γιωργοσ γεωργησΧριστοσ Κ. κυριακιδησ

χαραλαμποσ γ. χαραλαμπουσ (Επιμέλεια)

λωζαΝνη 1923Διαχρονικές προσεγγίσεις και εκτιμήσεις

��

ΓΡΑΦΟΥΝ οι :

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ, ΚΥΠΡΟΣ Η. ΓΙΩΡΓΑΛΛΗΣ,

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΛΑΨΗΣ, ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ,

ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΚΟΥΡΚΟΥΒΕΛΑΣ, ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΟΥΦΟΥΔΑΚΗΣ,

ΙΑΚΩΒΟΣ Δ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ,

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΥΠΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

© Copyright Γιώργος Γεωργής – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε.,Αθήνα 2017

Έτος 1ης έκδοσης: 2017

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με ο ποιον -δήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο ανα πα -ραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο θεσίας, σελιδο -ποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονι κές ήοποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε.ΓρΑφΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 ΑθήναΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31e-mail: info@kastaniotis.com

www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6225-1

Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠρΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Το ιστορικό πλαίσιο της διάσκεψης και το περιεχόμενο της συνθήκης της Λωζάννης, του Γιώργου Γεωργή . . . . . . . . . . . . 13

Η συνθήκη της Λωζάννης – Γενικές παρατηρήσεις, του Κωνσταντίνου Σβολόπουλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Οι παραβιάσεις της συνθήκης της Λωζάννης και οι επιπτώσεις για τους Έλληνες της Ίμβρου και Τενέδου, του Βαγγέλη Κουφουδάκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Η συνθήκη της Λωζάννης και η Κύπρος, του Κύπρου Χρυσοστομίδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Στρατηγικές επιλογές και διπλωματικές επιδιώξεις της τουρκικής αντιπροσωπείας στη Λωζάννη, του Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Συνθήκη της Λωζάννης – Η διάσταση της βαλκανικής ασφάλειας, του Μανόλη Κούμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Την επαύριον της Καταστροφής – Όψεις της αναζήτησης νέων ιδεολογικών προσανατολισμών, του Λυκούργου Κουρκουβέλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Οι πολιτικές δυνάμεις στην Κύπρο και οι διεκδικήσεις τους πριν και μετά τη συνθήκη της Λωζάννης, του Βασίλη Πρωτοπαπά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Το Εθνικό Συμβούλιο της Κύπρου πριν και μετά τη διάσκεψητης Λωζάννης – Η σύντομη διαδρομή από την παντοδυναμία στην παρακμή και η αντίδραση (1921-1925), του Κυριάκου Ιακωβίδη . . . . . . . . . 122

Η συνθήκη της Λωζάννης και η συμμετοχή κρατών στο δημόσιο οθωμανικό χρέος: Η καταβολή μέρους του από την Κύπρο – Νομική υποχρέωση ή βρετανική ρύθμιση;, του Κύπρου Η. Γιωργαλλή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

«Η Ελλάς θα σωθεί» – Η υποδοχή της συνθήκης της Λωζάννης από τον κυπριακό Τύπο, του Γιώργου Γεωργή . . 166

Η διπλωματία του εφικτού – Η εφαρμογή της σύμβασης της Λωζάννης για την ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών, του Αντώνη Κλάψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

ΠΑρΑρΤΗΜΑ: Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . 233

ΒΙΟΓρΑφΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ . . . . . . . . . . . . 307

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Η συνθήκη της Λωζάννης υπήρξε κορυφαίο διπλωματικό γεγο-νός και διεθνής σύμβαση που ρύθμισε τα σύνορα και τις σχέσειςΕλλάδος-Τουρκίας και άλλων κρατών της ανατολικής Ευρώ-πης και της Μέσης Ανατολής. Ουσιαστικά τερμάτισε οριστικάτον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα την ελληνοτουρκικήσύρραξη στη Μικρά Ασία. Παρά τις συνεχείς τουρκικές υπο-νομεύσεις και παραβιάσεις της συνθήκης, χάρις στην ελληνικήανοχή και προσπάθεια παρέμενε το βασικό πλαίσιο καλής γει-τονίας και συνεργασίας ανάμεσα στα δύο όμορα κράτη, πουμοιράζονται χερσαία και θαλάσσια σύνορα.

Η συνθήκη υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923 από τους αντι-προσώπους της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ιαπω-νίας, της Γιουγκοσλαβίας, της ρουμανίας, της Τουρκίας και τηςΕλλάδας, σε αντικατάσταση της συνθήκης των Σεβρών, που εί-χε συμφωνηθεί με τον σουλτάνο τον Αύγουστο του 1920. Συ-γκλονιστική ήταν η στιγμή της προσυπογραφής της συνθήκηςαπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Όλων τα μάτια είχαν καρφωθείεπάνω του. Ήταν ο κορυφαίος μιας τραγωδίας.

Με τη νέα συνθήκη η Κωνσταντινούπολη, η Ανατολική Θρά-κη, η Ίμβρος και η Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία, ε-νώ παρέμειναν στην Ελλάδα τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.Τα Δωδεκάνησα παρέμειναν κάτω από ιταλική κατοχή, ενώαναγνωρίστηκε η προσάρτηση της Κύπρου από τη Βρετανία.Η Τουρκία αποποιήθηκε κάθε διεκδίκηση πάνω στην Κύπρο,

αναγνώρισε τα νέα σύνορα όπως διαμορφώθηκαν με τη συν-θήκη και διαβεβαίωσε ότι δεν είχε οποιεσδήποτε εδαφικές διεκ-δικήσεις έξω από τα σύνορά της.

Οι διασυνοριακές διευθετήσεις, με εξαίρεση την προσάρτη-ση της Αλεξανδρέττας το 1939 με τη συγκατάθεση της Γαλλίας,δεν μεταβλήθηκαν και η ισχύς της συνθήκης δεν διασαλεύθη-κε ούτε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, κατά τον οποίο η Τουρ-κία παρέμενε ουδέτερη. Η μόνη μεταβολή του διασυνοριακούκαθεστώτος υπήρξε η παραχώρηση της Δωδεκανήσου στηνΕλλάδα, χωρίς την προβολή οποιωνδήποτε αντιρρήσεων απότην Τουρκία.

