ΕΛΠ21: ΓΡΑΜΜΑΤΑ 1: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Α΄ ΤΟΜΟΣ

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

1.1ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Φιλολογία η επιστήμη που έχει ως αντικείμενο της τα λογοτεχνικά κείμενα.

Στάδια επεξεργασίας αρχαίων κειμένων

2. Ποιά είναι η διαφορά παλαιογραφίας – κωδικολογίας;

Εντοπισμός : Σε επιγραφές (Επιγραφική), παπύρους (Παπυρολογία)

και κυρίως χειρόγραφα, συνήθως προϊόντα αλλεπάλληλων αντιγραφών.

Η επιγραφική και η παπυρολογία σώζουν το αυθεντικό κείμενο. Τα

χειρόγραφα μελετούν η Παλαιογραφία (ανάγνωση χειρογράφων,

μελέτη γραφής τους) και η Κωδικολογία (μελέτη τους από τεχνική

άποψη, δηλ. χρονολόγηση, βιβλιοδέτηση)

3. Τι είναι κριτική έκδοση;

Αποκατάσταση : Κριτική έκδοση κειμένων (αποκατάσταση στην όσο

το δυνατόν πλησιέστερη μορφή του κειμένου προς το πρωτότυπο του

συγγραφέα). Συμβάλλει και η Ιστορική Γλωσσολογία (γνώση ιστορίας

ελληνικής γλώσσας).

Ένταξη κειμένων στο ιστορικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον :

Κατάταξή τους σε είδη. (Ιστορία της Λογοτεχνίας), μελέτη σχέσεων

μεταξύ λογοτεχνιών διαφορετικών γλωσσικών ή πολιτισμικών περιοχών

(Συγκριτική Λογοτεχνιών).

2

Ερμηνεία : Ανάλυση κειμένων σύμφωνα με ορισμένες θεωρητικές

αρχές για παραγωγή, οργάνωση και πρόσληψη λογοτεχνικού κειμένου

(Θεωρία της Λογοτεχνίας). Επίσης συμβάλλουν και η Θεωρητική

Γλωσσολογία και η Φιλοσοφία της Γλώσσας.

Διευκόλυνση της προσπέλασης ενός μη ειδικού κοινού στα κείμενα:

μετάφραση κειμένων σε σύγχρονες γλώσσες, διδασκαλία κειμένων.

3

1.2ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

5. Ποιά είναι η διαφορά λογοτεχνίας – γραμματείας;

Λογοτεχνία κείμενα έντεχνου λόγου με στόχο τη δημιουργία αισθητικής

εμπειρίας στον αναγνώστη.

Γραμματεία σύνολο συγγραφικής παραγωγής ενός πολιτισμού στην

περίοδο που κάθε φορά μας απασχολεί (και λογοτεχνικά και ιστορικά και

ρητορικά κ.ά.)

Ιστορία αρχαίας ελληνικής φιλολογίας το σύνολο της γραμματειακής

παραγωγής στην ελληνική γλώσσα από ολόκληρη την αρχαιότητα.

Και επιστημονικά κείμενα γιατί:

Στην αρχή δεν ήταν σαφής η διάκριση των ειδών

Υπάρχουν και λιγότερο σημαντικά έργα σε όλες τις κατηγορίες

Έτσι και αλλιώς το σωζόμενο υλικό είναι περιορισμένο, άρα όλο είναι

πολύτιμο για μελέτη εξέλιξης γλώσσας και ύφους.

Είναι τεκμήρια ενός αξιοσημείωτου πολιτισμού με πολλές πτυχές, όλες

σημαντικές.

Και κείμενα δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα (νόμοι, συνθήκες,

επιστολές, συνήθως σε επιγραφές και παπύρους) γιατί:

Είναι πολύτιμες πηγές για μελέτη ιστορίας, ιδεολογίας, πολιτισμού

Είναι μνημεία για μελέτη ποικιλίας ελληνικής γλώσσας.

4

1.3ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

4. Ποιές είναι οι βασικές περίοδοι της κλασικής φιλολογίας;(1.3)

ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (β’ μισό 8ου αι. π.Χ. με 490-479 π.Χ/ Περσικοί

Πόλεμοι).

