηρίου ΈρευναςΦωτονικών Επικοινωνιών, τηςΣχολής Ηλεκτρολόγων Μηχανικώνκαι Μηχανικών Υπολογιστών(ΣΗΜΜΥ), μιλά στο «Πρίσμα» για τιςδυνατότητες και το μέλλον τουπεδίου της Φωτονικής.

Πύραυλοιμετρήσεων για τη μελέτη του Σύμπαντος

Η μελέτη τόσο του διαστημικού όσο και του γήινου περιβάλλοντος στηρίζεται τις τελευταίες δεκαετίες σε διαστημικές αποστολές.Ωστόσο, μικρότερης κλίμακας αποστολές όπως οι πύραυλοι μετρήσεων προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες σε μια πλούσιαγκάμα επιστημονικών πεδίων.

,,2-3

,, 4-5

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣΦΩΤΟΝΙΚΗΣ: Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΚΑΙ ΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ

,,6,,7

Ο ηθοποιός Αντώνης Βλησίδηςέφυγε από τη ζωή την

Παρασκευή 4 Μαΐου σε ηλικία 66ετών. Ήταν ο πρώτος

κινηματογραφικός ΈλληναςΓαλιλαίος και πρωταγωνίστησε

στο δραματοποιημένοντοκιμαντέρ «Γαλιλαίος: Η μάχη

στην αυγή της σύγχρονηςεπιστήμης» του Πάνου Ανέστη.

Hμελέτη τόσο του διαστημικού όσο και του γήινου περι-βάλλοντος στηρίζεται τις τελευταίες δεκαετίες σε δια-στημικές αποστολές. Με αυτές εκτελούμε επιτόπιες με-τρήσεις ή/και τις εφοδιάζουμε με μέσα τηλεπισκόπησηςγια να παρατηρούμε από μακριά τη Γη, τον Ήλιο, τους

πλανήτες και τα μακρινά αντικείμενα του Σύμπαντος. Ο σχεδιασμόςκαι η υλοποίηση αυτών των αποστολών συνήθως διαρκούν πολλάχρόνια και απαιτούν πολύ σημαντικούς πόρους (χρηματικό κόστος,ανθρώπινο δυναμικό). Για τον ίδιο σκοπό όμως πολύ συχνά χρησι-μοποιούνται και πύραυλοι που μεταφέρουν ειδικό εξοπλισμό σε ύψηχαμηλότερα από τις τροχιές των δορυφόρων. Οι πύραυλοι μετρή-σεων (sounding rockets), αν και υπόκεινται σε περιορισμούς,έχουν μια σειρά προτερημάτων και για αυτό τον λόγο έχουνχρησιμοποιηθεί ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες. Μάλιστα,αποτελούν ένα από τα πιο αποτελεσματικά διαρκή προγράμ-ματα της NASA και των υπολοίπων διαστημικών υπηρεσιών.

Ένας πύραυλος μετρήσεων αποτελείται από τρία μέρη,το σύστημα προώθησης στερεών καυσίμων, ένα σύστημαελέγχου στο οποίο εκτελούνται οι λειτουργίες ελέγχου, τη-λεμετρίας και επανάκτησης καθώς και το αμιγώς επιστη-μονικό φορτίο, στο οποίο βρίσκονται οι συσκευές μετρή-σεων (οι οποίες αποτελούν το «πείραμα»).

Ο πύραυλος ακολουθεί παραβολική τροχιά της οποί-ας ο «ωφέλιμος χρόνος» μετρήσεων διαρκεί συνήθωςαπό πέντε έως είκοσι λεπτά περίπου. Είναι ιδανικοί γιατη διεξαγωγή μετρήσεων σε ύψη τα οποία είναι πολύχαμηλά για διαστημικές αποστολές, αλλά έχουν με-γάλη σημασία για την κατανόηση του περιβάλλο-ντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα μετεω-ρολογικά πειράματα, για τα οποία χρησιμοποιού-νται πύραυλοι από τη δεκαετία του 1950.

Το κόστος υλοποίησης μιας αποστολής πυ-ραύλου μέτρησης είναι κατά πολύ χαμηλότε-ρο από αυτό μιας διαστημικής αποστολής.

Δεδομένου ότι ο πύραυλος δεν απαιτείται να μπει σε τροχιά, η ισχύςτης προώθησης είναι μικρότερη και η κατασκευή του πυραύλου λιγό-τερο απαιτητική. Επιπλέον, δεδομένου ότι δεν πρόκειται για συσκευέςπου μεταφέρουν συνεχώς δεδομένα στη Γη και έχουν περιορισμένοχρόνο πτήσης, η απομακρυσμένη διαχείριση και η τηλεμετρία είναι ση-μαντικά λιγότερο απαιτητικές.

Επιπλέον, λόγω της μικρής κλίμακας της αποστολής και των λιγό-τερων παραμέτρων που πρέπει να ληφθούν υπόψη, η διάρκεια σχε-διασμού και υλοποίησης των πυραύλων μετρήσεων είναι πολύ μικρή.

Αυτό μειώνει περαιτέρω το κόστος αυτών των αποστολών.Επιπροσθέτως, ο πιο ελαστικός χρονικός προγραμματισμός

επιτρέπει στους σχεδιαστές του πειράματος να μελετή-σουν έκτακτα φαινόμενα, όπως το πολικό σέλας, ή φαι-νόμενα που πρόκειται να συμβούν σύντομα, όπως π.χ.μια έκλειψη Ηλίου. Στις διαστημικές αποστολές κάτι τέ-τοιο δεν είναι εύκολο, καθώς απαιτούνται, όπως ανα-φέρθηκε, πολλά έτη σχεδιασμού, αναζήτησης χρηματο-δότησης, εταίρων κ.λπ. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι αυ-τό της αποστολής Rosetta, της οποίας η σύλληψη, ο σχε-διασμός και η εκτέλεση (εκτόξευση και κυρίως φάση) κα-λύπτουν μια χρονική διάρκεια περίπου δύο δεκαετιών,ενώ μια αποστολή πυραύλου μετρήσεων μπορεί να πραγ-ματοποιηθεί μέσα σε δύο με τρία χρόνια από την έγκρισητου προγράμματος.

Ακόμη ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα των πυραύλωνμετρήσεων είναι ότι οι συσκευές που χρησιμοποιούνται για

τις μετρήσεις συνήθως συλλέγονται μετά την πτήση και μπο-ρούν να ξαναχρησιμοποιηθούν σε μετέπειτα εκτοξεύσεις. Αυ-τή η δυνατότητα αυξάνει την προστιθέμενη αξία των αποστο-λών και δίνει τη δυνατότητα παρεμβάσεων και βελτιώσεων σταπειράματα σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Ταυτόχρονα, οι πύραυλοι μετρήσεων προσφέρουν τη δυνα-τότητα να δοκιμαστούν όργανα που θα γίνουν στη συνέχεια μέ-ρος κανονικών διαστημικών αποστολών. Αυτό συνέβη στην πε-ρίπτωση της αποστολή SOHO και TRACE. Τα δύο αυτά διαστημι-κά παρατηρητήρια (από τα οποία το δεύτερο πλέον είναι εκτός λει-

τουργίας από το 2010) συγκαταλέγονται στις πιο επιτυχημένεςδιαστημικές αποστολές και έχουν αυξήσει εκθετικά τις γνώσεις μας

για τον Ήλιο, σε βαθμό που φαντάζει αδιανόητο το ενδεχόμενο ναμην υπάρχει κάποιο όργανο σαν αυτά στο διάστημα.

Λόγω της ευελιξίας των αποστολών πυραύλων μετρήσεων, το πρό-γραμμα αυτό αποτελεί ένα μοναδικό πεδίο καινοτομίας. Ερευνητές

ή ομάδες ερευνητών έχουν τη δυνατότητα να σχεδιάσουν το πεί-ραμα που έχουν συλλάβει, να ελέγξουν και να επέμβουν στα πε-ρισσότερα στάδια του σχεδιασμού του και να εξετάσουν τυχόνβελτιώσεις. Σε αντίθεση με τις διαστημικές αποστολές, που εί-ναι χώρος εκτεταμένης συνεργασίας πολλών εξειδικευμέ-νων τομέων (κάτι που έχει τις δικές του θετικές επιπτώσεις),στις πυραυλικές αποστολές ο σχεδιαστής έχει συχνά τηνεποπτεία ολόκληρης της αποστολής.

ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΜΑΪΟΥ 201819/ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Για τους ίδιους λόγους, οι αποστολές πυραύλων είναι ιδανικέςγια την εκπαίδευση νέων επιστημόνων αλλά και φοιτητών και μα-θητών. Λόγω του σύντομου χρόνου υλοποίησης και του σχετικάχαμηλού κόστους, ένας νεαρός επιστήμονας έχει τη δυνατότητα,κατά τη διάρκεια της εκπόνησης μια διδακτορικής διατριβής, ναακολουθήσει όλα τα στάδια εκτέλεσης μιας τέτοιας αποστολής, απότον σχεδιασμό ώς τη λήψη και την ερμηνεία των αποτελεσμάτων.Είναι λοιπόν φανερό ότι σε αυτή την περίπτωση ο υποψήφιος δι-δάκτορας αποκτά μια γκάμα δεξιοτήτων, επιστημονικές, τεχνολο-γικές αλλά και διοικητικές. Συνήθως οι μετρήσεις που λαμβάνονταιέχουν μεγάλη σημασία για την επιστημονική κοινότητα, καθώς εί-ναι μοναδικές και συχνά δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικάυψηλού κύρους. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το πρόγραμμα τωναποστολών πυραύλων μετρήσεων της NASA έχει οδηγήσει σε εκα-τοντάδες διδακτορικές διατριβές μέχρι στιγμής. Τέλος, αξίζει να ση-μειωθεί ότι τόσο η NASA όσο και η ευρωπαϊκή ESA έχουν χρημα-τοδοτήσει προγράμματα με σκοπό την προώθηση της εκπαίδευσηςμε τη βοήθεια αποστολών πυραύλων μέτρησης σε φοιτητές και μα-θητές Λυκείων.

