ΤΟΜΟΣ 2ος

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Ο – ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

1.1. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Κυρίες τεχνοτροπικές τάσεις:

Αφαίρεση ( Εξέφραζε το χριστιανικό πνεύμα και τον υπερβατικό κόσμου του

θείου) Απομάκρυνση από πιστή αναπαράσταση και σχηματοποιημένη

απόδοση.

Νατουραλισμός Απεικόνιση πραγματικότητας με όσο το δυνατόν πιστότερο

τρόπο.

1.1.1 (19) ΣΧΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

Ο θρησκευτικός χαρακτήρας τόσων καλλιτεχνημάτων φανερώνει:

1.1. το σημαντικό ρόλος της Εκκλησίας στη βυζαντινή κοινωνία

2.2. τη βαθιά θρησκευτικότητά του μεσαιωνικού ανθρώπου.

1

ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ:

324 (ίδρυση) - 726 (εικονομαχία). Πρωτοβυζαντινή Τέχνη

726 - 843 Τέχνη της εικονομαχίας

843 - 1204 (κατάληψη Πόλης, Δ' Σταυροφορία) Μεσοβυζαντινή Τέχνη

1204 - 1261 (ανάκτηση Πόλης) Η Τέχνη στην εποχή της Φραγκοκρατίας

1261 - 1453 Υστεροβυζαντινή Τέχνη (Παλαιολόγεια εποχή) ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ επιστροφή στην αρχαία κληρονομιά ελληνορωμαϊκού κόσμου)

Η τέχνη μιλούσε εύληπτα για τα δόγματα του χριστιανισμού και

αφηγούνταν το θείο δράμα

Παραγγελίες έργων τέχνης (εικόνες, σμάλτα, χειρόγραφα κ.α.) ως

δώρο ιδιωτών προς το Θεό για προστασία και ευνοϊκή κρίση κατά τη

Δευτέρα Παρουσία

Λειτουργία της τέχνης:

ο Βυζαντινός ταύτιζε, με υπερφυσικό τρόπο, το εικαστικό έργο

με το πρωτότυπο

το αγιογραφικό πορτραίτο είχε την υπόσταση του ίδιου του αγίου

– αντικείμενο λατρείας

έφερνε κοντά τους αγίους κοντά στο μεσαιωνικό άνθρωπο

ισχυρή πεποίθηση ότι το αντικείμενο προστατεύει και θεραπεύει.

1.1.2 (21) ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΚΑΙ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

έως μέσα 4ου αι. οι χριστιανοί συγγραφείς είτε αγνοούν την

τέχνη είτε αντιτίθενται στην αναπαράσταση του θείου με υλικά μέσα

4ος-5ος αι. δημιουργία της χριστιανικής τέχνης

(σταδιακή υποχώρηση) λόγω κλασικής παιδείας μεγάλοι

θεωρητικοί του χριστιανισμού βλέπουν την τέχνη ως

παιδαγωγικό μέσο στο κατηχητικό έργο της Εκκλησίας

Αφού ο Θεός πήρε ανθρώπινη μορφή, μπορεί να

αναπαρασταθεί με ύλη σε ένα μεταφυσικό όμως χώρο, όχι

σε πραγματικό

Εικαστική γλώσσα που θα εκφράσει τις αφηρημένες ιδέες των

δογμάτων, καθιστώντας ορατά τα αόρατα:

2

ΣΧΕΔΙΟ ΘΕΟΥ (σωτηρία ανθρώπου) ενσάρκωση Χριστού βασιλεία ουρανών

μεσιτεία αγίων

Τα θέματα της βυζαντινής τέχνης:

δεν εμφανίζονται στο θεατή με νατουραλιστικό τρόπο (συνειδητή

απόφαση)

αλλά ως φανταστικές αναπαραστάσεις ενός υπερβατικού κόσμου

ο θεατής βλέπει με τα μάτια του πνεύματος έναν αόρατο κόσμο πέρα

από τις ανθρώπινες αισθήσεις (ιδεώδες και σκοπός)

το αποτέλεσμα είναι οι παραστάσεις να μην υπακούουν στους νόμους

της ύλης

υπερβατική κατάσταση - χωρίς βάρος, χωρίς σκιά, πολλές οι

φωτιστικές πηγές, τα βλέπεις από πολλές μεριές.

Προκειμένου οι καλλιτέχνες να προσεγγίσουν την υπερβατικότητα

οδηγήθηκαν στην αφαίρεση.

Η αρχαία ελληνική νατουραλιστική παράδοση δεν εξέλιπε ποτέ

εντελώς, ωστόσο πάντοτε επικρατούσε η αφαίρεση, που εξέφραζε

αρτιότερα το χριστιανικό πνεύμα.

1.1.3 (24) ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Η πρώιμη βυζαντινή τέχνη, τον 4ο αι., συμπίπτει με την κυριαρχία της

τεχνοτροπικής τάσης γνωστή ως “επαρχιωτισμός” της ελληνορωμαϊκής

καλλιτεχνικής περιόδου.

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ της επαρχιακής τέχνης της αυτοκρατορικής περιόδου

σταδιακή απώλεια της τρίτης διάστασης

αδιαφορία για την κλίμακα,

ακαμψία,

ακινησία,

λιτότητα,

αφαιρετικότητα,

Μετωπικότητα

κυριαρχία του διακοσμητικού στοιχείου.

3

Παράγοντες που μετασχημάτισαν τη φυσιοκρατική ελληνορωμαϊκή

αισθητική αντίληψη::

1.1. Η διατήρηση των κλασικών προτύπων εξαρτιόταν από την υψηλή

χορηγία και από μία συνεχή παράδοση καλλιτεχνικών εργαστηρίων

υψηλού επιπέδου. Και οι δυο αυτοί παράγοντες έχουν υποστεί

σημαντικά πλήγματα από την οικονομική κρίση κατά τον 3ο αι. μ.Χ. Ο

απολυταρχισμός όμως της εξουσίας ευνοούσε την ανάπτυξη

αντικλασικής τάσης (υλική κρίση).

2.2. Υπό την επίδραση των νεοπλατωνικών ιδεών οι καλλιτέχνες

επιζητούσαν να αποδώσουν τη μόνιμη και σταθερή ιδέα, το βαθύτερο

πνευματικό περιεχόμενο, την αναλλοίωτη και σταθερή ουσία, κι όχι να

αναπαραγάγουν πιστά το πρότυπο, να μιμηθούν τη φύση (πνευματική

κρίση).

Ο χριστιανισμός είχε μόνο έμμεση σχέση καθώς οι

προηγούμενοι παράγοντες προκάλεσαν και τη γρήγορη

εξάπλωση της χριστιανικής θρησκείας και τέχνης.

Η χριστιανική βυζαντινή τέχνη στηρίχθηκε στο υφολογικό

υπόστρωμα της αντικλασικής τεχνοτροπικής τάσης της ύστερης

αρχαιότητας, διότι απέδιδε καλύτερα την κοσμοθεωρία της νέας

θρησκείας και την έκανε προσιτή στο λαό.

Έτσι οι τάσεις που υιοθετήθηκαν για την απεικόνιση του θείου και του

υπερβατικού ήταν:

1.1. Ακινησία, μετωπικότητα, λιτότητα, επανάληψη.

2.2. Αδιαφορία για την οργανική απόδοση της ανθρώπινης μορφής,

απομάκρυνση από το ιδανικό του κλασικού κάλλους ανάδειξη

εσωτερικού κόσμου, πνευματικότητα, τονισμός ματιών.

4

3.3. Το βάθος διαμορφώθηκε σε ελεύθερο χώρο, άπειρο,

μεταφυσικό. Τα λίγα στοιχεία τοπίου και αρχιτεκτονημάτων είναι

σχηματοποιημένα, χωρίς κανέναν κανόνα προοπτικής.

Στη βυζαντινή τέχνη επιβιώνει και μια τάση πιστή στην

κλασική ελληνική παράδοση. Η διαχρονική σύζευξη και οι

αμφιταλαντεύσεις των δύο αυτών τάσεων ευνοούν τη

βυζαντινή τέχνη.

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ:

Ειδωλολατρία Νατουραλισμός(ελληνορωμαϊκή τέχνη) (φυσιοκρατική απεικόνιση)

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

Χριστιανισμός Αφαίρεση

Νεοπλατωνισμός Αντικλασική τάση (επαρχιωτισμός της ύστερης ελληνορωμαϊκής. αρχαιότητας)

1.1.4 (28) Ο ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ Β.Τ. ΚΑΙ ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΙΣ

Η βυζαντινή τέχνη, ήταν μια συντηρητική τέχνη, που είχε

ως σκοπό της τη διατήρηση της χριστιανικής παράδοσης.

Στη μακραίωνη πορεία της διαπιστώνουμε κάποιες

περιόδους κατά τη διάρκεια των οποίων η βυζαντινή

τέχνη υιοθετεί τα διδάγματα και την καλλιτεχνική έκφραση

της αρχαιότητας.

Η τάση αυτή πηγάζει από την ασίγαστη επιθυμία των

Βυζαντινών να ζωντανέψουν το ένδοξο παρελθόν της

ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Αυτές τις περιόδους τις

ονομάζουμε “Βυζαντινές Αναγεννήσεις”.

5

Οι σημαντικότερες αναγεννήσεις ήταν αυτή των

“Μακεδόνων” (τέλη 9ου – αρχές 11ου αιώνα) κι αυτή των

Παλαιολόγων (β μισό 13ου – πρώτες δεκαετίες 14ου αιώνα)

Οι βυζαντινοί καλλιτέχνες αυτής της περιόδου (αναγέννηση των

Μακεδόνων) επιχειρούν όχι μόνο να αντιγράψουν τα έργα της

αρχαιότητα αλλά και να τα ερμηνεύσουν και να τα αφομοιώσουν.

Τους γοήτευε η η αρχαία σύλληψη της ανθρώπινης μορφής αλλά και

του περιβάλλοντος χώρου – δομημένου και φυσικού.

Τα δάνεια της αρχαιότητας εντάσσονταν στα βυζαντινά έργα με

οργανικό τρόπο ώστε να εξυπηρετούν τον υπερβατικό κόσμο της

Ορθοδοξίας.

Παράδειγμα :

1.1. Ψαλτήρι που φυλάσσεται στην παρισινή Εθνική Βιβλιοθήκη, (950–970,

ακραίο παράδειγμα, αρχαιοπρεπής σύνθεση, βαθιά και πλούσια

χρώματα, πλαστικότητα μορφών, ειδυλλιακό τοπίο, σελ. 29).

Η Παλαιολόγεια αναγέννηση τοποθετείται στο β’ μισό του 13ου και στις

πρώτες δεκαετίες του 14ου αι., την εποχή των δύο πρώτων

Παλαιολόγων.

Στην ύστατη φάση της αναζητά πρότυπα στο ένδοξο παρελθόν της –

οικονομικά αποδυναμωμένη και περικυκλωμένη από εχθρούς.

Παρατήρηση αυθεντικών έργων και αναδρομή σε καλλιτεχνήματα της

αναγέννησης των Μακεδόνων.

Οι μορφές είναι σε μονοχρωμία

Μάσκες και κόκκινα υφάσματα αιωρούνται ανάμεσα στα αρχαιοπρεπή

αρχιτεκτονήματα των παραστάσεων, θυμίζοντας έτσι το σκηνογραφικό

βάθος αρχαίου θεάτρου, χωρίς ωστόσο να δημιουργείται η

ψευδαίσθηση τρισδιάστατου πραγματικού χώρου.

6

Οι μορφές απέκτησαν κλασικές αναλογίες, στέρεα δομή και μνημειακό

χαρακτήρα, χάρη στις μεγάλες διαστάσεις και την επιβλητικότητα και με

αυτόν τον τρόπο αποστασιοποιήθηκαν από το δισδιάστατο

εξαϋλωμένο πρότυπο, που είχε κυριαρχήσει στην τέχνη του Βυζαντίου,

καθώς και από την ακινησία που απέκλειε τη συμμετοχή τους στα

δρώμενα.

