2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

2-31 AΦIEPΩMA� H αρ�ιτεκτ�νική της Θεσ-σαλ�νίκης.T�υ Kωστή Λι�ντη� Oθωμανικά μνημεία.Aπ�τελ�ύν τεκμήρια της με-σαιωνικής περι�δ�υ και έ-��υν κηρυ�θεί διατηρητέα.Tης E. Xατ�ητρύ�ων�ς� Mετα�υ�αντινή αρ�ιτε-κτ�νική. Oι να�ί συγκρ�τ�ύν�μάδα μνημείων με ιστ�ρικήκαι αρ�ιτεκτ�νική εν�τητα.Tης M. Kαμπ�ύρη–Bαμ��ύ-κ�υ� H Aνω Π�λη. Iστ�ρικά,δημ�γρα�ικά και π�λε�δ�μι-κά �αρακτηριστικά τ�υ πα-ραδ�σιακ�ύ �ικισμ�ύT�υ Aγι I. Aναστασιάδη� H αρ�ιτεκτ�νική απ� τ�ν19� στ�ν 20� αι. O εκσυγ�ρ�-νισμ�ς με νέα κτίρια και δη-μ�σια έργα δίνει στην π�ληευρωπαϊκά �αρακτηριστικά.T�υ Bασίλη K�λώνα� H συν�ικία των E$��ών.T�υ Bασίλη K�λώνα� Bι�μη�ανικά κτίρια καισύν�λα. H πι� «ευρωπαϊκή»απ� τις �ψεις της νεώτερηςαρ�ιτεκτ�νικής της π�λης(1870-1940).Tης Oλγας Tραγαν�ύ–Δελη-γιάννη� Tα Λαδάδικα. Aπ� λιτή α-γ�ρά τ�υ λιμανι�ύ... σε π�λύ-�ρωμη πιάτσα διασκέδασης...Tης Aλ. Kαραδήμ�υ–Γερ�-λυμπ�υ� Πυρκαγιά τ�υ ’17 και ανα-σ�εδιασμ�ς. Π�λιτικές καικ�ινωνικές συνθήκες «παρα-μ�ρ�ωσαν» τ� εμπνευσμέν�σ�έδι� τ�υ Eμπράρ.Tης Aλ. Kαραδήμ�υ–Γερ�-λυμπ�υ� Aρ�ιτεκτ�νική τ�υ Mεσ�-π�λέμ�υ. Eντ�νη η �ικ�δ�μι-κή δραστηρι�τητα, πρ�σ�ερεστην π�λη μια σειρά νέων κτι-ριακών τύπων και μ�ρ�ών.T�υ Bασίλη K�λώνα� H πρώτη μεταπ�λεμικήπερί�δ�ς. H διάδ�ση και ηπρ�σαρμ�γή τ�υ μ�ντερνι-σμ�ύ στην αρ�ιτεκτ�νική τηςΘεσσαλ�νίκης.T�υ Nίκ�υ Kαλ�γήρ�υ

E�ώ�υλλ�: Kτίσμα τ�υ 1907 σε σέδια τ�υΠ. Aρραγκ�νι για κατ�ικία τ�υ Aμέτ Kα-παντ�ή. Σήμερα, μετά την �λ�κλήρωση τωνεργασιών συντήρησης και απ�κατάστασης�ιλ��ενεί την έδρα τ�υ Oργανισμ�ύ Π�λιτι-στικής Πρωτεύ�υσας ’97 (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

Aρ�ιτεκτ�νική της Θεσσαλ�νίκηςH Θεσσαλ�νίκη είναι μία π�λη μεπλ�ύσι�, απ� κάθε άπ�ψη, παρελ-θ�ν και ταυτ��ρ�να, απ� τις μ�νεςστ�ν ελλαδικ� �ώρ� με σταθερή�υσι�γνωμία π�λεως, απ� την ί-δρυσή της ακ�μη. Στην κάθε επ�-�ή, πρ�σαρμ�σμένη, μετασ�ηματι-!�ταν �ωρίς π�τέ να �άσει την έν-ν�ια τ�υ άστεως, με �λες τ�υ τις

διαστάσεις: κ�ινωνική, �ικ�ν�μι-κή, π�λε�δ�μική. E" αρ�ής �τισμέ-νη στ� μυ�� τ�υ Θερμαϊκ�ύ, η γε-ωγρα�ική της θέση –θέση κλειδί,υπ�λ�γίσιμη και πάντα !ωτική σταBαλκάνια– στάθηκε καθ�ριστικ�ςπαράγ�ντας. Tα υπ�λ�ιπα ήρθανως απ�τέλεσμα.

O σημεριν�ς π�λε�δ�μικ�ς ι-στ�ς διασώ!ει κτίσματα ή ερείπια�λων των ιστ�ρικών περι�δων.I�νη με άλλα λ�για τ�υ κάθε κτή-τ�ρα π�υ πέρασε απ� ’δω. Aν καιμεμ�νωμένα �ρωματί!�υν τη σύγ-�ρ�νη εικ�να της π�λης και υπεν-θυμί!�υν τις επάλληλες παρ�υ-σίες π�λιτισμών π�υ διά$ηκαν απ’την π�λη.

H αρ�ιτεκτ�νική της Θεσσαλ�νί-κης, με την τωρινή εκδ��ή τ�υ �-ρ�υ, έ�ει α�ετηρία τ� ρεύμα εκ-συγ�ρ�νισμ�ύ π�υ "εκίνησε, σεμεγάλη κλίμακα, τις τελευταίεςδεκαετίες τ�υ περασμέν�υ αιώνα.Aκ�λ�υθώντας αρ�ιτεκτ�νικέςκαιν�τ�μίες και νεωτερισμ�ύς τηςεπ��ής, απέκτησε καθαρά ευρω-παϊκή �υσι�γνωμία και ενισ�ύθη-κε, έγινε πι� έντ�ν�ς, � κ�σμ�π�-λίτικ�ς �αρακτήρας της.

Hρθε �μως τ� μεγάλ� πλήγματ�υ 1917. O Aύγ�υστ�ς εκείνηςτης �ρ�νιάς ήταν, για την �ψη τηςπ�λης, συμ��ρά. T� λεγ�μεν� σή-μερα ιστ�ρικ� κέντρ� έγινε, σε 32ώρες, στά�τη. H καταστρεπτικ�τη-τα της �ωτιάς, α��ύ πρώτα έκα-ψε, σταμάτησε στ�ν π�λι�ύ�� τηςπ�λης, τ�ν Aγι� Δημήτρι�. Oι �λ�-γες α�άνισαν εμπ�ρικά, κ�ιν�τικάκαι $ι�τε�νικά κτίρια, κατ�ικίες,καθώς και μνημεία. Σώθηκε μ�ν� ηAνω Π�λη.

Παρά τη συμ��ρά, �ι αρ�ές τηςεπ��ής κινήθηκαν δραστήρια.Ωστ�σ�, � εμπνευσμέν�ς ανασ�ε-διασμ�ς της καμένης περι��ής,π�υ έγινε αμέσως έπειτα απ� Διε-θνή Eπιτρ�πή με επ�πτη τ�ν Γάλ-λ� αρ�ιτέκτ�να Eμπράρ, αντί ναδια�υλα�τεί και ακ�λ�υθηθεί κα-τά γράμμα, αλλ�ιώθηκε. Kαθώς�αίνεται ερ��ταν κ�ντρα στις π�-λιτικές και κ�ινωνικές ν��τρ�πίες

των δεκαετιών π�υ μεσ�λά$ησανώς σήμερα. Oπως και αλλ�ύ στηνEλλάδα, δ�θηκαν κι εδώ λύσειςμάλλ�ν ευκαιριακές. T� σ�έδι�Eμπράρ ήταν ασύμ��ρ� και καθ�-λ�υ λειτ�υργικ� στην ε�αρμ�γήτ�υ για τα ισ�υρά �ικ�ν�μικά συμ-�έρ�ντα, τ� καθεστώς αντιπαρ�-�ής και τ� μ�λις πρ�σ�ατ� «κ�λ-π�» μετα��ράς συντελεστή δ�μη-σης. Zυγί!�ντας τις ευθύνες, $α-ραίν�υν περισσ�τερ� τ�υς π�λιτι-κ�ύς άρ��ντες και λιγ�τερ� τ�υςπ�λίτες, α��ύ αυτής της σπ�υδαι-�τητας απ��άσεις παίρν�νται μ�-ν� απ� τη δημ�σια ε"�υσία και τιςτ�πικές αρ�ές.

Eπικρατώντας λ�ιπ�ν αυτή η λ�-γική, �άθηκε η ευκαιρία να απ�-κτήσει η π�λη μ�ντέρνα ανθρώπι-νη �υσι�γνωμία και ταυτ��ρ�να,με πρ�$λέψεις, να ανταπ�κρίνεταιστις σύγ�ρ�νες ανάγκες. H σημε-ρινή �ψη της Θεσσαλ�νίκης δενδια�έρει και π�λύ απ� άλλη ελλη-νική π�λη. Γιγαντώθηκε αρρωστη-μένα σε ύψ�ς και σε πλάτ�ς. Γιανα λυτρωθεί τ� κυκλ���ριακ�, θυ-σιά!ει κάθε ελεύθερ� �ώρ�. Πα-ντα��ύ η παρ�υσία τ�υ αυτ�κινή-τ�υ. Mάλιστα, !ηλεύ�ντας άλλεςπ�λεις και για να $ρίσκεται σεπλήρη αρμ�νία, σηκώνει, στα �ριατης παραδ�σιακής Aνω Π�λης,σύγ�ρ�να ��υρά: π�λυκατ�ικίεςεπτά πατωμάτων. Eτσι, $υ!αντινέςή μετα$υ!αντινές εκκλησίες, ή καιγιατί ��ι, �θωμανικά μνημεία, θά-$�νται $αθιά σε πηγάδες π�λυκα-τ�ικιών. Kαι �λα κυλ�ύν ωραία καιλαμπρά καθώς !�ύμε μεσ�τ�ι�ίαμε τα πρ�γ�νικά μνημεία. Kι αν πά-λι π�τέ �ρειαστεί, �πως �έτ�ς π�υ

έ��υμε πυρετ� με τ� �ρίσμα τηςπ�λιτιστικής, τα καλ�ύμε σε γενι-κή επιστράτευση. Kατάλληλα,πρ�σ�έρ�νται για εθνικ�ύς καιπανηγυρικ�ύς σκ�π�ύς...

Συνδέσεις με πρ�ηγ�ύμενα δι-και�λ�γημένα ή αδικαι�λ�γητα,"επεράσαμε τα �ρια τ�υ πρέπ�-ντ�ς και �τάσαμε στην �ργή. Aςείναι. T� α�ιέρωμα πάντως δεν έ-�ει πρ�θέσεις και ύ��ς καταγγε-λίας. Bέ$αια νή"εις για τα πιθανάλάθη υπάρ��υν και πρέπει να υ-πάρ��υν. O πρ�σανατ�λισμ�ς τ�υ�μως είναι άλλ�ς. Mε κείμενα τωνσυνεργατών και �ωτ�γρα�ίες,στ��εύει στην ανάδει"η της αρ�ι-τεκτ�νικής εικ�νας �πως αυτή εμ-�ανί!εται κατά θεματική και �ρ�-νική περί�δ�.

Για τη $υ!αντινή άπ�ψη και τα α-ντίστ�ι�α με αυτήν την περί�δ�μνημεία της Θεσσαλ�νίκης, υπάρ-�ει πρ�ηγ�ύμεν� α�ιέρωμα τωνEΠTA HMEPΩN (25 Δεκ. 1992) καιτ� σημεριν� έρ�εται ως λ�γικήτ�υ συνέ�εια. Yπενθυμί!�υμε, επί-σης, πως δημ�σίευμα τ�υ BασίληK�λώνα στ� α�ιέρωμα «Oι E$ραί�ιτης Eλλάδας» (3 Mαρ. 1996), διε-ρευνά και υπ�γραμμί!ει τη συμ$�-λή της ε$ραϊκής κ�ιν�τητας στ�ναρ�ιτεκτ�νικ� εκσυγ�ρ�νισμ� τηςΘεσσαλ�νίκης. Aκ�μη, εικ�νεςτης π�λης συναντά κανείς και στ�α�ιέρωμα «Θεσσαλ�νίκη 1916»(21 Iαν. 1996). Δημ�σιεύ�νται εκεί�ωτ�γρα�ίες, �ψεις της π�ληςπριν την απ�τε�ρώσει η πυρκαγιάτ�υ ’17.

Tέλ�ς, πρέπει να διευκρινισθεί�τι η παράτα"η των θεμάτων έγινεκατά �ρ�ν�λ�γική σειρά.

Oψη τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ. H �δ ς Bενι�έλ�υ στ� ύψ�ς τ�υ Aγί�υ Mηνά, εκείπ�υ στρί�ει τ� ηλεκτρ�κίνητ� τραμ. (Φωτ. περ. «Tάμαρι�» T.� 1, Iαν�υάρι�ς1977).

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3Συνέ�εια στην 4η σελίδα

Oθωμανικά μνημείαTα σω��μενα κτίρια απ�τελ�ύν τεκμήρια της μεσαιωνικής περι�δ�υ και έ��υν κηρυ�θεί διατηρητέα

Tης Eυαγγελίας Xατ�ητρύ�ων�ς

Aρ�ιτέκτ�ν�ς YΠΠO

OTAN η Θεσσαλνίκη έπεσε τελικάστα θωμανικά �έρια στα 1430, �-πως είναι γνωστ� απ� τις πηγές, ή-ταν μια κατεστραμένη, άδεια π�ληαπ� την μακρά πλιρκία και την ε-πακ�λυθη λεηλασία. Oι πρσπά-θειες άρ�ισαν σ�εδ�ν αμέσως ώστενα �αναγυρίσει στη �ωή και να υπη-ρετήσει τ σκπ� για τν πί καικατακτήθηκε: να συνε�ίσει να είναι�τι ήταν για τ Bυ�άντι στην υπη-ρεσία �μως της θωμανικής αυτ-κρατρίας: ένα σημαντικ� εμπρικ�λιμάνι και σημαντικ� μεταπρατικ�κέντρ στ ��ρει άκρ τυ Aιγαί-υ. Eτσι η πρώτη αυτή θωμανικήπερίδς �αρακτηρί�εται απ� ευ-νϊκές συνθήκες πρσέλκυσηςπληθυσμύ πικίλης πρέλευσης ε-θνικ�τητας και θρησκείας στη Θεσ-σαλνίκη και απ� έντνη ικδμι-κή δραστηρι�τητα πυ αναπτύσσε-ται επάνω στα σπαράγματα της �υ-�αντινής π�λης.

Mε τις συνηθισμένες αρ�αίεςπρακτικές της λιθρυ�ίας, τη �ρή-ση των παλιών δμικών υλικών καιαρ�ιτεκτνικών μελών και ενσωμά-τωσης, συ�νά, παλι�τερων ερει-πίων στις νέες κατασκευές αναδύε-ται η νέα αρ�ιτεκτνική της π�λης.T γεγν�ς �τι η περίδς αυτή εί-ναι η �ρνική συνέ�εια της λα-μπρής παλαιλ�γιας περι�δυ έ�ει�έ�αια τη σημασία τυ τ�σ απ�την άπψη της �ωρθέτησης τωννέων σημαντικών κτιρίων στν ιστ�της π�λης. Eνα α�ισημείωτ �αρα-κτηριστικ� της αρ�ιτεκτνικής πυαναπτύσσεται στ �΄ μισ� τυ 15υαιώνα στη Θεσσαλνίκη είναι η συ-νέ�ιση της �υ�αντινής ικδμικήςπαράδσης και τε�νλγίας καθώςκαι ι έντνες �υ�αντινές επιρρέςστην αρ�ιτεκτνική.

Eτσι η θωμανική αρ�ιτεκτνικήτυ 15υ αι., στη Θεσσαλνίκη, πα-ρά τ γεγν�ς �τι αντανακλά μια ε-πώδυνη ιστρική τμή είναι παράλ-ληλα μια συνέ�εια. T γεγν�ς, �τιυπεύθυνι συντηρητές δημσίωνκτιρίων στην π�λη ήταν, σύμ$ωναμε πηγές, Eλληνες Xριστιανί ίσωςπαί�ει ρ�λ σ’ αυτ�.

Στην ίδια περίδ γίννται μετα-τρπές θρησκευτικών κτιρίων μεπρσθήκες ή άλλες αλλαγές. Eτσιι �υ�αντινί �ώρι λατρείας, ι πε-ρισσ�τερι �ωρίς να �άσυν τη λα-τρευτική τυς �ρήση, μετατρέπ-νται απ� �ριστιανικύς ναύς σε ι-σλαμικά τεμένη με επεμ�άσεις ανα-γκαίες για τη θρησκευτική έκ$ρασητης νέας ε�υσίας. Oι υπ�λιπιναί, μη μπρώντας να έ�υν τηναναγκαία $ρντίδα των �ριστιανώνπυ είναι πλέν μειψη$ία στην ί-

T� Mπέη Xαμάμ, γνωστ� ως λ�υτρά «Παράδεισ�ς». Bρίσκεται την Eγνατία �δ�, απέναντι στην Παναγία των Xαλκέων.Διπλ� λ�υτρ�, με αντρικ� και γυναικεί� τμήμα, κτίστηκε με εντ�λή τ�υ M�υράτ τ�υ B΄ στα 1444, δηλαδή 14 �ρ�νια με-τά την άλωση της Θεσσαλ�νίκης. Στ� πλαίσι� της Π�λιτιστικής Πρωτεύ�υσας ’97, πρ�κειται να �ιλ�"ενήσει στ�υς �ώ-ρ�υς τ�υ έκθεση με θέμα: «K�σμική μεσαιωνική αρ�ιτεκτ�νική στα Bαλκάνια, 1300-1500 και η διατήρησή της» (�ωτ.:K. Λι�ντης).

T� Mπε�εστένι. Xτίστηκε γύρω στα 25 �ρ�νια μετά τ� Mπέη Xαμάμ. Ως κτίρι� είναι ενδεικτικ� της εμπ�ρικής σημαίαςτης Θεσσαλ�νίκης. Hταν �ώρ�ς δ�σ�ληψιών, διαπραγματεύσεων, �ύλα"ης π�λύτιμων αγαθών και *έ*αια εμπ�ρί�υ.Στη διάρκεια των αιώνων δεν άλλα"ε π�τέ η �ρήση τ�υ. Περιελάμ*ανε π�λλά μαγα�ιά �πως και σήμερα. Στ�ν ίδι� τύ-π� ανήκ�υν τ� Mπε�εστένι στις Σέρρες, στ� Γαλατά, στ� Σεράγιε*�, στη Λάρισα κ.α. (�ωτ.: K. Λι�ντης).

δια τυς την π�λη, καταστρέ$νται�αθμιαία και ε�α$ανί�νται. T ίδισε μεγαλύτερ �αθμ� $αίνεται νασυνέ�ει με �λα τα μεγάλα κτίριατης �υ�αντινής περι�δυ πυ τ�σγια συμ�λικύς λ�γυς �σ και γιαπρακτικύς μετα�λήθηκαν αργά ήγρήγρα σε ικδμικ� υλικ� γιανέες κατασκευές.

Tα σω��μενα

Eίναι αλήθεια �τι τα λίγα θωμα-νικά μνημεία πυ απέμειναν στηΘεσσαλνίκη, δεν κάνυν εύκληυπ�θεση τ να απκτήσει κανείςμια πλήρη εικ�να της ιστρικής πε-ρι�δυ των 500 �ρ�νων της π�ληςπυ ακλύθησε τη �υ�αντινή.Oμως, παρ’ �λα αυτά τα σω��μεναμνημεία είναι πλύ �αρακτηριστι-κά, ιδιαίτερα για την αρ�ιτεκτνικήτων δημ�σιων κτιρίων της πρώτης$άσης της περι�δυ αυτής. Eτσι α-π� τν 15 αιώνα και τν 16 έ�υ-με: 4 λυτρά, 1 τ�αμί, ένα μπε�ε-στένι, ένα πτω�κμεί τ Aλατ�άIμαρέτ, τ Λευκ� Πύργ, τμήματατει�ών και τυ Eπταπυργίυ, δύμιναρέδες, έναν τά$. Aπ� τυς ε-π�μενυς αιώνες σώ�νται λίγακτίσματα ��ι τα σημαντικ�τερα, �-πως ένα τα$ικ� μνημεί, κάπιες�ρύσες. Πρέπει να σημειώσυμε �-τι κι�ωτ� για τα θωμανικά μνημείατης Θεσσαλνίκης απτελεί τ �ι-�λί τυ Bασίλη Δημητριάδη «T-πγρα$ία της Θεσσαλνίκης κατάτην Tυρκκρατία 1430-1912», πα-ρά τις �πιες αδυναμίες τυ σεδιά$ρες ερμηνείες πυ περιέ�ει.

Oπως για �λα τα μνημεία τηςΘεσσαλνίκης, έτσι και για τα -θωμανικά αρ�ί�ει μετά τυς σει-σμύς τυ 1978 μια νέα περίδςπυ �αρακτηρί�εται απ� την έρευ-να και τη συντήρησή τυς. Tα πε-ρισσ�τερα απ� αυτά ήταν α$ιερώ-ματα και απτελύν δημ�σια κτί-ρια. Σήμερα είναι �λα κηρυγμέναμνημεία και πρστατεύνται απ�τ ν�μ περί Aρ�αιτήτων απ� τηναρμ�δια υπηρεσία τυ υπυργεί-υ Πλιτισμύ, την 9η E$ρείαBυ�αντινών και Mετα�υ�αντινώνAρ�αιτήτων. H αρ�ιτεκτνική καιη ιστρία τυς μιλύν για μια ακ�-μη �ψη της π�λης.

Tα κύρια σημεία της αρ�ιτεκτνι-κής τυς είναι ι επιλγές για τημετά�αση απ� την κυ�ική �άση ε-ν�ς κτιρίυ στν ημισ$αιρικ�τρύλ, ι τρ�πι στήρι�ης και ιτρ�πι πλινθπερίκλειστης δ�μη-σης, �πυ συ�νά ι περι�ές ανά-μεσα στα πλίνθινα πλαίσια μιμύ-νται δ�μυς.

Eνδεικτικά για την αρ�ιτεκτνικήαυτή είναι τα σημαντικ�τερα μνη-μεία πυ σώ�νται:

T� παλαι�τερ�

Στην κατηγρία των δημ�σιωνλυτρών ανήκει τ παλαι�τερ κτί-ρι πυ σώ�εται απ� την περίδαυτή στη Θεσσαλνίκη, τ λεγ�με-ν Mπέη Xαμάμ. Tα δημ�σια λυτράτης π�λης ήταν α$ιερώματα συνδε-δεμένα με κάπι τέμενς ή να�πυ εί�ε μετατραπεί σε τέμενς. Mε

αυτή την έννια τ θρησκευτικ�στι�εί απτελεί δέσμευση για τνσ�εδιασμ�, την εσωτερική λειτυρ-γικ�τητα και την ε�έλι�ή τυς. TMπέη Xαμάμ, γνωστ� σήμερα ωςλυτρά «Παράδεισ ς» κτίστηκε κατ’εντλήν τυ Mυράτ τυ B΄ στα1444, σύμ$ωνα με την επιγρα$ήτυ, δηλαδή 14 �ρ�νια μετά την ά-λωση.

Eίναι τπθετημέν επί της Eγνα-τίας δύ στ ν�τι άκρ της περι-�ής της ρωμαϊκής αγράς και συμ-μετρικά πρς αυτήν, απέναντι στηνΠαναγία των Xαλκέων. Δεν έ�ει ε-ρευνηθεί τι πρϋπήρ�ε στην περι-�ή αυτή. T Mπέη Xαμάμι είναι έναδιπλ� λυτρ� με ανδρικ� και γυναι-κεί τμήμα.

Bρίσκει κανείς εδώ μια τυπλγίαπυ δεί�νει ��ι μ�νν τις πρθέσειςαλλά τις γνώσεις την εμπειρία καιτη συνθετική ικαν�τητα τυ αρ�ιτέ-κτνα πυ συνεδύασε τη �υ�αντινήαντίληψη με τις απαιτήσεις της επ-�ής τυ. Oι αρ�ιτεκτνικές λύσειςπυ �ρησιμπιύνται στ κτίρισυγκρίννται με αυτές σημαντικώνκτιρίων της ίδιας επ�ής ή και πρ-γενέστερων στην Πρύσα κυρίωςκαι στην περι�ή της. H δ�μηση εί-ναι απ� πλίνθυς και αργύς λί-θυς. O πλύτς της αρ�ιτεκτνι-κής σύνθεσης αλλά και αυτ�ς της ε-σωτερικής διακ�σμησης με τυςσταλακτίτες των τρύλων και τωνλ$ίων των �εστών �ώρων και τιςτι�γρα$ίες των μεγαλύτερωντρύλων είναι μναδικ�ς.

Σήμερα απκατεστημέν κατά τήμυσι πρ�κειται να �ρησιμπιηθείγια πρώτη $ρά ως εκθεσιακ�ς �ώ-ρς $ιλ�ενώντας την έκθεση «K-σμική μεσαιωνική αρ�ιτεκτνική

στα Bαλκάνια, 1300–1500, και η δια-τήρησή της».

Mπε�εστένι

Σ�εδ�ν δυ�μισι δεκαετίες μετά τσυλτανικ� αυτ� λυτρ�, �τί�εταιτ Mπε�εστένι της Θεσσαλνίκης,ένα καίρι, για την π�λη κτίρι καιενδεικτικ� για την εμπρική της ση-μασία. Aπλ� στην τυπλγία τυ, μεέ�ι ίσυς ημισ$αιρικύς μλυ�δ-σκέπαστυς τρύλυς, με δίδυματ��α σε δύ ισ�υρ�τατυς εσωτερι-κύς πεσσύς και �αρακτηριστικήδ�μηση με πλίνθυς και λίθυς, α-πτελύσε �ώρ δσληψιών καιδιαπραγματεύσεων, $ύλα�ης πλύ-τιμων αγαθών και τρέ�ντς εμπ-ρίυ υ$ασμάτων και πλύτιμων λί-θων. Περιελάμ�ανε πλλά μαγα�ιά,�πως και σήμερα, αλλά με δια$ρε-τικ� περιε��μεν. H �ρήση τυ ωςκέντρυ εμπρίυ δεν άλλα�ε πτέ,μ�νν πρσαρμ�στηκε στην αλλαγήτων αναγκών και των επ�ών. Mπε-�εστένια σαν αυτ� της Θεσσαλνί-κης �τίστηκαν πλλά κατά τν 15και 16 αιώνα, �σ η θωμανική αυ-τκρατρία επεκτειν�ταν και ανερ-��ταν ικνμικά. Στν τύπ τυMπε�εστενίυ Θεσσαλνίκης ανή-κυν αυτ� των Σερρών, τυ Γαλατάστην Kωνσταντινύπλη, τυ Σερά-γιε�, της Λάρισας κ.ά.

Σήμερα τ Mπε�εστένι της Θεσ-σαλνίκης, αναστηλωμέν πλέν,είναι επισκέψιμ και στυς �ώρυςπάνω απ� τα ισ�γεια καταστήματα,με δυνατ�τητες παραλα�ής νέων�ρήσεων πλιτιστικύ �αρακτήρα.

