1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΣΤΟΝ ΘΕΑΙΤΗΤΟ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΟΤΑΝΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑΝΝΑ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2007-2008

2

« Γνωρίζει κανείς μόνο ό,τι αγαπάει…» Αντουάν Σεντ Εξπαιρύ

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

σελίδα 1. Εισαγωγή 4 2. Πρώτος ορισμός: ταύτιση της γνώσης με την αισθητηριακή αντίληψη 7

2.1 Πρώτη κριτική: εξέταση της θεωρίας του Πρωταγόρα 13 2.2 Υποθετική υπεράσπιση του Πρωταγόρα από τον

Σωκράτη 15 2.3 Έλεγχος της θεωρίας του Πρωταγόρα σχετικά με τον σοφό (παρέκβαση: ο φιλοσοφικός βίος) 18 2.4 Κλείσιμο της παρέκβασης και ολοκλήρωση της

κριτικής του Πρωταγόρα 23 2.5 Τελική ανασκευή του ορισμού της γνώσης ως αίσθησης 25

3. Δεύτερος ορισμός: η αληθής δόξα επιστήμη εστί 31 4. Τρίτος ορισμός: επιστήμη εστί η μετά λόγου αληθής δόξα 45 5. Αρνητικό το συμπέρασμα του Θεαίτητου 52 6. Ο Πλάτωνας σήμερα 54

4

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γεννημένος στην Αθήνα του Περικλή, μεγαλωμένος στην Αθήνα του

Πελοποννησιακού πολέμου, ο μεγάλος φιλόσοφος προκαλεί ανά τους αιώνες το

ενδιαφέρον κάθε μελετητή που αναζητά το θεμέλιο λίθο πολλών φιλοσοφικών

κλάδων της σημερινής διανόησης. Ωστόσο, από τα πολυάριθμα έργα του, που είναι

γραμμένα σε διαλογική μορφή και ανέκαθεν υπήρξαν αντικείμενο έρευνας, δεν είναι

εύκολο να οικοδομηθεί και να παρουσιαστεί ένα στερεά διαρθρωμένο φιλοσοφικό

σύστημα. Αν προσπαθούσε κάποιος να συγκεντρώσει την φιλοσοφία του Πλάτωνα σε

ένα μόνο βιβλίο, δεν θα ήταν αρκετό για να πραγματευτεί διεξοδικά τα ποικίλα

προβλήματα που σχετίζονται μ’ αυτή τη λαμπρή προσωπικότητα. Οι βασικές

διδασκαλίες του που περιλαμβάνουν γνωσιολογικά, μεταφυσικά, ηθικά, παιδαγωγικά

και αισθητικά στοιχεία, παρουσιάζονται στα έργα του σε μια διαρκή ροή με

αποτέλεσμα να καθίσταται δύσκολη η συστηματική θεώρηση των διαλόγων του. Σε

μια προσπάθεια, ωστόσο, κατανόησης των φιλοσοφικών του επιχειρημάτων,

σημαντικό ρόλο θα έπαιζε η γνώση μιας από τις σημαντικότερες επιδράσεις στη ζωή

του, όπως ήταν η φιλία του με τον Σωκράτη.

Η σωκρατική επίδραση στον Πλάτωνα και η στενά φιλική σχέση των δύο

Αθηναίων φιλοσόφων είναι ένα από τα πιο γνωστά γεγονότα της ζωής του Πλάτωνα.

