History�of�Ancient�India�Upto�1000�A.DDHIS101

Íz≈⁄ΔÈ Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√(History of Ancient indiA)

Copyright © 2012 Laxmi Publications (P) Ltd.All rights reserved

Produced & Printed bylaxmi publications (p) ltD.

113, Golden House, Daryaganj,New Delhi-110002

forLovely Professional University

Phagwara

Í≈·¥Ó (SYLLABUS)

Íz≈⁄ΔÈ Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√(History of Ancient india)

¿πÁ∂Ù

J Íz≈⁄∆È √æ«Ì¡Â≈ «Úæ⁄ «√ß˱ ¡Â∂ ÚÀ«Á’ √æ«Ì¡Â≈ ˘ √Ófi ÍzÁ≈È ’È √ÏßË∆Õ

J Íz≈⁄∆È ’≈Ò «Úæ⁄ Ì≈Â∆ ËÓ ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úæ⁄ «Ú’≈√ ¡Â∂ «¬«Â‘≈«√’ «Ú’≈√ ˘ √Ófi‰ √ÏßË∆Õ

J Íz≈⁄∆È Ì≈ «Úæ⁄ ≈‹È∆«Â’ «Ú’≈√, √≈Ó≈‹Ú≈Á ¡Â∂ ≈‹’∆ ≈‹È∆Â∆ √Ófi‰ √ÏßË∆Õ

J Úæ÷-Úæ÷ ÍzÂ∆ÔØ◊∆ «Íz«÷¡≈Úª «Úæ⁄ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª ˘ ÓÁÁ ’È √ÏßË∆Õ

objectivesJ To provide an understanding to Ancient Indian Civilization such as Indus and Vedic.

J To understand the historical developments and changes in the Indian religion and society during Ancient times.

J To understand the political developments, imperialism and monarchial polity of ancient India.

J To help the students to prepare for various competitive exams.

Sr. No. Topics

1. Evidences of Ancient Indian History: Literature, archaeology, Epigraphy, Numismatics,

foreign travellers account.

Physical Features: Physical features of India and their influence on the Indian history

2. The Pre-Historic Cultures: Palaeolithic, Mesolithic, Neolithic, Chalcolithic.

3. Indus Valley Civilization: Extent, Chronology, Origin, Society, Religion and Causes of decline.

4. The Vedic Age: Original homelands, The Aryans, Political, Social, Religious and Economic Life,

Difference and similarities between Indus Civilization and Vedic culture.

5. The Later-Vedic Age: Political, Social, Religious and Economic Life.

6. The Mauryas: ChandraGupta, Bindusara, Ashoka (Ashoka dhamm: its nature and

propagation), Successors of Ashoka

7. The Golden period: Guptas and their successors( to c.750 A.D.):Changes in political

organization of empire, Economy and Society, Literature and Sciences, Arts.

Samuragupta 'The Indian Napoleon': Extent of the empire, battles and Administration,

Disintegration of the Gupta Empire.

8. Religious movements: Jainism and Buddhism, Vardhamana Mahavira’s and Gautama

Buddha’s contribution. Causes of decline of Jainism, Factors for the spread of Buddhism,

Stupa architecture, Buddhist customs and manners.

9. Bhagvatism, Shaivism and Brahmanism: Main Characteristics, important leaders, extent in

India.

10. State Formation and Urbanization: Urbanization, Society, political history, Mahajanapadas,

Monarchies and Republics, Administration in Monarchies, Maps:- Important Historical places of Indus Valley Civilization, Ashoka’s Empire, Empire of Samundragupta, Extent of Gupta’s Empire

«¬’≈¬Δ «ÚÙ∂ Ú√ ÍæȪ ÈæÏ (Units) (CONTENTS) (Page No.)

Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √Ø1.  (Sources of Ancient Indian History) 1

Ï∆«Â¡≈ «¬«Â‘≈√ ’≈Ò (ÍæÊ ’≈Ò)2. [The Pre-Historic Age (Stone Age)] 21

«√øË» ÿ≈‡∆ Á∆ √æ«Ì¡Â≈ (CBE@ ¬∆. Í». ÂØ∫ AGE@ ¬∆. Í». Âæ’3. ) (Indus Valley Civilization) 33

ÚÀ«Á’ ’≈Ò4. (The Vedic Age) 59

¿π ÚÀ«Á’ ’≈5. Ò (The Later-Vedic Age) 78

ÓΩ«¡≈ ’≈Ò : ⁄ßÁ ◊πÍÂ, «ÏßÁ±√≈, ¡ÙØ6. ’ (Mauryas Period : Chandragupta, Bindusara, Ashoka) 95

¡ÙØ’: √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ √πË≈7. (The Ashoka: Social, Economic and Religious Reforms) 140

◊πÍ √≈Ó≈8. ‹ (The Gupta’s Empire) 152

◊πÍ ’≈Ò∆È Ì≈9.  (India in Gupta’s Age) 187

Ë≈«Ó’ ¡ßÁØÒ10. È (Religious Movement) 209

‹ÀÈ ËÓ ¡Â∂ ÏπæË Ë11. Ó (Jainism and Buddhism) 215

Ì≈◊ÚÂÚ≈Á, ÙÀÚÚ≈Á ¡Â∂ Ïz≈‘Ó‰Ú≈12. Á (Bhagvatism, Shaivism and Brahmanism) 248

≈‹ª Á≈ √ø◊·È ¡Â∂ È◊∆’13. ‰ (State Formation and Urbanization) 269

Ó≈È «⁄æÂ14. (Maps) 303

«¬’≈¬∆ñA: Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ

È؇

1LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«¬’≈¬∆-A: Íz≈⁄ΔÈ Ì≈ÂΔ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ(sources of Ancient indian History)

«ÚÙ∂ Ú√ (contents)

¿πÁ∂Ù (Objectives)

‹≈‰’≈∆ (Introduction)

A.A Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √Ø (The Sources of Ancient Indian History)

A.B Ìπ◊Ω«Ò’ ÍzÚ∂Ù (Geographical Setting)

A.C Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ ”Â∂ Ìπ◊ΩÒ Á≈ ÍÃÌ≈Ú (Effects of Physical Features on Indian History)

A.D ÍÃ≈⁄∆È ‹≈Â∆ Ì≈Ù≈¬∆ √Ó»‘ (Ancient Ethnos-Linguistic Groups)

A.E √≈ ¡ßÙ (Summary)

A.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

A.G ¡«Ì¡≈√ ÍzÙÈ (Review Questions)

A.H √Ïß«Ë Íπ√Â’ª (Further Readings)

¿πÁ∂Ù (objectives)

«¬√ «¬’≈¬∆ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú«Á¡≈Ê∆ ÔØ◊ ‘؉◊∂-

J Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ت ˘ ‹≈ȉ √ÏßË∆Õ

J Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ Ìπ◊Ø«Ò’ Íz∆Ú∂Ù ˘ √Ófi‰ √ÏßË∆Õ

‹≈‰’≈Δ (introduction)

‘∂’ Á∂Ù Á≈ «¬«Â‘≈√ ¿π√ Á∆ √È¡Â Á∂ Ò¬∆ Ó≈◊ ÁÙÈ ‘πßÁ≈ ˛Õ ¡≈͉∂ ͱڋª Á∂ Ó‘≈È ’ßÓª È≈Ò ÈÚ∆¡ª Í∆Û∑∆¡ª Íz∂‰≈ ÒÀ∫Á∆¡ª ‘ÈÕ ¿πÈ∑ª Á∆¡ª ◊ÒÂ∆¡ª Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’’∂ ÈÚ∂∫ √Â∂ «ÈË≈«Â ’Á∆¡ª ‘È ¡Â∂ ◊ΩÚÙ≈Ò∆ «¬«Â‘≈√ Á∆ ÍπÈ ÍzÂ∆Ù·≈ Á≈ ÔÂÈ ‘πßÁ≈ ̨ Õ Íz≈⁄∆È «¬«Â‘≈√ ÂØ∫ ’æ‡ ’∂ ’ج∆ √Ó≈‹ ¡≈͉∆ √ß√«¥Â∆ ËÃØ‘ ˘ ÷ÂÓ ‘؉ ÂØ∫ Ï⁄≈¡ √’Á≈ ˛ ¡Â∂ ‘∂’ √Ó≈‹ ¡≈͉∂ ¡Â∆ È≈Ò ‹πÛÈ≈ ⁄≈‘πßÁ≈ ˛ ¡Â∂ ¿π’ ¡Â∆ Á∂ ¡Ë≈ ”Â∂ Ó‘≈È Ì«Úæ÷ Á∂ «ÈÓ≈‰ Á∆ ÔØ‹È≈ ω≈™Á≈ ˛Õ «¬‘∆ ’≈È ˛ «’ √≈∂ Á∂Ùª «Úæ⁄ Íπ≈‰∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ”Â∂ Ï‘π ˜Ø «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ

‹ÁØ∫ ¡√∆∫ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ Ó‘æÂÚ ”Â∂ «Ú⁄≈ ’Á∂ ‘ª ¿πÁØ∫ √≈‚∂ √≈‘Ó‰∂ √Ó∂∫ Á∆¡ª √z∂Ù· «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ¿π‹≈◊ ‘Ø ‹ªÁ∆¡ª ‘È ‹Ø «’√∂ Á±√∂ Á∂Ù Á∆ Íz≈⁄∆È √ß√«¥Â∆ ÂØ∫ Íz≈Í ȑ∆∫ ‘πßÁ∆Õ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈, «√Î Ì≈ √ß√≈ Á≈ «¬’ ¡«‹‘≈ Á∂Ù ˛ «‹√ È∂ ÓÈπæ÷ ˘ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª √æ«Ì¡≈ ¡Â∂ √ß√«¥Â ω≈«¬¡≈Õ «‹√ √Ó∂∫ ÚÂÓ≈È √ß√≈ Á∂ Ï‘π √æ«Ì¡≈ ¡Â∂ Íz◊ Á∂Ùª Á∂ ÒØ’ ‹ß◊Òª «Úæ⁄ «‘ ’∂ ÍÙ±¡ª Á≈ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆ ’ ‘∂ √È, ¿π√ √Ó∂∫ Âæ’ Ì≈ È∂ Ï‘π ¿πÈ √ß√«’zÂ∆ Á≈ «Ú’≈√ ’ «Ò¡≈ √∆Õ Á±√≈, Ì≈ ‘∆ √ß√≈ Á≈ «¬æ’Ø-«¬’ ¡«‹‘≈ Á∂Ù ˛ «‹√ Á∆ √ß√«¥Â∆ ‹∆ÚÈË≈≈ Ï‘π Íz≈⁄∆È √Ó∂∫ ÂØ∫ Ò◊≈Â≈ Ú«‘ßÁ∆ ⁄Ò∆ ¡≈¬∆ ˛Õ √ß√≈ Á∂ ’¬∆ Á∂Ù≈ «Úæ⁄ «‹È∑ª «ÚÙ∂Ù Íz≈⁄∆È √ß√«¥Â∆¡ª Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø«¬¡≈ ¿π‘ √Ì √Ó∂∫ Á∂ ÍzÚ≈‘ «Úæ⁄ «ÚÒ∆È ‘Ø ◊¬∆¡ª ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ ‘Ø∫Á ÷ÂÓ ‘Ø ◊¬∆Õ ¡æ‹ ¿π‘ «¬«Â‘≈√ Á∆¡ª ⁄∆˜ª ω ’∂ «‘ ◊¬∆¡ª ‘ÈÕ ¿πÁ± Á∂ Íz«√æË ’Ú∆ Óπ‘ßÓÁ «¬’Ï≈Ò

È؇

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

2 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

È∂ «’‘≈ Ú∆ ˛ «’ “Ô±È≈È, «Ó√, ØÓ √Ì «Ó‡ ◊¬∂ «‹æÊØ∫, ’πfi ◊æÒ ˛ «’ ‘√Â∆ «Ó‡≈™Á∆ È‘∆∫ √≈‚∆Õ” Ì≈Ú Ô±È≈È, «Ó√ ¡Â∂ ØÓ ¡≈«Á Á∂Ùª «Úæ⁄ «‹È∑ª Ó‘≈È Íπ≈‰∆¡ª √ß√«¥Â∆¡ª Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø«¬¡≈ √ß√«¥Â∆¡ª ÈÙ‡ ‘Ø ◊¬∆¡ª, ¿πÈ∑ª Á∆ ‘Ø∫Á ÷ÂÓ ‘Ø ◊¬∆ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∂ √Ê≈È ”Â∂ ¡«‹‘∆¡ª ÈÚ∆¡ª √ß√«¥Â∆¡ª √Ê≈«Í ‘Ø ◊¬∆¡ª «‹È∑ª Á≈ Íz≈⁄∆È √ß√«¥Â∆¡ª È≈Ò ’ج∆ √ÏßË È‘∆∫ ˛ Í √ß√≈ «Úæ⁄ «√Î Ì≈ ‘∆ ¡«‹‘≈ Á∂Ù ˛ «‹√ Á∆ Íπ≈‰∆ √ß√«¥Â∆ ÈÙ‡ È‘∆∫ ‘ج∆ ¿π‘ ¡æ‹ Ú∆ ¡≈͉∂ √z∂Ù· Ó±Òª Á∂ È≈Ò «‹¿»∫Á∆ ˛Õ Ùz∆Ó≈È «¬’Ï≈Ò Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ Ì≈ Á∆ ‘√Â∆ ¡Â∂ Í«‘⁄≈‰ ÈÙ‡ È≈ ‘Ø √’‰ Á∂ Ó±Ò «Úæ⁄ ˜±∆ ’πfi √∂zÙ· Âæ ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ «¬«Â‘≈√ Á∂ «Ú«Á¡≈Ê∆ Á∂ Ò¬∆ «¬È∑ª √z∂Ù· Ó±Òª ¡Â∂ Âæª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ Ï‘π ˜±∆ ˛ È‘∆∫ ª Ì≈ Á≈ Ì≈ Á∂ ±Í «Úæ⁄ ¡«Ë¡ÀÈ È‘∆∫ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ¡Â∂ «¬‘ ¡«Ë¡ÀÈ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ È≈Ò ‘∆ √ßÌÚ ˛Õ ÂΔ√≈, «¬‘ ’∂ÚÒ Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ √ß√«¥Â∆ Á∆ ‘∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ˛ «’ «¬‘ ÓÈπæ÷ ˘ ÌΩ«Â’ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈«Ӓ ÁØÚª Â∑ª Á∂ √πæ÷ Á∂‰ Á∆ √ÓæÊ≈ æ÷Á∆ ˛ ¡Â∂ ¿π‘ ÓÈπæ÷ Á≈ √ÚÍæ÷∆ «Ú’≈√ ’È Á∆ √ÓæÊ≈ æ÷Á∆ ˛Õ «¬√ Á∆ ¤Â ¤≈«¬¡≈ «Úæ⁄ Ì≈ «¬’ Í≈√∂ “√ØÈ∂ Á∆ «⁄Û∆” ’‘≈™Á≈ ‘À ¡Â∂ Á±√∂ Í≈√∂ «ÚÙÚ ◊π± Á≈ ¡‘πÁ≈ Íz≈Í ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ ⁄ΩÊ≈, Ì≈ Á∆ Íz≈⁄∆È √ß√«¥Â∆ √ß√≈ «Úæ⁄ ÙªÂ∆ √Ê≈«Í ’È Á∆ √ÓÊ≈ æ÷Á∆ ˛ «’™«’ «¬√ È∂ √≈∂ √ß√≈ ˘ Â∂ √Ó≈‹ ˘ «¬’ Í«Ú≈ Á∂ ±Í «Úæ⁄ Á∂«÷¡≈ ˛ ¡Â∂ Ì≈ Ú≈√∆¡ª ˘ «¬√ «Ï‘ ͫÚ≈ Á∆ √πæ÷-√«ÓÃË∆ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬∆ ÔÂÈ ’È Á∆ Íz∂‰≈ «ÁßÁ∆ ˛Õ «¬√ ’≈È «¬æÊ∂ Á∂ ÒØ’ª È∂ √ß√≈ Á∂ ÒØ’ª ˘ √∂zÙ· ω≈¿π‰ Á≈ Ó‘≈È ¿πÍ¥Ó ’∆Â≈Õ

√Ú-ÓπÒª’‰ (self Assessment)

÷≈Ò∆ Ê≈Úª ÌØ (Fill in the blanks):

A. √ß√≈ Á≈ «√Î «¬’ ¡«‹‘≈ Íz≈⁄∆È Á∂Ù «‹√ È∂ ÓÈπæ÷ ˘ √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª √æ«Ì¡≈ ¡Â∂ √ß√«¥Â ω≈«¬¡≈.......................