Με μια πρώτη ματιά, αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι αποστολές αυ-τού του τύπου προσφέρονται κυρίως για τη μελέτη του περιβάλ-λοντος της ανώτερης ατμόσφαιρας με τη βοήθεια επιτόπιων με-τρήσεων. Άλλωστε, επιτόπιες μετρήσεις με εξειδικευμένα όργανασε ύψη και στρώματα της ατμόσφαιρας τα οποία βρίσκονται πολύχαμηλά για να τοποθετήσουμε δορυφόρους γίνονται πραγματο-ποιούνται τακτικά εδώ και πολλές δεκαετίες από όλες τις χώρεςπου δραστηριοποιούνται στο διάστημα.

Για παράδειγμα, το 2014 η NASA εκτόξευσε πέντε τέτοιους πυ-ραύλους για να μελετήσει τις ιδιότητες του αεροχείμαρρου πουπαρατηρείται στο όριο μεταξύ της τροπόσφαιρας (του στρώματοςτης ατμόσφαιρας στο οποίο βρισκόμαστε και εντοπίζονται σχεδόνόλα τα καιρικά φαινόμενα) και της στρατόσφαιρας. Με το πρό-γραμμα CHAMPS, που αποτελούταν από δύο πυραύλους, η NASAμελέτησε τη δημιουργία νεφών στο ύψος της μεσόσφαιρας σε πο-λικές περιοχές. Η διαδικασία αυτή επηρεάζεται από τα σωματίδιακαπνού που εμφανίζονται όταν μικροί μετεωρίτες «καίγονται» κα-θώς εισέρχονται στην ατμόσφαιρα.

Μέσα στο 2017, η NASA εκτόξευσε πέντε πυραύλους για να με-λετήσει την ιονόσφαιρα και το πολικό σέλας. Το πολικό σέλας είναιαποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ του ηλιακού ανέμου και

της γήινης μαγνητόσφαιρας, δηλαδή του μαγνητισμού που προ-στατεύει τον πλανήτη μας. Η σύνδεση μεταξύ ιονόσφαιρας και μα-γνητόσφαιρας έχει πολύ μεγάλη σημασία για την τεχνολογία πουχρησιμοποιούμε καθημερινά (όπως τα GPS) και ο συνδυασμός επι-τόπιων μετρήσεων από πυραύλους με μετρήσεις από όργανα στηνεπιφάνεια της Γης έχουν αυξήσει δραματικά την κατανόησή μαςτην τελευταία δεκαετία.

Ωστόσο, εκτός από τη Φυσική της Ατμόσφαιρας και τη Μετεω-ρολογία, η γκάμα των πεδίων έρευνας που επωφελούνται από τιςαποστολές αυτού του τύπου είναι εντυπωσιακή. Οι συνθήκες μι-κροβαρύτητας που εμφανίζονται κατά την κυρίως φάση της πτήσηςδίνει τη δυνατότητα στους επιστήμονες να μελετήσουν την εξέλιξηφυσικών διεργασιών σε αυτές τις ιδιαίτερες συνθήκες. Στα μέχριτώρα πειράματα έχουν μελετηθεί φαινόμενα από τη δυναμική τωνρευστών (π.χ. δυναμική των σταγόνων και των φυσαλίδων, επί-

δραση του μαγνητισμού, βρασμός, αφρώδη υλικά, ανάφλεξη), τηνΕπιστήμη των Υλικών (π.χ. υπεραγωγοί, δημιουργία κρυστάλλων,αλλαγές φάσης), τη διαστημική τεχνολογία (π.χ. μελέτη των υλικώνπου χρησιμοποιούνται για τη θερμική θωράκιση των σκαφών) αλ-λά και τη βασική Φυσική. Εκτός όμως από τη Φυσική, δεκάδες πει-ράματα έχουν γίνει και σε πεδία της Βιολογίας, καθώς έχουν με-λετηθεί η φυσιολογία των φυτών και η ανάπτυξη κυττάρων σε συν-θήκες μικροβαρύτητας, οι ιδιότητες των πρωτεινών κ.ά.

Οι αποστολές πυραύλων μετρήσεων δεν προσφέρονται μόνογια επιτόπιες μετρήσεις στο περιβάλλον της ανώτερης ατμόσφαι-ρας. Ένα παράδειγμα είναι η μελέτη της ηλιακής ατμόσφαιρας, ηοποία στηρίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην καταγραφή της υπε-ριώδους ακτινοβολίας και των ακτίνων Χ που αυτή εκπέμπει. Αυτέςοι ακτινοβολίες δεν φτάνουν στο έδαφος, αλλά απορροφώνται απότην ατμόσφαιρα του πλανήτη μας, με αποτέλεσμα η μελέτη του Ήλι-ου να απαιτεί την τοποθέτηση οργάνων στο διάστημα. Οι πύραυλοιμετρήσεων μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να πάρουν περιορι-σμένο αριθμό παρατηρήσεων (περίπου 6 λεπτά) σε συγκεκριμέναμήκη κύματος και προσφέρουν μια εξαιρετική ευκαιρία να μελετή-σει κανείς τη χρωμόσφαιρα και το στέμμα του Ήλιου με σχετικάφτηνές διατάξεις, χωρίς να χρειαστεί να χρηματοδοτήσει ολόκλη-ρη διαστημική αποστολή. Αυτές οι αποστολές προσπαθούν να εξη-γήσουν ένα από τα πιο θεμελιώδη ερωτήματα της Αστροφυσικής:για ποιο λόγο τα εξωτερικά στρώματα της ηλιακής ατμόσφαιραςείναι θερμότερα (μερικά εκατομμύρια βαθμοί) από την επιφάνειάτου (μερικές χιλιάδες βαθμοί). Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η απά-ντηση βρίσκεται κρυμμένη στο μαγνητισμό του Ήλιου, ο οποίος επι-τρέπει σε αμέτρητα φαινόμενα πολύ μικρής κλίμακας (όπως οι να-νοεκλάμψεις) να διοχετεύουν τεράστια ποσά ενέργειας στα ανώ-τερα στρώματα της ηλιακής ατμόσφαιρας. Αποστολές όπως τοVAULT, το Hi-C, το FOXSI και το EUNIS μεταφέρουν όργανα ικανάνα μετρήσουν και να αναλύσουν την υπεριώδη ακτινοβολία τουΉλιου, φιλοδοξώντας να δώσουν απαντήσεις στο ερώτημα αυτό.

Τέλος, ένα πλήθος τομέων της Αστροφυσικής έχει επωφεληθείαπό τη χρήση πυραύλων μετρήσεων, όπως είναι η μελέτη εξω-πλανητών (π.χ. η αποστολή PICTURE), η μελέτη μακρινών γαλα-ξιών και του Γαλαξία μας (π.χ. FORTIS, DXL), του μεσοαστρικού αε-ρίου (CHESS) κ.ά.

Επομένως, το πρόγραμμα πυραύλων μετρήσεων είναι ένα απα-ραίτητο τμήμα της διαστημικής έρευνας, ωφελεί την ανάπτυξη δια-στημικών αποστολών και συμπληρώνει τις γνώσεις που αποκτάμεμε τη βοήθειά τους.

Γ.Κ.

ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ της ιστοριογραφίας υπάρχει μιαγκρίνια τα τελευταία αρκετά χρόνια: δίνουμε με-γάλη έμφαση στις περιπτωσιολογικές μελέτεςκαι χάνουμε το ενδιαφέρον μας για τις μεγάλεςαφηγήσεις. Για την ακρίβεια, όχι μόνο χάνουμετο ενδιαφέρον μας, αλλά αφιερώνουμε χρόνοκαι ενέργεια για να αποδομήσουμε αυτές τιςαφηγήσεις. Το αφήγημα της Επιστημονικής Επα-νάστασης του 17ου αιώνα, της νικηφόρας εξέ-γερσης του ανθρώπινου πνεύματος ενάντια στημεσαιωνική διανοητική στασιμότητα, έχει περι-πέσει σε αχρηστία εξαιτίας του πλήθους των μι-κρο-ιστορικών μελετών που το έχουν μετατρέ-ψει σε έναν πυκνοκατοικημένο καμβά σαν πο-λύπτυχο του Ιερώνυμου Μπος. Το αφήγημα τουΔιαφωτισμού το ίδιο, εξαιτίας αφενός της έμφα-σης στην τοπικότητα του φαινομένου και αφε-τέρου της εκπόνησης ενός πλήθους μελετώνπου αναδεικνύουν τον σύνθετο και αντιφατικόχαρακτήρα ενός φαινομένου που μόνο από από-σταση μοιάζει να είναι αυτό που ισχυρίζεται πωςείναι.