Από την εντύπωση που δίνουν τα ίδια τα πλατωνικά κείμενα, βλέπουμε ότι ο

Σωκράτης δεν επεξεργάζεται μια συστηματική φιλοσοφία, αλλά περιορίζεται στο να

ασκεί κριτική και να βοηθά τους άλλους να ελέγξουν και να διαμορφώσουν τις

προσωπικές τους απόψεις. Ακολουθώντας λοιπόν το δρόμο της κριτικής και

σκεπτόμενοι με ακρίβεια και σαφήνεια, μπορούμε κατά τον Σωκράτη να φτάσουμε

στην αλήθεια. Αυτή η πίστη στη δυνατότητα εύρεσης της αλήθειας και της γνώσης

καθώς και η αμετακίνητη προσήλωση του Σωκράτη στα ιδανικά του, έδωσαν

σταθερές κατευθύνσεις στη ζωή και το έργο του Πλάτωνα. Για όσους δεν είχαν την

τύχη να ακούσουν τον ίδιο τον Σωκράτη ή τις συζητήσεις της Ακαδημίας, ο Πλάτων

μετέτρεψε το γραπτό λόγο σε μίμησιν της διαλεκτικής, η οποία αποτελούσε κατά τη

γνώμη του την ιδανική φιλοσοφική μέθοδο. Η διαλογική λοιπόν μορφή των έργων του

δεν είναι απλώς θέμα ύφους του Πλάτωνα, αλλά συνδέεται άμεσα με την αντίληψη

5

του για την φιλοσοφία ως αναζήτηση και εκμαίευση της αλήθειας. Ο ίδιος ο Πλάτων

διατυπώνει την πρόταση ότι η φιλοσοφία μπορεί να αναζητηθεί σοβαρά μόνο μέσω

της προφορικής συζήτησης και της ζωντανής συντροφικότητας. Μέσα από τη

διαλογική μορφή, το κάθε θέμα εξετάζεται σταδιακά με ερωτήσεις, απαντήσεις,

διαφωνίες και συμφωνίες μιας ομάδας συζητητών. Το γεγονός ότι ο Σωκράτης είναι

το κύριο πρόσωπο των διαλόγων επιβεβαιώνει αναμφισβήτητα την πατρότητα των

απόψεων που εκφράζουν όμως ταυτόχρονα και τις προσωπικές απόψεις του Πλάτωνα,

τις οποίες άλλωστε είχε μάθει να συζητά κατά τη μέθοδο και το πνεύμα του Σωκράτη.

«Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι για τον Πλάτωνα το καλύτερο μνημείο του

Σωκράτη θα ήταν να πείσει τους άλλους να ενεργούν και να σκέφτονται όπως ο

Σωκράτης».1 Κάτι τέτοιο το θεωρούσε πολύ προτιμότερο από το να προσπαθεί να

απεικονίσει το πορτρέτο του Σωκράτη με απόλυτη ιστορική ακρίβεια.

Ένας βασικός τομέας της φιλοσοφίας του Πλάτωνα είναι η έρευνα για τις πηγές,

τις δυνατότητες, τις μορφές και τα όρια της γνώσης. Τέτοιου είδους θέματα

παρουσιάζονται και εξετάζονται στον «Θεαίτητο», προκειμένου να ευρεθούν τελικά

οι όροι που είναι απαραίτητοι για να έχουμε γνώση. Ωστόσο, οι τρεις ορισμοί που

προτείνονται και ελέγχονται φαίνεται ότι αποτυγχάνουν τελικά να δώσουν απάντηση

στο ερώτημα ¨τι είναι γνώση¨, αφού απορρίπτονται όλοι. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι

η πορεία που διέγραψε η σκέψη του Σωκράτη και του Θεαίτητου ήταν μάταιη, διότι

ακόμη και σ’ αυτήν την περίπτωση του αδιεξόδου, δεν παύουν να φωτίζονται

σημαντικές πλευρές του θέματος και να οδηγούν τον αναγνώστη σε συμπεράσματα.

Θα μπορούσαμε μάλιστα να υποστηρίξουμε την άποψη ότι ο Πλάτωνας συζητά και

απορρίπτει τους τρεις ορισμούς της γνώσης για να αποδείξει τελικά ότι οι πολλές

δυσκολίες που εμφανίζονται μπορούν να ξεπεραστούν μόνο μέσω της θεωρίας των

ιδεών. Βέβαια, άμεση αναφορά της συγκεκριμένης θεωρίας δεν γίνεται στον

Θεαίτητο, αλλά θα ήταν βάσιμο να υποθέσουμε ότι είναι ήδη σχηματισμένη στο

μυαλό του. Για τον Πλάτωνα, η ιδέα αποτελεί το αντικείμενο και το θεμέλιο της

αληθινής γνώσης. Η θεωρία του για τις ιδέες, που επηρέασε όλη τη μεταγενέστερη

ευρωπαϊκή φιλοσοφία, υποστηρίζει ότι παράλληλα στον κόσμο των αισθητών

1 Field G.C., Ο Πλάτων και η εποχή του, Εκδόσεις Γρηγόρη, 1972.

6

πραγμάτων υπάρχει ο αληθινός κόσμος των ιδεών που είναι απρόσιτος στις αισθήσεις

και τον συλλαμβάνουμε μόνο με τη νόηση. Τα αισθητά πράγματα είναι οι

απομιμήσεις (είδωλα) των ιδεών, οι οποίες είναι τα αιώνια και αναλλοίωτα πρότυπα

σύμφωνα με τα οποία έχουν κατασκευαστεί τα αισθητά και μεταβλητά πράγματα. Η

σχέση μεταξύ των ιδεών και των αισθητών πραγμάτων είναι στενή και περιγράφεται

από τον Πλάτωνα σαν παρουσία της ιδέας μέσα στα πράγματα. (μέθεξις).