Τα παλαιότερα λογοτεχνικά κείμενα. Σώθηκαν χάρη στην εισαγωγή και

εξάπλωση χρήσης της γραφής.

Είδη:

Έπη (Ομήρου, Ησιόδου), β’ μισό 8ου αι.

Λυρική ποίηση (6ος-α’ μισό 5ου αι. π.Χ.)

Φιλοσοφικός στοχασμός (προσωκρατική φιλοσοφία: διερεύνηση

φύσης). 5ος αι.

Περιοχές ακμής: Δυτικά παράλια Μ. Ασίας, αποικίες Μεγάλης Ελλάδας

(Κάτω Ιταλία, Σικελία)

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (470-323 Π.Χ.)

Είδη :

Αττικό δράμα

Ιστοριογραφία

Φιλοσοφικός διάλογος

Ρητορική

5

Περιοχή ακμής: Αθήνα

Χαρακτηριστικά εποχής:

Ενίσχυση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων

Ανάπτυξη του δημοκρατικού πολιτεύματος

Ενεργός συμμετοχή του πολίτη στα κοινά

Στροφή ενδιαφέροντος στον άνθρωπο και την κοινωνία (Σοφιστές,

Σωκράτης)

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (323/θάνατος Μ. Αλεξάνδρου- 31

π.Χ./ναυμαχία στο Άκτιο, άρα τέλος εμφυλίων πολέμων και εγκαθίδρυση

της μοναρχίας του Αυγούστου στη Ρώμη

Είδη:

Νέα κωμωδία

Επίγραμμα

Πεζό ερωτικό μυθιστόρημα

Περιοχές ακμής:

Αθήνα (με φιλοσοφική σχολή)

Αλεξάνδρεια με Μουσείον και Βιβλιοθήκη του

Χαρακτηριστικά εποχής:

Εξάπλωση ελληνικού τρόπου ζωής στα ελληνιστικά βασίλεια και τη

ρωμαϊκή επικράτεια

Ανάπτυξη νέου τύπου ποίησης με εξεζητημένη κομψότητα, λογιότητα.

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (31 π.Χ- 330/ ίδρυση Κων/λης)

Είδη:

6

Ιστοριογραφία

Ρητορική (αττικισμός, ασιανισμός)

Χριστιανική γραμματεία

Φιλολογία, Γραμματική, Ρητορική θεωρία

Μεγάλα έργα γνωστικού περιεχομένου (γεωγράφοι,

εγκυκλοπαιδιστές, ...)

Χαρακτηριστικά περιόδου:

Υπαγωγή ελληνικού κόσμου σε ρωμαϊκό κράτος

Παράλληλη χρήση ελληνικής και λατινικής γλώσσας από τους

μορφωμένους

Επικράτηση πρακτικού ρωμαϊκού πνεύματος και στην εκπαίδευση

(ανάπτυξη ρητορικής παιδείας και πρακτικής φιλοσοφίας)

ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (Από τα μέσα 4 ου έως τα μέσα 6 ου αι.)

Είδη

Εκκλησιαστική ρητορεία, ιστορία

Στροφή στον υπομνηματισμό κειμένων κλασικών φιλοσόφων

Αφομοίωση στοιχείων ελληνικής πνευματικής παράδοσης σε

χριστιανική θεολογία

7

1.4 ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Τέλος 8 ου αιώνα: προσαρμογή φοινικικού αλφαβήτου στην Ελλάδα και

δημιουργία ελληνικού αλφαβήτου (παλαιότερες γραφές: Γραμμική Α,

Γραμμική Β, κυπριακή συλλαβογραφική, ...). Τώρα πλέον υπάρχει

γραφή που πέρα από πρακτικές ανάγκες, κατέγραψε και λογοτεχνικά

κείμενα και εξαπλώθηκε σε όλους τους πληθυσμούς, οπότε έχουμε

διάδοση λογοτεχνίας, δημιουργία νέων ειδών έντεχνης προσωπικής

λογοτεχνίας.

Τα λογοτεχνικά είδη της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας έχουν σε

μεγάλο βαθμό μορφική ομοιογένεια (συγκεκριμένη λογοτεχνική

διάλεκτος αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος). Στην ποίηση

προσδιοριστικό στοιχείο είναι το μέτρο. Βασίζεται στην προσωδία

(εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών)

Η αρχαία ελληνική λογοτεχνία είναι η αρχαιότερη απτή πηγή

επίδρασης και έμπνευσης του σύγχρονου πολιτισμού.