Λίγα �ρ�νια αργ�τερα, στα 1484,�τί�εται ένα απ� τα πι ελκυστικάκτίσματα αυτής της περι�δυ, τ

πτω�κμεί Aλατ�ά (πλύ�ρωμ)Iμαρέτ απ� τν Iνεγκι�λ Iσαάκ Πα-σά. T κτίρι έ�ει έναν δίδυμ κε-ντρικ� �ώρ με δύ τρύλυς, πυπλαισιώνεται απ� τέσσερις μικρ�τε-ρυς τρυλαίυς �ώρυς συμμετι-κά και �αθμιδωτά δίπλα στν κε-ντρικ�. Στη δυτική πλευρά μπρστάστην κύρια είσδ ένα τρυλαίπρστώ με τν κεντρικ� τυ τρύ-λ ψηλώτερ απ� τυς άλλυς, ενώστη ν�τια πλευρά υψων�ταν π-λύ�ρωμς μιναρές, σήμερα μισ-γκρεμισμένς. T μνημεί κτίστηκεμε ε�αιρετική $ρντίδα απ� άρισταυλικά –πλίνθι και λα�ευμένι λί-θι– σε πλινθπερίκλειστ σύστη-μα. Θύρες και παράθυρα είναι πλαι-σιωμένα με μαρμάρινα πλαίσια καιστ εσωτερικ� ι τί�ι και ι τρύ-λι καλυμμένι με $υτ�μρ$ �ω-γρα$ικ� διάκσμ και διακσμητικήεπιγρα$ή, ενώ ένα νεώτερ ανά-γλυ$ μι�ράμπ κσμεί την ανατλι-κή πλευρά τυ κεντρικύ �ώρυ.A�ί�ει να σημειώσυμε �τι στα κτί-ρια τυ είδυς αυτύ λατρευτικ�ςκαι κινωνικ�ς �αρακτήρας είναιδύσκλ να �ε�ωρίσυν. Σήμερα τAλατ�ά Iμαρέτ, α$ύ �ρησιμπιή-θηκε μερικά �ρ�νια για πργράμμα-τα ειδικής κατάρτισης τυ ΔήμυΘεσσαλνίκης και για καλλιτε�νικέςεκδηλώσεις είναι αντικείμεν εργα-σιών συντήρησης με σκπ� να συ-νε�ίσει την ύπαρ�ή τυ ως �ώρςπλιτισμύ.

Aπ� την πρώτη αυτή θωμανικήπερίδ στη Θεσσαλνίκη σώ�εταιένα μ�ν τ�αμί, τ λεγ�μεν Xαμ�ά-μπεη γνωστ� απ� τν κινηματγρά-$ πυ στεγα��ταν εκεί, τ «Aλκα-�άρ». Παρά την κεντρική τυ θέση–σήμερα δίπλα στ δημαρ�εί– επί

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

T� πτω��κ�μεί� Aλατ�α Iμαρέτ, απ� BΔ η κύρια είσ�δ�ς. Xτίστηκε απ� τ�ν Iνεγκι�λ Iσαάκ Πασά στα 1484 και είναι έ-να απ� τα πι� ελκυστικά μνημεία της πρώτης �θωμανικής περι�δ�υ στη Θεσσαλ�νίκη. O θρησκευτικ�ς και � κ�ινωνι-κ�ς �αρακτήρας στα κτίρια αυτ�ύ τ�υ είδ�υς, είναι δύσκ�λ� να "ε�ωρίσ�υν. O �ώρ�ς �ρησιμ�π�ιήθηκε μερικά �ρ�-νια για καλλιτε�νικές εκδηλώσεις και σήμερα *ρίσκεται στ� στάδι� συντήρησης (�ωτ.: K. Λι�ντης).

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 5

της Eγνατίας δύ, ήταν περι$ερει-ακ� τέμενς. Xτί�εται στα 1467 τηνεπ�ή τυ Mυράτ τυ B΄ με εντλήτης κ�ρης τυ Xαμ�άμπεη πρς τιμήτυ. Aργ�τερα γίννται αλλαγές καιπρσθήκες μετα�ύ των πίων καιένας μιναρές. T �λ συγκρ�τημαπρσαρμ��εται στην ύπαρ�η παρα-κείμενυ λυτρύ πυ δεν σώ�εταισήμερα και $θάνει στη σημερινήτυ μρ$ή περί τα 1620. T κύρικτίσμα είναι ένας μεγάλς απλ�ςτρυλαίς �ώρς, περιστι�ισμένςμε στές και ένα αίθρι με περί-στω. Στν 20� αι. επί �ρ�νια η �ρή-ση τυ λατρευτικύ αυτύ μνημεί-υ ήταν εμπρική. Σήμερα, με ση-μαντικές �ημιές απ� τυς σεισμύς,μετά τη διε�αγωγή αρ�ιτεκτνικήςτεκμηρίωσης, εκπνειται μελέτη α-ναστήλωσης με σκπ� τη �ρησιμ-πίησή τυ για πλιτιστικύς σκ-πύς.

Aλλα λ�υτράEνα άλλ σημαντικ� κτίρι της

κατηγρίας των δημ�σιων λυτρώνείναι τ λυτρ� της αγράς Πα�άρXαμάμ γνωστ� παλαι�τερα και ωςΓια� υντί Xαμάμ, αλλά και με άλλαν�ματα πυ δεί�νυν τις αλλαγέςπυ υπέστη ως πρς τη �ρήση τυ ήως πρς τη σημασία τυ στην περι-�ή. Oικδμήθηκε ως α$ιέρωμα τυXαλίλ Aγά, α�ιωματύ�υ τυ �αρε-μιύ της Πύλης, λίγ πριν τ 1500στ κέντρ της εμπρικής περι�ήςκντά στα παραθαλάσσια τεί�η. Mε-γάλες επεμ�άσεις επισκευής έγινανσε αυτ� κατά τν 19 αιώνα, ι -πίες στην υσία επι�άρυναν τ κτί-ρι. Aρ�αί υλικ� αρ�ιτεκτνικώνμελών απ� τα ρωμαϊκά, παλαι�ρι-στιανικά, �υ�αντινά κτίρια έ�ει �ρη-σιμπιηθεί τ�σ στην αρ�ική ικ-δ�μηση τυ κτιρίυ �σ και στις ε-πισκευές τυ. Διπλ� λυτρ� και αυ-τ�, έ�ει τη �αρακτηριστική θωμα-νική αρ�ιτεκτνική με τις �υ�αντι-νές επιδράσεις στ σύστημα κατα-σκευής και δ�μησης, με πλύσι ε-σωτερικ� διάκσμ απ� σταλακτί-τες και σταμπωτές διακσμήσειςστ κνίαμα και με ενδια$έρυσεςκατασκευαστικές λύσεις. Eίναι θαμ-μέν περί τα δύ μέτρα στ έδα$ςεί�ε κλεισμένες τις κύριες �ψειςτυ μέ�ρι πρ�σ$ατα απ� πρσκτί-σματα και ακ�μα μέ�ρι τώρα είναιμεγάλ μέρς τυ στα �έρια αυθαί-ρετων �ρηστών. Σήμερα αναστηλώ-νεται και μια ευρεία επέμ�αση ανά-πλασης γίνεται στην περι�ή τυ.

Δυ δεκαετίες μετά τ Λυτρ�της Aγράς, γύρω στα 1520 �τί�εταιτ Λυτρ� Πασά Xαμάμ γνωστ� ως«Φ ίνικας» απ� τν Kε�ερίμ KασίμΠασά, σαντ�άκμπεη της Θεσσαλνί-κης, κντά στα δυτικά τεί�η. Eίνα έ-να μν� λυτρ� πάνω σ�εδ�ν στδυτικ� κτάγων της παλαι�ρι-στιανικής Θεσσαλνίκης λίγ ντι�-τερα απ� τ πρ�πυλ της μνής τυγνωστύ �υ�αντινύ ναύ των Aγ.Aπστ�λων. T κτίρι είναι απλύ-στερ απ� τα πρηγύμενα, αλλά ηδ�μησή τυ είναι ε�αιρετικά επιμε-λημένη. Xρησιμπιήθηκε ως λυ-τρ� μέ�ρι τ 1978 και απ� τ�τε είναικεν�, ενώ μια μελέτη τεκμηρίωσηςέ�ει γίνει απ� την αρμ�δια υπηρε-

σία. Eνδια$ερ�μενι πλίτες έ�υνεπίσης κάνει ενέργειες για την ανά-δει�ή τυ.

B�ρεια τυ ναύ τυ Aγίυ Δημη-τρίυ �ρίσκεται τ λεγ�μεν ΓιενίXαμάμ, τ γνωστ� σήμερα κέντρπλλαπλών �ρήσεων «Aίγλη». Πρ�-κειται για πλύ μεγάλ κτίσμα δι-πλύ λυτρύ πυ σήμερα σώ�εταιμ�νν κατά τ ένα τρίτ περίπυ, α-$ύ είναι κατεδα$ισμένι �λι ι�εστί �ώρι τυ. Eίναι και αυτ� απ�τη �ριδυτική πλευρά τυ θαμμέ-ν περί τα 2,5 μέτρα, στ μήκς τηςδύ Kασσάνδρυ. Φέρεται �τι ανή-κε στ συγκρ�τημα τυ α$ιερώμα-τς τυ Kασιμιέ T�αμί, πυ ήταν να�ς τυ Aγ. Δημητρίυ και �τι κτί-στηκε τ 1531. Yπάρ�υν �μως εν-

δεί�εις στις πηγές �τι πιθαν�ν πα-λι�τερ λυτρ� να �ρισκ�ταν εκεί,η υπ�θεση �μως δεν έ�ει διερευνη-θεί επαρκώς. Πάντως σημαντικές ε-πεμ�άσεις και επισκευές της θω-μανικής περι�δυ είναι ρατές στμνημεί. Eπιπλέν ι σημερινί δυτρυλαίι �ώρι υπδ�ής πυ σώ-�νται έ�υν ενπιηθεί στν 20αιώνα για να παραλά�υν σύγ�ρ-νες �ρήσεις. Eίναι τ μ�ν απ� τα -θωμανικά μνημεία της κατηγρίαςτυ στη Θεσσαλνίκη πυ γίνεται�ρήση πέτρινων μεγάλων δ�μων και��ι μ�νν �ρήση τυ πλινθπερί-κλειστυ συστήματς. Kαι τ τελευ-ταί �μως �ρησιμπιήθηκε εδώμ’ έναν ιδιαίτερ τρ�π. Σύμ$ωναμε ρισμένα ερευνητικά συμπερά-

σματα πιθαν�τατα τ κτίσμα να έγι-νε σύμ$ωνα με τα πρ�τυπα τυ πε-ρί$ημυ αρ�ιτέκτνα Σινάν.

Λευκ�ς Πύργ�ςH ικδ�μηση τυ συμ��λυ της

Θεσσαλνίκης, τυ Λευκ ύ Πύργ υ,με τη μρ$ή πυ μας είναι γνωστ�ς,πρς τ παρ�ν τπθετείται �ρν-λγικά σ’ αυτή την ιστρική περί-δ, δηλαδή περί τ 1535 επί Συλεϊ-μάν τυ Mεγαλπρεπύς στ πλαί-σι μιας ευρείας επισκευής. H μεγά-λη μι�τητά τυ �μως με τν πύρ-γ τυ Pύμελι Xισάρ τυ 1451–2καθώς και ρισμένα πρώιμα διακ-σμητικά στι�εία στη δ�μησή τυτης ε�ωτερικής δυτικής �ψης, δικαι-λγεί την υπ�θεση �τι στα 1531–2έγιναν στην πραγματικ�τητα μ�ννεπισκευές και πρσθήκες σε πρϋ-πάρ�ν κτίσμα. T μνημεί εί�ε �ρή-ση $υλακής, $ημισμένης για τησκληρ�τητά της και ήταν γνωστ� ωςΠύργς τυ Aίματς. O τί�ς τυπερι��λυ τυ δεν υπάρ�ει πια –γκρεμίστηκε μα�ί με τα παραλιακάτεί�η. Σήμερα Λευκ�ς Πύργς, α-ναστηλωμένς πλέν είναι μυσείκαι στεγά�ει στυς �ώρυς τυ έκ-θεση για την παλαι�ριστιανικήΘεσσαλνίκη και ένα αναψυκτήριστν τελευταί �ρ$.

Mετασκευές και $άσεις μεγάλωντμημάτων των τει�ών της π�λης καιρισμένι πύργι ανήκυν επίσηςστην θωμανική της περίδ, �πωςγια παράδειγμα πύργς τυ Tριγω-νίυ, στα ανατλικά τεί�η, �τισμέ-νς στη γνωστή σε μας μρ$ή σταμέσα τυ 16υ αιώνα. T ίδι ισ�ύειγια κάπιες επεμ�άσεις στ Eπτα-πύργι. Kάπια μικρ�τερα και ψι-μ�τερα μνημεία, �πως ένα ιδιωτικ�λυτρ� στην Aνω Π�λη, τ Mαυσω-λεί τυ Mυσά Mπαμπά στην Πλα-τεία Tερψιθέας, σώ�νται ακ�μη σή-μερα. Συστήματα ύδρευσης έ�υνεπίσης εντπιστεί, αλλά τ υλικ� αυ-τ� δεν έ�ει καταγρα$εί ακ�μη.

A�ί�ει να ανα$έρυμε �τι τα θω-μανικά μνημεία άρ�ισαν να μελετώ-νται μερικά �ρ�νια μετά τ σεισμ�τυ 1978 και συνεπώς δεν είναι ε-παρκώς δημσιευμένα. Iδιαίτερα ηεσωτερική διακ�σμησή τυς και η�ωγρα$ική δεν έ�υν καθ�λυ με-λετηθεί. Aνασκα$ική έρευνα γύρωαπ� τα μνημεία αυτά, η πία θα έδι-νε στι�εία για τν �υ�αντιν� ιστ�της π�λης και τν τρ�π ή τις συν-θήκες πυ τα θωμανικά κτίρια τ-πθετήθηκαν σ’ αυτ�ν, δεν έ�ει γί-νει γνωστ� και τ αστικ� περι�άλλνδυσκλεύει επιπλέν μια τέτιαπρπτική. H υπ�θεση �τι τα μνη-μεία της πρώιμης θωμανικής πε-ρι�δυ είναι δυνατ� να περικλείυνστι�εία και πληρ$ρίες για τηνπργενέστερη απ� αυτά και τη σύγ-�ρνή τυς ιστρία συνήθως δεν α-ντιμετωπί�εται με επάρκεια δια διά-$ρυς αντικειμενικύς λ�γυς.

Παράλληλα, τα μνημεία της περι�-δυ αυτής είναι σ�εδ�ν τα μ�να με-σαιωνικά μνημεία πυ λ�γω τυ �α-ρακτήρα και τυ είδυς τυς είναισε θέση να παραλά�υν νέες �ρή-σεις σήμεα και να εμπλυτίσυν τδυναμικ� των πλιτιστικών �ώρωντης Θεσσαλνίκης.

T� τ�αμί Xαμ�άμπεη, γνωστ� ως «Aλκα�άρ» απ� τ�ν κινηματ�γρά�� π�υ στε-γα��ταν εδώ. Περι�ερειακ� τέμεν�ς, �τίστηκε στα 1467 και είναι τ� μ�ν� σω-��μεν� τ�αμί απ� την πρώτη �θωμανική περί�δ�. Στ�ν 20� αι. και μέ�ρι σή-μερα η �ρήση τ�υ μνημεί�υ είναι εμπ�ρική. Mετά τ�υς σεισμ�ύς έγινε μελέ-τη αναστήλωσης, αλλά μέ�ρι στιγμής δεν έ��υν "εκινήσει εργασίες (�ωτ.: K.Λι�ντης).

O τ�υρμπές (μαυσωλεί�) M�ύσα Mπάμπα, στην πλατεία Tερψιθέας στην AνωΠ�λη. Eίναι ένα απ� τα �ψιμ�τερα �θωμανικά μνημεία της Θεσσαλ�νίκης(�ωτ.: K. Λι�ντης).

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Mετα�υ�αντινή αρ�ιτεκτ�νικήOι να�ί συγκρ�τ�ύν �μάδα μνημείων με ιστ�ρική και αρ�ιτεκτ�νική εν�τητα

Tης Mαρίας Kαμπ�ύρη – Bαμ�ύκ�υ

Eπ. Kαθηγήτριας Aρ�ιτεκτ�νικής

H MAKPOXPONH περί�δ�ς τηςτ�υρκ�κρατίας στη Θεσσαλ�νίκη, α-π�τέλεσμα της πτώσης της π�ληςστα �έρια των T�ύρκων τ� 1430, �α-ρακτηρί�εται απ� αλλεπάλληλες κα-ταστρ��ές, δ�κιμασίες, διωγμ�ύς,αλλά και ασταμάτητες πρ�σπάθειεςσυνέ�ισης της π�λιτιστικής παράδ�-σης και ανάκτησης της ελευθερίαςτης. Mέσα σε ένα καθεστώς δημ�-γρα�ικών αλλαγών, εθνικών καιγλωσσικών ανακατατά�εων, εκπα-τρισμών και νέων επ�ικισμών θα α-ναπτυ�θεί η τέ�νη, η γνωστή ως με-τα!υ�αντινή, συνέ�εια της τέ�νηςτης άλλ�τε κραταιάς αυτ�κρατ�ρίαςτ�υ Bυ�αντί�υ.

H Θεσσαλ�νίκη, κέντρ� τ�υ Eλλη-νισμ�ύ με αδιάσπαστη ιστ�ρική συ-νέ�εια, έ�ει να επιδεί�ει σε �λ�υςτ�υς δύσκ�λ�υς αυτ�ύς �ρ�ν�υςμια �ε�ωριστή αν�δική �ικ�ν�μικήπ�ρεία και π�λιτιστική ακτιν�!�λίαστ�ν ευρύτερ� �ώρ� των Bαλκα-νίων.

Iδιαίτερ� �αρακτηριστικ� της π�-λης απ�τελεί η σύνθεση τ�υ πληθυ-σμ�ύ της απ� τρεις δια��ρετικές ε-θν�τητες, την ελληνική, την τ�υρκι-κή και την ε!ραϊκή. H εγκατάστασητων E!ραίων είναι ένα γεγ�ν�ς δε-μέν� άρρηκτα με την τύ�η και την ι-στ�ρική π�ρεία της π�λης. Στα τέλητ�υ 18�υ αι., αρ�ές τ�υ 19�υ αι., έ-πειτα απ� π�λλές ανακατατά�εις, ηεθνικ�θρησκευτική σύνθεση τ�υπληθυσμ�ύ της Θεσσαλ�νίκης δια-μ�ρ�ώνεται ως ε�ής: �ι M�υσ�υλ-μάν�ι (T�ύρκ�ι, Nτ�νμέδες, Aλ!α-ν�ί...) ανέρ��νται σε 30 �ιλιάδες, �ιEλληνες σε 16 και �ι E!ραί�ι σε 12�ιλιάδες.

Σταυρ�δρ�μι

H Θεσσαλ�νίκη, τ�π�ς συνάντη-σης ανάμεσα σε Aνατ�λή και Δύση,σταυρ�δρ�μι εμπ�ρικών δρ�μων καιθαλάσσιων επικ�ινωνιών, θα παρα-μείνει μια δεσπ���υσα κυριαρ�ικήπ�λη στα ν�τια Bαλκάνια σε �λη τηνT�υρκ�κρατία. Mια π�λη, απ� τις πι�γρα�ικές και γ�ητευτικές με τηνπ�ικιλία και τ�ν πλ�ύτ� των μνημεί-ων και της αρ�ιτεκτ�νικής της. Oι �έ-ν�ι τα�ιδιώτες και περιηγητές μι-λ�ύν γι’ αυτήν με θαυμασμ� και εν-δια�έρ�ν στις τα�ιδιωτικές αναμνή-σεις και διηγήσεις τ�υς. Eντυπωσιά-��νται απ� τα ψηλά μεσαιωνικά κά-στρα με τ�υς �γκώδεις πύργ�υς, τιςωραίες !υ�αντινές εκκλησίες στε�α-νωμένες με τ�υς τρ�ύλ�υς, τα τ�α-μιά με τ�υς πανύψηλ�υς μιναρέδες,τις μικρές και σκιερές πλατείες, τηγεμάτη κίνηση και �ωντάνια εμπ�ρι-κή αγ�ρά και τη �εστή αρ�ιτεκτ�νικήτων σπιτιών της με τα διάτρητα κα-�ασωτά και τα π�λλαπλά σα�νισιά2.

Θαυμά��υν τ� ευρύ�ωρ� λιμάνι μετα �ιλιάδες αραγμένα καρά!ια, τ��ωνταν� πλήθ�ς των ναυτικών, ε-μπ�ρων, εργατών π�υ �ε�ύνεταιστ�υς γρα�ικ�ύς και δαιδαλώδειςδρ�μ�υς. Mιλ�ύν για τις απασ��λή-σεις των κατ�ίκων, τις ενδυμασίεςτ�υς, �ωρίς να παραλείπ�υν να σ��-λιά��υν τα ιδιαίτερα �αρακτηριστικάκαι τη ν��τρ�πία των τριών θρη-σκευτικών �μάδων π�υ κατ�ικ�ύν σ’αυτήν.

H Θεσσαλ�νίκη δεν είναι μ�ν� έναμεγάλ� εμπ�ρικ� και �ικ�ν�μικ� κέ-ντρ� της Mακεδ�νίας και των Bαλ-κανίων. Eίναι συγ�ρ�νως μια π�λημε πνευματική και καλλιτε�νική δρα-στηρι�τητα, �π�υ �ι τέ�νες συνε�ί-��υν να αναπτύσσ�νται με περισσήδημι�υργικ�τητα και �αντασία. Oι�έν�ι τα�ιδιώτες, �πως � Ami Boué(αρ�ές τ�υ 19�υ αι.), δίν�υν τη πρώ-

τη θέση στ�υς Eλληνες τε�νίτες τηςπ�λης. Ωστ�σ�, δεν υπάρ�ει καμιάαμ�ι!�λία �τι �ι συνθήκες π�υ δημι-�υργήθηκαν για τ�ν Eλληνισμ� μετάτην Aλωση εί�αν αρνητικ� αντίκτυπ�στην ανάπτυ�η της τέ�νης και ιδιαί-τερα της αρ�ιτεκτ�νικής.

Tαπεινές και απέριττες

Aπ� τα πι� αντιπρ�σωπευτικάδείγματα τέ�νης των �ρ�νων τηςτ�υρκ�κρατίας στη Θεσσαλ�νίκη εί-ναι �ι μετα!υ�αντινές εκκλησίες, τα-πεινές και απέριττες, ενδεικτικές, ω-στ�σ�, τ�υ καλλιτε�νικ�ύ μαρασμ�ύστ�ν �π�ί� �ι κατακτητές θέλησαννα καταδικάσ�υν τ� ελληνικ� στ�ι-�εί� με τις απαγ�ρεύσεις τ�υς. Eίναιγνωστ� �τι �ι κάτ�ικ�ι της Θεσσαλ�-νίκης, �πως άλλωστε και �λ�ι �ι �ρι-στιαν�ί, δεν εί�αν δικαίωμα να �τί-

��υν καιν�ύργι�υς να�ύς, η δε επι-σκευή των παλιών απαιτ�ύσε ειδικήάδεια. Oι πηγές διασώ��υν �ν�ματαπρ�κρίτων και πλ�ύσιων Θεσσαλ�νι-κέων π�υ κατά�ερναν να �επερν�ύντα εμπ�δια αυτά με γενναι�δωρεςπρ�σ��ρές στ�ν σ�υλτάν� και τις ε-παρ�ιακές αρ�ές.

Oι μετα!υ�αντιν�ί να�ί, �ι περισ-σ�τερ�ι συγκεντρωμέν�ι στ� ανατ�-λικ� μέρ�ς της π�λης, κατά μήκ�ςτ�υ «Φαρδύ» δρ�μ�υ των Eλλήνων–της σημερινής Eγνατίας– απ�τε-λ�ύσαν τ�υς πυρήνες γύρω απ�τ�υς �π�ί�υς �ργανώθηκε η θρη-σκευτική και κ�ινωνική �ωή των �ρι-στιανών. Στ�υς σκ�τειν�ύς αιώνεςμετά τ� 1453, η �ρθ�δ��η πίστη υ-πήρ�ε τ� κατα�ύγι� και η παρηγ�ριάτ�υ υπ�δ�υλ�υ ελληνικ�ύ λα�ύ. OιEλληνες της Θεσσαλ�νίκης, συσπει-ρωμέν�ι γύρω απ� τις περι�ρ�νημέ-νες απ� τ�υς T�ύρκ�υς εκκλησίες α-γωνί��νταν να περισώσ�υν �,τι μπ�-ρ�ύσαν απ� την πνευματική και καλ-λιτε�νική τ�υς κληρ�ν�μιά. H συν�ι-κία τ�υ Aγί�υ Aθανασί�υ, η περι��ήγύρω απ� την Kαμάρα και τ� Iππ�-δρ�μι� απ�τελ�ύσαν ένα συγκρ�τη-μα ελληνικών συν�ικιών π�υ ήταν, �-πως ανα�έρει και � καθηγητής Aπ.Bακαλ�π�υλ�ς, �,τι τ� Φανάρι γιατην Π�λη.

Oι �ριστιανικ�ί να�ί κρυμμέν�ι πί-σω απ� σπίτια, μικρ�μάγα�α και πα-παδικά, σε αντίθεση με τις ε!ραϊκέςσυναγωγές π�υ ήταν πάνω στ�υςδρ�μ�υς, �πως παρατηρεί � Γάλλ�ςιεραπ�στ�λ�ς Souciet (1735), απ�τε-λ�ύν τ�υς καλύτερ�υς μάρτυρεςτων δύσκ�λων �ρ�νων της π�ληςκάτω απ� τ�ν τ�υρκικ� �υγ�. Oι με-τα!υ�αντινές εκκλησίες, ως κτίσμα-τα τ�υ μεγαλύτερ�υ αστικ�ύ κέ-ντρ�υ της Mακεδ�νίας, δεν μπ�ρ�ύννα συγκριθ�ύν με τα μεγάλα μ�να-στηριακά καθιδρύματα τ�υ 16�υ και17�υ αι., της πι� λαμπρής, �ωρίς υ-περ!�λή, περι�δ�υ της μετα!υ�αντι-νής μ�ναστηριακής αρ�ιτεκτ�νικής.Tα μ�ναστηριακά συγκρ�τήματα μετα καθιερωμένα πρ�ν�μια απ� την �-θωμανική ε��υσία θα απ�τελέσ�υνσημαντικές εστίες καλλιτε�νικήςδραστηρι�τητας και θα δώσ�υν ε�αι-ρετικά δείγματα να�δ�μίας (Aθως,Mετέωρα), τη στιγμή π�υ � υπ�λ�ι-π�ς Eλληνισμ�ς περνά μια !αθιά �ι-κ�ν�μική και πνευματική κρίση.

Στη θέση παλαιών

Σύμ�ωνα με τις πηγές, �ι περισσ�-τερ�ι μετα!υ�αντιν�ί να�ί έ��υν κτι-στεί στη θέση παλαι�τέρων !υ�αντι-νών. Bρίσκ�υμε στα κείμενα �τι στιςδύ� πρώτες δεκαετίες τ�υ 19�υ αι.ανακαινίσθηκαν ή επισκευάστηκαντ�υλά�ιστ�ν επτά απ� τις δώδεκαμετα!υ�αντινές εκκλησίες, π�υ, δυ-στυ�ώς, στις μέρες μας, έ��υν υπ�-στεί π�λλές αλλ�ιώσεις. H �ικ�δ�μι-

O Aγι�ς Mηνάς, δυτική �ψη, η είσ�δ�ς. Aπ� τ� 1806 κάηκε δύ� ��ρές και �α-να�τίστηκε. H σημερινή τ�υ μ�ρ�ή, κτίσμα τ�υ 1852, είναι έργ� τ�υ αρ�ιτέ-κτ�να Pάλλη Πλι�ύ��υ (�ωτ. K. Λι�ντης).

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 7

κή αυτή δραστηρι�τητα συμπίπτει μεμια γενικ�τερη �ικ�ν�μική και πνευ-ματική άνθηση π�υ γνώρισε τ� ελλη-νικ� στ�ι�εί� της π�λης απ� τ�ν 18�αιώνα και ε�ής.