Ο συγκεκριμένος διάλογος επιγράφεται «Θεαίτητος» από το όνομα ενός

διακεκριμένου μέλους της Ακαδημίας στον οποίο αποδίδονται μάλιστα σημαντικές

ανακαλύψεις των μαθηματικών. Η κυρίως συζήτηση έχει ως εισαγωγή μια σύντομη

στιχομυθία δύο Μεγαρέων που ανήκαν στο στενό σωκρατικό κύκλο και ήταν

παρόντες στο θάνατό του, των Ευκλείδη και Τερψίωνα. Ο Τερψίων διηγείται ότι είχε

μόλις συναντήσει τον Θεαίτητο, ο οποίος πληγωμένος βαριά μετά από κάποια μάχη,

μεταφέρεται στην Αθήνα από το στρατόπεδο της Κορίνθου. Η θλιβερή σκέψη του

θανάτου ενός τόσο λαμπρού ανθρώπου θυμίζει στον Ευκλείδη ότι ο Σωκράτης είχε

συναντήσει τον Θεαίτητο λίγες μέρες πριν τη δίκη και το θάνατό του και είχε

προφητεύσει γι’ αυτόν ένα λαμπρό μέλλον. Ο Ευκλείδης, αυτήκοος μάρτυρας εκείνης

της σκηνής, κατέγραψε τη συζήτηση συμπεριλαμβάνοντας τις διορθώσεις και

συμπληρώσεις που έκανε ο ίδιος ο Σωκράτης. Ο Τερψίων λοιπόν ζητά από το φίλο

του να του διαβάσει την παλιά εκείνη εργασία. Αναμφίβολο είναι το συμπέρασμα των

ερευνών ότι ο διάλογος γράφτηκε ως συνεισφορά στη μνήμη του Θεαίτητου, λίγο

μετά το θάνατό του. Άρα, το έργο πρέπει να ολοκληρώθηκε το 368 ή στις αρχές του

367.

7

2. ΠΡΩΤΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ: ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΜΕ ΤΗΝ

ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ

Ο διάλογος περί επιστήμης γίνεται μεταξύ του Σωκράτη και του έφηβου

Θεαίτητου, ο οποίος πρόκειται να γίνει σπουδαίος στα μαθηματικά, όπως βεβαιώνει

τον Σωκράτη ο μαθηματικός Θεόδωρος. Ο Θεόδωρος από την Κυρήνη, μαθητής του

Πρωταγόρα και δάσκαλος του Πλάτωνα στα μαθηματικά, αρνείται αρχικά την

πρόσκληση του Σωκράτη να λάβει μέρος στη συζήτηση προφασιζόμενος την άγνοιά

του για τις μεθόδους και την ορολογία της Αθηναϊκής φιλοσοφίας της εποχής. Θα

είναι ωστόσο παρών καθ’όλη τη διάρκεια του διαλόγου, πράγμα που δείχνει την

άποψη του Πλάτωνα ότι τα μαθηματικά και η γεωμετρία, τα οποία εκπροσωπεί με την

παρουσία του ο Θεόδωρος, αποτελούν την απόδειξη ότι ο άνθρωπος κατέχει αυτό που

ονομάζουμε επιστήμη.2 Ο θαυμασμός όμως με τον οποίο ο Θεόδωρος εξαίρει τις

ικανότητες του νεαρού Θεαίτητου δεν αναφέρεται μόνο στην οξεία αντίληψή του και

στην επιδεκτικότητά του στη μάθηση, αλλά και στην πραότητα και σοβαρότητα του

χαρακτήρα του. Ίσως μάλιστα δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι παρατηρεί και μια

