Θρησκευτική μεταρρύθμιση (1517-1555)

Διδακτικοί στόχοι• Να επισημάνουμε και να ερμηνεύσουμε τους

παράγοντες που συνετέλεσαν στην εκδήλωση της Μεταρρύθμισης και να προσδιορίσουμε το θρησκευτικό, πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενό της.

• Να γνωρίσουμε την αντίδραση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στο κίνημα της Μεταρρύθμισης και να εκτιμήσουμε τις άμεσες και τις μακροπρόθεσμες συνέπειές της για την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια ιστορία.

• Τι σημαίνει ο όρος μεταρρύθμιση; Που απαντάται και σε ποιες περιπτώσεις προβάλλει ως απαίτηση από το κοινωνικό σώμα; http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%81%CF%81%CF%8D%CE%B8%CE%BC%CE%B9%CF%83%CE%B7&dq=

α. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε κρίση

Αιτίες ηθικής ανυποληψίας • διοικητική ανεπάρκεια• υπερβολική πολυτέλεια, ασύμβατη με τον πνευματικό

της ρόλο• ηθική διαφθορά εκκλησιαστικών αξιωματούχων

• αμάθεια κατώτερου κλήρου

• καταδυνάστευση των πιστών με την απειλή μεταθανάτιας τιμωρίας

• έκδοση και χορήγηση συγχωροχαρτιών

Γενικά χαρακτηριστικά• Σύνθετο φαινόμενο, απόρροια του αναγεννησιακού

πνεύματος• Πολλαπλός χαρακτήρας: θρησκευτικός, πολιτικός,

κοινωνικός• Φορείς αντίδρασης: οι ανθρωπιστές αστοίΣτόχοι• Η μελέτη της Αγίας Γραφής, χωρίς τις παρερμηνείες των

σχολιαστών του Μεσαίωνα• Η δυνατότητα άμεσης επαφής του λαού με την Αγία

Γραφή• Η αναζήτηση και βίωση του αυθεντικού χριστιανικού

πνεύματοςΕυνοϊκές προϋποθέσεις για την πραγμάτωση αυτών των

στόχων• η πρόοδος της τυπογραφίας• οι μεταφράσεις της Αγίας Γραφής σε λαϊκή γλώσσα κατά

τον 16ο αι.

β. Η Μεταρρύθμιση του Λουθήρου

• Χώρος εκδήλωσης αντιδράσεων: οι γερμανικές χώρες

Αιτίες• Η οικονομική επιβάρυνση των

Γερμανών από την Καθολική Εκκλησία για την ανέγερση πολυτελών οικοδομημάτων στη Ρώμη.

• Η προσπάθεια απαλλαγής των Γερμανών ηγεμόνων από την παπική επιρροή και την πολιτική εξουσία του αυτοκράτορα.

Αφορμή• Η έκδοση εγγράφων

άφεσης αμαρτιών από τον Πάπα Λέοντα τον Ι΄, στα 1515 και η αναίσχυντη και εκβιαστική διάθεσή τους από το μοναχό Τέτζελ στη Γερμανία.

• Φορέας αντίδρασης: ο Γερμανός μοναχός και θεολόγος, Μαρτίνος Λούθηρος

Τι σας φέρνει στο νου αυτή η εικόνα;

Θυροκόλληση καταλόγου με 95 θέσεις σε ναό της Βιτεμβέργης

• Καταδικάζει τα συγχωροχάρτια

• Αμφισβητεί κι άλλες παπικές απόψεις σε δογματικά θέματα

Αποτελέσματα αντίδρασης

• Αφορισμός Λουθήρου από τον Πάπα, ως αιρετικού

• Δημόσιο κάψιμο βούλλας αφορισμού από το Λούθηρο (1520)

Η Βιτεμβέργη βρίσκεται στο κρατίδιο της Σαξονίας και λειτούργησε σ’αυτήν Πανεπιστήμιο από το 1502, στο οποίο δίδαξαν ο Φίλιππος Μελάγχθων και Μαρτίνος Λούθηρος.

• Απολογία Λουθήρου ενώπιον της Δίαιτας στην πόλη Βορμς, μετά από πρόσκληση του Γερμανού αυτοκράτορα Καρόλου του Ε΄ εξαιτίας του φόβου του για τη διάσπαση της ενότητας των Γερμανών.