Aπ� τις 12 �ριστιανικές εκκλησίεςτης T�υρκ�κρατίας έ��υν σωθεί μέ-�ρι σήμερα �ι ε�ής: � Aγι�ς Aθανά-σι�ς, η Παναγία η Γ�ργ�επήκ��ς ήΠαναγ�ύδα, η Yπαπαντή, η Παναγίαη Λαγωδιανή ή Λαγ�υδιάτ�υ, η Πα-ναγία η Tρανή, η Nέα Παναγία, �Aγι�ς Aντώνι�ς και � Aγι�ς Mηνάς.Oι υπ�λ�ιπ�ι πέντε έ��υν �ανακτι-στεί πρ�σ�ατα στις παλαι�τερες θέ-σεις τ�υς3.

Tύπ�ς και �αρακτηριστικά

Oι παραπάνω να�ί απ�τελ�ύν μια�μάδα μνημείων με ιστ�ρική και αρ-�ιτεκτ�νική εν�τητα και ιδιαίτερη�υσι�γνωμία. Aνήκ�υν στ�ν τύπ�της τρίκλητης �υλ�στεγης !ασιλι-κής, π�υ επικράτησε στ�ν ελλαδικ��ώρ� κατά τ�ν 18� και 19� αιώνα. Hεπικράτηση αυτή ερμηνεύτηκε απ��ρισμέν�υς μελετητές ως πρ�σπά-θεια ανα!ίωσης παλαι��ριστιανικώνπρ�τύπων και σ�ετίστηκε με τηδράση τ�υ πατριάρ�η Kαλλινίκ�υτ�υ Δ΄. H γενικευμένη �ρήση τ�υ τύ-π�υ, πάντως, πρέπει να θεωρηθεί α-π�τέλεσμα π�λλών συγ�ρ�νως πα-ραγ�ντων, �πως κατασκευαστικών,λειτ�υργικών, κ�ινωνικών και συμ-!�λικών.

Oι εκκλησίες αυτές δεν έ��υννάρθηκα, �ύτε, �μως, και την τ�σ�τυπική ε�ωτερική στ�ά (�αγιάτι), π�υσε σ�ήμα Π ή Γ περιέ�ει συνήθωςτ�υς μετα!υ�αντιν�ύς να�ύς. Aνά-μεσα στα κ�ινά τυπ�λ�γικά �αρακτη-ριστικά τ�υς α�ί�ει να επισημάν�υμετην ύπαρ�η πρ�να�υ ή πρ�στώ�υστ� δυτικ� μέρ�ς τ�υ να�ύ, �πως καιτην εμ�άνιση τ�υ γυναικωνίτη, στ�ι-�εί�υ αρκετά �ψιμ�υ στις μετα!υ�α-ντινές εκκλησίες. Aλλες �μ�ι�τητεςπαρατηρ�ύνται σε επί μέρ�υς μ�ρ-��λ�γικά και κατασκευαστικά στ�ι-�εία, �πως στη διαμ�ρ�ωση των α-ν�ιγμάτων, στις τ�ι��π�ιίες και σταδιά��ρες διακ�σμητικά στ�ι�εία,των �π�ίων �ρισμένα πρ�τυπα !ρί-σκ�νται στην ισλαμική αρ�ιτεκτ�νι-κή. Xαρακτηριστικ� παράδειγαμ η�ρήση της �αλτσ�γωνιάς με τ�υςψευδ�σταλακτίτες στ�υς ε�ωτερι-κ�ύς τ�ί��υς μερικών μνημείων(Aγι�ς Aθανάσι�ς, Παναγία η Γ�ργ�-επήκ��ς). Tα παραπάνω στ�ι�εία κα-θώς και άλλα διακ�σμητικά θέματαδεν πρ�κύπτ�υν πάντα απ� �ικ�δ�-μικ�ύς ή πρακτικ�ύς λ�γ�υς, αλλά α-π�τελ�ύν και ένα είδ�ς μανιέρας.

Aνανέωση

Aπ� τα μέσα τ�υ 19�υ αι., η εκκλη-σιαστική αρ�ιτεκτ�νική γνωρί�ει μιαανανέωση, απ�τέλεσμα της τάσηςεκσυγ�ρ�νισμ�ύ της �θωμανικήςαυτ�κρατ�ρίας, αλλά και της ελευ-θερίας δράσης π�υ εί�αν απ�κτήσει�ι διά��ρες εθνικ�θρησκευτικέςκ�ιν�τητες μετά τ� 1856 (έτ�ς κα-θιέρωσης τ�υ Xάτι–X�υμαγι�ύν)σ�ετικά με την επισκευή ή την ανέ-γερση εκκλησιών, κ�ιν�τικών κτι-

ρίων, εκπαιδευτηρίων, ν�σ�κ�μείωνκ.ά.

Eνα πρώτ� δείγμα της ανανεωτι-κής αυτής τάσης απ�τελεί � Aγι�ς

Mηνάς (1852) έργ� τ�υ αρ�ιτέκτ�ναPάλλη Πλι�ύ��υ, με ε�ωτερική στ�άσε σ�ήμα Π γύρω απ� τ�ν κεντρικ�πυρήνα της τρίκλιτης !ασιλικής. H

σύνθεση αυτή επιτρέπει μεγαλύτε-ρες διαστάσεις, ανάταση στ� εσωτε-ρικ� τ�υ να�ύ και σε συνδυασμ� μετα π�λλά και μεγάλα παράθυρα δημι-�υργεί μία άλλη αίσθηση μεγαλ�πρέ-πειας. H δημι�υργία τ�υ τύπ�υ της!ασιλικής με περιστύλι�, �ργανικάδεμέν� με τ�ν πυρήνα τ�υ να�ύ,μπ�ρεί να ερμηνευτεί κυρίως ως �-�ειλ�μενη σε κατασκευαστικ�ύς λ�-γ�υς ή και στη συνε�ή αύ�ηση τ�υπληθυσμ�ύ. O Aγι�ς Mηνάς, παράτ�υς νεωτερισμ�ύς τ�υ, παραμένειένα παράδειγμα θρησκευτικ�ύ κτί-σματ�ς, π�λύ κ�ντά ακ�μη στη μετα-!υ�αντινή παράδ�ση, ένα κτίσμα π�υ�ανερώνει τις στενές καλλιτε�νικέςσ�έσεις π�υ υπήρ�αν πάντα ανάμε-σα στη Θεσσαλ�νίκη και την Kων-σταντιν�ύπ�λη.

Eκτ�ς απ� τις μεγαλύτερες δια-στάσεις των ναών, την ε�ωτερικήστ�ά, τα π�λλά και μεγάλα παράθυ-ρα, τις επιμελημένες τ�ι��π�ιίες, έ-να άλλ� �αρακτηριστικ� αρ�ιτεκτ�-νικ� στ�ι�εί� της τελευταίας περι�-δ�υ της τ�υρκ�κρατίας, είναι η κα-τασκευή των καμπαναριών, η �ρήσητων �π�ίων ήταν απαγ�ρευμένη έωςτ�τε. Aντιπρ�σωπευτικ� δείγμα απ�-τελεί τ� κωδων�στάσι� της Πανα-γίας Γ�ργ�επηκ��υ (1867), ελεύθε-ρ� στ� �ώρ�, σε αντίθεση με άλλακωδων�στάσια, π�υ είναι ενσωματω-μένα στ� �γκ�μετρικ� περίγραμματ�υ να�ύ.

H άνθηση της εκκλησιαστικής αρ-�ιτεκτ�νικής συνε�ί�εται σε �λ� τ�τελευταί� τέταρτ� τ�υ 19�υ αι. καιμέ�ρι την απελευθέρωση τ� 1912.Kτί��νται νέες εκκλησίες τ�σ� μέσαστ�ν παραδ�σιακ� ιστ� της π�λης,�σ� και στις νέες συν�ικίες εκτ�ςτων τει�ών. Tα μνημεία της περι�-δ�υ αυτής, η Eυαγγελίστρια (1875), �

O Aγι�ς Aθανάσι�ς στην Eγνατία �δ�, N.A. άπ�ψη. Eγ�άραγμα στ� υπέρθυρ� της ν�τιας εισ�δ�υ μας δίνει την ημε-ρ�μηνία �ικ�δ�μησης: 15 N�εμρί�υ 1818 (�ωτ.: K. Λι�ντης).

Aγι�ς Aντώνι�ς. H δυτική �ψη και η κύρια είσ�δ�ς τ�υ να�ύ (�ωτ.: Γ. Π�ύπης). Συνέ�εια στην 8η σελίδα

Γρηγ�ρι�ς Παλαμάς (1891), έργ� τωναρ�ιτεκτ�νων Eρν. Tσίλερ και <. Παι-�νίδη, η Aνάληψη (1897), η AγίαTριάδα (1888), ακ�μη και � ναΐσκ�ςτ�υ Aγί�υ Xαραλάμπ�υς (1905), ει-σάγ�υν μια εντελώς νε�κλασικί��υ-σα ή εκλεκτικιστική μ�ρ��λ�γία.

Tα θρησκευτικά αυτά κτίσματα, α-κ�λ�υθώντας τυπ�λ�γικά και μ�ρ-��λ�γικά στ�ι�εία μιας «λ�γιας» αρ-�ιτεκτ�νικής, απ�μακρύν�νται απ�τ�ν γνωστ� τύπ� της �υλ�στεγης!ασιλικής των �ρ�νων της τ�υρκ�-κρατίας και μα�ί με �μ�ια παραδείγ-

ματα άλλων αστικών κέντρων μας ει-σάγ�υν σε ένα νέ� κε�άλαι� της νε-�ελληνικής εκκλησιαστικής αρ�ιτε-κτ�νικής.

Tις ταπεινές κατασκευές με τις �α-μηλές αναλ�γίες, �πως �ρι�ε � κατα-κτητής, έρ��νται να πλ�υτίσ�υν στ�εσωτερικ� � �υλ�γλυπτ�ς διάκ�-σμ�ς, π�υ απ�τελ�ύσε !ασική λει-τ�υργική συμπλήρωση κάθε μετα!υ-�αντιν�ύ να�ύ. Aπ� τ�ν διάκ�σμ�αυτ�, π�υ αντανακλ�ύσε με τ�ν πι�θαυμάσι� τρ�π� την υπ�!λητική καικατανυ�τική ατμ�σ�αιρα τ�υ εσωτε-ρικ�ύ, έ��υν σωθεί μερικά ανεκτίμη-

τα �υλ�γλυπτα τέμπλα. Στην ίδια τε-�νική με τ� τέμπλ� ήταν δ�υλεμένασυνήθως και τα εκκλησιαστικά έπι-πλα, �ι άμ!ωνες, �ι δεσπ�τικ�ί θρ�-ν�ι, τα αναλ�για, π�λλές ��ρές δεκαι τα στασίδια.

Xαρακτηριστικ� δείγμα μετα!υ�α-ντινής εκκλησιαστικής �υλ�γλυπτι-κής στη Θεσσαλ�νίκη απ�τελεί τ�τέμπλ� της Nέας Παναγίας (18�ς αι-ώνας), συνδυασμ�ς �αμηλ�ύ ανά-γλυ��υ και διάτρητ�υ διακ�σμ�υ.Παράλληλα με τα �υλ�γλυπτα αυτάεικ�ν�στάσια, !ρίσκ�υμε στις εκκλη-σίες της Θεσσαλ�νίκης και �ωγρα�ι-

στά, �πως τα τέμπλα της Yπαπαντής,τ�υ Aγί�υ Aθανασί�υ και τ�υ Aγί�υAντωνί�υ, με απ�ψεις π�λεως τηςΔυτικής Eυρώπης, με τ�πία, λίμνες,π�τάμια άνθη, π�υ θα μπ�ρ�ύσαν ναθεωρηθ�ύν εκλαϊκευμένα θέματατ�υ μπαρ�κ.

Aναπ�σπαστα δεμένες με τις �υ-λ�στεγες αυτές !ασιλικές και τ�ν�υλ�γλυπτ� διάκ�σμ� τ�υς είναι �ι�ρ��ές των εκκλησιών, στ�λισμένεςμε την τυπική και στα αρ��ντικά σπί-τια της επ��ής διακ�σμηση. Στις �-ρ��ές αυτές !ρίσκ�υμε «μπακλα!ω-τά» γεωμετρικά σ�ήματα ή και αρα-!�υργήματα π�υ σ�ηματί��νται απ�λεπτ�ύς πή�εις. Στ� κέντρ� σ�ημα-τί�εται πάντα μεγάλ�ς �μ�αλ�ς π�υτ�νί�εται με σκαλίσματα ή άλλα κ�-σμήματα. Aπ� τα μέσα τ�υ 19�υ αι. έ-να νέ� καλλιτε�νικ� ύ��ς υι�θετεί-ται στην εσωτερική διακ�σμηση τωνναών, τ� �π�ί� είναι σε άμεση σ�έσημε την αρ�ιτεκτ�νική τ�υς. Tα στ�ι-�εία τ�υ διάκ�σμ�υ θυμί��υν άλλ�τετ� �ψιμ� μπαρ�κ της κεντρικής Eυ-ρώπης, γνωστ� απ� την κ�σμική �ω-γρα�ική των αρ��ντ�σπιτων και τωντ�αμιών, άλλ�τε θέματα π�υ �ανε-ρών�υν την επίδραση των νέων ευ-ρωπαϊκών ιδεών και άλλ�τε μ�τί!απ�υ απ�τελ�ύν συνέ�εια της παρά-δ�σης.

Aπ� τα μετα!υ�αντινά μνημεία τηςΘεσσαλ�νίκης, ανακαινισμένα ή επι-σκευασμένα, δεν έ�ει διασωθεί α�ι�-λ�γ�ς �ωγρα�ικ�ς διάκ�σμ�ς, εκτ�ςαπ� ελά�ιστα δείγματα στη Nέα Πα-ναγία. Oι τ�ι��γρα�ίες αυτές π�υσώ��νται στ� ανατ�λικ� μέρ�ς τ�υνα�ύ �αίνεται �τι έ��υν σ�έση με τη�ωγρα�ική τ�υ 18�υ αιώνα τ�υ Aγί�υOρ�υς, π�υ �αρακτηρί�εται απ� μιασυνειδητή επιστρ��ή σε αθωνικάπρ�τυπα της παλαι�λ�γειας επ��ήςκαι ιδιαίτερα σε έργα τ�υ Πανσέλη-ν�υ. Eνας μεγάλ�ς αριθμ�ς ��ρη-τών εικ�νων απ� τη Θεσσαλ�νίκη, α-π� τα καλύτερα δείγματα τ�υ εί-δ�υς, δεν μπ�ρεί να καλύψει την έλ-λειψη της μνημειακής �ωγρα�ικήςστην π�λη.

H ιστ�ρική σημασία των μετα!υ�α-ντινών εκκλησιών συλλειτ�υργεί μετην έκ�ραση της �ρθ�δ��ης πνευ-ματικ�τητας και με τ� ενδια�έρ�ντ�υς απ� την άπ�ψη τ�υ κ�ινωνικ�ύ�ώρ�υ, καθώς απ�τέλεσαν τ�υς π�-λ�υς γύρω απ� τ�υς �π�ί�υς �ργα-νώθηκε σε �λες τις μ�ρ�ές τ�υ �συλλ�γικ�ς !ί�ς τ�υ υπ�δ�υλ�υEλληνισμ�ύ.

Σημειώσεις:1) H τέ�νη �ν�μάστηκε μετα�υ�αντινή σύμ-

�ωνα με τη ρήση τ�υ P�υμάν�υ �υ�αντι-ν�λ�γ�υ N. Jorga, Byzance apres Byzance.

2) σα�νισί: μπαλκ�νι σκεπαστ� (τ�υρκ.sahnishin), πρ�ε���ή τ�υ επάνω �ρ���υπρ�ς τ� δρ�μ�.

3) Παναγία η Λαγ�υδιανή (1802). Aγι�ςMηνάς (1806), � �π�ί�ς κάηκε δύ� ��ρέςκαι �ανακτίστηκε τ� 1852, ενώ �ι: Aγι�ςAθανάσι�ς, Παναγία η Γ�ργ�επήκ��ς ήΠαναγ�ύδα, Παναγία Δέ�ια, Aγι�ς Kων-σταντίν�ς και Παναγία Tρανή ή Nέα Πα-ναγία ανα�έρ�νται στις πηγές �τι κτίστη-καν ή ανακαινίστηκαν τ� 1818. Oι νε�τε-ρες εκκλησίες είναι: Aγι�ς Kωνσταντίν�ςστ� Iππ�δρ�μι�, Aγι�ς Nικ�λα�ς στηνπλατεία Δικαστηρίων, Aγία Θε�δώρα,Παναγία Δέ�ια και η Mητρ�π�λη (1891),στη θέση εκκλησίας α�ιερωμένης στηνΠαναγία και τ�ν Aγι� Δημήτρι�.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα

O Aγι�ς Mηνάς. Aπ�ψη τ�υ εσωτερικ�ύ. Δεσπ�&ει � άμωνας με γύψινες διακ�σμήσεις.

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 9

H Aνω Π�ληIστ�ρικά, δημ�γρα ικά και π�λε�δ�μικά �αρακτηριστικά τ�υ παραδ�σιακ�ύ �ικισμ�ύ

T�υ Aγι I. Aναστασιάδη

Aρ�ιτέκτ�ν�ς – Π�λε�δ�μ�υEπ. Kαθ/τή Tμήματ�ς Aρ�ιτεκτ�νων A.Π.Θ.

O ΠAPAΔOΣIAKOΣ �ικισμς της AνωΠλης στη Θεσσαλ�νίκη �ρί�εται σή-μερα απ τα �υ�αντινά τεί�η στ���ρρά κι απ’ την �δ Oλυμπιάδ�ςστ� ντ�. Στη διάρκεια της �θωμανι-κής κυριαρ�ίας τ� τμήμα αυτ τηςπλης εκτεινταν στα ντια μέ�ριτην �δ Aγί�υ Δημητρί�υ και τις πα-ρυ!ές τ�υ Bαρδάρη και απ�τελ�ύσετη συν�ικία π�υ κατ�ικ�ύσε κυρίως� τ�υρκικς πληθυσμς και ήτανγνωστή ως Mπαΐρι. Xαρακτηριστικτης εσωτερικής �ργάνωσης τηςΘεσσαλ�νίκης στα �ρνια της τ�υρ-κικής κυριαρ�ίας ήταν � δια�ωρι-σμς κατά εθντητες, πράγμα π�υ έ-παι#ε σημαντικ ρλ� στην ε#έλι#ηκαι στη μ�ρ!ή της.

Mε �άση τα δια!�ρετικά πληθυ-σμιακά στρώματα, δημι�υργήθηκαν�ι αντίστ�ι�ες συν�ικίες στην πλη,η ελληνική, η ε�ραϊκή και η τ�υρκι-κή, καθώς και �ι δευτερεύ�υσες συ-ν�ικίες των Aρμενίων, των Σέρ�ων,των Φράγκων κ.ά. Aπ τ�ν 18� αιώ-να, σε λη την πλη, η διάρθρωσητων συν�ικιών παραμένει η ίδια μέ-�ρι την απελευθέρωσή της. (Δημη-τριάδης, B., 1983, σε. 86–90)

Aμιγώς τ�υρκική

Στη διάρκεια της ελληνιστικής(316 π.X.–168 π.X.) και της ρωμαϊκής(168 π.X.–325 μ.X) περιδ�υ, η A.Π. ή-ταν ακατ�ίκητη. Eπίσης, και σ’ λη τηδιάρκεια της �υ�αντινής περιδ�υ(325 μ.X.–1430 μ.X.), μν� τ� ντι�,τ� κεντρικ και τ� ν�τι�δυτικ τμή-μα της ήταν κατ�ικημέν�. Στην πε-ρί�δ� της τ�υρκ�κρατίας (1430–1912μ.X.), η A.Π. ήταν η πρ�ν�μι�ύ�α πε-ρι��ή της πλης, ε#αιτίας τ�υ καλ�ύκλίματ�ς, τ�υ καθαρ�ύ αέρα και τηςθέας απ τη μια και της στρατηγικήςτης θέσης λγω τ�υ υψ�μέτρ�υ καιτων ��ρείων τει�ών απ την άλλη.

Για τ�υς παραπάνω λγ�υς επιλέ-�θηκε να κατ�ικηθεί απ’ τ� τ�υρκικκυρίαρ�� στ�ι�εί� της πλης και πά-λι μως σε κάπ�ια απσταση ασ!α-λείας απ τα τεί�η. Σ’ λη τη διάρ-κεια της τ�υρκ�κρατίας, η A.Π. ήταναραι�κατ�ικημένη και � πληθυσμςτης παρέμενε αμιγής τ�υρκικς καισυγκεντρωμέν�ς αρκετά κεντρικά.

Mν� γύρω απ τ�ν Aγι� Nικλα�τ�ν Oρ!αν και τη Λαγ�υδιανή, υ-πήρ�αν μερικές αραι�κατ�ικημένεςπεριθωριακές !τω�ές ελληνικές συ-ν�ικίες. Eπίσης, γύρω απ τ� μ�να-στήρι των Bλαττάδων, υπήρ�ε μιαμικρή συγκέντρωση �ριστιανικ�ύπληθυσμ�ύ. Aυ#ήσεις στ�ν πληθυ-σμ της A.Π. έ��υμε στα τέλη τ�υ17�υ αιώνα με την μετ�ίκηση στιςμ�υσ�υλμανικές συν�ικίες E�ραίωνπ�υ ε#ισλαμίστηκαν, των Nτ�νμέ-

δων (Bακαλπ�υλ�ς, A., 1983, σελ.258, 284, 324) και μετά τ� 1878 μετην εγκατάσταση T�ύρκων πρ�σ!ύ-γων απ’ τη B�σνία. Tτε αρ�ί�ει καιη αν�ικ�δμηση των περι��ών γύρωαπ’ τα �ρεια και ��ρει�ανατ�λικάτεί�η.

Σε ,τι α!�ρά στην κ�ινωνικήδιάρθρωση των τ�υρκικών συν�ι-κιών, αυτές ήταν ως επί τ� πλείστ�νπερι�ές κατ�ικίας, �ωρίς κανένα�υσιαστικ εμπ�ρικ κέντρ�, �αρα-κτηριστικ π�υ η A.Π. τ� διατηρεί καισήμερα. Στις τ�υρκικές συν�ικίεςδεν υπήρ�ε �υσιαστικά μεσαία τά#η.Oλ�ι ήταν ή π�λύ πλ�ύσι�ι ή π�λύ!τω��ί. Oι T�ύρκ�ι, �ι �π�ί�ι κατεί-�αν κυρίως τις δι�ικητικές θέσειςστην πλη, εί�αν δημι�υργήσει ένακλειστ �ικ�ν�μικ σύστημα. Πάνταμως ήταν ε#αρτημέν�ι απ’ τις εμπ�-ρικές μ�νάδες τ�υ κέντρ�υ.

Mετά τη Mικρασιατική καταστρ�-!ή, τη ρύθμιση των στεγαστικών �η-τημάτων και την ε!αρμ�γή τ�υ πρ�-γράμματ�ς ανταλλαγής των πληθυ-σμών ανέλα�ε η Yπηρεσία Aνταλλα-#ίμων. H A.Π. δέ�θηκε ένα σημαντικαριθμ πρ�σ!ύγων με απ�τέλεσμα,ε#αιτίας των αυ#ημένων στεγαστι-κών αναγκών, την κατάτμηση των �ι-κ�πέδων, την παρα�ώρηση ελεύθε-ρων �ώρων, με καταληκτική συνέ-πεια τη σημαντική δια!�ρ�π�ίησητ�υ περι�άλλ�ντ�ς λης της περι�-�ής. Σημαντική παρατήρηση είναι τιμε την ανταλλαγή των πληθυσμών,ενώ στ� σύν�λ� της πλης η αύ#ησητ�υ πληθυσμ�ύ ήταν μικρτερη απτην αύ#ηση της έκτασης και επ�μέ-νως έ��υμε μια μείωση της μέσηςπυκντητας, στην A.Π. η έκταση πα-ρέμεινε σταθερή –περίπ�υ 50.50Ha–,και επ�μένως, η μέση πυκντητα αυ-

#ήθηκε σημαντικά, με απ�τέλεσμασήμερα, η μέση ιδι�κτησία στην A.Π.να είναι περίπ�υ 40 τ.μ. / �ικ�γένεια.(Aναστασιάδης, A., 1982, σελ. 88 καιSvoronos, N., 1956).

Aρ�ιτεκτ�νική και π�λε�δ�μία

Oι τ�υρκικές συν�ικίες της A.Π. ή-ταν συνήθως �ωρισμένες μετα#ύτ�υς απ �έρσες εκτάσεις, απ�τε-λ�ύσαν μως μια ενιαία �ικιστική ε-ντητα με π�λλές �ωρισμένες γειτ�-νιές, απ�κεντρωμένες, αντίθετα απαυτ π�υ συνέ�αινε στις συν�ικίεςτων άλλων !υλετικών στρωμάτωντης πλης, π�υ υπήρ�ε πυκνή δ-μηση (M�σκώ!, K., 1978). Tα σπίτιαήταν αραι�κτισμένα με μεγάλες αυ-λές σε απσταση τ� ένα απ τ� άλλ�,με σημαντικ μέγεθ�ς και καλή κα-τασκευή. (Mωραϊτπ�υλ�ς, Γ.K.1882).

H αρ�ιτεκτ�νική των σπιτιών μπ�-ρεί να �αρακτηριστεί �μ�ι�γενής καιπαρμ�ια με αυτή π�υ κανείς συνα-ντ�ύσε στ�ν ευρύτερ� �αλκανικ�ώρ� και στην Aνατ�λή. O αρ�ιτέ-κτ�νας ήταν κάπ�ι�ς άγνωστ�ς κα-τασκευαστής, � λαϊκς ανώνυμ�ςαρ�ιτέκτ�νας π�υ σ�εδία�ε, έκτι�εκαι κατ�ικ�ύσε � ιδι�ς τ� σπίτι. H τυ-π�λ�γία εί�ε τα στ�ι�εία της λαϊκήςμακεδ�νικής και τ�υρκικής αρ�ιτε-κτ�νικής, δύ� είδη με π�λλά κ�ινάστ�ι�εία είτε μ�ρ!�λικά είτε στ�ι-�εία διάτα#ης της �ρήσης των �ώ-ρων. Xαρακτηριστικ είναι τι τατ�υρκικά σπίτια εί�αν πι� π�λλά δια-κ�σμητικά στ�ι�εία – τριγωνικ αέ-τωμα στ� μέσ� της μπρ�στινής ψηςμε γλυπτές διακ�σμήσεις, #ύλινεςκ�ρνί�ες και παραστάδες – σε σ�έσημε τα μακεδ�νίτικα π�υ ήταν πι� λιτάκαι γεωμετρικά και με μικρτερα α-ν�ίγματα. (Aναστασιάδης, A., 1989,σελ. 18–24). Eνας άλλ�ς τύπ�ς κατ�ι-κίας π�υ συναντάμε είναι η ε�ραϊκήκατ�ικία των Nτ�νμέδων με αρ�ικτ�-νικές επιδράσεις τ�υ νε�κλασικι-σμ�ύ της Δυτικής Eυρώπης τσ� σταδιακ�σμητικά στ�ι�εία της σ� καιστη γενική μ�ρ!ή της, πράγμα π�υ�!είλεται στην ισπανική πρ�έλευσηκαι καταγωγή των ε�ραίων της Θεσ-σαλ�νίκης (Bακαλπ�υλ�ς, A., 1983,215–219).

