ΕΛΠ21: ΓΡΑΜΜΑΤΑ 1: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Β΄ ΤΟΜΟΣ

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 323 π.Χ. (θάνατος Μ. Αλεξάνδρου-επιβολή

της μακεδονικής δυναστείας στην Ελλάδα) - 30 π.Χ. (κατάληψη Αλεξάνδρειας

από Αύγουστο και ολοκλήρωση προσάρτησης ελληνικού κόσμου στη Ρωμαϊκή

Αυτοκρατορία).

Περίοδος σημαντικών αλλαγών: επέκταση ελληνισμού προς ανατολάς,

δημιουργία ενιαίου πολιτισμικού χώρου με κυρίαρχη την ελληνική γλώσσα,

νέες πόλεις εκτός ελληνικού χώρου με πρωτεύοντα ρόλο, κυριαρχία

μοναρχικών κρατών, τάση για ενασχόληση με την ιδιώτευση και όχι με τα

κοινά, οι βασιλικές αυλές γίνονται πολιτικοοικονομικοπνευματικά Κέντρα,

λογοτεχνική παραγωγή με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: 30 π.Χ. (ανάρρηση Αυγούστου στον

αυτοκρατορικό θρόνο) – 330 μ.Χ. (μεταφορά της πρωτεύουσας του ρωμαϊκού

κράτους στην Κωνσταντινούπολη)

Μεγάλες αλλαγές : η παράδοση αποκτά πλέον βάρος και η ρητορική έχει

ηγεμονικό ρόλο, επιδράσεις και στην εκπαίδευση.

2

ΜΕΡΟΣ Α’: ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

1.1. Γενικός προσδιορισμός της ελληνιστικής εποχής

1. Προέλευση όρου «ελληνιστικός» και ορισμός του

Κυριαρχεί μεν ο ελληνικός πολιτισμός αλλά το κέντρο βάρους

βρίσκεται πλέον στα ανατολικά κράτη, που κατέλαβαν και αποίκισαν οι

Έλληνες.

Ελληνιστική εποχή: η ιστορική περίοδος κατά την οποία η ελληνική

γλώσσα, μέσω των κατακτήσεων του Μ. Αλεξάνδρου, εξαπλώνεται

προς ανατολάς και γίνεται κυρίαρχη γλώσσα όλων των κατακτημένων

περιοχών. Ο όρος ελληνιστικός (Droysen, 1836) από γλωσσολογικός

αρχικά, επεκτάθηκε σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού (βλ. σελ. 23

για τη σημασία του).

3

1.2. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ (Δραστ. 1η)

Δημιουργία νέων κρατών εκτός Ελλάδας: Μετά το διαμελισμό της

αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε επιμέρους βασίλεια, η

μακρόχρονη περίοδος ταραχών στην κυρίως Ελλάδα είχε ως αποτέλεσμα την

παρακμή και την ανάπτυξη νέων κέντρων εξουσίας μακριά απ’ αυτήν π.χ. το

βασίλειο των Σελευκιδών ή η Αίγυπτος (βασίλειο των Λαγιδών).

Πολιτική οργάνωση: μέσα στην πολυμορφία και στις πολιτισμικές

επιμειξίες υπηρχε ένα κοινό συνεκτικό στοιχείο: η παρουσία των Ελλήνων

στην εξουσία και την Παιδεία.

Την εξουσία στα βασίλεια είχαν οι Έλληνες, πρωτίστως οι Μακεδόνες,

που εκμεταλλεύτηκαν την παράδοση δουλοπρέπειας των Ανατολιτών,

υιοθέτησαν ξένες συνήθειες προς όφελός τους (θεοποίηση ηγεμόνων,

προσκύνησή τους) και κατέστησαν την ελληνική κουλτούρα κυρίαρχη.

Πολλοί Έλληνες με την ενθάρρυνση των ηγεμόνων (Ελλήνων

κατακτητών) μετανάστευσαν στα νέα κράτη όπου υπήρχαν ευκαιρίες

εύκολου πλουτισμού και κοινωνικής καταξίωσης.

Ο ελληνικός τρόπος ζωής έγινε σύμβολο κύρους για τους ντόπιους,

επικράτησε ο ελληνικός πολιτισμός και η ελληνική γλώσσα.

2. Τι γνωρίζετε για την ελληνιστική Κοινή

Τρόπος ζωής: Ο ελληνικός τρόπος ζωής έγινε σύμβολο κύρους, οι

κατακτημένοι ευγενείς τον μιμούνταν, η ελληνική γλώσσα κύριο όργανο

συνεννόησης και στη διοίκηση και στο λαό (συγκεκριμένα η ελληνιστική

κοινή, εξέλιξη της αττικής διαλέκτου).

το άτομο είναι μοναχικό, μετέωρο πλέον σε εκτεταμένα βασίλεια,

μακριά από τα κέντρα εξουσίας (τις βασιλικές αυλές), δεν είναι πλέον ο

πολίτης που συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων για την τύχη της πόλης

του.

4

Οι επιπτώσεις στην ψυχοσύνθεσή του είναι σημαντικές με αποτέλεσμα

την ίδρυση λεσχών και ομίλων που προσέφεραν στα μέλη τους την

αίσθηση του ανήκειν, στροφή σε μυστηριακές θρησκείες που άμβλυναν

τα υπαρξιακά αδιέξοδα, στροφή στη μαγεία.

Παράλληλη έντονη ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, ενδιαφέρον

για κέρδος και προσωπική προβολή. Αποτέλεσμα η καλλιέργεια νέων

αισθητικών αντιλήψεων που αντανακλούν την πολυμορφία του νέου

κόσμου:

οι δημόσιες τελετές αποκτούν εξαιρετική μεγαλοπρέπεια και

χλιδή,

οι νεόπλουτοι επιδιώκουν και έχουν προβολή,

επικράτηση της αισθητικής του όγκου, της σπάταλης επίδειξης,

της διακοσμητικής υπερβολής, αγάπη γα τη λεπτομέρεια, τη

μικροσκόπηση.