• Άρνηση αναίρεσης απόψεων από το Λούθηρο-καταδίκη ως αιρετικού και εκτός νόμου με απόφαση της Δίαιτας

• Σωτήρια παρέμβαση εκλέκτορα Σαξονίας, που του πρόσφερε ασφαλές καταφύγιο στο Βάρτμπουργκ.

• Η Βορμς βρίσκεται στη Γερμανία, θεωρείται η παλαιότερη πόλη της χώρας και συμμετέχει στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο «Οι αρχαιότερες πόλεις της Ευρώπης».

• Δίαιτα: ο όρος δηλώνει το ανώτατο συμβούλιο των αντιπροσώπων των ευγενών, του κλήρου και των αστών στην αυτοκρατορική Γερμανία και σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Πιθανόν προέρχεται από την ελληνική λέξη διαιτησία ή από τη λατινική dies, που σημαίνει ημέρα, άρα είναι η ημερήσια συνέλευση.

Ο Πύργος Βάρτμπουργκ, μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς, στον οποίο βρήκε καταφύγιο ο

Λούθηρος και μετέφρασε την Αγία Γραφή.

Η επίσημη γέννηση του προτεσταντισμού

• Αποκήρυξη Λουθηρανισμού από τη Δίαιτα του 1529

• Αναποτελεσματική διαμαρτυρία των λουθηρανιστών ηγεμόνων της Γερμανίας για τις διώξεις των πεποιθήσεών τους

• Προέλευση όρου: Διαμαρτυρόμενοι ή Προτεστάντες(protestor=διαμαρτύρομαι)

• Υποβολή υπομνήματος με τις βασικές θέσεις του Λουθηρανισμού στη Δίαιτα της Αυγούστας 1530-Ομολογία της Αυγούστας

• Πρόκληση εμφύλιας διαμάχης-Υποχώρηση αυτοκράτορα

Όροι της ειρήνης της Αυγούστας 1555• Αναγνώριση νομιμότητας Λουθηρανισμού• Δικαίωμα επιβολής θρησκευτικού δόγματος στον

ηγεμόνα κάθε περιφέρειας, με αποτέλεσμα τη διαίρεση σε καθολικά και διαμαρτυρόμενα κράτη

Άρα, ο Λουθηρανισμός δεν ήταν μόνο θρησκευτικό κίνημα, αλλά και αφετηρία εκρηκτικών πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών.

Το Άουγκσμπουργκ (Augsburg) (παλαιότερα Αυγούστα, λατ. Augusta) είναι πόλη στην νότιο-κεντρική Γερμανία. Η πόλη ονομάστηκε έτσι γιατί

ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Αύγουστο το 15π.Χ.

Βιτρώ από μια Γερμανική εκκλησία, με θέμα την Ομολογία της Αυγούστας

γ. Η διάδοση της Μεταρρύθμισης

Διάδοση Λουθηρανισμού στις σκανδιναβικές χώρες

Καλβινισμός στην Ελβετία Πρωτεργάτης ο Ζβίγγλιος, εφημέριος του

καθεδρικού ναού της Ζυρίχης και θύμα της ένοπλης σύγκρουσης καθολικών-προτεσταντών

Πιο οργανωτικός υπήρξε αργότερα ο Ιωάννης Καλβίνος στη Γενεύη

• Ο Χούλντριχ ή Ούλριχ Ζβίνγκλι, γνωστός με την εξελληνισμένη μορφή του ονόματός του ως Ζβίγγλιος (Huldrych/Ulrich(t) Zwingli ήταν πρωτοπόρος και ηγέτης του κινήματος που είναι γνωστό ως θρησκευτική Μεταρρύθμιση στην Ελβετία. Γεννημένος σε μία εποχή ανόδου του ελβετικού εθνικισμού, σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και ιδίως στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας, κέντρο του αναγεννησιακού ουμανισμού.

• Η Ζυρίχη και η Γενεύη είναι γνωστές πόλεις της Ελβετίας.