Η πρώτη σημαντική τουρκική υπαναχώρηση σημειώθηκεστη δεκαετία του 1950, οπότε η Τουρκία πρόβαλε, με τη συνε-πικουρία της Βρετανίας, διεκδικήσεις πάνω στην Κύπρο. Μετην Τριμερή Διάσκεψη του Λονδίνου τον Σεπτέμβριο του 1955η Τουρκία κατέστη επίσημα ενδιαφερόμενο μέρος για το Κυ-πριακό. Πρόκειται για μια πορεία που κατέληξε στις συμφω-νίες Ζυρίχης-Λονδίνου του 1959, με τις οποίες η Τουρκία μαζί μετην Ελλάδα και τη Βρετανία ανέλαβαν εγγυήτριες δυνάμεις τηςΚυπριακής Δημοκρατίας, με μονομερές δικαίωμα επέμβασης.

Η εμπλοκή της Τουρκίας στο Κυπριακό συνδέθηκε με συ-στηματικές, φανερές ή συγκαλυμμένες, παραβιάσεις των όρωντης συνθήκης της Λωζάννης, με διώξεις κατά των Ελλήνωντης Κωνσταντινούπολης, με την καταπίεση των ελληνικών πλη-θυσμών της Ίμβρου και Τενέδου, με μέτρα και ενέργειες πουσαφώς αντιβαίνουν στους όρους της συνθήκης, με την προσπά-θεια δημιουργίας μειονοτικού ζητήματος στη Δυτική Θράκη,ενώ πρόσφατα ο πρόεδρος της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογάν, μεσυνεχείς αναφορές του, προσβάλλει το κύρος και αμφισβητείτους όρους της συνθήκης.

Στον συλλογικό τόμο που έχετε στα χέρια σας συμμετέχουνμε κείμενά τους έντεκα ιστορικοί και πολιτικοί επιστήμονες, πουεξετάζουν την ιστορία του συνεδρίου της Λωζάννης και την υ-πογραφή της ομώνυμης συνθήκης, ανατέμνουν και αναλύουν

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

το περιεχόμενο και εξετάζουν την εφαρμογή, την ισχύ, την πο-ρεία και τις επιπτώσεις της μέσα στον χρόνο.

Στον τόμο περιλαμβάνεται επίσης το πλήρες κείμενο της συν-θήκης, για ενημέρωση και περαιτέρω προβληματισμό όσων ε-πιθυμούν να εγκύψουν περισσότερο στο περιεχόμενό της.

Γιώργος ΓεωργήςΧρίστος Κ. Κυριακίδης

Χαράλαμπος Γ. Χαραλάμπους

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ

ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ

ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ

Η συνδιάσκεψη της Λωζάννης άρχισε τις εργασίες της στις 20Νοεμβρίου 1922 και έληξε με την υπογραφή της ομώνυμης συν-θήκης στις 24 Ιουλίου 1923. Με τη συνθήκη της Λωζάννης έλη-ξε ουσιαστικά ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος. Στη Δύση ο πόλεμοςείχε λήξει από το 1918, αλλά στην Ανατολή είχε συνεχισθεί ωςελληνοτουρκική σύγκρουση. Οι εξελίξεις και οι μεταβολές στηνΟθωμανική Αυτοκρατορία μετά τη λήξη του πολέμου είχαν κα-ταστήσει ουσιαστικά άκυρη, «σπασμένη πορσελάνη», τη συν-θήκη των Σεβρών, η οποία είχε υπογραφεί ανάμεσα στις νική-τριες δυνάμεις και την Οθωμανική Αυτοκρατορία στις 10 Αυ-γούστου 1920. Οι όροι της συνθήκης ήσαν ιδιαίτερα δυσμενείςκαι ταπεινωτικοί. Πέρα από τον πολυμερή διαμελισμό, οι Ευ-ρωπαίοι βρήκαν την ευκαιρία να επαναφέρουν τις, αποικια-κής υφής, διομολογήσεις. Η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευ-ση απέφυγε να αναγνωρίσει ή να επικυρώσει τη συνθήκη τωνΣεβρών. Οι Έλληνες που είχαν αποβιβασθεί στη Σμύρνη αντι-μετωπίσθηκαν ως εισβολείς και ο αδιαφιλονίκητος αρχηγός τωνεθνικιστών Μουσταφά Κεμάλ κήρυξε απελευθερωτικό πόλε-μο, από τον οποίο εξήλθε νικητής. Στις 11 Οκτωβρίου 1922 υπο-γράφηκε στο λιμάνι των Μουδανιών, από τους εκπροσώπουςτης Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας και από τον Ισμέτπασά, ανακωχή, στην οποία η Ελλάδα προσχώρησε στις 14

Οκτωβρίου. Την 1η Νοεμβρίου ο Μουσταφά Κεμάλ κατέλυσετο σουλτανάτο και εκθρόνισε τον Μεχμέτ ΣΤ΄. Η ΟθωμανικήΑυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει και είχε γεννηθεί η νέα Τουρ-κία. Ήταν ένα νέο κράτος που δεν δεσμευόταν από τους όρουςτης συνθήκης των Σεβρών, τους οποίους επιδίωξε να ακυρώσει.

Η συνδιάσκεψη στη Λωζάννη συνήλθε με πρωτοβουλία τηςΜεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας, οι οποίες προ-σκάλεσαν επίσης για να συμμετάσχουν την Ιαπωνία, τη ρουμα-νία, τη Νοτιοσλαβία, την Ελλάδα και την Τουρκία. Εκτός απότο ζήτημα της ειρήνης και της διαμόρφωσης των συνόρων, σταθέματα προς συζήτηση είχαν περιληφθεί η ναυσιπλοΐα στα Στε-νά, η κατάργηση των διομολογήσεων, ο καταμερισμός του οθω-μανικού χρέους. Στις συζητήσεις για το καθεστώς των Στενώνπροσκλήθηκε να συμμετάσχει, ως άμεσα ενδιαφερόμενο κρά-τος, η σοβιετική ρωσία, ενώ στις διαπραγματεύσεις για τις διο-μολογήσεις προσκλήθηκαν η Ισπανία, οι Κάτω Χώρες, η Σουη-δία και η Νορβηγία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, με την τεράστιασυμβολή στη νίκη των Συμμάχων, απέστειλαν παρατηρητή, τονδιπλωμάτη R.W. Child, τον οποίο αντικατέστησε στη συνέχειαο Αμερικανός πρεσβευτής στη Βέρνη J. Clark Grew. Επικεφα-λής της ελληνικής αντιπροσωπείας ανέλαβε ο πρώην πρωθυ-πουργός Ελευθέριος Βενιζέλος μαζί με τον φίλο και συνεργά-τη του Δημήτριο Κακλαμάνο, πρεσβευτή της Ελλάδας στο Λον-δίνο. Την αντιπροσωπεία της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης τηςΤουρκίας αποτελούσαν ο Ισμέτ πασάς (Ινονού), υπουργός τωνΕξωτερικών (βουλευτής Αδριανουπόλεως), ο δρ. ριζά Νουρμπέης, υπουργός Υγείας και Κοινωνικής Περίθαλψης (βουλευ-τής Σινώπης), και ο πρώην υπουργός Χασσάν μπέης (βουλευ-τής Τραπεζούντος). Στην έναρξη των εργασιών της διάσκεψηςπροήδρευσε τιμητικά ο πρόεδρος της Ελβετίας Χαμπ, ενώ στοπρώτο τριήμερο εμφανίστηκαν ο υπουργός Εξωτερικών καιπρωθυπουργός της Γαλλίας Raymond Poincaré, που είχε ανα-λάβει για δεύτερη φορά την πρωθυπουργία τον Ιανουάριο του1922, και ο ιταλός δικτάτορας Benito Mussolini, που είχε ανα-