Παράδειγμα :

2.2. Τοιχογραφικός διάκοσμος νεκρικού παρεκκλησίου της μονής της

Χώρας, στην Κωνσταντινούπολη – «ο ελίσσων τον ουρανόν άγγελο»

(1315 – 1320, αρμονικές αναλογίες, χάρη και κομψότητα στις κινήσεις,

πλαστική απόδοση της μορφής – όλα αυτά παραπέμπουν σε

ελληνορωμαϊκά έργα).

1.1.5 (32) ΚΥΡΙΕΣ ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Σύνθεση: τρόπος δόμησης παράστασης

Η θρησκευτική τέχνη έχει καθιερωμένα εικονογραφικά και συνθετικά

σχήματα, τα οποία ακολουθούν απαρέγκλιτα οι καλλιτέχνες.

Οι κανόνες έχουν διατυπωθεί από τις υψηλές εκκλησιαστικές αρχές

ενώ ανθίβολα (πρόχειρα σκίτσα) βοηθούν τον καλλιτέχνη και τα

καλλιτεχνικά εργαστήρια να δημιουργήσουν τη δική τους σύνθεση,

ακολουθώντας συγκεκριμένα πρότυπα, αποδεκτά από την Εκκλησία

και ενσωματωμένα στη μακρόχρονη βυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση.

Σε συνδυασμό με τους εικονογραφικούς τύπους η δομή των

παραστάσεων ακολουθούσε κάποιες γενικές συνθετικές αρχές,

αναλλοίωτες.

7

1.1. Αρχή της συμμετρίας: Οι παραστάσεις είναι συνθέσεις

ευανάγνωστες και συμμετρικές ως προς έναν άξονα, όπου

τοποθετείται η κύρια μορφή ή το κύριο θέμα (δρ.9).

2.2. Αρχή της απλής παράταξης ή ρυθμικής επανάληψης των

στοιχείων της σύνθεσης, σε ταινιωτή διάταξή (δρ.10).

3.3. Αρχή της διαφοροποίηση της κλίμακας των στοιχείων με

βάση την ιεράρχηση της αξίας τους – ιερατική προοπτική. Η

κλίμακα στη οποία εικονίζεται ο Χριστός και τα άλλα άγια

πρόσωπα, είναι κατά κανόνα μεγαλύτερη από των άλλων

μορφών (δρ.11).

4.4. Αρχή της αντιφατικής απόδοσης του χώρου. Η αντίστροφη

προοπτική, η έλλειψη γεωμετρικής προοπτικής, ο περίπλοκος

αρχιτεκτονικός διάκοσμος, οι πολλές οπτικές γωνίες

δημιουργούν μια σύγχυση στο θεατή, που σκοπό έχει να τονίσει

τη υπερβατικότητα. Η δράση εκτυλίσσεται στο πρώτο επίπεδο,

αφήνοντας πίσω τα στοιχεία του χώρου.

5.5. Διακοσμητικά θέματα – κόσμημα – ταινίες με πολύχρωμα

φυτικά και γεωμετρικά θέματα (εικ.12).

1.2. (37) Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

1.2.1 (37) Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΣΦΑΙΡΑ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

1.1. Τα όρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δεν έμειναν σταθερά κατά τη

διάρκεια της ιστορίας της. Η βυζαντινή πνευματική και καλλιτεχνική

δημιουργία, όμως εξακολουθούσε να καλλιεργείται ακόμη και σε

περιοχές που είχαν αποσπαστεί από τον πολιτικό έλεγχο του

Βυζαντίου.

2.2. Η βυζαντινή τέχνη ανθεί σε περιοχές υπό ξένη κατοχή, π.χ. Κρήτη,

Καπαδοκία, νησιά Αιγαίου κ.α. Απόδειξη αυτού είναι ότι η βυζαντινή

8

τέχνη, συνεχίζει να υφίσταται και μετά την κατάλυση του βυζαντινού

κράτους το 1453 από τους Οθωμανούς.

3.3. Στη σφαίρα της πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου ανήκουν λαοί που

εκχριστιανίστηκαν με πρωτοβουλία της βυζαντινής Εκκλησίας, όπως οι

Ρώσοι, οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι αλλά και χριστιανικοί λαοί της

Ανατολής, όπως οι Αρμένιοι, οι Γεωργιανοί κ.α.

4.4. Θεοφάνης: φημισμένος Έλληνας ζωγράφος που δημιούργησε έξω

από τα όρια της βυζαντινής επικράτειας. Διακόσμησε με τοιχογραφίες

σημαντικούς ρωσικούς ναούς.

5.5. Πολιτιστικές ανταλλαγές με τους Πέρσες και τους Άραβες, που είχαν

διαφορετικές κοσμοθεωρίες και βρίσκονταν σε πολεμική αντιπαράθεση,

π.χ. πιθανότατα βυζαντινοί καλλιτέχνες διακόσμησαν, Ιουστινιανού Β’,

το μεγάλο τέμενος των Ομμεϋαδών στη Δαμασκό, 8ος αιώνας -

φυσιοκρατική αντίληψη της ελληνιστικής τέχνης (παράδειγμα 5ο εικ. 16

και 6ο).

1.2.2 ΤΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

(Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδος – 4ος έως 6ος αιώνας μ.Χ.)

1.1. Ρώμη

2.2. Κωνσταντινούπολη

3.3. Έφεσος, Αφροδισιάδα → Μικρά Ασία

4.4. Αντιόχεια → Συρία

5.5. Γέρασα → Ιορδανία

6.6. Αλεξάνδρεια → Αίγυπτος

7.7. Μιλάνο, Ραβέννα → Ιταλία

8.8. Θεσσαλονίκη, Κόρινθος, Φθιώτιδες Θήβες, Νικόπολη → Ελλάδα

9

Οι μεταβολές των συνόρων της αυτοκρατορίας δημιούργησαν κρίση στα αστικά κέντρα.

7ος – 9ος αι.: Κων/πολη και Θεσσαλονίκη (συμβασιλεύουσα)

13ος αι.: (λατινική κατοχή) Άρτα (δεσποτάτο της Ηπείρου) και Νίκαια

(αυτοκρατορία της Νίκαιας)

14ος αι.: (Παλαιολόγεια Αναγέννηση) Κων/πολη, Θεσσαλονίκη και

Μυστράς (δεσποτάτο του Μορέως)

1.2.3. Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

1.1. Ενσωμάτωσε την εικονιστική τέχνη της ελληνορωμαϊκής

αρχαιότητας.

2.2. Δημιούργησε νέες αισθητικές αξίες.

3.3. Είναι η τέχνη του μεσαιωνικού ελληνισμού.

4.4. Έξω από τα βυζαντινά σύνορα κυριαρχεί η ανεικονική τέχνη.

5.5. Τα βαρβαρικά φύλα εκφράζονται με αφηρημένα γεωμετρικά ή

φυτικά μοτίβα και επιτυχημένες μορφές ζώων. Πλούσια

φαντασία αλλά αδυναμία στο χειρισμό της ανθρώπινης μορφής.

6.6. Οι Άραβες εχθρικοί προς την εικονιστική τέχνη.

7.7. Είναι αμφίβολο ότι θα είχε επιβιώσει στην Ευρώπη η εικονιστική

τέχνη αν δε διατηρούσε το Βυζάντιο την εικονιστική καλλιτεχνική

παράδοση

8.8. Άλλα κέντρα εικονιστικής τέχνης –εκτός Βυζαντίου- Κίνα και

Ινδία.

9.9. Η αναγέννηση της ευρωπαϊκής τέχνης κατά το Μεσαίωνα

συντελέστηκε χάρη στο Βυζάντιο.

10.10.Ακόμα και για τους Καρολίδες αποτέλεσε κινητήριο μοχλό

ανάπτυξης

10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Ο – ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

Ορισμός Η τέχνη των Ελλήνων κάτω από ξένη κυριαρχία, στη διάρκεια

των τεσσάρων αιώνων που ακολούθησαν την Άλωση της

Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους (1453) έως την ίδρυση

του νεοελληνικού κράτους (1830).

Χρονικές περίοδοι της μεταβυζαντινής τέχνης

1.1. 1453 (=Άλωση) -1527 (=τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού

της μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα:

Περίοδος διαμόρφωσης της Κρητικής Σχολής

2.2. 1527-1700: Περίοδος εξάπλωσης της Κρητικής Σχολής και της

Σχολής της Β.Δ. Ελλάδας.

3.3. 1700-1830: Περίοδος ανάπτυξης και εξάπλωσης των ζωγράφων

της βόρειας Ελλάδας.

2.1. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

2.1.1. Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΜΕ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Οι Έλληνες δε ζούσαν όλοι κάτω από τις ίδιες πολιτισμικές συνθήκες

(Βενετοκρατία-Τουρκοκρατία).

Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές, παρατηρήθηκε αρχικά

οπισθοδρόμηση στην τέχνη. Οι μωαμεθανοί ήταν αντίθετοι στην

επιβίωση του βυζαντινού πολιτισμού. Έτσι, η μεταβυζαντινή τέχνη, στο

πρώτο διάστημα μετά την Άλωση, αποκτά λαϊκό χαρακτήρα.

Αντίθετα, στις βενετοκρατούμενες περιοχές και κυρίως στην Κρήτη,

όπου από τα τέλη του 14ου αι. είχαν καταφύγει πολλοί βυζαντινοί

11

ζωγράφοι, η βυζαντινή τέχνη συνεχίστηκε απρόσκοπτα και

εμβολιάσθηκε με νέα στοιχεία.

Στις τουρκοκρατούμενες περιοχές η τέχνη, γνωρίζει πάλι άνθηση

από την τρίτη δεκαετία του 16ου αιώνα και ο λόγος ήταν η οικονομική

ευημερία των μοναστικών κέντρων του Αγίου Όρους και των

Μετεώρων, η οποία δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την εκτέλεση

μεγάλων καλλιτεχνικών προγραμμάτων.

Καλλιτέχνες από τις βενετοκρατούμενες περιοχές, έρχονται στην

ηπειρωτική Ελλάδα και βοηθούν στην εικονογράφηση των

μοναστηριών.

Έτσι, υπό την αιγίδα των ορθόδοξων μοναστικών κύκλων:

1.1. Διαμορφώνεται η μεταβυζαντινή τέχνη ως συνέχεια της

βυζαντινής καλλιτεχνικής παράδοσης (παράδειγμα 1ο, σελ. 52,

εικ.1-2, σελ. 53)

2.2. Διατηρούνται οι βυζαντινές αισθητικές αντιλήψεις

3.3. Εξελίσσονται τα βυζαντινά εικονογραφικά πρότυπα σύμφωνα με

την ορθόδοξη θεολογική σκέψη.

2.1.1. (52) Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΜΕ ΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Η μεταβυζαντινή θρησκευτική τέχνη στις τουρκοκρατούμενες

περιοχές, αντιστάθηκε στη διείσδυση στοιχείων από τη σύγχρονη

δυτική τέχνη, διατηρώντας την εσωστρέφεια και το συντηρητισμό της.

Αυτά πήγαζαν από τη στάση της Εκκλησίας, που με φανατισμό

ακολούθησε την πολιτική της καταλυμένης βυζαντινής αυτοκρατορίας,

απορρίπτοντας οποιοδήποτε στοιχείο πνευματικής ζωής προερχόταν

από τη δυτική Ευρώπη.

Αντίθετα οι Έλληνες που βρίσκονταν υπό βενετική κατοχή (π.χ.

Κρήτη και Κύπρος) είχαν οικονομική και επαγγελματική ισοτιμία με τους

Βενετούς κυριάρχους, ενώ διατηρούσαν και τις θρησκευτικές και

πνευματικές παραδόσεις τους.

Μέσα από τις εμπορικές σχέσεις ήρθαν σε επαφή με πνευματικά και

καλλιτεχνικά κινήματα της Ευρώπης, γεγονός που οδήγησε σε μία

12

σύζευξη, επιτυγχάνοντας την ανανέωση των εκφραστικών μέσων της

βυζαντινής καλλιτεχνικής παράδοσης (εικ.3, σελ. 55).

Μόνο στα Επτάνησα, όπου η επιρροή του μπαρόκ ήταν ισχυρή οι

ζωγράφοι απομακρύνθηκαν οριστικά από τη βυζαντινή καλλιτεχνική

παράδοση μετά το 1820.