Ζβίγγλιος και Καλβίνος

Διάδοση Καλβινισμού

• Γαλλία, Κάτω Χώρες, Ελβετία, Σκωτία • Σφοδρές αντιδράσεις στη Γαλλία και στις Κάτω

Χώρες• Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου -24

Αυγούστου 1572 στο Παρίσι• Μεγάλη σφαγή 2.000 Ουγενότων (καλβινιστών)

από τους καθολικούς• Αιτία• Ο συγκεντρωτισμός των Γάλλων βασιλέων, ο

φόβος για την απώλεια της ενότητας, για την αποδυνάμωση στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι.

Η νύκτα του Αγίου Βαρθολομαίου, 24 Αυγούστου 1572. Πίνακας του Francois Dubois (16ος αι.). Μουσείο της Λωζάνης.

• Οι Ουγενότοι (γαλ. Hugenots) ήταν μέλη της Προτεσταντικής Μεταρρυθμισμένης Εκκλησίας της Γαλλίας κατά τον 16ο έως τον 18ο αιώνα, γνωστοί ως καλβινιστές.

• Με τον χαρακτηρισμό « Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου» έμεινε στην ιστορία η γενική σφαγή των Διαμαρτυρομένων (Ουγενότων) στο Παρίσι, από τους Ρωμαιοκαθολικούς, στις 24 Αυγούστου 1572, κατά την ημέρα της εορτής του Αγίου Βαρθολομαίου. Ως έκφραση χρησιμοποιείται στον καθημερινό λόγο για περιπτώσεις μαζικών και βίαιων εκκαθαρίσεων.ΠΗΓΗ: http://www.sansimera.gr/articles/814#ixzz3QQb4byJo

• Με τον τίτλο Οι Ουγενότοι είναι γνωστή μια όπερα σε πέντε πράξεις σε γαλλικό κείμενο του Ε. Σκριμπ και του Ε. Ντεσάν και μουσική του Γερμανού συνθέτη Τζάκομο Μέγιερμπεερ, η οποία πρωτοανέβηκε στην Όπερα των Παρισίων το 1836.

• Το δράμα εκτυλίσσεται περί το 1572 και στρέφεται γύρω από τους έρωτες του Ραούλ ντε Νανζίς και της Βαλεντίνης ή Βελεντίνης ντε Σαιν Μπριζ κόμισσας του Νεβέρ, στους διωγμούς των Ουγενότων και τις σφαγές κατά την Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου.

Η Μεταρρύθμιση στην Αγγλία

Ρίζες από την εποχή του ανθρωπιστή Ιωάννη Ουίκλιφ (14ος αι.) Καταδίκη από τον Πάπα

16ος αι. Οριστική ρήξη Αγγλίας –Ρώμης, εξαιτίας μιας προσωπικής διαμάχης του Ερρίκου του Η΄με τον πάπα.

Έτσι, ο Αγγλικανισμός, που εδραιώνεται και αναγνωρίζεται κατόπιν,

• έχει χαρακτήρα θρησκευτικό, πνευματικό και πολιτικό

• δεν έχει ξεχωριστό δόγμα, παρά έναν συνδυασμό λουθηρανικών και καλβινικών στοιχείων.

• Αγγλικανική Εκκλησία αποκαλείται το σύνολο των αυτόνομων χριστιανικών εκκλησιών οι οποίες ακολουθούν την τελετουργική παράδοση της Εκκλησίας της Αγγλίας (η οποία θεωρείται η «μητέρα εκκλησία») και βρίσκονται σε πλήρη κοινωνία μαζί της, μέσω της Αγγλικανικής Κοινωνίας. Μετά τους Ρωμαιοκαθολικούς και τους Ορθόδοξους, οι Αγγλικανοί είναι η τρίτη σε μέγεθος χριστιανική εκκλησία — αριθμούν πάνω από ογδόντα εκατομμύρια. Πνευματικός ηγέτης της Αγγλικανικής Εκκλησίας είναι ο Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρυ.

Ο Ιωάννης Ουΐκλιφ υπήρξε Άγγλος θεολόγος και εξέχουσα προσωπικότητα, που συγκρούστηκε με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και θεωρείται ένας από τους πλέον επιφανείς προδρόμους της Μεταρρύθμισης, που ακολούθησε αργότερα.