Τι χάνουμε με την απώλεια των μεγάλων αφη-γήσεων και τι κερδίζουμε με τη μικρο-ιστορικήεμβάθυνση; Μεγάλη συζήτηση, που προφανώςδεν μπορούμε να την κάνουμε εδώ. Θα είχε εν-διαφέρον, ωστόσο, να μείνουμε σε ένα στοιχείοαυτής της συζήτησης. Οι μεγάλες αφηγήσεις τα-κτοποιούν την Ιστορία και την κάνουν ανθρώπι-νη και παροντική.

Αυστηρά μιλώντας, ο ιστορικός χρόνος δεν εί-ναι μόνο ο χρόνος των ανθρώπων. Είναι η διάρ-κεια εντός της οποίας πραγματοποιούνται αλλα-γές σε όλα τα επίπεδα της ύπαρξης. Η αδυναμίατων ανθρώπων να συλλάβουν όλο το εύρος τωναλλαγών και η επιθυμία τους να ελέγξουν το πε-πρωμένο τους, τούς ωθούν προς μια αφήγησηπου μετατρέπει τη διάρκεια σε ανθρώπινο χρόνο.Η Ιστορία, από αυτή την άποψη, είναι μια πράξηοικειοποίησης της διάρκειας από τους ανθρώ-πους, μια επιλεκτική και ανθρωποκεντρική ανα-συγκρότηση αυτού που συμβαίνει και, κατά τομεγαλύτερο μέρος του, βρίσκεται έξω από τονέλεγχο και πέρα από τις αντιληπτικές τους ικα-νότητες.

Η μεγάλη αφήγηση επίσης εξηγεί το παρόν. Ηεξιστόρηση του παρελθόντος γίνεται κατά τρό-πον ώστε να φανεί η διαδικασία μέσω της οποίαςμια σειρά γεγονότων και ενεργειών οδήγησε στησημερινή κατάσταση των πραγμάτων. Στη μεγά-λη αφήγηση, πίσω από το επιμέρους και το συ-γκυριακό λειτουργούν οι τάσεις, οι νόμοι ή τα τε-λικά αίτια που οδήγησαν με λογική ή μεταφυσι-κή αναγκαιότητα στο συντελεσμένο παρόν. Καιόχι μόνο αυτό, αλλά το επιμέρους και το συγκυ-ριακό υποτάσσονται σε αυτές τις τάσεις, τους νό-μους και τα αίτια ακόμα κι αν οι πρωταγωνιστέςτους δεν έχουν επίγνωση αυτής της υποταγής.Άρα, η μεγάλη αφήγηση εμπλουτίζει το παρόνμας με την επίγνωση των δυνάμεων που το μορ-φοποίησαν και υποδεικνύει τον βαθμό στονοποίο οι δυνάμεις αυτές παραμένουν ιστορικάενεργές.

Τίποτα από αυτά δεν είναι αθώο ωστόσο. Η ίδιαη πράξη της αφήγησης είναι μια μορφή άσκησηεξουσίας και, όπως θα δούμε, οι ιστοριογραφικέςδιαμάχες είναι κατά βάση πολιτικές διαμάχες.

Μ.Π.

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της ΕπιστήμηςΒάλια Καϊμάκη, Διδάκτωρ Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού Γιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ ΑστροφυσικήςΜανώλης Πατηνιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών, Πανεπιστημίου ΑθηνώνΔημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των Επιστημών

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.gr

ΠΡΙΣΜΑ

Μεγάλεςαφηγήσεις

Πύραυλοι μετρήσεων για τη μελέτη του Σύμπαντος

5

NASA vehicle number

Sounding rocket launch vehicle

m

10 m

15 m

20 m

Με τι ασχολείται το πεδίο της Φωτονικής; Η Φωτονική είναι η μελέτη της παραγωγής, τουχειρισμού και της ανίχνευσης του φωτός. Το φωςαποτελείται από φωτόνια, παρόμοια με το πώς το

ηλεκτρικό ρεύμα αποτελείται από μεμονωμένα ηλεκτρόνια.Ωστόσο, τα φωτόνια έχουν το ξεχωριστό πλεονέκτημα ότιταξιδεύουν με την ταχύτητα του φωτός και δεν καταναλώ-νουν καμία ισχύ κατά τη διάδοση. Για παράδειγμα, τα φω-τόνια ταξιδεύουν συνήθως σε όλο το σύμπαν αποκλειστικάμε την ενέργεια που απαιτείται για την παραγωγή τους. Ταφωτόνια είναι επίσης πολύ αποτελεσματικοί φορείς πλη-ροφοριών. Πρόκειται για ένα ηλεκτρομαγνητικό κύμα(ακριβώς όπως ένα ραδιοκύμα) που κυμαίνεται σε πολύυψηλές συχνότητες, της τάξης των 200 THz (200 × 1012Hz) και συνεπώς μπορεί εύκολα να κωδικοποιήσει ter-abytes / δευτερόλεπτο πληροφορίας κατά πλάτος, φάσηκαι/ή πόλωση.

Tι νέο φέρνει η ολοκληρωμένη Φωτονική;Έχουν υπάρξει πολλές πλατφόρμες για τη φωτο-βολία εδώ και δεκαετίες, όπως είναι οι οπτικέςίνες, όπου τα διακριτά εξαρτήματα (λέιζερ, το κα-

λώδιο οπτικών ινών που διαδίδει το φως και οι ανιχνευτές)κατασκευάζονται ξεχωριστά και συναρμολογούνται σε έναενιαίο σύστημα μετάδοσης πληροφορίας. Στη δεκαετία του1990 έγιναν τα πρώτα βήματα προς την ολοκληρωμένηΦωτονική με την ανάπτυξη επίπεδων κυκλωμάτων φωτός(Planar Lightwave Circuits - PLCs), με βάση το γυαλί ωςυλικό, που υλοποιήθηκαν με τις στάνταρ τεχνικές επεξερ-γασίας ημιαγωγών περιλαμβανομένης της χρήσης φωτο-λιθογραφίας και λέιζερ. Τα PLC εξακολουθούν να χρησιμο-ποιούνται σήμερα και επιτρέπουν την οδήγηση και τη δια-χείριση του φωτός κατά τρόπο ώστε αυτό να αλληλεπιδράμε τον εαυτό του, επιτρέποντας λειτουργίες διακοπτών καιφίλτρων. Ωστόσο, η πλατφόρμα PLC απεικονίζει τις προ-κλήσεις της πραγματοποίησης πραγματικά ολοκληρωμένωνφωτονικών κυκλωμάτων. Συγκεκριμένα, το μεγάλο μέγε-θος των κυματοδηγών («φωτονικών καλωδίων») γυαλιούπεριορίζει την ικανότητα κλιμάκωσης του αριθμού στοιχεί-ων που μπορούν να προσαρτηθούν μαζί και κατά συνέπειατης πολυπλοκότητας του κυκλώματος (εξαιτίας του χαμη-λού δείκτη διάθλασης του γυαλιού ως υλικού). Πιο σημα-ντική είναι η δυσκολία να ενσωματωθούν οι πηγές παρα-γωγής φωτός (τα λέιζερ) και οι ανιχνευτές (φωρατές) στοίδιο τσιπ PLC εξαιτίας των ανόμοιων υλικών από τα οποία εί-ναι κατασκευασμένα τα επιμέρους αυτά δομικά στοιχεία. Ηολοκληρωμένη Φωτονική είναι η διασταύρωση της Μι-κροηλεκτρονικής και της Φωτονικής. Η Μικροηλεκτρονική(δηλαδή ο σχεδιασμός και η κατασκευή ηλεκτρονικών συ-σκευών, συστημάτων και υποσυστημάτων που χρησιμο-ποιούν εξαιρετικά μικρά εξαρτήματα) υπήρξε η κινητήριαδύναμη της τεχνολογίας και της παγκόσμιας οικονομίας γιααρκετές δεκαετίες. Η επιτυχία της είναι ένα άμεσο αποτέλε-σμα του ολοκληρωμένου κυκλώματος, όπου δισεκατομμύ-ρια ηλεκτρικών εξαρτημάτων (τρανζίστορ, καλώδια, αντι-στάσεις, πυκνωτές κ.λπ.) ενσωματώνονται άψογα σε δί-

σκους πυριτίου χρησιμοποιώντας αυστηρά ορισμένες δια-δικασίες κατασκευής και που de facto έχουν ορίσει τον κα-νόνα κλιμάκωσης του Νόμου του Mουρ.