2.2 (56) Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΟ

ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

2.2.1 Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Η ΣΦΑΙΡΑ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΤΗΣ

ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Η βυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση είναι κοινή σ’ όλους τους ορθόδοξους

λαούς των Βαλκανίων. Οι παράγοντες που έπαιξαν ρόλο σ’ αυτό είναι:

13

Που οφείλεται ο συμπαγής χαρακτήρας της μεταβυζαντινής τέχνης;

1.1. Κοινή εθνική συνείδηση και ενότητα των αισθητικών αντιλήψεων, των παραδόσεων

και των εκδηλώσεων του θρησκευτικού βίου του ελληνικού λαού, απόρροια της

βυζαντινής πολιτιστικής του κληρονομιάς.

2.2. Στην αδιάρρηκτη επικοινωνία των δύο περιοχών και στις μετακινήσεις των

ζωγράφων.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο: είχε επιφορτιστεί από την τουρκική

διοίκηση με την πνευματική καθοδήγηση όλων των υπόδουλων

χριστιανών.

Το Άγιον Όρος: με το μεγάλο κύρος του στον ορθόδοξο κόσμο και τη

συγκέντρωση των σημαντικότερων καλλιτεχνών κάθε εποχής.

Οπότε η μεταβυζαντινή τέχνη εξαπλώθηκε:

1.1. Σε όλη τη βαλκανική χερσόνησο (Βουλγαρία, Σερβία, Αλβανία,

Ρουμανία)

2.2. Στην ορθόδοξη Ρωσία

3.3. Εγγύς Ανατολή (Αίγυπτος, Συρία, Παλαιστίνη). Εστίες δημιουργίας

αξιόλογων έργων τέχνης τα καλλιτεχνικά εργαστήρια των μοναστηριών

της Παλαιστίνης και του Σινά.

Έτσι έχουμε τη διαμόρφωση τοπικών σχολών ζωγραφικής, με ιδιαίτερο

η καθεμία χαρακτήρα, που βρίσκονταν σε σχέση μαθητείας με τη

σύγχρονη τους μεταβυζαντινή τέχνη.

Η μεταβυζαντινή τέχνη διατηρεί τον ηγετικό της ρόλο

Πολιτιστικό επίτευγμα του Ελληνισμού στην περίοδο της ξένης κατοχής

2.2.2 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΧΟΡΗΓΙΑΣ

Η χορηγία αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη της

τέχνης.

Στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο από το β’ μισό του 15ου αιώνα,

αναλαμβάνουν καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες ίδρυσης και διακόσμησης

εκκλησιαστικών καθιδρυμάτων:

1.1. μικροί τοπικοί άρχοντες, που έχουν αποσπάσει προνόμια μέσα

στον τουρκικό διοικητικό μηχανισμό

2.2. έμποροι, που με την πάροδο του χρόνου αποκτούν σημαντικά

εισοδήματα

14

3.3. και μέλη μικρών αυτόνομων κοινοτήτων,

Όμως, μόνο με την οικονομική συμβολή της Εκκλησίας έχουμε

πραγματική ανάκαμψη της καλλιτεχνικής δραστηριότητας. Το

Οικουμενικό Πατριαρχείο συναντούσε δυσκολίες, όχι όμως και τα

μεγάλα μοναστήρια, μέσω των οποίων η Εκκλησία έπαιξε το ρόλο του

χορηγού.

Μεγάλα μοναστήρια διατήρησαν μεγάλο μέρος της ακίνητης περιουσίας

τους ενώ λάμβαναν μεγάλες δωρεές και από τους παραδουνάβιους

ηγεμόνες, κατά τα πρότυπα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, καθώς και

των αξιωματούχων της αυλή τους.

2.2.3 ΤΑ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ

Τουρκοκρατούμενες περιοχές : οι πολιτικό-οικονομικές συνθήκες δεν

επιτρέπουν τη διατήρηση των μεγάλων αστικών καλλιτεχνικών

κέντρων, τα οποία άκμασαν στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο στενός

τουρκικός, διοικητικός έλεγχος δεν επιτρέπει στην Εκκλησία και στην

εύπορη αριστοκρατία των μεγάλων πόλεων και κυρίως της

Κωνσταντινούπολης, την ανάληψη σημαντικών καλλιτεχνικών

πρωτοβουλιών. Η έλλειψη λοιπόν πολιτικο-θρησκευτικών πυρήνων δεν

ευνοεί την ανάπτυξη καλλιτεχνικών κέντρων και αναγκάζει τους

καλλιτέχνες να μετακινούνται διαρκώς.

Βενετοκρατούμενες περιοχες: Μετά τα μέσα του 15ου αι. οι μεγάλες

πόλεις της Κρήτης –Χάνδακας, Ρέθυμνο, Χανιά, αναπτύσσουν μια

έντονη οικονομική δραστηριότητα και εξελίσσονται σε σημαντικά

κέντρα διεθνούς εμπορίου. Η εύπορη ελληνική αστική τάξη του νησιού

γίνεται ο σταθερός πελάτης των Κρητικών ζωγράφων και συντελούν

στο να αναδειχθεί η Κρήτη, έως και την κατάκτηση της από τους

Τούρκους το 1669, στο σπουδαιότερο καλλιτεχνικό κέντρο – κυρίως

εικόνες.

Μετά την άλωση της Κρήτης (1669): Σπουδαίοι Κρητικοί ζωγράφοι

καταφεύγουν στα Επτάνησα. Στο εξής Κέρκυρα και Ζάκυνθος

εξελίσσονται σε σημαντικά καλλιτεχνικά κέντα με αξιόλογη συμβολή

στη νεοελληνική τέχνη.

15

2.2.4 ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΣΧΟΛΕΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Κρητική Σχολή: (κυριότερος εκπρόσωπος ήταν ο Θεοφάνης

Στρελίτζας ή Μπαθάς). Η σχολή αυτή γεννήθηκε ως σχολή

ζωγράφων εικόνων. Μετά τη μετακίνηση τους στην ηπειρωτική

Ελλάδα, το α’ μισό του 16ου αι. ασχολούνται και με τη μνημειακή

ζωγραφική, κυρίως στα μοναστήρια του Άθω και των Μετεώρων.

Χαρακτηριστικά μνημειακής ζωγραφικής : επηρεασμός από τα

παλαιολόγεια εικονογραφικά και τεχνοτροπικά πρότυπα του 14ου αι.

Ωστόσο τα αποδίδει με πιο εύρυθμη και συγκροτημένη οργάνωση

αλλά και με χαρακτήρα στατικό και άκαμπτο (ήρεμο κλασικό ύφος).

Δομή: ευανάγνωστη, συμμετρική στατική σύνθεση. Μορφές:

καλοσχεδιασμένες, με αρμονικές αναλογίες, και ήρεμες

συγκρατημένες κινήσεις. Στοιχεία του χώρου: αποδίδονται με

ιδιαίτερη σχηματοποίηση.

Σχολή της Βορειοδυτικής Ελλάδας: (κυριότερος εκπρόσωπος

ήταν ο Φράγκος Κατελάνος). Πρωτοεμφανίστηκε στα Γιάννενα και

εξαπλώθηκε στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, την Εύβοια

και τη Βοιωτία.

Χαρακτηριστικά: Η σχολή αυτή χαρακτηρίζεται, αντίθετα, από

δυναμισμό, πυκνότητα στη σύνθεση και τόλμη στο χειρισμό του

χρώματος, εκφράζοντας μια τεχνοτροπική τάση που τείνει προς το

μπαρόκ. Δυναμική κίνηση, αφηγηματικότητα, εκφραστικότητα,

αμεσότητα, πλαστικότητα, πολυπροσωπία (ιστορικός και διδακτικός

χαρακτήρας). Νευρώδεις, ρευστές και μεστές συνθέσεις, όπου οι

μορφές και τα στοιχεία του χώρου συμπλέκονται σ’ ένα δυναμικό

αποτέλεσμα. Οι μορφές κερδίζουν σε πλαστικότητα και όγκο, είναι

εκφραστικές με κινήσεις που κάποιες φορές αγγίζουν την εκζήτηση.

16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Ο – ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

ΠΕΡΙΟΔΟ

Βασικά στοιχεία των εικαστικών έργων:

1. Τεχνική

2. Υλικά

3. Θεματολογία

4. Λειτουργία

5. Χαρακτήρας

3.1. ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

ΠΕΡΙΟΔΟ

3.1.1. ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Α. Η περίοπτη γλυπτική

Αντίδραση της Εκκλησίας, λόγω των δεσμών της με τον

ειδωλολατρικό κόσμο. Μετά τον 5ο αιώνα χάνει τη σπουδαιότητά

της.

Τα περίοπτα γλυπτά είχαν κυρίως κοσμικό χαρακτήρα (ανδριάντες,

προτομές).

Μέχρι και τον 7ο αιώνα εξακολουθούσαν να κατασκευάζονται

ανδριάντες, που κοσμούσαν ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους

(εικ.1)

Με μικρότερη συχνότητα εικονίζουν θρησκευτικά θέματα, όπως ο

Καλός Ποιμήν (εικ.2) και ο Ορφέας (εικ.3). Και τα δύο αποτελούν

συμβολικές αναπαραστάσεις του Χριστού.

17

Β. Το ανάγλυφο

Κατέλαβε τη θέση της περίοπτης γλυπτικής στη βυζαντινή τέχνη.

Οι ρωμαϊκές τεχνικές λάξευσης πέτρας, εξελίχθηκαν με τη χρήση

τρυπανιού από τον 5ο αιώνα.

Έτσι ελάφρυναν το συμπαγές μάρμαρο, δημιουργώντας έντονες

φωτοσκιάσεις με ζωγραφικό αποτέλεσμα.

1. Ανάγλυφη διακόσμηση : δέχονταν τα αρχιτεκτονικά μέλη όπως

κιονόκρανα, επιθήματα, θωράκια, επιστύλια, τόξα, θυρώματα

κ.α. Ο διάκοσμος περιλάμβανε γεωμετρικά ή στυλιζαρισμένα

φυτικά θέματα, σταυρούς, χριστογράμματα, μορφές ζώων και

πτηνών (εικ.4).

2. Εκκλησιαστικά έπιπλα : π.χ. άγιες τράπεζες, επισκοπικοί

θρόνοι, άμβωνες. Κυρίως ανεικονικός διάκοσμος, π.χ. σταυρός,

χριστόγραμμα, φυτικά θέματα και σπανιότερα εικονιστικός

διάκοσμος, π.χ. μορφές αγίων, σκηνές κυνηγιού κ.α.

3. Σαρκοφάγοι, επιτύμβιες στήλες : ειδωλολατρικό έθιμο το οποίο

ακολούθησαν εύποροι χριστιανοί από τον 3ο έως τον 6ο αι.

Συνήθως από μάρμαρο ενώ οι σαρκοφάγοι από πορφυρίτη

προορίζονταν για τον αυτοκράτορα και τα μέλη της οικογένειας

του. Τοποθετούνταν στις κατακόμβες, στα μαυσωλεία και σε

υπέργεια νεκροταφεία. Η ανάγλυφη διακόσμηση εξαρτιόταν από

τη θέση τους. Ο διάκοσμος των σαρκοφάγων μας δίνει μια

ολοκληρωμένη εικόνα των θεμάτων και των ιδεών που

προβάλλει η πρωτοβυζαντινή τέχνη.

Τα θέματα των παλαιοχριστιανικών σαρκοφάγων:

Θέματα Παλαιάς και Καινής Διαθήκης με αναστάσιμο ή σωτηριολογικό

μήνυμα.

18

Χριστιανικά (χριστολογικά) σύμβολα, όπως ο σταυρός, το

χριστόγραμμα, ο αμνός, που παραπέμπουν στο σωτηριολογικό έργο

του Χριστού.

Θέματα ειδωλολατρικής προέλευσης που απέκτησαν χριστιανικό

συμβολισμό π.χ. ο καλός Ποιμήν (ο Χριστός), ο φιλόσοφος με τους

μαθητές του (ο Χριστός με τους μαθητές του), παγώνια, φοίνικες κι

άλλα φυτικά θέματα (σύμβολα του πραδείσου).

Θέματα με θεολογικό χαρακτήρα, όπως η Παράδοση του Νόμου από

το Χριστό στους αποστόλους, δηλ. η ίδρυση της Εκκλησίας.

