Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ Η ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΖΩΗΗ αρχαία ελληνική θρησκεία είναι microια σύνθετη αλλά microε συνοχή συmicroβολική κατα-σκευή Μύθος τελετουργία εικαστική αναπαράσταση δηλαδή λόγος πράξη εικόνα ήταν οι τρεις τρόποι των Ελλήνων να δηλώνουν τη θρησκευτική τους εmicroπειρία και να εκφράζουν τη σκέψη και το συναίσθηmicroά τους Εmicroείς θα παρακολουθήσουmicroε τη θρησκεία όπως αυτή διαmicroορφώθηκε κατά τον 5ο και τον 4ο αιώνα πΧ δηλαδή την ατοmicroική υπόσταση των θεών και τους θεούς σε οργανωmicroένο σύνολο την οργάνωση της λατρείας το θρησκευτικό εορτολόγιο τις τελετές προς τιmicroήν κάθε θεού ή ήρωα και τους τόπους τέλεσής τους Η προσέγγισή microας αναγκαστικά θα λάβει περισσότερο υπόψη τα άχρονα και αmicroετάβλητα στοιχεία των θεών που προκαθορίζουν τη συνέχεια της λατρείας Ωστόσο θα δώσουmicroε και ορισmicroένα παραδείγmicroατα εξελικτικής microορφοποί-ησης του θείου λαmicroβάνοντας υπόψη περισσότερο τους χρονικούς παρά τους τοπικούς προσδιορισmicroούς

Α Ανθρωποmicroορφικός πολυθεϊσmicroόςΟ Ηρόδοτος αποτύπωσε τη σηmicroασία των δύο επικών ποιητών του Όmicroηρου και του Ησί-οδου στη διαmicroόρφωση της θρησκείας laquoΕίναι αυτοί που δηmicroιούργησαν την ελληνική θεογονία έδωσαν τις επωνυmicroίες τους στους θεούς όρισαν τις τιmicroές που πρέπει να τους δίνονται και καθόρισαν τις ιδιότητές τουςraquo (253) Από την άλλη ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570-475 πΧ) τους κατηγόρησε γιατί laquoαπέδωσαν στους θεούς όλα όσα είναι επαίσχυντα και αξιοκατάκριτα στους ανθρώπους την κλοπή τη microοιχεία και την απάτη microεταξύ τουςraquo (απ 11) Μιλώντας ο φιλόσοφος γενικά για τον τρόπο που οι άνθρωποι φτιάχνουν τους θεούς τους παρατήρησε laquoΟι Αιθίοπες λένε ότι οι θεοί τους είναι πλακουτσοmicroύτηδες και microαύροι οι Θράκες ότι οι δικοί τους θεοί είναι γαλανοmicroάτηδες και κοκκινοτρίχηδεςraquo (απ 16) και αλλού laquoΑλλά αν τα βόδια και τα

Η εικόνα που διαmicroορφώνουmicroε για την αρχαία ελληνική θρησκεία είναι από α) τις γρα-πτές πηγές δηλαδή ποίηση αρχαία microυθογραφία ιστοριογραφία ιερούς νόmicroους (κυρίως σε σχέση microε οργανωτικά και οικονοmicroικά ζητήmicroατα) β) τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα που δίνουν πληροφορίες για τους βωmicroούς τους ναούς τα αναθήmicroατα σε ιερά τα λατρευ-

άλογα ή τα λιοντάρια είχαν χέρια ή microπορούσαν να σχεδιάσουν microε τα χέρια τους και να κάνουν τα έργα που κάνουν οι άνθρωποι τα άλογα θα απεικόνιζαν τους θεούς σαν άλογα τα βόδια σαν βόδια και θα έκαναν το σώmicroα τους σαν το δικό τουςraquo (απ 15) Από αντίδραση λοιπόν στον ανθρωποmicroορφικό πολυθεϊσmicroό ο Ξενοφάνης κατέληξε στην έννοια του ενός θεού Όmicroως ο Ξενοφάνης ανεξάρτητα από τις προσωπικές του επιλογές έδειξε ότι ανθρώ-πινα κατανοητά πρότυπα συναντώνται σε φανταστικούς συνδυασmicroούς ότι ο ανθρώπι-νος και ο θεϊκός κόσmicroος αλληλοεπιχωρούνται και αντικατοπτρίζουν ο ένας τον άλλον σε παραλληλία ή σε αντίθεση Οι θεοί ανήκουν στον ίδιο κόσmicroο microε τους θνητούς όmicroως είναι απαλλαγmicroένοι από όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που συνοδεύουν τα ανθρώπινα όντα και τα γεmicroίζουν αγωνία αδυναmicroία microόχθοι αρρώστιες θάνατος Στην ουσία οι θεοί ενσαρκώνουν το σύνολο των αξιών των ιδανικών των ιδεωδών της ανθρώπινης ύπαρξης δηλαδή την οmicroορφιά τη δύναmicroη την αιώνια νιότη τη δοξασmicroένη και λαmicroπρή ζωή Η παρουσία ή η απουσία των θεών σε microια κοινωνία καθορίζει την πληρότητα αγα-θών την τελειότητα την αποδοχή ή microη ηθικών αξιών όπως η φιλοξενία Οι θεοίΣυνηθίζουmicroε να λέmicroε ότι οι θεοί του Ολύmicroπου είναι δώδεκα Είναι όmicroως Δίας Ποσει-δών Πλούτων οι τρεις θεοί που microοιράζονται την κυριαρχία του κόσmicroου Ήρα Αφρο-δίτη Δήmicroητρα Αθηνά Άρτεmicroη Εστία Περσεφόνη Εκάτη Απόλλων Άρης Ήφαιστος Διόνυσος Σύνολο δεκαπέντε Και έπεται συνέχειαhellip Ανεξάρτητα από τον αριθmicroό τους γνωρίζουmicroε microε βεβαιότητα ότι κάποιοι από αυτούς ανεβαίνουν στον Όλυmicroπο ενώ κάποιοι άλλοι σεβάσmicroιοι και λαοφιλείς δεν βρίσκουν

τικά δρώmicroενα γ) τα έργα των εικαστικών τεχνών Ειδικότερα για τις γραπτές πηγές ας microην παραξενευτεί ο αναγνώστης αν επεκταθούmicroε σε κείmicroενα πριν και microετά την εποχή που εξετάζουmicroε κυρίως σε ότι αφορά στα τελετουργικά δρώmicroενα δηλαδή στερεότυπα επαναλαmicroβανόmicroενα που καθαγιάζονται και microέσα από την επανάληψή τους Επιπλέον προκειmicroένου να κατανοηθούν ορισmicroένα φαινόmicroενα θα χρειαστεί να αναζητήσουmicroε τις αιτίες τους σε προγενέστερες εποχές Αναθηmicroατικός βωmicroός του Πει-

σίστρατου του Νεότερου (γιου

Από το παραδοσιακό ολύmicroπιο δωδεκάθεο της αρχαιοελληνικής

άλογα ή τα λιοντάρια είχαν χέρια ή microπορούσαν να σχεδιάσουν microε τα χέρια τους και να κάνουν τα έργα που κάνουν οι άνθρωποι τα άλογα θα απεικόνιζαν τους θεούς σαν άλογα τα βόδια σαν βόδια και θα έκαναν το σώmicroα τους σαν το δικό τουςraquo (απ 15) Από αντίδραση λοιπόν στον ανθρωποmicroορφικό πολυθεϊσmicroό ο Ξενοφάνης κατέληξε στην έννοια του ενός θεού Όmicroως ο Ξενοφάνης ανεξάρτητα από τις προσωπικές του επιλογές έδειξε ότι ανθρώ-πινα κατανοητά πρότυπα συναντώνται σε φανταστικούς συνδυασmicroούς ότι ο ανθρώπι-νος και ο θεϊκός κόσmicroος αλληλοεπιχωρούνται και αντικατοπτρίζουν ο ένας τον άλλον σε παραλληλία ή σε αντίθεση Οι θεοί ανήκουν στον ίδιο κόσmicroο microε τους θνητούς όmicroως είναι απαλλαγmicroένοι από όλα τα αρνητικά χαρακτηριστικά που συνοδεύουν τα ανθρώπινα όντα και τα γεmicroίζουν αγωνία αδυναmicroία microόχθοι αρρώστιες θάνατος Στην ουσία οι θεοί ενσαρκώνουν το σύνολο των αξιών των ιδανικών των ιδεωδών της ανθρώπινης ύπαρξης δηλαδή την οmicroορφιά τη δύναmicroη την αιώνια νιότη τη δοξασmicroένη και λαmicroπρή ζωή Η παρουσία ή η απουσία των θεών σε microια κοινωνία καθορίζει την πληρότητα αγα-θών την τελειότητα την αποδοχή ή microη ηθικών αξιών όπως η φιλοξενία Οι θεοίΣυνηθίζουmicroε να λέmicroε ότι οι θεοί του Ολύmicroπου είναι δώδεκα Είναι όmicroως Δίας Ποσει-δών Πλούτων οι τρεις θεοί που microοιράζονται την κυριαρχία του κόσmicroου Ήρα Αφρο-δίτη Δήmicroητρα Αθηνά Άρτεmicroη Εστία Περσεφόνη Εκάτη Απόλλων Άρης Ήφαιστος Διόνυσος Σύνολο δεκαπέντε Και έπεται συνέχειαhellip Ανεξάρτητα από τον αριθmicroό τους γνωρίζουmicroε microε βεβαιότητα ότι κάποιοι από αυτούς ανεβαίνουν στον Όλυmicroπο ενώ κάποιοι άλλοι σεβάσmicroιοι και λαοφιλείς δεν βρίσκουν

τικά δρώmicroενα γ) τα έργα των εικαστικών τεχνών Ειδικότερα για τις γραπτές πηγές ας microην παραξενευτεί ο αναγνώστης αν επεκταθούmicroε σε κείmicroενα πριν και microετά την εποχή που εξετάζουmicroε κυρίως σε ότι αφορά στα τελετουργικά δρώmicroενα δηλαδή στερεότυπα επαναλαmicroβανόmicroενα που καθαγιάζονται και microέσα από την επανάληψή τους Επιπλέον προκειmicroένου να κατανοηθούν ορισmicroένα φαινόmicroενα θα χρειαστεί να αναζητήσουmicroε τις αιτίες τους σε προγενέστερες εποχές Αναθηmicroατικός βωmicroός του Πει-

σίστρατου του Νεότερου (γιου

Από το παραδοσιακό ολύmicroπιο δωδεκάθεο της αρχαιοελληνικής

καmicroία θέση εκεί Απουσιάζει ο Πλούτων για παράδειγmicroα ο κύριος του Κάτω Κόσmicroου όπως και η Περσεφόνη η οποία λατρεύεται ευρέως microε microυστηριακές τελετές και η Εκάτη η οποία στα έργα των τεχνών συνήθως δείχνει τον δρόmicroο προς τον Κάτω Κόσmicroο microε αναmicromicroένη τη δάδα της Λείπει επίσης ο λαοφιλής Διόνυσος αν και παρίσταται στη ζωφόρο του Παρθενώνα microαζί microε τους Ολύmicroπιους θεούς Διαπιστώνουmicroε λοιπόν ότι λείπουν οι θεοί που σχετίζονται microε τον Κάτω Κόσmicroο ο Πλούτωνας η Περσεφόνη η Εκάτη σε αντίθεση microε τον Ερmicroή προφανώς επειδή τονίζονται άλλες ιδιότητές του όπως του αγγελιαφόρου των θεών και όχι η ιδιότητά του ως ψυχοποmicroπού Ο Διόνυσος επίσης δεν βρίσκει θέση στον Όλυmicroπο επειδή είναι

Στη ζωφόρο του Παρθενώνα οι θεοί εmicroφανίζονται σε οmicroάδες κάτι που αποσαφηνίζει και την ταυτότητά τους Όλοι είναι καθισmicroένοι σε δίφρους εκτός από τον Δία που είναι ένθρονος και την Ίριδα τη θεά που microεταφέρει τα microηνύmicroατα η οποία στέκεται όρθια Οι πρώτοι που παρακολουθούν την προσέλευση της ποmicroπής των Παναθηναίων είναι τα αδέλφια Ερmicroής και Διόνυσος ο οποίος γέρνει νωχελικά στη ράχη του αδελφού του δίπλα η microητροπρεπής Δήmicroητρα στηρίζει το πηγούνι στο υψωmicroένο χέρι της ακολουθεί ο νευρικός Άρης Ακολουθεί η όρθια Ίρις που τακτοποιεί τα microαλλιά της και microετά το ζεύγος Δίας-Ήρα Δίπλα στον ένθρονο Δία κάθεται η Ήρα η οποία microε microια χαρακτηρι-στική κίνηση ανάmicroεσα στα ζευγάρια του αποκαλύπτει το πρόσωπό της σηκώνοντας το πέπλο της Ακολουθεί η σκηνή microε την παράδοση του πέπλου ενώ δίπλα άλλοι επτά θεοί (σύνολο δεκατέσσερις) παρακολουθούν την προσέλευση του βορινού σκέλους της ποmicroπής των Παναθηναίων Η πρώτη θέση έχει δοθεί αυτονόητα στην τιmicroώmicroενη θεά Αθηνά την οποία συντροφεύει ο Ήφαιστος Οι Ποσειδών και Απόλλων δηmicroιουργούν αντίθεση καθώς ο microεγαλύτερος και γενειοφόρος θεός είναι δίπλα στον ιδιαιτέρως νεα-νικό θεό της δεύτερης γενιάς Απόλλωνα Η Άρτεmicroις και η Αφροδίτη συναποτελούν ενό-τητα microαζί microε τον Έρωτα που γερmicroένος στα πόδια της θεάς την προστατεύει από τον ήλιο microε σκιάδιο Η Δήmicroητρα και η Αφροδίτη είναι οι microόνες από τους θεούς που έχουν συνοδευτικά χαρακτηριστικά δαυλό και τον Έρωτα αντίστοιχα

Κεφαλή της Ίριδας θεάς που microεταφέρει τα microηνύmicroατα σε

Οι θεοί στη ζωφόρο του Παρθε-νώνα εmicroφανίζονται κατά ζεύγη

ιδιότυπα αθάνατος δηλαδή είναι θεός θνήσκων θεός που πεθαίνει και ανασταίνεται Από microια στιγmicroή και microετά ο άνθρωπος λογιάζει τον θάνατο ως ανθρώπινο χαρακτηρι-στικό και τοποθετεί στο παρελθόν και στο όνειρο την εποχή που οι άνθρωποι κέρδιζαν την αθανασία και οι θεοί πέθαιναν Η αθανασία γίνεται κύριο γνώρισmicroα των θεών και ο θάνατος των ανθρώπων ενώ θεοί και θέαινες ξεπέφτουν σε ήρωες και ηρωίδες ακρι-βώς γιατί είναι θνήσκουσες θεότητες Οι ίδιοι οι θεοί αποστρέφουν το πρόσωπό τους από τον θάνατο (στην Αττική τη δεύτερη microέρα των Ανθεστηρίων πραγmicroατοποιείται η συλλογική έξοδος των νεκρών και ανοίγει ο παλαιότερος ναός του Διόνυσου που απο-τελούσε αρχιτεκτονική αναπαράσταση του Κάτω Κόσmicroου εκείνη την ηmicroέρα έκλειναν οι ναοί των υπόλοιπων θεών) ή συmicromicroετέχουν σε αυτόν microε microία τους πλευρά (χθόνιος Ζευς Δήmicroητρα Ερmicroής Αφροδίτη) ή microένουν εκεί microόνιmicroα (Πλούτων) Αντίθετα ο Διόνυσος κυκλοφορεί συνδέοντας τον επιχθόνιο microε τον υποχθόνιο χώρο διαβαίνει τα σύνορα που σταmicroατούν τους άλλους θεούς και στον Όλυmicroπο είναι microάλλον φιλοξενούmicroενος ndash ανεβαίνει microόνο περιστασιακά και για συγκεκριmicroένους λόγους Οι θεοί είναι οργανωmicroένοι σε ευδιάκριτο οικογενειακό σύνολο γονείς παιδιά αδέλφια θείοι αν και οι θεοί της πρώτης γενιάς ndashΠοσειδών Δίας Ήρα Δήmicroητρα και κατά τον Ησίοδο Αφροδίτηndash εmicroπλέκονται και σε άλλου είδους σχέσεις Για παράδειγmicroα ο Δίας και η Ήρα είναι αδέλφια ο Δίας ενώθηκε microε τη Δήmicroητρα που γέννησε την Περσεφόνη ο Ποσειδώνας ενώθηκε microε την ίδια θεά και γέννησε την Κόρη το όνοmicroα της οποίας δεν λέγεται και τιmicroάται microε microυστηριακές τελετές Υπάρχουν τα παντρεmicroένα ζευγάρια (Ζευς-Ήρα Ήφαιστος-Αφροδίτη) το ερωτικό (Άρης-Αφροδίτη) το αδελφικό (Απόλ-λων-Άρτεmicroις) των θείων (Ποσειδών-Δήmicroητρα) των τεχνιτών (Ήφαιστος-Αθηνά) η microοναχική microητέρα (Δήmicroητρα) και των παρθένων θεαινών (Άρτεmicroις-Αθηνά)Για τον κάθε θεό παραδίδεται από τις πηγές ξεχωριστό γενεαλογικό δέντρο microε την καταγωγή τους γάmicroους και τους απογόνους του που microπορεί να είναι είτε άλλες θεό-τητες κύριες ή δευτερεύουσες είτε ήρωες τους οποίους αποκτούν από την ένωσή τους microε θνητούς ανθρώπους Οι ήρωες διακρίνονται για τα κατορθώmicroατά τους κάποιοι από αυτούς microετά τον θάνατό τους θεοποιούνται όπως ο Ηρακλής ενώ πολλοί από αυτούς ιδρύουν πόλεις Οι θεοί microοιράζονται την εξουσία και συνεργάζονται microεταξύ τους Παραβίαση των ορίων και των σφαιρών εξουσίας του ενός από τον άλλον προκαλεί microεταξύ τους σύγκρουση

Παράσταση από κορινθιακό σκύφο του 375-50 πΧ στον

Οι ιδιότητες του κάθε θεού αποκαλύπτονται από τα συνοδευτικά των ονοmicroάτων τους επίθετα από το είδος της λατρείας από τα ιερά και τη θέση τους από τις γιορτές προς τιmicroήν του καθενός από τα λαλούντα σύmicroβολα απrsquo ότι δηλαδή συνοδεύει την παρουσία τους (πχ θύρσος για τον Διόνυσο τρίαινα για τον Ποσειδώνα κεραυνός για τον Δία κλπ) Από τη διερεύνηση αυτών των στοιχείων προκύπτει ότι ο κάθε θεός στην ουσία του έχει πολύ πιο διευρυmicroένες ιδιότητες και αρmicroοδιότητες από αυτές που παραδίδονται στα οmicroηρικά έπη Ο περιορισmicroός επήλθε microετά την κυριαρχία του Δία ως ανώτατου θεού οπότε πολλοί θεοί και θεές υπο-τάχθηκαν σε αυτόν ως παιδιά του Θα δώσουmicroε ορισmicroένα παραδείγmicroατα microέσα από τα οποία θα φανεί ο περιορισmicroός του κάθε θεού microέσα από την κατανοmicroή αρmicroοδιοτήτων αλλά και ότι η λογοτεχνία η τέχνη η φιλοσοφία η πολιτική συmicroβάλλουν αλληλεπιδρώντας στη διαmicroόρφωση της θρησκείας

Εξελικτική microορφοποίηση του θείουΠολλές φορές διαπιστώνουmicroε ότι οι θεοί έχουν καταρχάς τις ίδιες ιδιότητες και διπλή υπόσταση χθόνια και θαλασσινή Για παράδειγmicroα ο προολύmicroπιος Ποσειδώνας δηλαδή πριν από τον καταmicroερισmicroό της εξουσίας ήταν διττή χθόνια και θαλασσινή θεότητα όπως ο πατέρας του Ουρανός και όπως φανερώνεται από τα επίθετα που του αποδί-δονται ndashΠελάγιος και Πελαγαίος αλλά και Γαίης Κινητήρ Γαιήοχος Μοχλευτήρ Σεισί-χθων Δαmicroασίχθων Ελασίχθων Ενοσίγιαος κλπndash και από την παράδοση που τον θέλει σύζυγο της Δας της Γης συγκυρίαρχο των Δελφών microαζί της σύζυγο της Δήmicroητρας αλλά και θεοτήτων θαλασσινών της Αmicroφιτρίτης και της ΑλίαςΛευκοθέας γνωστός ήδη από τις πινακίδες της Κνωσού και της Πύλου Τα στοιχεία που προσδιορίζουν τον Ποσειδώνα αναγνωρίζονται και στον Δία τον Δωδωναίο τον Πελασγικό και κατrsquo επέ-κταση Ολύmicroπιο η χθόνια υπόσταση του οποίου αποκαλύπτεται στο επίθετο Μειλίχιος οπότε παριστάνεται ως φίδι Την Αφροδίτη τη γνωρίζουmicroε περισσότερο ως θεά του έρωτα και της οmicroορφιάς όχι όmicroως ως θεά των νεκρών microε ναούς ανάmicroεσα ή κοντά στους τάφους των microεγάλων νεκροταφείων ndash στη Νάξο λχ τιmicroούσαν τη θεά microε microελαγχολικές ιεροπραξίες Δύο παραδόσεις υπάρχουν σχετικά microε τη γέννησή της η microία οmicroηρική και η άλλη ησιόδεια Σύmicroφωνα microε τον Όmicroηρο η θεά του Έρωτα είναι κόρη του Δία και της Διώ-νης Σύmicroφωνα microε τον Ησίοδο ο Κρόνος ευνούχισε microε ένα δρεπάνι τον πατέρα του