Γενικά �ι κατ�ικίες ήταν διώρ�!αή τριώρ�!α κτίσματα, με συμμετρικά�ργανωμένες ψεις, π�υ μερικές!�ρές συναντάμε τη �ρήση ψευδ�-παραστάδων, στ�ι�εί� π�υ πρ�έρ�ε-ται απ την κλασική αρ�ιτεκτ�νική.Tα υλικά δμησης ήταν συνήθως τα#ύλα και �ι πέτρες και τα είδη δμη-σης � τσατμάς και η μπαγδατί. Tα πι��αρακτηριστικά μ�ρ!�λ�γικά τ�υςστ�ι�εία ήταν τ� σα�νισί – κλειστήπρ�ε#��ή των γκων τ�υ �ρ!�υ α-π τ� επίπεδ� των τ�ί�ων τ�υ ισ�-

Διατηρητέ� σπίτι π�υ �ρίσκεται στην �δ� Δημ. Π�λι�ρκητή στη συν�ικία Tσι-νάρι και η κατασκευή τ�υ τ�π�θετείται στα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνα, μεσημαντικά μ�ρ��λ�γικά στ�ι�εία συνδυασμ�ύ μακεδ�νίτικης και νε�κλασι-κής αρ�ιτεκτ�νικής. Xαρακτηριστικά τ�υ, η �ργάνωση της �ψης με δύ� σα-�νισιά, τ� ένα κάτω απ’ τ� άλλ� –μ�ναδική τυπ�λ�γική λεπτ�μέρεια– και η α-π�μίμηση νε�κλασικών στ�ι�είων στ� επί�ρισμα.

Συνέ�εια στην 10η σελίδα

γεί�υ, π�υ συνήθως συναντάμε στ�νπι� πρ�ν�μι�ύ�� �ώρ� τ�υ σπιτι�ύ,στ�ν �ντά, τ� �αγιάτι – σκεπαστς υ-παίθρι�ς �ώρ�ς στ�ν ρ�!�, πρ�έ-κταση τ�υ εσωτερικ�ύ τ�υ σπιτι�ύ–,π�υ απ�τελ�ύσε τ�ν πυρήνα τ�υσπιτι�ύ, τ�ν πνεύμ�να αερισμ�ύ καιηλιασμ�ύ, �ι δια�ατικ�ί, π�υ ήτανδί�δ�ι π�υ �δηγ�ύσαν στην εσωτε-ρικη κ�ιν�ρηστη αυλή. Στ� εσωτε-ρικ τ�υς τα σπίτια ήταν �αμηλ�τά-�ανα, με #ύλινα τα�άνια με #υλγλυ-πτες διακ�σμήσεις ή απλές κ�ρνί�ες,#ύλινα πατώματα, σκάλες και κ�υ-!ώματα (Aναστασιάδης, A., 1989,σελ. 24 και M�υτσπ�υλ�ς, N., 1979,σελ. 17–48).

T� πρ�σ υγικ� σπίτιH απελευθέρωση της πλης και η

εγκατάσταση των πρ�σ!ύγων στηδεκαετία τ�υ 1920, υπήρ#αν καθ�ρι-στικ�ί παράγ�ντες για τη μετε#έλι#ητης αρ�ιτεκτ�νικής και π�λε�δ�μίαςτης A.Π. Eνας νέ�ς τύπ�ς κατ�ικίας,για να καλύψει τις στεγαστικές ανά-γκες της στιγμής δημι�υργείται, τ�πρ�σ!υγικ σπίτι, τ� �π�ί� και στησημερινή επ��ή απ�τελεί την επι-κρατέστερη μ�ρ!ή κατ�ικίας. Περί-π�υ τ� 70% των σπιτιών της A.Π. σή-μερα ανήκ�υν στην κατηγ�ρία αυτήκαι έ�ει επικρατήσει να ανα!έρ�νταιως κτίρια συν�δείας. (Aναστασιάδης,A., 1982). M�ρ!�λ�γικά, η κατηγ�ρίααυτή κατ�ικιών ως μεμ�νωμένα κτί-σματα δεν παρ�υσιά�ει ιδιαίτερ� εν-δια!έρ�ν. Mν� ως αρ�ιτεκτ�νικσύν�λ�, ε#αιτίας της συσσώρευσηςπ�υ παρ�υσιά��υν και σε συνδυασμμε τ�ν περι�άλλ�ντα �ώρ� απ�-κτ�ύν τυπ�λ�γικ και ιστ�ρικ εν-δια!έρ�ν, αν μάλιστα, πάρ�υμε υπ-ψη μας τ� τι συνδέ�νται άμεσα μετην κ�ινωνική σύνθεση τ�υ πληθυ-σμ�ύ της A.Π. και την πρ�σ!υγικήδ�μή τ�υ. (Aναστασιάδης, A. κ.α.,1995).

Στ� σημεί� αυτ λ�ιπν είναι σκ-πιμ� να επισημανθεί τι � παραδ�-σιακς �αρακτήρας π�υ σε κάπ�ι��αθμ διατηρεί σήμερα η A.Π., δεν

�!είλεται μν� στη μ�ρ!�λ�γία τωνελά�ιστων μακεδ�νίτικων σπιτιώνπ�υ απμειναν και στ�ν π�λύ περι�-ρισμέν� αριθμ σων θα αναστηλω-θ�ύν, αλλά και σε δύ� ακμη παρά-γ�ντες: στην κ�ινωνική και δημ�-γρα!ική �μ�ι�γένεια τ�υ πληθυ-σμ�ύ και στ� ανθρωπ�λ�γικ ενδια-!έρ�ν π�υ αυτή παρ�υσιά�ει και στημ�ναδική διάρθρωση τ�υ �δικ�ύ δι-κτύ�υ π�υ μν� σε πλεις των Bαλ-κανίων και της Mέσης Aνατ�λής συ-ναντάμε –δαιδαλώδης μ�ρ!ή, δρ-μ�ι π�υ δεν τέμν�νται κάθετα μετα-#ύ τ�υς, αδιέ#�δα– και π�υ διατηρεί-ται μέ�ρι τις μέρες μας απ�κτώντας#ε�ωριστή ιδιαιτερτητα για τα ελ-ληνικά δεδ�μένα (Aναστασιάδης, A.,1993).

H Aνω Πλη στη σύγ�ρ�νη θεώρη-σή της, απ�τελεί ένα απ τα πι� επώ-νυμα παραδείγματα υπ��άθμισηςκαι αλλ�ίωσης ενς παραδ�σιακ�ύπυρήνα ενταγμέν�υ σ’ ένα διαρκώςεπεκτεινμεν� αστικ κέντρ�. Tαπρ��λήματα π�υ αντιμετωπί�ει ωςπαραδ�σιακς �ικισμς άρ�ισαν ναεμ!ανί��νται παράλληλα με την ανά-πτυ#η των κε!αλαι�κρατικών τρ-πων παραγωγής στα ελληνικά αστικάκέντρα. Στις δεκαετίες τ�υ ’60 καιτ�υ ’70, ιδιαίτερα τ� ντι� τμήμα τ�υ�ικισμ�ύ, ε#αιτίας της επικράτησηςστενών συμ!ερντων στ�ν �ικ�δ�-μικ τ�μέα και της μη τήρησης των�ικ�δ�μικών καν�νισμών, άρ�ισε να�άνει �ασικά παραδ�σιακά �αρακτη-ριστικά τ�υ και να εντάσσεται στ�ν

κυρίως π�λε�δ�μικ ιστ της Θεσ-σαλ�νίκης. Mε ιδιμ�ρ!ες και περί-πλ�κες συνθήκες ιδι�κτησίας –έλ-λειψη κτηματ�λ�γί�υ–, με μικρ�ύςκατακερματισμέν�υς κλήρ�υς, μεαλληλ�συγκρ�υμενα συμ!έρ�ντα,η A.Π. έγινε αντικείμεν� κάθε είδ�υςεκμετάλλευσης, π�λιτικής και μη.

Παρλα αυτά η περι��ή σε κάπ�ι��αθμ διατήρησε τ�ν παραδ�σιακτης �αρακτήρα ε#αιτίας δύ� κυρίωςλγων. O πρώτ�ς είναι τι �ι ρ�ι δ-μησης π�υ καθιερώθηκαν στηνEλλάδα μετά τ�ν B΄ Παγκσμι� πλε-μ� δεν μπρεσαν να ’��υν ευρεία ε-!αρμ�γή στην A.Π. H δυσ�έρεια για�ικ�δ�μική εκμετάλλευση �!ειλ-ταν στις μεγάλες κλίσεις τ�υ εδά-!�υς και στ� συμπαγές �ρά�ιν� υπέ-δα!�ς, στην αδυναμία διάν�ι#ης καιδιεύρυνσης �δικών αρτηριών καθώςκαι στ� μικρ μέγεθ�ς και στην ασά-!εια των ιδι�κτησιών. O δεύτερ�ςλγ�ς είναι η θέσπιση περι�ριστικώνρων δμησης απ’ τ� 1979 και � ειδι-κς έλεγ��ς της αν�ικ�δμησης(Π.Δ. 6.11.1980, Φ.E.K. 611Δ΄).

Παράγ�ντες υπ��άθμισης

Παρλ� π�υ �ι παραπάνω περι�ρι-σμ�ί λειτ�ύργησαν θετικά στ� ναμην ακ�λ�υθήσει η περι��ή τη γνω-στή π�ρεία π�λε�δμησης γειτ�νι-κών υπ��αθμισμένων περι!ερεια-κών Δήμων της πλης –�λέπε άναρ-�η αστικ�π�ίηση–, μια σειρά απ άλ-λ�υς παράγ�ντες, π�λε�δ�μικ�ύςκαι αρ�ιτεκτ�νικ�ύς, λειτ�ύργησαναρνητικά, με απ�τέλεσμα μια αργήαλλά συνε�ή υπ��άθμιση της περι�-�ής. Mια απ τις αιτίες τ�υ !αιν�μέ-ν�υ είναι τι τ� σκεπτικ των ρυθμι-στικών επιλ�γών π�υ υι�θετήθηκανμε τη θεσμ�θέτηση τ�υ Pυμ�τ�μι-κ�ύ Σ�εδί�υ για την A.Π. ακ�λ�ύθη-

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

T� διατηρητέ� κτίρι� της πλατείας P�μ�αίας �π�υ μέ�ρι τ� 1986 στεγα#�ταν τ� γυμνάσι� της Aνω Π�λης. Xαρακτη-ριστική στ� κτίρι� είναι η τυπ�λ�γία τ�υ μακεδ�νίτικ�υ αρ��ντ�σπιτ�υ με δυτικές επιδράσεις απ� τα τελευταία πε-νήντα �ρ�νια τ�υ περασμέν�υ αιώνα.

Kτίρια συν�δείας.

Mη διατηρη-τέ� κτίσμα (�΄μ�ρ��λ�γική

κατηγ�ρία) μεενδια�έρ�νταλιτά μ�ρ��λ�-

γικά στ�ι�είαστ� περι-

�άλλ�ντων δυτικών

τει�ών.

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 11

σε την πεπατημένη �δ «ανάπτυ-#ης», με την επι��λή αυ#ημένων συ-ντελεστών δμησης, ώστε να ενθαρ-ρύνεται η εκμετάλλευση των κατα-κερματισμένων �ικ�πέδων και μετ�ν κλασικ τρπ� αντικατάστασηςτ�υ κτιριακ�ύ δυναμικ�ύ με �άση τ�στεγαστικ πρ�γραμματισμ των με-μ�νωμένων ιδι�κτητών. Mε τ�ν τρ-π� αυτ, τα τελευταία �ρνια ανέ-καμψε τ� ενδια!έρ�ν των εργ�λά-�ων και η αντιπαρ��ή ως τρπ�ς α-ν�ικ�δμησης έκανε την εμ!άνισήτης.

Aπ πλευράς αρ�ιτεκτ�νικής, έ-��υμε μια καθαρά μ�ρ!�κρατική α-ντιμετώπιση σε ,τι α!�ρά στις πρ�-τεινμενες νέες μ�ρ!ές. Oι νέ�υ τύ-π�υ κατ�ικίες πρ�κύπτ�υν απ ένασυνταγ�λγι� με μ�ρ!�κρατικ�ύςπερι�ρισμ�ύς π�υ �δηγ�ύν σ’ ένατύπ� �γκωδών κατασκευών νε�πα-ραδ�σιακής μακεδ�νίτικης αριτε-κτ�νικής π�υ στην �υσία δεν πρ�-σαρμ�εται τυπ�λ�γικά �ύτε με τ�γενικ περι�άλλ�ντα �ώρ�, τα πρ�-σ!υγικά κτίρια συν�δείας �ύτε καιμε τα λίγα �αρακτηρισμένα ως δια-τηρητέα κτίσματα.

Παράλληλα, ενώ κανείς θα περίμε-νε απ τη μεριά της Eπιτρ�πήςAσκήσεως Aρ�ιτεκτ�νικ�ύ Eλέγ��υ,μια πι� ευέλικτη ε!αρμ�γή των μ�ρ-!�λ�γικών καν�νισμών, αντίθετα, ι-διαίτερα τα δέκα πρώτα �ρνια ε-!αρμ�γής τ�υ Διατάγματ�ς, έ��υμεμια συλλ�γική γρα!ει�κρατική αντί-ληψη η �π�ία στην �υσία εμπδισεκατασκευές με περισστερη !αντα-σία και αρ�ιτεκτ�νική π�ιτητα. T�πρ�λημα της �αμηλής π�ιτηταςμελετών αλλά και κατασκευών σεμεγάλ� �αθμ �!είλεται και στις �ι-κ�ν�μικές δυναττητες των κατ�ί-κων να ανταπε#έλθ�υν στ� υψηλκ�στ�λγι� π�υ απαιτείται για μιακατασκευή η �π�ία τηρεί κατά γράμ-μα τις πρ�διαγρα!ές τ�υ Διατάγμα-τ�ς σε ,τι α!�ρά στα υλικά αλλά καιστη γενικτερη τυπ�λ�γία.

Aπ π�λε�δ�μική πλευρά, τ� �ασι-κ πρ�λημα εντ�πί�εται στην αντι-μετώπιση της περι��ής απ πλευράςΣ�εδί�υ ως ένα σύν�λ� μεμ�νωμέ-νων ε!αρμ�γών ενς συγκεκριμέ-ν�υ Διατάγματ�ς κατά κέλυ!�ς και�ι ως ένα ευρύτερ� πλαίσι� π�λε�-δ�μικ�ύ πρ�γραμματισμ�ύ με ανα-!�ρά σε λ�ν τ�ν �ικισμ, π�υ λαμ-�άνει υπψη τ�υ την ιστ�ρία της πε-ρι��ής, σέ�εται τις μ�ρ!ές αλλά καιτ�υς γκ�υς σαν σύν�λ�, διατηρείτη γενικτερη διάρθρωση τ�υ �δι-κ�ύ δικτύ�υ, τα μνημεία, ανε#άρτη-τα απ την περί�δ� κατασκευήςτ�υς, πρ�σπαθεί να δια!υλά#ει έν-ν�ιες τσ� σημαντικές, αλλά και τ-σ� #ε�ασμένες, πως αυτή της γει-τ�νιάς, π�υ συναντάμε ακμα στηνπερι��ή, αντιμετωπί�ει τ�υς ίδι�υςτ�υς κατ�ίκ�υς ως κ�ινωνικ σύν�-λ� με μια �αρακτηριστική δημ�γρα-!ική �μ�ι�γένεια με συγκεκριμέναμως �ικιστικά πρ��λήματα.

Bι�λι�γραία:Aναστασιάδης A., «Π�λε�δ�μική Διερεύνη-

ση – Eπέμ�αση στην Πάνω Π�λη Θεσσα-λ�νίκης», T�μ., I, εκδ�σεις Παρατηρητής,Θεσσαλ�νίκη, 1982.

Aναστασιάδης A., «Θεσσαλ�νίκη – Aνω Π�-λη», σειρά Eλληνική Παραδ�σιακή Aρ�ι-

τεκτ�νική, T�μ. 7, Mακεδ�νία A΄, εκδ. �ί-κ�ς «Mέλισσα», Aθήνα, 1989.

Aναστασιάδης A., «Π�λε�δ�μικές επεμ�ά-σεις στ� ιστ�ρικ� κέντρ� της Θεσσαλ�νί-κης. Δυτικ�ς αρ�αι�λ�γικ�ς περίπατ�ςκατά μήκ�ς των τει�νών». Eισήγηση στ�Διεθνές Συνέδρι� «Eλεύθερ�ς �ρ�ν�ς,τ�υρισμ�ς, αναψυ�ή. Aρ�ιτεκτ�νικές καιΠ�λιτιστικές A$ίες πρ�ς τ� 2000», Σαντ�-ρίνη, 1993.

Aναστασιάδης A., Δημητριάδης B., Σταθα-κ�π�υλ�ς Π. «Aνω Π�λη Θεσσαλ�νίκης.

Mετασ�ηματισμ�ί στ� ανθρωπ�γενές και�ικιστικ� περι�άλλ�ν», Πρακτικά 1ης Διε-θν�ύς Συνάντησης Aνθρωπ�λ�γίας τ�υXώρ�υ, Σύρ�ς, 1995.

Bακαλ�π�υλ�ς Aπ., «Iστ�ρία της Θεσσαλ�-νίκης», 316 π.X. – 1983, Θεσσαλ�νίκη,1983.

Δημητριάδης B., «T�π�γρα%ία της Θ. κατάτην επ��ή της T�υρκ�κρατίας 1430–1912»,εκδ. Eταιρείας Mακεδ�νικών Σπ�υδών,Θεσσαλ�νίκη, 1983.

M�σ��π�υλ�ς N., «H Eλλάς κατά τ�ν E�λι-

γιά Tσελεμπή. Mια τ�υρκική περιγρα%ήτης Eλλάδ�ς κατά τ�ν IZ΄ αιώνα», Eπετη-ρίς Eταιρείας Bυ&αντινών Σπ�υδών, T�μ.16, Aθήνα, 1940.

M�σκώ% K., «Θεσσαλ�νίκη, τ�μή της μετα-πρατικής π�λης», Θεσσαλ�νίκη, 1978.

M�υτσ�π�υλ�ς N., «Σπίτια της Xαλκιδικής»,Θεσσαλ�νίκη, 1979.

Mωραϊτ�π�υλ�ς Γ.K., «H Θεσσαλ�νίκη»,Aθήνα, 1882.

Svoronos N., «Le Commerce de Salonique auXVIII siecle», Paris, 1956.

H διάν�ι%η της �δ�ύ Xα�ρί�υ. Tα τελευταία �ρ�νια η Aνω Π�λη, με τις αλλεπάλληλες διαν�ί%εις νέων αρτηριών, πε-ρι�ρί#εται �λ� και πι� π�λύ πρ�ς τα ��ρεια τεί�η, με απ�τέλεσμα τ� �δικ� δίκτυ� να �άνει τη �αρακτηριστική δ�μήτ�υ και τ� αυτ�κίνητ� να εισ�άλλει στ�ν παραδ�σιακ� ιστ�. Nε�παραδ�σιακά σπίτια κτισμένα μετά τ� 1980 με τ� ι-σ�ύ�ν και σήμερα διάταγμα αν�ικ�δ�μησης στην Aνω Π�λη διακρίν�νται σε �λ� τ�υς τ� μεγαλεί�.

H περι��ή Tσινάρι με τ� γνωστ� παραδ�σιακ� κα�ενεί� και την παλιά κρήνη. Tα τελευταία �ρ�νια στ� σημεί� αυτ� πα-ρατηρείται κυκλ���ριακή συμ��ρηση και ρ�ή αυτ�κινήτων απ� τ� κέντρ� της π�λης πρ�ς τις δυτικές συν�ικίες, ε-%αιτίας διαν�ί%εων των γύρω δρ�μων, καθώς και περάσματ�ς μέσα απ� τα δυτικά τεί�η.

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H αρ�ιτεκτνική απ τν 19 στν 20 αι.O εκσυγ�ρνισμ�ς με νέα κτίρια και δημ�σια έργα δίνει στην π�λη ευρωπαϊκά �αρακτηριστικά

T�υ Bασίλη K�λώνα

Aρ�ιτέκτ�να, Iστ�ρικ�ύ της Aρ�ιτεκτ�νικήςδιδάκτωρ A.Π.Θ.

H ΘEΣΣAΛONIKH στ� δεύτερ� μισ�τ�υ 19�υ αιώνα, τ� μεγαλύτερ� αστι-κ� κέντρ� στ� �ώρ� δυτικά της Kων-σταντιν�ύπ�λης, με 120.000 κατ�ί-κ�υς, �ρίσκεται σε ιδιαίτερα πλε�νε-κτική θέση για να εκμεταλλευθεί τααπ�τελέσματα των μεταρρυθμίσεωνπ�υ επι�ειρ�ύνται απ� τ� 1839 καιμετά στην �θωμανική αυτ�κρατ�ρίαδημι�υργώντας τις πρ�ϋπ�θέσειςγια μια σειρά επεμ�άσεων με στ���τ�ν εκσυγ�ρ�νισμ� της λειτ�υργίαςτης π�λης.

Στη Θεσσαλ�νίκη �ι επεμ�άσειςαυτές συν�ψί#�νται στην κατεδά$ι-ση μεγάλ�υ τμήματ�ς των τει�ών,στη �άρα%η και διάν�ι%η �δικών αρ-τηριών, στην κατασκευή σιδηρ�δρ�-μικών δικτύων και σταθμών, στην κα-τασκευή τ�υ λιμανι�ύ, στη δημι�υρ-γία δικτύων υπ�δ�μής και αστικών ε-%υπηρετήσεων και τέλ�ς στις επε-κτάσεις και τις δυνατ�τητες επανα-σ�εδιασμ�ύ τ�υ π�λε�δ�μικ�ύ ι-στ�ύ1.

Aπ� τ� 1870 και μετά, γκρεμί#�νταιτα παραθαλάσσια τεί�η –στη θέσητων �π�ίων διαμ�ρ$ών�νται η πρ�-κυμαία και η παράλληλη �δ�ς–, τα��ρει�δυτικά τεί�η και τα ν�τι�ανα-τ�λικά απ� τ� Λευκ� Πύργ� μέ�ριτην π�λη της Kαλαμαριάς. Xαράσσ�-νται η παραλιακή �δ�ς και η λεω$�-ρ�ς Xαμηδιέ, ευθυγραμμί#εται ηEγνατία και διαν�ίγ�νται �ι �δ�ί Σα-μπρή πασά (Bενι#έλ�υ) και Mιδάτ πα-σά (Aγ. Δημητρί�υ). Δύ� νέες συν�ι-κίες δημι�υργ�ύνται εκτ�ς των τει-�ών. T� Tσαΐρι (Cayir) στα δυτικά καιη Xαμηδιέ (Hamidiye) στα ανατ�λικά.

H π�λη μετασ�ηματί#εται και μα#ίμ’ αυτήν η #ωή των κατ�ίκων της. Γιατη δυτική περι��ή επέκτασης κυ-ρίαρ�� ρ�λ� έπαι%ε η ανάπτυ%η �ι�-μη�ανικών δραστηρι�τήτων και τωνσιδηρ�δρ�μικών σταθμών. Aντίθεταγια τη συν�ικία των E%��ών, �πως εί-ναι ευρύτερα γνωστή η Xαμηδιέ, κύ-ρι�ς στ���ς ήταν η ανάπτυ%η μιαςκατ’ ε%��ήν περι��ής κατ�ικίας, �α-σισμένης σε νέες πρ�διαγρα$ές καιη εγκατάσταση μιας νε�σύστατηςκαι κυρίαρ�ης αστικής τά%ης κατάμήκ�ς της κεντρικής λεω$�ρ�υ.

Mεγάλα έργα

Aπ� τ� 1874 έως τ� 1896 �λ�κλη-ρώνεται η σιδηρ�δρ�μική σύνδεσητης Θεσσαλ�νίκης με τ� Bελιγράδι,τ� M�ναστήρι και την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη. T� 1886 αρ�ί#ει και η κατα-σκευή τ�υ λιμανι�ύ απ� την «Eται-ρεία Kατασκευής και Eκμετάλλευ-σης τ�υ Λιμένα Θεσσαλ�νίκης», κα-θώς και η αναμ�ρ$ωση της γύρω πε-ρι��ής ως �ασική λειτ�υργική τ�υ ε-πέκταση (απ�θήκες, περι��ή ��ν-δρεμπ�ρι�υ, αγ�ρές).

Tα έργα αυτά δεν θ’ αργήσ�υν να$έρ�υν νέ�υς ρυθμ�ύς στην �ικ�ν�-μική #ωή της π�λης. H επικ�ινωνίαμε την ενδ��ώρα της γίνεται τα�ύτε-ρη και τ� λιμάνι της απ�τελεί πλέ�ντη συντ�μ�τερη έ%�δ� των κεντρι-κών ευρωπαϊκών �ωρών στη Mεσ�-γει�. H ε%αγωγή πρ�ϊ�ντων απ� �λ�-κληρη τη Mακεδ�νία και η εισαγωγήτων ευρωπαϊκών πρ�ϊ�ντων π�υ δια-κιν�ύνται απ� τη Θεσσαλ�νίκη, τηντ�π�θετ�ύν σε πλε�νεκτική θέση έ-ναντι της ίδιας της Kωνσταντιν�ύπ�-λης. H κίνηση των εμπ�ρικών και επι-�ατικών πλ�ίων αυ%άνεται σημαντι-κά και η Θεσσαλ�νίκη απ�τελεί �ασι-κ� σταθμ� στα δρ�μ�λ�για τωνσπ�υδαι�τερων ναυτιλιακών εται-ριών. Στη δεκαετία τ�υ 1890 δημι-�υργ�ύνται επίσης δίκτυα ύδρευ-σης, απ��έτευσης, $ωταερί�υ καιδημ�σιας συγκ�ινωνίας με ιππήλατατραμ. T� 1908 ιδρύεται εργ�στάσι�παραγωγής ηλεκτρικ�ύ ρεύματ�ςγια τ�ν ηλεκτρ�$ωτισμ� της π�ληςκαι την ηλεκτρ�κίνηση τ�υ τρ��ι�-δρ�μ�υ2.

H δημ�τική αρ�ή, π�υ θεσμ�θετεί-ται τ� 1869 πρωτ�στατεί στην πρ�-σπάθεια τ�υ εκσυγ�ρ�νισμ�ύ $ρ�-ντί#�ντας για την καθαρι�τητα, τηνασ$άλεια και τ�ν ε%ωραϊσμ� της π�-λης. Iδρύει υπηρεσία �δικής καθα-ρι�τητας, δημ�σι�υ $ωτισμ�ύ, πυ-ρ�σ�ετική υπηρεσία, υγει�ν�μική υ-πηρεσία στ� λιμάνι και ασ��λείται με

την επίστρωση και συντήρηση τωνδρ�μων, την κατασκευή πε#�δρ�-μίων και τη δενδρ�$ύτευση κεντρι-κών αρτηριών.

Δημ�σια κτίριαOσ�ν α$�ρά τ�υς νέ�υς κτιρια-

κ�ύς τύπ�υς π�υ συναντ�ύμε στηΘεσσαλ�νίκη, και ιδιαίτερα τα δημ�-σια κτίρια, θα μπ�ρ�ύσε να τα �αρα-κτηρίσει κανείς επαναστατικά, τ�σ�ως πρ�ς τ� �αθμ� απαλλαγής τ�υςαπ� πρ�ηγ�ύμεν�υς τύπ�υς καιμ�ρ$ές �σ� και ως πρ�ς τη νέα σ�έ-ση μεγέθ�υς, κλίμακας και έντα%ηςστ� αστικ� τ�πί�. Tα κτίρια π�υ �$εί-λ�νται στην κρατική πρωτ���υλία α-ντικατ�πτρί#�υν τ� νέ� πνεύμα τηςδημ�σιας δι�ίκησης και τις αυ%ημέ-νες ανάγκες για τη στέγαση εν�ςπλήθ�υς υπηρεσιών και �ργανισμώνπ�υ δημι�υργ�ύνται ή αναμ�ρ$ών�-νται.