Χάρη στη βαθειά γνώση της Αγίας Γραφής, κατάφερε να τη μεταφράσει στην αγγλική γλώσσα από τα λατινικά (Vulgata).

δ. Η Αντιμεταρρύθμιση

Δυναμική αντίδραση της Καθολικής Εκκλησίας σε τρία επίπεδα:

• διοικητική αναδιοργάνωση

• λήψη αυστηρών μέτρων κατά των μεταρρυθμιστών

• δογματική διασαφήνιση

Τα μοναχικά τάγματα

• Αναδιοργάνωση μοναχικών ταγμάτων

• Ίδρυση νέων

Στόχος• Η πνευματική και

ιδεολογική επιβολή του Καθολικισμού

Μέσα• άσκηση συνεχούς

προπαγάνδας• ίδρυση

εκπαιδευτηρίων, νοσοκομείων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων

• έκδοση βιβλίων

• Η Ιερά Εξέταση Μεσαιωνικό

δικαστήριο που επέβαλλε αυστηρότατες ποινές (βασανιστήρια, καύση στην πυρά), για να κάψει το φρόνημα των μεταρρυθμιστών ή των αιρετικών.

Σκηνή από καύση στην πυρά. Πίνακας του Πέντρο Μπερρονγκέτε (Pedro Berruguete, 1504). Μαδρίτη, Μουσείο Prado

Ο Μέγας Ιεροεξεταστής του Ελ Γκρέκο

Η λογοκρισία

• Ίδρυση Συμβουλίου Λογοκρισίας και κατάρτιση καταλόγου απαγορευμένων βιβλίων (Index librorum prohibitorum) με ποικίλο περιεχόμενο

• Σε τι είδους καθεστώτα απαντάται σήμερα η λογοκρισία;Πως κρίνετε εσείς αυτήν την πρακτική;

Η Σύνοδος του Τρέντο (1545-1563)Το Τρέντο είναι ιταλική πόλη της περιφέρειας του Τρεντίνο-Άνω Αδίγης/Νότιο Τυρόλο και πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας.

• Ηθικοπνευματική ανασυγκρότηση

• Αποσαφήνιση του καθολικού δόγματος

• Η Σύνοδος στην εκκλησία της Σάντα Μαρία Ματζόρε· Museo Diocesano Tridentino, Τρέντο

ε. Συνέπειες της Μεταρρύθμισης

• Διάσπαση της ευρωπαϊκής ενότητας σε χώρες με διαφορετικό ιδεολογικό και πολιτικό προσανατολισμό

• Επιτάχυνση διαδικασίας διαμόρφωσης εθνικών ταυτοτήτων

• Γαλλία: Θρησκευτικές διαμάχες-αργοί αναπτυξιακοί ρυθμοί ως τη Γαλλική Επανάσταση

• Ολλανδία: απόσπαση από την καθολική Ισπανία• Γερμανία: Η εμμονή ανασυγκρότησης ενιαίου κράτους

οδήγησε την Ευρώπη στον Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648)

• Ο Τριακονταετής Πόλεμος έλαβε χώρα από το 1618 ως το 1648, κυρίως στα εδάφη της σημερινής Γερμανίας και έφερε σε σύγκρουση τις σημαντικότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Παρότι ήταν από την αρχή ένας πόλεμος θρησκευτικού χαρακτήρα, η διαμάχη ανάμεσα στη δυναστεία των Αψβούργων και τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις ήταν επίσης ένα από τα κύρια αίτια της σύγκρουσης, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι η καθολική Γαλλία υποστήριξε τη διαμαρτυρόμενη πλευρά, γεγονός που ενίσχυσε τη διαμάχη ανάμεσα στους Αψβούργους και τη Γαλλία. Ο πόλεμος έληξε με τη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648.