Η Αφροδίτη πάνω σε κύκνο σε κύλικα του 460 πΧ (Βρετανικό

Ουρανό και από το σπέρmicroα που χύθηκε στη θάλασσα γεννήθηκε η θεά Αυτή η χωρίς microάνα Αφροδίτη του Ησιόδου λατρευόταν στην Ελλάδα όπως φανερώνεται και από την επωνυmicroία Ουρανία που έχει στα περισσότερα ιερά της στην Ελλάδα αντίστοιχη microε τη laquoβασίλισσα του Ουρανούraquo των σηmicroιτικών λαών της Ανατολής ndash την έλευση της Αφροδίτης από την Ανατολή microαρτυρεί και ο Ηρόδοτος (1 105 3 23 1) Ως κόρη του Δία στην οmicroηρική παράδοση έπρεπε να ορίσει microε microεγαλύτερη σαφήνεια τη microορφή της και κατά συνέπεια να περιορίσει τη δύναmicroή της Στην Αθήνα τη λατρεία της Ουρανίας Αφροδίτης καθιέρωσε ο Αιγέας ενώ της Πανδήmicroου ο Θησέας όταν συνένωσε τους δήmicroους της Αττικής σε microια πόλη πράξη που έκανε στο όνοmicroα της λατρείας της Αφρο-δίτης πάν-δηmicroος σηmicroαίνει Αφροδίτη όλων των ενωmicroένων αττικών δήmicroων Η Αφροδίτη ως δύναmicroη ερωτική και ενοποιούσα είναι ταυτόχρονα και δύναmicroη πολιτική Ωστόσο ότι κυρίως γνωρίζουmicroε για την Αφροδίτη Πάνδηmicroο είναι η ηθική ή microάλλον ανήθικη σηmicroασία που της προσέδωσε ο Πλάτων στο Συmicroπόσιο microέσω του σοφιστή Παυσανία Σύmicroφωνα λοιπόν microε τον Παυσανία του πλατωνικού Συmicroποσίου ο έρωτας δεν είναι στην ολότητά του κάτι ευγενικό Η Αφροδίτη Πάνδηmicroος είναι ο έρωτας για τις γυναίκες τα παιδιά ndashόπως την περιγράφει ο Πενθέας στις Βάκχεςndash είναι ασταθής όπως ασταθής και πρόσκαιρη είναι και η οmicroορφιά του σώmicroατος Αντίθετα η Ουρανία Αφροδίτη είναι αmicroήτωρ έρως ψυχής έρως αρσενικός microε χαρακτηριστικά τη ρώmicroη και τη νοηmicroοσύνη (στην παράδοση αυτή στηρίχτηκε ο νεοπλατωνισmicroός αλλά και ο Μποτιτσέλι στη Γέννηση της Αφροδίτης) Σε αυτού του είδους τον έρωτα ο Πλάτωνας αναγνωρίζει παιδευτικό και κοινωνικό ρόλο Η τέχνη κατέγραψε και τις δύο παραδό-σεις η ησιόδεια όmicroως θα οδηγήσει στο ολοκληρωτικό ξεγύmicroνωmicroα της θεάς από τον Πραξιτέλη Σύmicroφωνα microε τον Άγγλο ιστορικό R Osborne η Αφροδίτη δεν είναι περισσότερο ερω-τική και αισθησιακή από άλλες παλαιότερες ντυmicroένες φιγούρες που το ρούχο κολ-λούσε επάνω τους όπως οι διάφορες Νίκες (της Σαmicroοθράκης του Παιωνίου) ή η σειρά των Νηρηίδων που βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο Περισσότερη σηmicroασία είχε η θέση που έπαιρνε ο θεατής απέναντι στο άγαλmicroα το γεγονός δηλαδή ότι microπορούσε να κινηθεί γύρω από αυτό (οι Κνίδιοι το τοποθέτησαν σε στρογγυλό ναό) να το πλησιάσει και να συναντήσει το βλέmicromicroα της θεάς να δει τα γεννητικά όργανα που αυτή κρύβει να γίνει ο microη αναmicroενόmicroενος επισκέπτης από τον οποίο προσπαθεί να κρυφτεί η θεά

Λεπτοmicroέρεια από κεντρική παρά-σταση πρώιmicroου κλασικού ανά-

ή ο επιθυmicroητός εραστής Τα όρια ανάmicroεσα στον κόσmicroο του αγάλmicroατος και στον κόσmicroο του θεατή γίνονται ρευστά ενώ ανοίγονται οι δυνατότητες για microια ερωτική και όχι απλώς διαλεκτική σχέση Σε αυτή την περισσότερο εικαστική προσέγγιση του θέmicroατος ο αρχαιολόγος Κ Σουέ-ρεφ αντιτάσσει microια περισσότερο θρησκειολογική Θεωρεί ότι το ξεγύmicroνωmicroα δεν είναι microικρής σηmicroασίας και συνδέεται microε αλλαγές στο θρησκευτικό συναίσθηmicroα ενώ πυροδο-τεί microια σειρά απεικονίσεων της θεάς που θα καταλήξουν στην απεικόνιση microιας κυρίας έτοιmicroης για συνευρέσεις ή για αντιδράσεις microιας laquoκυρίας καλοζωισmicroένηςraquo όπως είναι η Αφροδίτη στο σύmicroπλεγmicroα microε τον Πάνα και τον Έρωτα Περισσότερο microε την ιδιότητα του πολεmicroικού θεού παρά ως θεός του microέτρου και της αρmicroονίας της έλλογης σκέψης και της microαντικής ικανότητας παριστάνεται ο Απόλλωνας σε χάλκινο αγαλmicroάτιο του 7ου αιώνα πΧ Αν microάλιστα συmicroπληρώσουmicroε ένα ασηmicroένιο τόξο στο αριστερό του χέρι ασηmicroένιο κράνος στο κεφάλι ασηmicroένιους βολβούς στα microάτια τότε έχουmicroε τον αργυρότοξο Απόλλωνα των οmicroηρικών επών τον θεό τιmicroωρό που χτυπά και σκοτώνει είτε microε τα βέλη του τις Νιοβίδες σε ερυθρόmicroορφο αγγείο του 5ου αιώνα πΧ είτε microε λοιmicroό την πόλη των Θηβών που άφησε ατιmicroώρητο τον δολοφόνο του Λάιου (Σοφ Οιδίποδας Τ) Ως τιmicroωρός για παραβίαση των νόmicroων της φιλοξενίας από τους Κένταυρους εmicroφανίζεται και στο δυτικό αέτωmicroα του ναού του Δία στην Ολυmicroπία σύmicroφωνα όmicroως microε τις αξίες και τα ιδανικά της εποχής που τον δηmicroιούρ-γησε περισσότερο πνευmicroατοποιηmicroένος microε ανάmicroειξη στη microάχη περισσότερο νοητική και βουλητική παρά αυτοπρόσωπα ενεργητική Ερωτήmicroατα προκαλούν και οι απεικονίσεις του Ερmicroή ο οποίος όπως ο Απόλλων ο Διό-νυσος η Ήρα και η Άρτεmicroη αποδόθηκε καταρχάς πεσσόmicroορφα Πρόκειται για στήλες που microοιάζουν να ξεπηδούν από το έδαφος συνδετικοί κρίκοι ανάmicroεσα στον κόσmicroο των θνητών και στον χθόνιο Πράγmicroατι ο Ερmicroής είναι θεός χθόνιος και των ορίων ψυχο-ποmicroπός και αγγελιαφόρος των θεών που επικοινωνεί και επιτρέπει microε microια έννοια την επικοινωνία microε δύο κόσmicroους τον υποχθόνιο και τον επιχθόνιο τον επιχθόνιο και τον ουράνιο αίροντας όρια Γιrsquo αυτό εξάλλου και οι ερmicroαϊκές στήλες τοποθετούνται στα όρια χωραφιών πόλεων ως οδοδείκτες microπροστά στα σπίτια σε παλαίστρες όπου ο νέος σε microια ηλικία οριακή για τον καθορισmicroό του φύλου και των ερωτικών επιλογών του προετοιmicroάζεται να microπει στον κόσmicroο των ενηλίκων

laquoΗ γέννηση της Αφροδίτηςraquo (1480-1485) όπως την εmicroπνεύ-

Ερυθρόmicroορφο αγγείο το 5ου αιώνα πΧ στο οποίο απεικο-

Ωστόσο στο microέσο της στήλης ξεχωρίζει σε ιθυφαλλική κατάσταση το microόριο του θεού που υποδεικνύει θεότητα όχι του θανάτου αλλά της βλάστησης Εξάλλου ο θεός προ-έρχεται από τον αγροτικό πελασγικό πληθυσmicroό (Ηρ 2 51) και συνδέεται microε αγροτικές και microυστηριακές λατρείες για την αναγέννηση και τον θάνατο της φύσης Η προέλευση αυτή βαθιά ριζωmicroένη στις συνειδήσεις εξηγεί την προσκόλληση στην πεσσόmicroορφη απεικόνιση παρά τις προσπάθειες του Οmicroήρου να δηmicroιουργήσει έναν ωραίο εφηβικό Ερmicroή (Ω 347) όπως περίπου τον παρέστησε ο Πραξιτέλης στον γνω-στό Διονυσοφόρο Ερmicroή (microουσείο Ολυmicroπίας) Ο Ποσειδώνας η Αφροδίτη ο Ερmicroής αποδεικνύονται στην ουσία τους θεότητες τόσο της ζωής όσο και του θανάτουΗ θρησκεία της πόληςΜέσα στον 8ο αιώνα πΧ ολοκληρώνεται microια σηmicroαντική microεταβολή στη microορφή και στη συγκρότηση των αρχαίων ελληνικών κρατών Αντί για τα φυλετικά κράτη σχηmicroατίζο-νται τώρα οι πόλεις-κράτη που επιδίωκαν να είναι ελεύθερες αυτόνοmicroες αυτάρκεις Α Θεοί Η πόλις ήταν συνδεδεmicroένη microε έναν τόπο ο οποίος τίθεται υπό την προστασία των οικείων θεών που της προσδίδουν την ιδιαίτερη θρησκευτική και όχι microόνο φυσι-ογνωmicroία της Στο όνοmicroα των πολιούχων θεών εξασφαλίζεται η ενότητα των πολιτών και η διαφύλαξη της ακεραιότητας της πόλεως (άνθρωποι εδαφική επικράτεια) έναντι των άλλων πόλεων Ακόmicroη και ο ναός θρησκευτική καινοτοmicroία της Αρχαϊκής εποχής είναι δηmicroόσιος χώρος επιβεβαίωση νόmicroιmicroης κυριαρχίας σε έναν τόπο και συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στους πολίτες σε αντίθεση microε τα ιδιωτικά ιερά και τους βωmicroούς των οικιών Εξάλλου η συνάθροιση των πολιτών στον ναό και η επιβεβαίωση των microεταξύ

Τα παραδείγmicroατα αυτά είναι χαρακτηριστικά microιας εξελικτικής διαδικασίας που παρατη-ρείται όχι microόνο microέχρι τη διαmicroόρφωση του ολυmicroπιακού πάνθεου αλλά και microετά Οι εξε-λίξεις αυτές microέσα από τις οποίες αναδύονται συγκεκριmicroένες ιδιότητες των θεών είναι συνυφασmicroένες microε το θρησκευτικό συναίσθηmicroα τη φιλοσοφία την τέχνη τις πολιτικές επιλογές την ιδεολογία Και βέβαια από τη στιγmicroή που διαmicroορφώνεται η ιδεολογία της πόλης το θρησκευτικό σύστηmicroα αναδιοργανώθηκε εκ βάθρων σε συνάρτηση microε τις νέες microορφές κοινωνικής ζωής που εκπροσωπεί η πόλη

Αναπαράσταση του Απόλλωνα ως πολεmicroικής θεότητας σε χάλ-

τους δεσmicroών γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα ορισmicroένα από τις γιορτές προς τιmicroήν των θεών Ακόmicroη και η ίδρυση ενός δικτύου ιερών στο άστυ και στη χώρα στην ύπαιθρο δηλαδή που περιβάλλει το άστυ και microαζί συναπαρτίζουν την πόλιν όριζε κινήσεις θρησκευτικού και πολιτικού περιεχοmicroένου η θρησκευτική τάξη λχ ποιοι τόποι θεωρούνταν ιεροί ποια διαδροmicroή έπρεπε να ακολουθήσουν οι τελετουργικές ποmicroπές ήταν ένας τρόπος οργάνωσης του χώρου και αρmicroονικής συνύπαρξης Μέσα στο πλαίσιο της πόλεως οι εκδηλώσεις της οποίας διαποτίζονται συνεχώς από τη θρησκευτικότητα δεν microπορεί παρά και η θρησκεία να είναι πολιτική οι θεοί τον 5ο αιώνα πΧ λειτουργούν πρωτίστως ως πολίτες Β Ηρωολατρεία Οι άνθρωποι ορκίζονται και προσεύχονται σε θεούς και ήρωες η πρώτη σπονδή γίνεται για τους θεούς και η δεύτερη για τους ήρωες Αυτό είναι ένα στοιχείο για την ξεχωριστή θέση που επιφυλάσσει η θρησκεία της πόλεως στους ήρωες στους νεκρούς εκείνους που από τον τάφο τους δρουν ευεργετικά ή καταστρε-πτικά Κάποτε ο τόπος ταφής τους microένει κρυφός διότι από την ασφάλειά του εξαρ-τάται η σωτηρία της πόλεως Άλλοτε πάλι ο ήρωας είναι υπερτοπικός και δείχνονται πολλοί τάφοι σε διάφορα microέρη τότε το πρόβληmicroα λύνεται microε την αποδοχή οmicroώνυmicroων ηρώων Οι ήρωες είναι ή υποβιβασmicroένοι θεοί αφού πεθαίνουν ή πραγmicroατικοί αφηρωισmicroένοι νεκροί λατρευτικά τιmicroώmicroενοι Η λατρεία τους έχει θρησκευτική σηmicroασία Οι άνθρωποι τους αισθάνονται πιο κοντά απrsquo ότι τους θεούς αναπτύσσουν microαζί τους microια πιο στενή και προσωπική σχέση τους θεωρούν προστάτες και διαmicroεσολαβητές ανάmicroεσα στον κόσmicroο των θνητών και των θεών Όmicroως η λατρεία των ηρώων έχει και πολιτική σηmicroα-σία γιατί συνενώνουν τα microέλη microιας οmicroάδας γύρω από τη λατρεία τους και λειτουρ-γούν ως σύmicroβολα δόξας και προστασίας microιας κοινότητας Σε ήρωα ανακηρύσσεται για παράδειγmicroα ο ιδρυτής microιας αποικίας και ενταφιάζεται στην Αγορά που αποτελούσε το κέντρο της νέας αρχής ενώ δεν λείπουν οι microεταφορές οστών από microια πόλη σε άλλη ώστε να αυξηθεί το κύρος της πόλης που φιλοξενεί τον νεκρό Ο Κλεισθένης όταν δηmicroιούργησε τις δέκα φυλές της Αθήνας ίδρυσε και δέκα ηρώα στην Αγορά και η κάθε φυλή πήρε το όνοmicroά της από έναν από τους δέκα ήρωες Η Σπάρτη τον 6ο αιώνα πΧ στη διαmicroάχη της microε την Τεγέα microετέφερε τα οστά του Ορέστη στη Σπάρτη το 475 ο Κίmicroωνας microετέφερε τα οστά του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα προς δόξα της

Οι ερmicroαϊκές στήλες τοποθετού-νταν ως οδοδείκτες σε τοπικά

πόλης και του ίδιου Γνωστές ακόmicroη είναι οι microεταφορές των οστών του Αρκάδα από το Μαίναλο στη Μαντίνεια του Τεισαmicroενού από την Ελίκη στη Σπάρτη του Λίνου από τη Θήβα στη Μακεδονία ndashπραγmicroατοποιήθηκε από τον Φίλιππο microετά τη νίκη του στη Χαι-ρώνεια ύστερα από όνειρο που είδε όπως και η επαναφορά των οστών στον αρχικό τόπο ταφής τουςndash του Ορφέα από τα Λείβηθρα στο Δίον Και βέβαια ήταν τιmicroή για microια πόλη να συνδεθεί microε κάποιον από τους ήρωες του έπους τους ήρωες που βρήκαν τον θάνατο στους πολέmicroους για τη Θήβα και την Τροία ή άλλους ήρωες άλλων κύκλων γιατί αυτό προσέδιδε πολιτικό κύρος στην πόλη Γ Ιστορική microυθοπλασία Η ιστορική microυθοπλασία ήταν δηmicroοφιλής στους Έλληνες Αρχαίες πόλεις συγκροτούσαν τις γενεαλογίες τους microέχρι τον πρώτο ιδρυτή τους που συνήθως ήταν κάποιος ήρωας απόγονος ενός microεικτού γάmicroου θεού microε θνητό άνθρωπο Οι αιτιολογικοί αυτοί microύθοι ανίχνευαν και αφηγούνταν την αρχή (ίδρυση) της πόλης εξυπηρετούσαν την ανάγκη της κοινότητας για microια συγκεκριmicroένη και διακριτή πολιτική ταυτότητα χάρη στην οποία η κάθε πόλη θα είχε την προσωπικότητά της θα ήταν ηθικό πρόσωπο microέλος microε πλήρη δικαιώmicroατα στην κοινωνία των πόλεων Με αυτή την έννοια ο αιτιολογικός microύθος γίνεται πολιτική ιδεολογία ενώ οι microυθικοί τίτλοι της πόλης χρησίmicroευαν στον καθορισmicroό των δυναmicroικών σχέσεων Μαζί microε τις microυθικές συγγένειες microεταξύ των πολιτειών συνιστούσαν διπλωmicroατικό επιχείρηmicroα το οποίο ακυ-ρωνόταν όταν microια συmicromicroαχία ή η ανατροπή της στηριζόταν σε επίκαιρα συmicroφέροντα

Άλλες θεότητεςΜιλούmicroε για το Ολυmicroπιακό Πάνθεον στο οποίο συmicroπεριλαmicroβάνονται όλοι εκείνοι οι θεοί που τιmicroώνται πανελλήνια χάρη στη διάδοση των επών Υπάρχουν βέβαια και θεότητες που αν και σπουδαίες παρέmicroειναν δευτερεύουσες ή δεν υπερέβησαν ποτέ τον τοπικό τους χαρακτήρα Η Ειλείθυια θεά του τοκετού ο γιατρός θεός Ασκληπιός ο πολεmicroικός θεός Ενυάλιος και η σύντροφός του Ενυώ η Εκάτη τρίmicroορφη λυγερή παρθένος microε κοντό χιτώνα θεά νυχτερινή κρατά δάδες συνοδεύεται από σκυλιά που γαβγίζουν παρούσα στο ταξίδι της Περσεφόνης προς τον Άδη και από εκεί προς τη γη ο Προmicroηθέας προς τιmicroήν του οποίου τελούνταν στην Αθήνα τα Προmicroήθεια microε λαmicroπαδηδροmicroία η Λητώ microητέρα του Απόλλωνα και της Άρτεmicroης η Θέτις θαλάσσια θεότητα που συνοδεύεται από τις Νηρηίδες η Λευκοθέα και η Ευρυνόmicroη microητέρες και

Η πόλη των Αθηνών βρισκό-ταν υπό την προστασία της

κυρίες των θαλάσσιων ζώων ένας κύριος των ζώων της θαλάσσης microε τα ονόmicroατα Φόρ-κυς Γλαύκος Πρωτεύς Νηρεύς Φόρκυς τέλος ο θεός Παν στα όρια του πολιτισmicroού και της ανθρώπινης φύσης λατρεύεται στην Αρκαδία και από τη microάχη του Μαραθώνα και εξής στην Αττική Άλλες πάλι θεότητες είναι οργανωmicroένες σε οmicroάδες ανάλογα microε το φύλο και την ηλικία τους Οι νεανικές microορφές θεωρούνται σπουδαιότερες βρίσκονται σε κίνηση χορό τραγούδι microανία Συχνά οργανώνονται σε τριάδες Αντί για θεοί ονοmicroάζονται δαίmicroονες υπηρέτες και πρόδροmicroοι αmicroφίπολοι και πρόπολοι microιας θεάς ή ενός θεού συνήθως ενός από τους microεγάλους ολυmicroπίους όπως είναι οι Κάβειροι οι Κορύβαντες οι Διό-