B. Ô±È≈È, «Ó√, ØÓ √Ì «Ó‡ ◊¬∂ «¬æÊØ∫, ’πfi ◊æÒ «¬‘ «’ ‘√Â∆ «Ó‡≈™Á∆ È‘∆∫ √≈‚∆ ................... Á≈ ’ÊÈ ˛

C. .................˘ «¬«Â‘≈√ Á≈ «ÍÂ≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ

¿πÍØ’Â ◊π‰ª È≈Ò Ôπ’ Ì≈ Á∆ Ó‘≈È Íz≈⁄∆È √ß√«¥Â∆ Á∂ √ÏßË «Úæ⁄ ¡√∆∫ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ Ó‘æÂÚ Á≈ ¡≈’ÒÈ ’ √’Á∂ ‘ªÕ «¬√ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ ¡«‘√≈√ «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ «Ú«Á¡≈Ê∆ «¬‘ ‹≈‰ ‘∆ È‘∆∫ √’Á∂ «’ ¿πÈ∑ª ˘ «’√ Ó‘≈È √ß√«¥Â∆ Á∆ «Ú≈√ Íz≈Í ˛Õ «¬√ ¡«Ë¡ÀÈ È≈Ò «Ú«Á¡≈Ê∆ «Úæ⁄ Ì≈ Á∆ ◊ΩÚÙ≈Ò∆ √Ã∂Ù· √ß√«¥Â∆ ¡Â∂ ÍzßÍ≈ ÍzÂ∆ ¡≈ÂÓ«ÚÙÚ≈√ ‹≈«◊z ‘ØÚ∂◊≈Õ ¡ß◊∂˜ª ÚæÒØ∫ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ ̆ ÔØ‹È≈ͱڒ ÂØÛ-ÓØÛ ’∂ «¬√ Â∑ª æ«÷¡≈ «◊¡≈ ̨ «‹√ È≈Ò Ì≈Â∆ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª «Úæ⁄ ‘∆‰Â≈ Á∂ Ì≈Ú ÍÀÁ≈ ‘؉ ¡Â∂ ¿π√ Á≈ ÍΩ±Ù ÈÙ‡ ‘Ø ‹≈Ú∂Õ Ì≈ Á∂ ◊ΩÚÙ≈Ò∆ Íz≈⁄∆È «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÈªÒ Ì≈Â∆ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª «Úæ⁄ Ó‘≈È ’ßÓ ’È Á∆ Íz∂‰≈ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆ ̨ ¡Â∂ Ì≈ Á∂ Íz≈⁄∆È ◊ΩÚ ̆ ÍπÈ ÍzÂ∆Ù·Â ’È Á∆ ¿πÓ∆Á ‹◊≈¬∆ ‹≈ √’Á∆ ˛Õ

A.A Íz≈⁄ΔÈ Ì≈ÂΔ «¬«Â‘≈√ Á∂ √Ø (the sources of Ancient indian History)

Ì≈ «¬’ Íz≈⁄∆È Á∂Ù ˛Õ ’¬∆ Ì≈ÂΔ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ ¡Èπ√≈ Ì≈ Á∆ √«Ìæ¡Â≈ √ß√≈ Á∆ Íπ≈‰∆ √æ«Ì¡Â≈ ˛Õ Ì≈ Ú≈√∆¡ª È∂ ‹∆ÚÈ Á∂ ‘∂’ Í«‘Ò± ”Â∂ «Ú⁄≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ «Ò÷‰-’Ò≈ «Úæ⁄ Í≈ß◊ ‘؉ Á∂ ’≈È ¿πÈ∑ª È∂ ’≈Ú, ÁÙÈ, ’Ò≈, «Ú«◊¡≈È ¡Â∂ ‘Ø «Ú«Ù¡ª ”Â∂ √z∂Ù· ◊zßʪ Á∆ ⁄È≈ ’∆Â∆∂Õ «ÚÁ∂ÙΔ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ «Ú⁄≈ ¡Èπ√≈ Ú∆ Ì≈Â∆ √æ«Ì¡Â≈ «Ó√, Ó∂√ØÍ؇≈Ó∆¡≈ ¡Â∂ ⁄∆È ¡≈«Á Íz≈⁄∆È √æ«Ì¡≈Â≈Úª Á∂ «¬«Â‘≈√ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Íπ≈‰≈ ˛Õ Ì≈ Ú◊∂ Íz≈⁄∆È √æ«Ì¡≈ Á∂Ù «Úæ⁄ Úæ÷-Úæ÷ «Ú«Ù¡ª Á∂ ÍzÂæ÷ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ «‘ßÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ «¬æÊ∂ Á≈ ¥ÓÏæË ÍzÓ≈«‰’ «¬«Â‘≈√ È‘∆∫ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈, «¬‘ √Ë≈‰ ˛≈È∆‹È’ ’È Ú≈Ò∆ ◊æÒ ÍÂ≈ Òæ◊Á∆ ˛Õ ’πfi «ÚÁ∂Ù∆ «¬«Â‘≈√’≈ª È∂ ª «¬æÊØ∫ Âæ’ ’«‘ «ÁæÂ≈ ˛ «’ Íz≈⁄∆È Ì≈ Ú≈√∆¡ª «Úæ⁄ «¬«Â‘≈√’ ⁄∂ÂÈ≈ (Historical Sense) Á≈ ¡«‘√≈√ √∆Õ «¬√ È≈Ò «¬‘ ÈÂ∆‹≈ ’愉≈ Ú∆ √Ì ÂØ∫ ¡‰¿π«⁄ ˛ «’ Íz≈⁄∆È Ì≈Â

«¬’≈¬∆ñA: Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ

È؇

3LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«Úæ⁄ «¬«Â‘≈«√’ √≈«‘ Á≈ √‹È «¬√ ’≈È È‘∆∫ ‘Ø«¬¡≈ «’ ¿π√ √Ó∂∫ «Úæ⁄ ’ج∆ ¡«‹‘∆ Ó‘æÂÚÍ±È ÿ‡È≈ ‘∆ È‘∆∫ Ú≈Í∆, «‹√ Á≈ Úȉ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ¡√Ò «Úæ⁄ √æ⁄ ª «¬√ «ÁzÙ‡∆’؉ «Úæ⁄ ˛ «’ Ì≈ Á∂ ÒØ’ «¬√ √Ó∂∫ «Úæ⁄ ≈‹È∆Â∆ ¡Â∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ÍzÂ∆ ¿πÁ≈√∆È ‘∂ ‘؉◊∂ ¡Â∂ ¿π‘ «¬È∑ª «Ú«Ù¡ª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ √Ó≈‹ Á∂ ‘Ø ¡ÈπÙ≈√Ȫ Á∂ ¡Ë∆È ‘∆ ’Á∂ √ÈÕ ‚≈. ¡≈. √Δ. Ó‹±ÓÁ≈ Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ ““Ì≈ÂΔ √ß√«¥ÂΔ Á≈ «¬’ ◊ßÌΔ ÁØÙ «¬«Â‘≈√ «Ò÷‰ Á∂ ÍzÂΔ Ì≈ Ú≈√Δ¡ª ÁΔ «ÚÓπ÷Â≈ ˛Õ Ì≈ÂΔ¡ª È∂ √≈«‘ ÁΔ¡ª √≈Δ¡ª Ù≈÷≈Úª È≈Ò √ÏßË √Ê≈«Í ’ΔÂ≈ ¡Â∂ ’¬Δ¡ª «Úæ⁄ √∂ÃÙ·Â≈ ÚΔ Íz≈Í ’ΔÂΔ, Í ¿πÈ∑≈ È∂ ’ÁΔ ÚΔ ◊ßÌΔÂ≈ È≈Ò «¬«Â‘≈√ «Ò÷‰ Á≈ ’ßÓ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈Õ”” (One of the greatest defect of Indian culture is the aversion of Indian to writing history. They applied themselves to all conceivable branches of literature and excelled in many of them, but they never seriously took to the writing of history—Dr. R.C. Majumdar) «¬√ √ÏßË «Úæ⁄ ¡ÒϱÈ∆ Á≈ «Ú⁄≈ ˛ «’ ““«‘ßÁ± ÒØ’ ÿ‡È≈Úª Á∂ «¬«Â‘≈«√’ ¥Ó ÚæÒ «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È È‘Δ∫ «ÁßÁ∂ ‘ÈÕ”” (The Hindus do not pay much attention to the historical order of things—Alberuni)

«¬æÊØ∫ Âæ’ «’ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ت (Sources) Á≈ ÍzÙÈ F@@ ¬∆. ͱ. ¤∂Ú∆∫ √Á∆ (F@@ B.C.) ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ ‹≈ȉ Á∂ √≈ËÈ √∆«Ó ‘È Ï≈¡Á Á∂ √Ø ’≈Î∆ Ó≈Â≈ «Úæ⁄ ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ ‘π‰ Âæ’ ‘؉ Ú≈Ò∂ √ØË ÔÂȪ È∂ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈«√’ √ت ̆ ’≈Î∆ Ó≈Â≈ «Úæ⁄ ÒæÌ «Ò¡≈ ̨ Õ «¬ßÈ≈ ‘πßÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ Ì≈Â∆ Íz≈⁄∆È «¬«Â‘≈√ Á≈ Ò◊≈Â≈ Úȉ ¿π√ Â∑ª √ßÌÚ È‘∆∫ ˛ «‹√ Â∑≈ √ß√≈ Á∂ ‘Ø Íπ≈‰∂ Á∂Ùª «Úæ⁄ √ßÌÚ ˛Õ «¬√ Á≈ Óπæ÷ ’≈È «¬‘ ˛ «’ Ì≈ «Úæ⁄ Ô±È≈È Á∂ ‘∂؂؇√ (Herodotus), «‹√ ˘ «¬«Â‘≈√ Á≈ «ÍÂ≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ØÓ Á∂ «ÒÚΔ (Livy) ‹ª Âπ’Δ Á∂ ¡ÒϱÈΔ (Alberuni) Ú◊∂ «¬«Â‘≈√ Ò∂÷’ È‘∆∫ ‘ج∂Õ

«¬«Â‘≈√ Á∂ ÍzÂΔ Ì≈ÂΔ¡ª ÁΔ ¿πÁ≈√ΔÈÂ≈ Á∂ ’≈È- Íπ≈‰∂ Ì≈ Á∂ √≈«‘ «Úæ⁄ ’zÓÏæËÂ≈ Á∂ ¡«‘√≈√ «Úæ⁄ «¬«Â‘≈«√’ ⁄∂ÂÈ≈ Á∂ ¡«‘√≈√ ˘ Á∂÷‰≈ ·∆’ È‘∆∫ Òæ◊Á≈Õ ¡√Ò «Úæ⁄ «¬«Â‘≈√ Á∆ ¥ÓÏæËÂ≈ Á∂ ¡«‘√≈√ Á∂ ’¬∆ ’≈È ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ ‘∂· «Ò÷∂ √ß÷∂Í «Úæ⁄ ¿πÈ∑ª Á≈ Úȉ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛-

(¡) «¬«Â‘≈√ Á∂ Ò∂÷’ Ïz≈‘Ó‰ √È- Ì≈ «Úæ⁄ √ßÍ±È √≈«‘ Á∂ ⁄‰ Ú≈Ò∂ Ïz≈‘Ó‰ √È ‹Ø ≈‹È∆Â∆ Á∂ ÍzÂ∆ ¿πÁ≈√∆È √ÈÕ ¿πÈ∑ª Á∆ π⁄∆ ’≈«Ú, ÁÙÈ, «Ú«◊¡≈È ¡Â∂ ’Ò≈ ¡≈«Á «Úæ⁄ «˜¡≈Á≈ √∆Õ √Ó≈‹ Á≈ «¬‘ Ú◊ «˜¡≈Á≈ ¡«Ë¡≈«Ӓ «⁄ßÂÈ «Úæ⁄ Ó◊È «‘ßÁ≈ √∆ ¡Â∂ √Ó≈«‹’ ‹∆ÚÈ Á∂ Ó±Òª Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ’È «Úæ⁄ Òæ«◊¡≈ «‘ßÁ≈ √∆Õ ÌΩ«Â’ ‹∆ÚÈ «Úæ⁄ «¬È∑ª Á∆ √Ë≈‰ ÂΩ ”Â∂ ¡π⁄∆ √∆∂Õ ¿πÈ∑ª È∂ ≈«‹¡ª ¡Â∂ √Ó≈‡ª Á∂ ’≈«¬¡≈-’Òͪ Á≈ Úȉ ’È Á∂ √Ê≈È ”Â∂ ¿πÈ∑≈ Á∂ ≈‹ª «Úæ⁄ Ú√‰ Ú≈Ò∂ √Ó≈‹ Á≈ Ó≈◊ ÁÙÈ ’È Á∂ Ò¬∆ Úæ÷-Úæ÷ ¡ÈπÙ≈√Ȫ Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆Â≈Õ «¬‘∆ ’≈È ˛ «’ ¿πÈ∑ª Á∆ «ÁzÙ‡∆ «¬«Â‘≈«√’ ÿ‡È≈Úª Á∂ ¥ÓÏæË Úȉ ÚæÒ È‘∆∫ ◊¬∆Õ

(Ï) «¬«Â‘≈√’≈ª È∂ ÿ‡È≈Úª Á∂ √Ê≈È ”Â∂ «Ú⁄≈Ë≈≈Úª ˘ Ó‘æÂÚ «ÁæÂ≈- Íz≈⁄∆È ’≈Ò Á∆¡ª ⁄È≈Úª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’È ÂØ∫ √ÍæÙ‡ ‘πßÁ≈ ˛ «’ ¿π√ √Ó∂∫ Á∂ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∆ «ÁzÙ‡∆ «Úæ⁄ «ÚÙ∂Ù «Ú⁄≈Ë≈≈Úª Á≈ ÍzÂ∆Í≈ÁÈ «˜¡≈Á≈ Ó‘æÂÚÍ±È √∆Õ ¿π‘ √Ó≈‹ «Úæ⁄ ÿ‡‰ Ú≈Ò∆¡ª ÿ‡È≈Úª ˘ Ó‘æÂÚ È‘∆∫ «ÁßÁ∂ √ÈÕ ¿πÈ∑ª Á≈ «Ú⁄≈ √∆ «’ Úæ÷-Úæ÷ ÿ‡È≈Úª Á∂ ÿ‡‰ Á∂ «Íæ¤∂ ‹Ø Ù’Â∆ ’ßÓ ’Á∆ ̨ ¿π√ Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ˜±∆ ̨ Õ ÿ‡È≈Úª ÷πÁ «Úæ⁄ Ó‘æÂÚÍ±È È‘∆∫ ‘πßÁ∆¡ª ¡Â∂ ÿ‡È≈Úª Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ’≈È ¥ÓÏæË «¬«Â‘≈√ Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ ‘Ø ◊¬∂Õ

(√) «ÚÁÚ≈Ȫ Á≈ «ÚÙÚ≈√ «ÁzÙ‡Δ’Ø‰- «¬‘ ÓßÈ ÒÀ‰≈ «’ Íπ≈‰∂ √Ó∂∫ «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ ÒØ’ «¬«Â‘≈√ Á∂ ÍzÂ∆ Í±È ÂΩ ”Â∂ ¿πÁ≈√∆È √È, ·∆’ ÍÂ≈ È‘∆∫ ‘πßÁ≈ «’™«’ Úæ÷-Úæ÷ ◊ßzʪ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ È≈Ò ¿π√ √Ó∂∫ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∆ √Óæ◊∆ √≈˘ Íz≈Í ˛Õ ¡√Ò «Úæ⁄ Íπ≈‰∂ Ì≈Â∆¡ª Á≈ «¬«Â‘≈√ Á∂ ÍzÂ∆ «ÚÙ≈Ò «ÁzÙ‡∆’؉ √∆ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ ¿π√ ˘ «Ú√«Âz ‹≈‰± Á≈ «¬’ ¡ß◊ Óß«È¡≈Õ ¿π‘ «¬«Â‘≈√ ˘ ËÓ, ÈÀ«Â’Â≈, ≈‹È∆Â∆, ¡ÊÙ≈√ ¡Â∂ √≈«‘ Á≈ ¡ß◊ ÓßÈÁ∂ √È ¡Â∂ ’zÓÏæË «¬«Â‘≈√ «Ò÷‰ Á∆ ˜±Â ‘∆ È‘∆∫ ͬ∆Õ

(Á) «¬«Â‘≈√ «Ò÷‰ Á∂ ÍzÂΔ ¿πÁ≈√ΔÈÂ≈- «¬ßÈ≈ ‘πßÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «ÚÁÚ≈Ȫ Á≈ «¬«Â‘≈√ «Ò÷‰ Á∂ ÍzÂ∆ ¿πÁ≈√∆ÈÂ≈ ÂØ∫ «¬È’≈ È‘∆∫ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈Õ ‹Á «’ √ß√≈ Á∆ «’√∂ Ú∆ ‹≈Â∆ È∂ ¿π√ Â∑≈ «¬«Â‘≈√ Á∆ ⁄È≈ È‘∆∫ ’∆Â∆ «‹√ Â∑≈ ÚÂÓ≈È √Ó∂∫ «Úæ⁄ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ ˛ «Î Ú∆ Ì≈ Ú≈√∆¡ª Á∆ ÂπÒÈ≈ «Úæ⁄ «¬«Â‘≈√ ˘ Í«‘Ò∆ Ù≈÷≈ Á∂ ±Í «Úæ⁄ √Ú∆’≈ ’È Á∆ Íz«ÚÂ∆ «ÚÁ∂Ù∆¡ª «Úæ⁄ «˜¡≈Á≈ «Á÷≈¬∆ «ÁßÁ∆ ˛Õ

È؇

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

4 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

A.A.A Íz≈⁄ΔÈ Ì≈ÂΔ «¬«Â‘≈√ ÁΔ ÷Ø‹ (search of Ancient indian History)

«¬‘ √≈«¡ª ˘ ÍÂ≈ ˛ «’ «ÚÙ∂ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ Ò¬∆ «¬«Â‘≈√ Í±È ÂΩ ”Â∂ √ت ”Â∂ ¡≈Ù«Â ˛Õ «¬‘∆ ’≈È ˛ «’ «ÚÁ∂Ù∆ ¡Â∂ Ì≈Â∆ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ ’«·È «Ó‘È ¡Â∂ ÂÍæ«√¡≈ È≈Ò Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∆¡ª «Ï÷∆¡ª ’Û∆¡ª ˘ ‹ØÛÈ Á≈ √ÎÒ ÔÂÈ ’∆Â≈ ˛Õ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ ‹≈ȉ Á∂ √ت ˘ ÒæÌ ÒÀ‰ Á≈ ’ßÓ ¡ß◊∂˜∆ «ÚÁÚ≈Ȫ ÚæÒØ∫ Ùπ± ‘Ø«¬¡≈Õ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∆ π⁄∆ Á∂ ¡Èπ√≈ ¿πÈ∑ª Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’∆Â∆Õ ÈÂ∆‹∂ Ú‹Ø∫ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ √ÏøË∆ ’¬∆ ÌzªÂ∆¡ª ÍÀÁ≈ ‘Ø ◊¬∆¡ªÕ Ï≈¡Á «Úæ⁄ Ì≈Â∆ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ ‹ÁØ∫-‹ÁØ∫ «¬‘ ’ßÓ ¡≈͉∂ ‘æʪ «Úæ⁄ «Ò¡≈ ª ’¬∆ ÌzªÂ∆¡ª Á≈ «È≈’‰ √ßÌÚ ‘Ø «◊¡≈ ¡Â∂ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ ˘ «¬√ Á≈ √‘∆ √Ê≈È Íz≈Í ‘Ø«¬¡≈Õ

Íπ≈‰∂ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ Òæ̉ Á≈ ’ßÓ AHÚ∆∫ √Á∆ Á∂ ÁΩ≈È ¡ßÌ ‘Ø«¬¡≈Õ ÓÀ’√Ó±Ò È∂ Ú∂Áª Á≈ ¡ß◊∂˜∆ «Úæ⁄ ¡ÈπÚ≈Á ’∆Â≈, «‹√ È≈Ò Ì≈Â∆ √æ«Ì¡Â≈ Á∂ √z∂Ù·Â≈ √≈∂ √’±Ò ‹◊ ”Â∂ √Ê≈«Í ‘ج∆Õ «¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ’¬∆ ¡ß◊∂̃ ∆ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ “Ì◊ÚÁ◊∆Â≈”, “«‘ÂØÍÁ∂Ù” ¡Â∂ “Ù’πßÂÒ≈” Ú◊∆¡ª Ó‘æÂÚÍ»È ⁄È≈Úª Á≈ ¡ß◊∂̃ ∆ «Úæ⁄ ¡ÈπÚ≈Á ’∆Â≈Õ AHÚ∆∫ √Á∆ «Úæ⁄ ‘∆ “Ïß◊≈Ò ÁΔ ¬∂ÙΔ¡≈«‡’ √Ø√≈«¬‡Δ” È∂ ¬∂ÙΔ¡≈ «Úæ⁄ √ØË ’ßÓ Ùπ± ’∆Â≈Õ «¬√ È≈Ò Ì≈Â∆ «ÚÁÚ≈Ȫ «Úæ⁄ Ú∆ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∆ ÷Ø‹ Á∂ ÍzÂΔ π⁄Δ ÍÀÁ≈ ‘ج∆∂Õ AHFB «Úæ⁄ Ì≈ «Úß⁄ “Ì≈ÂΔ Íπ≈ÂÚ «Úæ⁄ Ò≈ «ÚÌ≈◊” Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ‘ج∆Õ Ò≈‚ ’‹È È∂ «¬√ È≈Ò π⁄∆ «Á÷≈¬∆ ¡Â∂ Íz≈⁄∆È √Ó≈’ª Á∆ ÷Ø‹ ¡Â∂ √πæ«÷¡≈ Á∂ ’ßÓ ˘ ÏÛ∑≈Ú≈ «Ó«Ò¡≈Õ «ÚÁ∂Ù∆ ¡Â∂ Ì≈Â∆ «ÚÁÚ≈Ȫ Á∂ ¡‰Êæ’ ÔÂÈ È≈Ò «¬‘ ’ßÓ Ò◊≈Â≈ ⁄æÒÁ≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ AIBB «Úæ⁄ ‹≈È Ó≈ÙÒ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ ‘ÛæÍ≈ √ß√«¥Â∆ ˘ ÒæÌ «Ò¡≈ «◊¡≈Õ «¬‘ ’ßÓ ÚæËÁ≈ ‘∆ ‹≈ «‘≈ ˛Õ Á∂Ù Á∂ Úæ÷-Úæ÷ ÷∂ª «Úæ⁄ ‘؉ Ú≈Ò∆ ÷πÁ≈¬∆ È≈Ò «¬√ √ß√«¥Â∆ Á∂ «Ï÷∂ ‘ج∂ ¡ßÙª ˘ ‹ØÛÈ «Úæ⁄ √ÎÒÂ≈ «ÓÒ ‘∆ ˛Õ