Στη Θεσσαλ�νίκη, τ� Δι�ικητήρι�(1891), τ� Aυτ�κρατ�ρικ� Λύκει�(1887), τ� Στρατηγεί� (1903), τ� Δη-μ�τικ� N�σ�κ�μεί� (1902), τ� Tελω-νεί� (1911), απ�τελ�ύν δείγματα της��ύλησης τ�υ κράτ�υς και της δη-μ�τικής αρ�ής για μια δια$�ρετικήαντιμετώπιση της αρ�ιτεκτ�νικήςτων δημ�σιων κτιρίων. «Oλα αυτά τακτίρια είναι τελείως μ�ντέρνα καιδεν έ��υν κανένα τ�υρκικ� �αρα-κτηριστικ�», ανα$έρει � G.F. Abbottστα 19033.

Tα δημ�σια κτίρια δημι�υργ�ύντ�μή στην εικ�να της π�λης και �ρί-#�υν νέα σημεία ανα$�ράς στ� περί-γραμμά της.

Oλες �ι εκδ��ές κιν�ύνται μέσαστ� πλαίσι� τ�υ εκλεκτισμ�ύ, αρ�ι-τεκτ�νικ�ύ κινήματ�ς και «διεθν�ύςστιλ» της επ��ής. O εκλεκτισμ�ςσυνδυά#ει μ�ρ$ές π�υ ανήκ�υν σεδια$�ρετικ�ύς αρ�ιτεκτ�νικ�ύςρυθμ�ύς και �ι �π�ίες αλληλ�επι-δρ�ύν μετα%ύ τ�υς, �μ�γεν�π�ι�ύ-νται και συνυπάρ��υν σ’ ένα νέ� σύ-στημα ιδιαίτερης συμ��λικής α%ίας.

Tα δημ�σια κτίρια παρ�υσιά#�υν,εκτ�ς απ� τη δια$�ρ�π�ίησή τ�υςσε σ�έση με πρ�ηγ�ύμενες τυπ�λ�-γίες και τε�ν�τρ�πίες, και μια εντυ-πωσιακή μ�ρ$�λ�γική εν�τητα. H ε-πιλ�γή τ�υ αρ�ιτεκτ�νικ�ύ ρυθμ�ύστην ανέγερση τ�υ Aυτ�κρατ�ρικ�ύΛυκεί�υ κι ακ�μη τ�υ Στρατηγεί�υκαι τ�υ Δημ�τικ�ύ ν�σ�κ�μεί�υ, δενλαμ�άνει υπ’ �ψη της τη δια$�ρετι-κή λειτ�υργία τ�υς, αλλά υπ�γραμ-μί#ει τη σημασία τ�υς ως δημ�σιωνκτιρίων και απ�σκ�πεί στην ανάδει%ητ�υ κράτ�υς και της δημ�τικής αρ-�ής ως $�ρέων εκσυγ�ρ�νισμ�ύ. Tαμπαρ�κ, αετώματα στ�ν ά%�να τηςεισ�δ�υ δεν πρ��άλλ�υν τ�ν ιδιαί-τερ� �αρακτήρα των κτιρίων, αλλάπιστ�π�ι�ύν τη μ�ρ$�λ�γική εν�-π�ίηση π�υ επιλέγ�υν �ι δημ�σι�ι$�ρείς για την κατα%ίωση της ανα-μ�ρ$ωμένης παρ�υσίας τ�υς στ�

T� δημ�τικ� ν�σ�κ�μεί�. Oι εργασίες αν�ικ�δ�μησης τ�υ δημ�τικ�ύ ν�σ�κ�μεί�υ της π�λης άρ�ισαν στα 1902–1903στ� �ώρ� μετα�ύ τ�υ νεκρ�τα�εί�υ της Eυαγγελίστριας και τ�υ Aγιάσματ�ς τ�υ Aγ. Παύλ�υ. H πρωτ���υλία για τηνίδρυσή τ�υ ��είλεται στ� δήμαρ�� X�υλ�υσή μπέη, ενώ ως αρ�ιτέκτων τ�υ έργ�υ �έρεται � �. Παι�νίδης. Mετά τηναπελευθέρωση τ� ν�σ�κ�μεί� μετ�ν�μάστηκε σε «Aγι�ς Δημήτρι�ς».

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 13

πλαίσι� εν�ς συνταγματικ�ύ κρά-τ�υς, σε συσ�ετισμ� πάντ�τε με τηΔύση και την αρ�ιτεκτ�νική επικαι-ρ�τητα.

Eκλεκτισμ�ς

H εισαγωγή %ένων ρυθμών και η�ρησιμ�π�ίησή τ�υς στην αρ�ιτε-κτ�νική των δημ�σιων κτιρίων ήταν,ήδη απ� τα μέσα τ�υ 18�υ αιώνα,δείγμα π�λιτικής ��ύλησης για την�θωμανική ηγεσία. O γαλλικ�ς κλα-σικισμ�ς ήταν � ρυθμ�ς π�υ έδωσετα πρώτα μ�ρ$�λ�γικά πρ�τυπα στηνε�τερη αρ�ιτεκτ�νική της Kωνστα-ντιν�ύπ�λης και διαμ�ρ$ωσε τ�γνωστ� τ�υρκ�-μπαρ�κ στιλ, με κύ-ρι� �αρακτηριστικ� την υπερ��λική�ρήση της καμπύλης και τ�υ διακ�-σμ�υ. T� τ�υρκ�-μπαρ�κ θα απ�τε-λέσει μια απ� τις πηγές έμπνευσηςτ�υ εκλεκτισμ�ύ, � �π�ί�ς εισάγεταικαι �ρησιμ�π�ιείται ευρύτατα στ� �-θωμανικ� κράτ�ς στην πρ�σπάθειάτ�υ να $τάσει τη Δύση. O εκλεκτι-σμ�ς, στην περίπτωση αυτή, δεν α-ντιπαρατίθεται στ� ρ�μαντικ� κλασι-κισμ� ή τις άκαμπτες μ�ρ$ές τ�υ ι-στ�ρισμ�ύ στενά συνδεδεμέν�υ μετην ιστ�ρική ακρί�εια και την αναπα-ράσταση τ�υ παρελθ�ντ�ς, αλλά�ρησιμ�π�ιείται στη διαμ�ρ$ωσητ�υ κελύ$�υς νέων κτιριακών τύ-πων, σε σύμπν�ια με την αρ�ιτεκτ�-νική επικαιρ�τητα και την αντίθεσηπρ�ς την πρ�ηγ�ύμενη «παραδ�σια-κή» μ�ρ$�λ�γία.

Στη Θεσσαλ�νίκη ειδικ�τερα, απ�-τελεί μια τ�μή με τη μετα�υ#αντινήαρ�ιτεκτ�νική παράδ�ση, ενώ �ιμ�ρ$ές π�υ πρ�τείνει ανάγ�νται σετύπ�υς κτιρίων π�υ πρωτ�εμ$ανί#�-νται στην π�λη ως απ�ρρ�ια των δι-�ικητικών μεταρρυθμίσεων και τ�υπ�λε�δ�μικ�ύ εκσυγ�ρ�νισμ�ύ.

A%ι�σημείωτ� είναι επίσης τ� γε-γ�ν�ς �τι τα δημ�σια κτίρια της Θεσ-σαλ�νίκης δεν ανα#ητ�ύν τα πρ�τυ-πα τ�υ εκλεκτισμ�ύ σε αντίστ�ι�ακτίρια της Kωνσταντιν�ύπ�λης, μεμ�ναδική ίσως ε%αίρεση τ� Aυτ�κρα-τ�ρικ� Λύκει�, $ανερά επηρεασμέν�απ� την αυστηρή μ�ρ$�λ�γία τ�υGalata Serai, τ�υ κατ’ ε%��ήν «ευρω-παϊκ�ύ» σ��λεί�υ της πρωτεύ�υσας.

Λεω��ρς Xαμηδιέ

Aν και �$είλεται σε κρατική πρω-τ���υλία, %ε�ωριστή παραμένει ηπερίπτωση της λεω$�ρ�υ Xαμηδιέ.Tα διώρ�$α �ικήματα της λεω$�ρ�υαπ�τελ�ύν ιδι�κτησία τ�υ σ�υλτά-ν�υ και εν�ικιά#�νται στα %ένα πρ�-%ενεία και σε εκπρ�σώπ�υς της άρ-��υσας τά%ης. H επαναλαμ�αν�μενηρυθμ�λ�γία στις �ψεις τ�υς, �π�υκυριαρ�εί ένας ε%ε#ητημέν�ς νε�-κλασικισμ�ς, συμμετέ�ει σε μια σκη-ν�γρα$ική σ�εδ�ν απ�δ�ση τηςπρ��πτικής της λεω$�ρ�υ πρ�ς τ�σιντρι�άνι. O δρ�μ�ς εκλαμ�άνεταιως ενιαί� σύν�λ� και μέσα απ� τις ιε-ραρ�ημένες �ψεις τ�υ, � δια�άτηςαναγνωρί#ει την ιδιαίτερη σημασίατης λειτ�υργίας τ�υ και τ� νεωτερι-σμ� π�υ επι�ειρεί στην εικ�ν�γρα-$ία της π�λης. T� σημεί� απ�λη%ηςτ�υ δρ�μ�υ, η κρήνη Xαμηδιέ, �πωςκαι τ� σημεί� α$ετηρίας τ�υ, � Λευ-κ�ς Πύργ�ς, παί#�υν δευτερεύ�ντα

ρ�λ� στην αναγνωσιμ�τητά τ�υ.Oι αλλ�εθνείς κ�ιν�τητες της π�-

λης, σε μια πρ�σπάθεια επικράτησηςκαι ανταγωνισμ�ύ στ�ν ευρύτερ��ώρ� της Mακεδ�νίας, διεκδικ�ύνμεγαλύτερες �ικ�ν�μικές ενισ�ύ-σεις απ� τις μητρ�π�λεις τ�υς καιπρ��ωρ�ύν στην ανέγερση των δι-κών τ�υς ιδρυμάτων με σκ�π� την

πρ���λή της παρ�υσίας τ�υς και τηναύ%ηση της επιρρ�ής τ�υς στην π�-λη και την ενδ��ώρα της4.

Iδιαίτερ�ς #ήλ�ς κατα�άλλεται γιατην ανέγερση σ��λείων, �π�υ κάθεκ�ιν�τητα θέλει να δηλώσει μέσα απ’τα εκπαιδευτικά πρ�γράμματα καιτην επιλ�γή της �ασικής γλώσσαςδιδασκαλίας, την ε%άρτησή της ή ��ι

απ� κάπ�ι� δ�γμα, καθώς και την α-ντίθεσή της πρ�ς τα σ��λεία των άλ-λων κ�ιν�τήτων ή τ�υ τ�υρκικ�ύ Δη-μ�σί�υ. Oλες �μως ανε%αιρέτως έ-��υν ως κύρια $ρ�ντίδα τ�υς την ε-γκατάσταση των σ��λείων σε νε�δ-μητα κτίρια, π�υ εκπληρ�ύν �λ�υςτ�υς σύγ�ρ�ν�υς για την επ��ή κα-

H παραλία της Θεσσαλ�νίκης και η πλατεία Eλευθερίας στα 1907–1908 �πως απεικ�νί$εται σε καρτ–π�στάλ της επ��ής.

H λεω��ρ�ς Xαμηδιέ. H λεω��ρ�ς π�υ �αρά�θηκε μετά την κατεδά�ιση τ�υ NA τεί��υς, �εκιν�ύσε απ� τ� Λευκ�Πύργ� και κατέληγε στην πλατεία Σιντρι�ανί�υ. Διακριν�ταν για την �μ�ι�μ�ρ�ία των �ικημάτων της, π�υ ήταν κτι-σμένα πάνω στη ρυμ�τ�μική γραμμή και ακ�λ�υθ�ύσαν μια καν�νική διάτα�η. Tα κτίρια αυτά απ�τελ�ύσαν ιδι�κτησίατ�υ σ�υλτάν�υ και εί�αν κτισθεί στα 1889–1990 με απ�κλειστικ� σκ�π� την εκμετάλλευσή τ�υς. Tα �ικήματα αυτά ν�ι-κιά$�νταν σε πρ��ενεία, αλλά και σε �σ�υς εί�αν την ευ�έρεια να πληρών�υν τα υψηλά εν�ίκια π�υ καθ�ρι$ε τ� τα-μεί� τ�υ Aυτ�κρατ�ρικ�ύ Θησαυρ�ύ. Mετά την απελευθέρωση στα κτίρια της λεω��ρ�υ Xαμηδιέ στεγά$�νται διά-��ρες στρατιωτικές υπηρεσίες και τα μεταπ�λεμικά �ρ�νια, μέ�ρι την κατεδά�ισή τ�υς τ� 1978, τα δικαστήρια τηςπ�λης. Aς σημειώσ�υμε επίσης �τι για τη διάν�ι�η της �δ�ύ Tσιμισκή κατεδα�ίσθηκε τμήμα τ�υ 5�υ και 6�υ κτιρί�υ.

Συνέ�εια στην 14η σελίδα

ν�νες της σ��λικής υγιεινής. Aνα$έ-ρ�υμε ενδεικτικά τ� Παπά$ει� �ρ-$αν�τρ�$εί�, τ� Mαράσλει� Λύκει�,τ� λύκει� αρρένων Jean Baptiste dela Sale (1888), τ� λύκει� της ΛαϊκήςAπ�στ�λής (1908) και τ� μεγαλύτερ�και α%ι�λ�γ�τερ� ανάμεσά τ�υς, τησ��λή Moise Allatini της AllianceIsraelite Universelle (1909) η αυλήτ�υ �π�ί�υ παρέμεινε μέ�ρι τηνπυρκαγιά τ�υ 1917 � μεγαλύτερ�ςμη δ�μημέν�ς �ώρ�ς στ� κέντρ� τηςΘεσσαλ�νίκης.

Tα κτίρια της ελληνικής κ�ιν�τη-τας είναι εντυπωσιακά και απεικ�νί-#�νται σε καρτ–π�στάλ της επ��ήςμα#ί με τα μνημεία και τα δημ�σιακτίρια της π�λης. O �ψιμ�ς νε�κλα-σικισμ�ς π�υ υι�θετείται στα κτίριααυτά, πρ��άλλει τις κατα��λές τηςελληνικής μει�ν�τητας και υπ�-γραμμί#ει τη συμ��λική α%ία τ�υ κτι-ρί�υ. Aν και η τυπ�λ�γία σε �λα σ�ε-δ�ν τα κτίρια της επ��ής είναι κ�ινή(συμμετρική κάτ�ψη, τριμερής κα-ταν�μή τ�υ �γκ�υ, κεντρικ�ς ή πλά-γι�ι ά%�νες), τ� μ�ρ$�λ�γικ� λε%ι-λ�γι� π�υ �ρησιμ�π�ιείται στα κτί-ρια της ελληνικής κ�ιν�τητας, μεδάνεια απ� τ�υς κλασικ�ύς ρυθ-μ�ύς και την αναγέννηση (ιωνικ�ίκί�νες και ψευδ�κί�νες, τριγωνικάαετώματα, παραστάδες, $�υρ�ύσια,γεισίπ�δες, ακρ�κέραμα και μπα-λ�υστράδες), λειτ�υργεί ως τριπλήαντίδραση στην αρ�ιτεκτ�νική τηςπ�λης: στην υπάρ��υσα μετα�υ#α-ντινή «παραδ�σιακή» αρ�ιτεκτ�νι-κή, στ� νε�μπαρ�κ εκλεκτισμ� τωνκτιρίων τ�υ τ�υρκικ�ύ Δημ�σί�υ καιστις μ�ρ$�λ�γικές επιλ�γές των υ-π�λ�ιπων κ�ιν�τήτων. Mέσα απ�την υι�θέτηση πρ�τύπων απ� τησύγ�ρ�νη νε�ελληνική αρ�ιτεκτ�νι-κή, τα κτίρια αυτά πρ�σ$έρ�υν στηνελληνική κ�ιν�τητα, εκτ�ς απ� τηνελπίδα και τη δυνατ�τητα σύνδεσηςμε τ� ένδ�%� παρελθ�ν της $υλής,την κατα%ίωσή της στην π�λυεθνικήκ�ινωνία της π�λης5.

Eκτ�ς απ� τα εκπαιδευτικά ιδρύ-ματα, ένας νέ�ς κτιριακ�ς τύπ�ςπ�υ συναντ�ύμε για πρώτη $�ράστη Θεσσαλ�νίκη είναι αυτ�ς τ�υν�σ�κ�μεί�υ. Aς σημειωθεί �τι καιστη Δύση η τυπ�λ�γία των ν�σ�κ�-μείων, �πως και των σ��λείων, ε%ε-

λίσσεται και ε%ειδικεύεται για να α-νταπ�κριθεί στις νέες αντιλήψειςγια τις συνθήκες ν�σηλείας και εκ-παίδευσης και ε%�πλί#εται με �,τι α-παιτ�ύν �ι σύγ�ρ�νες επιστημ�νι-κές πρ�διαγρα$ές.

Aπ� τ� 1892 μέ�ρι τ� 1907 ιδρύ�-νται τέσσερα ν�σ�κ�μεία: T� Θεα-γένει� ν�σ�κ�μεί� της ελληνικήςκ�ιν�τητας, τ� ιταλικ� «BασίλισσαMαργαρίτα», τ� ρωσικ� και τ� ισ-ραηλιτικ� ν�σ�κ�μεί� Hirsch.

Kαι τα τέσσερα, �πως και τ� Δημ�-τικ�, στην πρ�σπάθειά τ�υς να α-νταπ�κριθ�ύν στις νέες απαιτήσειςτης υγιεινής, υι�θετ�ύν τ�ν τύπ�τ�υ ν�σ�κ�μεί�υ με πτέρυγες ή πε-ρίπτερα. Aυτ� απ�τελεί μια καιν�τ�-μία τ�υ 19�υ αιώνα με στ��� τη μεί-ωση τ�υ δείκτη μετάδ�σης των μ�-λυσματικών ασθενειών.

Oι να�ί π�υ κτί#�νται στη Θεσσα-λ�νίκη δεν παράγ�υν νέες τυπ�λ�-

γίες. H μ�ρ$ή τ�υς είναι απλή, ακ�-λ�υθεί πρ�τυπα π�υ έ��υν μετα-$ερθεί απ� τις μητρ�π�λεις τωνδια$�ρων κ�ιν�τήτων και � συμ��-λισμ�ς τ�υς έ�ει άμεση σ�έση με τιςλατρευτικές ανάγκες τ�υ κάθε δ�γ-ματ�ς. Eνδεικτικά ανα$έρ�υμε τηνκαθ�λική και την αρμενική εκκλησίασε σ�έδια τ�υ B. Π�#έλι, �π�υ είναιέκδηλ�ς � θαυμασμ�ς για την ανα-γέννηση και τις νε�κλασικές εκκλη-σίες της ελληνικής κ�ιν�τητας (Mη-τρ�π�λιτικ�ς να�ς, I.N. Aναλήψεως).

Oσ�ν α$�ρά τα τ#αμιά, δεν $αίνε-ται να μ�ιρά#�νται τα κ�νδύλια π�υδιαθέτει τ� κράτ�ς για τα υπ�λ�ιπαδημ�σια κτίρια. E%αίρεση απ�τελείτ� Γενί T#αμί, έργ� τ�υ B. Π�#έλι,π�υ κτί#εται με πρωτ���υλία τωνντ�νμέδων και θεωρείται τ� απ�γει�της πρακτικής τ�υ εκλεκτισμ�ύ στηΘεσσαλ�νίκη.

O 19�ς είναι � κατ’ ε%��ήν αιώνας

των κρατικών, δημ�τικών, κ�ιν�τι-κών, αλλά και «ιδιωτικών» δημ�σίωνκτιρίων. H Θεσσαλ�νίκη ως εμπ�ρι-κή π�λη απ�κτά π�λύ γρήγ�ρα τα�αρακτηριστικά της μετέπειτα �ι�-μη�ανικής π�λης. Tράπε#ες, εμπ�ρι-κές στ�ές, %εν�δ��εία, θέατρα καιμεγάλα καταστήματα είναι �ι να�ίτ�υ νέ�υ π�λιτισμ�ύ π�υ υπακ�ύειστ�υς ν�μ�υς της μεταπρατικήςκ�ινωνίας. H λειτ�υργία τ�υς υπα-γ�ρεύει την εισαγωγή νέων τε�νι-κών και η �ρήση τ�υ μετάλλ�υ στηνκατασκευή γενικεύεται. Kαιν�ύρ-γιες τυπ�λ�γίες διαμ�ρ$ών�νταικαι � εκλεκτισμ�ς έρ�εται να καλύ-ψει τις �ψεις των νέων κτιρίων εκ-$ρά#�ντας μέσα απ� την π�ικιλίατων μ�ρ$�λ�γικών εκδ��ών π�υπρ�σ$έρει, τη σημασία τ�υ νεωτερι-στικ�ύ τ�υς ρ�λ�υ6.

Oι τράπε#ες, ισ�υρ�ί �ρηματ�δ�-τες τ�υ μεταρρυθμιστικ�ύ έργ�υ, α-

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Συνέ�εια απ� την 13η σελίδα

T� σημεριν� Δι�ικητήρι�, έδρα τ�υ υπ�υργεί�υ Mακεδ�νίας – Θράκης, άρ�ι-σε να κτί$εται τ� 1891 σε σ�έδια τ�υ Iταλ�ύ αρ�ιτέκτ�να Bιταλιάν� Π�$έλι. T�1954 απ��ασί$εται η ανακαίνιση τ�υ κτιρί�υ και τ� 1955 κατεδα�ί$εται η αε-τωματική απ�λη�η και πρ�στίθεται ένας τελευταί�ς �ρ���ς. T� απ�τέλεσμαείναι τυπ�λ�γικά και μ�ρ��λ�γικά ασύμ�ατ� και αλλ�ιώνει ανεπαν�ρθωτατην αρ�ική μ�ρ�ή τ�υ κτιρί�υ (αρ�εί� K.I.Θ.).

T� �εν�δ��εί� Splendid κτίστηκε τ� 1907 απ� τ�ν K. Pώμπαπα. T� κτίρι� κατα-στρά�ηκε μερικώς στην πυρκαγιά τ�υ 1917 και μετά την εκ �άθρων επισκευήτ�υ στέγασε τ� �εν�δ��εί� Mediteranean Palace. Πρ�κειται για απ�θέωσητ�υ εκλεκτικισμ�ύ �π�υ � διάκ�σμ�ς και �ι περίτε�νες λεπτ�μέρειες επι�άλ-λ�νται στη μ�ρ�ή τ�υ κτιρί�υ και διαδηλών�υν την έ�εση της επ��ής για τηνε�ωτική Aνατ�λή και τη μ�δα της απ�ικιακής αρ�ιτεκτ�νικής (αρ�εί� K.I.Θ.).

T� μέγαρ� τ�υ Tελωνεί�υ. Θεμελιώθηκε τ� 1910 απ� τ�ν υπ�υργ� Oικ�ν�μικών των Nε�τ�ύρκων T$α�ίτ μπέη και τασ�έδιά τ�υ εί�ε εκπ�νήσει � μη�ανικ�ς Eλί M�διάν�, απ���ιτ�ς της Ecole Centrale τ�υ Παρισι�ύ και ειδικευμέν�ςστις πρωτ�π�ρες για την επ��ή εκείνη κατασκευές απ� �πλισμέν� σκυρ�δεμα. Eί�ε μήκ�ς 200 μ. και ήταν τ� πρώτ�κτίρι� της π�λης με σκελετ� απ� �πλισμέν� σκυρ�δεμα (�ωτ. Bασ. Mήττας).

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 15

T� μέγαρ� Stein κτίσθηκε στα 1908 απ� τ�ν μη�ανικ� Ernst Loewy, ως υπ�κα-τάστημα τ�υ �μώνυμ�υ αυστριακ�ύ �ίκ�υ. T� κτίρι� υπέστη αρκετές μετα-τρ�πές ε�αιτίας της τρ�π�π�ίησης τ�υ ρυμ�τ�μικ�ύ σ�εδί�υ με απ�κ�ρύ�ω-μα την κατάργηση τ�υ τρ�ύλ�υ και την εν�π�ίηση των δύ� τελευταίων �ρ�-�ων. Ωστ�σ� η γυάλινη σ�αίρα στην απ�λη�η τ�υ κτιρί�υ συνε�ί$ει να απ�-τελεί σημεί� ανα��ράς για την πλατεία Eλευθερίας.

T� Γενί T$αμί. Hταν τ� τελευταί� τ$αμί π�υ ιδρύθηκε στη Θεσσαλ�νίκη και τ�μ�ναδικ� της συν�ικίας των E���ών. T� κτίρι� π�υ κτίσθηκε σε σ�έδια τ�υ B.Π�$έλι, ιδρύθηκε απ� τ�υς Nτ�νμέδες (ε�ισλαμισμέν�υς ε�ραί�υς) και ε-γκαινιάσθηκε τ� 1902. T� 1925, αρ�ί$ει να λειτ�υργεί σε αυτ� τ� Aρ�αι�λ�γι-κ� M�υσεί� της π�λης, στη δικαι�δ�σία τ�υ �π�ί�υ παραμένει μέ�ρι τ� 1986.T�τε περιέρ�εται στην π�λιτιστική υπηρεσία τ�υ Δήμ�υ Θεσσαλ�νίκης και�ρησιμ�π�ιείται ως εκθεσιακ�ς �ώρ�ς.

π�τελ�ύν ένα ακ�μα μέσ� διείσδυ-σης τ�υ ευρωπαϊκ�ύ κε$αλαί�υ σταεσωτερικά της αυτ�κρατ�ρίας. HOθωμανική Tράπε#α ιδρύει τ� 1863υπ�κατάστημα στη Θεσσαλ�νίκη.Aπ� τ� 1904 στεγά#εται σε ειδικ�κτίρι� στην �δ� Φράγκων και απ�τε-λεί μα#ί με την Kαθ�λική εκκλησίατ� σήμα κατατεθέν τ�υ Φραγκ�μα-�αλά, τ�υ centre des affaires τηςΘεσσαλ�νίκης. Aλλες τράπε#ες π�υακμά#�υν αυτά τα �ρ�νια είναι ηTράπε#α Θεσσαλ�νίκης των αδελ-$ών Aλλατίνι (1906), με αυστριακάκαι αργ�τερα γαλλικά κε$άλαια, και�ι ελληνικών συμ$ερ�ντων τράπε-#ες Mυτιλήνης (1899), Aθηνών(1905) και Aνατ�λής (1906)7.

Στην ίδια περι��ή θα κάν�υν τηνεμ$άνισή τ�υς και �ι εμπ�ρικές στ�-ές π�υ κτί#�νται για να στεγάσ�υνγρα$εία ασ$αλιστικών και ναυτιλια-κών εταιριών, δι�ικήσεις �ι�μη�α-νιών, �ρηματιστηριακά γρα$εία, υ-π�καταστήματα %ένων τραπε#ικώνκαι εμπ�ρικών �ίκων, καθώς καιγρα$εία νέων επιστημ�νων π�υ εμ-$ανί#�νται την επ��ή αυτή στ�ν ε-παγγελματικ� �ρί#�ντα της π�λης(δικηγ�ρων, μη�ανικών, αρ�ιτεκτ�-νων). Σημαντικ�τερες απ� αυτές, ηCité Saul τ�υ �ίκ�υ Σ. M�διάν�, η

στ�ά Aλλατίνι, η στ�ά Davidetto τ�υ�ίκ�υ Φερνάντε# και �ι στ�ές Kύρ-τση και T�υρπάλη, απ�τελ�ύν τ�υςπρ�δρ�μ�υς των κτιρίων γρα$είωνπ�υ θα κατακλύσ�υν τ� εμπ�ρικ�κέντρ� της π�λης στη διάρκεια τ�υμεσ�π�λέμ�υ.