Η κοινωνία των θεών είναι αυστηρά οργανωmicroένη microε ξεκάθαρα χαρακτηριστικά όνοmicroα microορφή ιδιότητες γενεαλογία ιστορία Κάθε θεότητα ορίζεται επιπλέον από το σύνολο των σχέσεών της microε τις υπόλοιπες θεότητες σχέσεις που ενώνουν αλλά και διαχωρίζουν καθώς δεν αλληλεπικαλύπτονται καθιστώντας διακριτή την ταυτότητα Οι θεοί laquoεκδηmicroοκρατίζονταιraquo Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα αποτελεί ο Διόνυσος ο οποίος από θεός του αγροτικού πληθυσmicroού έγινε αργότερα θεός του εmicroπορικού και ναυτικού της δηmicroοκρατίας στη συνέχεια των ηγεmicroονιών στο τέλος Ο προσεταιρισmicroός ενός θεού των αγροτικών πληθυσmicroών ήταν microια πράξη πολιτικού υπολογισmicroού από την ανερχόmicroενη εmicroπορική και ναυτική τάξη για την οικειοποίηση και παρακίνηση του πιο συντηρητικού και δυσκίνητου κοmicromicroατιού της κοινωνίας του αγροτικού στοιχείου Από την άλλη για τους κοσmicroογυρισmicroένους ναυτικούς και εmicroπόρους που γνώριζαν παρόmicroοιους θεούς της Μ Ασίας της Συρίας της Παλαιστίνης της Αιγύπτου ο διονυσιασmicroός είχε κοσmicroοπολιτικό χαρακτήρα Η διονυσιακή θρησκεία απλώθηκε σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο αρmicroοσmicroένη στην ευκοσmicroία της πόλης και συmicroβιβασmicroένη microε τον ελληνικό ορθολογισmicroό απέβαλλε την παλιά φρενίτιδα και αγριότητα και διοχέτευσε τον αρχαίο ενθουσιασmicroό σε έργα της τέχνης εικαστικά και του λόγου Από το τέλος του 6οαιώνα πΧ οι θεοί της πόλης αποτυπώνονται στα νοmicroίσmicroατα microε αποτέλεσmicroα οι παραστάσεις των θεών και τα σύmicroβολά τους να είναι πανταχού παρόντα ανάλογα βέβαια και microε την οικονοmicroική δράση της πόλης

Κατά τον 6ο αιώνα πΧ ξεκινά η αποτύπωση των θεών της πόλης

σκουροι κά Οι οmicroάδες αυτές απηχούν πραγmicroατικούς θιάσους όπως καταφαίνεται από τον χορό και τη microουσική Με βεβαιότητα microαρτυρούνται στην πραγmicroατική ζωή microαινάδες θυιάδες σάτυροι στον κύκλο του Διόνυσου και ανδρικοί σύνδεσmicroοι Κουρήτων στην Έφεσο Οι Κένταυροι παραπέmicroπουν σε microεταmicroφιέσεις ηθοποιών όπως και οι γοργόνες είναι καταρχήν προσωπεία Πίσω από τους Κάβειρους τους Ιδαίους Δακτύλους τους Τελχί-νες και τους Κύκλωπες βρίσκονται συντεχνίες σιδηρουργών Χάριτες Μούσες Νηρη-ίδες Ωκεανίδες είναι χοροί κοριτσιών Πάνας και Ειλείθυια παραδίδονται και στον πληθυντικό αριθmicroό (προφανώς οι γυναίκες της γειτονιάς που βοηθούν microια γυναίκα να ξεγεννήσει) Η ποίηση περιγράφει αυτές τις οmicroάδες ως microέλη του κόσmicroου των θεών Σάτυροι και Μαινάδες χορεύουν γύρω από τον Διόνυσο Νύmicroφες περιστοιχίζουν την Άρτεmicroη οι Κουρήτες και οι Κορύβαντες χορεύουν γύρω από τον νεογέννητο Δία ή τον ένθρονο Διόνυσο οι Μούσες περιβάλλουν τον Απόλλωνα οι Ωκεανίδες συνοδεύουν την Περ-σεφόνη στο λιβάδι της απαγωγής της οι Κύκλωπες σφυρηλατούν τον κεραυνό του

Μερικοί υποτιθέmicroενοι τάφοι ηρώων ήταν κενοτάφια στηmicroένα εκεί όπου παλαιότερα ήταν τόποι χθόνιας λατρείας Αυτό δείχνει ότι η λατρεία των ηρώων είναι στενά συν-δεδεmicroένη microε τη γη και τους νεκρούς κάτι που προδηλώνεται στα έργα των τεχνών είτε από την παρουσία του φιδιού είτε γιατί οι ήρωες στέκονται microπροστά από σπηλιά ndashείσοδος στον Κάτω Κόσmicroο και τόπος προσφορών προς τις χθόνιες θεότητες και τους νεκρούς του Κάτω Κόσmicroουndash είτε από το άλογο καθώς οι ήρωες παριστάνονται συχνά ως ιππείς Το άλογο ήταν από παλιά συνδεδεmicroένο microε τον Κάτω Κόσmicroο είτε σε σχέση microε κάποιον θεό του Κάτω Κόσmicroου είτε ανεξάρτητα ως δαίmicroονας του θανάτου που προ-σωρινά microόνο τιθασεύεται από θνητούς ήρωες Γιrsquo αυτό ο ίππος βρίσκεται συχνά microέσα σε τάφους και ως επιτύmicroβιο ενώ στην αγγειογραφία ήδη από τη γεωmicroετρική τέχνη συνοδεύουν την εκφορά του νεκρού (λχ στον αmicroφορέα του Διπύλου) Χαρακτηριστικό παράδειγmicroα ήρωα-ιππέα στον χώρο της Μακεδονίας είναι η περίπτωση του Ηφαιστίωνα ο οποίος microετά τον θάνατό του λατρεύτηκε ως ήρωας

Αναθηmicroατικό ανάγλυφο Ρωmicroα-ϊκής εποχής ήρωα-ιππέα συν-

Δία Τιτάνες και Τελχίνες εmicroφανίζονται ως εκπρόσωποι microιας πανάρχαιας εποχής Τέλος άλλοι από αυτοί συναντώνται microόνο στη microυθολογία (Τιτάνες Γίγαντες) ενώ άλλοι απο-λαύουν σηmicroαντικής λατρείας όπως οι Μούσες οι Χάριτες οι Κάβειροι Αρκετές από τις θεότητες είναι δυνάmicroεις της φύσης Οι πόλεις τιmicroούν τους ποταmicroούς και τις πηγές τους microε ιδιαίτερο τέmicroενος ή και ναό Πιο ζωντανή ήταν η λατρεία των ανέmicroων και του Απόλλωνα-Ήλιου Η Σελήνη και η Ηώ θεά της αυγής εmicroφανίζονται επίσης σε microερικούς microύθους ενώ η λατρεία της Γης στην πατροπαράδοτη θρησκεία είναι ιδιαίτερα περιορισmicroένη microε χοές σε ρήγmicroατα της γης Η ύπαρξη τέτοιων θεοτήτων οδήγησε στη σκέψη ότι οι θεοί είναι προσωποποιήσεις φυσικών φαινοmicroένων Είναι αλήθεια ότι πολλές φορές το φυσικό ταυτίζεται microε το θεϊκό (Ήλιος Σελήνη) Αλλά η λατρεία τέτοιων θεοτήτων στην ελληνική θρησκεία υποχώρησαν έναντι των θεϊκών microορφών που καθιέρωσε η λατρεία και η ποίηση

Εισαγωγή και αφοmicroοίωση microη ελληνικών θεοτήτων και λατρειώνΣτη φιλελεύθερη Αθήνα του 5ου και του 4ου αιώνα πΧ υπήρχε microια δυσκαmicroψία σε θρησκευτικά θέmicroατα κάτι που θα πρέπει να συνδέσουmicroε microε τον Πελοποννησιακό πόλεmicroο (λοιmicroός αποκοπή κεφαλών των Ερmicroών χαλάρωση στην τήρηση των microυστικών των microυστηρίων) Σύmicroφωνα microε τον Φλάβιο Ιώσηπο σε δίκες αθεΐας οδηγούνταν όσοι

Την τακτική αυτή ακολούθησαν για παράδειγmicroα οι Μακεδόνες βασιλείς οι οποίοι τεκ-microηρίωσαν την ελληνική καταγωγή και την παλαιότητα του οίκου τους microέσα από το γενεαλογικό τους δέντρο το οποίο διαmicroορφώθηκε τον 5ο αιώνα πΧ Σύmicroφωνα λοιπόν microε αυτό οι Μακεδόνες βασιλείς ήταν Αργείοι στην καταγωγή Τηmicroενίδες από το Άργος απόγονοι δηλαδή του Ηρακλή καθώς ο Τήmicroενος ήταν βασιλιάς του Άργους που κατα-γόταν από τον Ηρακλή γιο του Δία Με την προϋπόθεση λοιπόν της προγονικής κατα-γωγής από τον Τήmicroενο τα microέλη της microακεδονικής βασιλικής οικογένειας εντάσσονταν σε εκείνον τον ευρύ κύκλο και κατάλογο των ένδοξων απογόνων του Ηρακλή που κυβέρ-νησαν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας όπως λχ ο Λεωνίδας Ποιοι δικαιούνταν να είναι απόγονοι ενός τέτοιου προγόνου και να έχουν ισχυρό δικαίωmicroα επί του θρόνου ήταν θέmicroα πολιτικής σηmicroασίας

Αναθηmicroατική επιγραφή στον laquoΗρακλή Πατρώοraquo από τον

Καβειρικός σκύφος που χρο-νολογείται στα τέλη του 5ου

εισήγαγαν ξένο θεό Ο Αριστοφάνης microάλιστα έγραψε τις Ώρες όπου ο Σαβάζιος και microερικοί ξένοι θεοί εισάγονται σε δίκη και καταδικάζονται σε εξορία από την Αθήνα Οι Αναξαγόρας Πρωταγόρας και Ευριπίδης είχαν κατηγορηθεί για αθεΐα και οδηγήθηκαν σε δίκη όπως επίσης ο Διαγόρας Μήλιος γιατί διακωmicroωδούσε την Ελευσίνα και τις άρρητες τελετές όχι όmicroως και ο Αριστοφάνης που κάνει υπαινιγmicroούς στις microυστικές τελετές των Μεγάλων θεών της Σαmicroοθράκης (Ειρήνη) Αποκορύφωmicroα αυτής της κατά-στασης ήταν η δίκη και η καταδίκη του Σωκράτη Μέσα από αυτές τις δίκες οι οποίες τις περισσότερες φορές είχαν πολιτικό περιεχό-microενο καθώς πολλοί από τους κατηγορουmicroένους ανήκαν στον κύκλο του Περικλή η αθηναϊκή κοινή γνώmicroη εmicroφανιζόταν microε το microέρος της τάξης και του νόmicroου Ωστόσο η κρίση microε τη διάλυση των πόλεων-κρατών ήταν εmicroφανής και διευκόλυνε την εισαγωγή ξένων θεοτήτων που βεβαίως ήταν παλαιότερο φαινόmicroενο και σε συνάρτηση microε την κινητικότητα των πληθυσmicroών και των επαφών microεταξύ τους για παράδειγmicroα η λατρεία του Αδώνιδος ήταν ανεπτυγmicroένη στον κύκλο των κοριτσιών της Σαπφούς στη Λέσβο γύρω στο 600 πΧ

Η laquoανηθικότηταraquo των θεώνΟ χριστιανισmicroός κατηγόρησε τους Έλληνες θεούς για ανηθικότητα Πράγmicroατι ο Ερmicroής στους microύθους εmicroφανίζεται να κλέβει τον ίδιο του τον αδελφό αλλά υπάρχουν και γιορτές κατά τις οποίες επιτρέπεται η κλοπή Ο Δίας αρπάζει θνητές γυναίκες αλλά σε γιορτές η βασίλισσα θα παραδοθεί στον ισχυρότερο Η ευφηmicroία συmicroβαδίζει microε την αισχρολογία και microάλιστα σε σεβαστά microυστήρια όπως τα Ελευσίνια η microίανση microε

Σάτυρος και Μαινάδα ακόλου-θοι του laquoθιάσουraquo του Διονύσου

Οι θεότητες που εισάγονται είναι ως επί το πλείστον παρήγορες microε επαγγελίες για microια πέραν του τάφου ζωή και συσχετίζονται microε το πνεύmicroα της διονυσιακής λατρείας Η ιδιαιτερότητα αυτή δεν microπορεί παρά να συσχετιστεί microε το γεγονός ότι το άτοmicroο από microέλος microιας πόλης-κράτους έγινε σταδιακά microέλος microιας αυτοκρατορίας στην οποία η σηmicroασία της ύπαρξής του δεν επιβεβαιώνεται από τον τρόπο λήψης των πολιτικών αποφάσεων

τον εξαγνισmicroό στις θυσίες κυριαρχεί η βία ενώ η ανθρωποθυσία microαρτυρείται στις ιστορικές πηγές του 5ου αιώνα πΧ και ως θέmicroα τίθεται στην τραγωδία και στην αγγειογραφία (Ιφιγένεια εν Αυλίδι Ιφιγένεια εν Ταύροις - Πολυξένη) Στη microυθολογία και στην τελετουργία κυριαρχούν η βία η σεξουαλική δραστηριότητα η κλοπή και η αρπαγή Οι ίδιοι οι θεοί συγκρούονται microεταξύ τους Είναι όλα αυτά τιmicroητικές πράξεις Και microήπως οι ίδιοι οι Έλληνες δεν έψεξαν τους θεούς τους ήδη από τον 6ο αιώνα πΧ Το περίεργο είναι ότι οι περιφηmicroότεροι ναοί και τα εξοχότερα αγάλmicroατα έγιναν ακριβώς microετά από αυτόν τον αιώνα Συνεπώς πρόκειται για κρίσεις που στην ουσία δεν άγγιξαν τη θρησκεία Έπειτα τελετουργικά όπου στα δρώmicroενα εντάσσεται και η κλοπή πόσο ανήθικα microπορεί να είναι σε κοινωνίες όπως η σπαρτιατική όπου οι νέοι από πολύ νωρίς εξασκούνται σε αυτήν ως προετοιmicroασία για την κλοπή του οπλισmicroού από τον εχθρό Ακόmicroη και οι αρπαγές κοριτσιών εντάσσονται σε τελετουργικά που υποδηλώνουν την κοινωνική σηmicroασία του γάmicroου Όσο για την ανθρωποθυσία θα πρέπει να λάβουmicroε υπόψη σε ποιες περιπτώσεις τελούταν και ποιοι θεοί την επέβαλαν Συνοπτικά εδώ θα ανα-φέρουmicroε ότι ανθρωποθυσίες επιζητά η Άρτεmicroις προστάτιδα του κυνηγιού και των κανόνων του όταν οι κυνηγοί παραβαίνουν τους κανόνες του κυνηγιού και σκοτώνουν ζώα όχι από ανάγκη αλλά ως επίδειξη και από αλαζονική υπεροψία (αυτή λχ ήταν η περίπτωση του Αγαmicroέmicroνονα) Ανθρωποθυσία επιβάλλει και ο Διόνυσος σε περίπτωση άρνησης της λατρείας του (Μινυάδες Προιτίδες γυναίκες των Θηβών) Επίσης microέσω της ανθρωποθυσίας του πιο εκλεκτού microέλους της κοινότητας επιδιώκεται και η σωτη-ρία της πόλης από απρόσmicroενους κινδύνους Η κόρη του Ηρακλή για παράδειγmicroα η Μακαρία προσφέρθηκε να θυσιαστεί όταν το microαντείο είπε ότι η νίκη των Ηρακλειδών εναντίον του Ερεχθέα δεν θα ήταν δυνατή χωρίς ανθρώπινο θύmicroα Ακόmicroη και η περίπτωση του φαρmicroακού θα microπορούσε να θεωρηθεί microια microορφή ανθρω-ποθυσίας Ο φαρmicroακός ήταν ένας ιδιαίτερα άσχηmicroος άνθρωπος ή microε κάποιο σωmicroατικό πρόβληmicroα που σηmicroαίνει microε microειωmicroένη ολότητα και εποmicroένως κάτι κακό ή ένα επίλεκτο microέλος της κοινωνίας Στην Αθήνα λχ επιλέγονταν δύο άνδρες ιδιαίτερα αντιπαθείς τους στόλιζαν microε σύκα τους οδηγούσαν έξω ως καθάρσια και προφανώς τους καταδί-ωκαν microε πέτρες (γιορτή των Θαργηλίων) Στην περιοχή του Απόλλωνος Λευκάτα στη Λευκάδα γκρέmicroιζαν έναν εγκληmicroατία από τους βράχους του έδεναν όmicroως φτερά για

Η λατρεία του Αδώνιδος ήταν εξαιρετικά διαδεδοmicroένη στα

να microετριάσουν την πτώση ndash δεν πρόκειται για ενεργητικό φόνο αλλά για αποmicroάκρυνση πέρα από τα σύνορα πάνω από τους βράχους ώστε να microην επιστρέψει Η εχθρότητα της κοινότητας συγκλίνει σε έναν τον οποίο διώχνει ή θανατώνει οmicroαδικά πολλές φορές κακοποιώντας τον αφού θεωρείται υπεύθυνος για τις αναταραχές και τις κατα-

Οι θεότητες που εισάγονται είναι συγγενείς microε τις ελληνικές οπότε η λατρεία τους αφο-microοιωνόταν εύκολα Κατά τον 5ο αιώνα πΧ εmicroφανίζεται στην Αθήνα ο φρυγικός θεός Σαβάζιος microε λατρεία παρόmicroοια microε εκείνη του Διόνυσου περισσότερο ιδιωτική παρά της πόλης Αναφέρονται επίσης οι θρακικές θεές Κοτυττώ και Βενδίς ενώ τον 4ο αιώνα πΧ οργανώθηκε επίσηmicroα η λατρεία του Άmicromicroωνα Οι Όσιρις και Ίσις ήταν γνωστοί ήδη από τον Ηρόδοτο ο οποίος τους ταύτισε microε τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη αντίστοιχα Επίσης από τα microέσα του 4ου αιώνα πΧ microαρτυρούνται ιερά της Ίσιδας στην Ελλάδα πολλές φορές microε Αιγύπτιους ιερείς που τελούσαν τη λατρεία της Η φρυγική Μητέρα γνωστή και microε το όνοmicroα Κυβέλη εξοmicroοιώνεται microε την Αφροδίτη ενώ στοιχεία από τον microύθο της Δήmicroητρας microεταφέρονται σε αυτήν Και επειδή λατρεύεται σε κατάσταση εκστατική microε τον οξύ ήχο του αυλού τη βαριά βοή των τυmicroπάνων το κουδούνισmicroα των microικρών χάλκινων κυmicroβάλων η ακολουθία της ταυτίζεται microε το διονυσιακό πλήθος

Οι ιστορικές πηγές του 5ου αιώνα πΧ η τραγωδία και η

Είναι αλήθεια ότι η ελληνική microυθολογία στο σύνολό της είναι ερωτική και microάλιστα σκανδαλιστικά ερωτική αν παραmicroείνει κανείς θεατής microεmicroονωmicroένων έργων των τεχνών έξω από το πλαίσιο εύρεσης και λειτουργίας τους Αλλά ο έρωτας συνεπάγεται την τεκνοποιία που σηmicroαίνει την επιβεβαίωση της ζωής έναντι της απώλειας της διάλυσης της ζωής του θανάτου Εκείνο που είχε σηmicroασία σε microια κοινωνία όπου η θνησιmicroότητα ιδίως των παιδιών κρατιόταν σε πολύ υψηλά επίπεδα ήταν η διατήρηση της ζωής Εξάλλου ο Διόνυσος ο κατεξοχήν θεός της χαράς του γλεντιού του έρωτα είναι και θεός του θανάτου και οι γιορτές του έχουν χαρακτήρα ταυτόχρονα ερωτικό και νεκρικό

στροφές που υφίσταται η κοινότητα Χάρη στην εκτροπή αυτή της βίας προς ένα και microοναδικό άτοmicroο αποκαθίσταται η τάξη και η οmicroόνοια Ο εκδιωκόmicroενος ανάγεται σε σωτήρα στον οποίο η οmicroάδα οφείλει βαθιά ευγνωmicroοσύνη γιατί microέσω αυτού καθαίρε-ται Ο φαρmicroακός λοιπόν γίνεται για την κοινότητα ένα ιεροποιηmicroένο κάθαρmicroαΝοmicroιmicroοποιείται τελικά microια ηθική τάξη microέσω του πολυθεϊσmicroού Ο microεγάλος αριθmicroός των θεών συνεπάγεται και εναντιότητες είναι γνωστές οι διαmicroάχες Ήρας και Δία Διόνυσου και Απόλλωνα Αφροδίτης και Άρτεmicroης Εποmicroένως η τάξη microπορεί να νοηθεί microόνο ως σεβασmicroός του καταmicroερισmicroού των microεριδίων στα οποία ο καθένας έχει δικαιοδοσία Η οριοθέτηση του επιτρεπτού από το ανεπίτρεπτο είναι σαφής και αυστηρή Ο θεός επεmicroβαίνει microόνο όταν θίγεται η επικράτειά του και τα όποια προβλήmicroατα λύνονται microέσα από δηmicroοκρατικά ορισmicroένες διαδικασίες Ο ελληνικός πολυθεϊσmicroός καταφέρνει να συmicroπεριλαmicroβάνει την πολλαπλή πραγmicroατικότητα χωρίς να παραmicroερίζει αντιφάσεις ή να αρνείται κάποιο microέρος του κόσmicroου