Σωτηριολογική ερμηνεία: με την υπακοή σους Νόμους της Εκκλησίας

κερδίζεις την αιώνια ζωή.

3.1.2. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Α. ΤΟ ΕΠΙΔΑΠΕΔΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ

Είναι μορφή μνημειακής ζωγραφικής. Παρουσιάζει ομοιότητες με

εντοίχια ψηφιδωτά.

Τα έργα κοσμούσαν πολυτελή κτίρια κοσμικού και θρησκευτικού

χαρακτήρα, όπως και στους ρωμαϊκούς χρόνους και κατασκευάζονταν

με την ίδια τεχνική.

Εκφράζονταν με αλληγορίες κι όχι βιβλικές σκηνές γιατί επρόκειτο να

πατηθούν.

Θέματα : αμνός, ιχθύς, ελάφια, σταυροί, παραδεισιακά τοπία, ο

Ορφέας, το πουλί φοίνικας (αθανασία και αιωνιότητα), σκηνές κυνηγιού

(η νίκη του καλού επί του κακού), η συνύπαρξη άγριων και ήμερων

ζώων (ειρήνευση στη γη διαμέσου της Ενσάρκωσης).

Και αγαπημένα σύμβολα των ειδωλολατρών : όπως

προσωποποιήσεις των εποχών, των μηνών, της γης και της θάλασσας,

σύμβολα του ζωδιακού κύκλου συμπλέκονταν με χριστιανικά σε

συνθέσεις με χριστιανικό συμβολισμό.

19

Β. ΤΟ ΕΝΤΟΙΧΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ

Παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με το επιδαπέδιο ως προς την

κατασκευή, την εικονογραφία και την τεχνοτροπία.

Από τον 4ο αι. σημαντική θέση στη βυζαντινή τέχνη

Ψηφιδωτά για τα ανώτερα τμήματα των τοίχων και τους θόλους,

ορθομαρμάρωση στα κατώτερα τμήματα.

Υλικά και τεχνική:

Ψηφίδες από πέτρα, κεραμίδι και υαλόμαζα

Χρυσές και αργυρές ψηφίδες από φύλλο χρυσού ή αργύρου

τοποθετούνταν ανάμεσα σε διαφανή υαλόμαζα, θερμαινόταν για

να λιώσουν τα υλικά και όταν κρύωνε κοβόταν σε ψηφίδες.

Η επιφάνεια δε λειαινόταν για να δημιουργείται γραφικό

παιχνίδισμα χρωμάτων με την αντανάκλαση του φωτός.

Κατασκευή σε 3 στάδια:

1. Στεγανοποίηση τοίχου (πίσσα, μείγμα ρητίνης) για προστασία

από την υγρασία.

2. Κάλυψη τοίχου από 3 στρώματα σοβά: 1ο υπόστρωμα

(ασβέστης + άμμος + τριμμένο κεραμίδι → υδραυλικό κονίαμα ή

κουρασάνι) και ύστερα δυο λεπτότερες και καθαρότερες

στρώσεις. Στη δεύτερη στρώση σχεδιάζουν το θέμα.

3. Στερέωση ψηφίδων πάνω στο τελευταίο στρώμα.

Χαρακτήρας και λειτουργία:

Δύσκολος και ακριβός τρόπος διακόσμησης γιατί:

1. Τα υλικά απαιτούσαν ειδική επεξεργασία.

2. Η κατασκευή ήταν χρονοβόρα και απαιτούσε μεγάλο αριθμό

εξειδικευμένων τεχνιτών.

20

Εντυπωσιακά αποτελέσματα. Πολυτελής χαρακτήρας κυρίως σε

σημαντικά κτίρια κοσμικού και θρησκευτικού χαρακτήρα σε μεγάλα

αστικά κέντρα με πρωτοβουλία εύπορων προσώπων.

Ελάχιστα σπαράγματα στην Κωνσταντινούπολη. Ψηφιδωτοί διάκοσμοι

με μεγάλο θεματολογικό πλούτο σε ναούς της Ρώμης, της Ραβέννας,

της Θεσσαλονίκης κ.α.

Θέματα: Τα εικονογραφικά θέματα και προγράμματα (τρόπος διάταξης)

εξαρτιόνταν από τις εξελίξεις στην αρχιτεκτονική και στη λειτουργία τους.

Αρχιτεκτονική: μεγάλες διαστάσεις του κυρίαρχου τύπου του

πρωτοβυζαντινού ναού, της βασιλικής.

Λειτουργία: βασικός στόχος της Εκκλησίας να λειτουργήσουν ως μέσο

διδαχής για το πλατύ κοινό.

Αυτά τα δύο οδήγησαν στη δημιουργία μεγάλων εικαστικών ενοτήτων

με αφηγηματικό χαρακτήρα.

Οι εικονογραφικοί αυτοί κύκλοι περιλάμβαναν επεισόδια από τη Βίβλο

και το βίο σημαντικών αγίων.

Με τις σκηνές αυτές σε μία ή δύο οριζόντιες σειρές καλύπτονταν οι

τοίχοι του φωταγωγού του μεσαίου κλίτους.

Με ολόσωμες μορφές αγίων κοσμούνταν τα ορθογώνια διάχωρα

μεταξύ των παραθύρων.

Στηθάρια αγίων (προτομές αγίων σε κύκλους) κοσμούσαν τις

τριγωνικές επιφάνειες ανάμεσα στα τόξα των κιονοστοιχιών.

Θέματα με αφηγηματικό ή συμβολικό χαρακτήρα τόνιζαν το θρίαμβο

της Εκκλησίας στη κόγχη και το θριαμβευτικό τόξο* (το τόξο της

αψίδας του ιερού).

Παραδείγματα εικονογραφικού προγράμματος ναών κατά την πρώιμη

βυζαντινή περίοδο

21

Παράδειγμα 2: Ο Άγιος Απολλινάριος ο Νέος, στη Ραβέννα (80)

Ο παλαιότερος χριστολογικός κύκλος της μνημειακής

ζωγραφικής. Διακοσμήθηκε γύρω στο 500. Ο χριστολογικός κύκλος με

σκηνές από το δημόσιο βίο, το Πάθος και την Ανάσταση του Χριστού,

εικονίζεται στη ζώνη πάνω από τα παράθυρα του μεσαίου κλίτους .

Στη ζώνη μεταξύ των παραθύρων υπάρχουν 32 ολόσωμες

λευκοντυμένες μορφές με φωτοστέφανο, κρατούν ειλητάριο* ή κώδικα*.

Εικονίζουν προφήτες, αποστόλους ή ευαγγελιστές.

Στη ζώνη κάτω από τα παράθυρα παριστάνονται, μέσα σε

παραδείσιο τοπίο, δύο πομπές μαρτύρων, που κρατούν διάλιθα*

στεφάνια. Οι άντρες στο νότιο τοίχο, κατευθύνονται της τον ένθρονο

Χριστό, που πλαισιώνεται από τέσσερις αγγέλους. Οι γυναίκες στο

βόρειο τοίχο , με επικεφαλής τους Τρεις Μάγους, κατευθύνονται της

την ένθρονη βρεφοκρατούσα Παναγία, που πλαισιώνεται από τέσσερις

αγγέλους.

Παράδειγμα 3: Ο Άγιος Δημήτριος της Θεσσαλονίκης (81)

Πεντάκλιτη βασιλική. Κτίστηκε γύρω στο 500 πάνω στον τάφο

του μεγαλομάρτυρα Δημητρίου. Από τα λαμπρότερα πρωτοβυζαντινά

μαρτύρια*. Καταστράφηκε από πυρκαγιά το 629–634.

Υπάρχουν δύο διακοσμητικές φάσεις: 500–634 και 640 και εξής.

Ιδιαιτερότητες εικονογραφικού προγράμματος: τα ψηφιδωτά

είναι μεμονωμένες συνθέσεις. Εικονίζουν κατά κανόνα τον άγιο, αυτούς

που βοήθησε και αυτούς που συνέβαλλαν στην οικοδόμηση του ναού.

Πολλές φορές αντικατέστησαν τις πλάκες της ορθομαρμάρωσης*.

Α΄ φάση διακόσμησης (500 – 634) : η Αφιέρωση των παιδιών

στον Άγιο Δημήτριο (εικ.11) στο δυτικό τοίχο του πρώτου νότιου

κλίτους. Επίσης ορισμένα ψηφιδωτά πάνω από τη βόρεια μικρή

τοξοστοιχία, που καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του 1917

22

Β΄ φάση διακόσμησης (μετά το 640) : Ο Άγιος Δημήτριος με

δύο κτήτορες, με ένα διάκονο, δεόμενος, με τέσσερις κληρικούς,

ο Άγιος Σέργιος.

Θέματα των ψηφιδωτών παραστάσεων των αψίδων:

σημαντικότερες από άποψη θεολογικού νοήματος, καθώς ήταν το

εστιακό σημείο της εκκλησίας, μπροστά από την αγία τράπεζα και τα

λείψανα των μαρτύρων

1. Ο θριαμβευτής Χριστός – θεοφάνεια.

2. Ο σταυρός – ιερότερο χριστιανικό σύμβολο.

3. Η βρεφοκρατούσα Θεοτόκος – σύμβολο της Ενσάρκωσης

(χριστιανική Ανατολή).

Παράδειγμα 4: Ναός του Οσίου Δαυίδ, στη Θεσσαλονίκη (83)

Σταυρόσχημη βασιλική, κτίστηκε γύρω στα τέλη του 5ου αιώνα, στα

ερείπια ρωμαϊκού λουτρού.

Σήμερα διατηρούνται τα 2/3 του κτίσματος

Στην ψηφιδωτή παράσταση της αψίδας εικονίζονται (εικ. 12):

1.Ο Χριστός νέος και αγένειος, καθισμένος σε ουράνιο τόξο.

2.Περιβάλλεται από στρογγυλή δόξα την οποία πλαισιώνουν τα

σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών.

3.Κάτω από τα πόδια του υψώνεται το όρος του παραδείσου, απ’

όπου πηγάζουν οι τέσσερις ποταμοί του, που χύνονται σε ένα

ποτάμι με ψάρια, το οποίο εκτείνεται σ’ όλο το μήκος της βάσης

της παράστασης. Μέσα στο ρεύμα εικονίζεται αριστερά μια

προσωποποίηση ποτάμιας θεότητας.

23

4.Δυο ηλικιωμένες ανδρικές μορφές στο βραχώδες τοπίο του

βάθους της σύνθεσης παριστάνουν μάλλον τους προφήτες

Ιεζεκιήλ και Αββακούμ.

5.Το θέμα λοιπόν είναι μια θεοφάνεια, δηλ. μια αποκάλυψη της

μεγαλειότητας του Θεού, βασισμένη σε προφητικά οράματα της

Παλαιάς Διαθήκης.

6.Ο θριαμβευτής Χριστός σε παραδείσιο τοπίο, 500.

Αρχιτεκτονική: περίκεντρα θρησκευτικά κέντρα με τρούλο, όπως

μαυσωλεία, βαπτιστήρια και μαρτύρια.

Στα μαυσωλεία τα θέματα επιλέγονταν για το σωτηριολογικό,

παραδεισιακό, εσχατολογικό συμβολισμό τους. Χαρακτηριστικά θέματα

ψηφιδωτού διακόσμου ήταν:

1. Ο σταυρός – ιερό σύμβολο και εσχατολογικές επεκτάσεις μέσω

της Αποκάλυψης.

2. Πλούσιος φυτικός διάκοσμος με πτηνά και ζώα – παράδεισος.

Στα βαπτιστήρια, συνήθη θέματα ήταν:

1. Η Βάπτιση.

2. Η Παράδοση του Νόμου.

3. Ο Χριστός και η Σαμαρείτις, το εν Κανά θαύμα, η Θαυμαστή

Αλιεία.

4. Η προσφορά στεφάνων στο Χριστό από τους Αποστόλους (με

ρίζες στην αυτοκρατορική εικονογραφία – ρωμαϊκή σύγκλητος

στον αυτοκράτορα.

Παράδειγμα 5: Βαπτιστήριο στη Ραβέννα (86)

24

Κτίστηκε στα τέλη του 4ου αιώνα

Τα ψηφιδωτά καλύπτουν μόνο τον τρούλο.