• Στοιχεία Καλβινισμού• δημοκρατικό πνεύμα• ελευθερία ατομικής

δραστηριότητας• Αποτελέσματα• Ανάπτυξη

κοινοβουλευτικού συστήματος

• Εδραίωση κεφαλαιοκρατικού συστήματος

• Πρωταγωνιστές οι προτεσταντικές χώρες. Αργές εξελίξεις στις καθολικές (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία)

Θρησκευτική πίστη και κοινωνικό στρώμα

Μια ματιά στη στατιστική των επαγγελμάτων οποιασδήποτε χώρας με μικτή θρησκευτική σύνθεση δείχνει με καταπληκτική συχνότητα ένα φαινόμενο, που πολλές φορές ζωηρά συζητήθηκε στον καθολικό τύπο και στη φιλολογία: δηλαδή το γεγονός, ότι οι επιχειρηματίες και οι κάτοχοι κεφαλαίου, όπως και τα ανώτερα στρώματα των ειδικευμένων εργατών και επιπλέον το ανώτερο τεχνικά και εμπορικά μορφωμένο προσωπικό των σύγχρονων επιχειρήσεων, είναι στη μεγάλη πλειοψηφία του προτεστάντες. σ.31

• Πως εξηγούνται τα παραπάνω με βάση τις αρχές του Λουθηρανισμού;

Γενικά συμπεράσματα

Η Μεταρρύθμιση προβάλλοντας την αυτονομία στη δράση του ατόμου

• οδήγησε σε αλλαγές στη νοοτροπία και στις κοινωνικές σχέσεις

• κυοφόρησε νέες τάσεις στις επιστήμες, τα γράμματα και τις τέχνες

• βοήθησε στη διάδοση της παιδείας από καθολικού και διαμαρτυρομένους

Θέματα για συζήτησηΕρωτήσεις σχολικού βιβλίου

1. Ποια η συμβολή του ανθρωπιστικού κινήματος στην εκδήλωση της Μεταρρύθμισης και πώς επέδρασε στη διαμόρφωση του περιεχομένου της; Συμβουλευτείτε και το σχετικό παράθεμα.

2. Να σχολιάσετε τη γκραβούρα που απεικονίζει την καύση της βούλλας του πάπα από τον Λούθηρο επισημαίνοντας αφενός τους λόγους της δημόσιας καύσης του παπικού εγγράφου και αφετέρου το συμβολισμό αυτής της ενέργειας. Ποιος τίτλος θα ταίριαζε, κατά τη γνώμη σας, στην εικόνα αυτή;

3. Να αξιολογήσετε την αποτελεσματικότητα των μέτρων με τα οποία η Καθολική Εκκλησία αντιμετώπισε τη Μεταρρύθμιση.

4. Να σχολιάσετε τις συνέπειες της Μεταρρύθμισης - Αντιμεταρρύθμισης για την Ευρώπη και ολόκληρο τον κόσμο.

5. Να επισημάνετε τα βαθύτερα αίτια και τις αφορμές της Μεταρρύθμισης, ανατρέχοντας και σε παλαιότερες αναφορές μας στο ρόλο της Καθολικής Εκκλησίας στη Δύση.

6. Ποια τρωτά της καθολικής εκκλησίας στηλιτεύει ο Έρασμος στο απόσπασμα από το «Μωρίας εγκώμιον»; Θεωρείτε τυχαίο τον τίτλο του έργου;

7. Ποια ήταν τα κίνητρα της καθολικής εκκλησίας για την έκδοση των συγχωροχαρτιών; • Ο Έρασμος

8. Ποια είναι η λύση που προτείνουν οι ανθρωπιστές ως διέξοδο στην κρίση, στο παράθεμα με τίτλο «Η επιστροφή στη Βίβλο»; Πως διαγράφεται η αποστολή του ιερού Βιβλίου; Δεδομένης της παγιωμένης αντίληψης περί ιερών γλωσσών, ποια πρωτοποριακή θέση προβάλλει ο Έρασμος;

9. Να εξετάσετε τις θέσεις και τα βασικά σημεία του Λουθήρου, βλέποντάς τα συγκριτικά με την ορθόδοξη αντίληψη.

10. Αφού διαβάσετε το παράθεμα με τη διδασκαλία του Καλβίνου περί απόλυτου προορισμού να εξετάσετε πως αυτή καθιστούσε ανώφελο το διαμεσολαβητικό ρόλο της εκκλησίας για τη σωτηρία των πιστών και, ανεξάρτητα από αυτό, να εκφέρετε την κρίση σας γι’αυτήν τη θέση. Τι σας θυμίζει;

Τέλος παρουσίασηςΕυχαριστώ για την προσοχή σας!