Β Τελετουργικά δρώmicroεναΕὐσέβεια εἶναι ἡ ἐπιστήmicroη τοῦ θύειν τε καί εὔχεσθαι (Πλ Ευθύφρ 14c)Η θρησκευτική τελετουργία είναι πράξη στερεότυπα επαναλαmicroβανόmicroενη συλλογική συναγωγός και microε επικοινωνιακό χαρακτήρα συνδέει τον τελεστή ή τους τελεστές microε microια υπερφυσική δύναmicroη απεικονίζει τη διάρθρωση και την ιεραρχία εντός της οmicroά-δας Τα τελετουργικά λειτουργούν microεσολαβητικά ανάmicroεσα στους ανθρώπους και στους θεούς και περιλαmicroβάνουν προσφορά δώρων απαρχές και τάmicroατα σπονδή προσευχή καθαρmicroούς ΚαθαρmicroοίΑν και η λέξη καθαρmicroός εmicroφανίζεται για πρώτη φορά ως τίτλος συγγράmicromicroατος του Εmicroπεδοκλή για την πτώση του ανθρώπου και την αποκατάστασή του εντούτοις ως πρακτική τελετουργική σε περιπτώσεις επαφής microε το ιερό σε κρίσιmicroες καταστάσεις και για την κοινωνική επανένταξη είναι παλαιότατη Καθαρmicroός επιβάλλεται πριν από τις σπονδές τις θυσίες την προσευχή τον γάmicroο τη microύηση την προσωπική αφιέρωση τη χρησmicroοδότηση τόσο σε αυτόν που δίνει χρησmicroό όσο και σε αυτόν που τον δέχεται microετά από λοιmicroό φόνο (Απόλλων Ορέστης) που ήταν και η πιο δύσκολη περίπτωση παραφροσύνη (Μελάmicroπους Προιτίδες) σεξουαλική επαφή θάνατο

Μαρmicroάρινο αναθηmicroατικό ανά-γλυφο του 4ου αιώνα πΧ στο

Τα microέσα ήταν το νερό το θυmicroίαmicroα η φωτιά το αίmicroα το χώmicroα (σε ορισmicroένα microυστή-ρια ο microυούmicroενος αλειφόταν microε ένα microείγmicroα πηλού και πίτουρων) η εκδίωξη (του πιο άσχηmicroου ή φτωχού του ξένου του βασιλιά της πιο εκλεκτής παρθένου) ή η ρίψη στη θάλασσα το κάνιστρο των δηmicroητριακών microε την παλινδροmicroική κίνηση πάνω από το κεφάλι του microυουmicroένου και τον αέρα που ξεσηκώνει η σκίλλα δηλαδή το κρεmicromicroύδι που ξεφλουδίζεται microέχρι που δεν microένει τίποτε Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η λειτουργία του καθαρmicroού είναι αναλογική Όπως microε την παλινδροmicroική κίνηση του κάνιστρου τα σιτηρά καθαρίζονται από τα άχυρα και όπως η σκίλλα ξεφλουδίζεται και δεν αποmicroένει τίποτε το ίδιο καθαρίζεται και ο microυούmicroενος ή απαλλάσσεται από κάτι δυσάρεστο Στις περισσότερες των περιπτώσεων ο καθαρmicroός microε το νερό κυρίως πόσιmicroο σπανι-ότερα θαλασσινό προηγείται κάθε άλλου microέσου όταν δεν αποτελεί το microόνο microέσο ή αυτοδύναmicroη σκηνή microέσα σε ένα ευρύτερο τελετουργικό Α Συχνές είναι οι σκηνές καθαρmicroού πριν από την προσευχή τη σπονδή τη θυσία την κηδεία το φαγητό Αναγκαίος είναι ο καθαρmicroός των χεριών στο περιρραντήριο πριν από την είσοδο στον ναό και πριν από τη θυσία τόσο αυτού που την τελεί (Αισχ Πέρσαι 201-204) όσο και των συmicromicroετεχόντων και microάλιστα στην πρώτη της φάση Η περιφορά του κάνιστρου microε τις προσφορές και του δοχείου microε το νερό σηmicroατοδοτεί την οριοθέτηση του ιερού στον τόπο της θυσίας αλλά και τη συγκρότηση microιας κοινό-τητας που αποδέχεται συγκεκριmicroένους κανόνες microε τον σχηmicroατισmicroό ενός κύκλου που εγκλείει το ζώο και τους συmicromicroετέχοντες Οι πιστοί ρίχνουν στα χέρια τους νερό από το δοχείο ενώ η εξαγνιστική δύναmicroη της φωτιάς συνδυάζεται microε εκείνη του νερού καθώς ένα κούτσουρο από τη φωτιά βυθίζεται στο νερό και microε αυτό ραντίζεται το ιερό ο βωmicroός και οι συmicromicroετέχοντες Το νερό αυτό ονοmicroάζεται χέρνιψ είναι αγιασmicroένο (Αισχ Ευmicroενίδες 655-56 Σοφ Οιδίποδας Τ 240 Ευρ Ορέστης 1602) και απαγορεύ-εται να δίδεται στους microιασmicroένους (Δηmicro π Λεπτ 158 Σοφ Οιδίποδας Τ 240) Με το νερό του δοχείου ραντίζεται και το ζώο η απότοmicroη αντίδραση του οποίου εκλαmicro-βάνεται ως συναίνεση για τη θυσία Κάποιες φορές ο εξαγνισmicroός του ζώου γινόταν σε ιδιαίτερη πηγή Β Καθαρmicroός microε νερό επιβάλλεται ακόmicroη σε σηmicroαντικές ndashκαι ακραίεςndash στιγmicroές στη ζωή του ανθρώπου στη γέννηση στον γάmicroο στον θάνατο Λουτρό κατά τη γέννηση

Παράσταση σε ερυθρόmicroορφη πελίκη του 455-40 πΧ στην

αναφέρεται για τους θεούς Απόλλωνα Άρτεmicroη Ερmicroή Δία Διόνυσο Για τον Απόλλωνα ο οmicroηρικός ύmicroνος παραδίδει ότι θεαί λόον ὕδατι καλώι ἀγνώς καί καθαρώς (120-121) στα νερά του ποταmicroού Ινωπού στη Δήλο λέει ο Καλλίmicroαχος (4ος Ύmicroνος στ 6) Στη βρύση Κισσούσα των Θηβών όπου οι παραmicroάνες έλουσαν τον Διόνυσο microόλις γεννή-θηκε το νερό έχει το χρώmicroα του κρασιού είναι λαmicroπερό καθαρό όmicroορφο στη γεύση (Πλούτ Λύσ 28) Ο ποταmicroός Γορτύνιος όπου έλουσαν τον Δία microετά τη γέννησή του microετονοmicroάστηκε σε Λούσιο (Παυσ Η 2) ενώ νύmicroφες έλουσαν τον Ερmicroή στις κρήνες των ορέων των Φενεατών στην Αρκαδία που θεωρούνται ιερές (όπ 16 1) ίσως γιrsquo αυτό στον οmicroηρικό ύmicroνο ο Ερmicroής λέγεται νεόλλουτος (Ι 241) Δεν πρόκειται βέβαια για ένα λουτρό που αφορά microόνο στους θεούς Όmicroως οι σχετικοί microε αυτό microύθοι αποτελούν microια ένδειξη ότι το πρώτο λουτρό του ανθρώπου που αφορά στη φυσική καθαριότητα αποτελεί και laquoτον πρώτο θρησκευτικό καθαρmicroό τουraquo Σε άλλες βέβαια περιπτώσεις το πρώτο αυτό λουτρό αποτελεί πραγmicroατικά microια laquoτελετουρ-γία διάβασηςraquo στο δικαίωmicroα στη ζωή και στην κοινωνική ένταξη των παιδιών καθώς microε αυτό δοκιmicroάζεται η υγεία των νεογέννητων (Αριστ Πολ Ε 15 1336a)Είναι γνωστό ότι στα έθιmicroα του γάmicroου περιλαmicroβάνεται ένα τελετουργικό λουτρό για τη νύφη την ίδια την ηmicroέρα του γάmicroου microε νερό από ιδιαίτερη πηγή ή ποτάmicroι λχ από την πηγή Καλλιρόη στην Αθήνα που στην εποχή του Θουκυδίδη ονοmicroαζόταν Εννεά-κρουνος από το σχήmicroα που έδωσαν σε αυτήν οι Πεισιστρατίδες (Θουκ Β 15 3) τον Ισmicroηνό στη Θήβα (Ευρ Φοίν 347-8) τον Σκάmicroανδρο στην Τροία ndash Πάρε Σκάmicroανδρε την παρθενιά microου έλεγαν οι microελλόγαmicroες (Αισχίν Επιστολαί 10 3) Παρόmicroοιο τελετουργικό λουτρό microε αυτό των κοριτσιών προετοιmicroαζόταν και για τους νέους την ηmicroέρα του γάmicroου τους Η ευmicroετάβλητη Τύχη σας έδωσε laquoΚήρεςraquo (πνεύmicroατα θανάτου) για νύφες και σrsquo εmicroένα τη δυστυχισmicroένη δάκρυα για τα λουτρά σας λέγει η Μεγάρα για τους γιους της που θα σκοτώσει ο πατέρας τους Ηρακλής σε κρίση τρέλας (Ευρ Ηρακλής 480-82) Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι την πρώτη microέρα προετοιmicroασίας για τον γάmicroο στο σπίτι της νύφης γίνονταν θυσίες εξαγνιστικές και προσφορές στις παρθένες θεές καθώς και στην Αφροδίτη και στην Ήρα Πρόκειται για θεότητες που οι microύθοι τις συνδέουν microε λουτρό πριν ή microετά από έναν ιερό γάmicroο και οι τελετουργίες microε τον καθαρmicroό του αγάλmicroατός τους ενώ τα ιερά τους αναφέρονται συχνά σε σχέση microε πηγές

Τα έθιmicroα του γάmicroου στην αρχαιότητα περιελάmicroβαναν ένα

Ενδεικτικό παράδειγmicroα καθαρmicroού αγάλmicroατος βρίσκουmicroε στην Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη Εκεί η Ιφιγένεια microηχανεύεται τέχνασmicroα για να microπορέσει ο Ορέστης να πάρει το άγαλmicroα της Άρτεmicroης από την Ταυρίδα και να το πάει στην Αττική Θα προφασιστεί στον Θόαντα ότι τα υποψήφια θύmicroατα είναι microολυσmicroένα και επειδή άγγιξαν το άγαλmicroα της θεάς microε τα χέρια τους πρέπει να εξαγνιστούν και να πλυθεί στη θάλασσα και το άγαλmicroα της θεάς (1033-1040) Στη γιορτή των Πλυντηρίων που γιορταζόταν στην Αθήνα κατά τον τελευταίο microήνα του χρόνου νεαρές κοπέλες και γυναίκες οι πλυ-ντρίδες ή λουτρίδες έγδυναν το αρχαίο ξόανο της πολιούχου το έπλεναν και στη συνέχεια το έντυναν πάλι (Ξενοφ Ελληνικά I 4 12) Από την άλλη στέκεται microια κατηγορία θεοτήτων της βλάστησης κατεξοχήν microητέ-ρες που δέχονται και αυτές καθαρmicroούς Η Δήmicroητρα λούστηκε στα νερά του ποταmicroού Λάδωνα microετά την ανεπιθύmicroητη επαφή της microε τον Ποσειδώνα και όταν είχε καταπραΰ-νει την οργή της γιrsquo αυτό και οι Αρκάδες της προσέδωσαν το προσωνύmicroιο Λουσία Εδώ το λουτρό συνοδεύεται από microια αλλαγή microια αναγέννηση που σηmicroατοδοτείται από ένα νέο όνοmicroα Αυτή είναι η περίπτωση της Ινούς ndashθεότητα που εκλαmicroβάνεται ως θαλασ-σινή καταρχάς όmicroως θεότητα της βλάστησηςndash η οποία σε κατάσταση microανίας έπεσε στη θάλασσα microε τον γιο της Μελικέρτη και microετονοmicroάστηκε σε Λευκοθέα Ο microύθος αυτός θα πρέπει να ήταν microυθική απόδοση του τελετουργικού της ρίψης του αγάλmicroατος

Τα λουτρά αυτά αφορούσαν στη γονιmicroότητα και microάλιστα τα αποτελέσmicroατα ήταν καλύ-τερα αν το νερό ήταν από συγκεκριmicroένη πηγή τότε εξασφαλιζόταν η συνέχεια στη γενιά Η Ιοκάστη λχ λέει στον Πολυνείκη Άκουσα γιε microου για τους γάmicroους σου και πως παιδιά σε ξένα σπίτια χαίρεσαι Σε ξένους δίνεις τις φροντίδες σου Αβάσταγα για τη microητέρα σου είναι τούτα και για του Λάιου τη γενιά Παντρειά ξενικιά κακο-ρίζικη Κι εγώ δεν άναψα στον γάmicroο σου λαmicroπάδες όπως συνηθιέται και ταιριάζει σε microάνα ευτυχισmicroένη Και το ποτάmicroι του Ισmicroηνού δε παραστάθηκε στου γάmicroου τις γιορτές να σε λουτροστολίσει Μέσα στη Θήβα δεν αντήχησε το δέξιmicroο της νύφης (Ευρ Φοίνισσες στ 337- 349) Θυmicroίζουmicroε ακόmicroη ότι πάmicroπολλες είναι οι γενεαλογίες ηρώων από ποταmicroούς και ότι microια τέτοια καταγωγή εγγυόταν γενναιότητα

της θεότητας της βλάστησης προκειmicroένου να ανανεωθεί από τα πολυκύmicroαντα νερά και να επιστρέψει microε καινούργιες δυνάmicroεις Τέλος επιγραφή στην Κω καθόριζε ότι αν το ιερό microολυνθεί από νεκρό η ιέρεια πρέπει να microεταφέρει την κουροτρόφο θεά στη θάλασσα για να την πλύνει εκεί και να αποκατασταθεί η διαφορά θείου και θνητού Αντίστοιχη microε την καθαρτική και αναγεννητική ρίψη του αγάλmicroατος στο νερό είναι και η σκηνοθετική γραmicromicroή στο τελετουργικό της θεραπείας του ασθενούς microε την κατάβασή του σε πηγές Στόχος αυτής της κατάβασης είναι να δοθεί η εντύπωση στον ασθενή ότι κατεβαίνει στα έγκατα της γης για να αντλήσει από εκεί καινούργια ζωτικότητα Η ανανέωση του ασθενούς είναι σωmicroατική και ψυχική και από αυτή την άποψη η ιατρική των ναών είναι συνολικήΟι θεότητες που εmicroπλέκονται σε γαmicroήλια λουτρά ή που το άγαλmicroά τους υφίσταται τελετουργικό καθαρmicroό microε τη microετακίνηση του ακίνητου είναι θεότητες που ακόmicroη κι όταν είναι παρθένες διατηρούν microια ιδιότυπη σχέση microε τη σεξουαλικότητα Η Αθηνά ήταν ταυτόχρονα παρθένος και microητέρα από τον Ήφαιστο του πρώτου βασιλιά της Αθήνας του Εριχθόνιου-Ερεχθέα Η ονοmicroασία νύmicroφη που αποδίδεται στην κατεξοχήν παρθένα θεά την Άρτεmicroη χαρακτηρίζει θεότητες των πηγών των ανθέων και των σπηλαίων που είναι αγνές άθικτες παρθένες Νύmicroφες όmicroως χαρακτηρίζονται οι νέες γυναίκες στην πρώτη ερωτική σχέση τους που ως microελλόνυmicroφες της προσφέρουν τα κοριτσίστικα ρούχα και τα παιχνίδια τους Η Ήρα πάλι διατηρεί microια ιδιότυπη σχέση microε τη microητρότητα αν και σύζυγος του Δία τα παιδιά που γεννά είναι δευτερεύουσες microορφές ενώ ο Άρης θεωρείται από τον Δία έχθιστος από όλα τα παιδιά του Από την άλλη ο Αλκαίος την αποκαλεί πάντων γενέθλα (απ 1297) γη δηλαδή που παράγει τα πάντα Γιατί όmicroως παρθένος η microόνη γυναίκα που κάθεται δίπλα στον Δία ως νόmicroιmicroη σύζυγός του Την απάντηση microπορούmicroε πάλι να την πάρουmicroε από τον Όmicroηρο ο οποίος αναφέρεται στο σmicroίξιmicroο του Δία και της Ήρας πριν από τους γάmicroους τους κρυφά από τους γονείς τους (Ξ 296) οπότε όταν έγινε επίσηmicroα ο γάmicroος η Ήρα έπρεπε να ξαναγίνει παρθένος Πρόκειται λοιπόν για ένα λουτρό ανανεωτικό των δυνάmicroεων της θεάς microια τελετή ίσως αγροτικού χαρακτήρα για τη δύναmicroη της γης να ανανεώνεται κάθε φορά Μέσα σε αυτόν τον κύκλο των γυναικείων θεοτήτων που συνδέονται microε τελετουργικά λουτρά υπάρχει και microία εξαίρεση Πρόκειται για το άγαλmicroα του Δία στην Ολυmicroπία Ο

Ερυθρόmicroορφος καλυκωτός κρα-τήρας του 410 πΧ από τη Βοι-

της θεότητας της βλάστησης προκειmicroένου να ανανεωθεί από τα πολυκύmicroαντα νερά και να επιστρέψει microε καινούργιες δυνάmicroεις Τέλος επιγραφή στην Κω καθόριζε ότι αν το ιερό microολυνθεί από νεκρό η ιέρεια πρέπει να microεταφέρει την κουροτρόφο θεά στη θάλασσα για να την πλύνει εκεί και να αποκατασταθεί η διαφορά θείου και θνητού Αντίστοιχη microε την καθαρτική και αναγεννητική ρίψη του αγάλmicroατος στο νερό είναι και η σκηνοθετική γραmicromicroή στο τελετουργικό της θεραπείας του ασθενούς microε την κατάβασή του σε πηγές Στόχος αυτής της κατάβασης είναι να δοθεί η εντύπωση στον ασθενή ότι κατεβαίνει στα έγκατα της γης για να αντλήσει από εκεί καινούργια ζωτικότητα Η ανανέωση του ασθενούς είναι σωmicroατική και ψυχική και από αυτή την άποψη η ιατρική των ναών είναι συνολικήΟι θεότητες που εmicroπλέκονται σε γαmicroήλια λουτρά ή που το άγαλmicroά τους υφίσταται τελετουργικό καθαρmicroό microε τη microετακίνηση του ακίνητου είναι θεότητες που ακόmicroη κι όταν είναι παρθένες διατηρούν microια ιδιότυπη σχέση microε τη σεξουαλικότητα Η Αθηνά ήταν ταυτόχρονα παρθένος και microητέρα από τον Ήφαιστο του πρώτου βασιλιά της Αθήνας του Εριχθόνιου-Ερεχθέα Η ονοmicroασία νύmicroφη που αποδίδεται στην κατεξοχήν παρθένα θεά την Άρτεmicroη χαρακτηρίζει θεότητες των πηγών των ανθέων και των σπηλαίων που είναι αγνές άθικτες παρθένες Νύmicroφες όmicroως χαρακτηρίζονται οι νέες γυναίκες στην πρώτη ερωτική σχέση τους που ως microελλόνυmicroφες της προσφέρουν τα κοριτσίστικα ρούχα και τα παιχνίδια τους Η Ήρα πάλι διατηρεί microια ιδιότυπη σχέση microε τη microητρότητα αν και σύζυγος του Δία τα παιδιά που γεννά είναι δευτερεύουσες microορφές ενώ ο Άρης θεωρείται από τον Δία έχθιστος από όλα τα παιδιά του Από την άλλη ο Αλκαίος την αποκαλεί πάντων γενέθλα (απ 1297) γη δηλαδή που παράγει τα πάντα Γιατί όmicroως παρθένος η microόνη γυναίκα που κάθεται δίπλα στον Δία ως νόmicroιmicroη σύζυγός του Την απάντηση microπορούmicroε πάλι να την πάρουmicroε από τον Όmicroηρο ο οποίος αναφέρεται στο σmicroίξιmicroο του Δία και της Ήρας πριν από τους γάmicroους τους κρυφά από τους γονείς τους (Ξ 296) οπότε όταν έγινε επίσηmicroα ο γάmicroος η Ήρα έπρεπε να ξαναγίνει παρθένος Πρόκειται λοιπόν για ένα λουτρό ανανεωτικό των δυνάmicroεων της θεάς microια τελετή ίσως αγροτικού χαρακτήρα για τη δύναmicroη της γης να ανανεώνεται κάθε φορά Μέσα σε αυτόν τον κύκλο των γυναικείων θεοτήτων που συνδέονται microε τελετουργικά λουτρά υπάρχει και microία εξαίρεση Πρόκειται για το άγαλmicroα του Δία στην Ολυmicroπία Ο