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

λάβει την εξουσία λίγες μέρες προηγουμένως, μετά τη θριαμ-βική είσοδό του στη ρώμη, επικεφαλής της Πορείας προς τηρώμη.

Η διάσκεψη διαιρέθηκε σε τρεις επιτροπές. Στην πρώτη, πουθα συζητούσε τις εδαφικές αναπροσαρμογές και τα στρατιω-τικά θέματα, ανέλαβε πρόεδρος ο βρετανός υπουργός λόρδοςGeorge Curzon, αρχιτέκτονας της σύγκλησης της διάσκεψης.Στη δεύτερη, που είχε ως αρμοδιότητα τα οικονομικά και δη-μοσιονομικά θέματα, ανέλαβε πρόεδρος ο γάλλος διπλωμάτηςCamille Barrère, πρέσβης της Γαλλίας στη ρώμη. Στην τρίτη,που θα συζητούσε τα ζητήματα των εθνικών μειονοτήτων, τωνδιομολογήσεων και γενικά τα θέματα των ξένων πολιτών στηνΤουρκία, προήδρευσε ο ιταλός διπλωμάτης μαρκήσιος Garroni.Η πρώτη επιτροπή συνήλθε σε 26 συνεδρίες, η επιτροπή για ταοικονομικά σε 5 και η τρίτη σε 6. Χρειάστηκε δηλαδή πολύ πε-ρισσότερος χρόνος για τα εδαφικά ζητήματα, και στην επιτρο-πή αυτή παρουσιάστηκαν οι περισσότερες τριβές και δοκιμά-στηκε η αντοχή της συνέλευσης.

Ο Ισμέτ πασάς και η τουρκική αντιπροσωπεία προσήλθανστη διάσκεψη με την υπεροψία του νικητή, αποφασισμένοι ναεπιβάλουν τις απόψεις τους. Από τις πρώτες ημέρες ακολούθη-σαν αδιάλλακτη και παρελκυστική τακτική, που προκάλεσε τηναντίδραση του βρετανού υπουργού Εξωτερικών, ο οποίος πα-ρατήρησε ότι οι Τούρκοι είχαν προσέλθει «ως να ήσαν κατα-κτητές του κόσμου». Ο Ισμέτ Ινονού απαίτησε επιτακτικά να δο-θεί στην Τουρκία εναλλάξ η προεδρία ή να διορισθεί τούρκοςγενικός γραμματέας. Οι ριζικές διαφωνίες με την τουρκική α-ντιπροσωπεία, η οποία σε όλα σχεδόν τα θέματα πρόβαλλε α-παράδεκτες αξιώσεις, προκάλεσαν την αγανάκτηση του λόρ-δου Curzon, ο οποίος, μπροστά στο αδιέξοδο, προτίμησε να ε-πιβάλει στις 5 φεβρουαρίου 1923 τη διακοπή των εργασιών τηςδιάσκεψης. Οι εργασίες επαναλήφθηκαν στις 23 Απριλίου καιολοκληρώθηκαν, ύστερα από εργώδεις διαπραγματεύσεις, στις23 Ιουλίου. Την επόμενη μέρα υπογράφηκε από όλους τους

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...

αντιπροσώπους η συνθήκη της Λωζάννης, στη μεγάλη αίθου-σα του Palais de Rumine του Πανεπιστημίου της Λωζάννης. Τηνκύρια συνθήκη συνοδεύουν ως προσαρτήματα πέντε ειδικέςσυμβάσεις, τέσσερις δηλώσεις, έξι πρωτόκολλα, μία συμφωνία,μία τελική πράξη και διάφορες επεξηγηματικές επιστολές.

Η συνθήκη περιλάμβανε συνολικά 143 άρθρα (το κείμενό τηςστα ελληνικά βρίσκεται ως παράρτημα στην παρούσα έκδοση).

Το άρθρο 1 καθόριζε την οριστική επαναφορά της ειρήνηςανάμεσα στη Βρετανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ιαπωνία, τηνΕλλάδα, τη ρουμανία, το σερβο-κροατο-σλοβενικό κράτος απότη μια, και την Τουρκία από την άλλη, τόσο ανάμεσα στα κρά-τη, όσο και ανάμεσα στους υπηκόους. Το πρώτο άρθρο προ-νοούσε επίσης την αποκατάσταση και επανάληψη των διπλω-ματικών και προξενικών σχέσεων κάτω από τις πρόνοιες καιτις αρχές του διεθνούς δικαίου.

Στα άρθρα 2-22 περιλαμβάνονταν οι εδαφικοί όροι. Τα άρ-θρα 2 και 3 καθόριζαν τα σύνορα της Τουρκίας με τη Βουλγα-ρία, την Ελλάδα, τη Συρία και το Ιράκ. Τα άρθρα 4-11 περιλάμ-βαναν τα σχετικά με τη σύσταση και λειτουργία Επιτροπής Ο-ροθετήσεως, την επεξήγηση γεωγραφικών όρων, την τοποθέ-τηση οροσήμων και την υπογραφή πρωτοκόλλου οροθέτησηςεις τριπλούν, τα οποία μαζί με τους συνοδευτικούς χάρτες θαδιαβιβάζονταν τα δύο στα όμορα κράτη και το τρίτο στην κυ-βέρνηση της Γαλλίας, που θα είχε την ευθύνη έκδοσης αντι-γράφων για τις άλλες χώρες που υπέγραφαν τη συνθήκη.