«¬√ Â∑≈ Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ «◊¡≈È ˘ Íz≈Í ’È «Úæ⁄ √≈˘ «ÚÙ∂Ù ’«·È≈¬∆ È‘∆∫ ¡≈™Á∆Õ ‹∂’ ’ج∆ ’«·È≈¬∆ ˛ Â≈ ’∂ÚÒ ¿π√ Á∂ √Óª-¥Ó √ÏßË «Úæ⁄ ˛Õ ¡√Ò «Úæ⁄ «¬√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ √ت Á∆ ’Ó∆ È‘∆∫ ˛Õ «¬‘ √Ø Ò◊≈Â≈ ÷Ø‹ª Á∂ ÈÂ∆‹∂ Ú‹Ø∫ «¬«Â‘≈√ ˘ «˜¡≈Á≈ √ÍæÙ‡ ±Í «Úæ⁄ Íz◊‡ ’È «Úæ⁄ √ÓæÊ Ï‰Á∂ ‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ

È؇√ AHFB «Úæ⁄ “Ì≈Â∆ Íπ≈ÂÂÚ «ÚÌ≈◊” Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ‘ج∆Õ Ò≈‚ ’‹È È∂ «¬√ «Úæ⁄ π⁄∆ «Á÷≈¬∆ ¡Â∂ Íπ≈‰∂ √Ó≈’ª Á∆ ÷Ø‹ ¡Â∂ √πæ«÷¡≈ Á∂ ’ßÓ ˘ ÏÛ∑≈Ú≈ «Ó«Ò¡≈Õ

A.A.B Íz≈⁄ΔÈ Ì≈ÂΔ «¬«Â‘≈√ Á∂ Óπæ÷ √ØÂ

(Main sources of Ancient indian History)

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿πÈ∑≈ ÍzÓπæ÷ √ت Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’ ÒÀ‰≈ Ú∆ ˜±∆ Ó«‘√±√ ‘πßÁ≈ ˛ «‹√ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò ¡√∆∫ «¬√ Á≈ «◊¡≈È Íz≈Í ’Á∂ ‘ªÕ «¬È∑ª √ßÍ±È √ت ˘ «ÂßÈ «‘æ«√¡≈ «Úæ⁄ Úß«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛-

A. Íπ≈ÂÂÚ √ÏßË∆ √Ø (Archaeological Sources)

B. √≈«‘Â’ √Ø (Literary Sources)

C. «ÚÁ∂Ù∆ Ô≈Â∆¡ª Á∂ «Ïª (Accounts of Foreign Travellers)

i. Íπ≈ÂæÂÚ √ÏßËΔ √Ø (Archaeological sources)

Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ «Ò÷‰ «Úæ⁄ Íπ≈ÂÂÚ √ÏßË∆ √Óæ◊∆ È∂ Ï‘π ‘∆ √‘≈«¬Â≈ ’∆Â∆ ˛Õ ¡√Ò «Úæ⁄ «Ú«◊¡≈«È’ «¬«Â‘≈√ «Ò÷‰ «Úæ⁄ Íπ≈ÂÂÚ √Óæ◊∆ È∂ Ó‘æÂÚÍ±È ÔØ◊Á≈È «ÁæÂ≈ ˛Õ Íπ≈ÂÂÚ ÷πÁ «¬’ √πÂß ¡ÈπÙ≈√È Ï‰ «◊¡≈ ˛Õ «‹æÊ∂ √≈«‘«Â’ √Óæ◊∆ ÓØÈ ˛ ‹ª ¡√ÍæÙ‡ ˛ ¿πÊ∂ Í≈ÂÂÚ √Óæ◊∆ √‘≈«¬’

«¬’≈¬∆ñA: Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ

È؇

5LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

‘πßÁ∆ ˛Õ ¡Ω÷∆¡ª √«ÊÂ∆¡ª «Úæ⁄ Íπ≈ÂÂÚ √Óæ◊∆ ‘∆ √≈‚∆ √‘≈«¬Â≈ ’Á∆ ˛ ¡Â∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ÷≈Ò∆ √Ê≈Ȫ Á∆ ͱÂ∆ ’Á∆ ˛Õ ‹∂’ Íπ≈ÂÂÚ √Óæ◊∆ √≈‚∆ √‘≈«¬Â≈ È≈ ’Á∆ ª ¡√∆∫ Ì≈ Á∂ Íz≈◊À«Â‘≈«√’ ’≈Ò Á∂ «ÚÙ∂ «Úæ⁄ ’πfi Ú∆ È≈ ‹≈‰ √’Á∂∂Õ Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ÏßË «Úæ⁄ Íπ≈ÂÂÚ √ÏßË∆ √Óæ◊∆ ˘ ⁄≈ «‘æ«√¡ª «Úæ⁄ Úß«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛-

A. ÷πÁ≈¬∆ (Excavation) ÂØ∫ Íz≈Í √Óæ◊∆ B. ¡«ÌÒ∂÷ (Epigraphs or inscriptions)

C. √Ó≈’ (Monuments) D. ÓπÁ≈ (Coins)

(1) ÷πÁ≈¬Δ (excavation) ÂØ∫ Íz≈Í √Óæ◊Δ- Ì≈ Á∂ Úæ÷-Úæ÷ ÷∂ª ”Â∂ ÷πÁ≈¬∆ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛ ¡Â∂ Íπ≈‰∂ √Ó∂∫ Á∂ È◊ª, ÌÚȪ, Óß«Áª ¡Â∂ ‘Ø ’¬∆ «’«Ò¡ª ¡≈«Á Á∂ ÷ø‚ª Íz⁄± Ó≈Â≈ «Úæ⁄ Íz≈Í ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ Íz≈⁄∆È «¬«Â‘≈√ Á∆ Ó‘æÂÚÍ±È ‹≈‰’≈∆ Íz≈Í ‘ج∆ ˛Õ √≈‚∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ’¬∆ ËπßÁÒ∂ ÍøÈ∂ √ÍæÙ‡ ‘Ø ’∂ √≈‘Ó‰∂ ¡≈¬∂ ‘È, «Ó«Â¡ª √ÍæÙ‡ ‘ج∆¡ª ‘È ¡Â∂ ’¬∆ «Ï÷∂ Âæʪ ˘ ’zÓÏæË ’∆Â≈ ‹≈ √«’¡≈ ˛Õ ÓØ‘È‹ØÁÛØ ¡Â∂ ‘ÛæÍ≈ Á∆ ÷πÁ≈¬∆ «Úæ⁄ È◊, ÌÚÈ, ÓÈπæ÷∆ √∆, ÍÙ±¡ª Á∂ „ª⁄∂, Á∂Ú∆-Á∂ګ¡ª Á∆¡ª Ó±Â∆¡ª, ÏÂÈ, ¡Ω˜≈, √Û’ª ¡Â∂ «¬ÙÈ≈È ÿ ¡≈«Á ’¬∆ Ú√±¡ª Íz≈Í ‘ÈÕ «¬È∑ª ÂØ∫ Íø‹ ‘˜≈ √≈Ò Í«‘Òª Á∆ «√ß˱ ÿ≈‡Δ ÁΔ √æ«Ì¡Â≈ Á≈ «◊¡≈È Íz≈Í ‘πßÁ≈ ˛Õ Â’«ÙÒ≈ Á∆ ÷πÁ≈¬∆ ÂØ∫ ’πÙ≈‰ ÚßÙ Á∂ √Ó∂∫-¥Ó Á∆ √ßÁ∆◊ËÂ≈ Á± ‘Ø ◊¬∆ ˛Õ √ª⁄Δ (ÌØÍ≈Ò Á∂ ’ØÒ) Á∆ ÷πÁ≈¬∆ ÂØ∫ ÏπæË Á∆¡ª ’¬∆ Ó±Â∆¡ª Íz≈Í ‘ج∆¡ª ‘È, «¬‘ ÏπæË ¡Â∂ ‹ÀÈ ËÓ Á∂ ¿πÊ≈È-ÍÂÈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∆ ◊Ú≈‘ ‘ÈÕ «¬√ Â∑≈ √≈È≈Ê «Úæ⁄ Íz≈Í Ï≈’∆ ÏπæË ËÓ Á∂ √ÏßË «Úæ⁄ «Ú√«Âz ‹≈‰’≈∆ «ÁßÁ∂ ‘ÈÕ

√Ú-ÓπÒª’‰ (self Assessment)

Ï‘π «Ú’ÒÍ∆ ÍzÙÈ (Multiple Choice Questions):

D. Ì≈Â∆ Íπ≈ÂÂÚ «ÚÌ≈◊ Á∆ √Ê≈ÍÈ≈............«Úæ⁄ ‘ج∆Õ

(¡) AHF@ (Ï) AHFB

(√) AGD@ (Á) AHHE

E. √ª⁄∆ (ÌØÍ≈Ò Á∂ ’ØÒ) Á∆ ÷πÁ≈¬∆ ÂØ∫..............Á∆¡ª ’¬∆ Ó±Â∆¡ª Íz≈Í ‘ج∆¡ª ‘ÈÕ

(¡) Ó‘≈Ú∆ (Ï) ÏπæË

(√) Í≈ÙÚÈ≈Ê (Á) ¡≈ÈßÁ

F. Ô±È≈È∆ Ô≈Â∆ ÓÀ◊√Ê∆Ș «’√ Á∂ ÁÏ≈ «Úæ⁄ ¡≈«¬¡≈ √∆?

(¡) ⁄ßÁ ◊πÍ ÓΩ«¡≈ (Ï) «ÏßÏ√≈

(√) ¿πÁ≈«¬È (Á) ¡‹≈ÂÙæ±

G. ‹≈Á±, ÂßÂ-Óß ¡Â∂ ‡±‰∂ Á≈ ¿πÒ∂÷ ˛Õ

(¡) Â◊Ú∂Á (Ï) √Ó≈Ú∂Á

(√) Ô‹πÚ∂Á (Á) ¡ÊÚ∂◊

«¬√ Â∑≈ Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á≈ «˜¡≈Á≈ ¡«Ò÷ «‘æ√≈ ¿π‘∆ ÷πÁ≈¬∆ ÂØ∫ Íz≈Í √Óæ◊∆ ”Â∂ ¡Ë≈«Â ˛ ¡Â∂ ¿π√ ˘ «¬√∂ ¡Ë≈ ”Â∂ «ÒÍ∆ÏæË ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ

(2) ¡«ÌÒ∂÷ (epigraphs)- Íz≈⁄∆È Ì≈ «Úæ⁄ ≈‹È∆«Â’ «¬«Â‘≈√ Á∂ ÍπÈ «ÈÓ≈‰ «Úæ⁄ ¡«ÌÒ∂÷ª Á≈ «ÚÙ∂Ù Ó‘æÂÚ ˛Õ «¬√ È≈Ò «¬«Â‘≈√ Á∆¡ª ’¬∆ ’Û∆¡ª ˘ ‹ØÛÈ «Úæ⁄ √‘≈«¬Â≈ «ÓÒ∆ ˛Õ ¡«ÌÒ∂÷ª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ ¿π√ ‹≈‰’≈∆ Á≈ Íz∆ÙØË Ú∆ ’∆Â≈ ˛ ‹Ø ¿πÈ∑ª ˘ ‘Ø √≈ËȪ ÂØ∫ Íz≈Í ‘ج∆¡ª ‘ÈÕ «¬«Â‘≈√ ‹≈ȉ Á≈ √Ø √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ÌØ√∂ÔØ◊ ˛Õ «¬È∑ª Á∆ Í«‘Ò’ÁÓ∆ ”Â∂ Ùæ’ È‘∆∫ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ «’™«’ «¬‘ Ë≈±¡ª ¡Â∂ Íæʪ ”Â∂ ¡ß«’ ‘ÈÕ «¬‘ ¡«ÌÒ∂÷ Íæʪ Á∆¡ª «ÙÒ≈Úª, √Âß̪, Â≈Ó Íæª, Ó±Â∆¡ª, ◊πÎ≈Úª ¡Â∂ ÌÚȪ Á∆¡ª Á∆Ú≈ª ”Â∂ ÷πÁ∂ ‘ج∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ¡«ÌÒ∂÷ª «Úæ⁄ ’¬∆ Ì≈Ù≈Úª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ¡√Ò

È؇

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

6 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«Úæ⁄ Á∂Ù Á∂ «‹√ ÷∂ Á∂ ÒØ’ª Á∂ Ò¬∆ «¬‘ ¡«ÌÒ∂÷ √∆, ¿πÈ∑ª ÒØ’≈ Á∆ Ì≈Ù≈ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ Á∂Ù Á∂ Úæ÷-Úæ÷ √Ê≈Ȫ ÂØ∫ Íz≈Í ‘؉ Ú≈Ò∂ «¬È∑ª ¡«ÌÒ∂÷ª Á∆ Ì≈Ù≈ Ú∆ Úæ÷-Úæ÷ Ïz≈‘Ó∆, √ß√«¥Â, Í≈Ò∆, Â∂Ò◊±, Ó«Ò¡≈ÒÓ ¡≈«Á «˜¡≈Á≈ ¡«ÌÒ∂÷ª Á∆ «ÒÍ∆ Ïz≈‘Ó∆ ˛ ‹Ø Á∂ÚÈ≈◊∆ ¡Â∂ ¿π Ì≈ Á∆¡ª ‘Ø «ÒÍ∆¡ª Á∆ ‹ÈÈ∆ ˛Õ «¬√ Á∂ È≈Ò ‘∆ ’¬∆ ¡«ÌÒ∂÷ ◊ØÙ·∆ «ÒÍ∆ «Úæ⁄ «ÓÒ∂ ‘È ‹Ø √æ‹∂ Í≈√∂ ÂØ∫ ÷æÏ∂ ÚæÒ «Ò÷∆ ‹ªÁ∆ √∆ ¡Â∂ Ì≈ Á∂ ¿πÂ-Íæ¤Ó «Úæ⁄ Íz⁄æ«Ò √∆Õ

Ì≈ Á∂ Úæ÷-Úæ÷ ÷∂ª «Úæ⁄ Íz≈Í ‘؉ Ú≈Ò∂ ¡«ÌÒ∂÷ª ˘ ◊z«‘Ò∂÷, «ÙÒ≈Ò∂÷, √ÂßÌÒ∂÷ ¡Â∂ Â≈Ó Íæ Ò∂÷ Á∂ ±Í «Úæ⁄ ⁄≈ «‘æ«√¡ª «Úæ⁄ Úß«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «˜¡≈Á≈ Ò∂÷ Â≈Ó Íæª, Ó‘æÂÚÍ±È ÿ‡È≈Úª Á∂ √Ó≈’ª Á∂ ±Í «Úæ⁄ ¡Â∂ ≈«‹¡ª ¡Â∂ ‹∂±¡ª Á∆ √«ÊÂ∆¡ª Á∂ ±Í «Úæ⁄ ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò ÂæÂ’≈Ò∆È Ì≈ Á∆ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’, ≈‹È∆«Â’, √ß√«¥Â∆ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ ‘≈Òª Á∆ ‹≈‰’≈∆ ‘πßÁ∆ ˛Õ

“¡«ÌÒ∂÷ª «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈ √Ê≈È ¡ÙØ’ Á≈ ˛Õ” «¬√ Á∂ ¡«ÌÒ∂÷ È≈ ’∂ÚÒ Úæ‚∆ √ß«÷¡≈ «Úæ⁄ ÓΩ‹±Á ‘È ÏÒ«’ «Ú√Ê≈ͱڒ ‘ÈÕ ¡√Ò «Úæ⁄ «¬‘ ¿π√ Á∆ ¡≈ÂÓ ’Ê≈ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ √Ó∂∫ Á∆ √«ÊÂ∆ Á≈ √‹∆Ú «⁄‰ Í∂Ù

«¬’≈¬∆ñA: Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ

È؇

7LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ Ò∂÷ ¿π√ Á∂ √≈∂ ≈‹ ÷∂ «Úæ⁄ «Ï÷∂ ͬ∂ ‘È ¡Â∂ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ ≈‹≈«◊¡≈Úª ¡Â∂ ÿØÙ‰≈Úª Á∂ ±Í «Úæ⁄ ’πfi ¡«ÌÒ∂÷ª ”Â∂ ÏπæË ËÓ Á∂ «√˪ ”Â∂ ’πfi Â∂ ¡ÙØ’ Á∂ ‹∆ÚÈ Á∂ ¡≈ÁÙ ¡ß«’ ‘ÈÕ «¬‘ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ Ïz≈‘ÓΔ ¡Â∂ ÷ØÙ·∆ «ÒÍ∆ «Úæ⁄ «Ò÷∂ ◊¬∂ √ÈÕ