Στο κεντρικό μετάλλιο* εικονίζεται η Βάπτιση του Χριστού.

Ακολουθεί ζώνη με τους 12 Αποστόλους που κρατούν στεφάνια, τα

οποία προσφέρουν στο Χριστό.

Η κατώτερη ζώνη έχει αρχιτεκτονικό διάκοσμο με αψίδες και στοές, στις

οποίες εικονίζονται τράπεζες με ανοιχτά ευαγγέλια, κενοί θρόνοι και

κήποι και συμβολίζει την ουράνια Ιερουσαλήμ.

Με το εικονογραφικό πρόγραμμα του Βαπτιστηρίου οι νεοφώτιστοι

διδάσκονταν ότι με τη βάπτιση αρχίζει η θριαμβευτική πορεία τους

διαμέσου της επίγειας Εκκλησίας, που θα τους οδηγήσει προς τον

παράδεισο.

Στα μαρτύρια πρωτεύουσα θέση έχουν τα αγιογραφικά πορτρέτα.

Αποτελεσματικότητα της μεσιτείας των αγίων προς το Θεό υπέρ της

σωτηρίας των πιστών.

Γ. Η ΕΙΚΟΝΑ

Χαρακτήρας: οι εικόνες, είχαν την υπόσταση της αγίας μορφής που

απεικόνιζαν. Είχαν λοιπόν χαρακτήρα:

1. Λατρευτικό: οι πιστοί προσεύχονταν και εκδήλωναν τη λατρεία

τους στα άγια πρόσωπα

2. Διδακτικό: κατανοούσαν, κυρίως οι λιγότεροι μορφωμένοι, τα

δόγματα της εκκλησίας

3. Λειτουργικό: χρησιμοποιούνταν σε κάθε εκδήλωση της

εκκλησιαστικής ζωής, στη θεία Λειτουργία, στις άλλες ιερές

ακολουθίες, στις παρακλήσεις, στις λιτανείες, στις δεήσεις.

25

Τεχνική : η εγκαυστική: οι ζωγράφοι αναμείγνυαν τις σκόνες των

χρωμάτων με κερί και σχημάτιζαν πλακίδια. Έλιωναν τα χρώματα σε

ζεστές παλέτες και ζωγράφιζαν πάνω στο σανίδι. Επειδή το κερί

κρυώνει γρήγορα το «σιδέρωναν» με ένα πυρωμένο μυστράκι,

δημιουργώντας έτσι τις διάφορες χροιές των χρωμάτων.

Θέματα : πρόδρομοι των βυζαντινών εικόνων τα αιγυπτιακά φαγιούμ.

Αρχικά πορτρέτα αγίων προσώπων: Χριστός, Παναγία, απόστολοι,

άγιοι. Με τον καιρό ο κάθε άγιος απέκτησε συγκεκριμένα φυσιογνωμικά

χαρακτηριστικά και ορισμένα συγκεκριμένα σύμβολα. Οι παλαιότερες

διατηρημένες στη συλλογή της μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά,

του 6ου αι.

Παράδειγμα 6 - Ο Απόστολος Πέτρος (β’ μισό 6 ου αιώνα – α’ μισό 7 ου

αιώνα)

Ο Απόστολος Πέτρος σε προτομή, μετωπικός, μπροστά από κόγχη,

κρατά τα κλειδιά του παραδείσου και σταυρό.

Πάνω από τη μορφή του εικονίζεται μετάλλιο* με την προτομή του

Χριστού που πλαισιώνεται από στηθάρια* της Θεοτόκου και το

Ευαγγελιστή Ιωάννη

Εγκαυστική τεχνική.

Δ. ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ

Εικονογραφημένα χειρόγραφα υπήρχαν και στον προχριστιανικό

κόσμο. Οι μικρογραφίες παρίσταναν επεισόδια που περιγράφονταν στο

κείμενο, ακολουιώντας τη ροή της αφήγησης. Στενή σχέση λόγου και

εικόνας.

Αρχικά, χρησιμοποιούνταν κύλινδροι, δηλαδή ειλητάρια* από πάπυρο.

Ήταν όμως δύσχρηστοι, σχίζονταν και καταστρέφονταν από την

υγρασία. Έτσι, από τα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα διαδίδεται ο κώδικας

( codex ) , ο νέος τύπος χειρογράφου, δηλαδή ένας τόμος από χωριστά

26

φύλλα μικρότερων διαστάσεων, που είχε τη μορφή σημερινού βιβλίου.

Τα φύλλα κατασκευάζονταν από περγαμηνή, κατεργασμένο δέρμα

ζώου.

Κατασκευή:

1. Το δέρμα μουσκευόταν σε ασβεστόνερο, πλενόταν,

καθαριζόταν, πασπαλιζόταν με γύψο για να απορροφηθεί το

λίπος και τριβόταν με καρπούς χουρμαδιών για να μαλακώσει.

Στη συνέχεια τεντωνόταν και τριβόταν με ελαφρόπετρα για να

ασπρίσει και να εξαφανιστούν οι κηλίδες και τα εξογκώματα.

2. Μετά την επεξεργασία της η περγαμηνή κοβόταν σε μεγάλα

κομμάτια που διπλώνονταν δύο φορές στα δυο σχηματίζοντας

τετράδια που δένονταν σε τόμο, τον κώδικα. Το εξώφυλλο, η

στάχωση κατασκευαζόταν από ξύλο και επενδυόταν με δέρμα ή

με άλλα πολύτιμα υλικά, εάν επρόκειτο για πολυτελή κώδικα.

3. Ο γραφέας χάραζε με το στύλο κάθε σελίδα για να ορίσει τις

γραμμές (στίχοι) και τα περιθώρια. Αριθμούσε τον κώδικα

αρχικά ανά τετράδιο και μετά ανά φύλλο. Το κείμενο

αναπτυσσόταν και στις δύο όψεις σε μια ή δυο στήλες. Στη

συνέχεια ο μικρογράφος εικονογραφούσε.

Χρονοβόρα και επίπονη διαδικασία. Κώδικες εικονογραφημένους

μπορούσαν να αποκτήσουν μόνο εύποροι Βυζαντινοί και καθιδρύματα,

θρησκευτικά ή κοσμικά.

Σήμερα διατηρούνται ελάχιστα, κυρίως σε Βιβλιοθήκες του εξωτερικού.

Παράδειγμα 7 χειρόγραφο, γνωστό ως Διοσκορίδης της Βιέννης

Περιέχει μια πραγματεία βοτανικής γραμμένη το 2ο αιώνα από το

φαρμακολόγο Διοσκορίδη.

27

Αντιγράφηκε και φιλοτεχνήθηκε το 512. Δόθηκε δώρο στη Βυζαντινή

αρχόντισσα Ιουλιανή Ανικία από τους κατοίκους της πόλης Ονωράται,

όπου είχε κτίσει ναό της Θεοτόκου.

Έχει 1000 σελίδες και 498 μικρογραφίες, κυρίως φυτών, πτηνών

φιδιών και άλλων ζώων.

Μία από τις προμετωπίδες του εικονίζει την Ι.Α. ένθρονη ανάμεσα στις

προσωποποιήσεις της μεγαλοψυχίας και της φρόνησης.

3.1.3. ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ

Τα έργα μικροτεχνίας ήταν αντικείμενα πολυτελείας. Τα υλικά ήταν

ακριβά και η επεξεργασία απαιτούσε εξειδίκευση.

Μπορούσαν να αποκτηθούν μόνο από τον αυτοκράτορα, τις εκκλησίες,

την αριστοκρατία, τους υψηλούς κοσμικούς και θρησκευτικούς

αξιωματούχους.

Πολλά προορίζονταν για δώρα, σε ανάμνηση γεγονότος ή στα πλαίσια

άσκησης διπλωματίας. Άλλα δωρίζονταν σε μοναστήρια και εκκλησίες

με κίνητρο την πεποίθηση ότι κάθε εξαιρετικό και πολύτιμο ανθρώπινο

έργο ανήκει στο Θεό.

Α. ΤΟ ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕΪΝΟ ΕΡΓΟ

Έργα υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας.

Κατασκευάζονταν σε μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα: Ρώμη,

Κωνσταντινούπολη, Ραβέννα, Μεδιόλανο (Μιλάνο), Αντιόχεια,

Αλεξάνδρεια.

Μια μεγάλη κατηγορία ήταν τα δίπτυχα.

Αποτελούνταν από δύο πλακίδια συνδεδεμένα μεταξύ τους, έτσι

ώστε να κλείνουν σαν εξώφυλλο βιβλίου.

Στην εσωτερική πλευρά είχαν υποδοχές, όπου τοποθετούσαν

σκληρό κερί με λειασμένη επιφάνεια. Εκεί μπορούσαν να

γράψουν με το στύλο.

28

Η εξωτερική πλευρά φιλοτεχνούνταν με ανάγλυφη διακόσμηση.

Ήταν αντικείμενα πολυτελείας, όχι καθημερινής χρήσης.

Διατηρούνται επίσης, δίπτυχα θρησκευτικού χαρακτήρα, στη

Αγία Τράπεζα κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, αλλά και

για την αναγραφή ονομάτων αγίων, νεκρών και δωρητών, που

μνημονεύονταν στη Λειτουργία. Χαρακτηριστική εξέλιξη η χρήση

τους για σταχώσεις (εξώφυλλα) κωδίκων.

Τα υπατικά δίπτυχα

Αρχές 5ου μέχρι το α’ μισό του 6ου αιώνα

Προορίζονταν για δώρα εκ μέρους των υπάτων, με την ευκαιρία της

αναγόρευσης τους.

Στην εξωτερική όψη και των δύο φύλλων τους εικονίζουν τη μορφή του

υπάτου. Αποδίδονται ολόσωμοι, μετωπικοί, με επίσημη ενδυμασία,

σκήπτρο και τη μάππα, το ύφασμα με το οποίο έδινε το σύνθημα για

να αρχίσουν οι αγώνες. (Εικ.16).

Β. ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ

Εκκλησιαστικά σκεύη, όπως δίσκοι, άγια ποτήρια, λειψανοθήκες,

σταυροί λιτανείας, λιβανοθήκες, λαβίδες*, συνήθως από άργυρο,

διακοσμημένα με απλό τρόπο (σταυρός, χριστόγραμμα, αφιερωματική

επιγραφή). Σε άλλα εικονίζονταν οι μορφές του Χριστού, της Παναγίας,

αποστόλων, αγίων, βιβλικές σκηνές.

Μετάλλινα έργα κοσμικού χαρακτήρα, ήταν αντικείμενα πολυτελείας

προορισμένα για δώρα. Είχαν ανάγλυφη διακόσμηση και φυσιοκρατική

αντίληψη (επιβίωση κλασικής παράδοσης). Το θεματολόγιο

περιλάμβανε μυθολογικά θέματα, σκηνές από την καθημερινή ζωή.

29

ΟΙ ΕΥΛΟΓΙΕΣ

Ομάδα μετάλλινων έργων, από χαλκό ή μόλυβδο, με θρησκευτικό

χαρακτήρα

Αποτελείται από 36 φιαλίδια του 6ου μ.Χ. αιώνα.

Δωρίστηκαν από τον πάπα Γρηγόριο τον Μεγάλο στη βασίλισσα των

Λογγοβάρδων Θευδελίνα.

Σήμερα φυλάσσονται στους Θησαυρούς των καθεδρικών ναών των

ιταλικών πόλεων Monza, Bobbio.

Πρόκειται για φθηνά έργα, χωρίς υψηλές καλλιτεχνικές απαιτήσεις για

τους προσκυνητές των Αγίων Τόπων. .Με αυτά μεταφέρουν λάδι από

το ξύλο του Τιμίου Σταυρού ή από τα κανδήλια των Αγίων Τόπων.

Έφεραν ανάγλυφες παραστάσεις από τη Σταύρωση, τις Μυροφόρες

στον Άγιο Τάφο, της Ανάληψης κ.α. Παράδειγμα: εικ. 20

Ποια είναι τα γενικά χαρακτηριστικά της πρώιμης βυζαντινής περιόδου?