Τα άρθρα 12-15 αφορούσαν άμεσα την Ελλάδα. Το άρθρο12 επαναβεβαίωνε τις αποφάσεις της συνδιάσκεψης του Λον-δίνου της 13ης φεβρουαρίου 1914 που αφορούσε την ελληνικήκυριαρχία στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Λήμνο, Σαμοθρά-κη, Μυτιλήνη, Χίο, Σάμο, Ικαρία), με εξαίρεση τα νησιά Ίμβροκαι Τένεδο. Το άρθρο προέβλεπε χαρακτηριστικά ότι «νησιάπου βρίσκονταν σε μικρότερη απόσταση των τριών μιλίων απότη μικρασιατική ακτή παρέμεναν κάτω από την τουρκική κυ-ριαρχία». Το άρθρο 13 προέβλεπε ότι η ελληνική κυβέρνηση εί-

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

χε την υποχρέωση στα τέσσερα νησιά, Μυτιλήνη, Χίο, Σάμο καιΙκαρία, να μην ανεγείρει οχυρωματικά έργα ή να εγκαταστή-σει ναυτική βάση, να περιορίσει τη στρατιωτική δύναμη στα νη-σιά στον αριθμό των στρατεύσιμων από αυτά και να συντηρείδύναμη χωροφυλακής και αστυνομίας ανάλογη με το μέγεθοςτων νησιών. Το άρθρο προέβλεπε επίσης ρητά ότι απαγορεύο-νταν οι πτήσεις της ελληνικής στρατιωτικής αεροπλοΐας πάνωαπό την ακτή της Ανατολίας, και αντίστοιχα ότι απαγορεύο-νταν οι πτήσεις της τουρκικής στρατιωτικής αεροπλοΐας πάνωαπό τα νησιά. Το άρθρο 14 προέβλεπε ότι τα νησιά Ίμβρος καιΤένεδος, που παρέμειναν υπό τουρκική κυριαρχία, θα απολάμ-βαναν ειδική διοικητική οργάνωση, αποτελούμενη από ντό-πιους, και η Τουρκία ήταν υποχρεωμένη να παρέχει κάθε εγ-γύηση στον μη μουσουλμανικό ιθαγενή πληθυσμό σχετικά μετην τοπική διοίκηση και την προστασία των προσώπων και πε-ριουσιών. Τη διατήρηση της τάξης στα δύο νησιά θα εξασφά-λιζε αστυνομία από ιθαγενείς των νησιών κάτω από τις διαταγέςτης τοπικής διοίκησης. Προβλεπόταν επίσης η ρήτρα ότι οι κά-τοικοι δεν θα περιλαμβάνονταν στη συμφωνία ανταλλαγής τωνπληθυσμών. Με το άρθρο 15 η Τουρκία παραιτήθηκε υπέρ τηςΙταλίας από κάθε δικαίωμα πάνω στα Δωδεκάνησα και το Κα-στελλόριζο, καθώς και από τις νησίδες που θεωρούνταν εξαρ-τώμενες από αυτά.

Με το άρθρο 16 η Τουρκία παραιτήθηκε από κάθε τίτλο καιδικαίωμα πάνω στα εδάφη και τα νησιά που βρίσκονταν έξωαπό τα όριά της, όπως αυτά καθορίζονταν από τους όρους τηςσυνθήκης.

Τα άρθρα 17-19 ρύθμιζαν τα θέματα της Αιγύπτου και τουΣουδάν, ενώ με το άρθρο 20 η Τουρκία αναγνώριζε την προ-σάρτηση της Κύπρου από τη Μεγάλη Βρετανία. Το επόμενοάρθρο ρύθμιζε, με επαρκή λεπτομέρεια, τα σχετικά με την ιθα-γένεια των κατοίκων της Κύπρου. Με το άρθρο 22 η Τουρκίααναγνώριζε την οριστική κατάργηση κάθε δικαιώματος ή προ-νομίου που απολάμβανε στη Λιβύη.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...

2 – Λωζάννη 1923

Από τα επόμενα άρθρα, ιδιαίτερα σημαντικά ήταν τα άρ-θρα 23 και 28. Με το 23 καθοριζόταν η ελεύθερη ναυσιπλοΐααλλά και η αεροπλοΐα πάνω από τα Στενά τόσο σε καιρό ειρή-νης όσο και σε καιρό πολέμου, ενώ με το 28 προβλεπόταν η κα-τάργηση των διομολογήσεων στην Τουρκία. Με τα άρθρα 24-26η Τουρκία αναλάμβανε να αναγνωρίσει τις συνθήκες και τις α-ποφάσεις των Δυνάμεων σχετικά με τα εδάφη των ηττημένωνΔυνάμεων που είχαν συμπολεμήσει με την Τουρκία, και να α-ποδεχθεί τα νέα σύνορα της Αυστρίας, της Ουγγαρίας, της Γερ-μανίας, της Βουλγαρίας, της Πολωνίας, της Γιουγκοσλαβίας,της Τσεχοσλοβακίας και της Ελλάδας.

Τα άρθρα 27 και 29-38 αναφέρονταν σε θέματα υπηκοότη-τας των πρώην οθωμανικών χωρών που θα βρίσκονταν κάτωαπό την προστασία κάποιας από τις Δυνάμεις, στην ομαδικήπολιτογράφηση των πρώην οθωμανών υπηκόων στις χώρες ό-που είχαν προσαρτηθεί τα εδάφη στα οποία κατοικούσαν, στοδικαίωμα επιλογής της τουρκικής ιθαγένειας μέσα σε δύο χρό-νια και κατά συνέπεια την αναχώρησή τους έναν χρόνο μετάτην άσκηση της επιλογής τους, χωρίς την παρεμβολή εμποδίωνστην άσκηση της επιλογής και στην αναχώρησή τους. Αντίστοι-χα, τα άρθρα 37-45 καθόριζαν την προστασία των μειονοτή-των στην Τουρκία.

Με το άρθρο 38 η τουρκική κυβέρνηση αναλάμβανε την υ-ποχρέωση να παρέχει σε όλους τους κατοίκους της Τουρκίαςπλήρη και απόλυτη προστασία της ζωής και της ελευθερίαςτους, χωρίς διάκριση γέννησης, εθνικότητας, γλώσσας, φυλήςή θρησκείας.