Η εικόνα που έχουμε για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία πέρασε από

τις επιλογές του ρωμαϊκού και του βυζαντινού πολιτισμού. Ό,τι

θεώρησαν σημαντικό, το διέσωσαν, ό,τι όχι (π.χ. αστρονομία,

μηχανική), δεν το διέσωσαν. Επίσης, δε σώθηκε παρά στο ελάχιστο η

δημώδης λογοτεχνική παραγωγή, γιατί συνήθως δεν καταγραφόταν.

8

1.5 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Διαφορετικοί τρόποι επικοινωνίας του ποιητή, του συγγραφέα γενικότερα, με

το κοινό του.

Αρχαϊκή ποίηση: δημόσια εκτέλεση ποίησης, ανταποκρίνεται σε

προσδοκίες, ιδεολογία ομάδας

Κλασική περίοδος : κατ’ ιδίαν ανάγνωση, εμφάνιση πρώτων

βιβλιοθηκών.

Ελληνιστική περίοδος: οι λόγιοι εργάζονται μόνοι τους, αδιαφορώντας

για το ευρύ κοινό.

Εορτές: Η ανάπτυξη των πόλεων-κρατών έφερε λατρείες και εορτές με

πανελλήνια ακτινοβολία. Άρα το έδαφος ήταν πρόσφορο για καλλιτεχνική

έκφραση και δημιουργία, ευκαιρία για απαγγελίες και επιδείξεις.

Αγώνες: Ήταν μέρος των εορτών που είχαν ιδιαίτερο πρόγραμμα αθλητικών

και μουσικών αγώνων (ραψωδική απαγγελία, κιθαριστική, αυλητική,

κιθαρωδία, εκτέλεση χορικών ασμάτων, δραματικές παραστάσεις).

Συμπόσιο: Η πιο διαδεδομένη μορφή κοινωνικής συναναστροφής και

διασκέδασης τον 6ο και 5ο αι. Κεντρική θέση είχαν η μουσική, η ποίηση, το

τραγούδι. Συνήθης η ενεργός καλλιτεχνική συμβολή παρισταμένων με

ποιητικούς αυτοσχεδιασμούς.

Αγορά-Γυμνάσιο-Εκκλησία-Δικαστήριο: επίκεντρο δημόσιας ζωής. Στο

Γυμνάσιο και στην Αγορά σύχναζαν στοχαστές που επιζητούσαν δημοσιότητα.

Λάμβαναν χώρα αυθόρμητες συζητήσεις, αναγνώσεις, απαγγελίες έργων,

9

μεταβίβαση βιβλίων. Στην Εκκλησία και στο Δικαστήριο ασκούνταν η

ρητορεία.

Εκπαίδευση-Σχολές: Διδασκαλία Ομήρου και άλλων ποιητών στην

εκπαίδευση παιδιών. Επίσης στις ρητορικές και φιλοσοφικές σχολές υπήρχαν

βιβλιοθήκες και συζητούνταν λογοτεχνικά θέματα. Τέτοιες συζητήσεις και

διδασκαλίες λάμβαναν χώρα και σε σχολές και κύκλους σπουδαίων μουσικών

και ποιητών.

8. Τι γνωρίζετε για βιβλιοθήκες και Αλεξανδρινή φιλολογία (φιλόλογοι);

Βιβλιοθήκες: Οι αυλές των ελληνιστικών ηγεμόνων και των Ρωμαίων

αυτοκρατόρων θα αποτελέσουν εστίες όπου διαμορφώνονται οι λογοτεχνικές

τάσεις και προσανατολισμοί, που συχνά θα αποτελούν εφαρμογή μιας

συγκεκριμένης πολιτικής ή θα εξυπηρετούν την προπαγάνδα. Οι μεγάλες

βιβλιοθήκες της ελληνιστικής εποχής: κέντρα μελέτης αλλά και καλλιέργειας

της λογοτεχνίας και των επιστημών. Ανάπτυξη οργανωμένης επιχορηγούμενης

έρευνας. Δημιουργία κλειστών κύκλων διανοουμένων. Διάδοση πρακτικής

κλειστής απαγγελίας λογοτεχνικών έργων και ιδιωτικής ανάγνωσης ως βασικής

μεθόδου προσέγγισης λογοτεχνικών έργων.