¡ÙØ’ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ Ï≈¡Á Á∂ ‹Ø ¡«ÌÒ∂÷ «ÓÒÁ∂ ‘È ¿π‘ ≈‹’∆ ¡Â∂ ¡≈‹’∆ ÁØȪ Â∑ª Á∂ ‘ÈÕ ≈‹’Δ Ò∂÷ª «Úæ⁄ ≈‹ ’Ú∆¡ª ÚæÒØ∫ ≈«‹¡ª ¡Â∂ √Ó≈‡ª Á∆ ÍzÙß√≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ̨ Õ √ÓπÁ ◊πÍ Á∆ ¡«‹‘∆ ‘∆ ÍzÙ√Â∆ «¬Ò≈‘≈Ï≈Á Á∂ «’Ò∂ «Úæ⁄ ÓΩ‹±Á ˛, ◊πÍÂ’≈Ò∆È Á∆ ‹≈‰’≈∆ Ú∆ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ «¬√ √Ø ”Â∂ ¡Ë≈«Â ˛Õ «¬’ Í≈√∂ Ïß◊≈Ò «Úæ⁄ √ÀÈ ÚßÙ Á∂ «Ú’Ó√∂È Á∆ ÍzÙ√Â∆ ¡Â∂ Á±√∂ Í≈√Ï∂ ÌØ‹ Á∆ ◊Ú≈Ò∆¡ ÍzÙ√Â∆ ÍzÂ∆‘≈ª Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ Óπæ÷ √Ø ‘ÈÕ ⁄≈Ò±«’¡≈ ÚßÙ∆ ≈‹≈ ÍπÒ’∂«ÙÈ Á±‹≈ Á∆ ÍzÙ√Â∆ Ú∆ Ï‘π ӑæÂÚÍ±È «¬«Â‘≈«√’ ËÃØ‘ ˛Õ ¡≈‹’Δ Ò∂÷ª Á∆ √ß«÷¡≈ Ï‘π «˜¡≈Á≈ ̨ Õ «˜¡≈Á≈ ¡≈‹’∆ Ò∂÷ Á∂ÚÂ≈Úª Á∆¡ª Ó±Â∆¡ª ¡Â∂ Óß«Áª ¡≈«Á ”Â∂ «Ò÷∂ ‘ÈÕ «¬È∑≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò «¬’ Í≈√∂ ÂæÂ’≈Ò∆È Ë≈«Ó’ ‹∆ÚÈ ¡Â∂ ’Ò≈ Á≈ «◊¡≈È Íz≈Í ‘πßÁ≈ ˛ ¡Â∂ Á±√∂ Í≈√∂ ¿π√ √Ó∂∫ Á∆ Ì≈Ù≈ ÙÀÒ∆ ¡Â∂ √≈«‘ ”Â∂ ⁄≈ȉ≈ ÍÀ∫Á≈ ˛Õ «ÚÁ∂Ùª «Úæ⁄ Ú∆ ’¬∆ ¡«‹‘∂ ¡«ÌÒ∂÷ «ÓÒ∂ ‘È, ‹Ø Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ ”Â∂ ⁄≈ȉ≈ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ ‹≈Ú≈, √πÓ≈Â≈, ⁄∆È, «ÂæÏ ¡Â∂ Ùz∆¶’≈ «Úæ⁄ «ÓÒ‰ Ú≈Ò∂ Ò∂÷ Ì≈ Á∂ «ÚÁ∂ÙΔ¡ª È≈Ò √Ïß˪ ”Â∂ ⁄≈ȉ≈ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ

«¬√ Â∑≈ «¬‘ ¡«ÌÒ∂÷ √Ó≈‡ª Á∆ ÚÀÙ≈Ò∆, Ù≈√È ’≈Ò ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∂ √≈Ó≈‹ «Ú√Ê≈ Á∆ ‹≈‰’≈∆ «ÁßÁ∂ ‘È, È≈Ò ‘∆ Á∂Ù ¡Â∂ √Ó∂∫ Á∆¡ª √«ÊÂ∆¡ª ÂØ∫ Ú∆ ‹≈‰± ’≈™Á∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ¡«ÌÒ∂÷ª Á∂ ¡«‘√≈√ «Úæ⁄ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ ’¬∆ ÍøÈ∂ ¡Ë±∂ ‘∆ «‘ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ

(3) √Ó≈’ (Monuments)- «‹√ Â∑ª ¡«ÌÒ∂÷ª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ ≈‹È∆«Â’ Íæ÷ Á∆ ‹≈‰’≈∆ «Úæ⁄ √‘≈«¬Â≈ «ÓÒ∆ ˛, ¿π√∂ Â∑ª √Ó≈’ª ÚæÒØ∫ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ √ß√«¥«Â’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ ‹∆ÚÈ Á≈ «◊¡≈È Íz≈Í ‘πßÁ≈ ˛Õ «¬È∑ª √Ó≈’ª «Úæ⁄ ÌÚÈ, Ó±Â∆¡ª, ’Ò≈ ’∆Â∆¡ª, √±Í, Óæ·, «Ú‘≈, ⁄ÀÂÔ, Óß«Á ¡Â∂ «⁄æÂ’≈∆ ¡≈«Á ˘ Ù≈«ÓÒ ’∆Â≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ ¡«Ë¡ÀÈ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «¬È∑ª ˘ Á∂Ù∆ √Ó≈’ª ¡Â∂ «ÚÁ∂Ù∆ √Ó≈’ª «Úæ⁄ Úß«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ

Á∂Ù∆ √Ó≈’ª «Úæ⁄ Óπæ÷ √Ó≈’ Â’«ÙÒ≈, ÓÊπ≈, ’Ø√Ó, √≈È≈Ê, Í≈‡Ò∆ ÍπæÂ, ≈‹«◊∆, fiª√∆, È≈¶Á≈ ¡≈«Á √Ê≈Ȫ ”Â∂ ‘ÛæÍ≈ ¡Â∂ ÓØ‘È‹ØÁÛØ «Úæ⁄ ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ Â’«ÙÒ≈ ÷∂ Á∆ ÷πÁ≈¬∆ «Úæ⁄ Íz≈Í √Ó≈’ª ÂØ∫ ’πÙ≈‰’≈ÒΔÈ «ÓÂΔ ÌzÓ Á≈ ‘æÒ √ßÌÚ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√∂ Â∑≈ ‘ÛæÍ≈ ¡Â∂ ÓØ‘È‹ØÁÛØ «Úæ⁄ ÷πÁ≈¬∆ È≈Ò «√ß˱ ÿ≈‡∆ Á∆ Íø‹ ‘˜≈ √≈Ò Íπ≈‰∆ √æ«Ì¡Â≈ Á∆ ‹≈‰’≈∆ Íz≈Í ‘ج∆ ̨ Õ √≈È≈Ê Á∆ ÷πÁ≈¬∆ ÂØ∫ Ï‘π √Ã∂Ù·Â≈ Èæ’≈Ù∆ ΩÙÈ∆ «Úæ⁄ ¡≈¬∆ ˛ «‹√ Á∆ √ÓÂ≈ √ß√≈ «Úæ⁄ ¡ÈÔß √ßÌÚ È‘∆∫ ‘ÀÕ «¬È∑ª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ¡‹ÈÂ≈ Á∆¡ª ◊πÎ≈Úª Á∆ «⁄æÂ’≈∆, fiª√∆ «˜Ò∑∂ Á∂ Á∂Ú◊Û «Úæ⁄ ÍæÊ Á≈ Óß«Á, Ì∆ «Íø‚ (’≈ÈÍπ) «¬‡Ø∫ Á≈ Óß«Á ¡Â∂ È≈¶Á≈ «Úæ⁄ Íz≈Í ‘ج∆ ÏπæË Á∆ ªÏ∂ Á∆ Ó±Â∆ ‹Ø «’ √Ó≈’ È‘∆∫ ˛ Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ Ó±Â∆ ’Ò≈ Á∆ Ùz∂Ù·Â≈ Á∆ Í«‘⁄≈‰ ˛Õ

«ÚÁ∂Ùª «Úæ⁄ ‹Ø √Ó≈’ «ÓÒÁ∂ ‘È ¿πÈ∑ª «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ ÚÀ«Á’ √ÏßË≈ ”Â∂ ⁄≈ȉ≈ Í≈™Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ √Ó≈’ Á∂Ú≈«Ò¡≈ ¡Â∂ Ó±Â∆ ¡≈«Á Á∂ ±Í «Úæ⁄ ‘؉ Á∂ ’≈È ¿πÊ∂ Á∂ Ì≈Â∆ ËÓ ¡Â∂ √ß√«¥Â∆ Á∂ Íz⁄≈ Á∆ ‹≈‰’≈∆ «ÁßÁ∂ ‘ÈÕ ‹≈Ú≈ ¡Â∂ ’ßÏØ‹ «Úæ⁄ Íz≈Í √Ó≈’ª ÂØ∫ Ì≈Â∆ ’Ò≈ Óπæ÷«Â ‘Ø ¿π·∆ ˛Õ ‹≈Ú≈ Á∂ ’¬∆ Á∂Ú≈«Ò¡≈ ¡Â∂ ‘Ø √Ó≈’ ΩÙÈ∆ «Úæ⁄ ¡≈¬∂ ‘ÈÕ ÓÒ≈«¬¡≈, ¶◊≈ ¡Â∂ Ï≈Ò∆ ¡≈«Á Á∆ͪ «Úæ⁄ Ú∆ Óß«Áª, Ó±Â∆¡ª ¡Â∂ ‘Ø √Ó≈’ª Á∆ ÌÓ≈ ˛Õ «¬‘ √Ó≈’ «¬‘ «√æË ’È Á∂ Ò¬∆ ’≈Î∆ ‘È «’ Ì≈ Á∂ ÒØ’ «¬È∑ª Á∂Ùª «Úæ⁄ ¡≈͉∂ ËÓ ¡Â∂ √ß√«¥Â∆ Á∂ Íz⁄≈ ¡Â∂ Íz√≈ Á∂ Ò¬∆ ◊¬∂Õ ¿πÈ∑≈ È∂ ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ È≈Ò Ì≈ Ú≈√∆¡ª È∂ ÍzÌ≈«Ú ’∆Â≈ ¡Â∂ ¡≈͉≈ √ß√«¥«Â’ √≈Ó≈‹ √Ê≈«Í ’∆Â≈Õ «‘ßÁ± ÒØ’ Úæ‚∆ √ß«÷¡≈ «Úæ⁄ ¿πÊ∂ ‹≈ Ú√∂ Ú∆ √ÈÕ

(4) ÓπÁ≈Úª (coins)- Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Ò∂÷‰ «Úæ⁄ ÓπÁ≈Úª, «√æ«’¡ª ¡Â∂ ÓØ‘ª Á≈ Ú∆ ÏÛ≈ Ó‘æÂÚ ˛Õ Ì≈ Á∂ Úæ÷-Úæ÷ «‘æ«√¡ª ÂØ∫ Úæ÷-Úæ÷ Â∑ª Á∆¡ª ÓπÁ≈Úª Íz≈Í ‘ج∆¡ª ‘ÈÕ B@F ¬∆. ͱ. ÂØ∫ C@@ ¬∆. Âæ’ Á≈ «¬«Â‘≈√ ª Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ ÓπÁ≈Úª ÂØ∫ Íz≈Í ‹≈‰’≈∆ ”Â∂ ‘∆ «Ò«÷¡≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬√ ’≈Ò Á∆¡ª ÓπÁ≈Úª Á∂ ¡«‘√≈√ «Úæ⁄ «¬‘ Ôπæ◊ ‘È∂∑∂ «Úæ⁄ ‘∆ Ï«‰¡≈ «‘ßÁ≈Õ Ì≈Â∆ ÓπÁ≈Úª ”Â∂ Í«‘Òª Á∂ګ¡ª Á∂ «⁄æ ‘∆ «Ò÷∂ ‘πßÁ∂ √È, ≈«‹¡ª Á∂ «⁄æ ¡Â∂ «ÓÂ∆¡ª ¡≈«Á È‘∆∫ √ÈÕ Ì≈ Á∂ ¿πÂ-Íæ¤Ó «Úæ⁄ ÏÀ’‡«¡≈ Á∂ Ô±È≈È∆ ≈«‹¡ª È∂ ‹ÁØ∫ Ì≈ ”Â∂ Ù≈√È ’È≈ Ùπ± ’∆Â≈ ª ¿πÈ∑ª Á∂ √ßÍ’ «Úæ⁄ ¡≈ ’∂ Ì≈Â∆ ≈«‹¡ª È∂ Ú∆ ÓπÁ≈Úª ”Â∂ ¡≈͉∂ «⁄æ ¡Â∂ «ÓÂ∆¡ª Á∂‰∆¡ª Ùπ± ’∆Â∆¡ªÕ Ù’, ÍæÒÏ ¡Â∂ ’πÙ≈‰ ≈«‹¡ª È∂ Ú∆ Ô±È≈È∆ ≈«‹¡ª Á≈

È؇

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

8 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

¡Èπ√‰ ’∆Â≈Õ Ù’ ≈«‹¡ª ¡Â∂ Ó≈ÒÚ ¡Â∂ ÔØË∂ ◊‰≈‹ª ”Â∂ ÂæÂ’≈Ò∆È ÓπÁ≈Úª ’≈Î∆ ⁄≈ȉ≈ Í≈™Á∆¡ª ‘ÈÕ «¬È∑ª ÓπÁ≈Úª ”Â∂ Á∂Ú∆-Á∂ګ¡ª Á∂ «⁄æª ÂØ∫ ÂÂ’≈Ò∆È Ë≈«Ó’ √«ÊÂ∆ Á∆ ‹≈‰’≈∆ «ÓÒÁ∆ ˛Õ «ÚÙ∂Ù ÿ‡È≈Úª ”Â∂ ‹≈∆ ’∆Â∂ ‹≈‰ Ú≈Ò∂ «√æ«’¡ª ”Â∂ ‹Ø «⁄æ ¡ß«’ ‘È ¿πÈ∑ª «Úæ⁄ ¿πÈ∑ª ÿ‡È≈Úª Á∆ «Ú√Ê≈Í»πÚ’ ‹≈‰’≈∆ Íz≈Í ‘πßÁ∆ ̨ Õ ≈«‹¡ª Á∆¡ª ‘æÁª «Ú√Ê≈ Á≈ «◊¡≈È Ú∆ ÓπÁ≈Úª È≈Ò √ßÌÚ ‘Ø«¬¡≈ ̨ Õ «‹Ú∂∫ √ÓπßÁ ◊πÍ Á∂ «√æ«’¡ª ”Â∂ ¡ÙÚÓ∂Ë ‹Ω‘ ÙÏÁ ¡ß«’ ‘È ‹Ø «√æË ’Á≈ ˛ «’ ¿π√ È∂ ¡ÙÚÓ∂Ë Ôæ◊ ’Ú≈«¬¡≈ √∆Õ ÚßÙ «ÚÙ∂Ù Á∂ Ù≈√’ª Á∆ √ß«÷¡≈ Á∆ ‹≈‰’≈∆ Ú∆ ÓπÁ≈Úª ÂØ∫ Íz≈Í ‘πßÁ∆ ˛Õ Ì≈ «Úæ⁄ ØÓÈ ÓπÁ≈Úª Ú∆ «Ú¡≈Í’ Ó≈Â≈ «Úæ⁄ Íz≈Í ‘ج∆¡ª ‘È, «‹È∑ª ÂØ∫ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ «’√∂ √Ó∂∫ Ì≈ Á≈ ØÓÈ √≈Ó≈‹ ÂØ∫ «Ú¡≈Í’ ÚÍ≈’ √ÏßË √∆Õ

«˜¡≈Á≈ ÓπÁ≈Úª √ØÈ∂, ⁄ªÁ∆ ¡Â∂ ªÏ∂ ‹ª ÁØ Ë≈ª Á∂ «ÓÒ≈¿π‰ È≈Ò Ï‰∆¡ª √ÈÕ √ØÈ∂ ‹ª √ØÈ∂ «Úæ⁄ ªÏ∂ Á∆ «ÓÒ∆ Ó≈Â≈ È≈Ò ÂæÂ’≈Ò∆È ¡≈«Ê’ √«ÊÂ∆ Á≈ ¡ßÁ≈˜≈ Ò◊≈¿π‰≈ ¡√≈È ˛Õ Í±È ÂΩ ”Â∂ √ØÈ∂ ‹ª √ØÈ∂ «Úæ⁄ ÊØÛ∑≈ ¡ß٠ªÏ∂ Á∆¡ª «Ó«Ò¡≈ ‘ج∆¡ª ÓπÁ≈Úª ¡≈«Ê’ √«ÓÃË∆ Á∆ Í«‘⁄≈‰ ‘È ‹ÁØ∫ «’ ÓπÁ≈Úª «Úæ⁄ ªÏ∂ Á≈ «˜¡≈Á≈ «‘æ√≈ ¡≈«Ê’ √ß’‡ ˘ Íz◊‡ ’Á≈ ˛Õ

πÁÿØÙ, ¡ÙÚ«Óæ ¡Â∂ ÔØ◊√∂È ¬∆. Í±Ú Á∂ «ÂßÈ Íß⁄≈Ò ≈«‹¡ª Á∆¡ª ªÏ∂ Á∆¡ª ÓπÁ≈Úª Íz≈Í ‘ج∆¡ª ‘ÈÕ ¿π ÍzÁ∂Ù Á∂ ¡≈‹Ó◊Û∑ «‹Ò∑∂ «Úæ⁄ AA@ ªÏ∂ Á∆¡ª ÓπÁ≈Úª ¡Â∂ ¡ªË≈ ÍzÁ∂Ù Á∂ ◊π‰‡± «˜Ò∑∂ «Úæ⁄ È≈◊≈‹πÈ ’Ø∫‚ Á∂ «¬’ÙÚ≈’± ≈«‹¡ª Á∆¡ª BGG ÓπÁ≈Úª «ÓÒ∆¡ª ‘ÈÕ «¬È∑ª ÓπÁ≈Úª «Úæ⁄ Ú≈«√«Ù·Íπæ ⁄ªÂÓ±Ò Á∆ «¬’ ¡«‹‘∆ ÓπÁ≈ Íz≈Í ‘ج∆ ̨ «‹√ «Úæ⁄ «¬’ ÿØÛ∂ ̆ Ô±Í (¿π‘ Íz√ ‹ª ÷øÌ≈ ‹Ø «’√∂ Á∂ ÏÒ∆Á≈È Á∆ √«ÓzÂ∆ Á∂ ±Í «Úæ⁄ ω≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˛) Á∂ ±Í «Úæ⁄ ÷Û∑≈ ’∆Â≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ √ÍæÙ‡ ˛ «’ «¬√ ≈‹∂ È∂ ¡ÙÚÓ∂Ë Ôæ◊ ’∆Â≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ

√Ú-ÓπÒª’‰ (self Assessment)

‘∂· «Ò÷∂ ’ÊȪ «Úæ⁄Ø∫ √‘∆/◊Ò ÒæÌØ (Write True/False in the following statements):

H. ‘ÛæÍ≈ ¡Â∂ ÓØ‘È‹ØÁÛØ Á∆ ÷πÁ≈¬∆ ÂØ∫ «√ß˱ ÿ≈‡∆ Á∆¡ª Íø‹ ‘˜≈ √≈Ò Íπ≈‰∆¡ª √æ«Ì¡Â≈Úª Á∆ ‹≈‰’≈∆ Íz≈Í ‘ج∆Õ

I. √Ó≈Ú∂Á ◊zßÊ √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Íπ≈‰∆ ˛Õ

A@. √πæ«͇’ «Úæ⁄ Ó‘≈ÂÓ≈ ÏπæË Á∂ «√˪ª Á≈ √ß◊z«‘ ˛ ‹Ø Íø‹ «È’≈√ (√ß◊z«‘) ”Â∂ ¡Ë≈«Â ˛Õ

AA. Í≈Âø‹Ò∆ Á≈ Ó‘≈Ì≈ÙÔ Ùπß◊ Á∂ Ùπ±¡≈Â∆ √Ó∂∫ Á∆ ‹≈‰’≈∆ Á∂‰≈ ˛Õ

AB. ¡ÒϱÈ∆ Óπ‘ßÓÁ ◊Ω∆ Á∂ È≈Ò Ì≈ ¡≈«¬¡≈ √∆Õ

ii. √≈«‘Â’ √Ø (Literary sources)