Πάντες οι κάτοικοι της Τουρκίας δικαιούνται να πρεσβεύω-σιν ελευθέρως, δημοσία τε και κατ’ ιδίαν, πάσαν πίστιν, θρη-σκείαν ή δοξασίαν ων η άσκησις δεν ήθελεν είναι ασυμβίβα-στος προς την δημοσίαν τάξιν και τα χρηστά ήθη.

Αι μη μουσουλμανικαί μειονότητες θα απολαύωσιν πλή-ρως της ελευθερίας κυκλοφορίας και μεταναστεύσεως, υπό

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

την επιφύλαξιν των εφαρμοζομένων, εφ’ όλου ή μέρους του ε-δάφους, εις άπαντας τους Τούρκους υπηκόους μέτρων άτιναήθελον τυχόν ληφθή υπό της Τουρκικής Κυβερνήσεως χάριντης εθνικής αμύνης και της τηρήσεως της δημοσίας τάξεως.

Την πολιτική ισότητα με όλους τους τούρκους πολίτες τωνμειονοτικών υπηκόων, την ισότητα έναντι του νόμου, την από-λαυση αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων, την παραδοχή στιςδημόσιες θέσεις, αξιώματα και τιμές και στην εξάσκηση διάφο-ρων επαγγελμάτων, τη γλωσσική ελευθερία, την ελευθερία στηθρησκεία, στον Τύπο, στα δημοσιεύματα και στις δημόσιες συνα-θροίσεις διασφάλιζε το άρθρο 39, παράλληλα με την παροχήγλωσσικών διευκολύνσεων σε όσους δεν μιλούσαν την επίση-μη τουρκική γλώσσα. Το άρθρο 40 διασφάλιζε για τους μειο-νοτικούς τούρκους υπηκόους το δικαίωμα να ιδρύουν, να διευ-θύνουν και να εποπτεύουν κάθε είδους φιλανθρωπικά, θρησκευ-τικά ή κοινωφελή ιδρύματα, σχολεία και άλλα εκπαιδευτήρια,με το δικαίωμα της ελεύθερης χρήσης σ’ αυτά της γλώσσας τουςκαι της ελεύθερης τέλεσης των σχετικών λειτουργιών με τη θρη-σκεία τους. Το άρθρο 41 συμπλήρωνε ότι, στις πόλεις και περι-φέρειες όπου διέμενε σημαντική αναλογία μη μουσουλμάνωνυπηκόων, η τουρκική κυβέρνηση είχε την υποχρέωση παροχήςδημόσιας εκπαίδευσης με τις αναγκαίες ευκολίες διδασκαλίαςστα δημοτικά σχολεία της περιοχής στη δική τους γλώσσα. Ητουρκική κυβέρνηση μπορούσε παράλληλα να επιβάλει στα σχο-λεία αυτά την υποχρεωτική διδασκαλία της τουρκικής γλώσ-σας. Τα δημόσια μειονοτικά σχολεία θα είχαν ανάλογη και δί-καιη συμμετοχή στην εξασφάλιση των δημοσίων πόρων και επι-χορηγήσεων για την εκπαίδευση.

Η τουρκική κυβέρνηση αναλάμβανε, με το άρθρο 42, να σέ-βεται την οικογενειακή κατάσταση των μειονοτικών τούρκωνυπηκόων, τα έθιμα και τις συνήθειές τους. Στο άρθρο αυτό γι-νόταν πρόσθετα ρητή αναφορά στην προστασία των θρησκευ-τικών ιδρυμάτων:

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...

Η Τουρκική Κυβέρνησις υποχρεούται να παρέχη πάσαν προ-στασίαν εις τας εκκλησίας, συναγωγάς, νεκροταφεία και λοιπάθρησκευτικά καθιδρύματα των ειρημένων μειονοτήτων. Εις ταευαγή καθιδρύματα, ως και τα θρησκευτικά και φιλανθρωπι-κά καταστήματα των αυτών μειονοτήτων των ήδη ευρισκομέ-νων εν Τουρκία, θα παρέχηται πάσα ευκολία και άδεια, η δεΤουρκική Κυβέρνησις, προκειμένου περί ιδρύσεως νέων θρη-σκευτικών και φιλανθρωπικών καθιδρυμάτων, ουδεμίαν θέ-λει αρνηθή εκ των αναγκαίων ευκολιών αίτινες έχουσιν εξα-σφαλισθή εις τα λοιπά ιδιωτικά καθιδρύματα ομοίας φύσεως.

Το άρθρο 43 καθόριζε ότι οι μειονοτικοί τούρκοι υπήκοοιδεν θα ήσαν υποχρεωμένοι να εκτελούν πράξεις αντίθετες μετην πίστη και τα θρησκευτικά τους έθιμα, ούτε θα εξαναγκά-ζονταν να παρίστανται ενώπιον των δικαστηρίων ή να εκτε-λούν κάποια νόμιμη πράξη την ημέρα της εβδομαδιαίας ανά-παυσής τους. Διευκρίνιζε πάντως ότι η διάταξη αυτή δεν τουςαπάλλασσε από τις υποχρεώσεις για την τήρηση της δημόσιαςτάξης οι οποίες επιβάλλονταν σε όλους τους άλλους τούρκουςυπηκόους.

Ιδιαίτερα σημαντικό ήταν το άρθρο 44, που καθόριζε τονδιεθνή χαρακτήρα των δεσμεύσεων της Τουρκίας προς τις μειο-νότητες, το αμετάβλητο των σχετικών ρυθμίσεων χωρίς διεθνήσυγκατάθεση και τη διασφάλιση της εφαρμογής τους με τηνπαραπομπή οποιασδήποτε διχογνωμίας ή διαφοράς στη διε-θνή δικαιοσύνη.

Δυστυχώς το ελληνικό κράτος και η ελληνική διπλωματίαδεν αξιοποίησαν το άρθρο αυτό για την προστασία της ελλη-νικής μειονότητας, με αποτέλεσμα τη συνεχή καταπίεση καιτελική συρρίκνωσή της:

Η Τουρκία παραδέχεται όπως αι διατάξεις των προηγουμένωνάρθρων του παρόντος τμήματος [του σχετικού με την προ-στασία των μειονοτήτων], εφ’ όσον αφορώσιν εις τους μη μου-σουλμάνους υπηκόους της Τουρκίας, αποτελέσωσιν υποχρεώ-

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ2

σεις διεθνούς συμφέροντος και τεθώσιν υπό την εγγύησιν τηςΚοινωνίας των Εθνών. Αι διατάξεις αύται δεν δύνανται να τρο-ποποιηθώσιν άνευ της συγκαταθέσεως της πλειοψηφίας τουΣυμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών.