Αυτοκρατορικό περιβάλλον-Κύκλοι μορφωμένων στο ρωμαϊκό κόσμο:

Στην Αυτοκρατορική Ρώμη γίνεται προσπάθεια για χειραγώγηση ποιητών και

συγγραφέων (από αυτοκράτορες και τις αυλές τους) στους οποίους

παράγγελλαν έργα και τους προστάτευαν. Και οι ίδιο οι λογοτέχνες ενίοτε το

επεδίωκαν. Παράλληλα δημιουργία ευρύτερου εγγράμματου λαϊκού κοινού.

10

1.6 ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΟΥΣ

6. Τι σημαίνει άμεση και έμμεση παράδοση αρχαίων κειμένων;

Τα αρχαία κείμενα σήμερα μας παραδόθηκαν/διασώθηκαν σε 2 μορφές:

Άμεση : έχουμε το ίδιο το κείμενο.

Έμμεση : έχουμε ένα τμήμα του, όπως σώζεται συμπεριλαμβανόμενο σε

κάποιο άλλο έργο. Επίσης εδώ εντάσσονται η λατινική και η αραβική

μετάφραση του κειμένου.

Τα κείμενα γράφτηκαν σε πάπυρο ή περγαμηνή ή άλλα υλικά. Πολλά έργα

χάθηκαν γιατί τα υλικά ήταν φθαρτά. Αρχικά η καταγραφή και ο

πολλαπλασιασμός κειμένων γινόταν με υπαγόρευση, η προφορική απαγγελία

ήταν ο συνήθης τρόπος δημοσίευσης.

5 ος αι. π.Χ.: εμπόριο βιβλίων, δημιουργία πρώτων βιβλιοθηκών

4 ος αι. π.Χ.: πολλά βιβλία συγκεντρώνονταν σε Γυμνάσια και Φιλοσοφικές

Σχολές, αντίγραφα δραματικών έργων φυλάσσονταν στα Δημόσια Αρχεία της

Αθήνας.

3 ος αι. π.Χ.: δημιουργία πρώτων δημόσιων βιβλιοθηκών Περγάμου (συγγραφή

μονογραφιών για αρχαίους συγγραφείς), Αλεξάνδρειας (έκδοση, σχολιασμός

κειμένου, καταλογογράφηση, ταξινόμηση). Αριστοφάνης ο Βυζάντιος,

Αρίσταρχος, Ζηνόδοτος.

11

Δεύτερη σοφιστική 2 ος -3 ος μ.Χ. αι.: Υπολογίζεται ότι σωζόταν το σύνολο των

έργων της κλασικής αρχαιότητας.

Όψιμη αρχαιότητα: Χάθηκαν αρκετά κείμενα λόγω διαίρεσης ρωμαϊκού

κράτους, επιδρομών βαρβαρικών λαών, εδαφικών απωλειών των 2 ρωμαϊκών

κρατών. Παρακμή πνευματικών εστιών ρωμαϊκού κόσμου, υποχώρηση

ελληνομάθειας στη Δύση, εχθρότητα προς ελληνικά κείμενα από Βυζαντινούς

χριστιανούς, περιορισμοί αντιγραφής τους.

9. Τι γνωρίζετε για το μεταχαρακτηρισμό;

9 ος -10 ος αι.: σταθμός ο μεταχαρακτηρισμός (από κεφαλαιογράμματη γραφή

κειμένων αντιγραφή σε μικρογράμματη).

Εποχή Πατριάρχη Φωτίου (β μισό 9 ου αι.): άνθηση κλασικών γραμμάτων

10 ος αι.: σύνταξη εγκυκλοπαιδικού λεξικού Σούδας

12 ος αι.: Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης, σχόλια στον Όμηρο.

Μέσα 13 ου -μέσα 14 ου : Χρόνια Παλαιολόγων: άνθηση φιλολογίας με Μάξιμο

Πλανούδη, Μανουήλ Μοσχόπουλο, Θωμά Μάγιστρο, Δημήτριο Τρικλίνιο.