Íπ≈‰∂ Ì≈ Á∆ ‹≈‰’≈∆ Á∂‰ Ú≈Ò∂ √≈«‘Â’ √Ø «Úæ⁄ ¡√ƒ ¿π√ √≈∆ √Óæ◊∆ ̆ Ù≈«ÓÒ ’Á∂ ‘ª ‹Ø √≈˘ ◊Ãøʪ Á∂ »Í «Úæ⁄ ÍÃ≈Í ‘ÈÕ «¬√ √≈∆ √Óæ◊∆ ˘ ÁØ «‘æ«√¡ª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‹ªÁ≈ ˛-

(¡) Ë≈«Ó’ √≈«‘ (Religious Literature)

(Ï) ÒΩ«’’ √≈«‘ (Secular Literature)

(¡) Ë≈«Ó’ √≈«‘ (religious Literature)- Ì≈ ËÓ ÍÃË≈È Á∂Ù ¡Â∂ Íπ≈‰∂ Ì≈Â∆ √≈«‘ Á≈ »Í Ú∆ Ë≈«Ó’ ‘∆ «‘≈ ˛Õ «¬√ √≈«‘ Á∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ «¬‘ ˛ «’ «¬‘ È≈ ’∂ÚÒ Ë≈«Ó’ «√˪ª Á≈ «ÚÚ∂⁄È ’Á≈ ˛, ÏÒ«’ «¬√ «Úæ⁄ ÂæÂ’≈Ò∆È √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’, Ë≈«Ó’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â √«ÊÂ∆¡ª Á∆ Ú∆ ‹≈‰’≈∆ «ÓÒÁ∆ ˛Õ «¬√ Â∑ª «¬‘ √≈«‘ «¬«Â‘≈√ Á∆ Ó‘æÂÚÍ»È ËÃØ‘ ω ◊¬∆ ˛Õ √≈∂ Ì≈Â∆ Ë≈«Ó’ √≈«‘ ˘ ÍÃÓπæ÷ «ÂøÈ «‘æ«√¡ª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ

(’) ÚÀ«Á’ √≈«‘Â, (÷) ÏπæË √≈«‘ (◊) ‹ÀÈ √≈«‘ÂÕ

(’) ÚÀ«Á’ √≈«‘ - ÚÀ«Á’ √≈«‘ Ì≈ Á≈ ‘∆ È‘ƒ, √ø√≈ Á≈ √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Íπ≈‰≈ √≈«‘ ˛Õ ÚÀ«Á’ √≈«‘ «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Ó‘æÂÚ Ú∂Áª Á≈ ˛Õ Ú∂Á ⁄≈ ‘È : «◊Ú∂Á, √≈ÓÚ∂Á, Ô‹πÚ∂Á ¡Â∂ ¡ÊÚ∂Á , ‹Á «’ Ú∂Á

«¬’≈¬∆ñA: Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ

È؇

9LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

Ë≈«Ó’ √≈«‘ «Úæ⁄ «◊«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ Í «¬√ Á∆ «¬«Â‘≈«√’ Ó‘≈ÈÂ≈ Ú∆ ÿæ‡ È‘ƒ ˛Õ «◊Ú∂Á ¡Â∂ ¡ÊÚ∂Á Á≈ Ó‘æÂÚ «˜¡≈Á≈ ˛Õ «◊Ú∂Á √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Íπ≈‰≈ ˛, «¬√ «Úæ⁄ ¡≈«¡ª Á∂ ‹∆ÚÈ Á∆ √≈∆ ‹≈‰’≈∆ «ÓÒ∆ ˛ ¡Â∂ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ √«ÊÂ∆¡ª ”Â∂ ÍÃ’≈Ù ÍÀ∫Á∆ ˛Õ ¡Ê Ú∂Á ¡≈«¡ª Á∆ √ø√«¥Â∆ ÍÃ◊Â∆ Á≈ √‹∆Ú «⁄æ Í∂Ù ’Á≈ ̨ Õ Ú∂Áª ÂØ∫ Ï≈¡Á ÏÃ≈‘Ó‰ ◊ÃøÊ ¡≈™Á∂ ‘È ‹Ø ÚÀ«Á’ Óøª Á≈ «Ú√Ê≈ È≈Ò Úȉ ’Á∂ ‘È, «¬øÈ≈ ‘∆ È‘ƒ, «¬‘ ÂæÂ’≈Ò∆È ¡≈«Ê’, ≈‹È∆«Â’ ¡Â∂ √Ó≈«‹’ ‹∆ÚÈ Á≈ Ú∆ Úȉ ’Á∂ ‘ÈÕ ÏÃ≈‘Ó‰ ◊Ãøʪ «Úæ⁄ ¬∂Â∂Ô, ÙÂÍÊ, ◊ØÍÊ ¡Â∂ Í≥⁄ÁÙ∆ ¡≈«Á Ó‘æÂÚÍ»È ‘È ‹Ø «¬«Â‘≈«√’ √Óæ◊∆ Á∂ »Í «Úæ⁄ Ó‘æÂÚÍ»È ¡≈«¡≈‰’ ¡Â∂ ¿πÍ«ÈÙË ÏÃ≈‘Ó‰ ◊Ãøʪ Á∂ ¡ø«ÂÓ «‘æ√∂ «Úæ⁄ «‹√ ”⁄ Á≈Ù«È’ ÍÃÙȪ ”Â∂ «Ú⁄≈ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬‘ Ùπ»¡≈Â∆ «‘øÁ»¡ª Á∂ Ë≈«Ó’ ¡Â∂ √ø√«¥«Â’ ‹∆ÚÈ ”Â∂ Ú∆ ÍÃ’≈Ù Í≈™Á∂ ‘ÈÕ

¿πÍØ’Â √≈«‘ ÂØ∫ Ï≈¡Á √»Â ¡≈™Á∂ ‘È ‹Ø «ÂøÈ «‘æ«√¡ª-’ÒÍ √»Â, ◊ë‘ √»Â ¡Â∂ ËÓ √»Â- «Úæ⁄ ÓΩ‹»Á ‘ÈÕ ÚÀ«Á’ ’≈Ò∆È Ôæ◊ª Á≈ Ù≈√Â∆ Ú◊∆’‰ ¡Â∂ «Ú√«Âz Úȉ ’ÒÍ √»Â Á∆ «ÚÙ∂ √Óæ◊∆ ˛Õ ◊ë‘√Ê È≈Ò √Ïø«Ë Úæ÷-Úæ÷ √ø√’≈ª ¡Â∂ Úæ÷-Úæ÷ Ôæ◊ª Á≈ Úȉ ◊ë‘ √»Â «Úæ⁄ ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ ÂæÂ’≈Ò∆È √Ó≈«‹’ ‹∆ÚÈ Á≈ Úȉ Ú∆ «ÓÒÁ≈ ˛Õ ËÓ √»Â «Úæ⁄ ≈‹È∆«Â’, √Ó≈«‹’ ¡Â∂ «ÚË≈«È’ «ÚÚ√Ê≈Úª Á≈ Úȉ ˛Õ √»Â √≈«‘ Á∂ È≈Ò-È≈Ò F Ú∂Áª◊Ø∫-«√æ«÷¡≈ ’ÒÍ, «Èπ’Â, «Ú¡≈’‰ ¡Â∂ ‹Ø«ÂÙ- Á≈ Ú∆ «Ú¡≈Í’ «¬«Â‘≈«√’ Ó‘æÂÚ ˛Õ

Ó‘≈ ’≈«Ú ’≈Ò «Úæ⁄ ’Á∂ Ó‘æÂÚÍ»È √≈«‘ Á∆ ⁄È≈ ‘ج∆Õ «¬√ «Úæ⁄ ≈Ó≈«¬‰ ¡Â∂ Ó‘≈Ì≈ ÁØ Ó‘≈ ’≈«Ú ÍÃÓπæ÷ ‘ÈÕ «¬È∑ª ÁØÚª Ó‘≈’≈Úª Á∆ «ÓÂ∆ ”Â∂ «ÚÚ≈Á ˛, «’™«’ ¿π‘ √ÍæÙ‡ È‘ƒ ˛Õ «¬‘ ¡≈«¡ª Á∆ √Ó≈«‹’, ≈‹È∆«Â’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ ‹∆ÚÈ ”Â∂ «Ú√Ê≈ͻڒ ÍÃ’≈Ù Í≈™Á∂ ‘ÈÕ ≈Ó≈«¬‰ «Úæ⁄ ¡ÏË Á∂ ’ΩÙÒª ¡Â∂ «Ú‘≈ Á∂ «ÚÁ∂‘ª Á≈ «⁄æ ˛, ‹Á «’ Ó‘≈Ì≈ «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ ’ØÈ∂-’ØÈ∂ ÂØ∫ ¡≈¬∂ ≈«‹¡ª ’π»’Ù∂ «Úæ⁄ «¬’æ·∂ ‘Ø ’∂ ’ΩÚª ¡Â∂ ͪ‚Úª Á«Ó¡≈È ‘ج∂ Ó‘≈ÔπæË Á≈ Úȉ ˛Õ Ó‘≈’≈Úª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ Íπ≈‰ ¡Â∂ √«ÓÃÂΔ¡ª Ú∆ ÚÀ«Á’ √≈«‘ Á∂ ¡ø◊ ‘È ¡Â∂ «¬È∑ª «Úæ⁄ Ú∆ «Ú¡≈Í’ «¬«Â‘≈«√’ ‹≈‰’≈∆ ÍÃ≈Í ‘πøÁ∆ ˛Õ Íπ≈‰ª Á∆ √ø«÷¡≈ AH ˛, «‹Ú∂∫ «ÚÙ˘ Íπ≈‰, ÓÂæ«√¡≈ Íπ≈‰ ¡Â∂ Ú≈Ô» Íπ≈‰≈ ¡≈«ÁÕ Íπ≈‰ª «Úæ⁄ ¡È∂’ª ¡«‹‘∂ ≈‹ÚøÙª Á≈ «Ú√Ê≈ È≈Ò Úȉ ˛ ‹Ø Í»∆ Â∑ª ÍÃ≈Í ȑƒ ˛, «ÚÙ˘ Íπ≈‰ «Úæ⁄ ÓΩ«¡≈ ÚøÙ ÓÂæ«√¡≈ Íπ≈‰ «Úæ⁄ Áæ÷‰ Á∂ ¡ªË ÚøÙ È≈Ò √Ïø«Ë «¬«Â‘≈«√’ √Óæ◊∆ ¿πÍÒæÏË ̨ Õ √«ÓÃÂΔ¡ª Ú∆ ¡≈«¡ª Á∂ √≈«‘ Á≈ «ÚÙ∂Ù ¡ø◊ ‘ÈÕ Úæ÷-Úæ÷ «Ù∆¡ª Á∂ È≈Ó È≈Ò ÍÃ⁄æ«Ò «¬‘ √«ÓÃÂ∆¡ª Ú∆ «¬«Â‘≈«√’ Ó‘æÂÚ Á∆ ‹≈‰’≈∆ «ÁøÁ∆¡ª ‘ÈÕ ÓÈ» √«ÓÃÂ∆, È≈Á √«ÓÃÂ∆ ¡Â∂ ÏÑ√ÍÂ∆ √«ÓÃÂ∆ ¡≈«Á ÍÃÓπæ÷ √«ÓÃÂ∆¡ª ‘ÈÕ

(÷) ÏπæË √≈«‘Â- ¡≈«¡ª ÚæÒØ∫ «⁄ Úæ÷-Úæ÷ √≈«‘ Á∂ Ï≈Ï ‘∆ ÏπæË √≈«‘ Ú∆ «¬«Â‘≈«√’ Ó‘æÂÚ Á≈ ˛Õ ‹≈Â’ Ó‘≈ÂÓ≈ ÏπæË Á∂ √≈∂ ‹∆ÚÈ Á∆ Ó‘æÂÚÍ»È ÿ‡È≈Úª Á≈ √‹∆Ú «⁄æ Í∂Ù ’Á∂ ‘È, ‹Á «’ «¬√ «Úæ⁄ ’ÒÍÈ≈ Á≈ √‘≈≈ Ú∆ «Ò¡≈ «◊¡≈ ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ Í «Î Ú∆ «¬‘ ÏπæË ÂØ∫ Í«‘Òª Á∆ √Ó≈«‹’ √«ÊÂ∆ ˘ ‹≈ȉ Á≈ ¿πÂÓ √Ø ˛Õ

ÏØ˪ Á∂ ËÓ ◊ÃøÊ «ÂzÍ∆«‡’ Á∂ È≈Ó È≈Ò Íë√æË ‘È, «‹√ «Úæ⁄ ÏπæË ËÓ «√˪ª Á≈ «Ú√Ê≈ͻڒ Úȉ «ÓÒÁ≈ ˛Õ ‘∂’ «Í‡’ «Úæ⁄ Í«‘Ò∂-Í«‘Ò∂ «ÚÙ≈ Á≈ Úȉ ˛Õ √π«͇’ «Úæ⁄ Ó‘≈ÂÓ≈ ÏπæË Á∂ «√˪ª Á≈ √ø◊ë‘ ˛ ‹Ø Í≥‹ «È’≈¬∂ (√ø◊둪) ”Â∂ ¡Ë≈«Â ˛Õ Á»√∂ ¡«ÌËøÓ «Í‡’ «Úæ⁄ Ú∂Áª«Â’ «√˪ª Á∆ ⁄⁄≈ ’∆Â∆ ◊¬∆ ˛Õ Â∆√≈ «ÚÈÔ «Í‡’ ÏπæË Óæ·ª Á∂ √ø◊·È ¡Â∂ ¡ÈπÙ≈√È Á≈ Úȉ ’Á≈ ˛Õ

ÏπæË √≈«‘ «Úæ⁄ Í≈Ò∆ ¡Â∂ √ø√«¥Â Ì≈Ù≈ «Úæ⁄ ‘Ø Ú∆ Ï‘π √≈≈ √≈«‘ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Í≈Ò∆ Ì≈Ù≈ Á∂ «ÓÒ∂ Í≥«È¡ª «Úæ⁄ Ô»È≈È∆ ≈‹≈ «ÓÒøÁ ¡Â∂ ÏπæË «Ì’Ù» È≈◊√∂È Á∆ Ú≈Â≈Ò≈Í ˛, «¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ÁΔÍ ÚøÙ ¡Â∂ Ó‘≈ ÚøÙ ’ «Úæ⁄ Ú∆ «¬«Â‘≈«√’ Úȉ ˛ ‹Ø Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ Òø’≈ È≈Ò √Ïø«Ë ˛ Í «¬√ È≈Ò Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ ”Â∂ ÍÃ’≈Ù ÍÀ∫Á≈ ˛Õ ⁄øÁ ◊πÍ ÓΩ«¡≈ Á∂ √ÏøË «Úæ⁄ Ï‘π √≈∂ ÂæÊ «¬È∑ª ÏπæË ◊Ãøʪ ÂØ∫ ÍÃ≈Í ‘ج∂ ‘ÈÕ ÏπæË √≈«‘ √ø√«¥Â Ì≈Ù≈ «Úæ⁄ Ú∆ «ÓÒÁ≈ ˛ ‹Ø ‘∆ÈÔ≈È ¡Â∂ Ó‘≈Ô≈È √øÍÃÁ≈«¬¡ª È≈Ò √Ïø«Ë ˛Õ Ó‘≈ Ú√», Ò«Ò «Ú√Â≈, ÏπæË ⁄«Â, Óø‹» ÙÃ∆ Ó»Ò’ÒÍ ¡≈«Á √ø√«¥Â Á∂ ¡ø◊ ‘ÈÕ

(◊) ‹ÀÈ √≈«‘Â- Íπ≈‰∂ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ «Úæ⁄ ‹ÀÈ √≈«‘ Á≈ Ú∆ Ó‘æÂÚÍ»È √Ê≈È ̨ Õ ‹ÀÈ √≈«‘ «¬√ Ò¬∆ Ú∆ Ó‘æÂÚÍ»È ˛, «’™«’ «¬√ «Úæ⁄ √≈˘ «¬«Â‘≈√ Á∂ ’πfi ¡«‹‘∂ Íæ÷ª Á∆ ‹≈‰’≈∆ Ú∆ «ÓÒÁ∆ ˛ ‹Ø ÚÀ«Á’ ¡Â∂ ÏπæË √≈«‘ «Úæ⁄ ÍÃ≈Í ȑƒ ˛Õ ¬∆. Í»Ú EÚƒ ¡Â∂ FÚƒ ÙÂ≈ÏÁ∆ «Úæ⁄ «Ò÷∂ ◊¬∂ ‹ÀÈ ◊Ãøʪ «Úæ⁄ ’ÒÍ √»Â, ¡⁄≈«¡≈◊ √»Â ¡Â∂ ÌæÁÏ≈‘» ⁄«æ ӑæÂÚÍ»È ‘ÈÕ ‹ÀÈ ◊Ãøʪ Á∆ «ÚÙ∂ÙÂ≈ «¬‘ ˛ «’ «¬È∑ª

È؇

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

10 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«Úæ⁄ ’Ê≈Úª ˘ «¬√ „ø◊ È≈Ò Í∂Ù ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛, «‹√ È≈Ò «¬«Â‘≈√’≈ ˘ ÂæÊ «¬’æ·∂ ’È «Úæ⁄ ÓπÙ«’Ò È‘ƒ ‘πøÁ∆Õ ¡⁄≈«¡≈◊ √»Â «Úæ⁄ ‹ÀÈ «Ì’Ù»¡ª Á∂ ¡≈⁄≈ «ÈÔÓª Á≈ Úȉ ˛Õ Í««ÙÙ‡ ÍÚÈ Á∆ ⁄È≈ ¡⁄≈«¡≈ ‘∂Ó ⁄øÁ È∂ ’∆Â∆Õ Ó‘≈Ú∆ √Ú≈Ó∆ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ≈«‹¡ª ¡Â∂ ‹ÀÈ √Ó≈‡ª Á≈ «Ú√Ê≈ͻڒ Úȉ «¬√ ◊ÃøÊ «Úæ⁄ «ÓÒÁ≈ ˛Õ ¡ÙØ’ Á≈ ÍØ √øÍÃÂ∆ (⁄øÁ ◊πÍ Á»√≈) ‹ÀÈ ¡Â∂ «¬√ Á≈ Úȉ «¬√ ◊ÃøÊ «Úæ⁄ ¡Â∂ ‘Ø ‹ÀÈ ◊Ãøʪ «Úæ⁄ «ÓÒÁ≈ ˛Õ ÌæÁ Ï≈‘» ⁄«æ «Úæ⁄ √Ó≈‡ √øÍÃÂ∆ Á∂ ◊π» ¡⁄≈«¡≈ ÓÁ Ï≈‘» Á≈ ⁄«æ ˛Õ ‹ÀÈ ¡≈◊ÓÈ ◊Ãøʪ «Úæ⁄ AB ¡ø◊ª Á≈ ÍÃÓπæ÷ √Ê≈È ˛Õ

(Ï) ÒΩ«’’ √≈«‘ (secular Literature)- Íπ≈‰∂ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ √Ø «Úæ⁄ ÒΩ«’’ ‹ª ËÓ∂ √≈«‘ Á≈ Ú∆ ¡Í‰≈ √Ê≈È ˛Õ «¬√ √≈∂ √≈«‘ ˘ «ÂøÈ «‘æ«√¡ª «Úæ⁄ ÍÃ◊‡ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛-