Ερυθρόmicroορφος καλυκωτός κρα-τήρας του 410 πΧ από τη Βοι-

Παυσανίας παραδίδει ότι στην Ολυmicroπία οι Φαιδρυνταί (έτσι ονοmicroάζονταν οι απόγο-νοι του Φειδία) πήραν ως προνόmicroιο από τους Ηλείους να καθαρίζουν το άγαλmicroα του Δία laquoαπό τον ρύπο που επικάθηταιraquo αφού προηγηθεί θυσία στην Εργάνη (Ε 14 5) ndash εργάνη είναι ένα από τα επίθετα της Αθηνάς Το νόηmicroα των τελετουργιών αυτών είναι καταρχάς γονιmicroικό Το νερό αποκαλείται θηλύ-τατον ενώ γνωστές θεϊκές ιερογαmicroίες έγιναν σε υδάτινα περιβάλλοντα Ο γάmicroος του πατέρα Ουρανού microε τη Μεγάλη Μητέρα Γη έγινε κατά τη διάρκεια της καταιγίδας (Αισχ απ 44 1-5) Μάλιστα στην τελετή λήξης των Ελευσινίων Μυστηρίων γέmicroιζαν κρατή-ρες προφανώς microε νερό και τους άδειαζαν τον έναν στην ανατολή τον άλλον προς τη δύση φωνάζοντας στον ουρανό laquoβρέξεraquo και προς τη γη laquoσύλλαβεraquo Αντίστοιχα ο Δίας και η Ήρα ενώθηκαν ερωτικά στην κορυφή της Ίδης microέσα σε ένα χρυσό σύννεφο από το οποίο έπεφταν στη γη χρυσές σταγόνες (Ιλ Ξ 292-351) Αλλά βέβαια το νόηmicroα είναι και κοινωνικό καθώς το τελετουργικό υπακούει σε κανόνες αυστηρά ορισmicroένους από την κοινωνία σε θεσmicroούς ελεγχόmicroενους από αυτήν όπως είναι ο γάmicroος και ο θάνατος Γ Είναι γνωστό ότι καθήκον των γυναικών της οικογένειας ήταν να πλύνουν το σώmicroα του νεκρού Το λουτρό όmicroως δεν περιορίζεται στο πλύσιmicroο του νεκρού αλλά και του τάφου του είτε πρόκειται για δηmicroόσιες ταφές είτε για ιδιωτικές Ο άρχοντας της πόλης των Πλαταιών στο ετήσιο microνηmicroόσυνο για τους νεκρούς της οmicroώνυmicroης microάχης στους περσικούς πολέmicroους laquoπαίρνει νερό από τη βρύση ραντίζει ο ίδιος τις στήλες των τάφων και τις αλείφει microε microύροraquo (Πλούτ Αριστ 21) Στις ιδιωτικές ταφές οι συγγενείς χύνουν νερό στον τάφο και microιλούν για το λουτρό των νεκρών ιδίως των άγαmicroων που ο microόνος γάmicroος που θα γιόρταζαν θα ήταν microε τον Άδη (ο γάmicroος ήταν microια σπουδαία κοινωνική λειτουργία και το τελετουργικό του έπρεπε να διατηρηθεί ακόmicroη και στην περίπτωση του θανάτου) Ο καθαρmicroός microε το νερό είναι απαραίτητη προϋπόθεση και για τη microετά θάνατο ζωή Ο νεκρός περνά από την Αχερουσία λίmicroνη για να κατέβει στον Κάτω Κόσmicroο και microε την άφιξή του πίνει από το νερό της Λήθης λησmicroονώντας όσα γνώρισε στη γη αντίθετα για τους ορφικούς ο νεκρός πίνει από τη λίmicroνη της Μνηmicroοσύνης εξασφαλίζοντας microια βακχική ζωή microετά θάνατονΟ καθαρmicroός όmicroως δεν αφορά microόνο στον ίδιο τον νεκρό αλλά και στο σπίτι του και σε

Η θεά Ήρα αδελφή και σύζυ-γος του Δία γεννά παιδιά δευ-

όσους θα συmicromicroετάσχουν στο πένθος microε οποιονδήποτε τρόπο Μια επιγραφή του 5ου αιώνα πΧ από την Ιουλίδα της Κέω (ανοιχτά των ακτών της Αττικής) δίνει σχετικές πληροφορίες Την εποmicroένη της ταφής (τρίτη microετά τον θάνατο) ένας ελεύθερος άνδρας πρέπει να εξαγνίσει το σπίτι πρώτα microε θαλασσινό νερό ndashθαλασσινό γιατί είναι λιγότερο ευπρόσβλητο από microολύνσειςndash και έπειτα αφού σκορπίσει χώmicroα microε γλυκό νερό Μετά τον εξαγνισmicroό microπορεί να γίνει θυσία στους εφέστιους θεούς Σε όλη τη διάρκεια του πένθους ένα αγγείο τοποθετείται έξω από την πόρτα του σπιτιού του νεκρού προει-δοποίηση για το microίασmicroα γεmicroάτο microε νερό Καθένας που επισκεπτόταν το σπίτι κατά την έξοδό του εξαγνιζόταν από αυτό Οπότε τις αποθάνοι προ των πυλών γάστρας πλη-ρούντες ύδατος ετίθεσαν και κλάδους δάφνης ίνα οι εξιόντες περιρραίνοντο εκάλουν δε τα τοιαύτα όστρακα Δωριείς microεν κύmicroβαλα Αθηναίοι δε αρδάνια (σχόλιο στους στ 98-99 από την Άλκηστη του Ευριπίδη) Δ Σε αρκετές περιπτώσεις το λουτρό απαγορεύεται και αυτό αποτελεί microια αντίθεση προς την καθηmicroερινότητα και προς ένα microελλοντικό λουτρό καθαρmicroού Η επίταση της βροmicroιάς και η βίωσή της συνιστούν στην ουσία προετοιmicroασία για το καθαρτικό λου-τρό η σωmicroατική λειτουργία του καθαρmicroού προετοιmicroάζει για την ψυχική κάθαρση που αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για την επαφή microε το ιερό ή την κοινωνική

Ο Οιδίποδας όταν έρχεται η στιγmicroή του θανάτου του βγάζει τα καταλερωmicroένα του τα ρούχα και κράζοντας τις κόρες του ζητάει για καθαρmicroό και για χοές να φέρουν τρεχούmicroενο νερό Και κείνες τρέξαν στης καλλίχλωρης Δήmicroητρας το λόφο αντίκρυ κι ότι ζήτησε ο γονιός τους το φέρανε κι αmicroέσως τόνε λούσαν και τον έντυσαν κατά τη συνήθεια (Σοφ Οιδ στον Κολ 1599-1603) Σας έλουσα σας στόλισα microε laquoαγνό λουτρόraquo λέει η Αντιγόνη στους νεκρούς της (Σοφ Αντ 901 1201) ο Κρέων ζητά από την Ιοκάστη να πλύνει τον νεκρό του γιο (Ευρ Φοίν 1667 1319) το ίδιο λέει και η Ηλέκτρα για τον νεκρό πατέρα της ndash λουτροίς σrsquo εκόσmicroησα (Σοφ Ηλ 1139) Σε κάποιες περιπτώσεις το έργο αναλαmicroβάνουν άνδρες ή θεοί ενώ ο Σωκράτης πριν πάρει το κώνειο πλύθηκε microόνος του για να απαλλάξει τις γυναίκες (Φαίδων 115a-116a-b) το ίδιο και η Άλκηστη (Ευρ Άλκ 159-160)

Συνηθισmicroένο θεωρείται στην αρχαιότητα το έθιmicroο του laquoλου-

επανένταξη ndash ότι συmicroβαίνει microε την αρχαία τραγωδία όπου ο θεατής καθαίρεται από τα παθήmicroατα microέσω των έντονων συναισθηmicroάτων που βιώνει στη διάρκεια της παρά-στασής τους Αυτό ισχύει για παράδειγmicroα στους ιερείς κατά την περίοδο της αγνείας της προετοιmicroασίας δηλαδή για τη γιορτή ή σε περίπτωση θανάτου Η Εκάβη για παράδειγmicroα καλύπτεται microε λάσπη και ο Ορέστης αρνείται να πλυθεί Οι συγγενείς των νεκρών γυρνούν microε βρόmicroικα ή σχισmicroένα ρούχα δεν πλένονται ρίχνουν στάχτη ή χώmicroα στο κεφάλι Στη Σπάρτη δύο microέλη από κάθε οικογένεια συmicromicroετέχουν στο microίασmicroα Στην περίπτωση λοιπόν του πένθους η σωmicroατική ακαθαρσία εκφράζει εξωτερικά τον βαθύ εσωτερικό πόνο Ο καθαρmicroός microετά το πένθος περιλάmicroβανε ρίξιmicroο νερού στο κεφάλι καθάρισmicroα του σπιτιού microε θαλασσινό νερό στη συνέχεια ρίξιmicroο χώmicroατος και microετά σκούπισmicroα Ο καθαρmicroός σηmicroατοδοτούσε και την επαναφορά στην κοινωνική ζωήΑλλά και οι ιερείς απέχουν από τη σεξουαλική ζωή και τα λουτρά όπως στο ιερό της Υmicroνίας Αρτέmicroιδος στον Ορχοmicroενό ή οι Σελλοί ιερείς του microαντείου της Δωδώνης οι οποίοι έmicroεναν άλουτοι και κοιmicroόνταν στη γη για να βρίσκονται σε διαρκή επαφή microαζί της και να αντλούν από αυτή τη δύναmicroή τους Ε Το νερό λοιπόν αποτελεί και πάλι το microέσο διάβασης προς το ιερό ένα microέσο microανίας για να χρησιmicroοποιήσουmicroε τις λέξεις του Πλάτωνα που microπορεί να είναι microαντική ή ποιη-

Οπωσδήποτε το νερό έχει ιδιαίτερη σηmicroασία για τους νεκρούς που είναι πάντα διψασmicroέ-νοι γιrsquo αυτό και οι προσφορές προς αυτούς είναι υγρές microέλι κρασί νερό γάλα λάδι Κρατάω εδώ καθάριο άσπρο γάλα αρmicroεγmicroένο από άζευχτη ιερή αγελάδα και microέλι ολόξανθο από microέλισσα δουλεύτρα και κατακάθαρο νερό πηγής παρθένας λέει η βασί-λισσα στους Πέρσες του Αισχύλου (610-613) Στο άλσος των Ευmicroενίδων ο Οιδίποδας θα πρέπει να προσφέρει χοές στις Ευmicroενίδες microε νερό που θα φέρει από laquoαστείρευτη πηγήraquo να στεφανώσει κρατήρες που βρίσκονται στο Ιερό microε laquoνιόκοπο microαλλί νεαρής αρνάδαςraquo και να τους γεmicroίσει microε νερό και microέλι laquoκρασί microη βάλειςraquo υποδεικνύουν στον Οιδίποδα να αδειάσει laquoνερό καθάριο τρεις φορές απrsquo το καθένα κι όλο από τον τρίτοraquo προς τη δύση ενώ ο ίδιος στρέφει στην ανατολή να σκορπίσει κλαδιά ελιάς εκεί που η γη δέχθηκε τη χοή να προσευχηθεί και να αναχωρήσει χωρίς να κοιτάξει πίσω (Σοφ Οιδ Κ 466-492)

Λευκή λήκυθος του 425 πΧ στην οποία απεικονίζεται ο

τική Νερό από ιδιαίτερες πηγές δίνουν έmicroπνευση στους ποιητές αν και στην ελληνική γραmicromicroατεία microόνο ο Πίνδαρος αναφέρει ότι η πόση από ιερές πηγές ndashτην Ιπποκρήνη ή την Αρέθουσαndash οδηγούσε στην έmicroπνευση Η προφήτισσα στους Δελφούς microόλις πιει από το αγίασmicroα γίνεται στη στιγmicroή θεόπνευστη και χρησmicroοδοτεί σε εκείνους που πάνε στο microαντείο (Λουκ Ερmicroότ 60) Στις όχθες του Κλάρου λάλον πιόντες ύδωρ microεmicroηνό-τες βοώσιν (Ανακρεόντεια 12 (11) 5-8) ενώ στον Κιθαιρώνα πάλαι εκ του φρέατος εmicroαντεύοντο πίνοντες (Παυσ ΙΧ 2 1) Και όταν πλέον επικρατεί η νέα θρησκεία το τέλος της παλαιάς δηλώνεται ως εξής σεσίγηται γουν η Κασταλία πηγή και Κολοφώνος άλλη πηγή και τα άλλα οmicroοίως τέθνηκε νάmicroατα microαντικά (Κλ Αλεξ Προτρ ΙΙ 11 10) Αντίστοιχα προηγείται λουτρό και γιrsquo αυτόν που θα δεχθεί χρησmicroό ΣΤ Ο καθαρmicroός microε το νερό ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε microυστήριο Ο πρώτος βαθmicroός microύησης στα microυστήρια της Σαmicroοθράκης για τους Μεγάλους Θεούς περιλάmicroβανε την αναπαράσταση ενός ιερού γάmicroου ndashσε ανάmicroνηση του γάmicroου του Ουρανού και της Γης του Ωκεανού και της Τηθύος του Δία και της Ήρας του Κάδmicroου και της Αρmicroο-νίαςndash και αποσκοπούσε στη σωτηρία των ναυτικών και των ανθρώπων που διέσχιζαν θάλασσα αλλά και γενικότερα τη σωτηρία από κάθε τρικυmicroία (λχ των χρεών) Ο καθαρmicroός ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για να παρακολουθήσει ο microύστης τα δρώmicroενα που περιλάmicroβαναν προφανώς τρεις πράξεις αρπαγή αναζήτηση γάmicroος Την τρίτη ηmicroέρα των Μεγάλων Μυστηρίων της Ελευσίνας οι microύστες έκαναν όλοι microαζί το λου-τρό τους στη θάλασσα κοντά στην Αθήνα (στο σηmicroερινό Φάληρο) ακολουθώντας την εντολή άλαδε microύσται Θυmicroίζουmicroε ότι πρόκειται για γιορτή microε κύριες σκηνές τον ιερό γάmicroο της Δήmicroητρας microε τον Δία και τις σπονδές στους νεκρούς Το ίδιο απαραίτητος ήταν ο καθαρmicroός στον ορφισmicroό και στον πυθαγορισmicroό που υπο-στήριζαν τη microετενσάρκωση και την αθανασία της ψυχής αν αυτή διατηρηθεί αγνή Οι καθαρmicroοί αποτελούσαν microια εσωτερική προετοιmicroασία για την εισαγωγή σε ένα νέο θρησκευτικό επίπεδο και για την αναγέννηση σε microια νέα ζωή Ειδικά για τον πυθαγο-ρισmicroό ο Διογένης Λαέρτιος γράφει (VIII 33) την δε αγνείαν είναι διά καθαρmicroών και λουτρών και περιρραντηρίων και διά του αυτόν καθαρεύειν από τε κήδους και λεχούς και microιάσmicroατος παντός Ε Ποια είναι τελικά η σηmicroασία του καθαρmicroού Οι Ησίοδος Επίχαρmicroος Πλάτωνας Ευρι-πίδης δίνουν την ηθική διάσταση του καθαρmicroού laquoΑκάθαρτος είναι όποιος έχει κακή

O πρώτος βαθmicroός microύησης στα microυστήρια της Σαmicroοθράκης

ψυχήraquo λέει ο Πλάτων (Νόmicroοι 716 e) όmicroως οι τραγικοί επεσήmicroαναν ότι η καθαριότητα των χεριών δεν επαρκεί για τον καθαρmicroό της ψυχής ndashο Ορέστης λέει ἀγνός γάρ εἴmicroι χείρας ἀλλrsquo ου φρένας (Ευρ Ορ 1602-1604) αντίστοιχοι είναι και οι στίχοι του Αισχύλου στις Χοηφόρες Και τα ποτάmicroια αν θα lsquoσmicroιγαν όλα τους σrsquo ένα τρέξιmicroο microάταια τα χέρια θα lsquoπλεναν τα που λερώνει φονικό (72-74) Αυτό βέβαια θυmicroίζει την πράξη του Πιλάτου να πλύνει τα χέρια του αποποιούmicroενος την ευθύνη για τη σταύρωση του Χριστού όπως και ο Λεύκιος Κατιλίνας που έπλυνε τα χέρια του στο περιρραντήριο του θεού Απόλλωνα (Πλούτ Σύλλας 32) αφού σκότωσε τον αντίπαλο του Σύλλα αλλά και τη φράση ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ Και φυσικά δεν λείπει και η πολιτική διάσταση καθώς τα τελετουργικά διασφαλίζουν τον κύκλο των καθαρmicroένων δηλαδή των πολιτών που αποδέχονται τους κοινωνικούς κανόνες από ένα laquoχαοτικό εκτόςraquo (1993b 176)

Τελετουργίες πυράςΠρώιmicroη microορφή ναού είναι ο laquoοίκος της εστίαςraquo όπου έκαιγε άσβεστη η φωτιά Αλλιώς ο βωmicroός η laquoεστία του θεούraquo ήταν κατά κανόνα στην ύπαιθρο απέναντι στην είσοδο του ναού Το ξαφνικό άναmicromicroα της φωτιάς του βωmicroού microε κρασί ή λάδι θεωρούνταν σηmicroάδι θεϊκής παρουσίας Σε πολλούς ναούς διατηρούνταν άσβεστη πυρά (ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς του Λυκείου Απόλλωνα στο Άργος του Καρνείου Απόλλωνα στην Κυρήνη) Το άσβεστο δηλώνει τη συνέχεια του ιερού και της κοινότητας ο λύχνος της Αθήνας έσβησε λίγο πριν ο Σύλλας καταλάβει και καταστρέψει την πόλη Αλλά η αναζωπύρωση microετά τη σβέση συνδυάζεται microε τον καθαρmicroό και τη νέα αρχή Όταν πεθαίνει κάποιος στο Άργος σβήνεται η φωτιά της εστίας του σπιτιού microετά την καθορισmicroένη περίοδο πένθους νέα φωτιά microεταφέρεται από την εστία της πόλης στο σπίτι Μετά τη microάχη των Πλαταιών έσβησαν όλες οι παλιές φωτιές στην πόλη και ήρθε νέα από τη Δήλο Στη Λήmicroνο για εξαγνισmicroό από το έγκληmicroα που διέπραξαν οι γυναίκες του νησιού σκο-τώνοντας τους άνδρες τελούνταν κάθε χρόνο η ιεροτελεστία της πυρφορίας Για εννέα microέρες έσβηναν όλες οι φωτιές και τα φώτα του νησιού (microπορεί κανείς να φανταστεί την εκτροπή από τον οmicroαλό βίο που συνεπάγεται κάτι τέτοιο) για να ξανανάψουν microε το φως που έφερνε ένα πλοίο από τη Δήλο

Η Κόρη (Περσεφόνη) και η Δήmicroητρα microε τον Τριπτόλεmicroο

Οι βωmicroοί της υπαίθρου δεν έκαιγαν συνεχώς αλλά άναβαν microε εντυπωσιακή τελετή κατά τη διάρκεια της γιορτής Στην Ολυmicroπία τους άναβε ο νικητής στον αγώνα σταδίου Στα Παναθήναια microεταφερόταν η ιερή φλόγα από το τέmicroενος του Ακαδήmicroου στον βωmicroό της θεάς στην Ακρόπολη διά microέσου της αγοράς Για τη γιορτή στη Λέρνα οι Αργείοι έφερναν φωτιά από το microακρινό Ιερό της Πυρωνίας Αρτέmicroιδος Οι νυχτερινές ποmicroπές microε δάδες που βρίσκουν τη θέση τους στις διονυσιακές κυρίως γιορτές ανήκουν στις αρχέγονες και εντυπωσιακές συνήθειες Θυσίες αίmicroατος laquoΤελώ τα ιεράraquo (από το ρήmicroα laquoτελώraquo και η λέξη τελετή και τα παράγωγά της) σηmicroαίνει σφάζω ένα κατοικίδιο ζώο χύνω το αίmicroα του στον από παλαιά ιδρυmicroένο λίθινο βωmicroό στον σωρό της τέφρας και καταναλώνω το κρέας του για έναν θεό Η θυσία τελούνταν microέσα στο πλαίσιο της κοινότητας και σε περιπτώσεις που ακολουθούν τους κύκλους της ζωής γέννηση θάνατος κυνήγι συγκοmicroιδή λιmicroός και λοιmicroός ξηρασία πόλεmicroος νίκη όρκος microύηση Γενικά θυσιάζονταν βόδια κυρίως ταύροι για τον Δία και τον Ποσειδώνα microόσχοι για τον Δία γίδες και ελάφια για τον Απόλλωνα και την Άρτεmicroηαλλά και ταύροι και ερίφια για τον Απόλλωνα κριάρια και τράγοι για τον Ερmicroή πρόβατα περιστέρια για την Αφρο-δίτη χοίροι κυρίως για τη Δήmicroητρα όρνιθες χήνες ψάρια Πολλά από τα οmicroοιώmicroατα ζώων στα ιερά των θεών αποτελούν και τα αγαπηmicroένα ζώα τους για θυσία Στο σύνολό τους πρόκειται για οικόσιτα ζώα που θυσιάζονται microε microαχαίρι ή πέλεκυ Το τελετουργικό Η συmicromicroετοχή των ανθρώπων στον χρόνο των θεών microέσω της θυσίας προϋπέθετε την αποmicroάκρυνση από την καθηmicroερινότητα δηλαδή από τον χρόνο τον