εξωτερική ομοιότητα του πολλά υποσχόμενου νέου με τα χαρακτηριστικά στο

πρόσωπο του Σωκράτη! Το στοιχείο αυτό χρησιμεύει ως αφετηρία για να καλέσουν

κοντά τους το Θεαίτητο και η συζήτηση ξεκινά με αφορμή την πρόκληση του

Σωκράτη προς τον σπάνιο αυτό νέο να αποδείξει ότι πραγματικά κατέχει τα

εξαιρετικά χαρακτηριστικά που του αποδόθηκαν. Το θέμα διατυπώνεται ήδη από την

αρχή του διαλόγου, όταν ο Θεαίτητος παραδέχεται ότι μαθαίνει από τον Θεόδωρο

γεωμετρία, αστρονομία και άλλα. Μάθηση όμως σημαίνει απόκτηση γνώσης. «Τί

ακριβώς είναι η γνώση;» είναι το ερώτημα που θα απασχολήσει τους συνομιλητές στη

συνέχεια και θα αναλυθεί με μεγάλη συστηματικότητα με βάση τη μέθοδο των

ερωταποκρίσεων.

Η πρώτη διστακτική προσπάθεια του Θεαίτητου να απαντήσει παρεκκλίνει κάπως

από το ερώτημα, καθώς απαντά με μια απαρίθμηση των μαθημάτων που διδάσκει ο

Θεόδωρος, όπως είναι η γεωμετρία. Στη συνέχεια μάλιστα αναφέρεται και στην τέχνη

2 Θεοδωρακόπουλος Ι.Ν., Πλάτωνος Θεαίτητος, Ακαδημία Αθηνών 1980, σελ. 2.

8

του τσαγκάρη και γενικά στις τέχνες των διαφόρων «δημιουργών». Η απάντηση αυτή

προκύπτει βέβαια από την καθημερινή μαθησιακή εμπειρία του Θεαίτητου, αλλά δεν

ικανοποιεί το Σωκράτη, ο οποίος διευκρινίζει ότι ζήτησε τον ορισμό της ουσίας της

γνώσης κι όχι μια απαρίθμηση των διαφόρων ειδών γνώσεων που υπάρχουν. Για να

αποδείξει πιο παραστατικά στο νεαρό συνομιλητή του το λάθος στο οποίο υπέπεσε,

φέρνει ένα πολύ πρόχειρο παράδειγμα: Αν μας ρωτούσε κάποιος τί πράγμα είναι ο

πηλός, δε θα προσέφερε τίποτα στην κατανόηση της έννοιας να κάνουμε διάκριση

ανάμεσα στον πηλό των αγγειοπλαστών και τον πηλό των πλινθοποιών. Αντίθετα, θα

ήμασταν απόλυτα κατατοπιστικοί, αν απαντούσαμε απλά ότι ο πηλός είναι χώμα

ανάμεικτο με νερό. Το πρόβλημα δηλαδή συνίσταται στο να προσδιορίσουμε τί

ακριβώς εννοούμε όταν λέμε ότι «γνωρίζουμε» κάτι, κι όχι απλά να παραθέσουμε τα

διάφορα αντικείμενα της γνώσης. Ύστερα λοιπόν από τη γόνιμη καθοδήγηση του

Σωκράτη, ο Θεαίτητος φαίνεται να αντιλαμβάνεται πλέον πού έγκειται η ουσία του

ερωτήματος και το παρομοιάζει μάλιστα με ένα μαθηματικό πρόβλημα ορισμού

κάποιων εννοιών που είχε μόλις λύσει με κάποιον που λεγόταν κι αυτός Σωκράτης.

Ενώ όμως είχε φτάσει επιτυχημένα στη λύση του παραπάνω προβλήματος, τώρα ο

Θεαίτητος αισθάνεται τις δυνάμεις του λιγοστές για να δώσει απάντηση (148b). Η

ατυχής απάντηση που προηγήθηκε για ένα τόσο σπουδαίο θέμα επηρέασε βέβαια

αρνητικά, αλλά ο μεγάλος δάσκαλος της διαλεκτικής δεν πρόκειται να επιτρέψει

σ’αυτό το αίσθημα της ανασφάλειας να ανακόψει την πορεία τους προς την εύρεση

της αλήθειας. Άλλωστε, στο πρόσωπο του Θεαίτητου ο Σωκράτης έχει δει μια γόνιμη

νεαρή ψυχή την οποία υπόσχεται να βοηθήσει να φέρει στο φως τις σκέψεις που

εγκυμονεί. Η μαιευτική είναι μια τέχνη που γνωρίζει καλά ο Σωκράτης, ως γιος μιας

πολύ ικανής και σεβαστής μαίας. Ωστόσο, όπως καμιά από τις μαίες δε μπορεί πλέον

η ίδια να κυοφορήσει και να γεννήσει, έτσι και ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι ο ίδιος

είναι «άγονος σοφίας». Κατέχει όμως τόσο καλά την τέχνη, ώστε είναι σε θέση να

εξετάζει, να καθοδηγεί και να ελέγχει τις σκέψεις που γεννά η διάνοια των άλλων.