Tα καταστήματα της Θεσσαλ�νί-κης, με μικρές ε%αιρέσεις, εκπρ�σω-π�ύν ευρωπαϊκ�ύς �ίκ�υς και ταπρ�ϊ�ντα τ�υς, κυρίως νεωτερισμ�ί,κατακτ�ύν τη διεθνή κ�ινωνία τηςπ�λης. T� Stein σε σ�έδια τ�υ E. Λε-�ή (1907) είναι τ� μεγαλύτερ� και τ�πλέ�ν π�λυσύ�ναστ� ανάμεσά τ�υς.

Nέες τυπ�λ�γίες εισάγ�υν και ταπρώτα εργ�στάσια της Θεσσαλ�νί-κης, τα �π�ία τ� 1912 ανέρ��νται σετριάντα τρία. Eδώ, η σημασία τ�υ ε-κλεκτισμ�ύ έγκειται στην απ�δ�σηεν�ς έντ�ν�υ μνημειακ�ύ �αρακτή-ρα στα πρώτα εργ�στάσια, τα «�ι�-μη�ανικά παλάτια» της επ��ής, π�υθα τα καταστήσει σύμ��λα της νέαςεικ�ν�γρα$ίας της π�λης.

Tα κτίρια των δημ�σίων δραστη-ρι�τήτων π�υ παρ�υσιάσθηκαν σ’αυτ� τ� κε$άλαι�, διαθέτ�υν μιααυτ�ν�μη α%ία π�υ εκπ�ρεύεται απ�την ιδιαιτερ�τητά τ�υς, αλλά και μιαάλλη π�υ πρ�έρ�εται απ� τη θέσηπ�υ κατέ��υν μέσα στη συν�ικία. H

π�ικιλία και η π�ι�τητα των κτιρια-κών τύπων, καθώς και η μέ�ρι σήμε-ρα διάσωση τ�υ μεγαλύτερ�υ αριθ-μ�ύ απ� αυτά, λ�γω της συνε��ύςλειτ�υργίας τ�υς, τα καθιστ�ύν ι-στ�ρικά μνημεία, αναγκαία στην α-νασύνθεση της εικ�νας της π�ληςπ�υ δεν υπάρ�ει σήμερα.

Oπως ανα$έρει � A. Rossi, «μερικάαρ�ιτεκτ�νικά έργα συνιστ�ύν ένααρ�ικ� γεγ�ν�ς στη δ�μή της π�λης,επι�ιών�υν και με τ� πέρασμα τ�υ�ρ�ν�υ γίν�νται �αρακτηριστικά, με-τα�άλλ�ντας ή ακ�μα �άν�ντας τηναρ�ική τ�υς λειτ�υργία8. Tα κτίριατων δημ�σίων δραστηρι�τήτων «εκ-$ρά#�υν τη θέσπιση καιν�ύριων θέ-σεων, είναι τα σημάδια καιν�ύργιωνεπ��ών στην ιστ�ρία της π�λης καιστην πλει�ψη$ία τ�υς είναι έργασυνδεδεμένα με (...) απ�$ασιστικέςστιγμές στην ιστ�ρία της π�λης9.

Σημειώσεις:1) Για π�λε�δ�μικές επεμ�άσεις στη Θεσσα-

λ�νίκη �λ. A. Kαραδήμ�υ–Γερ�λυμπ�υ:«Eκσυγ�ρ�νισμ�ς και π�λε�δ�μία στηΘεσσαλ�νίκη τ�υ 19�υ αιώνα», πρακτικάσυνεδρί�υ «Nε�κλασσική π�λη και Aρ�ι-τεκτ�νική», Θεσσαλ�νίκη 1983, σ.σ. 54-67,�π�υ και η σ�ετική �ι�λι�γρα�ία.

2) Για τα δίκτυα υπ�δ�μής και αστικών ε!υ-πηρετήσεων, �λ. B. K�λώνας, O. Tραγα-

ν�ύ: Aρ�ές της Bι�μη�ανίας στη Θεσσα-λ�νίκη, 1870-1912, κατάλ�γ�ς έκθεσης,Θεσσαλ�νίκη 1987, �π�υ και αναλυτική�ι�λι�γρα�ία.

3) G.F. Abbott: The tale of a tour inMacedonia, London 1903, σ. 14. Γενικά γιαδημ�σια κτίρια �λ. B. K�λώνας, Λ. Παπα-ματθαιάκη: O αρ�ιτέκτ�νας VitalianoPoselli, Θεσσαλ�νίκη, Παρατηρητής 1980.

4) Aναλυτικά για τα κτίρια των κ�ιν�τήτων,�λ. B. K�λώνας: «Aρ�ιτεκτ�νικές μ�ρ�έςκαι ιδε�λ�γία στη Θεσσαλ�νίκη τ�υ 19�υαιώνα», πρακτικά διεθν�ύς συμπ�σί�υIστ�ρίας «Nε�λληνική π�λη», Aθήνα1985, σ.σ. 215–233 και «K�ιν�τητες και αρ-�ιτεκτ�νική στη Θεσσαλ�νίκη στα τέλητ�υ 19�υ αιώνα», πρακτικά συμπ�σί�υ «Hδια�ρ�νική π�ρεία τ�υ κ�ιν�τισμ�ύ στηMακεδ�νία», Θεσσαλ�νίκη 1991, σ.σ.325–352.

5) B. K�λώνας: «Aρ�ιτεκτ�νικές μ�ρ�ές καιιδε�λ�γία στη Θεσσαλ�νίκη τ�υ τέλ�υςτ�υ 19�υ αιώνα. Eνα παράδειγμα: τα κτί-ρια της ελληνικής κ�ιν�τητας», πρακτικάδιεθν�ύς συμπ�σί�υ ιστ�ρίας, «Nε�ελλη-νική π�λη», Aθήνα 1985. σ. 231.

6) Bλ. σ�ετικά, B. K�λώνας: «O εκλεκτικι-σμ�ς, αρ�ιτεκτ�νική επιλ�γή των ��ρέωνεκσυγ�ρ�νισμ�ύ της Θεσσαλ�νίκης στατέλη τ�υ 19�υ αιώνα», Aρ�ιτεκτ�νικά Θέ-ματα, 24/1990, σ.σ. 72–77.

7) Γ. Xριστ�δ�ύλ�υ: H Θεσσαλ�νίκη κατάτην τελευταίαν εκαντ�ταετίαν, Θεσσαλ�-νίκη, 1936, σ.σ. 141–143.

8) A. Rossi: H αρ�ιτεκτ�νική της π�λης, Θεσ-σαλ�νίκης 1987, σ. 166.

9) �π.π., σ. 167.

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H λεω��ρ�ς των E�� ών, στ� ύψ�ς της σημερινής �δ�ύ Παρασκευ�π�ύλ�υ, γύρω στα 1910.

H συν�ικία των E�� ώνOι κάτ�ικ�ι ανήκαν σε υψηλά κ�ινωνικά στρώματα �ωρίς εθνικ�θρησκευτικ�ύς δια�ωρισμ�ύς

T�υ Bασίλη K�λώνα

Aρ�ιτέκτ�να, Iστ�ρικ�ύ της Aρ�ιτεκτ�νικής,διδάκτ�ρ�ς A.Π.Θ.

«OI ΠYPΓOI, �ίτινες �αίν�νται μενπρ�άστει�ν, �ωρι��μεν�ν απ� τηςπ�λεως διά τ�υ E�ραϊκ�ύ νεκρ�τα-�εί�υ, απ�τελ�ύν �ντως μέρ�ς αυ-τής, ως θερινή μάλλ�ν αριστ�κρατι-κή συν�ικία, είνε � πρ�σ�ιλέστερ�ςπερίπατ�ς των Θεσσαλ�νικέων. Eίνετα Πατήσια ή τ� Φάληρ�ν των Aθη-νών, τ� πρ�άστει�ν εκείν� τ� τελεί-ως ευρωπαϊκ�ν την �ψιν», ανα�έρει� Bαρδ�υνιώτης στ� Hμερ�λ�γι�τ�υ Σκ�κκ�υ στα 1893.

«Πύργ�ι» ή «E'��ές», ήταν �ι �ν�-μασίες με τις �π�ίες ήταν ευρύτεραγνωστή η περι��ή έ'ω απ� τα ν�τι�-ανατ�λικά τεί�η της π�λης. Ως ιδιαί-τερη συν�ικία με τ� �ν�μα Xαμηδιέ,πρ�ς τιμή τ�υ Σ�υλτάν�υ A�δ�ύλXαμίτ τ�υ B΄ ανα�έρεται για πρώτη��ρά στα συν�πτικά ��ρ�λ�γικά �ι-�λία Hulasa τ�υ 18851.

H �ν�μασία «E'��ές» ��είλεταιστην περι�ρισμένη δ�μηση της συ-ν�ικίας, στην ύπαρ'η μεγάλ�υ αριθ-μ�ύ αγρ�τικών εκτάσεων και στ�ν η-μιμ�νιμ� �αρακτήρα της κατ�ικίας.Oσ�ν α��ρά τ�υς «Πύργ�υς», δεν ή-

ταν παρά μικρής α'ίας και έκτασηςκτίσματα με κάπ�ια ��υρωματική δ�-μηση ή διάτα'η, π�υ �ρησίμευαν ωςθερινές κατ�ικίες καθώς και για τηδιαμ�νή αυτών π�υ ασ��λ�ύνταν μετην καλλιέργεια των κτημάτων.

Oι λ�γ�ι για τ�υς �π�ί�υς π�λλ�ίκάτ�ικ�ι απ��ασί��υν να επιλέ'�υνως τ�π� μ�νιμης διαμ�νής τη νέασυν�ικία, είναι συγκεκριμέν�ι καισυνδέ�νται άμεσα με τ�ν εκσυγ�ρ�-νισμ� της Θεσσαλ�νίκης. H κατεδά-�ιση των ν�τι�ανατ�λικών τει�ών τ�1889 και η �άρα'η της λεω��ρ�υ Xα-μηδιέ ε'ασ�αλί��υν την άρση των�υσικών εμπ�δίων για την επέκτασητης π�λης και την πρώτη π�λε�δ�μι-κή επέμ�αση απ� κρατικής πλευράς.

H συγκ�ινωνιακή σύνδεση της συ-ν�ικίας με ιππήλατ� τραμ τ� 1892,καθώς και �ι έντ�νες στεγαστικές α-νάγκες π�υ δημι�υργ�ύνται μετάτην πυρκαγιά τ�υ 1890, θέτ�υν τις�άσεις για την περαιτέρω ε'έλι'ητης συν�ικίας.

Σύνθεσητ�υ πληθυσμ�ύ

Tα αριθμητικά δεδ�μένα τ�υ πλη-θυσμ�ύ της νέας συν�ικίας είναι ε-

λά�ιστα και μ�ν�ν η απ�γρα�ή τηςγενικής δι�ίκησης Mακεδ�νίας τ�1913 δίνει στ�ι�εία για την καταν�μήτων δια��ρων εθν�τήτων ανά συν�ι-κία. Σύμ�ωνα με αυτήν, επί συν�λ�υ25.349 κατ�ίκων της Xαμηδιέ, υπάρ-��υν 12.593 Eλληνες (49%), 5.838E�ραί�ι (23%), 4.462 Oθωμαν�ί(17,6%), 1.103 B�ύλγαρ�ι (4,3%) και1.445 'έν�ι υπήκ��ι (5,7%)2.

T� μ�ν� σω��μεν� �ασικ� ��ρ�-λ�γικ� �ι�λί� της συν�ικίας, Essasτ�υ 1906, παρέ�ει ίσως μια πλησιέ-στερη πρ�ς την πραγματικ�τητα ει-κ�να της εθνικής – θρησκευτικήςσύστασης τ�υ πληθυσμ�ύ, �π�υ �ιτρεις κύριες κ�ιν�τητες της π�ληςεκπρ�σωπ�ύνται με ίσα περίπ�υ π�-σ�στά, γεγ�ν�ς π�υ επαληθεύεταικαι απ� τ� ιδι�κτησιακ� καθεστώςτων κατ�ικιών π�υ έ��υν ταυτισθείκαι παρ�υσιά��νται παρακάτω.

Aπ� τα κτίρια π�υ έ��υν ταυτισθείσυμπεραίν�υμε �τι π�λλ�ί κάτ�ικ�ιτων E'��ών ανήκ�υν σε υψηλά κ�ι-νωνικά στρώματα, διαθέτ�υν ιδιαίτε-ρη �ικ�ν�μική άνεση και κατέ��υνσημαντικά α'ιώματα. T�ύρκ�ι α'ιω-ματ�ύ��ι, μετα'ύ των �π�ίων ανα-�έρ�νται συ�νά � �αλής (γενικ�ς δι-�ικητής), � στρατάρ�ης και � δήμαρ-

��ς της π�λης, πρ�'εν�ι, διευθυντέςτραπε�ών, ανώτερ�ι δι�ικητικ�ί υ-πάλληλ�ι, �ι�μή�αν�ι, έμπ�ρ�ι, επι-στήμ�νες και 'έν�ι υπήκ��ι συγκα-ταλέγ�νται μετα'ύ των κατ�ίκων τηςνέας συν�ικίας.

Aνάμεσά τ�υς ανα�έρ�νται μερι-κές απ� τις σημαντικ�τερες �ικ�γέ-νειες της π�λης, �πως �ι Aμπ�τ,Σαρν�, Aλατίνι, M�διάν�, Xατ�ηλα-�άρ�υ και ακ�μη �ι �ικ�γένειες τωνXαμντί μπέη, Διράν A�δ�υλά� καιKαπαντ�ή3. H εγκατάστασή τ�υς στιςE'��ές και κυρίως κατά μήκ�ς τηςκεντρικής λεω��ρ�υ, σε «μέγαραμεγαλ�πρεπέστατα», είναι ιδιαίτε-ρης σημασίας για την κ�ινωνικήτ�υς θέση και απ�τελεί πρωταρ�ικ�παράγ�ντα στην επιλ�γή της κατ�ι-κίας τ�υς.

Eικ�να κ�σμ�π�λίτικηH σύνθεση τ�υ πληθυσμ�ύ είναι

�αρακτηριστική για τη νέα συν�ικία,αλλά και για τη γενικ�τερη κ�σμ�-π�λίτικη εικ�να π�υ παρ�υσία�ε ηΘεσσαλ�νίκη στα τέλη τ�υ 19�υ αι-ώνα. ...«Eκάστη �υλή, τά'ις, ηλικίακαι γέν�ς, εκάστη ενδυμασία, στ�λήκαι �ρώμα, εκάστη γλώσσα, εκάστηιδι�ρρυθμία και καλαισθησία έ��υν

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 17

εκεί τ�υς αντιπρ�σωπ�ύς τ�υς. Eντη πασπερμία εκείνη λαλ�ύνται �λαιαι γλώσσαι της γης, δι�τι εις τηνΘεσσαλ�νίκην δύνασθε να εύρητε�λας τας �υλάς τ�υ κ�σμ�υ πληντης κινε�ικής. Aληθής κ�ινωνικ�ςκυκεών!

Στις E'��ές, �πως ήταν ευρύτεραγνωστή η νέα συν�ικία η εγκατά-σταση των κατ�ίκων δεν ακ�λ�ύθη-σε τ� �ωρικ� δια�ωρισμ� της εντ�ςτων τει�ών π�λης, ανά εθνικη–θρη-σκευτική εν�τητα, αλλά �ασίστηκεσε άλλα κριτήρια καθαρά �ικ�ν�μι-κ�ύ ή κ�ινωνικ�ύ �αρακτήρα.

Eπ�μεν�, λ�ιπ�ν, ήταν π�λλ�ί ναανα�ητήσ�υν νέα στέγη στις E'�-�ές, �π�υ �ι συνθήκες είναι ευν�ϊ-κ�τερες για την ανέγερση νέων τύ-πων κατ�ικίας, πρ�σαρμ�σμένωνστ�ν ευρωπαϊκ� τρ�π� �ωής και μεανέσεις, π�υ δεν θα μπ�ρ�ύσε ναπρ�σ�έρει μια παλαι�ύ τύπ�υ κα-τ�ικία στ� κέντρ� της π�λης. H υγι-εινή δια�ίωση η ύπαρ'η υπαίθριων�ώρων και �ι νέες κατασκευαστικέςμέθ�δ�ι θεωρ�ύνται ως πρ�ϋπ�θέ-σεις για την ανέγερση της καιν�ύρ-γιας κατ�ικίας, ενώ η κ�ινωνική και�ικ�ν�μική κατάσταση των ιδι�κτη-τών υπαγ�ρεύ�υν τα μεγέθη, τ�ντύπ� της κατ�ικίας και την επιλ�γήτης μ�ρ�ής.

Tυπ�λ�γία –M�ρ��λ�γίατης κατ�ικίας

Στα τέλη τ�υ 19�υ αιώνα, η τυπ�-λ�γία της κατ�ικίας παρ�υσιά�ει ιδι-αίτερ� ενδια�έρ�ν, ε�’ �σ�ν �ι αλ-λαγές στα ήθη, την καθημερινή �ωήκαι τη �ωή της �ικ�γένειας επηρεά-��υν σημαντικά τη διαρρύθμιση καιτ�ν ε'�πλισμ� της κατ�ικίας. Yπάρ-�ει για πρώτη ��ρά δια�ωρισμ�ς τηςκ�ινωνικής και �ικ�γενειακής �ωήςπ�υ δια�αίνεται στη δ�μή τ�υ κτιρί-�υ, ενώ για πρώτη ��ρά δίνεται ιδι-αίτερη πρ�σ��ή στ�υς �ώρ�υς υπη-ρεσίας και υγιεινής.

Σε αντίθεση με την τυπ�λ�γία τηςκατ�ικίας π�υ περιλαμ�άνει παραλ-λαγές εν�ς �ασικ�ύ μ�ντέλ�υ, ημ�ρ��λ�γία παρ�υσιά�ει ένα ευρύ-τατ� �άσμα μ�ρ��λ�γικών εκδ��ών,σύμ�ωνα με τις πρ�σωπικές απ�ψειςτων ιδι�κτητών για την ε'ωτερικήεμ�άνιση της κατ�ικίας τ�υς.

Oλες �ι εκδ��ές κιν�ύνται μέσαστ� πλαίσι� τ�υ εκλεκτισμ�ύ, αρ�ι-τεκτ�νικ�ύ κινήματ�ς και «διεθν�ύςστιλ» της επ��ής. Mέσα απ� αυτ� πι-στ�π�ιείται η ικαν�τητα τ�υ αρ�ιτέ-κτ�να, αλλά και η κ�ινωνική θέση καιη εθνικη–θρησκευτική ταυτ�τητατ�υ ιδι�κτήτη.

Oπως έ��υμε ήδη ανα�έρει, �ι ι-δι�κτήτες των επαύλεων εκπρ�σω-π�ύν με ίδια π�σ�στά τις τρεις κύ-ριες κ�ιν�τητες της π�λης. H εθνι-κη–θρησκευτική δια��ρ�π�ίηση δενισ�ύει στη �ωρική εγκατάστασή τ�υςστη νέα συν�ικία, είναι �μως �ανερήστις πρ�τιμήσεις τ�υς ως πρ�ς τημ�ρ��λ�γική αντιμετώπιση της κα-τ�ικίας τ�υς. Για τ�ν καθένα απ� αυ-τ�ύς η αρ�ιτεκτ�νική δηλώνει, εκτ�ςαπ� άρνηση της παράδ�σης, την ε-θνική τ�υ ταυτ�τητα και την ατ�μική

εκπρ�σώπηση στ� πλαίσι� μιας ισ�-τιμης κυρίαρ�ης τά'ης.

Στα ευρύτατα �ρια τ�υ αρ�ιτεκτ�-νικ�ύ εκλεκτισμ�ύ, δια��ρετικάσυμ��λικά συστήματα θα ισ�ύσ�υνγια τ�υς Eλληνες, τ�υς E�ραί�υς και

τ�υς μ�υσ�υλμάν�υς της συν�ικίαςτων E'��ών.

O εν γένει �ειρισμ�ς των �ψεωντων επαύλεων των Eλλήνων ιδι�κτη-τών σύμ�ωνα με νε�αναγεννησιακάπρ�τυπα, παραπέμπ�υν σε μ�ρ��-

λ�γίες αντίστ�ι�ες με αυτές της τε-λευταίας �άσης τ�υ αθηναϊκ�ύ νε�-κλασικισμ�ύ (�ικία Π. Xατ�ηλα�ά-ρ�υ).

Mια πρ�τίμηση πρ�ς τα νε�μπαρ�κ

Oικία Mπεν�υ�ίλι�. Kτίστηκε στα 1900 απ� τ�ν T. Pα�ή και απ� τ� 1909 ανήκε στ�ν Eλί Mπεν�υ�ίλι� και τη σύ�υγ� τ�υ.Mετά τ� θάνατ� τ�υ Mπεν�υ�ίλι� στην Π�λωνία (Mπίργκενα�υ), τ� ακίνητ� περιέρ εται σε κληρ�ν�μ�υς τ�υ και στηνισραηλιτική κ�ιν�τητα. Για αρκετ� διάστημα στέγασε τα εκπαιδευτήρια Kαραγιάννη. Kατεδα�ί�εται στις αρ ές τηςδεκαετίας τ�υ 1970 (συλλ�γή Γ. Mέγα).

Δημ�τική Πινακ�θήκη. Kτίστηκε τ� 1905 σε σ έδια τ�υ $εν��ώντα Παι�νίδη, απ� τ�ν Σεϊ��υλά πασά, υπασπιστή τ�υσ�υλτάν�υ και ν�μάρ η Iωαννίνων (έκδ�ση τίτλ�υ, τ� Mάρτι� τ�υ 1906). Aπ� τ� 1952 μέ ρι τ� 1982 στεγά�ει τ� Iδρυ-μα K�ινωνικών Aσ�αλίσεων. Σήμερα ανήκει στ� Δήμ� Θεσσαλ�νίκης και στεγά�ει τη Δημ�τική Πινακ�θήκη και διά-��ρες υπηρεσίες τ�υ Δήμ�υ.

Συνέ εια στην 18η σελίδα

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Συνέ εια απ� την 17η σελίδα

Casa Bianca. Kτίστηκε τ� 1912 απ� τ�ν Nτίν� Iωσή� Φερνάντε�–Nτιά�. Tασ έδια της Casa Bianca π�υ ��ειλε την �ν�μασία της στη σύ�υγ� τ�υ Nτίν�Φερνάντε� Blanche ή Bianca, κ�ρη τ�υ Λε�ν ντε Mάγιερ, εί ε �ιλ�τε νήσει� Π. Aριγκ�νι. T� 1976 κηρύ θηκε διατηρητέ� μνημεί�, ενώ απ� τ�τε ρ�ν�-λ�γείται και η τμηματική καταστρ��ή τ�υ κτιρί�υ με στ� � τ�ν απ� αρακτη-ρισμ� τ�υ και την τελική κατεδά�ισή τ�υ. Σήμερα ανήκει στ� Δήμ� Θεσσαλ�-νίκης, � �π�ί�ς πρ�σ�ατα �λ�κλήρωσε την αναστήλωση τ�υ κτιρί�υ (συλλ�-γή M. K�νδυλάκη).

Oικία Σ. Tελτ�ή. Kτίστηκε τ� 1906 απ� τ�ν έμπ�ρ� Tελτ�ή Σαμή. Aπ� τ� 1933περιέρ εται ως ανταλλά�ιμ� στ�ν καπνέμπ�ρ� Δημ. Aθην�δώρ�υ στ�ν �π�ί�και παραμένει μέ ρι την κατεδά�ισή τ�υ, στις αρ ές της δεκαετίας τ�υ 1960.Στη διάρκεια τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υ π�λέμ�υ τ� κτίρι� ρησιμ�π�ιήθηκε ως κα-τ�ικία τ�υ στρατηγ�ύ Fr. d’ Esperey (αρ εί� KIΘ).

αετώματα, με �ασικές ανα��ρές στ�σικελικ� και απ�ικιακ� μπαρ�κ, αλλάκαι στα κτίρια τ�υ τ�υρκικ�ύ Δημ�-σί�υ, θα διαδηλώσ�υν �ι μ�υσ�υλ-μάν�ι ανώτερ�ι κρατικ�ί υπάλληλ�ικαι α'ιωματ�ύ��ι π�υ εγκαθίστανταιστη νέα συν�ικία (�ικία Σεϊ��υλά�πασά).

H πλει�ψη�ία των E�ραίων θα υι�-θετήσει κεντρ�ευρωπαϊκά αρ�ιτε-κτ�νικά πρ�τυπα και κυρίως τ�ν τύ-π� τ�υ chalet σε αμιγείς ή αλληλ�ε-πηρεα��μενες μ�ρ�ές (CasaBianca).

Συν�πτικά θα μπ�ρ�ύσαμε να δε-�θ�ύμε μια έ�εση των δια��ρωνκ�ιν�τήτων για υι�θέτηση �αρακτη-ριστικών αρ�ιτεκτ�νικών πρ�τύπωναπ� τις μητρ�π�λεις τ�υς ή απ� ση-μαντικές �μ�εθνείς κ�ιν�τητες τ�υε'ωτερικ�ύ (Aθήνα, Kωνσταντιν�ύ-π�λη, Aυστρία, Γαλλία, Iταλία). H επι-λ�γή της συγκεκριμένης μ�ρ��λ�-γίας δηλώνει, εκτ�ς απ� την κ�ιν�τι-κή και πρ�σωπική δια��ρ�π�ίηση,και τ� �αθμ� ε'άρτησης απ� τα αντί-στ�ι�α εθνικά κέντρα.

Oσ�ν α��ρά τ�ν ε'�πλισμ� των ε-παύλεων, ενδεικτικά παραθέτ�υμετην περιγρα�ή π�υ δημ�σιεύει �Eθνικ�ς Oδηγ�ς της Mεγάλης Eλλά-δ�ς στα 1920–1921, για μια απ� τιςσημαντικ�τερες επαύλεις της Θεσ-σαλ�νίκης, την έπαυλη τ�υ �αρών�υΣαρν�. Σύμ�ωνα με αυτήν, στ� εσω-τερικ�, στ� κέντρ� της μεγάλης αί-θ�υσας, � επισκέπτης θαυμά�ει τ�

τ�άκι με τ�υς δυ� σκαλιστ�ύς καρυ-δένι�υς καναπέδες δε'ιά και αριστε-ρά τ�υ, καθώς και τ�ν «περί�ημ�ν»περσικ� τάπητα. «Eπίπλωση υπέρ�-�η… Σινικά ανθ�δ��εία με σπάνιαλ�υλ�ύδια. Π�λυθρ�νες, καθίσματαέ'��α, δύ� καρέκλες καρυδένιεςσπάνιες, σκαλιστές μεγάλης α'ίας,δύ� μπ�υ�έδες, αληθινά θαύματα,με �λα τα σκεύη π�λυτελείας, κρυ-στάλλινα, ασημένια… Kαθρέ�τεςκρυστάλλιν�ι, πελώρι�ι με καρυδέ-νιες και επί�ρυσες κ�ρνί�ες, παρα-πετάσματα και τάπητες �αρύτιμ�ι,θερμάστρες μεγαλ�πρεπείς π�υσκ�ρπί��υν τη γλυκιά τ�υς θερμ�τη-τα, �λα αστρά�τ�υν, επι�άλλ�υν,καταπλήσσ�υν…»4.

H π�ικιλία των μ�ρ�ών π�υ συνα-ντ�ύμε στην ανάγνωση εν�ς μ�ν�δρ�μ�υ της Θεσσαλ�νίκης, της λεω-��ρ�υ των E'��ών ως κεντρικ�ύ ά-'�να της συν�ικίας των E'��ών, σεμια επ��ή �π�υ στη Δύση είναι πε-π�ίθηση η �μ�ι�μ�ρ�ία της κατ�ι-κίας, είναι ενδεικτική για τ�ν π�λυε-θνικ� �αρακτήρα της και σ�ραγί�ειτην εικ�να της π�λης στα τέλη τ�υ19�υ αιώνα.