Τα ζώα τα οποία θυσιάζονταν ήταν αυστηρά καθορισmicroένα για κάθε θεό laquoΣτις Νύmicroφες και τον Απόλλωνα Νυmicroφηγέτη microπορείς αν θέλεις να θυσιάσεις (ζώο) αρσε-νικό ή θηλυκό Δεν επιτρέπεται προβατίνα ούτε χοίροςraquo (IG XII 8 358)laquoΣτις Χάριτες δεν επιτρέπεται να θυσιάζεις ούτε κατσίκα ούτε χοίροraquo (IG XIIΙ 8 358)laquoΓια τον Ηρακλή της Θάσου ο νόmicroος απαγορεύει τη θυσία αίγας ή χοίρου ο νόmicroος αποκλείει τις γυναίκες δεν παρακρατείται προσφορά δεν κόβεται τιmicroητική microερίδα δεν microοιράζεται σαν βραβείο (450 πΧ IG XII Suppl 414)

Παράσταση θυσίας σε λήκυθο του 540 πΧ (Εθνικό Αρχαιολο-

ανθρώπινο Αυτό υποδηλωνόταν microε την καθαριότητα το στόλισmicroα ιδίως microε στεφάνι πλεγmicroένο από κλαδιά microε microάλλινες ταινίες και κλαδιά που κρατούσαν στα χέρια microε τα σύmicroβολα της θυσίας Όλα αυτά έκαναν τους πιστούς να ξεχωρίζουν από τους άλλους θεατές Το ίδιο ίσχυε και για το ζώο το οποίο στολιζόταν microε ταινίες επιχρυσώνονταν τα κέρατα και συνοδευόταν microε ποmicroπή στον βωmicroό η οποία ακολουθούσε συγκεκριmicroένη πορεία από την ιερή οδό και κατέληγε στο Ιερό όπου τελούνταν οι θυσίες Σπάνιες είναι οι ποmicroπές microε αγάλmicroατα θεών (Μεγάλα Διονύσια Ελευσίνια Μεγάλη Μητέρα Άρτεmicroις) Σε αυτές τις περιπτώσεις κυρίαρχο είναι το συναίσθηmicroα του φόβου από την κίνηση του ακίνητουΕπικεφαλής της ποmicroπής ήταν microία παρθένος ή ένας νέος που έφερε στο κεφάλι κάνι-στρο microε προσφορές ndashδηmicroητριακά ή άρτουςndash ανάmicroεσα στις οποίες κρυβόταν το όργανο της θυσίας Μεταφέρονταν επίσης ένα δοχείο microε νερό συχνά θυmicroιατήριο καθώς και ιερά αντικείmicroενα που προσδιόριζαν και τους ρόλους των συmicromicroετεχόντων (κανηφόροι υδροφόροι πυρφόροι φιαλοφόροι θαλλοφόροι κιστηφόροι στη γιορτή του Διόνυσου λικνοφόροι στη γιορτή της Δήmicroητρας) ενώ την ποmicroπή συνόδευαν microουσικοί ιδίως αυλητής άνδρας ή γυναίκα Στην πορεία της ποmicroπής γίνονταν στάσεις και εκτελούνταν δύσκολοι ύmicroνοι και χοροί Όταν η ποmicroπή έφθανε στον ιερό τόπο οι συmicromicroετέχοντες περιέκλειαν σε κύκλο τον τόπο της θυσίας και το ζώο Με την περιφορά του κάνιστρου των προσφορών και του δοχείου microε το νερό σε ένα-ένα τα microέλη του κύκλου οριοθε-τούνταν το ιερό έναντι του κοσmicroικού Αρχαιολογικά φιλολογικά και εικαστικά δεδοmicroένα συγκλίνουν στο γεγονός ότι οι φάσεις του τελετουργικού ήταν επτά Οι τρεις πρώτες περιγράφονται από τα ρήmicroατα άρχεσθαι κατάρχεσθαι απάρχεσθαια) Άρχεσθαι (άρχοmicroαι θυσίας) Οι συmicromicroετέχοντες ρίχνουν νερό στα χέρια τους και ραντίζουν επίσης το ζώο που φυσιολογικά κινεί απότοmicroα το κεφάλι του Τούτη όmicroως η κίνηση εκλαmicroβάνεται ως συγκατάβαση του ζώου στη θυσία ndash τούτο όριζε ένας δελ-φικός χρησmicroός Αυτή η δήθεν αυτόβουλη προσφορά του θύmicroατος η laquoκωmicroωδία της αθωότηταςraquo αντανακλά την προσδοκία ότι το ζώο θα πήγαινε microόνο του και πρόθυmicroα για τη θυσία β) Κατάρχεσθαι Το ρήmicroα σηmicroαίνει laquoαρχίζω τις τελετές της θυσίας καθαγιάζω το

Στα ιερά των θεών βρίσκονταν συχνά οmicroοιώmicroατα των αγαπη-

θύmicroαraquo Οι συmicromicroετέχοντες παίρνουν από το κάνιστρο κόκκους κριθαριού και τους κρα-τούν στο χέρι εν microέσω microιας σιωπής που σταδιακά απλώνεται Ο θύτης προσεύχεται δυνατά microε τα χέρια τεντωmicroένα προς τον ουρανό και για επικύρωση οι συmicromicroετέχοντες ρίχνουν το κριθάρι προς τον βωmicroό και το ζώο κάποτε ρίχνουν πέτρες οπότε το ζώο τροmicroοκρατείται όπως όταν επιδιώκεται η εκδίωξη κάτι ή κάποιου ανεπιθύmicroητου για παράδειγmicroα του φαρmicroακού γ) Απάρχεσθαι Τρίχας απάρχεσθαι σηmicroαίνει laquoάρχεσθαι της θυσίας διά της αποκοπής τριχών από του microετώπου του θύmicroατος και ρίψεως αυτών εις το πυρraquo Αποκαλύπτεται το όργανο της θυσίας και κόβονται microε αυτό microερικές τρίχες από το ζώο που χωρίς να έχει θυσιαστεί δεν είναι πια άθικτο δ) Πρώτα θυσιάζονται microικρότερα ζώα και ύστερα το βόδι που πέφτει κάτω χτυπηmicroένο από τον πέλεκυ στη συνέχεια του κόβουν την καρωτίδα Η επιφάνεια και οι πλευρές του βωmicroού βάφονται microε αίmicroα (αιmicroάσσειν) ndash στην εικονογραφία οι άσπρες ασβεστωmicroέ-νες πέτρες του βωmicroού εmicroφανίζονται πιτσιλισmicroένες microε αίmicroα Την ώρα του θανάτου οι γυναίκες κραυγάζουν δυνατά ε) Το ζώο γδέρνεται και τεmicroαχίζεται χωρίς να συντρίβονται τα οστά ενώ το κρανίο του κρεmicroιέται η καρδιά και το συκώτι ψήνονται στη φωτιά και τρώγονται από αυτούς που βρίσκονται στον εσώτατο στενό κύκλο στ) Γίνεται συmicroβολική ανασύσταση του θυσιασmicroένου ζώου microε τα οστά κυρίως της λεκάνης και τα microηριαία οστά τοποθετηmicroένα σε κανονική διάταξη ενώ microικρά κοmicromicroάτια κρέας από όλα τα microέρη του ζώου τοποθετούνται επίσης πάνω στον σωρό των ξύλων που έχει ετοιmicroαστεί στον βωmicroό Αυτός είναι ο τρόπος microε τον οποίο ο Προmicroηθέας τακτοποίησε τα microέρη του ζώου κρατώντας για τους ανθρώπους τα κρέατα και τα εντό-σθια τα παχιά microέσα στο ξύγκι και δίνοντας στους θεούς τrsquo άσπρα κόκαλα του βοδιού σκεπάζοντάς τα microε άσπρο ξύγκι (Ησ Θεογ 535-560 κε) Ειδικότερα στη θυσία του ταύρου η συmicroβολική αποκατάσταση του σκοτωmicroένου θύmicroατος microπορεί να γίνει microόνο microε τα κέρατα Μαζί καίγονται microικρές ποσότητες προσφορών τροφών ενώ ο θύτης ρίχνει στη φωτιά κρασί το οινόπνευmicroα αναφλέγεται και αυτό εκλαmicroβάνεται ως σηmicroείο της παρουσίας του θεού Αλλά βέβαια το καθετί στη θυσία αποτελούσε σηmicroείον αν το προς θυσία ζώο περπατούσε γρήγορα προς τον βωmicroό αν η φωτιά φούντωνε γρήγορα πώς καίγο-

Παράσταση σε αmicroφορέα του 520-10 πΧ όπου απεικονίζεται

Σκηνή θυσίας από ερυθρό-microορφη πελίκη του ύστερου 5ου

νται τα microέλη του ζώου ζ) Όταν τελειώσει η βρώση των σπλάχνων και χαmicroηλώσει η φωτιά αρχίζει το καθαυτό ψήσιmicroο ή βράσιmicroο διαδικασία περισσότερο κοσmicroική Το κρέας πρέπει να καταναλώνε-ται όλο στο Ιερό χωρίς να microεταφέρεται τίποτε στο σπίτι Σπάνια όπως ύστερα από τη θυσία του όρκου δεν ακολουθεί γεύmicroα Το δέρmicroα του θυσιασmicroένου ζώου ανήκει στο Ιερό ή στον ιερέα ο οποίος αφού κυρι-αρχεί στον θάνατο είναι δικαιωmicroατικά ο κυρίαρχος της ζωής Τα βουκράνια στερεώ-νονται ψηλά στο Ιερό χαρακτηρίζοντας τον τόπο της θυσίας Είναι εξάλλου πιθανό να χρησιmicroοποιούνταν microάσκες ζώων κατά τη θυσία φτιαγmicroένες από πραγmicroατικά κρανία ταύρων ndash βρέθηκαν και τερακότες microε τέτοιες microάσκες Το τελετουργικό της θυσίας διαφοροποιείται όταν η θυσία απευθύνεται στους χθόνι-

Ενδεικτικές ως προς τη διαφορά του τρόπου microε τον οποίο θυσιαζόταν το ζώο είναι οι συmicroβουλές που δίνει η Κίρκη για τις προσφορές και τις θυσίες που έπρεπε να κάνει ο Οδυσσέας προς τους νεκρούς ώστε να microπορέσει να επικοινωνήσει microε τον νεκρό Τειρε-σία και να microάθει πως επιτέλους θα επιστρέψει στην Ιθάκη Και στα σεβάσmicroια των νεκρών να δεηθείς τα πλήθησφάξε κριάρι τότε εκεί και microαύρη προβατίναγυρίζοντας στrsquo αφώτιστο σκοτάδι το λαιmicroό τουςκαι στρέψε αλλού το πρόσωπο στου ποταmicroού το ρέmicroαΆπειρες τότε εκεί ψυχές των πεθαmicroένων θα lsquoρθουνκαι τους συντρόφους πρόσταξε κατόπι να σηκώσουντrsquo αρνιά που κείτουνται στη γης σφαγmicroένα microε microαχαίρι κι αφού τα γδάρουν στης φωτιάς τη φλόγα να τα κάψουνστην Περσεφόνη τάζοντας και στον ανίκητο ΆδηΚαι συ τραβώντας το σπαθί κάτσε και microην αφήνειςτις άζωες κάρες των νεκρών στο αίmicroα να ζυγώσουν καθόλου πριν συmicroβουλευτείς το γερο-Τειρεσία(Οδύσσεια κ 529-541)

ους θεούς και στους νεκρούς Κατά τη θυσία προς τους Ολύmicroπιους ο λαιmicroός του ζώου κόβεται στραmicromicroένος προς τα πάνω ενώ όταν είναι για τους χθόνιους microε το κεφάλι προς τα κάτω για να πάει το αίmicroα στον βόθρο Γιrsquo αυτό ενώ οι βωmicroοί των θεών είναι υψηλοί και λίθινοι των νεκρών είναι στο έδαφος (εσχάρα ή βόθρος) Η microαρτυρία αυτή του Οmicroήρου διασώζεται σε δύο εικαστικά ντοκουmicroέντα σε ερυθρό-microορφη πελίκη του 440 πΧ και σε λουκανικό κρατήρα του 400-390 πΧ Θυσίες τελούνταν πριν από τη microάχη (Ξενοφ Κύρου Αν 6412 και Ελληνικά 3415) Χρέος των ανδρών είναι η θυσία στους θεούς microας τη θέλησή τους να ρωτούν πριν από τη microάχη λέει ο Ετεοκλής στην τραγωδία Επτά επί Θήβας (στ 230-231) Ο στρατηγός ή οι ιερείς που συνόδευαν το στράτευmicroα έκοβαν τους λαιmicroούς των ζώων ενώ από τα εντόσθια οι microάντεις προέβλεπαν την έκβαση της microάχης Για παράδειγmicroα όταν ο Αλέ-ξανδρος τέλεσε θυσίες προς τιmicroήν του Ήλιου της Σελήνης και της Γης microετά την ολική έκλειψη της σελήνης (20 Σεπτεmicroβρίου 331 πΧ) ο microάντης Αρίστανδρος προανήγγειλε νίκη για τον Αλέξανδρο από τα ιερά σφάγια (Αρρ Γrsquo 76) Κάποιες φορές η θυσία αφο-ρούσε περισσότερο τη microαχητικότητα των στρατιωτών καθώς η ηθεληmicroένη ωmicroότητα πριν από τη microάχη microε τη διέλευση ανάmicroεσα στα κοmicromicroάτια του θυσιασmicroένου και διαmicroε-λισmicroένου ζώου ήταν microέρος της σκλήρυνσης για τη microάχη microύηση στον πόλεmicroο αλλά και microέσο εκφοβισmicroού του εχθρού καθώς η θυσία τελούταν όσο γίνεται πιο κοντά του (Ξενοφ Ελληνικά 4 2 20 Ξενοφ Λακ Πολιτ 13 8) Η θυσία ήταν προϋπόθεση για την από κοινού ορκωmicroοσία για τη συνωmicroοσία που microπορεί να γινόταν για οποιονδήποτε λόγο Τους όρκους αυτούς τους έκαναν [οι Έλληνες ο Αριαίος και οι βάρβαροι] αφού έσφαξαν έναν ταύρο έναν αγριόχοιρο και ένα κριάρι επάνω σε microια ασπίδα και οι microεν Έλληνες έβαψαν στο αίmicroα ένα ξίφος οι δε βάρβαροι microια λόγχη (Ξενοφ Κύρου Ανάβ 229) Στη θυσία του όρκου υπογραmicromicroίζεται η πλευρά του φόβου και της καταστρο-φής Πέρα από την εmicroβάπτιση των χεριών ή των όπλων στο δοχείο όπου είχε microαζευτεί το αίmicroα του ζώου ουσιώδης ήταν και ο διαmicroελισmicroός του ο ορκιζόmicroενος πατούσε στα κοmicromicroένα microέρη κυρίως πάνω στα γεννητικά όργανα του θύmicroατος Με αυτόν τον τρόπο η αιmicroατοχυσία συνοδευόταν από τη φρίκη του ευνουχισmicroού την απώλεια της ικανότητας αναπαραγωγής της ζωής σε περίπτωση καταπάτησης του όρκου Αλλά βέβαια ο όρκος δεν είναι απαραίτητα ηθικός Υπάρχουν εγκληmicroατικοί όρκοι ή ανήθικοι Έπειτα ο ίδιος κατάλογος τελετουργικών σηmicroείων χρησιmicroοποιείται από τις

Λουκανικός κρατήρας του 400-390 πΧ στον οποίο απεικο-

Ο καθαρmicroός δια του αίmicroατος αφορούσε και τον φονιά στη

ους θεούς και στους νεκρούς Κατά τη θυσία προς τους Ολύmicroπιους ο λαιmicroός του ζώου κόβεται στραmicromicroένος προς τα πάνω ενώ όταν είναι για τους χθόνιους microε το κεφάλι προς τα κάτω για να πάει το αίmicroα στον βόθρο Γιrsquo αυτό ενώ οι βωmicroοί των θεών είναι υψηλοί και λίθινοι των νεκρών είναι στο έδαφος (εσχάρα ή βόθρος) Η microαρτυρία αυτή του Οmicroήρου διασώζεται σε δύο εικαστικά ντοκουmicroέντα σε ερυθρό-microορφη πελίκη του 440 πΧ και σε λουκανικό κρατήρα του 400-390 πΧ Θυσίες τελούνταν πριν από τη microάχη (Ξενοφ Κύρου Αν 6412 και Ελληνικά 3415) Χρέος των ανδρών είναι η θυσία στους θεούς microας τη θέλησή τους να ρωτούν πριν από τη microάχη λέει ο Ετεοκλής στην τραγωδία Επτά επί Θήβας (στ 230-231) Ο στρατηγός ή οι ιερείς που συνόδευαν το στράτευmicroα έκοβαν τους λαιmicroούς των ζώων ενώ από τα εντόσθια οι microάντεις προέβλεπαν την έκβαση της microάχης Για παράδειγmicroα όταν ο Αλέ-ξανδρος τέλεσε θυσίες προς τιmicroήν του Ήλιου της Σελήνης και της Γης microετά την ολική έκλειψη της σελήνης (20 Σεπτεmicroβρίου 331 πΧ) ο microάντης Αρίστανδρος προανήγγειλε νίκη για τον Αλέξανδρο από τα ιερά σφάγια (Αρρ Γrsquo 76) Κάποιες φορές η θυσία αφο-ρούσε περισσότερο τη microαχητικότητα των στρατιωτών καθώς η ηθεληmicroένη ωmicroότητα πριν από τη microάχη microε τη διέλευση ανάmicroεσα στα κοmicromicroάτια του θυσιασmicroένου και διαmicroε-λισmicroένου ζώου ήταν microέρος της σκλήρυνσης για τη microάχη microύηση στον πόλεmicroο αλλά και microέσο εκφοβισmicroού του εχθρού καθώς η θυσία τελούταν όσο γίνεται πιο κοντά του (Ξενοφ Ελληνικά 4 2 20 Ξενοφ Λακ Πολιτ 13 8) Η θυσία ήταν προϋπόθεση για την από κοινού ορκωmicroοσία για τη συνωmicroοσία που microπορεί να γινόταν για οποιονδήποτε λόγο Τους όρκους αυτούς τους έκαναν [οι Έλληνες ο Αριαίος και οι βάρβαροι] αφού έσφαξαν έναν ταύρο έναν αγριόχοιρο και ένα κριάρι επάνω σε microια ασπίδα και οι microεν Έλληνες έβαψαν στο αίmicroα ένα ξίφος οι δε βάρβαροι microια λόγχη (Ξενοφ Κύρου Ανάβ 229) Στη θυσία του όρκου υπογραmicromicroίζεται η πλευρά του φόβου και της καταστρο-φής Πέρα από την εmicroβάπτιση των χεριών ή των όπλων στο δοχείο όπου είχε microαζευτεί το αίmicroα του ζώου ουσιώδης ήταν και ο διαmicroελισmicroός του ο ορκιζόmicroενος πατούσε στα κοmicromicroένα microέρη κυρίως πάνω στα γεννητικά όργανα του θύmicroατος Με αυτόν τον τρόπο η αιmicroατοχυσία συνοδευόταν από τη φρίκη του ευνουχισmicroού την απώλεια της ικανότητας αναπαραγωγής της ζωής σε περίπτωση καταπάτησης του όρκου Αλλά βέβαια ο όρκος δεν είναι απαραίτητα ηθικός Υπάρχουν εγκληmicroατικοί όρκοι ή ανήθικοι Έπειτα ο ίδιος κατάλογος τελετουργικών σηmicroείων χρησιmicroοποιείται από τις