Η Βρεττανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ια-πωνία υποχρεούνται διά της παρούσης Συνθήκης να μη αρνη-θώσι την συγκατάθεσιν αυτών εις πάσαν τροποποίησιν των ει-ρημένων άρθρων ην ήθελε κατά τους νομίμους τύπους αποφα-σίσει η πλειοψηφία του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών.

Η Τουρκία δέχεται όπως παν Μέλος του Συμβουλίου τηςΚοινωνίας των Εθνών έχη το δικαίωμα να επισύρη την προ-σοχήν του Συμβουλίου επί πάσης παραβάσεως οιασδήποτε τωνυποχρεώσεων τούτων και όπως το Συμβούλιον δύναται να ε-νεργή καθ’ οιονδήποτε τρόπον και παρέχη οιασδήποτε οδη-γίας κρινομένας καταλλήλους και αποτελεσματικάς εν τη πε-ριστάσει.

Η Τουρκία δέχεται προς τούτοις όπως, εν περιπτώσει δι-χογνωμίας επί νομικών ή πραγματικών ζητημάτων αφορώντωντα άρθρα ταύτα μεταξύ της Τουρκικής Κυβερνήσεως και μίαςοιασδήποτε των λοιπών υπογραψασών την παρούσαν Συνθή-κην Δυνάμεων ή πάσης άλλης Δυνάμεως Μέλους του Συμβου-λίου της Κοινωνίας των Εθνών, η τοιαύτη διχογνωμία θεωρη-θή ως διεθνούς χαρακτήρος διαφορά κατά το γράμμα του άρ-θρου 14 του Συμφώνου της Κοινωνίας των Εθνών.

Το άρθρο 45 επέβαλλε ουσιαστικά την αμοιβαιότητα ανά-μεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, αφού προέβλεπε ότι όλα ταδικαιώματα των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων στην Τουρ-κία η Ελλάδα είχε υποχρέωση να τα αναγνωρίσει για τις μου-σουλμανικές μειονότητες στο έδαφός της.

Τα άρθρα 46-86 περιείχαν δημοσιονομικούς όρους και ρυθ-μίσεις για την αντιμετώπιση του δημόσιου οικονομικού χρέους,τις τοκοχρεολυτικές ετήσιες δόσεις και την αντιμετώπισή τους,τον καταμερισμό του χρέους, την αμοιβαία παραίτηση για ε-πανορθώσεις και άλλα. ρυθμίζονταν επίσης περιουσιακά, συ-νταξιοδοτικά, ασφαλιστικά και άλλα ζητήματα. Ιδιαίτερο εν-

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ... 2

διαφέρον παρουσιάζει το εξισωτικό, αλλά ηθικής σημασίας γιατην Τουρκία, άρθρο 59, με το οποίο ουσιαστικά η Ελλάδα απο-δεχόταν τη διάπραξη εκνόμων πράξεων, αντίθετων με το δί-καιο του πολέμου:

Η Ελλάς αναγνωρίζει την υποχρέωσιν αυτής όπως επανορ-θώση τας προξενηθείσας εν Ανατολία ζημίας εκ πράξεων τουελληνικού στρατού ή της ελληνικής διοικήσεως αντιθέτωνπρος τους νόμους του πολέμου.

Εξ άλλου η Τουρκία, λαμβάνουσα υπ’ όψιν την οικονομι-κήν κατάστασιν της Ελλάδος ως αύτη προκύπτει εκ της πα-ρατάσεως του πολέμου και των συνεπειών αυτού, παραιτεί-ται οριστικώς πάσης απαιτήσεως κατά της Ελληνικής Κυβερ-νήσεως περί επανορθώσεων.

Τα άρθρα 86-91 καθόριζαν τα θέματα της βιομηχανικής, πνευ-ματικής και καλλιτεχνικής ιδιοκτησίας στην Τουρκία, θέματαεμπορικών σημάτων και διπλωμάτων, άδειες εκμετάλλευσης δι-καιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας ή αναπαραγωγής πνευ-ματικών ή καλλιτεχνικών έργων και άλλα σχετικά θέματα.

Τα άρθρα 92-98 αφορούσαν την ίδρυση και τους όρους λει-τουργίας στην Τουρκία μεικτών διαιτητικών δικαστηρίων. Ταάρθρα 99 και 100 καθόριζαν τις διεθνείς συνθήκες και συμβά-σεις τεχνικής και οικονομικής υφής τις οποίες είχε υπογράψειη Οθωμανική Αυτοκρατορία και θα παρέμεναν σε ισχύ γιατην Τουρκία, καθώς και τις διεθνείς συμφωνίες και συμβάσειςτις οποίες έπρεπε να επικυρώσει ή να προσχωρήσει η Τουρκία.Τα άρθρα 101-103 αφορούσαν τις συμβάσεις και θέματα χερ-σαίων και θαλάσσιων συγκοινωνιών, τηλεπικοινωνιών και τα-χυδρομείων.

Τα άρθρα 114-118 ρύθμιζαν υγειονομικά θέματα, ενώ ταάρθρα 119-123 την ανταλλαγή των αιχμαλώτων πολέμου καιτων ξένων υπηκόων που ήταν πολιτικοί κρατούμενοι στην Τουρ-κία. Η ανταλλαγή των αιχμαλώτων πολέμου και πολιτών ανά-μεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία προβλεπόταν να γίνει με

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ22

βάση τους όρους της ιδιαίτερης συμφωνίας μεταξύ των Δυνά-μεων και της Τουρκίας που είχε υπογραφεί στη Λωζάννη στις30 Ιανουαρίου 1923. Ιδιαίτεροι όροι, ρυθμίσεις και προβλέψειςπεριλαμβάνονταν στα άρθρα 124-136 για τα κοιμητήρια, τουςτάφους και τα αναμνηστικά μνημεία του πολέμου. Προβλεπό-ταν η σύσταση επιτροπών για «την εξακρίβωσιν, καταχώρισιν,συντήρησιν των ειρημένων νεκροταφείων, κοιμητηρίων και τά-φων και την ανέγερσιν επί των τόπων αυτών καταλλήλων μνη-μείων». Η ελληνική και η τουρκική κυβέρνηση αναλάμβαναν ναπαραχωρήσουν τους χώρους των κοιμητηρίων στη Βρετανία,τη Γαλλία και την Ιταλία. Στα σχετικά άρθρα δεν γινόταν κα-μία μνεία για τα νεκροταφεία και τους τάφους των ελλήνωνστρατιωτών στη Μικρά Ασία.