H Συν�ικίατων E���ών

μετά την ακμή

Mετά την απελευθέρωση, π�λλέςαπ� τις επαύλεις της λεω��ρ�υ τωνE'��ών εγκαταλείπ�νται απ� τ�υς

Oικία Π. Xατ�ηλα�άρ�υ. Kτίστηκε τ� 1899 απ� την E�η, σύ�υγ� τ�υ ΠερικλήXατ�ηλα�άρ�υ, επιτίμ�υ πρ��έν�υ των HΠA, σε σ έδια τ�υ $εν. Παι�νίδη. Στα1912 – 1913 �ιλ��ενήθηκαν σ’ αυτήν μέλη της 4ασιλικής �ικ�γενείας. Σήμεραανήκει στην �ικ�γένεια Σιάγα (αρ εί� Λ.E.M.M.).

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 19

μ�υσ�υλμάν�υς ιδι�κτήτες τ�υς.Aλλες �ρησιμ�π�ι�ύνται ως σ��-λεία και πρ�'ενεία και άλλες παρα-�ωρ�ύνται ως κατ�ικίες σε μέλη της�ασιλικής �ικ�γένειας και σε ανώ-τατ�υς α'ιωματ�ύ��υς. Στη διάρ-κεια τ�υ πρώτ�υ Παγκ�σμι�υ Π�λέ-μ�υ γνωρί�ει μεγάλη ακμή, �τανπ�λλές απ� τις επαύλεις μετατρέ-π�νται σε 'εν�δ��εία π�λυτελείας,επιτάσσ�νται και στεγά��υν στρα-τιωτικές και υγει�ν�μικές υπηρε-σίες ή �ρησιμ�π�ι�ύνται ως κατ�ι-κίες ανώτατων α'ιωματικών.

Παράλληλα �ι π�ικίλες πληθυ-σμιακές ανακατατά'εις, ως συνέ-πεια της ανταλλαγής των πληθυ-σμών, αλλά και της εσωτερικής με-τανάστευσης, η �ικ�ν�μική κρίσητ�υ 1930 και τέλ�ς τ� �λ�καύτωματων E�ραίων της Θεσσαλ�νίκης εί-�αν απ�τέλεσμα την αλλ�ίωση τηςεθνικής–θρησκευτικής σύνθεσηςτων κατ�ίκων και τη δυσ�έρεια συ-ντήρησης των π�λυδάπανων αυτώνκτιρίων.

Ωστ�σ� �ι E'��ές συνέ�ισαν ναθεωρ�ύνται ως η συν�ικία τωνπλ�υσίων, της π�λυτέλειας και της�ικ�ν�μικής άνεσης και �ι πρ�σ�υ-γικ�ύ �αρακτήρα μετακινήσεις τ�υπληθυσμ�ύ δεν �δήγησαν στη δημι-�υργία υπ��αθμισμένων λαϊκών ήεργατικών συν�ικισμών. Για τ�υςκατ�ίκ�υς της π�λης ήταν τα «πα-λάτια της �δ�ύ Bασιλίσσης Oλγας»(T. Kα�αντ�ής: Eνηλικίωση, 1980)5, �ι«μεγάλες �ίλλες των εμπ�ρων στημεγάλη λεω��ρ�, π�ύ�αν πέντε υ-πηρέτες κηπ�υρ� και άμα'α» (N.Mπακ�λας: H μεγάλη πλατεία,1987)6, ενώ για τ�ν απληρ���ρητ�επισκέπτη της Θεσσαλ�νίκης στα�ρ�νια τ�υ ’30, �ι επαύλεις της λεω-��ρ�υ των E'��ών δεν απ�τελ�ύνπαρά «παλλαϊκά σπίτια μέσα σε κή-π�υς, είδ�ς �ίλες ρυθμ�ύ fin desiècle, αρκετά άσ�ημες και παραμε-λημένες» (M. Kαραγάτσης: O Γι�ύ-γκερμαν)7.

Στη δεκαετία τ�υ 1960 η αν�ικ�-δ�μηση θα επεκταθεί και στην π�ληπ�υ δεν κάηκε. H αλλαγή εδώ δενήρθε �ίαια �πως στην πυρίκαυστ��ώνη, αλλά ως συνέπεια των ν�μωντης υπερα'ίας και της αντιπαρ��ής.Hταν τ�τε π�υ «είπανε �ι εργ�λά-��ι πως τελειώνανε �ι π�λυτέλειεςμε τις μ�ν�κατ�ικίες και τα δίπατακαι τις αυλές και άρ�ι�ε μια άλλη ε-π��ή, επικερδής, με μέγαρα, μεδρ�μ�υς ασ�αλτ�στρωμέν�υς καιμε πε��δρ�μια πλακ�στρωτα, �π�υδηλαδή δεν ήταν δυνατ� να μείνει�ώρ�ς για αυλές και περι��λια, �ύ-τε για κρυψώνες π�υ θα τρύπωναντα μυστικά», συνε�ί�ει � N. Mπακ�-λας8.

«H σύγ�ρ�νη π�λη κτί�εται σαν ναμην υπήρ�ε τίπ�τε πριν απ’ αυτήν...η σύγ�ρ�νη π�λη δεν πρ�εκτείνειτην παλιά, αλλά την καταργεί9.

Σήμερα η εικ�να των E'��ών εί-ναι απ�σπασματική. O κεντρικ�ςδρ�μ�ς ως ενιαί�ς �ώρ�ς δεν υπάρ-�ει πια. Oι �ψεις τ�υ δεν �ρί��υνκαμιά ιστ�ρική συνέ�εια στ� αστικ�τ�πί�. Στη Bασιλίσσης Oλγας �ι ε-παύλεις κατεδα�ί��νται, ρυμ�τ�-μ�ύνται, ανακηρύσσ�νται διατηρη-τέα μνημεία. Aλλες κατάκλειστες,

άλλες «αναστηλωμένες», ελά�ιστεςστην αρ�ική τ�υς μ�ρ�ή, αλλά��υν�ρήσεις και σύμ��λα.

«...Kαν�νας τ� ρήμαγμα των αρ-��ντικών, συνε�ί�εται ώς την α�ε-τηρία της κίνησης, στη μεγάλη λεω-��ρ�. M�ρ�ές και �ρήσεις, �ι πι�παράδ�'ες, υπ�καθιστ�ύν την πρ�-τέραν αίγλην. M�ν� στα κάγκελαπαραμένει τ� �ικ�σημ�... Aσεμνανε�κτιστα γεμί��υν την έκταση τηςαρ�αίας �λάστησης» (N. Γ. Πεντ�ί-

κης: Mητέρα Θεσσαλ�νίκη, 1970)10.

1. B. Δημητριάδης «T�π�γρα�ία της Θεσ-σαλ�νίκης κατά τη διάρκεια της T�υρ-κ�κρατίας», Θεσσαλ�νίκη 1983, σ. 222.

2. B. Δημητριάδης «O πληθυσμ�ς τηςΘεσσαλ�νίκης και η ελληνική κ�ιν�τη-τα κατά τ� 1913», Mακεδ�νικά KΓ΄,Θεσσαλ�νίκη 1983, σ.σ. 93–96.

3. K. Bαρδ�υνιώτης: «Oι πύργ�ι της Θεσ-σαλ�νίκης», Hμερ�λ�γι� τ�υ Σκ�κκ�υ,1894, σ. 72.

4. «Mία διασκέδασις σε ιστ�ρικ� παρελ-

θ�ν», Eθνικ�ς Oδηγ�ς της MεγάληςEλλάδ�ς, τ. 7�ν, 1920 – 1921, σ. 195.

5. T. Kα#αντ#ής: «Eνηλικίωση», Aθήνα1987, σ. 167.

6. N. Mπακ�λας: «H μεγάλη πλατεία»,Aθήνα 1987, σ. 167.

7. M. Kαραγάτσης: «O Γι�ύγκερμαν», τ.2, Aθήνα, σ. 114.

8. N. Mπακ�λας: �π.π., σ.σ. 204–205.9. J. Roudaut: «Trois villes orienteés»,

Paris 1967, σ. 104.10. N. Γ. Πεντ#ίκης: «Mητέρα Θεσσαλ�νί-

κη», Aθήνα 1970, σ. 135.

Oικία Pα μή μπέη. O Pα μή μπέης γι�ς Pι�ά, δημ�τικ�ς σύμ4�υλ�ς και 4�υλευτής της κυ4έρνησης των Nε�τ�ύρκων,έκτισε τ� 1906 την εικ�νι��μενη έπαυλη, την �π�ία μ�λις τ� 1912 π�ύλησε στ� Bέλγ� τραπε�ίτη Jose Allard. Στέγασετ� τμήμα θηλέων τ�υ κ�λεγί�υ Aνατ�λια μέ ρι τ� 1940 και για κάπ�ι� διάστημα πριν απ� την κατεδά�ισή τ�υ, στις αρ- ές της δεκαετίας τ�υ 1970, τα εκπαιδευτήρια Bαλαγιάννη.

H εικ�νι��μενηέπαυλη κτίστη-κε γύρω στα1895 για τ�ντραπε�ίτη Mε -μέτ Kαπαντ�ήσε σ έδια τ�υΠ. Aριγκ�νι. Mε-τά τ� 1912 τ�κτίρι� ρησιμ�-π�ιήθηκε ωςκατ�ικία τ�υπρίγκιπα Nικ�-λά�υ, ως πρώ-τ�υ στρατιωτι-κ�ύ δι�ικητήMακεδ�νίας. T�1916 �ιλ��ενεί-ται σ’ αυτήν � E.Bενι�έλ�ς καιτ� 1917 � Eσάτπασάς, Aλ4αν�ςστρατηγ�ς καιπρώην στρατιω-τικ�ς δι�ικητήςIωαννίνων. T�1925 περιέρ ε-ται ως ανταλλά-�ιμ� στην Eθνι-κή Tράπε�α,στην �π�ία ανή-κει ακ�μη. Aπ�τ� 1988 στεγά-�εται σ’ αυτ� τ�π�λιτιστικ� κέ-ντρ� της Eθνι-κής Tράπε�ας(αρ εί� Δ. Θεσ-σαλ�νίκης).

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Bι�μη�ανικά κτίρια και σύν�λαH πι� «ευρωπαϊκή» απ τις ψεις της νεώτερης αρ�ιτεκτ�νικής της π λης (1870–1940)

Tης Oλγας Tραγαν�ύ–Δεληγιάννη

Aρ�ιτέκτ�ν�ς

H ΔEKAETIA τ�υ 1980 έπαι�ε καθ�ρι-στικ� ρ�λ� στ� �ύπνημα τ�υ ενδια-�έρ�ντ�ς τ�υ κ�ιν�ύ, αλλά και των ι-στ�ρικών για μια κατηγ�ρία κτιρίωνκαι συν�λων της Θεσσαλ�νίκης π�υ�αιν�ταν να ανήκ�υν στ� περιθώρι�της έρευνας: τα �ι�μη!ανικά κτίριακαι σύν�λα. Για τ�υς ιστ�ρικ�ύςπρ�εί!ε η ανάλυση και διερεύνησηγεγ�ν�των, �πως η �ργάνωση και ηδράση της Federation, � Mάης τ�υ’36, και �!ι των !ώρων μέσα στ�υς �-π�ί�υς τα γεγ�ν�τα αυτά εί!αν δια-δραματισθεί.

H έρευνα για τη δι�ργάνωση δύ�εκθέσεων με θέμα την ιστ�ρία της�ι�μη!ανίας της Θεσσαλ�νίκης, π�υπραγματ�π�ιήθηκαν τ� 1987 και τ�1989 στ� Γαλλικ� Iνστιτ�ύτ� τηςΘεσσαλ�νίκης με την υπ�στήρι�ητης ETBA, εί!ε ως απ�τέλεσμα μιαπρώτη καταγρα�ή και α�ι�λ�γησητων σημαντικ�τερων ιστ�ρικών �ι�-μη!ανικών συν�λων της π�λης(1).

Στη �ι�μη�ανική επ��ή

Για τη Θεσσαλ�νίκη των 23 αιώνωνη �ι�μη!ανία είναι μια «πρ�σ�ατη»δραστηρι�τητα 130 !ρ�νων. Στ� συ-γκ�ινωνιακ� αυτ� κ�μ�� της ν�τι�α-νατ�λικής Eυρώπης τα «μεγάλα έρ-γα» τ�υ τέλ�υς τ�υ 19�υ αιώνα απ�-τέλεσαν ένα μ�ναδικ� ε�αλτήρι� γιατ� πέρασμα απ� τ� εμπ�ρι� και τη�ι�τε!νία στη ι�μη�ανική επ��ή.

Πρώτα εγκαθίστανται �ι σιδηρ�-δρ�μικές γραμμές, π�υ επιτρέπ�υντη σταδιακή σύνδεση με την ενδ�-!ώρα και την υπ�λ�ιπη Eυρώπη(1873, Σκ�πια –1894, M�ναστήρι –1896, Kωνσταντιν�ύπ�λη). Στα «με-γάλα έργα» συγκαταλέγ�νται επίσης�ι εγκαταστάσεις �ωταερί�υ (1888 –1890), η λειτ�υργία τρ�!ι�δρ�μωνκαι η παραγωγή ηλεκτρικ�ύ ρεύμα-τ�ς (1888 – 1908), τ� εκσυγ!ρ�νισμέ-ν� δίκτυ� ύδρευσης (1890–92), τα λι-μενικά έργα (1896–1910).

Aντίθετα, με τα τρία αστικά κέντρατης δυτικής Mακεδ�νίας (Bέρ�ια,Nά�υσα, Eδεσσα), πρ�ικισμένα μετην πλ�ύσια �υσική κινητήρια δύνα-μη των υδατ�πτώσεων, η �ι�μη!ανίατης Θεσσαλ�νίκης θα στηρί�ει την α-νάπτυ�ή της στη δύναμη τ�υ ατμ�ύ.Oι πρώτες μεγάλες ατμ�κίνητες �ι�-μη!ανικές μ�νάδες ήταν ένας μεγά-λ�ς αλευρ�μυλ�ς γαλλικής ιδι�κτη-σίας κτισμέν�ς στα 1854, στη θέσητ�υ σημεριν�ύ Mύλ�υ Aλλατίνι, στ�ανατ�λικ� άκρ� της περι�!ής επέ-κτασης της π�λης, και τ� νηματ�υρ-γεί�υ Σαία (1873) στην πρ�κυμαία, η�π�ία διαμ�ρ�ώνεται μετά την κατε-δά�ιση των παραθαλάσσιων τει!ών.Mέ!ρι τ� 1912 η Θεσσαλ�νίκη πρ�ι-κί%εται με 33 μεγάλες �ι�μη!ανικέςμ�νάδες απ� τις �π�ίες �ι πέντε (α-

τμ�μυλ�ς και κεραμ�π�ιεί� Aλλατίνι,Zυθ�π�ιεί� Oλυμπ�ς, Nηματ�υργείαΣαία και Mισρα!ή – T�ρρες) συγκα-ταλέγ�νται μετα�ύ των σημαντικ�-τερων της ν�τι�ανατ�λικής Mεσ�-γεί�υ. H μ�ρ��λ�γία και �ι καιν�τ�-μίες των πρώτων �ι�μη!ανικών ε-γκαταστάσεων είναι μάρτυρες τηςδιάθεσης πρ���λής των εκπρ�σώ-πων της ανερ!�μενης νέας αστικήςτά�ης της π�λης απ� τις τρεις κυ-

ρίαρ!ες κ�ιν�τητές της (E�ραί�ι,Eλληνες, Oθωμαν�ί), αλλά και τωνδιασυνδέσεών τ�υς με τα μεγάλα�ι�μη!ανικά κέντρα της κεντρικήςκαι δυτικής Eυρώπης.

Nέες τε�ν�λ�γίες

H πρώτη και «ηρωική» περί�δ�ςτης κατασκευής των «μεγάλων έρ-γων» και της εγκατάστασης των

πρώτων σημαντικών �ι�μη!ανικώνμ�νάδων στην π�λη !αρακτηρί%εταιαπ� τη συστηματική εισαγωγή νέωντρ�πων δ�μησης και υλικών, π�υ εί-!αν ήδη ε�αρμ�σθεί στις υπ�λ�ιπεςευρωπαϊκές π�λεις. Oι νέες τε!ν�-λ�γίες εισάγ�νται, �πως επίσης καιτα κε�άλαια των εταιριών π�υ εί!αναναλά�ει τα αντίστ�ι!α έργα: η �ελ-γική τε!ν�λ�γία !ρησιμ�π�ιείται γιατις εγκαταστάσεις ύδρευσης, τρ�-!ι�δρ�μων (τραμ) και ηλεκτρ��ωτι-σμ�ύ. Σ!έδια Γερμανών μη!ανικώνε�αρμ�%�νται στις εγκαταστάσειςτων σιδηρ�δρ�μων και στ�ν μη!αν�-λ�γικ� ε��πλισμ� της πρώτης %υθ�-π�ιίας (Zυθ�π�ιία OΛYMΠOΣ – μετέ-πειτα ΦI+). Γαλλικής επίδρασης είναιη κατασκευή τ�υ μεγάλ�υ αλευρ�-μυλ�υ –«τ�υ μεγαλύτερ�υ �λης τηςAνατ�λής»– και αγγλικής αυτή τωννηματ�υργείων με την πρωτ�π�ρ�ε�αρμ�γή των �μ�ι�μ�ρ�ων εν σει-ρά !ώρων παραγωγής. Tις μελέτεςτων κτιρίων υπ�γρά��υν συ!νά γνω-στ�ί μη!ανικ�ί, �πως � Iταλ�ς αρ!ι-τέκτ�νας Vitaliano Poselli (Mύλ�ιAλλατίνι).

Kαιν�τ�μία στην κατασκευή απ�-τελεί η εκτεταμένη !ρήση δ�μικώνστ�ι!είων απ� !υτ�σίδηρ� και !άλυ-�α, π�υ επιτρέπ�υν τη δ�μηση !ώ-ρων παραγωγής μεγάλ�υ μεγέθ�υς.Tα μεταλλικά δ�μικά στ�ι!εία !ρησι-μ�π�ι�ύνται τ�σ� στη �έρ�υσα κα-τασκευή (μεταλλικ�ί κί�νες και δ�-κ�ί), αλλά και ως αρ!ιτεκτ�νικά μέληε�ωτερικών �ψεων (παράθυρα – θυ-ρώματα), π�λλές ��ρές μάλιστα με

H είσ�δ�ς των ελληνικών στρατευμάτων στην π�λη. Διακρίν�νται τ� Zυθ�π�ιεί� Oλυμπ�ς και τ� υ�αντ�υργεί� T�ρ-ρες –μετέπειτα BIΛKA. Φωτ�γρα�ία απ� κάρτα επ��ής.

T� κεντρικ� Aντλι�στάσι�

της Eταιρείας Yδάτων. Oι

εργασίες κατασκευής τ�υ

κεντρικ�ύ αντλι�στασί�υ,

των δε!αμενών και τ�υ

δικτύ�υ διαν�μής της

Eταιρείας Yδάτων Θεσσα-

λ�νίκης, άρ�ισαν τ� 1890,

υπ� την διεύθυνση τ�υ

μη�ανικ�ύ Aime Kypers,

π�υ διετέλεσε στη συνέ-

�εια και για π�λλά �ρ�νια

διευθυντής της Eταιρεί-

ας. T� αντλι�στάσι� π�υ

περιλαμ#άνει δύ� κτίρια,

ένα για την απ�θήκευση

των καυσίμων και ένα για

την εγκατάσταση των α-

ντλιών, είναι ιδιαίτερα

�αρακτηριστικ� για τ�ν

τρ�π� δ�μησής τ�υ και

την εμ�ανή συμμετ��ή

τ�υ στη διαμ�ρ�ωση των

�ψεων. Πρ�κειται να στε-

γάσει μετά τ� πέρας των

εργασιών απ�κατάστα-

σής τ�υ τ� M�υσεί�

Yδρευσης της π�λης.

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 21

διακ�σμητικ� !αρακτήρα. Σε έκτα-κτες περιπτώσεις η μεταλλική κατα-σκευή απ�κτά πρωταγωνιστικ� ρ�λ�,!ρησιμ�π�ι�ύμενη ως εμ�ανής σκε-λετ�ς των κτιρίων, σε μια πρωτ�π�-ριακής μ�ρ�ής πρ�κατασκευή �π�υτ� κάθε μέλ�ς διακρίνεται σα�ώς α-π� τ� άλλ� ως πρ�ς τη θέση τ�υ (Kε-ντρικ� Aντιλι�στάσι� της EταιρίαςYδάτων, Aπ�θήκες Πρώτ�υ Πρ��λή-τα Oργανισμ�ύ Λιμέν�ς). Tα μεταλλι-κά %ευκτά των στεγών συναντώνταισυνε!ώς με μεγαλύτερη συ!ν�τηταεπιτρέπ�ντας την κάλυψη μεγάλωναν�ιγμάτων με στ�ι!εία μικρών σ!ε-τικά διατ�μών (Y�αντ�υργεί� T�ρ-ρες).

Eνα δ�μικ� στ�ι!εί� �ι�μη!ανικήςπαραγωγής, π�υ ε�αρμ�%εται σε ευ-ρεία κλίμακα και πρ�σδίδει στις κα-τασκευές ιδιαίτερ� !αρακτήρα είναι�ι πλήρεις –σταδιακά και �ι διάτρη-τ�ι– πλίνθ�ι. Διαμ�ρ�ών�υν συ!νάεμ�ανείς ανεπί!ριστες πλινθ�δ�μέςκαι !ρησιμ�π�ι�ύνται π�λλές ��ρέςμε διακ�σμητικ� !αρακτήρα (Kεντρι-κ� Aντλι�στάσι� Eταιρίας Yδάτων,Mύλ�ι Aλλατίνι, Zυθ�π�ιεί� OΛY-MΠOΣ). Mα%ί με τα �ι�μη!αν�π�ιη-μένα γαλλικ�ύ τύπ�υ κεραμίδια κα-τασκευά%�νται απ� νε�ϊδρυμένες�ι�μη!ανίες της π�λης, απ� τις �π�ί-ες η μεγαλύτερη (κεραμ�π�ιεί�Aλλατίνι) λειτ�υργεί απ� τ� 1880.

Aπ� τ� 1890 κάνει την εμ�άνισήτ�υ ένα δ�μικ� υλικ� π�υ θα κυριαρ-!ήσει στ�ν 20� αιώνα: τ� σκυρ�δε-μα. Aρ!ικά μη �πλισμέν� ως υλικ�διαμ�ρ�ωσης τ�υ παλαι�τερ�υ υ-δραγωγ�ύ της νεώτερης επ�!ής καιως υλικ� διαμ�ρ�ωσης επι�ανειώνέδρασης θεμελίων (Aντλι�στάσι�Eταιρίας Yδάτων) θα !ρησιμ�π�ιηθείγια πρώτη ��ρά �πλισμέν� (Be-ton–arme), ως υλικ� δ�μησης τ�υ�έρ�ντα �ργανισμ�ύ κτιρί�υ, στηνκατασκευή τ�υ Mεγάρ�υ τ�υ Tελω-νεί�υ (1910) απ� τ�ν σπ�υδασμέν�στη Γαλλία π�λιτικ� μη!ανικ� ElieModiano.

Oι μεγάλες αίθ�υσες των !ώρων�ι�μη!ανικής παραγωγής, καλυμμέ-

νες συ!νά με δίρρι!τες κεραμ�σκε-πείς στέγες, πρ�καθ�ρί%�νται απ� τηδιάτα�η, τ� είδ�ς και τα μεγέθη τ�υμη!αν�λ�γικ�ύ τ�υς ε��πλισμ�ύ καιτις απαιτήσεις λειτ�υργίας τ�υ, σύμ-�ωνα και με τα πρ�τυπα των σύγ-!ρ�νών τ�υς κτιρίων στην υπ�λ�ιπηEυρώπη. Στις αρ!ές τ�υ αιώνα πρω-τ�εμ�ανί%�νται �ι !αρακτηριστικέςγια τα περισσ�τερα μεταγενέστερα�ι�μη!ανικά κτίρια �δ�ντωτές στέ-γες τύπ�υ sheds με ενταγμένα στημία τ�υς πλευρά μεγάλα αν�ίγματα�ωτισμ�ύ (Y�αντ�υργεί� T�ρρες –μετέπειτα BIΛKA). Στην περίπτωσηπ�λυώρ��ων κτισμάτων μεγάληςκλίμακας (Mύλ�ι Aλλατίνι, Zυθ�π�ι-

εί� OΛYMΠOΣ) απ�δίδεται στην �ληκατασκευή !αρακτήρας μνημειακ�ςπ�υ τα εντάσσει δικαι�λ�γημένα σταλεγ�μενα «παλάτια της Bι�μη!α-νίας».

Σ�ραγί��υν την εικ να της π λης

Tα πρώτα �ι�μη!ανικά κτίρια καισύν�λα με τα !αρακτηριστικά περι-γράμματα των �γκων τ�υς και την ι-διαίτερη μ�ρ��λ�γία τ�υς, ιδιαίτεραμάλιστα με τις καμινάδες τ�υς, δημι-�υργ�ύν τα νέα σημεία ανα��ράςστην εικ�να της π�λης και σ�ραγί-%�υν με τις �ν�μασίες τ�υς �λ�κλη-ρες περι�!ές της π�λης: Nτεπώ (απ�την Aπ�θήκη των Tραμ), Aλλατίνι (α-π� τ�ν �μώνυμ� Mύλ�). Eίναι αυτάακρι�ώς τα κτίρια και συγκρ�τήματα,π�υ συνέ�αλαν �σ� καμιά άλλη κα-τηγ�ρία κτισμάτων στη διαμ�ρ�ωσητης εικ�νας της Θεσσαλ�νίκης ωςσύγ!ρ�ν�υ αστικ�ύ κέντρ�υ.

Για πρώτη μάλιστα ��ρά στη δεκα-ετία τ�υ 1880 δημι�υργείται στα δυ-τικά της π�λης η πρώτη ι�μη�ανική�ώνη γύρω και πέρα απ� τ�ν πρώτ�επι�ατικ� σιδηρ�δρ�μικ� Σταθμ�της Eταιρίας των Aνατ�λικών Σιδη-ρ�δρ�μων (Γραμμής Θεσσαλ�νίκης– Σκ�πίων – Bιέννης).

Mεσ�π λεμ�ς

H περί�δ�ς μετά τ� 1912, ιδιαίτεραδε μετά τ� 1922 και καθ’ �λη τη διάρ-κεια τ�υ μεσ�π�λέμ�υ, θα αναδεί�ειτη Θεσσαλ�νίκη σε �ι�μη!ανικ� κέ-ντρ� της B�ρειας Eλλάδας, καθώς ε-δώ θα συγκεντρωθεί η συντριπτικήπλει�ψη�ία των �ι�μη!ανικών μ�νά-δων της ευρύτερης περι�έρειάςτης. Bι�μη!ανίες π�υ πρ�ϋπήρ!αν ε-πεκτείν�νται και νέες ιδρύ�νται, κυ-

ρίως στ�ν τ�μέα της κλωστ�ϋ�α-ντ�υργίας και της επε�εργασίας κα-πνών. T� μέγεθ�ς της �ι�μη!ανικήςδραστηρι�τητας απ�δίδει τ� γεγ�-ν�ς �τι 60% των �ι�μη!ανικών κατη-γ�ριών π�υ λειτ�υργ�ύν πριν απ� τ�1940 εμ�ανί%�νται για πρώτη ��ράμετά τ� 1914: μετα�ύ αυτών μη!α-ν�υργεία, �ι�μη!ανίες !αρτι�ύ και!ημικών πρ�ϊ�ντων. Tην ίδια επ�!ήεπεκτείν�νται και �ι εγκαταστάσειςκ�ινής ω�έλειας, καθώς και των μέ-σων μα%ικής μετα��ράς με πρ�ε�άρ-!�ντα και κατά την περί�δ� αυτή τ�νσιδηρ�δρ�μ�. Nέ�ι �ικ�ν�μικ�ί θε-σμ�ί εδραιών�νται και συμ�άλλ�υντα μέγιστα στην πρ�ώθηση της ε-μπ�ρικής και �ι�μη!ανικής δραστη-ρι�τητας (Eμπ�ρικ� και Bι�μη!ανικ�Eπιμελητήρι�, Eλευθέρα Zώνη, Διε-θνής Eκθεση Θεσσαλ�νίκης).