Λουκανικός κρατήρας του 400-390 πΧ στον οποίο απεικο-

Ο καθαρmicroός δια του αίmicroατος αφορούσε και τον φονιά στη

διάφορες οmicroάδες Για παράδειγmicroα ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης ο τελευταίος microαζί microε τους πολέmicroαρχους από το Άργος ορκίζονται ο ένας για τη σωτηρία της πόλης και ο άλλος για την καταστροφή της (Αισχ Επτά επί Θήβας 42-48 271-278)Θυσίες όρκου γίνονταν και στα δικαστήρια τόσο από τον κατήγορο όσο και από τον κατηγορούmicroενο ως εχέγγυο για την αλήθεια των λεγοmicroένων τους Αυτός που κέρδιζε έπρεπε άλλη microία φορά να θυσιάσει για να επιδείξει τη δίκαιη νίκη του στα microάτια των θεών microε τον τεmicroαχισmicroό των microερών Με όρκο και την αντίστοιχη θυσία επικυρώνονταν οι εmicroπορικές συmicroφωνίες γιrsquo αυτό στήνονταν ιερά στις χώρες microε τις οποίες γίνονταν εmicroπορικές συναλλαγές Η θυσία ζώου ήταν απαραίτητη και για τον καθαρmicroό Οι Μαντινείς για παράδειγmicroα καθαίρουν τη χώρα τους οδηγώντας τα ζώα που θα θυσίαζαν γύρω γύρω κατά microήκος των συνόρων τους ως επιβεβαίωση οροθεσίας Στο όρος Λύκαιο της Αρκαδίας ο ιερέας του Λύκαιου Διός τελεί laquoτις καθιερωmicroένες θυσίεςraquo σε περίπτωση ξηρασίας Επίσης την εποmicroένη της κηδείας δηλαδή την τρίτη ηmicroέρα microετά τον θάνατο επιβάλλεται ο καθαρmicroός του σπιτιού του νεκρού και όσων ήρθαν σε επαφή microε τον νεκρό καθώς και θυσία προς τους εφέστιους θεούς στην εστία που στη διάρκεια του πένθους έmicroενε σβησmicroένη Ο καθαρmicroός διά του αίmicroατος αφορούσε και τον φονιά Μυθικό παράδειγmicroα καθαρmicroού φονιά αλλά και εικαστική απόδοση σε απουλικό (390-380 πΧ) και σε ποσειδωνιακό κρατήρα (350-340 πΧ) αποτελεί ο Ορέστης πάνω στον οποίο θα τρέξει το αίmicroα ενός γουρουνόπουλου Μετά το αίmicroα ξεπλένεται Ο εξωτερικός καθαρmicroός που γίνεται εmicroφανώς είναι και εσωτερικός Καθαρmicroένος ο υπαίτιος του φόνου επανεντάσσεται στην κοινωνία microυείται ξανά σε αυτήν Αλλά φυσικά δεν λείπουν οι ορθολογικοί αντιρρησίες τέτοιου είδους πρακτικών Μάταια προσπαθούν να εξαγνιστούν από το αίmicroα microιαίνοντας τον εαυτό τους microε νέο αίmicroα σαν κάποιος που έπεσε στη λάσπη να θέλει να ξεπλυθεί microε λάσπη Θα φαινόταν τρελός αυτός ο άνθρωπος σε κάποιον που θα τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο Ακόmicroα προ-σεύχονται σε τούτα τα αγάλmicroατα σαν να ήθελε κάποιος να κουβεντιάσει microε τα σπίτια αγνοώντας την αληθινή φύση των θεών και των ηρώων (Ηράκλειτος DK απ 5)

Αναίmicroακτες προσφορές

Αναθηmicroατικό ειδώλιο παιδιού από τον ναό της Αρτέmicroιδας στη

Οι θεοί δίνουν τα υπέρτατα αγαθά στους ανθρώπους αλλά απαιτούν από αυτούς δώραΠροσφορά απαρχών Στους θεούς δίνονται αι απαρχαί από το σύνολο εκχωρείται δηλαδή η πρώτη τροφή από την αλιεία το κυνήγι τη γεωργία Ο ευσεβής προσφέ-ρει τα ωραία (ltώρα = κατάλληλη στιγmicroή εποχή) τα δώρα των εποχών συνήθως τη δεκάτη από τα εποχικά αγροτικά προϊόντα καλαmicroπόκι ψωmicroί σύκα ελιές σταφύλια κρασί γάλα (Ξενοφ Κύρου Αν 539) που τοποθετούνται στις τράπεζες προσφορών Σταδιακά οι απαρχές παίρνουν τη microορφή χρηmicroατικής εισφοράς (Παυσ 84211) Τάmicroατα - Αναθήmicroατα Πρόκειται για ορατά δώρα προς τον θεό εκούσιες προσφορές δούλων και κοπαδιών ζώων σπανίως microελών της οικογένειας κινητών αγαθών (κυρίως ενδύmicroατα) microετάλλων ιδιοκτησιών οmicroοιωmicroάτων αναθηmicroάτων δηλαδή αντικειmicroένων τέχνης ακόmicroη για ίδρυση ιερού microε βωmicroό ή ναού Κυνηγοί ψαράδες γεωργοί αφήνουν στο ιερό τα εργαλεία τους όταν παραιτούνται από την εργασία τους ενώ τα ενδύmicroατα γυναικών που πεθαίνουν στον τοκετό αφήνονται στον ναό της Αρτέmicroιδος Ταυροπόλου (Ευρ Ιφ εν Ταύρ 1404-1407) Τα αναθήmicroατα (ανατίθηmicroι) ήταν ιδιαίτερα πλούσια στον πόλεmicroο ενώ συνήθης ήταν και η προσφορά microαλλιών ενός ανώδυνου microέρους του όλου που εύκολα microπορούσε να αντικατασταθεί ενός παιδικού παιχνιδιού της κορι-τσίστικης ζώνης στην Άρτεmicroη πριν από τον γάmicroο της κοπέλας Οι ιερείς επόπτευαν στην τοποθέτηση των πλούσιων αναθηmicroάτων ενώ τα φτωχά από καιρού εις καιρόν θάπτονταν σε λάκκους στο ιερό Τάmicroατα και αναθήmicroατα microαρτυρούσαν τη σχέση του αναθέτη microε τη θεότητα Αλλά βέβαια η ευσεβής πράξη της αφιερώσεως microετατρέπεται

Το λάδι είναι επίσης microια προσφορά προς τους νεκρούς Το άλειmicromicroα της ταφικής στή-λης microε λάδι είναι το συmicroβολικό άλειmicromicroα και στόλισmicroα του νεκρού για τη γιορτή Αλλά υπάρχουν και πέτρες γυαλισmicroένες microε λάδι ή πέτρες γυαλισmicroένες που βρίσκονται σε σταυροδρόmicroια προφανώς για οριοθεσία ή για σηmicroείο προσανατολισmicroού Όποιος κάνει σπονδή εδώ αποδέχεται την τάξη πραγmicroάτων που επέβαλλαν κάποιοι άνθρωποι που είχαν εγκατασταθεί εκεί πριν από αυτόν Ο λίθινος οmicroφαλός των Δελφών είναι το κέντρο του κόσmicroου και τόπος σπονδής

σε πράξη δηmicroόσιας επίδειξης Σπονδή Είναι σπατάλη για microια ανώτερη δύναmicroη και γίνεται microε κρασί microέλι λάδι νερό που χύνονται από την οινοχόη ή το κύπελλο Σπονδή γινόταν πριν αρχίσει η οινοποσία (απαρξάmicroενοι δεπάεσσιν) Η σπονδή από τον πρώτο κρατήρα ήταν για τον Δία και τους Ολύmicroπιους ή τον Αγαθό δαίmicroονα από τον δεύτερο στους ήρωες από τον τρίτο και τελευταίο στον Δία τον Τέλειο ή στον Ερmicroή Η σπονδή συνοδεύεται και από προσευχή Σπονδή επίσης γινόταν πριν από το ταξίδι ή πριν από microια δοκιmicroασία κατά τη θυσία ζώου ενώ κρασί χύνεται πάνω από τον βωmicroό προς το τέλος της θυσίας Οι χοές είναι οι αντίστοιχες σπονδές προς τους νεκρούς είναι προσφορές τροφής προς αυτούς και αναγνώριση της δύναmicroής τους (Αισχ Πέρσες 607-622 Αισχ Χοηφόρες 84-164 Σοφ Οιδ Κ 466-492)

ΠροσευχήΌλες οι ευσεβείς πράξεις συνοδεύονται από τις κατάλληλες λέξεις Γιrsquo αυτό η ευφηmicroία των συmicromicroετεχόντων συνίστατο καταρχάς στην ιερή σιωπή Το απλούστερο στάδιο της επίκλησης είναι παραδοσιακές λέξεις ndash ήχοι χωρίς νόηmicroα (ευοί ιήιε παιάν για τον Διόνυσο και τον Απόλλωνα αντίστοιχα) Οι πιστοί προσεύχονται έχοντας υψωmicroένα τα χέρια προς τον ουρανό microε τις παλάmicroες ανοιχτές προς τα πάνω χαιρετούν microε τον ίδιο τρόπο τα αγάλmicroατα ή φέρουν το χέρι τους στα χείλη για να αποπέmicroψουν ένα φιλί Επικαλούνται τον θεό microε το όνοmicroά του microε ένα επίθετο το κατάλληλο για κάθε ευχή τον αγαπηmicroένο του τόπο Τους θεούς του Κάτω Κόσmicroου τους επικαλούνταν χτυπώντας τις γροθιές στο έδαφοςΤόποι λατρείαςΟι πρώτοι τόποι λατρείας ήταν τα σπήλαια τα ιερά κορυφής τα ιερά δένδρων τα οικι-ακά ιερά οι τάφοι και από τον 6ο αιώνα πΧ οι ναοί Το ιερό ήταν είτε κεντρικό ndashστέ-φει το φρούριο την ακρόπολη ή γύρω του αναπτύσσεται η αγοράndash είτε απόκεντρο πάνω σε όρη ή σε έλη (Άρτεmicroις Λιmicroνάτις Διόνυσος εν Λίmicroναις) ανάmicroνηση της θυσίας διά του πνιγmicroού ή της microεταφοράς του θύmicroατος στο βουνό Σαφώς οριοθετηmicroένο αποκοmicromicroένο όπως κάθε κτηmicroατική περιουσία ndashτέmicroενοςltτέmicroνωndash από σαφώς καθορι-σmicroένα σύνορα από λίθους συνήθως ενεπίγραφους ή από πέτρινο τοίχο στο ύψος του ανθρώπου και microε microία είσοδο διακρίνεται από την ιδιαίτερη αίσθηση που απέπνεε το

Ο λίθινος οmicroφαλός των Δελ-φών υπήρξε για τους αρχαίους

σε πράξη δηmicroόσιας επίδειξης Σπονδή Είναι σπατάλη για microια ανώτερη δύναmicroη και γίνεται microε κρασί microέλι λάδι νερό που χύνονται από την οινοχόη ή το κύπελλο Σπονδή γινόταν πριν αρχίσει η οινοποσία (απαρξάmicroενοι δεπάεσσιν) Η σπονδή από τον πρώτο κρατήρα ήταν για τον Δία και τους Ολύmicroπιους ή τον Αγαθό δαίmicroονα από τον δεύτερο στους ήρωες από τον τρίτο και τελευταίο στον Δία τον Τέλειο ή στον Ερmicroή Η σπονδή συνοδεύεται και από προσευχή Σπονδή επίσης γινόταν πριν από το ταξίδι ή πριν από microια δοκιmicroασία κατά τη θυσία ζώου ενώ κρασί χύνεται πάνω από τον βωmicroό προς το τέλος της θυσίας Οι χοές είναι οι αντίστοιχες σπονδές προς τους νεκρούς είναι προσφορές τροφής προς αυτούς και αναγνώριση της δύναmicroής τους (Αισχ Πέρσες 607-622 Αισχ Χοηφόρες 84-164 Σοφ Οιδ Κ 466-492)

ΠροσευχήΌλες οι ευσεβείς πράξεις συνοδεύονται από τις κατάλληλες λέξεις Γιrsquo αυτό η ευφηmicroία των συmicromicroετεχόντων συνίστατο καταρχάς στην ιερή σιωπή Το απλούστερο στάδιο της επίκλησης είναι παραδοσιακές λέξεις ndash ήχοι χωρίς νόηmicroα (ευοί ιήιε παιάν για τον Διόνυσο και τον Απόλλωνα αντίστοιχα) Οι πιστοί προσεύχονται έχοντας υψωmicroένα τα χέρια προς τον ουρανό microε τις παλάmicroες ανοιχτές προς τα πάνω χαιρετούν microε τον ίδιο τρόπο τα αγάλmicroατα ή φέρουν το χέρι τους στα χείλη για να αποπέmicroψουν ένα φιλί Επικαλούνται τον θεό microε το όνοmicroά του microε ένα επίθετο το κατάλληλο για κάθε ευχή τον αγαπηmicroένο του τόπο Τους θεούς του Κάτω Κόσmicroου τους επικαλούνταν χτυπώντας τις γροθιές στο έδαφοςΤόποι λατρείαςΟι πρώτοι τόποι λατρείας ήταν τα σπήλαια τα ιερά κορυφής τα ιερά δένδρων τα οικι-ακά ιερά οι τάφοι και από τον 6ο αιώνα πΧ οι ναοί Το ιερό ήταν είτε κεντρικό ndashστέ-φει το φρούριο την ακρόπολη ή γύρω του αναπτύσσεται η αγοράndash είτε απόκεντρο πάνω σε όρη ή σε έλη (Άρτεmicroις Λιmicroνάτις Διόνυσος εν Λίmicroναις) ανάmicroνηση της θυσίας διά του πνιγmicroού ή της microεταφοράς του θύmicroατος στο βουνό Σαφώς οριοθετηmicroένο αποκοmicromicroένο όπως κάθε κτηmicroατική περιουσία ndashτέmicroενοςltτέmicroνωndash από σαφώς καθορι-σmicroένα σύνορα από λίθους συνήθως ενεπίγραφους ή από πέτρινο τοίχο στο ύψος του ανθρώπου και microε microία είσοδο διακρίνεται από την ιδιαίτερη αίσθηση που απέπνεε το

Ο λίθινος οmicroφαλός των Δελ-φών υπήρξε για τους αρχαίους

τοπίο από το ιερό άλσος όπου έβοσκαν και τα ζώα των συmicromicroετεχόντων στη γιορτή ενώ υποδηλώνεται και microε λίθους και δέντρα που προσφέρουν σκιά οmicroορφιά αλλά και τη βεβαίωση της συνέχειας των γενών και της θρησκείας καθώς η δενδρολατρεία είναι από τις παλαιότερες Το ιερό περιέβαλλε άλσος αλλά πιο σηmicroαντικό ήταν το νερό φανερό ή κρυφό τόσο για να πίνουν άνθρωποι και ζώα όσο και για την καθαριότητα που επέβαλλε η λατρεία Το πιο σηmicroαντικό σηmicroείο του ιερού ήταν ο βωmicroός συχνά κοντά στον τοίχο του τεmicroέ-νους πάνω στον οποίο έκαιγε η ιερή φωτιά Άλλοτε ήταν φυσικός πέτρινος άλλοτε σχηmicroατιζόταν από τα υπολείmicromicroατα της στάχτης και των οστών τις περισσότερες φορές όmicroως ήταν καλοχτισmicroένος microε πλίνθους και επιχρισmicroένος microε ασβέστη ή συναρmicroοσmicroέ-νος microε επιmicroελώς λαξευmicroένους ογκόλιθους Συχνά οι πλευρές ήταν διακοσmicroηmicroένες microε σπείρες Στο microέσο τοποθετούνταν ο microεταλλικός δίσκος πάνω στον οποίο άναβε η πυρά Μεγάλοι βωmicroοί είχαν στη microια πλευρά microία ή περισσότερες βαθmicroίδες Οι πιστοί περικύκλωναν τον βωmicroό ή σχηmicroάτιζαν ένα ακανόνιστο ηmicroικύκλιο ndashλόγω της θέσης του βωmicroούndash και έβλεπαν προς την ανατολή όπως και ο ναός Ένα τέmicroενος microπορεί να είναι αφιερωmicroένο σε περισσότερους θεούς έτσι περικλείει περισσότερες θέσεις θυσίας και περισσότερους βωmicroούς σε ορισmicroένη θέση microεταξύ τους ανάλογα microε τη σχέση των θεών Οι ναοί ως κατοικίες (ναίω = κατοικώ) του λατρευτικού αγάλmicroατος του θεού (έδος) άρχισαν να κατασκευάζονται όταν φτιάχτηκαν τα πρώτα αγάλmicroατα Γιrsquo αυτό οι πρώιmicroοι ναοί είναι αφιερωmicroένοι στους θεούς που πρώτοι αναπαραστάθηκαν microε λατρευτικό άγαλmicroα πρώτα η Ήρα η Αθηνά ο Απόλλων η Άρτεmicroις η Δήmicroητρα στη συνέχεια ο Ποσειδών και ο Δίας Οι ιερείς ήταν συγκεκριmicroένου θεού αρτιmicroελείς microε πολιτικά δικαιώmicroατα Απαιτείται από αυτούς καθαρότητα αγνεία στην οποία περιλαmicroβανόταν η αποφυγή της επαφής microε τους νεκρούς και τις λεχώνες η σεξουαλική αποχή κατά περίσταση η αποφυγή συγκεκριmicroένων φαγητών Έχουν microακριά microαλλιά ταινία (στρόφιον) και στεφάνι στο κεφάλι πολυτελή ενδύmicroατα άσπρα ή πορφυρά ειδική ζώνη ραβδί στο χέρι ή κλειδί (η ιέρεια οπότε ονοmicroάζεται κλειδούχος) Συνήθως οι ιέρειες ήταν για τις θεές και οι ιερείς για τους θεούς microε πολλές όmicroως εξαιρέσεις και περιπλοκές Σύνηθες ήταν επί-σης το φαινόmicroενο να αφιερώνονται αγόρια και κορίτσια στο ιερό για ορισmicroένο χρονικό

Μαρmicroάρινο αναθηmicroατικό ανά-γλυφο του 330 πΧ από το Σπή-

διάστηmicroα και microε συγκεκριmicroένες εργασίεςΦυσικά υπάρχουν θρησκευτικά κέντρα πανελλαδικής εmicroβέλειας όπως ο ναός του Ολυ-microπίου Διός ή η Δήλος αλλά και microαντεία Γνωστά microαντεία ήταν αυτό της Δωδώνης το microαντείο του Δία στην Ήπειρο που είναι και το παλαιότερο το νεκροmicroαντείο της Εφύρας και του Τροφωνίου στη Λιβαδειά και των Δελφών Σε αυτά κατέφευγαν ιδιώτες και πόλεις Όπως οι άλλες θρησκευτικές εκδηλώσεις έτσι και η microαντική τέχνη είχε δύο σηmicroασίες microία θρησκευτική και microία πολιτική Εξάλλου ο πολιτικός ρόλος του microαντείου στηριζόταν στη στενή σχέση του microάντη microε τον θεό που αποκαλύπτεται ακόmicroη και λεκτικά ένα ερmicroηνευmicroένο σηmicroείο είναι θέσφατο ο microάντης ονοmicroαζόταν θεοπρόπος η τέχνη του θειάζειν ή ενθεάζειν ο Κάλχας ήταν γιος του Θέστορα ο microάντης που έβλεπε οπτασίες στην Οδύσσεια ονοmicroαζόταν Θεοκλύmicroενος και οι Θεσπρωτοί φύλασσαν το microοναδικό νεκροmicroαντείο στην Ήπειρο Εορταστικές διοργανώσειςΟι γιορτές είναι συλλογικές εκδηλώσεις που προσδιόριζαν τον χρόνο microε την έννοια ότι ορισmicroένες microέρες του χρόνου αποκόβονται από τις άλλες και ξεχωρίζουν για τη χαρά και την ευθυmicroία τους για τη διακόσmicroηση και την οmicroορφιά για την απειλή και τον φόβο που εmicroπνέουν ορισmicroένες πράξεις Συστατικό στοιχείο της γιορτής ήταν η ποmicroπή στην οποία ήδη αναφερθήκαmicroε και

Οι πιο γνωστές γιορτές στην Αττική ήταν προς τιmicroήν της Αθηνάς (Παναθήναια) του Διό-νυσου (Μεγάλα και Μικρά Διονύσια Ανθεστήρια Λήναια) της Δήmicroητρας και της Κόρης (Ελευσίνια Θεσmicroοφόρια Αρρηφόρια) Γνωστές είναι φυσικά οι πανελλήνιες γιορτές τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Ίσθmicroια τα Νέmicroεα Σε κάποιες από αυτές τις γιορτές περισσότερο microυστηριακού χαρακτήρα εξαίρεται η γονιmicroότητα microε συmicroβολικές πράξεις (φαλλοφορία βωmicroολοχίες άσεmicroνες αποκαλύψεις ταυτόχρονη microίmicroηση του γάmicroου και του θανάτου χοροί σκώmicromicroατα βιαιοπραγίες φαγοπότι microέθη τρέλα αντιmicroετάθεση των κοινωνικών ρόλων microασκάρεmicroα) Ειδικά σε αυτές τις γιορτές το προσωπείο microετατόπιζε σε έναν άλλο κόσmicroο επιθετικό και άσεmicroνο όπου αίρονταν οι καθηmicroερινοί περιορισmicroοί Ωστόσο οι γιορτές αυτές δεν ήταν microόνο ερωτικές αλλά και του θανάτου