Αυτή τη στιγμή η τεχνολογία των φωτονικών ολοκληρω-μένων κυκλωμάτων βρίσκεται σε ένα σημείο παρόμοιο μεεκείνο όπου ήταν η Μικροηλεκτρονική στις αρχές της δεκαε-τίας του ’70 - όπου μόνο ένας σχετικά μικρός αριθμός επιμέ-ρους εξαρτημάτων ολοκληρώνονταν σε μια ενιαία διάταξη.Ωστόσο, μέσω της αξιοποίησης του εξοπλισμού κατασκευήςκαι περαιτέρω ανάπτυξης των τεχνικών που κατέστησαν τηΜικροηλεκτρονική επιτυχημένη, αρχίζει τώρα να είναι εφικτήη πραγματοποίηση των ίδιων οικονομιών κλίμακας για τηνκατασκευή ολοκληρωμένων φωτονικών κυκλωμάτων. Επι-πλέον, δεδομένου ότι χρησιμοποιούνται παρόμοιες τεχνολο-γίες παραγωγής, η Φωτονική και η Ηλεκτρονική μπορούν ναενσωματωθούν (να ολοκληρωθούν ταυτόχρονα -είτε με ένανμονολιθικό ή με έναν υβριδικό τρόπο-, δηλαδή στο ίδιο τσιπνα υπάρχουν παράλληλα και το οπτικό και το ηλεκτρονικό μέ-ρος της διάταξης) άμεσα μεταξύ τους. Η εξέλιξη αυτή θα έχειως αποτέλεσμα να λειτουργήσουν καλύτερα τόσο τα ηλε-κτρονικά όσο και τα φωτονικά στοιχεία των κυκλωμάτων -όχι μόνο μειώνοντας το μέγεθος, το βάρος και την ισχύ, αλλάεπιτρέποντας την υλοποίηση νέων εφαρμογών, πολλές από

τις οποίες μέχρι πρόσφατα βρίσκονταν εκτός του οράματοςτης τεχνολογικής εξέλιξης.

Ποιες δυνατότητες έχουν τα ολοκληρωμέναφωτονικά κυκλώματα και ποιες είναι οι μεγα-λύτερες προκλήσεις στη δημιουργία τους; Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 προέκυψε ηυπόσχεση του πυριτίου ως ολοκληρωμένης πλατ-φόρμας Φωτονικής. Είναι ιδανικό για την κατα-

σκευή, αφού τα δισκία ολοκλήρωσης πυριτίου χρησιμο-ποιούνται επίσης για τη μεγάλη πλειονότητα των ολοκλη-ρωμένων ηλεκτρονικών κυκλωμάτων. Από νωρίς όμωςδεν ήταν σαφές πόσο καλά θα λειτουργούσε το πυρίτιο γιατη φωτονική τεχνολογία - αλλά έπειτα από πολλαπλές δο-κιμές την τελευταία δεκαετία έχει αποδειχθεί ότι υπερέχειστον έλεγχο του φωτός. Συγκεκριμένα, το πυρίτιο είναιεξαιρετικό στην οδήγηση του φωτός μέσα στα «φωτονικάκαλώδια», γνωστά ως κυματοδηγούς (οι οπτικές ίνες είναιάλλος τύπος κυματοδηγού). Αυτό οφείλεται στις φυσικέςιδιότητες του πυριτίου και ειδικότερα στον υψηλό δείκτηδιάθλασης με τη βοήθεια του οποίου επιτυγχάνεται ο πε-ριορισμός του διαδιδόμενου φωτός μέσα σε μια εξαιρετι-

κά στενή διαδρομή - επιτυγχάνοντας ακόμη και στροφέςτης διαδιδόμενης δέσμης κατά 90 μοίρες σε πολύ μικρόχώρο.

Συνεπώς, είναι δυνατό να πραγματοποιηθούν πολύ σύν-θετα ολοκληρωμένα φωτονικά κυκλώματα των οποίων ηπυκνότητα αυξάνεται πλέον με ταχύ ρυθμό. Επιπλέον, το πυ-ρίτιο είναι διαφανές στα ίδια μήκη κύματος που χρησιμοποι-ούνται για οπτικές ίνες, επιτρέποντας την άμεση διασύνδε-ση των φωτονικών τσιπ πυριτίου με οπτικές ίνες, που απο-τελούν το βασικό εξάρτημα-κλειδί για πολλές εφαρμογές.Ωστόσο, προκειμένου το πυρίτιο να αποτελέσει την πλατ-φόρμα των ολοκληρωμένων φωτονικών κυκλωμάτων τουμέλλοντος, απαιτείται να διαθέτει τη δυνατότητα παραγωγής,ελέγχου και ανίχνευσης του φωτός.

Το ίδιο το πυρίτιο δεν μπορεί να παράγει φως επειδή είναιένας ημιαγωγός, ο οποίος, λόγω της φύσης του, παράγειφωνόνια (θερμότητα) αντί για φωτόνια. Αντίθετα, πολλοίημιαγωγοί τύπου III-V (ονομασία που προέρχεται από τιςομάδες του περιοδικού πίνακα), όπως οι GaAs και InP, είναιημιαγωγοί οι οποίοι δύνανται να παράγουν φως και χρησι-μοποιούνται ήδη για την κατασκευή πηγών λέιζερ. Σήμεραείναι δυνατό να ολοκληρωθούν με υβριδικό τρόπο λέιζερ ΙΙΙ-V απευθείας σε δισκίο πυριτίου που να περιλαμβάνει και τουπόλοιπο μέρος του οπτικού και ηλεκτρονικού κυκλώματοςώστε να αποτελούν πλέον οικονομικά αποδοτικό τρόπο κα-τασκευής τους. Ωστόσο, ανάλογα πάντα με το μήκος κύματοςτου φωτός που μας ενδιαφέρει, το πυρίτιο, τα υλικά ΙΙΙ-V καιτο γερμάνιο μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για τηνανίχνευση του φωτός (φώραση). Κατάλληλη διεργασία με-ταξύ γερμανίου σε πυρίτιο έδωσε τη δυνατότητα για τη δη-μιουργία του κράματος SiGe και από εκεί υπερταχέα τρανζί-στορ χαμηλότερης ισχύος κατανάλωσης, που να είναι από-λυτα συμβατά σε χρηστικά και για ολοκλήρωση με οπτικάστοιχεία σε κοινή πλατφόρμα ολοκλήρωσης. Είναι ένα καλόπαράδειγμα για το πώς είναι σήμερα δυνατό να κωδικοποι-ήσουμε πληροφορία στο φως με ενεργό τρόπο μέσω τουσυνδυασμού της φωτονικής και της μικροηλεκτρονικής τε-χνολογίας, οδηγούμενοι με τον τρόπο αυτό στην έννοια τηςυβριδικής ολοκλήρωσης.

Τι θα φέρει η εφαρμογή ολοκληρωμένωνφωτονικών κυκλωμάτων για τις ευρυζωνικέςεπικοινωνίες και τα κέντρα διαχείρισης δεδο-

μένων;Είναι πλέον σαφές ότι η Φωτονική πυριτίου θα εί-ναι σε θέση να πραγματοποιήσει πολύ σύνθεταφωτονικά κυκλώματα. Μόλις τα τελευταία χρόνια

ο αριθμός των διατάξεων που έχουν ενσωματωθεί σε ολο-κληρωμένα κυκλώματα έχει αυξηθεί ραγδαία (πάνω από10.000 ανά chip). H φυσική εφαρμογή αυτών των ολο-κληρωμένων φωτονικών κυκλωμάτων είναι οι ευρυζωνι-κές επικοινωνίες και ιδιαίτερα τα κέντρα διακίνησης δεδο-μένων (data centers) τα οποία αναμένεται να καταναλώ-νουν σημαντικό ποσοστό από το σύνολο της παραγόμενηςηλεκτρικής ενέργειας για την απλή και μόνο διακίνηση τωνδεδομένων (εξαιρουμένης της επεξεργασίας τους). Συνε-πώς, η ολοκλήρωση όλων των προηγουμένως χρησιμο-

ποιούμενων διακριτών εξαρτημάτων σε φωτονικά τσιπ πυ-ριτίου θα αποφέρει δραματική μείωση της απαιτούμενηςηλεκτρικής ισχύος με ταυτόχρονη βελτίωση (σε επίπεδα τά-ξεων μεγέθους) του εύρους ζώνης. Αυτή η επανάσταση εί-ναι συγκρίσιμη με τις βελτιώσεις που παρατηρούνται στουςυπολογιστές, όπου τα κινητά τηλέφωνα έχουν τώρα τηνίδια απόδοση με τους παλιότερους υπερ-υπολογιστές δια-κριτών κυκλωμάτων που καταλάμβαναν όγκο μεγέθουςαποθηκευτικών κτηρίων πριν από δεκαετίες.

Τα φωτονικά κυκλώματα πυριτίου πρόκειται επίσης ναοδηγήσουν σε πολλές νέες εφαρμογές, αρκετές από τις οποί-ες οι μηχανικοί δεν μπορούσαν να φανταστούν πριν από δύοδεκαετίες. Ήδη αναπτύσσονται κυκλώματα για την επεξερ-γασία αναλογικών σημάτων ραδιοσυχνότητας, ιδιαίτερα γιατις περιοχές συχνοτήτων που είναι δύσκολο να ελεγχθούνηλεκτρικά (~ GHz - THz). Αυτά είναι πιθανό να αποδώσουνεξαιρετικά σταθερούς ταλαντωτές, αναλογικά συστήματαεπικοινωνίας ή απεικονιστές υψηλής ευαισθησίας Terahertz(όπως αυτά που χρησιμοποιούνται σήμερα στα συστήματαασφαλείας των αεροδρομίων, αλλά με βελτιωμένη ευαι-σθησία). Είναι επίσης δυνατό να κατευθυνθούν οι φωτεινέςδέσμες που εκπέμπονται από το τσιπ μέσω του ελέγχου τηςσχετικής φάσης του φωτός (π.χ. phased arrays), οι οποίεςθα είναι ιδιαίτερα χρήσιμες στη Ρομποτική ή σε αυτόνομα αυ-τοκίνητα. Τα φωτόνια μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούνγια την υλοποίηση αισθητήρων, οι οποίοι, συνδυαζόμενοι μεβιολογικές ή χημικές τεχνολογίες, μπορούν να χρησιμοποιη-θούν για την ανίχνευση μικρών αλλαγών στο περιβάλλον, μεάμεση ωφέλεια σε πολλούς τομείς, από την ιατρική φροντί-δα έως την ασφάλεια. Και ένας από τους απώτερους στό-χους της Φωτονικής ήταν πάντα η πραγματοποίηση ενόςοπτικού υπολογιστή. Ενώ αυτό παραμένει πολύ μακριά εξαι-τίας των περιορισμών των φωτονίων (δεν αλληλεπιδρούνισχυρά μεταξύ τους), υπάρχουν μελλοντικές τεχνολογίεςΠληροφορικής που μπορούν να επωφεληθούν από τα φω-τόνια, όπως οι κβαντικοί υπολογιστές.