Κάτω από τον τίτλο «Γενικαί διατάξεις» ρυθμίζονταν σταάρθρα 137-143 διάφορα ζητήματα που αφορούσαν ειδικές πε-ριπτώσεις συμφερόντων και περιουσιών ιδιωτών, τις πριν το 1918θαλάσσιες λείες, θέματα αρχείων, το ζήτημα των γερμανικώνθωρηκτών που είχαν παραχωρηθεί στην Τουρκία και άλλα.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους ιστορικούς παρουσιάζει τοάρθρο 139, που προνοούσε ότι:

Τα εν Τουρκία ευρισκόμενα αρχεία, βιβλία, σχέδια, τίτλοι καιάλλα έγγραφα πάσης φύσεως τα αφορώντα εις τας πολιτικάς,δικαστικάς ή οικονομικάς Αρχάς ή εις την διεύθυνσιν των βα-κουφίων και ενδιαφέροντα αποκλειστικώς την Κυβέρνησιν ε-δάφους αποσπασθέντος εκ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,και αντιστοίχως τα εν εδάφει αποσπασθέντι εκ της Οθωμα-νικής Αυτοκρατορίας ευρισκόμενα τοιαύτα άτινα ενδιαφέ-ρουσιν αποκλειστικώς την Τουρκικήν Κυβέρνησιν, θέλουσιναμοιβαίως παραδοθή υπό της μιας Κυβερνήσεως προς την ε-τέραν.

Τα ανωτέρω αναφερόμενα αρχεία, βιβλία, σχέδια, τίτλοι καιλοιπά έγγραφα διά τα οποία η κάτοχος Κυβέρνησις θεωρεί εαυ-τήν εξ ίσου ενδιαφερομένην δύνανται να κρατηθώσιν υπ’ αυ-τής, υπό τον όρον της παροχής εις την ενδιαφερομένην Κυ-

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ... 2

βέρνησιν, επί τη αιτήσει ταύτης, φωτογραφιών ή κεκυρωμέ-νων ακριβών αντιγράφων.

Τα αρχεία, βιβλία, σχέδια, τίτλοι και λοιπά έγγραφα άτινατυχόν αφηρέθησαν είτε εκ της Τουρκίας είτε εκ των αποσπα-σθέντων εδαφών θέλουσιν αμοιβαίως αποδοθή εν πρωτοτύ-πω, εφ’ όσον αφορώσιν αποκλειστικώς εις τα εδάφη εξ ων πα-ρελήφθησαν.

Τα εκ των ενεργειών τούτων έξοδα θέλουσι βαρύνει τηναιτούσαν Κυβέρνησιν.

Αι προηγούμεναι διατάξεις εφαρμόζονται, υπό τους αυ-τούς όρους, εις τα βιβλία άτινα αφορώσι την γαιοκτησίαν ή ταβακούφια εν τοις μεταβιβασθείσιν εις την Ελλάδα μετά το 1912διαμερίσμασι της παλαιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το τελευταίο, 143ο, άρθρο της συνθήκης καθόριζε την όσοτο δυνατόν ταχύτερη επικύρωσή της από όλες τις χώρες πουτην είχαν υπογράψει και την άμεση κατάθεση των επικυρώ-σεων στο Παρίσι.

Η υπογραφή της συνθήκης στις 24 Ιουλίου 1923 στη Λωζάν-νη υπήρξε άθλος και τόλμημα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο ί-διος είχε να αντιπαλαίσει με τον καιροσκοπισμό των αντιπρο-σώπων των χωρών που συμμετείχαν στη διάσκεψη, και ιδιαί-τερα της Γαλλίας και της Ιταλίας, με την αλαζονεία και αδιαλ-λαξία της τουρκικής αντιπροσωπείας υπό τον Ισμέτ πασά, καιμε την αμφισβήτησή του από την ελληνική κυβέρνηση, την ο-ποία αντιπροσώπευε. φυσικά είναι εμφανές από τις ενέργειέςτου ότι ο ίδιος δεν ένιωθε εντολοδόχος της πραξικοπηματικήςεπαναστατικής κυβέρνησης της Αθήνας αλλά εκπρόσωπος ό-λου του ηττημένου έθνους, το οποίο ο ίδιος, λίγα χρόνια πριν,είχε οδηγήσει σε θρίαμβο και τη δόξα. Στην Αθήνα αδυνατού-σαν να αντιληφθούν το μέγεθος των δυσκολιών στη Λωζάννη,αλλά και να κατανοήσουν την ουσία των εισηγήσεων και τωνδιπλωματικών ενεργειών του Βενιζέλου. Ο ίδιος ανησυχούσεγια το μέλλον του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία, επειδή απότην υπογραφή της συνθήκης εξαρτιόνταν οι συμφωνίες για

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ2

την ανταλλαγή του πληθυσμού και οι διατάξεις για τις μειονό-τητες. Η παράταση των διαπραγματεύσεων στη Λωζάννη μπο-ρούσε να αποβεί ιδιαίτερα οδυνηρή για την Ελλάδα. Η τουρ-κική αντιπροσωπεία επέσειε εκβιαστικά σε κάθε περίπτωση τησυνέχιση του πολέμου κατά της Ελλάδας.