1.Η πρωτοβυζαντινή περίοδος (324-726) ήταν ιδιαίτερα

δημιουργική. Υπάρχει πληθώρα εικονογραφικών θεμάτων και

ποικιλία εικονογραφικών προγραμμάτων στους

πρωτοβυζαντινούς ναούς.

2.Η οικονομική ευμάρεια και η γεωγραφική έκταση, εξασφαλίζει

πληθώρα υλικών και παραγγελιών, ευκολία στις μετακινήσεις

των καλλιτεχνών και διάδοση τεχνικών. Ισόρροπη ανάπτυξη

γλυπτικής, ζωγραφικής, μικροτεχνίας.

3.Η «πληθωρική» τέχνη της περιόδου αποτελεί αστείρευτη πηγή

προτύπων για την τέχνη των μεταγενέστερων εποχών στο

Βυζάντιο και στη Δύση.

30

3.2. ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ

ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ (726-843)

3.2.1. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ. ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ

Απαγορεύεται η παραγωγή εικόνων κατά την περίοδο της

Εικονομαχίας.

Οι σωζόμενες μαρτυρίες της εποχής, εκπροσωπούν την εικονόφιλη

πλευρά, που τελικά επικράτησε.

Κυρίαρχη θέση μεταξύ των θεμάτων κατείχε ο σταυρός, ενώ

περιφερειακά μνημεία κοσμούνταν από ανεικονικούς διακόσμους:

τεμνόμενοι κύκλοι, ρόδακες, ανθέμια, ρόμβοι, τετράγωνα με φυτικά και

γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα, σταυροί κ.α.

Πτηνά και διακοσμητικά θέματα επηρεασμένα από την ισλαμική τέχνη.

Στα κοσμικά κτίρια παριστάνονταν σκηνές της καθημερινής ζωής, ενώ

συνεχίστηκε η παραγωγή εικονογραφημένων χειρογράφων κοσμικού

χαρακτήρα.

Παραδείγματα:

1.Ο ναός της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη, δέχτηκε εικονομαχικό

διάκοσμο, Είναι του 780–788, με βάση τα μονογράμματα του

Κωνσταντίνου ΣΤ’, της μητέρας του Ειρήνης και του επισκόπου

Θεόφιλου.

2.Στο τετρασφαίριο της αψίδας απεικονίστηκε σταυρός, που

αντικαταστάθηκε μετά το 843 από τη μορφή της βρεφοκρατούσας

Θεοτόκου.

3.Στην καμάρα το ιερού διατηρείται ο ψηφιδωτός διάκοσμος της

εικονομαχικής περιόδου: στο κλειδί* διάλιθος σταυρός και χαμηλότερα

δύο πλατιές ζώνες με σταυρούς και ανθέμια.

31

4.Ο ναός της Θεοτόκου στη Νίκαια της Βιθυνίας. Κάτω από τη μορφή

της Θεοτόκου υπήρχε σταυρός που αντικαταστάθηκε τον 9ο αιώνα.

Ποια τα γενικά χαρακτηριστικά της περιόδου της Εικονομαχίας;

Η περίοδος της Εικονομαχίας δεν απέκλεισε κάθε καλλιτεχνική

δραστηριότητα.

Οι περιορισμοί αφορούσαν τη θρησκευτική τέχνη και ήταν

αυστηρότεροι στα μεγάλα κέντρα.

Πρόσφερε όμως κάτι σημαντικό: την αποσαφήνιση των δογμάτων και

τη διαμόρφωση των εικονογραφικών κανόνων.

3.3. ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

ΠΕΡΙΟΔΟ

(843-1204)

3.3.1. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Το τέλος της Εικονομαχίας, σήμανε αλλαγή για τη θρησκευτική τέχνη.

Η κύρια τάση στη ζωγραφική είναι η αφαίρεση, με βασικό

χαρακτηριστικό τον περιορισμό των αφηγηματικών στοιχείων (παρ.1

κεφ.1).

Τα στοιχεία του τοπίου και της αρχιτεκτονικής είναι ελάχιστα,

αποδίδονται σχηματικά, αποτελούν απλές ενδείξεις για το χώρο που

διαδραματίζονται τα επεισόδια. Η τρίτη διάσταση αγνοείται.

Η ανθρώπινη μορφή εικονίζεται επίπεδη, στατική, άκαμπτη.

Οι πτυχές των ενδυμάτων ελάχιστα αποκαλύπτουν την ανθρώπινη

ανατομία.

32

Στο πρόσωπο κυριαρχούν τα μεγάλα μάτια, η έκφραση είναι σοβαρή

και αυστηρή, χωρίς να εξωτερικεύονται τα συναισθήματα.

Σημείο στροφής προς μια πιο ρεαλιστική απεικόνιση της μορφής και

των συναισθημάτων αποτελούν τα μέσα του 12ου αιώνα (παρ.11 κεφ.3)

Παράλληλα με την αφαίρεση παρατηρείται μια τάση στροφής προς τα

ιδεώδη της φυσιοκρατικής τέχνης της Αρχαιότητας. Από τον 9ο-11ο η

τάση αυτή εντάσσεται στο φαινόμενο της αναγέννησης των

Μακεδόνων.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών

Ο διάκοσμος κάθε χριστιανικού ναού είναι μία επίγεια εικόνα της

Βασιλείας του Θεού.

Παρά τις επιμέρους διαφορές τους οι μεταεικονομαχικοί εκκλησιαστικοί

διάκοσμοι υπακούουν σε κάποιες γενικές αρχές και έχουν πολλά κοινά

χαρακτηριστικά (σχ.1-2).

Η βασικότερη αρχή είναι η ιεράρχηση των θεμάτων από πάνω προς τα

κάτω, από τον ουρανό προς τη γη.

Γενικό σχήμα που υπακούει κάθε ναός μετά την Εικονομαχία:

1. Τρούλος κλειδί* – Παντοκράτορας σε προτομή. 1α. ζώνη με αγγελικές

δυνάμεις, αρχάγγελοι, σεραφείμ, χερουβείμ, τετράμορφα*

2. Τύμπανο τρούλου – Προφήτες

3. Σφαιρικά τρίγωνα – Τέσσερις Ευαγγελιστές

4. Αψίδα του ιερού (2ο ιεραρχικά μετά τον τρούλο) – Θεοτόκος

5. Καμάρα Ιερού – Ανάληψη Χριστού

6. Πλάγιοι τοίχοι Ιερού – Κοινωνία των Αποστόλων

7. Ημικύλινδρος Αψίδας Ιερού– Τρεις Ιεράρχες (αλλά και επίσκοποι,

πατριάρχες)

8. Μέτωπο τόξου αψίδας Ιερού – Ευαγγελισμός της Θεοτόκου

33

9. Καμάρες, θόλοι, τύμπανα κυρίως ναού – Χριστολογικός Κύκλος,

σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Δώδεκα οι κυριότερες σκηνές του,

που αντιστοιχούν στις δώδεκα μεγάλες εκκλησιαστικές εορτές του

έτους, το Δωδεκάορτο. 9α η Σταύρωση, 9β Κοίμηση έχουν σταθερή

θέση. Ευαγγελισμός και Ανάληψη παριστάνονται κατά κανόνα στο Ιερό.

10. Χαμηλότερη ζώνη τοίχων κυρίως ναού και νάρθηκα – Άγιοι κατά

κατηγορίες. Στο βόρειο ή στο νότιο τοίχο, δίπλα στο τέμπλο – εορτή ή

άγιος στον οποίο είναι αφιερωμένη η εκκλησία

11. Νάρθηκας ή πιο σπάνια στο δυτικό τοίχο του κυρίως ναού –

Δευτέρα Παρουσία

Συχνά παρατηρούνται αποκλίσεις και εμπλουτισμοί εξαιτίας της

εποχής, του γεωγραφικού χώρου, του είδους του ναού –

κοιμητηριακός (έμφαση σε θέματα εσχατολογικού και σωτηριολογικού

περιεχομένου) μοναστηριακός (στα αγιογραφικά πορτρέτα

πλειοψηφούν οι μοναχοί άγιοι), των προτιμήσεων του κτήτορα, των

μηνυμάτων που θέλει να περάσει κ.α.

Δωδεκάορτο – οι δώδεκα μεγάλες εκκλησιαστικές γιορτές του έτους

1.Ευαγγελισμός

2.Γέννηση

3.Υπαπαντή

4.Βάπτιση

5.Μεταμόρφωση

6.Έγερση Λαζάρου

7.Βαϊοφόρος

8.Σταύρωση

9.Ανάσταση

10. Πεντηκοστή

34

11. Ανάληψη

12. Κοίμηση της Θεοτόκου

Α. ΤΟ ΕΝΤΟΙΧΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ

Τα ψηφιδωτά είναι το σπουδαιότερο επίτευγμα της βυζαντινής

μνημειακής τέχνης (3.1.2 και 3.3).

Αναμφισβήτητα η πιο πρωτότυπη και αισθητικά ολοκληρωμένη

έκφραση της βυζαντινής τέχνης.

Η τεχνική του ψηφιδωτού (3.1.2) έχει εξελιχθεί:

Για τα πρόσωπα χρησιμοποιούνται ψηφίδες μικρότερες από εκείνες

των γυμνών μερών του σώματος και των ενδυμάτων.

Οι ψηφίδες τοποθετούνται συστηματικά με διαφορετική κλίση, ώστε να

δημιουργείται παιχνίδισμα φωτός και να τονίζεται ο υπερβατικός

χαρακτήρας της διακόσμησης.

Τα επιδαπέδια ψηφιδωτά, αντικαταστάθηκαν με μαρμάρινες πλάκες, με

τις οποίες σχηματίζονταν γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα (εικ.25).

Μελέτη περίπτωσης 1 (105)

Οι ψηφιδωτές παραστάσεις της Αγίας Σοφίας

Ήταν ο σημαντικότερος ναός της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ένας ναός

σύμβολο.

35

Γι` αυτό το λόγο, αρκετοί αυτοκράτορες ανέλαβαν πρωτοβουλίες για τη

διακόσμηση της Αγίας Σοφίας με ψηφιδωτά. Σήμερα, διατηρούνται

ψηφιδωτές παραστάσεις από τον 9ο έως το 13ο αιώνα.

1.Τεταρτοσφαίριο αψίδας: η Βρεφοκρατούσα Θεοτόκος, ένθρονη,

867 – στο εσωτερικό της αψίδας αρχάγγελοι - οι μορφές

συνδυάζουν γλυκύτητα και σοβαρότητα, θυμίζουν μορφές αρχαίας

ελληνικής τέχνης.

2.Βόρειο και νότιο τύμπανο, ανάμεσα στα παράθυρα: μορφές

Ιεραρχών, μετά το 877, σήμερα ορατές μόνο του βόρειου.

3.Νάρθηκας – τύμπανο της βασιλείου θύρας: αυτοκράτορας,

μάλλον ο Λέων ΣΤ’ ο Σοφός, προσκυνάει γονατιστός το Χριστό, σε

πολυτελή θρόνο. Δεξιά και αριστερά στηθάρια με την Παναγία και το

Γαβριήλ, τέλη 9ου – αρχές 10ου αιώνα (εικ.27).

4.Τύμπανο νότιας θύρας νάρθηκα: η Παναγία Βρεφοκρατούσα

ανάμεσα στους αυτοκράτορες Μεγάλο Κωνσταντίνο και Ιουστινιανό

Α’, που της προσφέρουν προπλάσματα της Κωνσταντινούπολης

και της Αγίας Σοφίας αντίστοιχα. Τέλη 9ου με αρχές 10ου αιώνα

(εικ.28).

5.Νότιο υπερώο : ο Χριστός ανάμεσα στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο

Θ’ Μονομάχο και τη σύζυγό του Ζωή, 1042 – 1055. Του

προσφέρουν «αποκόμβιον» (πουγκί) και χρυσόβουλο αντίστοιχα σε

ανάμνηση δωρεάς τους προς το ναό, ώστε να καλύπτονται οι μισθοί

των κληρικών και να τελείται Θεία Λειτουργία καθημερινά κι όχι

μόνο Σ/Κ (εικ.29).

6.Νότιο υπερώο επίσης: η Παναγία Βρεφοκρατούσα ανάμεσα στον

αυτοκράτορα Ιωάννη Β’ Κομνηνό και τη σύζυγό του Ειρήνη, 1118.