Πολλά μοναστήρια γίνονται αντιγραφικά κέντρα, εκεί γράφονται σχόλια σε

κείμενα.

Κατάρρευση Βυζαντινού κράτους και φυγή Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία,

όπου επικράτησε ο ουμανισμός και το ενδιαφέρον για την ελληνική

λογοτεχνία. Συγκέντρωση χειρογράφων από Ανατολή και αντιγραφή τους.

12

Ανακάλυψη τυπογραφίας. Βιβλία με μικρότερο κόστος, άρα διάδοση και

μελέτη κειμένων. Εκδόσεις Άλδου Μανουτίου (αλδινές) στη Βενετία τον 16ο

αιώνα. Μάρκος Μουσούρος: διορθωτής χειρόγραφης παράδοσης.

1.7. Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΕ ΝΕΟΤΕΡΕΣ

ΕΠΟΧΕΣ

Αναγέννηση (15 ος -16 ος αι.) . Αναβίωση ενδιαφέροντος για Αρχαιότητα,

δημιουργία Πανεπιστημίων, Βιβλιοθηκών, Μουσείων, εμφάνιση

αξιοσημείωτου αριθμού λογίων.

15 ος -16 ος αι.: οι πρώτες εκδόσεις των περισσότερων αρχαίων Ελλήνων

συγγραφέων στη Βενετία, το Παρίσι, τη Φλωρεντία, κ.α. Διάσημοι λόγιοι,

όπως ο Έρασμος, ο Ροβέρτος Στέφανος και ο γιος του Ερρίκος Στέφανος, o

Budé…

Από 16 ο αιώνα : πρόοδος στην κριτική κειμένων (Casaubon, Bentley, Parson)

B ’ μισό 18 ου αιώνα: η φιλολογική επιστήμη γίνεται αυτόνομη επιστήμη των

κειμένων, διακρίνεται από αρχαιολογία και ιστορία τέχνης. Όμως στις αρχές

του 19ου ο Wolf (που έθεσε και το ομηρικό ζήτημα) επιχειρεί σύνθεση

φιλολογίας και αρχαιολογίας σε ενιαία αρχαιογνωστική επιστήμη.

19 ος αιώνας: Γερμανική φιλολογία. Ενδιαφέρον για αρχαίους κλασικούς

(Goethe, Schiller, Lachmann). Κριτική κειμένων, δημιουργία μεγάλων σειρών

για παπύρους, επιγραφές, νομίσματα, συγγραφή μονογραφιών.

Willamowitz : ο μεγαλύτερος φιλόλογος, κυρίως ερμηνεία κειμένων.

Nietzsche : περιορισμένη η επίδρασή του στη φιλολογία.

13

ΗΠΑ: σημαντικές πρόοδοι ιδίως με Parry (θεωρία προφορικής σύνθεσης

ομηρικών επών).

Μεταπολεμική φιλολογία: Περίοδος ομηρικών σπουδών, αποκρυπτογράφηση

Γραμμικής Β’, συγκριτική μελέτη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και αρχαίων

ανατολικών πολιτισμών, αφομοίωση πορισμάτων και μεθόδων κοινωνικής

ανθρωπολογίας, νεότερης θεωρίας λογοτεχνίας, αφηγηματολογίας.

10. Σχόλια σε κείμενα (π.χ. ποιος έγραψε σημαντικές γραμματολογίες,

π.χ. Lesky, Easterling-Knox, Hunger), λεξικά (Lidell-Scott-Jones);

11. Εκδόσεις κειμένων - οι σημαντικότερες επιστημονικές σειρές και

χαρακτηριστικά τους (σελ. 49-50);

12. Οδηγοί βιβλιογραφικής ενημέρωσης L’Annee Philologique,

Gnomon σελ. 51;

13. Thesaurus Linguae Graecae σελ. 51

1.8 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

Δύσκολο έργο. Πάντα το μεταφρασμένο κείμενο έχει απόκλιση από το

πρωτότυπο (βλ. παράδειγμα βιβλίου). Έχει μεγάλη σημασία η επιλογή σωστών

μεταφράσεων και η σύγκριση μεταξύ τους και με το πρωτότυπο.

14