Είναι σαφές ότι τα οφέλη από τα ολοκληρωμένα φωτονι-κά κυκλώματα είναι τεράστια - ιδιαίτερα όταν η τεχνολογίαυιοθετεί πλήρως την κλιμακούμενη κατασκευή η οποία κα-τέστησε τα ολοκληρωμένα τα ηλεκτρονικά συστήματα τόσοεπιτυχημένα. Ωστόσο, οι προκλήσεις παραμένουν, η μεγαλύ-τερη από τις οποίες είναι η επίτευξη χαμηλού κόστους στησυσκευασία (packaging) ολοκληρωμένων κυκλωμάτων. Ησυσκευασία αντιπροσωπεύει σήμερα το μεγαλύτερο μέροςτου κόστους επειδή οι οπτικές ίνες πρέπει να τοποθετούνταιμε ακρίβεια στους κυματοδηγούς χρησιμοποιώντας χρονο-βόρες διαδικασίες ακριβείας. Ωστόσο, οι λύσεις που βασίζο-νται στη μικροπαραγωγή βελτιστοποιούνται συνεχώς και θαβελτιώσουν δραματικά τον ρυθμό απόδοσης (throughput)και την αξιοπιστία των μελλοντικών κυκλωμάτων. Ως απο-τέλεσμα, είναι πιθανό πως η ολοκληρωμένη Φωτονική θαεπιτύχει την υπόσχεσή της να καταστεί «πανταχού παρούσα»στο προσεχές μέλλον.

Λ.Α.

;

;

;

;

!

!

!

!

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

https://www.youtube.com/watch?v=IXxZRZxafEQ

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΦΩΤΟΝΙΚΗΣH τεχνολογία, το μέλλον και οι εφαρμογές

Φωτονικά ολοκληρωμένα κυκλώματα τυπωμένα σε δίσκο πυριτίου Πειραματικό φωτονικό ολοκληρωμένο κύκλωμα πουυλοποιεί ένα «εργαστήριο πάνω σε τσιπ» (lab-on-a-chip)

για την οπτική ανίχνευση νεοπλασιών. Διακρίνονταικαθαρά τα φωτονικά καλώδια (κυματοδηγοί) των

εισόδων, εξόδων και διακλαδώσεων του τσιπ αλλά καιοπτικές διαδρομές που επιτελούν συγκεκριμένες

οπτικές λειτουργίες λόγω της γεωμετρίας τους

ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΜΑΪΟΥ 201821/

ΣΑΒΒΑΤΟ 19 ΜΑΪΟΥ 201823/ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Oηθοποιός Αντώνης Βλησίδης πέ-θανε την Παρασκευή 4 Μαΐου σεηλικία 66 ετών. Αποφοίτησε απότη Δραματική Σχολή του ΩδείουΑθηνών και από το 1980 εργά-

στηκε στο θέατρο, στον κινηματογράφο καιστην τηλεόραση, ενώ υπήρξε ιδρυτικό μέλοςτου Θεάτρου Καισαριανής. Σημαντικοί σταθμοίστην καριέρα του ήταν οι σειρές «Λούφα καιΠαραλλαγή», «Ακριβή μου Σοφία…», «ΦάκελοςΠολκ στον αέρα», «Η συκοφαντία του αίματος»,οι ταινίες «Ούλοι εμείς εφέντη» του ΛεωνίδαΒαρδαρού, «Νύφες» του Παντελή Βούλγαρη,«Μπορντέλο» του Νίκου Κούνδουρου, «Δεξιό-τερα της Δεξιάς» του Νίκου Αντωνάκου, καθώςκαι η «Χειμωνιάτικη νοσταλγία» του Κώστα Αι-νιάν, για την οποία προτάθηκε για Βραβείο Ερ-μηνείας Α΄ Ανδρικού Ρόλου στο Φεστιβάλ Θεσ-σαλονίκης. Η τελευταία θεατρική του παράστα-ση ήταν οι «Αισχύλου Πέρσες - Σχεδίασμα α΄»σε σκηνοθεσία Μάρθας Φριντζήλα. Ο ΑντώνηςΒλησίδης, αγωνιστής της Αριστεράς, είχε έντο-νη συνδικαλιστική δράση, αγωνίστηκε για ταεπαγγελματικά δικαιώματα του κλάδου του καιόλοι όσοι συνεργάστηκαν μαζί του εξυμνούσαντο μοναδικό ήθος, τη σπάνια καλλιέργεια καιτον πράο χαρακτήρα του.

Ο Αντώνης Βλησίδης, ωστόσο, άφησε και μια

άλλη εξαιρετικά σημαντική παρακαταθήκη πουαφορά τόσο την τέχνη όσο και την εκπαίδευσηκαι τη δημόσια εικόνα των επιστημών. Ήταν οπρώτος κινηματογραφικός Έλληνας Γαλιλαίος.Πρωταγωνίστησε στο δραματοποιημένο ντοκι-μαντέρ «Γαλιλαίος: Η μάχη στην αυγή της σύγ-χρονης επιστήμης» του Πάνου Ανέστη, ενσαρ-

κώνοντας τον εμβληματικό Ιταλό μαθηματικό καιαστρονόμο, ενώ εμφανίστηκε για μόνο μία σκη-νή, εξαιρετικού συμβολικού χαρακτήρα, στο δρα-ματοποιημένο ντοκιμαντέρ «Νεύτων: Η δύναμητου Θεού» (επίσης του Πάνου Ανέστη). Τα συ-γκεκριμένα ντοκιμαντέρ μπορεί κανείς να τα βρειστο ΥouΤube και είναι ιδιαίτερα ευχάριστο ότιαξιοποιούνται από εκπαιδευτικούς στη διδασκα-λία των Φυσικών Επιστημών. Ο ρόλος του Γαλι-λαίου δεν θα μπορούσε να προορίζεται για κά-ποιον άλλον πέρα από τον Αντώνη Βλησίδη. Δενήταν μόνο η συγκλονιστική ομοιότητά του με τονΓαλιλαίο αλλά και η μοναδική του ικανότητα ναχτίσει στο τέλος έναν χαρακτήρα που απέδιδεπερισσότερα από τις σκηνοθετικές και σεναρια-κές οδηγίες και ο θεατής ταυτιζόταν μαζί του.

Σε εγχειρήματα που στέκονται μεταξύ τέχνηςκαι επιστήμης, προσπάθειας απεικόνισης τηςπραγματικότητας και Ιστορίας, ανθρώπων καιτων έργων τους, ο συνδετικός κρίκος και κοινω-νός όλων είναι μόνο ένας: ο ηθοποιός. Ο Αντώ-νης Βλησίδης είχε την ευθύνη να γεφυρώσειόλα τα παραπάνω και να μεταφέρει στον θεατήμια ολοκληρωμένη εικόνα του ήρωα. Και τα κα-τάφερε! Δημιούργησε το απαραίτητο συναισθη-ματικό υπόβαθρο με ελάχιστο λόγο. Εξέφρασετην περιέργεια και την αμηχανία του Γαλιλαίουόταν κράτησε το τηλεσκόπιο στα χέρια του γιαπρώτη φορά. Αποτύπωσε την αφοσίωση και τηναυστηρότητα που έδειχνε ο Γαλιλαίος κατά τηδιάρκεια διεξαγωγής των πειραμάτων του. Έδει-ξε την έκπληξη και την οργή του μετά τις προει-δοποιήσεις της Ιεράς Εξέτασης και την καταδίκητου κοπερνίκειου συστήματος το 1616.

Με λίγα βήματα και με μόνο μέσο τις εκφρά-σεις του προσώπου του, ο Αντώνης Βλησίδηςέπλασε την πιο συγκλονιστική σκηνή της ταινίας.Όταν γονάτισε μπροστά στη Βίβλο, μας έδειξεπόσο λεπτά έχουν υφανθεί τα όρια ανάμεσαστον άνθρωπο και όλα όσα πιστεύει ότι μπορείνα υπάρχουν ή και να μην υπάρχουν πέρα απόαυτόν. Σε αυτή τη σκηνή, ο άνθρωπος έρχεταιαντιμέτωπος με τις ιδέες που έχει πλάσει για νακαταλάβει τον κόσμο και την ίδια στιγμή αυτές οιιδέες τον υπερβαίνουν, τον εξουσιάζουν, τοναναγκάζουν να γονατίσει και να τις υπηρετήσει.Ο Γαλιλαίος βρίσκεται σε μια πρωτοφανή θέση.