Ο ναός του Απόλλωνα στη Δήλο αποτελεί ένα από τα σηmicroαντι-

κάποιες φορές η microάσκα ζωόmicroορφη ή αποκρουστική και γελοία αποτροπαϊκή ή σοβαρή Ταύροι άρκτοι πώλοι microέλισσες ήταν λατρευτικές οmicroάδες που ονοmicroάζονταν από το προσωπείο τους Συνήθης επίσης ήταν η ορχήστρα των ζώων microουσικοί δηλαδή microε microάσκες ζώων συνήθως γαϊδάρου χοίρου ή αγελάδας Κένταυροι και Πάνες και άλλα τερατόmicroορφα πλάσmicroατα ήταν πιθανόν πιστοί microε microάσκες και συγκεκριmicroένη ενδυmicroασία όπως ήταν οι Σιληνοί και οι Σάτυροι Κάποιες φορές το προσωπείο του θεού λχ της Δήmicroητρας στην Αρκαδία ή του Διόνυσου φοριέται από κάποιον συνήθως από τον ιερέα Οι γιορτές περιλάmicroβαναν και αγώνες microουσικούς δραmicroατικούς διθυραmicroβικούς χορού απαγγελίας αθλητικούς Γιορτές του Διόνυσου Ο χθόνιος χαρακτήρας των διονυσιακών γιορτών κρύβεται πίσω από το πανηγύρι της χαράς Τα Λήναια για παράδειγmicroα είναι γιορτή που σχετίζεται microε τον Κάτω Κόσmicroο ndash ληνός είναι το πατητήρι αλλά και το φέρετρο Τα Ανθεστήρια είναι επίσης γιορτή των νεκρών και των χθόνιων δυνάmicroεων κατά την οποία αίρονται οι απαγορεύσεις που βαρύνουν τα προϊόντα κάθε συγκοmicroιδής Οι ζωντανοί microπορούν να καταναλώσουν αφού προηγουmicroένως δώσουν τους πρώτους καρπούς στους θεούς που χορηγούν τα αγαθά Την ηmicroέρα των Πιθοιγίων πρώτη microέρα των Ανθεστηρίων ανοίγουν τα microπηγmicroένα αγγεία στη γη και ταυτόχρονα ανοίγεται ο χθόνιος κόσmicroος δώρα του οποίου είναι οι καρποί του αmicroπελώνα και της αγρόσιmicroης γης ndash ο Διόνυσος ως Ζαγρεύς γιος του Δία και της Περσεφόνης είναι εισηγητής της γεωργίας και επινοητής του οργώmicroατος Τη δεύτερη microέρα των Ανθεστηρίων την ηmicroέρα των Χοών (είναι το κανάτι για το κρασί αλλά και η σπονδή στους νεκρούς) άνοιγε ο κόσmicroος των νεκρών και πραγmicroατοποιείτο η συλλογική έξοδός τους Την ίδια ηmicroέρα άνοιγε και ο παλαιότερος ναός του Διόνυσου στην Αττική κοντά στο ιερό της Γης στην τοποθεσία Λίmicroναι Στα Υδροφόρια (η microέρα της πανσελήνου στα Ανθεστήρια) ρίχνονται άφθονα υγρά για να πιαστούν από αυτά οι νεκροί και να ανεβούν επάνω κρατώντας το νερό σαν σχοινί Την τελευταία microέρα των Χύτρων οι ζωντανοί ταΐζουν τους νεκρούς microε ποικιλίες από όλους τους σπόρους τις οποίες τοποθετούν σε εδαφικά ρήγmicroατα στα οποία ρίχνονται οι υγρές προσφορές για τους νεκρούς και από τα οποία αναβλύζουν οι πηγές Την πανσπερmicroία αυτή θα ανταποδώσουν οι νεκροί στο πολλαπλάσιο οι οποίοι ανεβοκατε-βαίνουν από τις ίδιες οδούς microε τα νερά Γυναικείες γιορτές Όmicroοιες microε τις διονυσιακές γιορτές στον χαρακτήρα είναι και όσες

Τα Ανθεστήρια αποτελούσαν γιορτή για τους νεκρούς και τις

Αναθηmicroατικό χοιρίδιο που θυσι-αζόταν κατά τη διάρκεια των

Γενική άποψη του ιερού της Ελευσίνας όπου λάmicroβαναν

σχετίζονται microε τη Δήmicroητρα και την Κόρη Ενέχουν τα ίδια στοιχεία πένθους διατρο-φής και ερωτισmicroού που θα εξασφαλίσει τη γονιmicroότητα της γης την επόmicroενη χρονιά Κατά την πρώτη microέρα των Θεσmicroοφορίων ρίχνονται microέσα στις ρωγmicroές γλυκά σε σχήmicroα αιδοίου laquoαντικείmicroενα ανοmicroολόγηταraquo σεξουαλικά και τροφικά που βρίσκονται σε καλάθι Κατακρηmicroνίζονται και γουρουνάκια άλλο σύmicroβολο του γυναικείου αιδοίου Εκεί παραmicroένουν έναν χρόνο microέχρι που οι αντλήτριαι ανεβάζουν τα κατάλοιπα των προσφορών Θα καούν και οι στάχτες τους ανακατεmicroένες microε τους σπόρους που προορί-ζονται για τη σπορά θα εξασφαλίσουν καλές σοδιές Στα Αρρηφόρια γιορτή συγγενική microε τα Θεσmicroοφόρια αιδοία φαλλοί και φίδια από σιτάρι τοποθετούνται microέσα σε καλάθι Αρρηφόρες παρθένες κατεβαίνουν από την κορυφή της Ακρόπολης microέσα από ένα υπό-γειο φυσικό πέρασmicroα microέχρι τον περίβολο της Αφροδίτης εν Κήποις Ο βαθύς κήπος υπονοεί τον γυναικείο κόλπο ndashmicroια γυναίκα σε ερωτική έξαψη ονοmicroάζεται microανιόκηποςndash και τον Κάτω Κόσmicroο τα στόmicroια του Άδη είναι συγχρόνως και το γυναικείο όργανο Ο Ευριπίδης στον Ίωνα αποκαλεί τη Γη στρογγυλό καλάθι microε το σκέπασmicroά του (Ίων στ 1390) Πράγmicroατι η Γη είναι στρογγυλή όπως η κοιλιά της εγκύου ενώ οι Αθηναίοι θυσιάζουν στη Γη κατά τη γιορτή των γεννήσεων (Γενέσια) που ήταν επίσης γιορτή των νεκρών (Νεκύσια) Ο κόλπος της είναι microητρικός αλλά laquoαυτό που ονοmicroάζουmicroε θάνατο είναι εδώ το κατώτερο επίπεδο του κόσmicroου ο laquoκόλπος της Γηςraquo Τα Ελευσίνια Μυστήρια τελούνται υπό την προστασία της Δήmicroητρας της Κόρης και του Διόνυσου Στη Βοιωτία στη γιορτή της Ηρωίδας τιmicroάται η άνοδος της Σεmicroέλης την οποία κάποιος ορφικός ποιητής παροmicroοιάζει microε την Κόρη Σε όλες αυτές τις γιορτές κατεξοχήν γυναικείες επιδιώκεται η εmicroφάνιση χθόνιων δυνάmicroεων microε τελετουργικό

Και ο βασιλέας των νεκρών κάτω απrsquo την γην φοβήθη ο Αιδωνεύς και microε κραυγήν πετάχθη από τον θρόνονmicroη σχίση απάνω του την γην ο microέγας κοσmicroοσείστηςκαι ιδούν θεοί και άνθρωποι την microαύρην κατοικίαν όπου κι οι αθάνατοι microισούν φρικτήν και αραχνιασmicroένην (Ιλ Υ 61-65)

που περιλαmicroβάνει σκηνοθεσίες χθόνιων γάmicroων Ταφικά έθιmicroα - Αντιλήψεις για τη microετά θάνατον ζωήΤοπογραφία του Άδη Στην Οδύσσεια ο κόσmicroος των νεκρών τοποθετείται πέρα από τον Ωκεανό στην άκρη του κόσmicroου στην Ιλιάδα είναι αmicroέσως κάτω από τη γη Ο Κάτω Κόσmicroος οριοθετείται από τον ποταmicroό Αχέροντα (από τη λέξη άχος = στενοχώρια) στον οποίο χύνονται ο Πυριφλεγέθων και ο Κωκυτός το ποτάmicroι των κλαυθmicroών και παραπόταmicroος της Στυγός Άλλοτε πάλι στη θέση του Αχέροντα εmicroφανίζεται η Αχερου-σία λίmicroνη Τα νερά του Αχέροντα ή της Αχερουσίας όφειλαν να διασχίσουν οι ψυχές οι οποίες περίmicroεναν τον Χάροντα στον όρmicroο όπου εκβάλλει ο ποταmicroός προκειmicroένου να περά-σουν κωπηλατώντας microόνες τη βάρκα του Χάροντα στο Βασίλειο των Νεκρών τις πύλες του οποίου φυλάει ο τρικέφαλος ΚέρβεροςΈθιmicroα ταφής Στον Επιτάφιο ο Θουκυδίδης περιγράφει microε τον καλύτερο τρόπο τη δια-δικασία microιας δηmicroόσιας ταφής laquoΑφού στήσουν εξέδρα την προπαραmicroονή της εκφοράς τοποθετούνται πάνω σε αυτήν τα οστά των νεκρών και ο καθένας φέρνει στον δικό του άνθρωπο ότι επιτάφιο δώρο θέλειraquo (Β 34) Ακολουθεί η εκφορά και η ταφή στο δηmicroόσιο νεκροταφείο της πόλης στον Κεραmicroεικό το οποίο βρίσκεται στο ωραιότερο προάστιο της πόληςΤρεις λοιπόν είναι οι φάσεις της κηδείας α) Η πρόθεσις Ο νεκρός πλένεται και ντύνε-ται από γυναίκες στο κεφάλι του δένεται ταινία ή τοποθετείται στεφάνι και εκτίθεται σε κοινή θέα στο σπίτι του ενώ γύρω στέκονται οι συγγενείς που θρηνούν Δεν απο-κλείεται οι microοιρολογίστρες να ήταν επαγγελmicroατίες και να ενοικιάζονταν ή να εξανα-γκάζονταν Οι θρηνούντες τραβούσαν τα microαλλιά τους χτυπούσαν το στήθος τους γρα-τζουνούσαν τα microάγουλά τους ενώ οι συγγενείς εξωτερικεύουν την εκτροπή από την οmicroαλότητα φορώντας βρόmicroικα και σκισmicroένα ενδύmicroατα ρίχνοντας στάχτη στο κεφάλι κόβοντας τα microαλλιά τους β) Η εκφορά Οι επιφανείς χρησιmicroοποιούσαν νεκροφόρο άmicroαξα Αν γινόταν αποτέφρωση η πυρά ετοιmicroαζόταν δίπλα στον χώρο της ταφής ενώ καθήκον των συγγενών κυρίως του γιου ήταν η περισυλλογή των οστών από τη στά-χτη Την ταφή επίσης συνόδευαν νεκρικές προσφορές (πήλινα αγγεία όπλα microαχαίρια ενδύmicroατα κοσmicroήmicroατα αδράχτια οmicroοιώmicroατα) ανάλογα microε την κοινωνική θέση του νεκρού

Κατά την laquoεκφοράraquo του νεκρού χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για

που περιλαmicroβάνει σκηνοθεσίες χθόνιων γάmicroων Ταφικά έθιmicroα - Αντιλήψεις για τη microετά θάνατον ζωήΤοπογραφία του Άδη Στην Οδύσσεια ο κόσmicroος των νεκρών τοποθετείται πέρα από τον Ωκεανό στην άκρη του κόσmicroου στην Ιλιάδα είναι αmicroέσως κάτω από τη γη Ο Κάτω Κόσmicroος οριοθετείται από τον ποταmicroό Αχέροντα (από τη λέξη άχος = στενοχώρια) στον οποίο χύνονται ο Πυριφλεγέθων και ο Κωκυτός το ποτάmicroι των κλαυθmicroών και παραπόταmicroος της Στυγός Άλλοτε πάλι στη θέση του Αχέροντα εmicroφανίζεται η Αχερου-σία λίmicroνη Τα νερά του Αχέροντα ή της Αχερουσίας όφειλαν να διασχίσουν οι ψυχές οι οποίες περίmicroεναν τον Χάροντα στον όρmicroο όπου εκβάλλει ο ποταmicroός προκειmicroένου να περά-σουν κωπηλατώντας microόνες τη βάρκα του Χάροντα στο Βασίλειο των Νεκρών τις πύλες του οποίου φυλάει ο τρικέφαλος ΚέρβεροςΈθιmicroα ταφής Στον Επιτάφιο ο Θουκυδίδης περιγράφει microε τον καλύτερο τρόπο τη δια-δικασία microιας δηmicroόσιας ταφής laquoΑφού στήσουν εξέδρα την προπαραmicroονή της εκφοράς τοποθετούνται πάνω σε αυτήν τα οστά των νεκρών και ο καθένας φέρνει στον δικό του άνθρωπο ότι επιτάφιο δώρο θέλειraquo (Β 34) Ακολουθεί η εκφορά και η ταφή στο δηmicroόσιο νεκροταφείο της πόλης στον Κεραmicroεικό το οποίο βρίσκεται στο ωραιότερο προάστιο της πόληςΤρεις λοιπόν είναι οι φάσεις της κηδείας α) Η πρόθεσις Ο νεκρός πλένεται και ντύνε-ται από γυναίκες στο κεφάλι του δένεται ταινία ή τοποθετείται στεφάνι και εκτίθεται σε κοινή θέα στο σπίτι του ενώ γύρω στέκονται οι συγγενείς που θρηνούν Δεν απο-κλείεται οι microοιρολογίστρες να ήταν επαγγελmicroατίες και να ενοικιάζονταν ή να εξανα-γκάζονταν Οι θρηνούντες τραβούσαν τα microαλλιά τους χτυπούσαν το στήθος τους γρα-τζουνούσαν τα microάγουλά τους ενώ οι συγγενείς εξωτερικεύουν την εκτροπή από την οmicroαλότητα φορώντας βρόmicroικα και σκισmicroένα ενδύmicroατα ρίχνοντας στάχτη στο κεφάλι κόβοντας τα microαλλιά τους β) Η εκφορά Οι επιφανείς χρησιmicroοποιούσαν νεκροφόρο άmicroαξα Αν γινόταν αποτέφρωση η πυρά ετοιmicroαζόταν δίπλα στον χώρο της ταφής ενώ καθήκον των συγγενών κυρίως του γιου ήταν η περισυλλογή των οστών από τη στά-χτη Την ταφή επίσης συνόδευαν νεκρικές προσφορές (πήλινα αγγεία όπλα microαχαίρια ενδύmicroατα κοσmicroήmicroατα αδράχτια οmicroοιώmicroατα) ανάλογα microε την κοινωνική θέση του νεκρού

Κατά την laquoεκφοράraquo του νεκρού χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για

Με τις προσφορές οι επιζώντες έδειχναν ότι δεν αποδέχονταν χωρίς δυσκολία τα αγαθά του νεκρού Ακόmicroη γίνονταν θυσίες για τον νεκρό γ) Νεκρόδειπνο Το φαγητό ετοιmicroαζόταν και τρωγόταν δίπλα στον τάφο Κατά την τρίτη και ένατη microέρα οι συγγε-νείς έφερναν και πάλι τροφή στον τάφο ενώ κατά την τριακοστή γινόταν κοινό δείπνο που συνιστούσε και το τέλος του οικογενειακού πένθους Στη συνέχεια η τιmicroή στους νεκρούς συmicroπεριλαmicroβανόταν στις κοινές γιορτές microε τις οποίες η πόλη τιmicroούσε τους νεκρούς (Νεκύσια) ή τους προγόνους της (Γενέσια) Οι προσφορές στους νεκρούς ήταν χοές microε τις οποίες επιτυγχανόταν η επικοινωνία microε τον νεκρό Την ταφή ενός σηmicroαντικού προσώπου ακολουθούσε ο αγών Μετά θάνατον Από τις πηγές γνωρίζουmicroε ότι στον Κάτω Κόσmicroο οι νεκροί δεν έχουν σώmicroα και microόνο η ψυχή τους φτερουγίζει άπιαστη σαν όνειρο και σαν σκιά Γνωρίζουmicroε όmicroως ακόmicroη ότι οι microυηmicroένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια ανέmicroεναν microια καλύτερη ζωή στον Άδη και ότι στα microυστήρια της Σαmicroοθράκης οι microυηmicroένοι του δεύτερου βαθmicroού microύησης σε microια τελετουργία αναγέννησης και πνευmicroατικής και ψυχικής microετουσίωσης γίνονταν ευσεβέστεροι δικαιότεροι βελτίονες εαυτών και πετύχαιναν τη microετάβαση στα νησιά των Μακάρων (Πίνδ Ο 2 129) όπου βασίλευε ο Κρόνος ή στο Hλύσιον πεδίον στην Ατλαντίδα νησί του Ποσειδώνα ή σε άλλους τόπους Η είσοδος στα Ηλύσια ήταν microόνο για λίγους εκλεκτούς που απέφευγαν τον θάνατο όπως ήταν για παράδειγmicroα οι ήρωες που έπεσαν στην Τροία και στη Θήβα Εκεί υπό τη διακυβέρνηση του Ροδάmicroανθυ θα ζούσαν microια microυστηριακή ζωή γιορτάζοντας ένα συmicroπόσιο που δεν είχε τέλος

ΜυστικισmicroόςΔίπλα στη δηmicroόσια λατρεία αλλά και στο περιθώριό της στέκονται τάσεις και οmicroάδες που επιδιώκουν microια πιο άmicroεση στενή και προσωπική επαφή microε τους θεούς και microια microακάρια αθανασία microετά θάνατον microε προϋπόθεση βέβαια τον αγνό βίο Έχουν χαρα-κτήρα microυστικό και απόκρυφο αν και απευθύνονταν σε όλους τους Έλληνες χωρίς κοινωνικές διακρίσεις microάλιστα στα microυστήρια της Σαmicroοθράκης microυούνταν και δούλοι Ο αρχαιοελληνικός microυστικισmicroός των κλασικών χρόνων εκφράζεται στα Ελευσίνια Μυστή-ρια στον Διονυσιασmicroό και στον Ορφισmicroό Στα δύο πρώτα έχουmicroε ήδη αναφερθεί Θα κάνουmicroε microια microικρή αναφορά στον τελευταίο Βασική πηγή πληροφόρησης για την

Αναπαράσταση του Χάροντα πάνω στη λέmicroβο του και γυναι-

ορφική θεογονία και εσχατολογία είναι ο πάπυρος του Δερβενίου ο οποίος ανακα-λύφθηκε το 1962 στον ταφικό τύmicroβο του Δερβενίου όχι στον τάφο microε τον γνωστό κρατήρα (Β) αλλά σε γειτονικό (Α) Ο πάπυρος χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα πΧ εποχή της εκστρατείας του Αλέξανδρου microεταφέρει όmicroως κλίmicroα των τελευταίων δεκαετιών του 5ου αιώνα πΧ Ο συντάκτης του κειmicroένου που δεν ονοmicroάζεται laquoασχο-λείται ενεργά microε θρησκευτικές πρακτικές ιδίως microε τη λατρεία των ψυχών διδάσκει για τις microετά θάνατον προσδοκίες ισχυρίζεται ότι προβλέπει τα microέλλονταraquo και επιθυmicroεί να microυήσει σε αυτά τα ζητήmicroατα εκλεκτούς

Ο πάπυρος του Δερβενίου θίγει και ένα άλλο ζήτηmicroα αυτό του θηλυκού laquomicroονοθεϊ-σmicroούraquo Στη στήλη ΧΧΙΙ διαβάζουmicroε [hellip] Γη Μήτηρ Ρέα και Ήρα είναι η ίδια Ονοmicroάστηκε Γη κατά σύmicroβαση ndashΓη και Γαία ανάλογα microε τη διάλεκτο του καθενόςndash και Μήτηρ γιατί τα πάντα γεννιούνται από αυτήν Και ονοmicroάστηκε Δηmicroήτηρ όπως Γη Μήτηρ ένα όνοmicroα από τα δύο γιατί ήταν το ίδιο Είναι ειπωmicroένο και στους Ύmicroνους Δηmicroήτηρ Ρέα Γη Μήτηρ Εστία Δηιώ επειδή ρηmicroάχτηκε (εδηιώθη) κατά την τεκνοποιία Και θα γίνει φανερό ότι σύmicroφωνα microε τα έπη γε[να υπερβ]ολικά Και Ρέα γιατί πολλά και [κάθε λογής] ζωντανά γεννήθηκαν [εκρέοντας] απrsquo αυτήν ndash Ρέα και [Ρείη] ανά[λογα microε τη διάλεκτο του καθενός] Και [Ή]ρα από [hellipΤο κοmicromicroάτι αυτό αλλά και η διαπίστωση που ήδη έχουmicroε κάνει ότι οι θεοί στην αρχική τους υπόσταση είναι όλοι τους χθόνιοι και θαλασσινοί θεοί δηλαδή microε διευρυmicroένες δυνάmicroεις επαναφέρει τη σκέψη περί ενός ιδιότυπου microονοθεϊσmicroού και της λατρείας ενός ή δύο θεών (η Μητέρα θεά και ο αρσενικός πάρεδρός της) που στους διάφορους τόπους λατρεύονται microε διαφορετικά ονόmicroατα

Ο laquoπάπυρος του Δερβενίουraquo αποτελεί microία από τις σηmicroαντι-