Κοινωνική διάρθρωση: ευδιάκριτη η κοινωνική διαρθρωση.

Στην κορυφή ο ηγεμόνας και οι αξιωματούχοι, όλοι Έλληνες.

Στο ενδιάμεσο, μεσαία τάξη, μια πολυπληθής τάξη, με κύρια επιδίωξη

το κέρδος: Έλληνες και εξελληνισμένοι ντόπιοι, μέλη της παλαιάς

αριστοκρατίαςεπιδίωξη το κέρδος.

Στη βάση, το μεγάλο πλήθος των αυτόχθονων κατοίκων, οι ντόπιοι,

τυφλά υποταγμένοι στην εξουσία.

5

1.3. ΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Αλλαγές και στον πνευματικό τομέα. Η Αθήνα παρακμάζει σταδιακά,

παρά τη Νέα Κωμωδία, τις φιλοσοφικές της σχολές και το παρελθόν της. και

αναδεικνύονται

Νέα Κέντρα : Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Πέργαμος

Το επίκεντρο: οι βασιλικές αυλές που χορηγούν, στηρίζουν τους

διανοουμένους, χρηματοδοτούν την κατασκευή βιβλιοθηκών και

δημιουργούν γύρω τους κύκλους λογίων που τους κολακεύουν με το

έργο τους.

Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας: δημιουργήθηκε από τους Πτολεμαίους

μέσα στο Μουσείον, δηλ. το ιερό των Μουσών. Μέσα σ’ αυτήν

συγκεντρώθηκε ο πλούτος της ελληνικής, κι όχι μόνο γραμματείας, με

περισσότερους από 500.000 τόμους.

Φιλολογική επιστήμη : Για πρώτη φορά συστηματική ανάπτυξη λόγω της

δημιουργίας βιβλιοθηκών και της ανάγκης καταγραφής, ταξινόμησης,

σχολιασμού έργων:

Έκδοση αρχαιότερων κειμένων, φιλολογικά ζητήματα, μελέτες.

Σημαντικότεροι φιλόλογοι της εποχής είναι οι βιβλιοθηκάριοι και λόγω

της επαγγελματικής τους ενασχόλησης: Ζηνόδοτος, Απολλώνιος

Ρόδιος, Αριστοφάνης Βυζάντιος, Αρίσταρχος.

Άλλες επιστήμες : Χάρη στις χρηματοδοτήσεις των ηγεμόνων τεράστια

έκρηξη.

Μαθηματικά (Ευκλείδης, Αρχιμήδης)

Αστρονομία (Αρίσταρχος ο Σάμιος-ηλιοκεντρικό σύστημα,

Ερατοσθένης Κυρηναίος-μέτρηση περιφέρειας γης),

Γεωγραφία .

6

Λογοτεχνία: Επηρεάζεται από την ακμή των φιλολογικών σπουδών και έτσι:

5 η : Γνωρίσματα ελληνιστικής ποίησης Η ελληνιστική λογοτεχνία δεν επιδέχεται εύκολες κατηγοριοποιήσεις. Η

ποικιλία που επικρατεί στην τέχνη, τη λογοτεχνία, αντανακλά την

αγωνία των καλλιτεχνών για τη χάραξη νέων δρόμων, την επιθυμία

ανανέωσης, που μπορεί να απηχεί την πολιτισμική ανάμειξη και τις

αναζητήσεις του νέου κόσμου.

η ποιητική παραγωγή αποκτά λόγιο χαρακτήρα και απηχεί

φιλολογικούς προβληματισμούς και ζητήματα (ασυνήθεις τρόποι

πραγμάτευσης διάφορων θεμάτων, αναζήτηση σπάνιας λέξης,

υπαινιγμοί).

Επικρατεί ειδολογική ποικιλία (όλα τα λογοτεχνικά είδη ανθούν και

μάλιστα ενίοτε καλλιεργούνται από το ίδιο πρόσωπο) και μία

πρωτοφανής ανάμειξη των ειδών.

Οι βασιλικές αυλές πηγή έμπνευσης, αγάπη για καθημερινά θέματα,

εμμονή στη λεπτομέρεια, ένταξη θεών και ηρώων σε λιγότερο υψηλά,

ανθρώπινα πλαίσια, ανάδειξη άσημων προσώπων σε ήρωες έργων.

Πρωταρχικό μέλημα η ανανέωση του ποιητικού λόγου. Όλα τα

παραπάνω στοιχεία σε πρωτοφανή συσσώρευση και με έμφαση.

Αν και κάποια από αυτά μοιάζουν να τείνουν προς τη ρεαλιστική

απεικόνιση (π.χ. η εμμονή στη λεπτομέρεια, τα οικεία θέματα), ο

ρεαλισμός αποτελεί απλώς ένα λογοτεχνικό πρόσχημα στην υπηρεσία

της ανανέωσης του ποιητικού λόγου.

Εμμονή στη λέξη για δημιουργία του κατάλληλου αισθητικού

αποτελέσματος. Ενίοτε υπερβολή, ακαδημαϊκή διαστροφή με

αναζήτηση συνεχώς της πιο σπάνιας λέξης ως αυτοσκοπό.

Τέλος, η πλούσια ερωτική θεματολογία, μάρτυρας φαινομενικά του

ατομικισμού και του ρεαλισμού της εποχής, καταλήγει ενίοτε σε

νοσηρές ιστορίες, ακρότητες (π.χ. Περί ερωτικών παθημάτων,

Παρθένιος).

7