(’) √≈«‘Â’ ◊ÃøÊ, (÷) «¬«Â‘≈«√’ ◊ÃøÊ ¡Â∂ (◊) ‹∆ÚÈ ⁄«æÂÕ

(’) √≈«‘Â’ ◊ÃøÊ (Literary Works)- ÍÃ≈⁄∆È Ì≈Â∆ √≈«‘ ¡«‹‘∂ ◊Ãøʪ Á≈ Ìø‚≈ ˛ ‹Ø «¬«Â‘≈√ Á∆ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò Ï‘π ӑæÂÚÍ»È ‘ÈÕ ÍÂø‹ÒΔ ÁΔ Ó‘≈Ì≈Ù≈ Ùπø◊ ÚøÙ Á∂ Ùπ»¡≈Â∆ √Ó∂∫ Á∆ ‹≈‰’≈∆ «ÁøÁ≈ ˛Õ ÓΩ«¡≈ ÚøÙ Á≈ Úȉ Í≈«È‰∆ Á∂ ¡Ù‡≈«Ë¡≈¬Δ ÂØ∫ «ÓÒÁ≈ ˛Õ «¬√ Â∑ª ⁄≈¨«’¡≈ ÚøÙ √Ó≈‡ «Ú’Ó≈’ Á∂Ú Á∆ ÍÃÙø√≈ «Úæ⁄ «⁄ «ÚÒ‘‰ Á≈ «Ú’Ó≈’ Á∂Ú ⁄«æ ¿π√ √Ó∂∫ Á∆¡ª ÍÃÓπæ÷ ÿ‡È≈Úª Á≈ Úȉ Í∂Ù ’Á≈ ˛Õ Ùπø◊ ’≈Ò∆È Ì≈ Á∆ ≈‹È∆«Â’ ÁÙ≈ Á≈ Úȉ ’≈Ò∆ Á≈√ Á≈ Ó≈ÒÚΔ’≈«◊È«Ó ÂØ∫ Ú∆ ÍÃ≈Í ‘πøÁ≈ ˛Õ ÈøÁ ÚøÙ Á∂ ¡ø«ÂÓ √Ó∂∫ ¡Â∂ ÓΩ«¡≈ ÚøÙ Á∂ Ùπ»¡≈Â∆ √Ó∂∫ Á∆ ≈‹È∆«Â’ ÁÙ≈ Á≈ ⁄«æ «ÚÙ≈÷Á Á∂ ÓπÁ≈’Ù È≈‡’ ÂØ∫ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Áø‚Δ ÁΔ ÁÙ≈ ’πÓ≈ ⁄ΔÂÓ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÂØ∫ GÚƒ ÙÂ≈ÏÁΔ «Úæ⁄ ÏπæË ËÓ Á∆ ¿πÈÂ∆ Á≈ «⁄æ Í∂Ù ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ «¬√ √ÏøË «Úæ⁄ ≈‹∂ÙÚ Á≈ ÍÃÏøË ’ØÙ, √ØÓ∂ÙÚ Á∆ «¥Â∆’ØÓÁ∆ ¡Â∂ ¡∆«√øÿ Á∆ √π’π √ø’∆ÂÈ Ó‘æÂÚÍ»È ‘ÈÕ

(÷) «¬«Â‘≈«√’ ◊ÃøÊ- «¬«Â‘≈«√’ ◊Ãøʪ «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Ó‘æÂÚÍ»È ¡Â∂ ÌØ√∂ÔØ◊ ’؇«Ò¡≈ Á≈ ¡Ê Ù≈√ ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ √Ó≈‡ ⁄øÁ ◊πÍ Á∂ Ó‘≈ ÓøÂ∆ ⁄≈‰«’¡≈ È∂ ¿π√ √Ó∂∫ Á∆ ≈‹È∆«Â’ √«ÊÂ∆, Ù≈√È ÍæÁÂ∆ ¡Â∂ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ ‹∆ÚÈ Á≈ «Ú√Ê≈ͻڒ Úȉ Í∂Ù ’∆Â≈ ˛Õ Á»√≈ Ó‘æÂÚÍ»È ◊ÃøÊ ’ÙÓ∆∆ Í≥«‚ ’«Ò¡≈‰ Á∆ ≈‹Âzø◊‰Δ ˛Õ «¬√ «Úæ⁄ ’ÙÓ∆ Á∂ ABÚ∆∫ √Á∆ Á∂ Á«Ó¡≈È Á∂ «¬«Â‘≈√ ”Â∂ √Óπ«⁄ ⁄≈ȉ≈ ÍÀ∫Á≈ ̨ Õ Ï≈‰Ìæ‡ «⁄ ‘Ù ⁄«æ Á≈ Ú∆ Ï‘π «¬«Â‘≈«√’ Ó‘æÂÚ ̨ , «¬√ «Úæ⁄ GÚ∆∫ √Á∆ Á∂ «¬«Â‘≈√ ̆ ⁄«æ ’∆Â≈ «◊¡≈ ̨ Õ Áæ÷‰ Ì≈ Á∂ ≈‹ª Á≈ Úȉ Â≈«ÓÒ ¡Â∂ Íz≈¥Â Ì≈Ù≈Úª «Úæ⁄ «Ò÷Â∆ ◊zßÊ≈ ”⁄ «ÓÒÁ≈ ˛Õ Íz≈¥Â Ì≈Ù≈ Á∂ Ú≈’ÍÂΔ È≈Ò «⁄ ◊ßÊ ◊Ω‚Ú‘Ø «Úæ⁄ ’ÈΩ‹ È∂Ù ÔÙ≈ÚÓ≈ Á∂ Ù≈√È ’≈Ò Á≈ Úȉ ˛Õ

(◊) ‹ΔÚÈ ⁄«æÂ- Ï≈‰ Á∂ ‘Ù ⁄«æ «Úæ⁄ ‘Ù’≈Ò∆È Ì≈Â, √ßË≈«¬¡≈’ ÈßÁΔ Á∂ ≈Ó ⁄«æ «Úæ⁄ Í≈Ò ÚßÙ Á≈ Úȉ, ¡≈ÈßÁ Ìæ‡ Á∂ ÏæÒ≈Ò ⁄«æ «Úæ⁄ √ÀÈ ÚßÙ Á≈ Úȉ ¡Â∂ ‹ÀÈßÁ Á∆ «ÍzÊÚ∆≈‹ «‹æ ¡Â∂ ⁄ßÁ ÏÁ≈¬∆ Á≈ «ÍzÊÚ∆≈‹ ≈√Ø ÂæÂ’≈Ò∆È Ì≈ Á∆ ≈‹È∆«Â’ √«ÊÂ∆ Á∂ Úȉ Á∂ Ò¬∆ Ó‘æÂÚÍ±È ‘ÈÕ «¬√∂ Â∑ª «Ú¥Óª’ Á∂Ú ⁄«æ «Úæ⁄ ⁄≈Ò±«’¡≈ ÚßÙ Á≈ Úȉ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ ÈÚ√≈‘√ª’ ⁄«æ «Úæ⁄ ÍÃÓ≈ ÚßÙ Á≈ «¬«Â‘≈√ «ÓÒÁ≈ ˛Õ

iii. «ÚÁ∂ÙΔ Ô≈ÂΔ¡ª Á∂ «Ïª (Accounts of foreign travellers)

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∆ ‹≈‰’≈∆ Á∂ Ò¬∆ Ì≈ «Úæ⁄ ¡≈¬∂ «ÚÁ∂Ù∆ Ô≈Â∆¡ª Á≈ Úȉ Ú∆ «ÚÙ∂Ù Ó‘æÂÚÍ±È ˛Õ «¬È∑ª «ÚÁ∂Ù∆¡ª ÂØ∫ Ì≈ Á∆ ÚË∂∂ ÍzÌ≈ÚÙ≈Ò∆ ÍzÙß√≈ È‘∆∫ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆Õ ¿πÈ∑ª Á∂ Úȉ «˜¡≈Á≈ √≈Î «Á÷≈¬∆ «ÁßÁ∂ ‘È Í Ì≈Â∆ √Ó≈‹ ¡Â∂ ¿π√ Á∆ Ì≈Ù≈ Á∆ ‹≈‰’≈∆ È≈ ‘؉ Á∂ ’≈È ¿πÈ∑ª È∂ ’πfi √Ê≈Ȫ ”Â∂ ’≈ÒÍ«È’ ◊æÒª Ú∆ «Ò÷∆¡ª ‘ÈÕ ’πæÒ «ÓÒ≈ ’∂ «¬‘ «Ïª Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ Ò¬∆ Ó‘æÂÚÍ±È ‘ÈÕ «¬È∑ª Ô≈Â∆¡ª «Úæ⁄ (’) «¬≈ÈΔ (÷) Ô±È≈ÈΔ (◊) ⁄ΔÈΔ ¡Â∂ (ÿ) Óπ√ÒÓ≈È Ô≈ÂΔ¡ª Á∂ «Ïª «ÓÒÁ∂ ‘È, ‹Ø ¿π√ √Ó∂∫ Á∆ Ì≈ Á∆ √«ÊÂ∆ Á≈ √‹∆Ú «⁄æ ÓΩ‹±Á ’Á∂ ‘ÈÕ

(’) «¬≈ÈΔ Ô≈ÂΔ- ‹ÁØ∫ Ì≈ Á∆ √«ÓzË∆ Á∆ ⁄⁄≈ Íæ¤Ó∆ Á∂Ù≈ «Úæ⁄ ˜Ø-ÙØ È≈Ò ‘؉ Òæ◊∆ ª «¬≈È Á∂ ≈‹≈ È∂ ¬∆. Í±Ú FÚ∆∫ √Á∆ Á∂ Ùπ± «Úæ⁄ √’≈«¬ÒÀ’√ È≈Ó Á∂ «ÚÁÚ≈È ˘ Ì≈ Ì∂«‹¡≈, ¿π√ È∂ √ÀÈ≈ √Ó∂ Ì≈ ¡≈ ’∂ «¬æÊ∂ Á∆ Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆ Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆Â≈Õ ¿π√ Á≈ Ì≈ «Ïª ÏÛ≈ Ø⁄’ ˛Õ «¬ßÈ≈ ‘∆ È‘∆∫ «¬≈È Á∂ √Ó≈‡ ‚∂∆¡È È∂ Ú∆ Ì≈ «Úæ⁄ Ò∂÷ «Ò÷∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª Ò∂÷ª È≈Ò Ì≈ ¡Â∂

«¬’≈¬∆ñA: Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ

È؇

11LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«¬≈È Á∂ √Ïß˪ ”Â∂ Íz’≈Ù ÍÀ∫Á≈ ˛Õ Ì≈ Ú≈√∆¡ª Á∆ ÔπæË ’Ò≈ Á≈ ¡Â∂ «¬æÊ∂ Á∆ ÷∂Â∆ Á≈ Ú∆ Úȉ ¿π√ Á∂ Ò∂÷ª «Úæ⁄ Ù≈«ÓÒ ˛Õ «¬≈È Á∂ ≈‹ ÚÀÁ ‡∂Ù∆¡√ È∂ Ú∆ Ì≈ Á≈ Úȉ ’∆Â≈ ˛ Í ¿π‘ «˜¡≈Á≈ ÌØ√∂ÔØ◊ È‘∆∫ ‘ÈÕ

(÷) Ô±È≈ÈΔ Ô≈ÂΔ- «√’ßÁ Á∂ È≈Ò ¡≈¬∂ «ÚÁÚ≈È Á≈ Ì≈ Úȉ «˜¡≈Á≈ ÌØ√∂ÔØ◊ ¡Â∂ ¿πÍÔØ◊∆ ‘ÈÕ «¬È∑ª «Úæ⁄ «È¡≈’√ (Nearckus) È≈Ó Á≈ «¬’ ‹È √ÀÈ≈ÍÂ∆ √∆, Á±√≈ «ÚÁÚ≈È √«‘-È≈«Ú’ ¬∂«√‡ØÏπÒ√ (Aristobulus) √∆, «‹√ È∂ ¡≈͉∆ Ïπ„≈Í∂ Á∆ Ô≈Â≈ Á≈ Úȉ «Ò«÷¡≈ ˛ Í ¿πÈ∑ª Á∂ «Ïª ‘π‰ ¿πÍÒæÏË È‘∆∫ ‘ÈÕ «√’ßÁ Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π√ Á∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆ √À«Ò¿»’√ È∂ ¿π√ Á∂ ͱÏ∆ √≈Ó≈‹ ”Â∂ ¡«Ë’≈ ’ «Ò¡≈ √∆Õ ¿π√ È∂ Ì≈ «Úæ⁄ ÓΩ«¡≈ √Ó≈‡ª Á∂ ÁÏ≈ «Úæ⁄ ¡≈͉∂ ≈‹Á±Â Ì∂‹∂Õ ⁄ß◊ ◊πÍ ÓΩ«¡≈ ÂØ∫ ‘≈ ’∂ ¿π√ È∂ √ßË∆ ’ Ò¬∆ ¡Â∂ ÓÀ◊√ÊΔȘ (Megasthenes) ˘ ≈‹Á±Â ω≈ ’∂ Ì∂«‹¡≈ «◊¡≈Õ ¿π‘ ¶Ï∂ √Ó∂∫ Âæ’ Ì≈ «Úæ⁄ «‘≈ ¡Â∂ ¡≈͉∂ ◊zßÊ “«¬ß‚Δ’≈” «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ Ù≈√È ÍzÏßË ¡Â∂ Ì≈Â∆ √Ó≈«‹’ ‹∆ÚÈ ”Â∂ Íz’≈Ù Í≈«¬¡≈, ‹Á «’ ‘π‰ «¬‘ Íπ√Â’ ¿πÍÒæÏË È‘∆∫ ˛Õ Í Ï≈¡Á Á∂ Ò∂÷’ª-¬∂∆¡È, ¡æÍ∆¡È (Appian), √‡ÀzÏØ ¡Â∂ ‹√«‡È ¡≈«Á È∂ ÓÀ◊√Ê∆È Á∆ Íπ√Â’ ÂØ∫ ’¬∆ ¿πÁ≈‘‰≈ Ò¬∆¡ª ‘ÈÕ ¬∂Δ¡È Á∂ ◊zßʪ Á≈ «¬«Â‘≈«√’ Ó‘æÂÚ «˜¡≈Á≈ ˛Õ ‡≈ÒÓΔ (Ptolomy) È∂ Ì≈ Á∂ Ìπ◊ΩÒ ¡Â∂ «ÍÒÈΔ È∂ ÍÙ±¡ª ¡Â∂ ÏÈ√ÍÂ∆ Á≈ Úȉ ’∆Â≈ ˛Õ

(◊) ⁄ΔÈΔ Ô≈ÂΔ- ¡ÙØ’ È∂ ÏπæË ËÓ Á∂ Íz⁄≈ Á∂ Ò¬∆ ’¬∆ ËÓ Íz⁄≈’ ÓæË ¬∂Ù∆¡≈ «Úæ⁄ Ì∂‹∂, «‹æÊ∂ Ì≈Â∆ √ß√«¥Â∆ ¡Â∂ ÏπæË ËÓ Á≈ Íz⁄≈ √≈∂ ⁄∆È «Úæ⁄ ‘Ø «◊¡≈ ÒØ’ Ì≈ ˘ ÏÛ∂ ¡≈Á È≈Ò ËÓ Ì±Ó∆ √Ófi‰ Òæ◊∂Õ ¡≈͉∆ Ë≈«Ó’ «‹«◊¡≈√≈ ˘ ٪ ’È Ò¬∆ ¡Â∂ ÏπæË ËÓ Á∂ √≈«‘ Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’È Á∂ Ò¬∆ ’¬∆ ⁄∆È∆ Ô≈Â∆ Ì≈ ¡≈¬∂ ¡Â∂ ¿π‘ ¶Ï∂ √Ó∂∫ Âæ’ «¬æÊ∂ ‘∂Õ ‹Á«’ ¿πÈ∑≈ Á∂ «Ïª «˜¡≈Á≈ Ë≈«Ó’ ‘È Í ¿πÈ∑ª «Úæ⁄ ÂæÂ’≈Ò∆È √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ √«ÊÂ∆ Á≈ Ú∆ «◊¡≈È ‘πßÁ≈ ˛Õ ⁄∆È∆ Ô≈Â∆¡ª «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Ó‘æÂÚ Î≈«‘Ô≈È, ‘∂È√ª◊ ¡Â∂ «¬Â√ß◊ Á≈ ˛Õ Î≈«‘Ô≈È ÚæÒØ∫ ⁄ßÁ ◊πÍ Á±‹∂ Á∂ √Ó∂∫ Á∂ Ì≈ Á≈ Úȉ «ÓÒÁ≈ ˛Õ ¿π‘ Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ Ë≈«Ó’ Úȉ Âæ’ ¡≈͉∂-¡≈Í ˘ √∆«Ó æ÷Á≈ ˛ «Î Ú∆ ¿π√ Á∂ «Ïª Á≈ «Ú¡≈Í’ «¬«Â‘≈«√’ Ó‘æÂÚ ˛Õ ‘∂È√ª◊ √Ó≈‡ ‘Ù Á∂ √Ó∂∫ «Úæ⁄ Ì≈ ¡≈«¬¡≈, ¶Ï∂ √Ó∂∫ Âæ’ Ì≈ «Úæ⁄ «‘≈Õ ¿π√ È∂ Ë≈«Ó’ Ïȉ Á∂ È≈Ò-È≈Ò ÂæÂ’≈Ò∆È Ì≈ Á∆ √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ √«ÊÂ∆ Á≈ Ú∆ Úȉ ’∆Â≈ ˛Õ «¬Â√ß◊ GÚ∆∫ √Á∆ «Úæ⁄ Ì≈ ¡≈«¬¡≈ ¡Â∂ Ï‘π √Ó∂∫ Âæ’ «Ú’Ó«ÙÒ≈ ¡Â∂ È≈¶Á≈ «ÚÙÚ«Ú«Á¡≈«Ò¡≈ «Úæ⁄ ¡«Ë¡ÀÈ ’Á≈ «‘≈Õ ¿π√ È∂ Ú∆ ¿π√ √Ó∂∫ Á∆¡ª √Ó≈«‹’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ √«ÊÂ∆¡ª Á≈ Úȉ ’∆Â≈ ˛Õ «¬’ ‘Ø ⁄∆È∆ Ò∂÷’ ‘π«¬ÒΔ Á≈ È≈Ó Ú∆ Úȉ ÔØ◊ ˛, ¿π√ È∂ ‘∂È√ª◊ Á∆ ‹∆ÚÈ∆ «Ò÷∆ ˛Õ «¬√ ‹∆ÚÈ∆ È≈Ò Ú∆ Ì≈ Á∆ √«ÊÂ∆ ”Â∂ Íz’≈Ù ÍÀ∫Á≈ ˛Õ «ÂæÏÂ∆ Ò∂÷’ª «Úæ⁄ Ò≈Ó≈Â≈≈ È≈Ó Íz«√æË ˛Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ◊zßʪ “’ß◊Ôπ” ¡Â∂ “Âß◊Ô±” «Úæ⁄ Ì≈ Á≈ Úȉ «ÓÒÁ≈ ˛Õ