Για πρώτη φορά νιώθει οργή και απόγνωση για-τί καταδικάζεται από ανθρώπους που εκπροσω-πούν την πίστη που υπηρετούσε. Και την ίδιαστιγμή νιώθει ότι δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυ-τή την πίστη. Τα αργά βήματα του Γαλιλαίου, τοαργό γονάτισμα, το ασήκωτο βάρος που νιώθειστην πλάτη του από έναν αόρατο σταυρό και τατελευταία λόγια προς τον Θεό του, που με τόσηδυσκολία ξεστομίζονται και με τα οποία αποκη-ρύσσει το έργο μιας ολόκληρης ζωής, συγκρο-τούν μια συγκλονιστική παλέτα συναισθημάτων.

Όλα, όμως, λύνονται όταν στο τέλος της ται-νίας ο Γαλιλαίος σηκώνει το βλέμμα του, κοιτάειμπροστά και κάνει ένα ελάχιστο μειδίαμα, έναχαμόγελο για τη νίκη που θα έρθει. Γνωρίζει ότιαυτή η μάχη είναι μια μάχη με τον εαυτό του καιτους άλλους. Γνωρίζει ότι αυτή τη στιγμή, τηστιγμή της απόλυτης ήττας, οφείλει να αναλογι-στεί ποιος είναι. Η συνέχεια είναι γνωστή. Ο Γα-λιλαίος, παρά τις απαγορεύσεις της Ιεράς Εξέτα-σης, θα γράψει άλλο ένα βιβλίο με το οποίο τοόνομά του θα χαραχτεί με χρυσά γράμματα στηνΙστορία. Στην ταινία «Νεύτων: Η δύναμη του Θε-ού» εμφανίζεται ο Γαλιλαίος για ελάχιστες στιγ-μές, όταν ο Νεύτων (Κωνσταντίνος Λάγκος) δια-βάζει μέρος αυτού του βιβλίου και εμπνέεται απότις μαθηματικές του επινοήσεις. Το φάντασματου Γαλιλαίου είναι εκεί για να δείξει στον Νεύ-τωνα ότι δεν είναι μόνος του. Και το δείχνει πάλιμε ένα χαμόγελο και ένα νεύμα. Είναι το χαμό-γελο με το οποίο απαντάμε στον φόβο όταν μαςλέει ότι δεν θα τα καταφέρουμε. Στον φόβο πουόλοι νιώθουμε όταν νομίζουμε πως δεν έχουμεαπό κάποιον για να πιαστούμε. Στον φόβο μιαςμάταιης ζωής και ενός αναπόφευκτου θανάτου -και αυτό τον φόβο ο Αντώνης Βλησίδης τον απο-τίναξε από πάνω μας με ένα μόνο χαμόγελο καιτον νίκησε…

Καλό ταξίδι, κ. Αντώνη!Δ.Π.

EΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Μελετάτε τα ψηφιακά παιχνίδια μειστορικό περιεχόμενο. Τι είδουςπαιχνίδια περιλαμβάνονται στην

κατηγορία αυτή; Μπορείτε να μας δώσετεμερικά παραδείγματα;

Τα ψηφιακά παιχνίδια που ασχολού-νται με θέματα γύρω από την Ιστορίαεπιλέγουν συνήθως ζητήματα που

άπτονται των πολεμικών συγκρούσεων (Α΄ ήΒ’ Παγκόσμιος Πόλεμος) ή των επαναστάσεων(Γαλλική, Αμερικανική). Από εκεί και πέρα, οιαρχαίοι πολιτισμοί και ο τρόπος εξέλιξής τουςπρος τη σύγχρονη περίοδο αποτελούν μια άλληγνωστή επιλογή των κατασκευαστών. Θα μπο-ρούσαμε, επίσης, να πούμε ότι οι κατηγορίεςπαιχνιδιών που συνήθως επιλέγουν ιστορικόπεριεχόμενο είναι τα παιχνίδια πρώτης βολής(βλ. Medal of Honor), δράσης/περιπέτειας (βλ.Assassin’s Creed) και στρατηγικής (βλ. Civiliza-tion). Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε ταλεγόμενα παιχνίδια σοβαρού σκοπού (seriousgames) παρατηρώντας ότι η επιλογή των θε-μάτων δεν διαφέρει πολύ, αν και τα τελευταίαχρόνια διαπιστώνουμε μια στροφή προς τηνΚοινωνική Ιστορία και την εμβύθιση των χρη-στών σε ενσώματες εμπειρίες βασισμένες σεπραγματικά γεγονότα.

Γιατί επιλέξατε τα συγκεκριμέναπαιχνίδια ως αντικείμενο μελέτης;Ποιο είναι το ενδιαφέρον που πα-

ρουσιάζουν ερευνητικά;Η επιλογή των παιχνιδιών με ιστορικόπεριεχόμενο δεν είναι τυχαία, αφούένας ιστορικός δεν ενδιαφέρεται μό-

νο να ανακαλύπτει τι συνέβη στο παρελθόν, αλ-λά αναζητά τον τρόπο με τον οποίο το παρελ-θόν εμπλέκεται στην καθημερινότητα των αν-θρώπων και πώς δημιουργείται ή/και προ-σλαμβάνεται από το σύνολο της κοινωνίας. Ταψηφιακά παιχνίδια, όμως, διαφοροποιούνταιαπό οποιαδήποτε άλλο μέσο διαμεσολάβησηςανάμεσα σε υποκείμενα της κοινωνίας και πα-ρελθόν, αφού οι εμπλεκόμενοι χρειάζεται ναδράσουν και να εμπλακούν έμπρακτα με το πε-ριεχόμενο του παιχνιδιού ώστε να αντιληφθούντι συμβαίνει. Σε διαφορετική περίπτωση δεν θακαταλάβουν το περιεχόμενο και τη στοχοθεσίατου παιχνιδιού. Ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηρι-στικό τους είναι ότι οι παίκτες μπορούν να επι-

στρέψουν στο παρελθόν όσες φορές επιθυ-μούν, τροποποιώντας το ή νοηματοδοτώνταςτο ανάλογα τα δεδομένα που κάθε φορά έχουνή τους αλγοριθμικούς συσχετισμούς του εκά-στοτε παιχνιδιού. Το παρελθόν μοιάζει κατα-κερματισμένο, με τη δυνατότητα να αναπρο-σαρμοστεί πολλές φορές ανάλογα με τις ανά-γκες του παίκτη και τις δυνατότητες των κανό-νων, ενώ η αίσθηση του χρόνου νοηματοδοτεί-ται μέσω του χώρου δράσης των παικτών.

Τι περιλαμβάνει το υλικό που θαμελετήσετε; Το υλικό μελέτης περιλαμβάνει ψη-φιακά διαδικτυακά παιχνίδια στρατη-γικής και πρώτης βολής. Αυτή η επι-

λογή σχετίζεται με το γεγονός ότι η πρόσβασή

τους είναι ελεύθερη από οποιονδήποτε στο Δια-δίκτυο και σε οποιοδήποτε σημείο του κόσμου,αφού η πρόσβασή τους είναι δωρεάν και αρκε-τά εύκολη. Επίσης, η δυνατότητα συναναστρο-φής με άλλους ανθρώπους κατά τη διάρκειατου παιχνιδιού αποτέλεσε ακόμα έναν παράγο-ντα για την επιλογή τους. Η συνεργατική τουςλογική αναδιαμορφώνει και την πορεία τουπαιχνιδιού. Το υλικό μελέτης σχετίζεται με τοπεριεχόμενο των δύο παιχνιδιών όσο και με τιςαντιδράσεις φοιτητών Ιστορίας που κατά τηδιάρκεια ενός εξαμήνου αξιοποίησαν αυτά ταπαιχνίδια για την εκπαίδευσή τους.

Ποια μέθοδο θα χρησιμοποιήσετεγια την έρευνα;

Εστιάσαμε στην ποιοτική μέθοδο γιατην άντληση στοιχείων και δεδομέ-νων γύρω από τα παιχνίδια και τους

παίκτες. Οι μελέτες λογισμικού (software stud-ies) άλλωστε απαιτούν μία εις βάθος ανάλυσητου περιεχομένου διάδρασης του λογισμικού μετον άνθρωπο έχοντας αναλύσει τι περιλαμβάνειπρώτα το ίδιο. Κατ’ αυτό τον τρόπο δημιουργή-σαμε και τα ανάλογα μεθοδολογικά εργαλεία.Από τη μία πλευρά δημιουργήθηκαν πρωτό-κολλα ανάλυσης περιεχομένου των παιχνιδιώνκαι επιλογή παικτών για τη δράση τους. Από τηνάλλη, συλλέχθηκε υλικό από τη διάρκεια χρή-σης των παιχνιδιών παρατηρώντας τις ενσώ-ματες αντιδράσεις τους, αλλά και τις απόψειςτων χρηστών από την εμπειρία τους. Γι’ αυτότον λόγο η συλλογή υλικού περιλάμβανε οπτικόυλικό, ηχητικό υλικό, ομαδικές συνεντεύξεις,ατομικές συνεντεύξεις, ερωτηματολόγια καιπαρατήρηση ερευνητή.