Ο Βενιζέλος, για να ενισχύσει τη διαπραγματευτική του θέ-ση, είχε εισηγηθεί την ενίσχυση του στρατού στη Θράκη και εί-χε ζητήσει να πληροφορηθεί αν ο στρατός θα μπορούσε να φθά-σει μέχρι την Τσατάλτζα. Παράλληλα εισηγήθηκε διπλωματι-κή συνεννόηση με τη Γιουγκοσλαβία για κάλυψη από ενδεχό-μενο βουλγαρικό κίνδυνο σε περίπτωση επανάληψης των πο-λεμικών επιχειρήσεων και προέλασης στην Ανατολική Θράκη.Οι ηγέτες της Επανάστασης Νικόλαος Πλαστήρας και Θεόδω-ρος Πάγκαλος, φέροντας βαριά την ήττα και την καταστροφή,επιθυμούσαν να ξεπλύνουν το όνειδος και υποστήριζαν ότι όχιμόνο ήταν δυνατή η προέλαση, αλλά και ενδεδειγμένη, για ναεξαναγκαστεί η Τουρκία να επανέλθει στο τραπέζι των διαπραγ-ματεύσεων, από τις οποίες είχε αποχωρήσει από τις 5 φεβρουα-ρίου 1923, και να τηρήσει μετριοπαθέστερη τακτική. Η Στρα-τιά του Έβρου πραγματικά ανασυγκροτήθηκε σε μικρό χρονι-κό διάστημα και είχε καταστεί αξιόμαχη και ετοιμοπόλεμη. ΟΒενιζέλος δεν ενθάρρυνε την εισβολή στην Ανατολική Θράκηγιατί γνώριζε ότι η Τουρκία θα έριχνε τον όγκο του στρατούτης εκεί, και ταυτόχρονα ο ελληνικός στρατός θα βρισκόταν α-ντιμέτωπος με τις δυνάμεις των Συμμάχων που στάθμευαν εκεί.

Στην Αθήνα κυβέρνηση και λαός ήταν ανυπόμονοι με τις ε-ξελίξεις, ενώ στον ελληνικό Τύπο εμφανίστηκαν άρθρα που έψε-γαν τον Βενιζέλο για τους χειρισμούς του. Ο Βενιζέλος, μπρο-στά στην κατάσταση αυτή, αμέσως μετά τη διακοπή των εργα-σιών της συνδιάσκεψης κάλεσε τον Πάγκαλο στη Λωζάννη γιασυζήτηση των εξελίξεων και των τρόπων αντιμετώπισης τηςΤουρκίας. Αντί αυτού, η επαναστατική κυβέρνηση έστειλε στηΛωζάννη τον υπουργό Εξωτερικών Απόστολο Αλεξανδρή γιααντικατάσταση του Βενιζέλου. Ο Αλεξανδρής, παλαιός συνερ-

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ... 2

γάτης, υπουργός και φίλος του Βενιζέλου, έφτασε αρχές Μαΐουστη Λωζάννη και είχε εντολή να εξασφαλίσει είτε την ουδετε-ρότητα ή την ανοχή των Μεγάλων Δυνάμεων, είτε έστω τη σύ-μπραξη μιας από αυτές, ώστε να επαναρχίσουν οι επιχειρή-σεις. Οι δύο άνδρες απέφυγαν μια ενδοελληνική ρήξη και με-θόδευσαν από θέση μεγαλύτερης ισχύος τη συνέχιση των δια-πραγματεύσεων. Ο Βενιζέλος επιδίωξε άμεση συνάντηση μετον Ισμέτ πασά για εξεύρεση λύσης στις εναπομείνασες ελλη-νοτουρκικές διαφορές. Η διάσταση απόψεων ήταν τόσο μεγά-λη, ώστε ο Αλεξανδρής επικοινώνησε με την ελληνική κυβέρ-νηση και εισηγήθηκε την καταγγελία της συμφωνίας ανακω-χής και έναρξη των επιχειρήσεων στη Θράκη στις 26 προς 27Μαΐου. Άγνωστο αν επρόκειτο για συμπαιγνία Βενιζέλου- Αλεξανδρή ώστε αυτό να διαρρεύσει προς τις Δυνάμεις καιτην Τουρκία, σε μια εποχή που η Λωζάννη είχε καταστεί κέ-ντρο της διεθνούς κατασκοπείας.

Τις επόμενες ημέρες οι διαβουλεύσεις υπήρξαν ραγδαίεςκαι αποτελεσματικές. Η Τουρκία παραιτήθηκε με εύσχημο τρό-πο, όπως αυτός διατυπώθηκε στο άρθρο 59 της συνθήκης, απότην απαίτηση πολεμικών επανορθώσεων από την Ελλάδα, καιη Ελλάδα συναίνεσε στην παραχώρηση στην Τουρκία του τρι-γώνου του Καραγάτς στον Έβρο. Ο δρόμος προς την υπογρα-φή της τελικής συνθήκης είχε ανοίξει.

Στις 24 Ιουλίου 1923 ο Βενιζέλος, με τηλεγράφημά του προςτον πρωθυπουργό Στυλιανό Γονατά και τον αρχηγό της Επα-νάστασης Νικόλαο Πλαστήρα, ανάγγειλε την υπογραφή τηςσυνθήκης της Λωζάννης:

Ευχαρίστως αγγέλλων υμίν ότι σήμερον μεταμεσημβρίαν, ειςτην μεγάλην αίθουσαν του Πανεπιστημίου της Λωζάννης, υ-πεγράφη η συνθήκη ειρήνης μετά πασών των σχετικών συμ-βάσεων, δηλώσεων και πρωτοκόλλων. Η συνθήκη αύτη, συ-ναφθείσα μετά την Μικρασιατικήν καταστροφήν, δεν σημαί-νει ατυχώς ελληνικόν θρίαμβον. Αλλά η Επανάστασις δύνα-

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ2

ται να είναι υπερήφανος ότι, αναδιοργανώσασα εθνικόν στρα-τόν, έδωκε τα μέσα εις την αντιπροσωπείαν της να επιτύχη τηνσυνομολόγησιν της εντίμου ειρήνης, ήτις επιτρέπει εις την Ελ-λάδα να επιστρέψη εις τα έργα της ειρήνης και να αφοσιωθή ειςτο έργον της εσωτερικής της περισυλλογής. Εάν διά της προ-σεχούς διεξαγωγής ελευθέρων εκλογών τερματισθή οριστικώςο εμφύλιος πόλεμος, επανέλθη η κανονική λειτουργία του πο-λιτεύματος και λυθή το προσφυγικόν ζήτημα δι’ οριστικής ε-γκαταστάσεως των προσφύγων, η Ελλάς δύναται να αποβλέ-πη μετά εμπιστοσύνης εις καλύτερον μέλλον. Εγώ προσωπι-κώς αισθάνομαι την ανάγκην να ευχαριστήσω την ΒασιλικήνΚυβέρνησιν και την Επανάστασιν διότι με περιέβαλον εν πλή-ρει εμπιστοσύνη, ήτις μοι επέτρεψε να ανταποκριθώ εις το α-νατεθέν μοι δυσχερές έργον.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ... 2