Μια τέτοια πνευματική χειραγώγηση καλείται να δεχτεί και ο Θεαίτητος, αφού όπως

ομολογεί και ο ίδιος, πολλές φορές έχει προβληματιστεί στο παρελθόν με τα θέματα

που έθετε ο Σωκράτης.

9

Συνεπώς, ο νεαρός συνομιλητής που αποδεικνύεται ότι διαθέτει την απαραίτητη

ψυχική ωριμότητα, δέχεται την παρότρυνση του Σωκράτη για περαιτέρω προσπάθεια

και επιχειρεί να δώσει έναν πρώτο ορισμό για τη γνώση: «Εκείνος που γνωρίζει κάτι,

αισθάνεται αυτό που γνωρίζει και, όπως φαίνεται, η γνώση δεν είναι τίποτα άλλο

παρά αίσθηση» (151e). Σύμφωνα λοιπόν με τον παραπάνω ορισμό η γνώση είναι

αίσθηση, η επιστήμη είναι απλώς αισθητηριακή αντίληψη. Ο Σωκράτης παρατηρεί ότι

το περιεχόμενο του ορισμού αυτού φαίνεται να μοιάζει με τη γνωστή ρήση του

Πρωταγόρα ότι για όλα τα πράγματα το μέτρο είναι ο άνθρωπος. Δηλαδή κάθε τι είναι

για τον καθένα έτσι όπως του φαίνεται. Ο Θεαίτητος, γνώστης των θεωριών του

Πρωταγόρα (152a), συμφωνεί με την ερμηνεία που αποδίδει ο Σωκράτης στην

παραπάνω ρήση: «Ό,τι μου φαίνεται, ό,τι αισθάνομαι αυτό είναι για μένα». Η

αίσθηση αποτελεί αντίληψη ενός πράγματος που είναι (του όντος), αποκαλύπτει

δηλαδή πάντα το είναι, το τί έστιν και είναι απαλλαγμένη από την πλάνη, ακριβώς

επειδή είναι βέβαιη γνώση (επιστήμη) (152c).

Μετά τον παραπάνω ορισμό, που διατυπώνεται από τον ίδιο το Σωκράτη για να

διασαφηνίσει και να προχωρήσει ένα βήμα παρακάτω την άποψη του Θεαίτητου για

το τί είναι γνώση, ακολουθεί ο απαραίτητος έλεγχος. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό,

για να υπάρχει γνώση θα πρέπει η αίσθηση να αποκαλύπτει το είναι, καθώς η γνώση

πρέπει να είναι απαλλαγμένη από την πλάνη και το ψεύδος. Όπως ειπώθηκε πριν, η

θεωρητική αυτή διατύπωση ανάγεται στον Πρωταγόρα. Στο σημείο αυτό και πριν

περάσουμε στην κριτική του ορισμού, σκόπιμο είναι να διευκρινίσουμε ότι: «Ο

Πλάτων δεν αποδίδει στον Πρωταγόρα “υποκειμενισμό”. Δεν υποστηρίζει πως “ό,τι

μου φαίνεται” αποτελεί “προσωπική μου διανοητική τροποποίηση”. Η θεωρία

παρουσιάζεται ως αυστηρά ρεαλιστική. Διατείνεται πως “ό,τι μου φαίνεται” δε

συνιστά σε καμία περίπτωση απλό φαινόμενο αλλά απαρέγκλιτα “ό,τι είναι”, την

πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, ο Πρωταγόρας αρνείται ότι υπάρχει ένας κοινός

πραγματικός κόσμος, γνώσιμος από δύο έστω αντιλήπτορες. Βλέπει την

πραγματικότητα καθαυτή ως ατομική. Εννοεί ότι εγώ ζω σε έναν ιδιωτικό κόσμο

γνωστό μόνο σε μένα, εσύ σε έναν άλλο ιδιωτικό κόσμο γνωστό μόνο σε σένα. Έτσι,

αν πω ότι ο άνεμος είναι δυσάρεστα ζεστός και εσύ πεις ότι είναι δυσάρεστα ψυχρός,