Ποια θεωρείτε πως θα είναι η αξίατων αποτελεσμάτων για τους φοι-τητές Ιστορίας;Η αξία μπορεί να θεωρηθεί πολλαπλή,αφού οι φοιτητές εξοικειώνονται μετην έννοια ενός νέου μέσου, δηλαδή

των ψηφιακών διαδικτυακών παιχνιδιών, καιαντιλαμβάνονται τις διαφοροποιήσεις που αυτάέχουν από τα υπόλοιπα μέσα. Η κατανόηση τουμέσου τούς βοηθά να αντιληφθούν και τον τρό-πο που η Ιστορία αναπαρίσταται μέσω των παι-χνιδιών και εν συνεχεία προσομοιώνεται απότη δική τους διάδραση με το λογισμικό. Αντι-λαμβάνονται την αφηγηματική ανάπτυξη τηςΙστορίας σε σχέση με τους κανόνες και τους αλ-γοριθμικούς προκαθορισμούς. Τέλος, ιδιαίτεροενδιαφέρον παρουσιάζει η γνωστική πρόσλη-ψη των φοιτητών μέσω της εμπλοκής τους μετο παιχνίδι και τη βύθισή τους σε αυτό, το οποίοξεκινάει από το βασικό επιχείρημα του παιχνι-διού, τις αναπαραστάσεις (ενδυμασίες, αντικεί-μενα) και καταλήγει μέχρι και τις συζητήσειςαπό τις συνεργασίες των παικτών.

Λ.Α.

;

;

;;

;

!

!

!

!

!

VIDEO GAMES ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

Μελετώντας ψηφιακά παιχνίδια με ιστορικό περιεχόμενο

Ο Έλληνας Γαλιλαίος ΜΙΛΗΣΑΜΕ τελευταία φορά πριν λίγουςμήνες, στη γιορτή του. Απ’ όταν γνωρι-στήκαμε κι έπειτα, κανείς δεν ξέχασε τηγιορτή του άλλου. Κατά κάποιον τρόποτον θεωρούσα συγγενή μου, σαν ένανμακρινό θείο ή παππού, που καταλάβαι-νε αμέσως τις ανησυχίες και τους προ-βληματισμούς μου πριν του πω οτιδήπο-τε. Και που δεν επέτρεπε σε κανένα πρό-βλημα να γονατίσει ούτε εκείνον ούτεεμένα («ναι, είναι δύσκολο αλλά… πρέ-πει να επιμείνουμε!»). Είναι αυτό το έναβλέμμα που χρειάστηκε στην ταινία«Νεύτων: η δύναμη του Θεού» για ναδώσει στον ήρωα τη δύναμη να συνεχί-σει. Αυτό το ένα βλέμμα που ξέραμε μετον σεναριογράφο Δημήτρη Πετάκο ότιέπρεπε να υπάρχει στην ταινία πριν κανασχοληθούμε με το σενάριο.

Αυτό που δεν είπα ποτέ σε κανέναν,ωστόσο, ήταν ότι εκείνο το βλέμμα του,πριν απ’ όλους, το χρειαζόμουν εγώ...

Καλό ταξίδι, Αντώνη! Σ’ ευχαριστώ γιαόλα!

ΠΑΝΟΣ ΑΝΕΣΤΗΣ,σκηνοθέτης, υποψήφιος διδάκτωρ

Τμήματος Κινηματογράφου

Ο Ηλίας Στουραΐτης είναι υποψήφιοςδιδάκτορας στο διατμηματικό μετα-πτυχιακό πρόγραμμα Ιστορίας - Πλη-ροφορικής «Ιστορική Έρευνα, Διδα-κτική και Νέες Τεχνολογίες» του Ιονί-ου Πανεπιστημίου σχετικά με την Ψη-φιακή Ιστορία. Έχει τιμηθεί με υπο-τροφία από το Ιαπωνικό Ίδρυμα Nip-pon Foundation SYLFF (SasakawaYoung Leaders Fellowship Fund) καιέχει λάβει βραβείο για την έρευνά τουαπό την Common Ground Community«The Learner».

Civilization Ένα γνωστό παιχνίδι στρατηγικής με ιστορικά, γεωγραφικά καιπραγματικά στοιχεία υποβάθρου. Σε αυτό το παιχνίδι αναπτύσσεται μια τελεολογι-κή διάσταση, αφού ο παίκτης κερδίζει ή χάνει ανάλογα με τα αποτελέσματα τωναποφάσεών του σε διάφορους τομείς, όπως οικονομία, τεχνολογία ή ακόμη καιστρατιωτικά γεγονότα. Η λογική της προόδου αποτελεί βασικό σημείο αναφοράςγι’ αυτά τα παιχνίδια και σχετίζεται με τις ανακαλύψεις και τις εφευρέσεις που θακάνουν οι παίκτες κατά τη διάρκεια της εμπλοκής τους. https://en.wikipedia.org/wi-ki/Civilization_(series)

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

ΤΗΣ EΦΗΣ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Zούμε, αναμφίβολα, στην εποχή τηςραγδαίας ανάπτυξης των τεχνοε-πιστημών της πληροφορίας καιτης βιοτεχνολογίας. Έννοιες ήφράσεις όπως cyborg, «μεταν-

θρώπινο μέλλον», hacker, cracker, e-banking,smartphones, εμφύτευση μικροτσίπ, ρομπο-τική, ανάλυση και μετάλλαξη γενετικού υλι-κού, drones, social media, βιομετρικά συστή-ματα αναγνώρισης, αναρίθμητες ηλεκτρονι-κές εφαρμογές και προγράμματα, πλαστικόχρήμα, εξελιγμένοι συνοριακοί έλεγχοι, επι-τήρηση του αστικού περιβάλλοντος, διαχείρι-ση κινδύνου βάσει δεδομένων και εργαλείαπρόβλεψης διαδίδονται διεθνώς και ενσωμα-τώνονται στον δημόσιο ή καθημερινό λόγο.

Η τεχνολογία υποσχέθηκε στον άνθρωπο τηνεπίλυση των πολύπλευρων προβλημάτων τουκαι την ισορροπία στον πλανήτη. Ωστόσο, οισχυρισμός πως αυτό που επιτεύχθηκε δεν εί-ναι παρά το γιγαντώδες πλέγμα ενός ηλεκτρο-νικού εφιάλτη κατεύθυνσης, επιτήρησης καικαταστολής, στο οποίο όλοι παραμένουν εκτε-θειμένοι, ίσως στηρίζεται σε αρκετά στοιχείατης πραγματικότητας. Βρισκόμαστε, λοιπόν ήδη,στη δυστοπία ενός matrix; Η απάντηση εξαρτά-ται, μεταξύ άλλων, από το αν θα καταφέρουμενα βρούμε το μέτρο ανάμεσα στις δύο μεγάλεςτάσεις: των «τεχνομανιακών» και των «τεχνο-φοβικών». Οι φόβοι απέναντι στην τεχνολογίαπαραπέμπουν είτε στην άποψη του Τζορτζ Όρ-γουελ, που τη θέλει να λειτουργεί αποτελεσμα-τικά, δημιουργώντας μια χειραγωγημένη, ολο-κληρωτική κοινωνία, η οποία θα υπερηφανεύ-εται αφελώς πόσο ελεύθερη είναι, είτε αντικα-τοπτρίζουν την αντίληψη του Φραντς Κάφκαπως θα δημιουργήσει έναν παρανοϊκό, ανεξέ-λεγκτο, αδιαφανή κόσμο με τεχνολογικά σφάλ-ματα.

Μολαταύτα, ο νέος «χρυσός» έχει ένα όνο-μα: δεδομένα. Από όλο το σύγχρονο τεχνολο-γικό φάσμα, η πανταχού παρούσα ψηφιακή τε-χνολογία επιφέρει μεγάλους μετασχηματι-σμούς στην κοινωνία και την οικονομία. Όπωςυποστηρίζουν ιστορικοί και κοινωνιολόγοι τηςεπιστήμης και της τεχνολογίας, η ψηφιοποίησητης καθημερινότητας και των επιστημών αυξά-νει με πρωτόγνωρους ρυθμούς και τρόπους τιςδυνατότητες του κοινωνικού ελέγχου. Ο κη-ρυγμένος πόλεμος κατά της τρομοκρατίας,όπως αναφέρεται σε ανάλογες έρευνες, προ-σφέρει το πρόσχημα ώστε να εντατικοποιη-θούν οι έλεγχοι, με αποτέλεσμα να επιβάλλο-νται νέοι αυταρχικότεροι νόμοι, να κυριαρχούνπροηγμένες κατευθυντήριες τεχνολογικέςεφαρμογές και, ασφαλώς, να ενισχύεται η συ-νεργασία στην ανταλλαγή πληροφοριών μετα-ξύ κρατικών και ιδιωτικών οργανισμών σε πλα-νητικό επίπεδο. Η καθιέρωση του ποσοτικούδείκτη με τον όρο «ανθρώπινη κοινωνική ανά-πτυξη» εμπεριέχει σαφώς τη χρήση εργαλείωνπου ελέγχουν τα συστατικά της καθημερινήςζωής - εργασία, κατανάλωση, υγεία, αναψυχή,σχολείο, οικογένεια και φίλους. Η αύξηση ελέγ-χου και επιρροών είναι εμφανής, καθώς «φω-τογραφίζει» -με τη συμμετοχή μας- τον προ-σωπικό χώρο, την επικοινωνία, τα κοινωνικά,πολιτισμικά και ψυχολογικά περιβάλλοντα σταοποία κινούμαστε.