Εικονίζονται και πάλι ως δωρητές.

ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΥΝΟΛΑ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ

36

1. Ο Όσιος Λουκάς – Μελέτη περίπτωσης 2

Ο ναός του Οσίου Λουκά είναι το καθολικό της ομώνυμης μονής στη

Βοιωτία. Χτίστηκε για να στεγάσει τα θαυματουργά λείψανα του οσίου

Λουκά, ενός τοπικού αγίου του 10ου αι., ο οποίος ίδρυσε και το

μοναστήρι.

Ο ψηφιδωτός διάκοσμος του ναού, το, χρονολογείται στην 5η δεκαετία

του 11ου αιώνα και έγινε με πρωτοβουλία του ηγουμένου Θεοδώρου

Λεοβάχου, ο οποίος με τις υψηλές του γνωριμίες στην περιοχή και στην

αυτοκρατορική αυλή κατόρθωσε να συγκεντρώσει το μεγάλο ποσό που

απαιτούνταν για την ψηφιδωτή διακόσμηση από συνεργείο ψηφοθετών

από την Κωνσταντινούπολη.

Τα ψηφιδωτά καλύπτουν τις ψηλότερες επιφάνειες του ιερού, του

κυρίως ναού και του νάρθηκα του καθολικού.

Τα παρεκκλήσια και η κρύπτη κοσμούνται με τοιχογραφίες, σύγχρονες

με τα ψηφιδωτά.

Στο εικονογραφικό πρόγραμμα, του κυρίως ναού και του ιερού,

επικρατούν τα αγιογραφικά πορτρέτα (απεικονίσεις αγίων), πάνω από

140, ενώ υπάρχουν και 5 σκηνές του Δωδεκάορτου. Η πληθώρα των

πορτρέτων ίσως δικαιολογείται γιατί πρόκειται για ναό αφιερωμένο στη

λατρεία των λειψάνων ενός αγίου, ήταν δηλ. μαρτύριο (δες 3.1.2.)

Περιγραφή : Ο ψηφιδωτός διάκοσμος του τρούλου έχει καταστραφεί

και αντικαταστάθηκε στα τέλη του 17ου αιώνα με τοιχογραφίες.

1. Παντοκράτορας - στο κλειδί του τρούλου

2. Παναγία, Αρχάγγελοι, Ιωάννης Πρόδρομος, προφήτες

3. από κάτω από το κέντρο του τρούλου

4. Ευαγγελισμός, Γέννηση, Μεταμόρφωση, Βάπτιση ( 3 από το

δωδεκάορτο) στα ημιχώνια* του τρούλου

5. Παναγία Βρεφοκρατούσα ένθρονη - στην αψίδα του ιερού

6. Πεντηκοστή στον τρουλίσκο του ιερού

7. Σταύρωση, Ανάσταση (κεφ.1 εικ.4) (χριστολογικές σκηνές) - στο

νάρθηκα, στον ανατολικό τοίχο

37

8. Νιπτήρας, Ψηλάφηση Θωμά στο νάρθηκα του βόρειου και

νότιου τοίχου αντίστοιχα.

Τεχνοτροπία : έχει απομακρυνθεί αισθητά από τη φυσιοκρατική

αντίληψη της ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Μορφές επίπεδες,

εξαϋλωμένες, άκομψες. Μεγάλα μάτια και σοβαρή έκφραση που

αντανακλούν το θρησκευτικό ήθος. Λιτές συνθέσεις με ελάχιστα

αφηγηματικά στοιχεία, χρώματα απαλά και φωτεινά.

2. Η Νέα Μονή Χίου – Μελέτη περίπτωσης 3

Κτίστηκε και διακοσμήθηκε με χορηγία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου

Θ’ του Μονομάχου (1042 – 1055)

Περιγραφή : η διακόσμηση του τρούλου δε σώζεται καθώς

καταστράφηκε από σεισμό το 1881. Σύμφωνα όμως με περιγραφές

περιηγητών στο κλειδί του τρούλου εικονιζόταν ο Παντοκράτορας και 9

ολόσωμοι άγγελοι. Τέσσερις Ευαγγελιστές, χερουβίμ και σεραφείμ στα

σφαιρικά τρίγωνα τρούλου – Οκτώ στηθάρια Αποστόλων ανάμεσα στη

στεφάνη του τρούλου και στις οκτώ κόγχες του τετράγωνου του κυρίως

ναού

Παναγία - στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας

Αρχάγγελοι Μιχαήλ, Γαβριήλ - στο τεταρτοσφαίριο αψίδας της

πρόθεσης και του Διακονικού

Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση,

Σταύρωση, Αποκαθήλωση, Ανάσταση (εικ. 34) - στις 8 κόγχες

του κυρίως ναού

Ο εσωνάρθηκας του καθολικού διασώζει ψηφιδωτά της ίδιας

εποχής

Παναγία δεομένη - στο κέντρο του τρουλίσκου

Οκτώ μάρτυρες – στη στεφάνη του τρουλίσκου

38

Θεοπάτορες Ιωακείμ και Άννα - στα 2 ανατολικά σφαιρικά

τρίγωνα του τρουλίσκου

Πρωτομάρτυρας Στέφανος και άγιος Παντελεήμονας – στα 2

ανατολικά σφαιρικά τρίγωνα του τρουλίσκου, ασυνήθιστο αλλά

μάλλον επειδή το κάτω μέρος καλυπτόταν με ορθομαρμάρωση.

‘Εγερση Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Νιπτήρας - στο βόρειο

διαμέρισμα του εσωνάρθηκα

Προσευχή στο όρος των Ελαιών, Προδοσία Ιούδα, Ανάληψη και

Πεντηκοστή στο νότιο διαμέρισμα του εσωνάρθηκα.

Όσες επιφάνειες δεν έχουν σκηνές, όπως τα εσωράχια των

τόξων φέρουν πορτρέτα μοναχών, στυλιτών*, και μαρτύρων.

Τεχνοτροπία : Συγγενή με εκείνη του Όσιου Λουκά. Ωστόσο έντονα

λαμπερά χρώματα σε τολμηρές αντιπαραθέσεις, εντυπωσιακό

ζωγραφικό αποτέλεσμα.

3. Η Μονή Δαφνίου- Μελέτη περίπτωσης 4

Ο ψηφιδωτός διάκοσμος χρονολογείται γύρω στο 1100 και είναι το πιο

φιλόδοξο καλλιτεχνικό εγχείρημα του β’ μισού του 11ου αιώνα (1050)

στον ελληνικό χώρο.

Περιγραφή : Παντοκράτορας στον τρούλο – 16 προφήτες στο τύμπανο

– Παναγία Βρεφοκρατούσα στην αψίδα – Αρχάγγελοι Μιχαήλ, Γαβριήλ

στους πλάγιους τοίχους – Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, Νικόλαος στο

4σφαίριο της αψίδας της πρόθεσης και του διακονικού – Ευαγγελισμός,

Γέννηση, Βάπτιση, Μεταμόρφωση στα 4 ημιχώνια του τρούλου –

Γέννηση Παναγίας, Σταύρωση, Έγερση Λαζάρου, Βαϊοφόρος στη

βόρεια κεραία του κυρίως ναού – Προσκύνηση Μάγων, Εις Άδου

Κάθοδος, Υπαπαντή, ψηλάφιση στη νότια κεραία του κυρίως ναού –

Κοίμηση Θεοτόκου στο δυτικό τοίχο – Μάρτυρες, ιεράρχες στα

εσωρράχια τύμπανα των τόξων – Νιπτήρας, Μυστικός Δείπνος,

Προδοσία στο βόρειο τμήμα του νάρθηκα – Παιδική ηλικία Θεοτόκου

στο νότιο τμήμα του νάρθηκα.

39

Τεχνοτροπία : Τα ψηφιδωτά είναι σταθμός στην εξέλιξη της βυζαντινής

ζωγραφικής του 11ου αιώνα. Επιστροφή στην κλασική αρχαιότητα,

γαλήνη, ηρεμία, σκεπτικισμός. Ελαφρές κλίσεις, άνετες στάσεις των

μορφών που αποδίδονται πιο φυσικές, πιο ελεύθερες στον χώρο σα να

συνομιλούν.

Β.Η ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ (114)

Η πλειονότητα των μνημείων διακοσμείται με τοιχογραφίες

Η τεχνική της τοιχογραφίας επιτρέπει την κάλυψη μεγάλων

επιφανειών σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα και με χαμηλό

κόστος.

Η τοιχογραφία γίνεται το κυρίαρχο μέσο διακόσμησης των

βυζαντινών ναών.

Τεχνική της τοιχογραφίας:

Η πιο διαδεδομένη τεχνική είναι η νωπογραφία

Η τοιχογραφία δουλεύεται ενώ τα χρώματα και η επιφάνεια του

τοίχου είναι ακόμα νωπή

Χρησιμοποιούνται ασβεστοχρώματα αναμεμειγμένα με νερό, τα

οποία απλώνονταν σε φρεσκοβαμμένο τοίχο.

Η νωπογραφία εξασφάλιζε στερεότητα και αντοχή στις τοιχογραφίες

αλλά απαιτούσε μεγάλη ταχύτητα για να μη στεγνώσουν οι

επιφάνειες.

Διαδικασία

40

1. Καθάριζαν και έξυναν τον τοίχο

2. Τον περνούσαν με ένα στρώματα ασβεστοκονιάματος

3. Περνούσαν δεύτερο στρώμα αναμεμειγμένο με λεπτό άχυρο

4. Τέλος, με ένα λεπτό επίχρισμα.

5. Εκεί σχεδιάζονταν τα περιγράμματα και απλώνονταν τα χρώματα,

πρώτα τα σκοτεινότερα και στη συνέχεια τα φωτεινότερα

6. .καθώς απαιτούσε μεγάλη ταχύτητα πολλές φορές η συμπλήρωση

κυρίως των λευκών φώτων και των επιγραφών γινόταν σε στεγνές

επιφάνειες.

Ποιο είναι το τοιχογραφικό σύνολο σταθμός της μεσοβυζαντινής

περιόδου και γιατί?

Άγιος Παντελεήμων στο Νέρεζι, 1164.

Βρίσκεται έξω από τα σημερινά Σκόπια

Από τις πιο εκφραστικές σκηνές είναι η Αποκαθήλωση και ο Θρήνος

(Επιτάφιος Θρήνος, 1164).

Πρωτοβουλία του Αλέξιου Κομνηνού – εξαδέλφου του αυτοκράτορα

Μανουήλ Κομνηνού

Εκδηλώνεται για πρώτη φορά το έντονο ανθρώπινο συναίσθημα στη

βυζαντινή τέχνη.

Η συγκίνηση αποδίδεται με το δυνατό λύγισμα των μορφών, με τις

συσπάσεις στα πρόσωπα, με σκούρες τριγωνικές σκιές κάτω από τα

μάτια.

Το μνημείο είναι προδρομικό για τις τάσεις που θα επικρατήσουν κατά

την υστεροβυζαντινή περίοδο.

Γ.Η ΕΙΚΟΝΑ

Τεχνική

41

Αυγοτέμπερα: Τα χρώματα αναμειγνύονταν με κρόκο αυγού. Η τεχνική

αυτή περιελάμβανε τρία στάδια:

1. Προετοιμασία του ξύλου: άλειμμα με ψαρόκολλα, λεπτά στρώματα

κόλλας και γύψου και τέλος. Συχνά, στις πολυτελείς εικόνες, ανάμεσα

στα στρωματα κολλούσαν κομμάτι λινού υφάσματος –καμβάς- που

γυψωνόταν επίσης. Πολύ καλή λείανση της επιφάνειας.

2. Σχεδίαση: με τη βοήθεια του ανθιβόλου -χάρτινο προσχέδιο με

τρυπημένα περιγράμματα- ο ζωγράφος σχεδίαζε το θέμα. Πάνω στην

προετοιμασμένη επιφάνεια ριχνόταν τριμμένο κάρβουνο (φούμο), ώστε

να αποτυπωθεί το σχέδιο στο γύψο. Τέλος, χάραξη του σχεδίου με

αιχμηρό εργαλείο, ώστε να παραμείνει ορατό το σχέδιο.