(ÿ) Óπ√ÒÓ≈È Ô≈ÂΔ- IÚ∆∫ √Á∆ Á∂ ÓæË «Úæ⁄ «¬’ ¡Ï Ô≈Â∆ √πÒ∂Ó≈È Ì≈ ¡≈«¬¡≈, «Ïª «Úæ⁄ Í≈Ò ¡Â∂ ÍzÂ∆‘≈ ≈‹ª Á∆ ‹≈‰’≈∆ Íz≈Í ‘πßÁ∆ ˛Õ Á±√≈, ¡ÒÓ√±Á∆ A@Ú∆∫ √Á∆ Á∂ ÓæË «Úæ⁄ Ì≈ «Úæ⁄ «‘≈ ¡Â∂ ¿π√ È∂ ≈Ù‡’±‡ ≈‹ª Á≈ Úȉ ’∆Â≈ ˛Õ ¡Ïπ‹«¬Á È∂ Ì≈ ¡Â∂ ͱÏ∆ Á∂Ùª Á∂ «Úæ⁄ ‘؉ Ú≈Ò∂ ÚÍ≈ Á∂ Ï≈∂ «Ò«÷¡≈ ˛Õ Ì≈ Á∂ «ÚÙ∂ «Úæ⁄ «Ò÷‰ Ú≈Ò∂ ¡Ï∆ «ÚÁÚ≈Ȫ «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ ¿π⁄≈ √Ê≈È ¡ÒϱÈΔ Á≈ ̨ ‹Ø Ó«‘Ó±Á ◊‹ÈÚ∆ Á∂ È≈Ò Ì≈ «Úæ⁄ ¡≈«¬¡≈ √∆Õ ‹ÁØ∫ Ó«‘Ó±Á Á∂Ù Á∆ ́ æ‡-÷Ø‘ «Úæ⁄ æπ«fi¡≈ √∆ ¿πÁØ∫ ¡ÒϱÈ∆ √ß√«¥Â Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ «Úæ⁄ Òæ«◊¡≈ √∆Õ √ß√«¥Â Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ Ï≈¡Á ¿π√ È∂ Úæ÷-Úæ÷ «Ú«Ù¡ª È≈Ò √ß√«¥Â ◊zßʪ Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆Â≈ ¡Â∂ «¬æÊ∂ Á∆ √ß√«¥Â∆ ¡Â∂ √æ«Ì¡Â≈ Á∆ ‹≈‰’≈∆ Íz≈Í ’∆Â∆Õ «¬√ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ Ï≈¡Á ¿π√ È∂ “‘’Δ’∂ «‘ßÁ” È≈Ó Á≈ ◊ßzÊ «Ò«÷¡≈Õ «¬‘ Ì≈ Á∂ «ÚÙ∂ Á≈ Ó‘æÂÚÍ±È ◊ßzÊ ˛Õ ‹Á «’ «¬√ ◊zßÊ «Úæ⁄ Ì≈ Á∆ ≈‹È∆«Â’ «ÁÙ≈ Á≈ Úȉ Ï‘π ÿæ‡ ˛ «Î Ú∆ ÷∂Â∆ Ú∂Ú∂ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «¬‘ «˜¡≈Á≈ Ó‘æÂÚÍ±È ˛Õ

¿πÍØ’Â Ú∂Ú∂ ÂØ∫ «√æË ‘πßÁ≈ ˛ «’ ‹Á «’ Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «ÚÁÚ≈Ȫ È∂ «¬«Â‘≈√ ˘ ¡Òæ◊ ¡ÈπÙ≈√È Á∂ ±Í «Úæ⁄ È‘∆∫ «Ò¡≈ Í ¿πÈ∑ª È∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ Óπ’≈ÏÒ∂ È‘∆∫ ’∆Â∆Õ ÚÂÓ≈È √Ó∂∫ Á∂ «¬«Â‘≈√’≈ È∂ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ Ò¬∆ ‹Ø √Ø Íz≈Í ’∆Â∂ ‘È ¿π‘ Ó‘æÂÚÍ±È ‹≈‰’≈∆ «ÁßÁ∂ ‘È ¡Â∂ ¿π√ È∂ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ ¥ÓÏæË ¡«Ë¡ÀÈ ’È «Úæ⁄ ’«·È≈¬∆ Ó«‘√±√ È‘∆∫ ‘πßÁ∆Õ

È؇

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

12 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

’∆ Âπ√ƒ ‹≈‰Á∂ ‘Ø «ÂæÏÂ∆ Ò∂÷’ª «Úæ⁄ Ò≈Ó≈Â≈≈ È≈Ó Íz«√æË ˛Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ◊zßʪ “’ß◊Ô±” ¡Â∂ “Âß◊Ô±” «Úæ⁄ Ì≈ Á≈ Úȉ «ÓÒÁ≈ ˛Õ

A.B Ìπ◊Ω«Ò’ ÍzÚ∂Ù (Geographical setting)

ÓÈπæ÷ √Ó≈‹ ¡Â∂ Ú≈Â≈ÚÈ- «’√∂ Á∂Ù Á∆ Íz«’«Â’ √«ÊÂ∆ ¡Â∂ ¿πÊ∂ Á∆ ‹ÒÚ≈Ô±, ÷«‰‹ ÍÁ≈Ê, ÈÁ∆¡ª, ¿π⁄∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª ¡Â∂ Úæ÷-Úæ÷ Â∑ª Á∆ ̱Ó∆ ¿π√ Á∂Ù Á∂ Ìπ◊ΩÒ Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ √Óæ◊∆ ‘πßÁ∆ ˛Õ ‹ÁØ∫ «’ ¿π√ Á∂Ù «Úæ⁄ «ÈÚ≈√ ’È Ú≈Ò∂ ÓÈπæ÷ √Ó≈‹ Á∂ ≈‹È∆«Â’, √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’, Ë≈«Ó’ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈«Ӓ ¡≈«Á Í«‘Ò±¡ª Á≈ Á≈Ù«È’ ¡Â∂ «Ú«◊¡≈«È’ Úȉ «¬«Â‘≈√ «Úæ⁄ ‘πßÁ≈ ˛Õ «¬√ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò ÁØȪ «ÚÙ∂ Úæ÷-Úæ÷ Ó«‘√±√ ‘πßÁ∂ ‘È, «‹È∑≈ Á≈ ÍÃ√Í ’ج∆ √ÏßË È‘∆∫ ‘À Í ¡«‹‘≈ È‘∆∫ ˛Õ ¡√Ò∆¡Â ª «¬‘ ˛ «’ «’√∂ Á∂Ù Á∂ «¬«Â‘≈√ ”Â∂ ¿π√ Á∂Ù Á∆ Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆¡ª Á≈ «Ú¡≈Í’ ÍzÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈ ˛Õ ÓÈπæ÷ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ Ú≈Â≈ÚÈ «Úæ⁄ Ï‘π ◊«‘≈ √ÏßË ˛Õ ÓÈπæ÷ Á∂ Ú≈Â≈ÚÈ Á≈ ¿π√ Á∆ √∆«’ ¡≈’≈ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ Ó≈È«√’ «Ú’≈√ ”Â∂ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ ’ßÓª ”Â∂ «ÚÙ∂Ù ÍzÌ≈Ú «Á÷≈¬∆ «ÁßÁ≈ ˛Õ «¬‘ ÍzÌ≈Ú «¬ßÈ≈ √±÷Ó ‘πßÁ≈ ˛ «’ ÓÈπæ÷ Á≈ «Ë¡≈È Ú∆ «¬√ ÚæÒ È‘∆∫ ‹≈ √’Á≈ Í ’¬∆ Ú≈ ÓÈπæ÷ ¡≈͉∆ «¬æ¤≈ Ù’Â∆ Á∂ ˜Ø ”Â∂ Íz«’Â∆ ˘ ¡Èπ’±Ò Ú∆ ω≈ ÒÀ∫Á≈ ˛Õ «¬ßÈ≈ ‘πßÁ∂ ‘ج∂ Ú∆ Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆¡ª Á≈ «ÈÓ≈‰ ’ √’‰≈ ÓÈπæ÷ Á∆ Ù’Â∆ ÂØ∫ Ï≈‘ ˛Õ

«¬√ Â∑≈ «’√∂ «ÈÙ«⁄ ̱-÷ø‚ «Úæ⁄ Ú√‰ Ú≈Ò∂ ÓÈπæ÷ Á∂ ‹∆ÚÈ ˘ ¿π√ ̱-÷ø‚ Á∆¡ª Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆¡ª ’߇ØÒ ’Á∆¡ª ‘È ¡Â∂ ¿π√ Á∂ ≈‹È∆«Â’, √Ó≈«‹’, ¡≈«Ê’ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈«Ӓ «Ú’≈√ Á∆ È∆∫‘ «Úæ⁄ ¿π√ ÷∂ Á∆¡ª Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆¡ª Á≈ ÍzÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ ÓÈπæ÷∆ ‹∆ÚÈ Á∂ «¬È∑ª Úæ÷-Úæ÷ Í«‘Ò±¡ª Á≈ Á≈Ù«È’ ¡Â∂ «Ú«◊¡≈«È’ Úȉ «¬«Â‘≈√ Á∆ «ÚÙ∂-√Óæ◊∆ ˛ ¡Â∂ «’√∂ √Ó≈‹ Á∂ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π√ Á∂Ù Á∆ Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆¡ª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’È≈ ˜±∆ ‘πßÁ≈ ˛Õ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π√ Á∂Ù Á∆ Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆¡ª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’È≈ ˜±∆ ‘πßÁ≈ ˛Õ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Í«‘Òª «¬‘ ˜± ÍÂ≈ Òæ◊Á≈ ˛ «’ ¡√∆∫ ¿πÊ∂ Ú∆ ¿πÈ∑ª Á∆¡ª ¿πÈ∑ª Ìπ◊Ω«Ò’ √«ÊÂ∆¡ª Á≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆¬∂, «‹È∑≈ È∂ «¬√ Á∂Ù ˘ √ß√≈ «Úæ⁄ «¬’ «ÚÙ∂Ù √Ê≈È «ÁæÂ≈ ˛Õ

‡≈√’ «¬«Â‘≈√ Á∂ ÍzÂ∆ Ì≈Â∆¡ª Á∂ ’≈Ȫ ”Â∂ ¡≈͉∂ «Ú⁄≈ Íz◊‡ ’ØÕ

A.B.A Á∂Ù Á≈ È≈Ó (nomenclature)

Ï‘π Íπ≈‰∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ «¬√ Á∂Ù ˘ Ì≈ ÚÙ Á∂ È≈Ó È≈Ò ÏπÒ≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’ ≈‹≈ ÁπÙÔß Á∂ Íπæ √Ó≈‡ Ì≈ Á∂ È≈Ó ”Â∂ √≈‚∂ Á∂Ù Á≈ È≈Ó “Ì≈” «Í¡≈Õ ‹ÁØ∫ «ÚÁ∂Ù∆ ‘ÓÒ≈Ú Ì≈ «Úæ⁄ ¡≈¬∂ ª ¿πÈ∑ª È∂ “«√ß˱” ÈÁ∆ ˘ Í≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ «√ß˱ ÈÁ∆ Á∂ È≈Ó ”Â∂ «¬√ Á∂Ù ˘ «√ß˱ √Ê≈È, «‘ßÁπ√Â≈È ‹ª «‘ßÁπ√Â≈È ’«‘‰≈ Ùπ± ’∆Â≈Õ ¡√Ò «Úæ⁄ Î≈√∆ Ì≈Ù≈ “√” Á≈ ¿π⁄≈‰ “‘” ‘πßÁ≈ ˛ ¡Â∂ «ÚÁ∂Ù ¡ÓÒ≈’≈∆ «√ß˱ ÈÁ∆ ”Â∂ Ú√‰ Ú≈Ò∂ ÒØ’ª ˘ «‘ßÁ± ¡Â∂ «√ß˱ √Ê≈È Á∂ ‹◊∑≈ ”Â∂ Ì≈ ˘ «‘ßÁπ√Â≈È ÏπÒ≈¿π‰ Òæ◊∂Õ «‘ßÁπ√Â≈È ÙÏÁ Ú∆ Ì≈ «Úæ⁄ Ï‘π Íz⁄æ«Ò ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ ¡æ‹ Ú∆ Ì≈ «‘ßÁπ√Â≈È È≈Ó È≈Ò √ß√≈ Ì «Úæ⁄ Í«‘⁄≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ˛Õ Ô±È≈È∆¡ª È∂ «¬√ Á∂Ù ˘ «¬ß‚∆’≈ ‹ª «¬ß‚∆¡≈ Á∂ È≈Ó È≈Ò ÏπÒ≈«¬¡≈, «’™«’ ¿π‘ «√ß˱ ÈÁ∆ ˘ “«¬ß‚√” ’«‘ßÁ∂ √ÈÕ Ï≈¡Á «Úæ⁄ Ô±Í Á∆¡ª Úæ÷-Úæ÷ ‹≈Â∆¡ª È∂ Ú∆ «¬√ ̆ “«¬ß‚∆¡≈” È≈Ó È≈Ò ¡Í‰≈«¬¡≈ Í «¬ß‚∆¡≈ Ì≈ Á∂ ¡ß◊∂˜∆ ÍÛ∂∑-«Ò÷∂ Ú◊ Âæ’ ‘∆ √∆«Ó «‘≈ ¡Â∂ Á± ◊zªÓª «Úæ⁄ ¡æ‹ Ú∆ «¬√ Á∂Ù ˘ “Ì≈” ‹ª “«‘ßÁπ√Â≈È” È≈Ó È≈Ò ‘∆ ÏπÒ≈™Á∂ ‘ÈÕ √πÂß Ì≈ Á∂ √ß«ÚË≈È «Úæ⁄ “Ì≈” È≈Ó ˘ Ó≈ÈÂ≈ Íz≈Í ‘ج∆ ˛ ¡Â∂ ‘π‰ √Ë≈‰ «ÚÚ‘≈ «Úæ⁄ “Ì≈” È≈Ó ‘∆ Íz⁄æ«Ò ˛Õ

«¬’≈¬∆ñA: Íz≈⁄∆È Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ Á∂ √ØÂ

È؇

13LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

‘æÁ, √«ÊÂΔ, ÷∂ÂÎÒ ¡Â∂ ‹È√ß«÷¡≈ (Boundary, Location, Area and Population)

Ì≈ √ß√≈ Á∂ ÓæË «Úæ⁄ √«Ê ¡«Â Ó‘æÂÚÍ±È «ÚÙ≈Ò Á∂Ù ˛ ‹Ø Áæ÷‰ ¬∂Ù∆¡≈ «Úæ⁄ ¿π⁄∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª È≈Ò ¡Â∂ ‘Ø «ÂßÈ «ÁÙ≈Úª «Úæ⁄ √ÓπßÁ ÂØ∫ ¡Òæ◊ ˛Õ «¬‘ «Â’؉ Á∂ ¡≈’≈ Á≈ ˛Õ Ì≈ FH «‚◊Δ ¡Â∂ IG «‚◊Δ Í±Ï∆ Á∂٪ ¡Â∂ H «‚◊Δ ¡Â∂ CG «‚◊Δ Á∂ ÓæË √«Ê ˛Õ ’’ ∂÷≈ «¬√ Á∂ ÓæË ÂØ∫ ‘Ø ’∂ ‹ªÁ∆ ˛Õ ¿π Ì≈ Ù∆ÂØÙ‰ ’‡∆ÏßË «Úæ⁄ √«Ê ‘؉ Á∂ ’≈È «¬æÊ∂ Á∆ ‹ÒÚ≈Ô± ·ß‚∆ ¡Â∂ ◊Ó ˛ ‹ÁØ∫ «’ Áæ÷‰∆ Ì≈ ¿πÙ‰ ’‡∆ÏßË «Úæ÷ √«Ê ‘؉ Á∂ ’≈È ¿π√ ÷∂ Á∆ ‹ÒÚ≈Ô± ◊Ó ˛Õ Ì≈ Á≈ ÷∂ÂÎÒ Ò◊Ì◊ CB.FH Òæ÷ Ú◊ «’ÒØÓ∆‡ ˛Õ ÷∂ÂÎÒ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ √ß√≈ «Úæ⁄ «¬√ Á≈ HÚª √Ê≈È ˛ ¡Â∂ ±√ Á∂ «¬Ò≈Ú≈ Ï≈’∆ Ô±Í Á∂ Ï≈Ï ˛Õ Ì≈ Á∆ ¶Ï≈¬∆ ¿π ÂØ∫ Áæ÷‰ Âæ’ Òæ◊Ì◊ CB@@ «’ÒØÓ∆‡ ˛ ‹ÁØ∫ «’ ¿π√ Á∆ ⁄ΩÛ≈¬∆ Í±Ï ÂØ∫ Íæ¤Ó Âæ’ Ò◊Ì◊ C@@@ «’ÒØÓ∆‡ ˛Õ Íz≈⁄∆È Ì≈ Á∂ «‹√ «Úæ⁄ Úß‚ ÂØ∫ Í«‘Òª Á≈ Ì≈ ¡Â∂ ¡æ‹ Á≈ Ì≈Â, Í≈«’√Â≈È ¡Â∂ Ïß◊Ò≈Á∂Ù ¡Â∂ ÏÓ≈ Ù≈«ÓÒ ‘È, ¿πÍ Ó‘≈Á∆Í Á∂ È≈Ó È≈Ò Ú∆ ÏπÒ≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ Íz≈⁄∆È Á∆ ¿πÂ∆ ‘æÁ ”Â∂ «‘Ó≈⁄Ò ÍÏ Á∆¡ª Ùz∂‰∆¡ª Á∂ Á«Ó¡≈È √«Ê ‘ÈÕ «¬È∑≈ Áª Á≈ Ì≈Â∆ «¬«Â‘≈√ ”Â∂ «ÚÙ∂Ù ÍzÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈ ˛ «’™«’ «¬È∑ª Áª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò Ì≈ Ú≈√∆¡ª È∂ Íz≈⁄∆È ’≈Ò «Úæ⁄ ¡≈͉∆ √æ«Ì¡Â≈ ¡Â∂ √ß√«¥Â∆ Á≈ Íz⁄≈ «ÚÁ∂Ùª «Úæ⁄ ’∆Â≈ √∆ ¡Â∂ «¬È∑ª Áª «Úæ⁄Ø∫ ‘Ø ’∂ «ÚÁ∂Ù∆ ‘ÓÒ≈Úª Á≈ ªÂ≈ Òæ«◊¡≈ «‘≈Õ «‘Ó≈⁄Ò Á∆¡ª ͱÏ∆ ¿π⁄∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª È∂ Ì≈ ̆ «‘ßÁ± ⁄∆È, √Ò≈«¬¡≈ ¡Â∂ Ù¡≈Ó ¡≈«Á Á∂Ùª ÂØ∫ Í«‘Òª ’∆Â≈ ˛Õ Áæ÷‰ «Úæ⁄ Ì≈ «ÂßÈØ∫ Í≈√∂ √ÓπßÁ È≈Ò «ÿ«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ˛Õ