Αναπτύσσεται, όντως, ένα ήθος φυλακής,όπως επιμένει ο Γκάρι T. Μαρξ (2015, 1988,ΜΙΤ); Ο ίδιος υπενθυμίζει ότι πολλές δημοφι-λείς εφαρμογές είναι προϊόντα στρατιωτικής

έρευνας. Το Διαδίκτυο, οι δορυφόροι, το GPS,το smartphone κ.ά. Εάν, ωστόσο, η στρατιωτι-κή τεχνολογία βρήκε εφαρμογές στην κοινω-νία, συμβαίνει και η τεχνολογία των εταιρειώννα χρησιμοποιείται από τις στρατιωτικές δυνά-μεις. Οι «νέες απειλές», οι καινοτόμες τεχνολο-γίες, τα μοντέλα ζωής που προκύπτουν, όλατείνουν προς τη δημιουργία μιας κοινωνίαςυψίστης ασφαλείας και κατανάλωσης, με τοσύγχρονο υποκείμενο να μετατρέπεται το ίδιοσε πληροφορία η οποία θα αποφέρει πολύμορ-φο όφελος στον διακινητή της. Επίσης διαπι-στώνει: «Η αλματώδης ανάπτυξη των ηλεκτρο-νικών λειτουργιών οδηγεί στη μέχρι στιγμήςεπίρρωση του Νόμου του Μουρ, που προβλέ-πει, χονδρικά, διπλασιασμό της υπολογιστικήςισχύος μέσα σε κάθε δεκαοκτάμηνο, με εκθετι-κή πρόοδο στη σταδιακή ψηφιοποίηση των δε-δομένων και την αυξανόμενη συνδυαστική ικα-νότητα των τεχνολογικών καινοτομιών».

Πολλοί ερευνητές τονίζουν ότι η μηχανήελέγχου της κοινωνίας εκμεταλλεύεται την αρ-χιτεκτονική, τον σχεδιασμό και την προώθησηπροϊόντων, τις θεραπείες, την προσβασιμότη-τα, τους τρόπους εκπαίδευσης και διαβίωσης,τις μεθόδους εντοπισμού, τα λογισμικά κ.λπ., μεαποτέλεσμα τη χάραξη πλαισίου ενός νέου πο-λιτισμού, που θα επιτρέπει τη χειραγώγηση τουσυνόλου των διαπροσωπικών επαφών. Η επι-στημονική ακρίβεια, η τεχνολογική ισχύς, οι μη-χανισμοί ισχυρών κρατικών ή ιδιωτικών οργα-νισμών, ο συνεχής πειραματισμός, καθώς καιη ταχύτατη παγκόσμια διάδοση προσφέρουν,διαρκώς, νεότερα μέσα ελέγχου, περιορίζονταςτο αυτεξούσιο σε όλο και περισσότερες πλευ-

ρές της ζωής. Εξελίξεις στη μηχανοργάνωση,την τεχνητή νοημοσύνη, στις Νευροεπιστήμες,στη Γνωστική Επιστήμη, τη Βιοχημεία, την Επι-στήμη Υλικών «υπόσχονται» νέες δυνατότητεςελέγχου.

Από το Wikileaks, τα αρχεία Σνόουντεν μέχριτις πρόσφατες καταγγελίες σχετικά με το Face-book και το πρόγραμμα Deep Mind της Google,αντιλαμβανόμαστε, μάλλον τεκμηριωμένα, ότιη τεχνολογία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τηνπαρακολούθηση ατόμων χωρίς διάκριση. Ηπεριήγηση στο web και η επικοινωνία, όπωςισχυρίζονται οι αποκαλύψεις, «συστήνουν» τονκαθένα προσωπικά σε άτομα, εταιρείες και κυ-βερνήσεις. Οι αντλούμενες πληροφορίες δια-κινούνται, στη συνέχεια, σε ένα τεράστιο δίκτυοσυλλογής, ανταλλαγής και ανάλυσης δεδομέ-νων. Η αφελής αντίδραση που λέει «Δεν με εν-διαφέρει αν με παρακολουθούν επειδή δενέχω κάτι να κρύψω» αποτελεί την παραχώρη-ση των ατομικών ελευθεριών και του ιδιωτι-κού απορρήτου, νομιμοποιώντας στη συλλογι-κή συνείδηση τις εξελισσόμενες μεθόδουςελέγχου από τα δίκτυα των πολιτικών και οικο-

νομικών εξουσιών.Η διαχείριση δεδομένων καθορίζει την ευ-

ρεία διαδικασία του περίφημου εκσυγχρονι-σμού με εργαλεία τις έννοιες του εξορθολογι-σμού, της επαγγελματοποίησης, της εξειδίκευ-σης, της παραγωγικής ανταγωνιστικότητας κ.ά.Η κουλτούρα του υπέρμετρου καταναλωτι-σμού, η θεοποίηση του κέρδους και η διαρκήςεπιδίωξη της αποτελεσματικότητας ενθαρρύ-νουν την εξάρτηση από εξωτερικές και απρό-σωπες βάσεις δεδομένων, οι οποίες εντοπί-ζουν, αναγνωρίζουν, καταχωρούν, καταγρά-φουν, ταξινομούν και δύνανται να κατευθύ-νουν. Η επίλυση των προβλημάτων παύει, στα-διακά, να βασίζεται σε έναν βαθύτερο αναστο-χασμό και την προσωπική επιλογή, στρεφόμενηστις προτάσεις περίπλοκων -και συνήθως ακα-τανόητων στην πλειονότητα των ανθρώπων-τεχνικών λύσεων σε έναν καλωδιωμένο κόσμοαπόλυτης αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρα-σης με άνευ προηγουμένου ροές προσώπων,πληροφοριών και αγαθών. Παράλληλα, οι πρα-κτικές για τον έλεγχο της εγκληματικότητας,όπως αυτή προσδιορίζεται, επεκτείνονται στηνευρύτερη επιτήρηση των πληθυσμών και τηνεπιβολή κανόνων και προτύπων συμπεριφο-ράς (Ντέιβιντ Λάιον, 1994, 2007, Κέμπριτζ). Ηεμπιστοσύνη απέναντι στην ηθική συγκρότηση,στα κίνητρα, στους στόχους και στις επιλογέςτου ατόμου συρρικνώνεται, καθώς τη θέσητους παίρνουν αυτοματοποιημένοι μηχανισμοί.Την ίδια στιγμή, το υποκείμενο αντιμετωπίζεταιως δυνητικός παραβάτης και μάλιστα, όπως το-νίζεται, με πρόσχημα την προστασία του.

Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει και η άλλη όψη τουνομίσματος, η οποία αναδεικνύει τη δυνατότη-τα των ατόμων να αποκτούν εργαλεία μέσωτων οποίων μπορούν να συντονίσουν τη χει-ραφέτησή τους, να εκφραστούν, να δημιουρ-γήσουν ακόμα και να κινητοποιηθούν. Η τεχνο-λογία, που εξελίσσεται γρήγορα και ταυτόχρο-να, είναι εύκολα διαθέσιμη στο κοινό, έχει,αναμφισβήτητα, θετικά αποτελέσματα. Ανθρω-πιστικά ζητήματα, οργάνωση κινημάτων, αντι-μετώπιση καθημερινών προβλημάτων, ενημέ-ρωση, επικοινωνία κ.ά. έχουν ευνοηθεί από τηνψηφιακή τεχνολογία. Οι άνθρωποι συνδέονταισε όλον τον κόσμο με πρωτοφανή τρόπο. Ηγνώση μεταφέρεται, χωρίς όρια, ως ανοιχτόσύστημα. Οι παραστάσεις, τα εργαλεία και οιπροσλαμβάνουσες του ατόμου εμπλουτίζονταιδιαρκώς. Η συγκέντρωση και ανάλυση μεγά-λων όγκων ψηφιακών δεδομένων αποκαλύ-πτουν νέες συσχετίσεις, που μπορούν να αξιο-ποιηθούν υπέρ του ανθρώπου που θέλει ναμάθει, να ταξιδέψει, να γνωρίσει αλλά και νααντισταθεί στους κάθε λογής εξουσιαστικούςμηχανισμούς.

Σαφώς, λόγω της ταχείας αναπαραγωγήςτης ποσότητας και της ποικιλομορφίας των δε-δομένων που παράγονται από ψηφιακές δρα-στηριότητες, οι νέες τεχνολογίες έχουν την ικα-νότητα να απελευθερώνουν αλλά και να ελέγ-χουν τα άτομα και τις επιλογές τους. Τα όρια εί-ναι δυσδιάκριτα, αλλά εκεί μπαίνει ο καθέναςμας, ξεχωριστά, με τα κριτήριά του και την προ-σωπική ευθύνη του, συνειδητοποιώντας ότιδεν είναι θύμα κάποιων σχεδιασμών, αλλάτους συνδιαμορφώνει ή τους ακυρώνει αλλη-λεπιδρώντας με τον ψηφιακό κόσμο.

Η Έφη Ασημακοπούλου είναι υποψήφια δι-δάκτωρ στο τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίαςτης Επιστήμης του ΕΚΠΑ.

ΣΑΒΒΑΤΟ19 MAΪΟΥ 2018

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Ψηφιακήτεχνολογία

και κοινωνικόςέλεγχος