3. Ζωγραφική: κάλυψη του τμήματος της επιφάνειας του βάθους (φόντο)

με φύλλα χρυσού και κατόπιν προσθέτουν τα χρώματα. Πρώτα τα

σκοτεινότερα οι “προπλασμοί” και μετά τα ανοικτότερα τα “φώτα”.

Τέλος αλείφουν την επιφάνεια με διαδοχικά χρώματα βερνικιού

προκειμένου να παραμένει λαμπερή.

Θέματα και τύποι εικόνων:

Εκτός από μορφές Χριστού, Παναγίας και Αγίων έχουμε επεισόδια από

Παλαιά και Καινή Διαθήκη, απόκρυφα Ευαγγέλια, βίοι και μαρτύρια

Αγίων.

Από 12 ος αιώνας η κύρια θέση της εικόνας είναι στο τέμπλο ή

εικονοστάσιο.

Εικονογραφικό πρόγραμμα του τέμπλου: επανάληψη σε μικρότερη

κλίμακα το εικονογραφικό πρόγραμμα του ζωγραφικού ή ψηφιδωτού

διακόσμου του ναού

Στο επιστύλιο το Δωδεκάορτο ή Μεγάλη Δέηση, ίσως και σε δεύτερη

σειρά.

Μεγάλη Δέηση: Χριστός, δίπλα Παναγία και Πρόδρομος και οι δώδεκα

απόστολοι δεόμενοι.

42

Οι εικόνες μεγάλων διαστάσεων έμπαιναν δεξιά και αριστερά της

Ωραίας Πύλης και ονομάζονταν δεσποτικές.

Δεσποτικές: ο Χριστός και δίπλα του ο Πρόδρομος, η Παναγία και

δίπλα της ο άγιος στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός.

Στο βυμόθυρο του τέμπλου, τα δύο φύλλα της Ωραίας Πύλης,

παριστανόταν συνήθως ο Ευαγγελισμός.

Υπήρχαν και εικόνες με ζωγραφισμένες και τις δύο όψεις ονομάζονταν,

αμφιπρόσωπες και ήταν εικόνες λιτανείας.

Δ. ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ

Το είδος που εξέφραζε περισσότερο απ’ όλα το πνεύμα της

αναγέννησης των Μακεδόνων.

Μεγάλη ποικιλία περιεχομένου: ιατρικές, αστρονομικές, βοτανολογικές

πραγματείες, θεολογικά, λειτουργικά, ιστορικά, λογοτεχνικά, νομικά,

φιλοσοφικά κείμενα, κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας,

ωροσκόπια, χρησμολόγια κ.α.

Πολλά γράφτηκαν και εικονογραφήθηκαν από λόγιους κύκλους της

πρωτεύουσας, κοντά γύρω από τους καλλιεργημένους αυτοκράτορες

Λέοντα ΣΤ’ και Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο.

Πολύ σημαντικά όχι μόνο από καλλιτεχνική άποψη αλλά και γιατί

διέσωσαν την αρχαία ελληνική σκέψη.

43

3.3.2. (119) ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ

Α. ΕΡΓΟ ΜΕ ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΑΠΟ ΣΜΑΛΤΟ

Πρόκειται για αντικείμενα πολυτελείας από χρυσό, ασήμι μπρούτζο ή

χαλκό, διακοσμημένα με γυάλινο επίχρισμα – σμάλτο

Τέχνη άμεσα συνδεδεμένη με το παλάτι

Περιορισμένα περιφερειακά εργαστήρια σε Γεωργία, Βενετία,

Θεσσαλονίκη κ.α.

44

ΨΑΛΤΗΡΙΑ:

ιδιότυπη ομάδα χειρογράφων

δεν εντάσσονται στο πνεύμα των κλασικών αισθητικών προτιμήσεων της αναγέννησης

των Μακεδόνων

παλαιότερα παρασελίδια: Chludov, περίπου 850 (Κρατικό Ιστορικό Μουσείο

Μόσχας) και κωδ. 61 (μονή Παντοκράτορα Αγίου Όρους)

μαζί με το μεταγενέστερο ψαλτήριο Bristol, 11ος (Βρετανικό Μουσείο) έχουν κοινά

τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά και παρεμφερή εικονογράφηση. Και τα τρία αντιγράφουν

κοινό πρότυπο.

παρασελίδια εικονογράφηση: απλοϊκή και ελεύθερη σχεδίαση, με ρεαλιστικές

λεπτομέρειες, π.χ. βασανισμοί, που δεν απεικονίζονταν στην κλασική βυζαντινή τέχνη.

Επίσης κάποια περιέχουν και εικονοφιλικές μικρογραφίες.

Αριστοκρατικά ψαλτήρια: εικονογράφηση μέσα στο κείμενο κι όχι στο περιθώριο,

κάποιες φορές και ολοσέλιδες, εμποτισμένες από τις φυσιοκρατικές και αρχαιοπρεπείς

αισθητικές αντιλήψεις της αναγέννησης των Μακεδόνων. Κυρίως στην αυτοκρατορική

αυλή γι’ αυτό ονομάζονται και αριστοκρατικά

Ψαλτήριο Εθνικής βιβλιοθήκης στο Παρίσι, κωδ. Par. Gr. 139, Δαυίδ

ΤΕΧΝΙΚΕΣ:

Επιπεδόγλυφη τεχνική: αποτύπωση σχεδίου σε μεταλλικό πλακίδιο

και χάραξη των κοιλοτήτων, που γεμίζονταν με ρευστό σμάλτο

Περίκλειστη τεχνική : Η τεχνική που προτιμούσαν οι Βυζαντινοί.

Αποτύπωση σχεδίου σε μεταλλικό πλακίδιο, στο περίγραμμα του

στερεωνόταν λεπτός συρμάτινος σκελετός από χρυσό, ήλεκτρο ή

μείγμα χρυσού και αργύρου. Στα περιγράμματα στερεώνονταν τα

εσωτερικά χωρίσματα, όπου και απλωνόταν με πινέλο το ρευστό

σμάλτο. Εικ. 40, σελ. 120.

Τεχνική του ανάγλυφου: (σπανιότερη) Άλειφαν, χρησιμοποιώντας

πινέλο, μια ανάγλυφη, συνήθως ασημένια, πλάκα, με ένα πολύ λεπτό

στρώμα ρευστού σμάλτου. Πλακίδιο με Αρχάγγελο Μιχαήλ", Θησαυρός

Αγίου Μάρκου - Βενετία.

Β. ΤΟ ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕΪΝΟ ΕΡΓΟ

Αντικείμενα πολυτελείας, όπως γαμήλια δώρα, κοσμηματοθήκες,

εικόνες Αγίων κ.α.

Και τα κοκκάλινα είναι αντικείμενα πολυτελείας αλλά όχι τόσο ακριβά

ΤΕΧΝΙΚΕΣ: με τα κατάλληλα εργαλεία –κοπίδια με λάμα κάθετη προς τη

λαβή- κόβονται οι πλάκες παράλληλα προς τον άξονα του δοντιού. Πάχος

7-11 χιλ. Μετά σχεδιάζεται στην πλάκα το θέμα και στη συνέχεια με ένα

εργαλείο με ίδια κοφτερή λάμα χαράζουν τα περιγράμματα και αφαιρούν το

υλικό από το φόντο με σκοπό να προβληθεί το θέμα.

Τρόποι κοπής:

Κάθετα προς την επιφάνεια της πλάκας

Πλάγια ως προς την επιφάνεια της πλάκας. Με το κοπίδι

αφαιρείται υλικό πλάγια κόβοντας λοξά, πίσω από το περίγραμμα

του θέματος. Με τη σκιά δημιουργείται μια ψευδαίσθηση βάθους.

Σκαλίζοντας βαθιά πίσω από το περίγραμμα του θέματος.

Δημιουργείται μια τρισδιάστατη εντύπωση βάθους καθιστώντας

ωστόσο το έργο πιο εύθραυστο

45

3.4 ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑΣ (1204-1261)

3.4.1. (123) ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Α. Η ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ

Πολλοί Βυζαντινοί καλλιτέχνες εγκαταλείπουν την Κωνσταντινούπολη

μετά την Άλωση από τους Σταυροφόρους και καταφεύγουν στη Σερβία.

Έτσι τα ωραιότερα βυζαντινά έργα της μνημειακής ζωγραφικής δε θα

τα βρούμε στο φραγκοκρατούμενο Βυζάντιο αλλά στη Σερβία

(πολιτιστική και θρησκευτική εξάρτηση από Βυζάντιο)

κορυφαία έργα μνημειακής ζωγραφικής - Ναός Παναγίας Ευεργέτιδας,

μόνη Στουντένιτσα, 1208/9

δε σταμάτησε η δραστηριότητα στη μνημειακή ζωγραφική αλλά δεν

ευνοήθηκε και η δημιουργία σημαντικών έργων.

Η ζωγραφική στις φραγκοκρατούμενες περιοχές παραμένει

προσηλωμένη στα πρότυπα της βυζαντινής ζωγραφικής του 12ου αι.

Πολύπλοκο το θέμα των επιδράσεων της καλλιτεχνικής παράδοσης της

Δύσης στη βυζαντινή τέχνη. Το Σχίσμα (1054) και η δυτική κατοχή δεν

επέτρεψαν παρά τη διείσδυση παρά ελάχιστων, δευτερευόντων

δυτικών στοιχείων, που εντοπίζονται μόνο από ειδικούς.

Β. Η ΕΙΚΟΝΑ

Ανάλογα φαινόμενα και στις εικόνες

Πλουσιότατη η συλλογή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά αυτής της

περιόδου και σε μεγάλη ποικιλία.

Αποδεικνύεται ότι πολλοί καλλιτέχνες διασκορπίστηκαν στην ανατολική

Μεσόγειο.

46

Η διασπορά των καλλιτεχνών συνέτεινε στη διάδοση των

καλλιτεχνικών ρευμάτων της πρωτεύουσας.

Παράδειγμα 14, εικ. 43, σελ. 125

3.5. ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΌ ΕΡΓΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1261-1453)

.

3.5.1. ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Από άποψη τεχνικής στην υ/β περίοδο, την εποχή της δυναστείας

των Παλαιολόγων, ακολουθούνται οι μέθοδοι της μεσοβυζαντινής

περιόδου.

Από άποψη περιεχομένου η ζωγραφική των Παλαιολόγων έχει

εικονογραφικό πλούτο. Δημιουργούνται νέες συνθέσεις και οι παλιές

εμπλουτίζονται με εικονογραφικά στοιχεία, ρεαλιστικές και γραφικές

λεπτομέρειες, αρχαίες προσωποποιήσεις, συμβολικά στοιχεία και

μορφές από τα κείμενα της εκκλησιαστικής φιλολογίας.

Ιδιαίτερα έντονη η επίδραση της υμνολογίας και της Θείας Λειτουργίας.

Αν και υπήρχαν και παλιά αυτές οι τάσεις τώρα στην παλαιολόγεια

τέχνη βρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη.

Πληθωρική τέχνη με μεγάλη ποικιλία για το μελετητή.

Από άποψη τεχνοτροπίας υπάρχει μια τάση για ρεαλιστικότερη

απόδοση των παραστάσεων, σε σχέση με τη ζωγραφική της

μεσοβυζαντινής περιόδου.

Οι σκηνές γίνονται πολυπρόσωπες και οι μορφές με τις κινήσεις και την

έκφραση των συναισθημάτων τους αποκτούν μεγαλύτερη συμμετοχή

στα δρώμενα.

Οι μορφές δεν εικονίζονται πια άσαρκες και δισδιάστατες αλλά με

στέρεη δομή και έντονη σωματική παρουσία (εικ. 56).

Πληθαίνουν τα στοιχεία του τοπίου και τα αρχιτεκτονήματα και

δημιουργούν ένα πλούσιο σκηνικό βάθος, όπου διαφαίνεται μια

προσπάθεια για υποδήλωση της τρίτης διάστασης (εικ. 46, 49).

47

Τα χαρακτηριστικά αυτά σχετίζονται με το ανανεωμένο ενδιαφέρον

στην εποχή των Παλαιολόγων για τη φυσιοκρατική τέχνη της

Αρχαιότητας, στα πλαίσια της λεγόμενης Παλαιολόγειας αναγέννησης

(1.1.4).

ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ

48