‹È√ß«÷¡≈ Á∆ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ Ì≈ √ß√≈ Á≈ ⁄∆È Á∂ Ï≈¡Á √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª ‹È√ß«÷¡≈ Ú≈Ò≈ Á∂Ù ˛Õ B@AA Á∆ ‹È◊‰È≈ Á∂ ¡Èπ√≈ Ì≈ Á∆ ‹È√ß«÷¡≈ ABA ’ØÛ ‘Ø ◊¬∆ ˛Õ

A.B.B Ì≈ Á∂ Íz«’«Â’ «ÚÌ≈◊ (Physical division)

Ì≈ Ìπ◊Ω«Ò’ «ÁzÙ‡∆ ÂØ∫ «¬’ Í±È «¬’≈¬∆ ˛Õ «¬æÊ∂ Úæ÷-Úæ÷ Â∑ª Á∆ ‹ÒÚ≈Ô±, Úæ÷-Úæ÷ Â∑ª Á∆ ̱Ó∆ ¡Â∂ Úæ÷-Úæ÷ Â∑ª Á∂ ÷«‰‹ ÍÁ≈Ê Íz≈Í ‘ÈÕ «’Â∂ √ß√≈ Á∆ √Ì ÂØ∫ ¿π⁄∆¡ª ⁄؇∆¡ª Ú≈Ò≈ «ÚÙ≈Ò ÍÏ ˛ ª Á±√∂ Í≈√∂ «¬’ «Ú√Ê≈ Í·≈∆ ÍzÁ∂Ù ˛Õ «’Â∂ ÈÁ∆¡ª Á∆ Ò≈¬∆ ‘ج∆ «Óæ‡∆ È≈Ò Ï«‰¡≈ «ÚÙ≈Ò ¿πÚ≈ ÓÀÁ≈È ˛ ª «’Â∂ Á±-Á± Âæ’ ÎÀ«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ∂«◊√Â≈È ˛Õ «¬È∑ª √≈∂ ÍzÁ∂Ùª È∂ Ì≈ Á∂ «‘‰ Ú≈Ò∂ ÒØ’ª Á∂ ‹∆ÚÈ ˘ ÍzÌ≈«Ú ’∆Â≈ ˛Õ Ì≈Â∆ ‹ÈÂ≈ Á∂ ‹∆ÚÈ ”Â∂ ÍÀ‰ Ú≈Ò∂ ÍzÌ≈Ú Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ Á∂ È≈Ò-È≈Ò ‘∂· «ÁæÂ∂ ¡Èπ√≈ Ì≈ Á∂ Íz«’«Â’ «ÚÌ≈◊ª Á≈ √ß÷∂Í «Úæ⁄ Úȉ ’∆Â≈ «◊¡≈ ˛Õ

Ì≈ ˘ Íë’«Â’ «ÁzÙ‡∆ È≈Ò ⁄≈ «‘æ«√¡ª «Úæ⁄ Úß«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛-(’) «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ Á∆¡ª Ùzß÷Ò≈Úª (÷) ¿π Á≈ «ÚÙ≈Ò ÓÀÁ≈È (◊) Áæ÷‰ Á≈ Í·≈ (ÿ) Áæ÷‰ Á∂ ÓÀÁ≈ÈÕ

(’) «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ ÁΔ¡ª ⁄Ø‡Δ¡ª- Ì≈ Á∂ ¿π «Úæ⁄ «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ ̨ , «‹√ Á∆¡ª Úæ÷-Úæ÷ Ùz∂‰∆¡ª Í±Ï ÂØ∫ Íæ¤Ó Âæ’ ÎÀÒ∆¡ª ‘ج∆¡ª ‘ÈÕ ¡√Ó ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ’ÙÓ∆ Âæ’ Òæ◊Ì◊ AE@@ Ó∆Ò ¶Ï∆¡ª «¬‘ ÍÏ Ùz∂‰∆¡ª Ò◊Ì◊ AE@ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ B@@ Ó∆Ò Âæ’ ⁄ΩÛ∆¡ª ‘ÈÕ «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ Ì≈ ˘ «ÂæÏ ÂØ∫ Í«‘Òª ’Á≈ ˛Õ «¬√ ÍÏ Á∆¡ª ’¬∆ ¿π⁄∆¡ª-¿π⁄∆¡ª ⁄؇∆¡ª ‘È «‹È∑ª «Úæ⁄ ◊Ω∆ Ùß’ ‹ª ¡ÀÚÀ√‡ √ß√≈ ÂØ∫ √Ì ÂØ∫ ¿π⁄∆ ÍÏ Ùz∂‰∆ ˛, «¬√ Á∆ ¿π⁄≈¬∆ BI ‘‹≈ Îπæ‡ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ˛Õ «‘Ó≈⁄Ò Á∂ Íæ¤Ó∆ «‘æ√∂ «Úæ⁄ ’¬∆ Íz«√æË Áª ‘È «‹È∑ª È∂ Ì≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ ˘ Ï‘π ÍzÌ≈«Ú ’∆Â≈ ˛Õ «¬È∑ª «Úæ⁄ ÷ÀÏ, ÏØÒÈ ¡Â∂ ’πÓ ¡≈«Á Íz«√æË ‘ÈÕ

«‘ßÁπ’πÙ ÍÏ «¬√ Á∆ Íæ¤Ó∆ ‘æÁ ˛Õ Íæ¤Ó Á∆¡ª ‘Ø Ù≈÷≈Úª ’Ø‘, √πÒ∂Ó≈È ¡Â∂ «’Ê ¡≈«Á ‘ÈÕ «¬È∑ª Á∂ Íæ¤Ó «Úæ⁄ ¡Î◊≈«È√Â≈È ¡Â∂ ÏÒØ«⁄√Â≈È Á∂ ≈‹ ‘È ‹Ø Íz≈⁄∆È ’≈Ò «Úæ⁄ Ì≈ Á∆¡ª ‘æÁª «Úæ⁄ ‘∆ «◊‰∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ AIDG Á∂ Ì≈ Úß‚ Á∂ Ï≈¡Á «¬‘ ÍÏ Ùz∂‰∆¡ª Í≈«’√Â≈È Á≈ ¡ß◊ ω ◊¬∆¡ª ‘ÈÕ Í±Ï «Úæ⁄ «¬√ Á∆¡ª ⁄؇∆¡ª ÏÓ≈ ÂØ∫ ¡Òæ◊ ’Á∆¡ª ‘ÈÕ

A.B.C «‘Ó≈⁄Ò ÍÏ Á≈ ÍzÌ≈Ú (effect of the Himalayas)

(A) Íæ¤Ó ÂØ∫ «ÚÁ∂ÙΔ ‹≈ÂΔ¡ª Á∂ ‘ÓÒ∂- Ì≈ Á∂ ¿π Íæ¤Ó «Úæ⁄ «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ Á∆¡ª ¿π⁄∆¡ª Í‘≈Û∆¡ª «Úæ⁄ ¡È∂’ª Áª ‘È, «‹È∑ª «Úæ⁄ ÷ÀÏ, ÏØÒÈ, ◊ØÓÒ, ‡Ø⁄∆ ¡Â∂ ’πÓ ¡≈«Á ÂØ∫ ¡È∂’ª «ÚÁ∂Ù∆ ‹≈Â∆¡ª-ÔÚÈ, ‘»‰, Ùæ’, Âπ’ ¡Â∂ Óπ◊Ò ¡≈«Á È∂ Ì≈ ”Â∂ ‘ÓÒ∂ ’∆Â∂Õ ’Á∂ «¬‘ ‹≈Â∆¡ª ‘≈∆¡ª ¡Â∂ ’Á∂ ¿πÈ∑ª È∂ Ì≈ Á∆ ÙªÂ∆ ˘ Ìø◊ ’∆Â≈Õ Ì≈Â∆ √ø√«¥Â∆ ”Â∂ «¬È∑ª ‹≈Â∆¡ª Á∆ √æ«Ì¡Â≈ Á∆ Ù≈÷ ͬ∆Õ «¬√ Â∑ª Ì≈ ‘Ó∂Ù≈

È؇

Íz≈⁄∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

14 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

¡≈͉∂ «¬√ ¿π Íæ¤Ó∆ √∆Ó≈ ÚæÒ √π⁄∂ «‘≈ ¡Â∂ ‹Á ’Á∂ ’∂∫Á∆ Ù’Â∆ ’Ó˜Ø ‘ج∆ ª «ÚÁ∂Ù∆¡ª È∂ ‘ÓÒ∂ ’’∂ √≈∂ ¿π Ì≈ «Úæ⁄ ¡ÙªÂ∆ ÍÀÁ≈ ’ «ÁæÂ∆Õ

(B) Ì≈ ÁΔ √πæ«÷¡≈- «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ «Úæ⁄ Ì≈ Á∂ Í«‘∆ Á∂ »Í «Úæ⁄ «¬√ Á∆ ¿πÂ∆ √∆Ó≈ ˘ √πæ«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’∆Â∆ ˛Õ «‘Ó≈«Ò¡≈ Á∆¡ª Íæ¤Ó∆ ¡Â∂ Í»Ï∆ ÍÏ ÙÃ∂‰∆¡ª È∆Ú∆¡ª ‘È Í ¿π «Úæ⁄ «‘Ó≈«Ò¡≈ Әϻ Á∆Ú≈ Á∂ »Í «Úæ⁄ ÷Û∑≈ ̨ Õ ⁄∆È ¡Â∂ «ÂæÏ ‹≈‰ Ò¬∆ «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ Á∆¡ª ÙÃ∂‰∆¡ª Á∆¡ª Áª Ï‘π √øÿ‰∆¡ª ‘È ¡Â∂ «˜¡≈Á≈ «‘Ó È≈Ò „’∂ «‘øÁ∂ ‘È ¡Â∂ ÚÂÓ≈È ’≈Ò Âæ’ Ì≈ Á∆ ¿πÂ∆ √∆Ó≈ √πæ«÷¡Â ω∆ ‘∆Õ AIFB «Úæ⁄ Í«‘Ò∆ Ú≈ ⁄∆È È∂ ‘ÓÒ≈ ’’∂ Ì≈ ˘ ¡≈͉∆ «¬√ √∆Ó≈ Á∆ √πæ«÷¡≈ Ò¬∆ Ú∆ √π⁄∂ ’ «ÁæÂ≈Õ «‘Ó≈«Ò¡≈ Á∆ ◊ØÁ «Úæ⁄ Ú√∂ È∂Í≈Ò, Ì»‡≈È ¡Â∂ «√æ’Ó ¡≈«Á Á∂Ù «‘Ó≈«Ò¡≈ Á∆ ¤Â-¤≈«¬¡≈ «Úæ⁄ ‘Ó∂Ù≈ ÂØ∫ ÚË-ÎπÒ ‘∂ ‘È ¡Â∂ Ì≈Â∆ √æ«Ì¡Â≈ Á∂ ÍÃÌ≈Ú È≈Ò ¡ØÂ-ÍÃØ ‘ÈÕ

(C) ·ø‚Δ¡ª ‘Ú≈Úª È≈Ò √πæ«÷¡≈- «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ È∂ È≈ ’∂ÚÒ ¿πÂ∆ √∆Ó≈ Á∆ √πæ«÷¡≈ Á≈ ’øÓ ’∆Â≈ ˛, √◊Ø∫ ¿π ÂØ∫ ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∆¡ª ·ø‚∆¡ª ‘Ú≈Úª ̆ Ø’ ’∂ Ì≈ Á∆ æ«÷¡≈ ’∆Â∆, ‹∂’ «‘Ó≈«Ò¡≈ È≈ ‘πøÁ≈ ª ·ø‚∆¡ª ‘Ú≈Úª √≈∂ Ì≈ ˘ ·ø‚≈ ω≈ «ÁøÁ∆¡ªÕ

(D) Ì≈ ÁΔ √«ÓÃËΔ «Úæ⁄ ÔØ◊Á≈È- «¬øÈ≈ ‘∆ È‘ƒ, «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ ‹ÒÚ≈Ô» ‘Ú≈Úª ˘ Ø’ ’∂ ÓÀÁ≈È «Úæ⁄ Óƒ‘ Á∆ «ÚÚ√Ê≈ Ú∆ ’Á≈ ̨ Õ «‘Ó≈«Ò¡≈ ÂØ∫ «È’Ò ’∂ √≈Ò Ì Ú«‘‰ Ú≈Ò∆¡ª ¡È∂’ª Úæ‚∆¡ª ÈÁ∆¡ª «¬√ √≈∂ Á∂Ù ¿πÌ≈Á∆¡ª ‘ÈÕ «¬È∑ª ÈÁ∆¡ª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò «¬’ Í≈√∂ «√ø⁄≈¬∆ ‘πøÁ∆ ˛ ¡Â∂ Á»√∂ Í≈√∂ «¬È∑ª Á∆ ÒøÏ≈¬∆ ¡Â∂ «Óæ‡∆ È≈Ò ˜Ó∆È Á∆ ¿πÍ‹≈¿» Ù’Â∆ ÚæËÁ∆ ˛Õ «¬‘∆ ’≈È ˛ «’ «¬‘ ÷∂ √«ÓÃË∆ Ò¬∆ Íë√æË ˛Õ

(E) Ì≈ÂΔ √ø√«¥ÂΔ ÁΔ Í«‘Ò’ÁÓΔ- «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ È∂ Ì≈ ˘ Ï≈’∆ ¬∂Ù∆¡≈ ÂØ∫ Í«‘Òª ω≈«¬¡≈ ˛Õ ÈÂ∆‹∂ Ú‹Ø∫ ¬∂Ù∆¡≈ Á∆¡ª Úæ÷-Úæ÷ √ø√«¥Â∆¡ª ÂØ∫ ¡Òæ◊ «¬’ «ÚÙ∂Ù √ø√«¥Â∆ Á∂ «Ú’≈√ «Úæ⁄ √‘≈«¬Â≈ «ÁæÂ∆ ˛Õ ¡æ‹ Ú∆ Ì≈ ¡≈͉∆ «ÚÒæ÷‰ √ø√«¥Â∆ Ò¬∆ √ø√≈ «Úæ⁄ Íë√æË ˛Õ

(F) ¡«Ë¡≈«ӒÂ≈ Á∂ «Ú’≈√ «Úæ⁄ Ú≈Ë≈- «‘Ó≈«Ò¡≈ ÍÏ Á∆¡ª «¬’æÒ∆¡ª ٪ ÿ≈‡∆¡ª È∂ Ì≈Â∆ ‹ÈÂ≈ ˘ «¬æÊ∂ «Ï·≈ ’∂ ‹∆ÚÈ ¡Â∂ ÓΩ Á∆¡ª ÓπÙ«’Ò √Óæ«√¡≈Úª ”Â∂ ◊øÌ∆ ¡«Ë¡ÀÈ ’È Ò¬∆ ÍÃ∂«Â ’∆Â≈Õ Ì≈ Á∂ «Ù∆-ÓπÈ∆¡ª È∂ «‘Ó≈«Ò¡≈ Á∆¡ª «¬È∑ª ’øÁ≈Úª «Úæ⁄ ÏÀ· ’∂ ¡«Ë¡≈«Ӓ ÷∂ «Úæ⁄ ¡È∂’ª ◊øÌ∆ √Óæ«√¡≈Úª Á≈ ÓøÈÈ ’∆Â≈ ¡Â∂ √πæ÷ Á≈ √Â≈ Òæ«Ì¡≈Õ Ì≈ Á∆ ¡«Ë¡≈«ӒÂ≈ ”Â∂ ¡Ë≈«Â √ø√«¥Â∆ Á∆ ÂπÒÈ≈ √ø√≈ «Úæ⁄ «’√∂ Á»√∆ √ø√«¥Â∆ È≈Ò È‘ƒ ’∆Â∆ ‹≈ √’Á∆Õ ¡«‹‘∆ Ó‘≈È √ø√«¥Â∆ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬∆ Ì≈ «‘Ó≈«Ò¡≈ Á≈ «Ù∆ ˛Õ

(G) Íæ¤ÓΔ √ø√≈ È≈Ò √øÍ’- ¿π Íæ¤Ó «Úæ⁄ √«Ê ¡È∂’ª Áª È∂ «¬æÊ∂ ¡È∂’ª ‹≈Â∆¡ª ˘ Ì≈ ”Â∂ ‘ÓÒ∂ ’È Á≈ √Â≈ «ÁæÂ≈, ¿πÊ∂ Ì≈ ̆ «¬È∑ª Áª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò Íæ¤Ó∆ ¬∂Ù∆¡≈ ¡Â∂ ÓæË ¬∂Ù∆¡≈ Á∂Ùª È≈Ò √øÍ’ √Ê≈«Í ’È Á≈ ÓΩ’≈ «ÁæÂ≈Õ Ì≈Â∆ √ø√«¥Â∆ Á≈ ÍÃ√≈ √Ì ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ «¬√∂ √Â∂ ÂØ∫ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ ¡æ‹ Ú∆ «¬È∑ª Áª Á∂ Íæ¤Ó «Úæ⁄ √«Ê Á∂Ù Ì≈Â∆ √æ«Ì¡Â≈ Á∂ «Ù∆ ‘ÈÕ «¬øÈ≈ ‘∆ È‘ƒ, Ì≈ Á≈ ÚÍ≈’ √øÍ’ Ú∆ «¬È∑ª Áª È≈Ò Íæ¤Ó∆ ‹◊ ÂØ∫ Á»-Á» Âæ’ √Ê≈«Í ‘Ø«¬¡≈Õ

(÷) ¿π Á≈ «ÚÙ≈Ò ÓÀÁ≈È- «‘Ó≈«Ò¡≈ Á∂ Áæ÷‰ «Úæ⁄ ¡Â∂ «Úø«Ë¡≈⁄Ò ÍÏ Á∂ «Ú⁄’≈ Âæ’ ÎÀ«Ò¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «¬‘ «Ú√Ê≈ ÓÀÁ≈È ¡Ï √≈◊ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ Ïø◊≈Ò Á∆ ÷≈Û∆ Âæ’ Òæ◊Ì◊ B@@@ Ó∆Ò ÒøÏ≈ ˛ ¡Â∂ AE@ ÂØ∫ B@@ Ó∆Ò Âæ’ Âæ’ ⁄ΩÛ≈ ˛Õ «¬‘ ÍÃÁ∂Ù Óπæ÷ ÂΩ ”Â∂ «ÂøÈ ÈÁ∆¡ª, «√øË», ◊ø◊≈ ¡Â∂ ÏÃ‘Ó Íπæ ¡Â∂ «¬È∑ª Á∆¡ª √‘≈«¬’ ÈÁ∆¡ª Á≈ «Ú√«Âz ÷∂ ˛Õ

(A) «√øË» ÈÁΔ Á≈ ÓÀÁ≈È- ◊ø◊≈ Á∂ ÓÀÁ≈È Á∂ Íæ¤Ó «Úæ⁄ «√øË» ÈÁ∆ Á≈ ÓÀÁ≈È √«Ê ˛Õ «¬È∑ª ÁØÚª ÓÀÁ≈Ȫ ˘ «¬’ ÷∂ Úø‚Á≈ ̨ ‹Ø Áæ÷‰ ÂØ∫ ≈ÚÒ∆ ¡Â∂ ¿π ÂØ∫ «ÙÚ≈«Ò’