O ε�ηλεκτρισμ�ς, �ι αρ!ές �ρθ�-λ�γικής �ργάνωσης της �ι�μη!ανι-κής παραγωγής και τα νέα υλικά δ�-μησης, με κυρίαρ!� τ� �πλισμέν�σκυρ�δεμα, απ�τελ�ύν τ�υς παρά-γ�ντες εκείν�υς π�υ καθ�ρισανμ�ρ��λ�γικά και λειτ�υργικά τ�υςνέ�υς εργ�στασιακ�ύς !ώρ�υς. H!ρήση τ�υ ηλεκτρισμ�ύ για τα μη!α-νήματα παραγωγής επιτρέπει την κί-νησή τ�υς κατά �μάδες και απελευ-θερώνει τ�ν σ!εδιασμ� των κτιρίωναπ� τις δεσμεύσεις π�υ επέ�αλε ηκίνηση με ατμ�.

Oι απαιτήσεις για ανα�άθμιση των!ώρων εργασίας με ε�ασ�άλιση �ρ-θ�ύ �ωτισμ�ύ και αερισμ�ύ επι�άλ-λ�υν μεγάλες συνε!είς επι�άνειεςαν�ιγμάτων στις �ψεις και καθιερώ-ν�υν τη !ρήση των �δ�ντωτών στε-γών συνώνυμων πλέ�ν με τ�υς �ι�-μη!ανικ�ύς !ώρ�υς (υ�αντ�υργεί�YΦANET, μετα��ϋ�αντ�υργεί� HΛ-IOΣ). Eπικρατ�ύν πλέ�ν �ι απλ�ί σε

O Mύλ�ς X"Γιαννάκη (1924) π�υ στεγά*ει σήμερα τ�ν γνωστ� σε �λ�υς μας Mύλ�. (Aρ�εί� Oικ. X”Γιαννάκη).

O Mύλ�ς Aλλατίνι. Στη θέση π�υ υπάρ�ει και σήμερα � μύλ�ς Aλλατίνι, εί�εκτισθεί τ� 1854 απ� τ�ν Γάλλ� Darblay de Corblay � πρώτ�ς ατμ�μυλ�ς τηςΘεσσαλ�νίκης. Eί�ε ιδρυθεί με τη συμπαράσταση τ�υ �ίκ�υ Aλλατίνι, στηνκυρι�τητα τ�υ �π�ί�υ πέρασε τ� 1882. T� 1898 � μύλ�ς καίγεται και στη θέ-ση τ�υ κτί*εται καιν�ύργι�ς σε σ�έδια τ�υ B. Π�*έλλι. Tα εγκαίνια τ�υ «με-γαλύτερ�υ μύλ�υ της Aνατ�λής» γίν�νται στις 19.9.1900. Tμήμα τ�υ κεντρι-κ�ύ κτιρί�υ καταστρέ�εται στα 1950 απ� πυρκαγιά, αλλά σύντ�μα επισκευά-*εται, εκσυγ�ρ�νί*εται και συνε�ί*ει μέ�ρι σήμερα τη λειτ�υργία τ�υ. Συνέ�εια στην 22η σελίδα

γεωμετρία ενιαί�ι �γκ�ι κτιρίων. Σεειδικές περιπτώσεις �π�υ επι�άλλε-ται η τυπ�π�ίηση τ�υ μη!αν�λ�γι-κ�ύ ε��πλισμ�ύ απ� τ� εργ�στάσι�σ!εδιασμ�ύ, παραγωγής και εγκατά-στασής τ�υ συναντώνται κατασκευ-ές με παραδ�σιακά υλικά (πέτρα και�ύλ�). Tέτ�ιες περιπτώσεις απ�τε-λ�ύν �ι τρεις μεσ�π�λεμικ�ί κυλιν-δρ�μυλ�ι της Θεσσαλ�νίκης (Bαλ-τσάνη, Xατ%ηγιαννάκη – Aλτιναλμά%η– � γνωστ�ς πλέ�ν MYΛOΣ – καιMπάλτα).

Tα μεγαλύτερα σε έκταση συ-γκρ�τήματα της περι�δ�υ απ�τε-λ�ύν τα νηματ�υργεία και υ�α-ντ�υργεία είτε ως επέκταση πρ�ϋ-παρ!�ντων (Πιερράκ�υ – Oικ�ν�μ�-π�υλ�υ, YΦANET) είτε νε�ϊδρυμένα(Γρ. Tσίτση και Yιών, Mετα��ϋ�α-ντ�υργεί� HΛIOΣ K. Kωνσταντινίδη).Kαταλαμ�άν�υν �λ�κληρα �ικ�δ�-μικά τετράγωνα συ!νά στ� κέντρ�πυκν�δ�μημένων πρ�σ�υγικών �ι-κισμών, απ� τ�ν γυναικεί� πληθυ-σμ� των �π�ίων αντλ�ύν και τ� ερ-γατικ� τ�υς δυναμικ�.

Kαπναπ�θήκες

Mια εντελώς �ε!ωριστή κατηγ�ρία�ι�μη!ανικών κτισμάτων, π�υ ανα-πτύσσεται στη Θεσσαλ�νίκη κατάτ�ν μεσ�π�λεμ� και θα �θάσει στ�απ�κ�ρύ�ωμά της τις τρεις μεταπ�-λεμικές δεκαετίες, απ�τελ�ύν �ι κα-πναπ�θήκες. Eπι�άλλ�νται περισσ�-τερ� με την έκτασή τ�υς ως μεμ�νω-μένα κτίρια σε �λ�κληρες γειτ�νιέςτ�υ ιστ�ρικ�ύ κέντρ�υ (δυτική πε-ρι�!ή, απ� τ� Λιμάνι και πρ�ς τηνπλατεία Bαρδαρί�υ, κατά μήκ�ς των�δών Δι�ικητηρί�υ, Δωδεκανήσ�υκαι Aγί�υ Δημητρί�υ). Eίναι ειδικάκτίρια μετα�ύ �ι�τε!νικής και �ι�μη-!ανικής παραγωγής (για την ακρί-�εια εμπ�ρικής επε�εργασίας κα-πνών) τα �π�ία εντάσσ�νται κατάτ�ν μεσ�π�λεμ� στ�ν αστικ� ιστ�και στις περι�!ές κατ�ικιών.

H έντα�η δεν θα είναι απλά !ωρι-κή, αλλά π�λές ��ρές επεκτείνεταικαι στη μ�ρ��λ�γία. M�ν� κατά τημεταπ�λεμική περί�δ� η εκτίνα�ηστα ύψη της παραγωγής θα �δηγή-σει σε τέτ�ια μεγέθη π�υ θα απαιτή-σ�υν �γκώδεις κατασκευές μακριάαπ� τ� ιστ�ρικ� κέντρ� και κ�ντάστ�υς εργατικ�ύς �ικισμ�ύς.

H ανα%ήτηση εκ μέρ�υς της νέαςγενιάς μη!ανικών της Θεσσαλ�νίκηςμ�ρ��λ�γικών στ�ι!είων κ�ντά στααρ!ιτεκτ�νικά ρεύματα της Art–Decoκαι τ�υ Bauhaus συμ�άλλει δυναμι-κά στην επι��λή τ�υ μ�ντέρν�υ κι-νήματ�ς, �ι απ�η!�ι τ�υ �π�ί�υ θααπαντώνται μεταπ�λεμικά. Eίναι ί-σως η κατηγ�ρία των ειδικών κτιρίων�ι�μη!ανικής παραγωγής, στα �π�ίαγίνεται σα�ής η επένδυση της υπε-ρα�ίας στη μ�ρ��λ�γική ανα�άθμι-ση των κτισμάτων. T� γεγ�ν�ς αυτ�πρ�σδίδει ιδιαιτερ�τητα στις καπνα-π�θήκες της Θεσσαλ�νίκης, στις κα-τασκευές των �π�ίων απ�δεικνύεται�τι η λειτ�υργική �ρθ�λ�γική εσω-τερική διάρθρωση μπ�ρεί να συμ�α-δί%ει με μ�ρ��λ�γικές ανα%ητήσειςπέρα απ� την καθιερωμένη αυστηρήτυπ�λ�γία των �ι�μη!ανικών !ώρων.

Λαμπρά παραδείγματα της κατη-γ�ρίας αυτής απ�τελ�ύν �ι καπνα-π�θήκες της Eταιρίας Salonica καιB�ϊ��δα (κατεδα�ισμένες), Aυστρ�-ελληνικής Eταιρίας Kαπνών (διασω-θηκαν μ�ν� �ι ε�ωτερικές �ψεις), A.Mι!αηλίδη και Γ. Σακκά, N. Γλε�ύδηκαι A. Xατ%ηγεωργί�υ.

«Λαμπρή»εγκατάλειψη

H πρ�σπάθεια να �ωτισθεί, να δια-σωθεί και να αναδει!θεί η �ι�μη!ανι-κή και τε!ν�λ�γική κληρ�ν�μιά τηςπ�λης �εκίνησε σε μία περί�δ� κατάτην �π�ία μεγάλες ιστ�ρικές �ι�μη-!ανικές μ�νάδες �λ�κλήρωναν τ�νκύκλ� %ωής τ�υς, είτε μετα�έρ�-νταν σε σύγ!ρ�νες εγκαταστάσεις ε-κτ�ς π�λεως α�ήν�ντας τις παλιέςσε «λαμπρή» εγκατάλειψη. Kαι αυτ�στην καλύτερη των περιπτώσεων, �-ταν δεν γίν�νταν στ�!�ς της «ανα-πτυ�ιακής» μανίας επι!ειρηματιών.

O !αρακτηρισμ�ς π�λλών ιστ�ρι-κών �ι�μη!ανικών κτιρίων και συν�-λων ως διατηρητέων δεν �αίνεται ναλύνει μέ!ρις στιγμής τ� πρ��ληματης διάσωσης και ανάδει�ής τ�υς, μετ� δεδ�μέν� �τι τα περισσ�τερα α-νήκ�υν σε ιδιώτες π�υ ενδια�έρ�-νται μ�ν� για την �ικ�πεδική α�ίατ�υ συν�λ�υ και μάλιστα �ταν αυτά�ρίσκ�νται σε «αναπτυσσ�μενες»�ικιστικά περι�!ές.

H τ�πική αυτ�δι�ίκηση δεν έ!ει κι-νήσει μέ!ρις στιγμής τις διαδικασίεςεκείνες π�υ θα ανταπ�κρίν�ντανστη σημασία των !ώρων, ακ�μη και�ταν η ίδια έ!ει πρωτ�στατήσει γιατ�ν ειδικ� !αρακτηρισμ� τ�υς ως«!ώρων π�λιτισμ�ύ» (περίπτωση Zυ-θ�π�ιεί�υ ΦI+). T� υπ�υργεί� Π�λιτι-σμ�ύ στερείται π�ρων π�υ θα επέ-τρεπαν την ε�αρμ�γή π�λιτικής

πρ�στασίας, ε��σ�ν �ι !ώρ�ι ανή-κ�υν σε ιδιώτες. Σπανί%�υν �ι περι-πτώσεις στις �π�ίες η τ�πική αυτ�δι-�ίκηση έ!ει επιδεί�ει τ� ενδια�έρ�ννα εντά�ει σε διατηρητέ� συγκρ�τη-μα νέα !ρήση συμ�ατή με τ�ν !αρα-κτήρα τ�υ συν�λ�υ (7� Δημ�τικ�Σ!�λεί� Δήμ�υ Nεάπ�λης στ� Mετα-��ϋ�αντ�υργεί� «Hλι�ς») και ακ�μησπανι�τερες αυτές στις �π�ίες ιδιώ-τες έδει�αν ευαισθησία για τη �υσι�-γνωμία τ�υ συγκρ�τήματ�ς κατά τηναλλαγή !ρήσης (Kέντρ� καλλιτε!νι-κών δραστηρι�τήτων και αναψυ!ήςστ�ν μεσ�π�λεμικ� κυλινδρ�μυλ�Xατ%ηγιαννάκη – Aλτιναλμά%η, Aντι-πρ�σωπεία �!ημάτων στα Συμμα!ικάΨυγεία – Ψυγεία Xαριλά�υ). O Oργα-νισμ�ς Π�λιτιστικής Πρωτεύ�υσαςτης Eυρώπης Θεσσαλ�νίκη ’97 πρ�-ωθεί την έντα�η στις ιστ�ρικές απ�-θήκες τ�υ Πρώτ�υ Πρ��λήτα τ�υOργανισμ�ύ Λιμέν�ς λειτ�υργιώνπ�λιτιστικ�ύ !αρακτήρα (θέατρα, αί-θ�υσες εκθέσεων και μ�υσικών εκ-δηλώσεων, !ώρ�υς συνεδρίων) επι-!ειρώντας ένα γενικ�τερ� σ!έδι�ενσωμάτωσης τ�υ ιστ�ρικ�ύ αυτ�ύτ�π�υ στη %ωή της π�λης.

Διάσωσητ�υ ε#�πλισμ�ύ

Aκ�μη δυσκ�λ�τερη είναι η πρ�-σπάθεια διάσωσης και πρ�στασίαςτ�υ ιστ�ρικ�ύ μη�αν�λ�γικ�ύ ε��-πλισμ�ύ, �π�υ και �ταν αυτ�ς δια-σώ%εται. Στην περίπτωση τ�υ Kε-ντρικ�ύ Aντλι�στασί�υ της EταιρίαςYδάτων (στην ιδι�κτησία σήμερατ�υ Oργανισμ�ύ Yδρευσης Θεσσα-λ�νίκης) επι!ειρείται σήμερα απ�την 4η E��ρεία Nεωτέρων Mνημεί-ων τ�υ υπ�υργεί�υ Π�λιτισμ�ύ η υ-λ�π�ίηση εν�ς �ιλ�δ���υ σ!εδί�υλειτ�υργικής απ�κατάστασης και α-

να�ίωσης τ�υ συν�λ�υ με τ�ν ιστ�-ρικ� μη!αν�λ�γικ� τ�υ ε��πλισμ�ως M�υσεί�υ Yδρευσης της π�λης.T� εγ!είρημα στηρί%εται σε π�ρ�υςτ�υ υπ�υργεί�υ Π�λιτισμ�ύ, κ�ιν�-τικ�ύς π�ρ�υς (Περι�ερειακ� Eπι-!ειρησιακ� Πρ�γραμμα K. Mακεδ�-νίας) και τ�ν Oργανισμ� Π�λιτιστι-κής Πρωτεύ�υσας της Eυρώπης,Θεσσαλ�νίκη ’97.

Π�λλά απ� τα διατηρητέα �ι�μη-!ανικά συγκρ�τήματα περιμέν�υν ε-ναγώνια υλ�π�ιήσιμα σ!έδια δρά-σης, π�υ να ανταπ�κρίν�νται στησημαντική τ�υς ιστ�ρία. Tην ίδια ώ-ρα ��ρείς μ�ναδικ�ί στ� είδ�ς τ�υςστην Eλλάδα, �πως τ� Tε!νικ� M�υ-σεί� Θεσσαλ�νίκης, στηρι%�μεν�στην ιδιωτική πρωτ���υλία, δενστεγά%�νται σε κτίρια αντά�ια τηςσημασίας τ�υς. Iσως τ� μέλλ�ν να α-π�δει!θεί περισσ�τερ� δίκαι� απέ-ναντι στην ιστ�ρία της εργασίας,της �ι�μη!ανίας και της τε!ν�λ�-γίας της �ετινής Π�λιτιστικής Πρω-τεύ�υσας της Eυρώπης για την κατ’ε��!ήν ευρωπαϊκή της κληρ�ν�μιά:τη �ι�μη!ανική της κληρ�ν�μιά. T�Eλληνικ� Tμήμα τ�υ TICCIH (Διε-θνής Eπιτρ�πή για τη Διάσωση της�ι�μη!ανικής Kληρ�ν�μιάς) π�υ �ρ-γανώνει στα τέλη τ�υ πρ�σε!�ύςI�υνί�υ τ� 10� Διεθνές Συνέδρι�τ�υ TICCIH στη Θεσσαλ�νίκη, ελπί-%ει �τι θα αν�ί�ει ένας γ�νιμ�ς διά-λ�γ�ς για τα αντίστ�ι!α πρ��λήμα-τα με τ�υς ειδικ�ύς απ’ �λ� τ�ν κ�-σμ� π�υ θα συμμετάσ!�υν σε αυτ�.

Σημείωση:1. T� σύν�λ� των εκθεμάτων έ�ει περιέλθει

στ� Tε�νικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης Tιςεκθέσεις συν�δευαν �ι κατάλ�γ�ι:

α. Aρ�ές της Bι�μη�ανίας στη Θεσσαλ�νίκη(1870–1912), ETBA, Θεσσαλ�νίκη 1987.

�. Θεσσαλ�νίκη 1912–1940, Bι�μη�ανία καιΠ�λη, ETBA, Θεσσαλ�νίκη 1989.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Συνέ�εια απ� την 21η σελίδα

T� Zυθ�π�ιεί� ΦI/. T� *υθ�π�ιεί� π�υ εί�ε ιδρυθεί απ� τ�υς Mισρα�ή και Φερνάντε* άρ�ισε να λειτ�υργεί στα 1893.Στη συνέ�εια επεκτείνει τις εγκαταστάσεις τ�υ και μετατρέπεται σε ανώνυμη εταιρία με την επωνυμία «Zυθ�π�ιεί�νOλυμπ�ς». T� 1920 συνεργά*εται με τ� *υθ�π�ιεί� Nά�υσα και δημι�υργείται νέα εταιρία με την επωνυμία «Oλυμπ�ς– Nά�υσα». Στα 1926 περιέρ�εται στην ιδι�κτησία της «Kάρ�λ�ς Φι!, AE». (Φωτ.: Γ. Π�ύπης).

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 23

H αρ�ή της δύ Kατύνη (αριστερά) πριν απ� τ σεισμ� τυ 1978 και τη σημερινή «ανακαίνιση». Δε�ιά: η δ�ς Kατύνη σήμερα (�ωτ.: Bασ. Kλώνα).

Tα ΛαδάδικαAπ� λιτή αγρά τυ λιμανιύ... σε πλύ�ρωμη πιάτσα διασκέδασης...

Tης Aλέκας Kαραδήμυ–Γερ�λυμπυ

επίκ. καθηγήτριας AΠΘ

TA ΛAΔAΔIKA κ�ντά στ� λιμάνι α-π�τελ�ύν ένα ατ��ι� κ�μμάτι τηςιστ�ρίας της π�λης και �α�νιά��υντ�ν απρ�ετ�ίμαστ� περιπατητή.Kτίρια και δρ�μ�ι δια�έρ�υν ωςπρ�ς τα μεγέθη, τα ύψη και τ�υςπρ�σανατ�λισμ�ύς τ�υς απ� τ�νπερίγυρ� τ�υς· μια νησίδα, θα ’λε-γε κανείς, π�υ πήρε μια μικρήστρ��ή γύρω απ� τ�ν εαυτ� τηςκαι �ε!ώρισε απ� κάθε τι π�υ τηνπερι#άλλει.

H απ�ρία λύνεται �ταν μελετή-σει κανείς τ�υς παλι�ύς !άρτεςτης π�λης και ανακαλύψει �τι η α-γ�ρά τ�υ λιμανι�ύ #ρισκ�ταν έ�ωαπ� τα θαλάσσια τεί!η της Θεσσα-λ�νίκης μέ!ρι τ� 1870, στ� σημεί��π�υ αυτά εγκατέλειπαν την π�-ρεία τ�υς παράλληλα με τη μάλλ�νευθύγραμμη παραλία και συνε!ί��-νταν πρ�ς τα #�ρινά για να συνα-ντήσ�υν τ� Φρ�ύρι� τ�υ Bαρδαρί-�υ. Στ�ν !ώρ� π�υ δημι�υργήθηκεμετά τ�ν 16� αιώνα, �ταν �ι T�ύρ-κ�ι επι!ωμάτωσαν τ� τε!νητ� λι-μάνι τ�υ Mεγάλ�υ Kωνσταντίν�υ,εγκαταστάθηκε η αγ�ρά των απ�ι-κιακών πρ�ϊ�ντων και κτίσθηκαν α-π�θήκες για την ε�υπηρέτηση τ�υλιμανι�ύ της Θεσσαλ�νίκης. Mετάτην κατεδά�ιση τ�υ παραθαλάσσι-�υ τεί!�υς στα 1870, η περι�!ή ε-νώθηκε με την υπ�λ�ιπη αγ�ράτης π�λης. Oταν, στη δεκαετία τ�υ1960, έγινε η διάν�ι�η της μεγάληςαρτηρίας της �δ�ύ Tσιμισκή, ταΛαδάδικα κ�πηκαν �ανά απ� τ�ν«μ�ντέρν�» πλέ�ν ιστ� της π�ληςκαι απ�μ�νώθηκαν, καθώς στηνπερίμετρ� τ�υς κτίσθηκαν ψηλέςπ�λυκατ�ικίες. H περι�!ή παρήκ-μασε, καθώς τα μικρά σ!ήματα των�ικ�πέδων δεν ευν��ύσαν την α-

ν�ικ�δ�μηση με αντιπαρ�!ή. Λει-τ�υργ�ύσε πάντα ως τ�π�ς λιανι-κ�ύ και !�νδρικ�ύ εμπ�ρί�υ σ’ ένασυνε!ώς υπ�#αθμι��μεν� περι-#άλλ�ν, ενώ τη νύ!τα τα μπαρ γύ-ρω απ� τ� λιμάνι την τρ���δ�τ�ύ-σαν με πελατεία για τα «σπίτια»τ�υ έρωτα π�υ υπήρ!αν στ�υς �-ρ���υς.

Iδιαίτερα�αρακτηριστικά

Aπ� παλιά σ!έδια και �ωτ�γρα-�ίες μπ�ρ�ύμε να διαπιστώσ�υμετ�ν #αθμ� επι#ίωσης των ιδιαίτε-ρων !αρακτηριστικών της περι�-!ής. Πράγματι η !άρα�η των δρ�-μων ελά!ιστα έ!ει αλλά�ει στα τε-λευταία 100 !ρ�νια. H κατάτμησητης ιδι�κτησίας σε ε�αιρετικά μι-κρά �ικ�πεδα, ιδιαίτερ� !αρακτη-ριστικ� των παραδ�σιακών αγ�-ρών απ� αρ!αι�τατα !ρ�νια, ε�α-κ�λ�υθεί να κυριαρ!εί, και μικράκτίσματα με συνε!ές μέτωπ� στ�δρ�μ�, διώρ��α συνήθως με εσω-τερικές σκάλες και περίπ�υ τυπ�-π�ιημένη κάτ�ψη, καλύπτ�υν �λ�-κληρ� τ� �ικ�πεδ�, !ωρίς κενά ήαύλες.

H μ�ρ��λ�γία τ�υς είναι λιτή,#ι�μη!ανικ�ύ !αρακτήρα και μ�-ν�ς διάκ�σμ�ς η εμ�ανής !ρήσητ�υ #ι�μη!ανικ�ύ τ�ύ#λ�υ σε μπι-��υτέ τ�ι!�π�ιίες, στα περιγράμ-ματα των αν�ιγμάτων και στ� δια-!ωρισμ� των �ρ��ων.

Ως σύν�λ� διατάσσ�νται κυρίωςσε μακρ�στενες νησίδες π�υ δημι-�υργ�ύν στενά δρ�μάκια και ακα-ν�νιστες διαπλατύνσεις. Oι δια-στάσεις των κτισμάτων αλλά��υνκαι μεγαλών�υν �ταν στεγά��υν α-π�θήκες, !ωρίς ωστ�σ� να παρα-#ιά�εται η #ασική αρ!ή τ�υ συμπα-γ�ύς μπλ�κ και των συνε!ών ενιαί-

ων μετώπων. Στ� ανατ�λικ� άκρ�των Λαδάδικων, στην �δ� Kατ�ύ-νη, �π�υ σταμάτησε η καταστρε-πτική πυρκαγιά τ�υ 1917, μερικάμεσ�π�λεμικά κτίσματα, π�υ κτί-σθηκαν στη θέση των καμένων, α-κ�λ�υθ�ύν τις γενικές αυτές αρ-!ές, αλλά απ�κτ�ύν μεγαλύτερ� ύ-ψ�ς (ώς 4 �ρ���υς) και περίτε-!νες εκλεκτικιστικές μ�ρ�ές.

Aνα�άθμιση

T� 1992 τα Λαδάδικα, π�υ ε�ακ�-λ�ύθησαν να στεγά��υν μικρές ε-μπ�ρικές και μεταπ�ιητικές επι!ει-ρήσεις, εντά!θηκαν στ� «Πρ�τυπ�»πρ�γραμμα για την ανα#άθμιση τ�υιστ�ρικ�ύ εμπ�ρικ�ύ κέντρ�υ τηςΘεσσαλ�νίκης π�υ !ρηματ�δ�τή-θηκε απ� τις Eυρωπαϊκές K�ιν�τη-τες. H π�λιτεία �επέρασε επί τέ-λ�υς τ�υς δισταγμ�ύς της και τρ�-π�π�ίησε τ� ρυμ�τ�μικ� σ!έδι�π�υ θα «�εκ�ίλια�ε» κυρι�λεκτικάτην περι�!ή. Kι ακ�μη, κήρυ�ε δια-τηρητέ� τ� σύν�λ� των κτιρίων.

Eκτ�ς απ’ αυτά �μως, �ι «πρ�τυ-πες» επεμ#άσεις περι�ρίσθηκαν σεαρ!ιτεκτ�νικ� έλεγ!� των απ�κα-ταστάσεων, με αμ�ιλεγ�μενα απ�-τελέσματα, και σε πε��δρ�μή-σεις–πλακ�στρώσεις τ�υ �δικ�ύ δι-κτύ�υ, αρν�ύμενες να πρ�!ωρή-σ�υν σε έλεγ!� των νέων !ρήσεων,καθώς και σε !ρηματ�δ�τικές ενι-σ!ύσεις σε επι!ειρηματίες ή ιδι�-κτήτες ώστε να μπ�ρέσ�υν να πα-ραμείν�υν στ�ν τ�π� αυτ�.

Eικ�να παράδ�η

Mέσα σε ελά!ιστα !ρ�νια η πε-ρι�!ή έ!ει γίνει κυρι�λεκτικά αγνώ-ριστη. Tα κτίρια #έ#αια διασώθηκαναπ� ρυμ�τ�μήσεις ή αν�ικ�δ�μη-ση. Ωστ�σ�, η εικ�να π�υ παρ�υ-σιά��υν είναι μάλλ�ν παράδ��η.

Πράγματι, καθώς εγκαταστάθηκαναθρ�α !ρήσεις αναψυ!ής, υι�θετή-θηκε στις περισσ�τερες απ�κατα-στάσεις μια λ�γική ακαλαίσθητ�υσκηνικ�ύ με #άση την π�λυ!ρωμία:H πρ�τειν�μενη !ρωματ�λ�γία ε�α-ντλεί κάθε δυνατ� συνδυασμ� με ι-διαίτερη πρ�τίμηση στ�υς τ�ν�υςτ�υ «σιελ, #εραμάν, ρ��, μ�# καισ�μ�ν» π�υ ανταπ�κρίν�νται στα ε-�ωτικά ή μ�ντέρν�υ «λάι�–στάιλ»�ν�ματα των �αγάδικων και κάθεείδ�υς �ενυ!τάδικων.

O εσωτερικ�ς !ώρ�ς κατακερμα-τί�εται ή εν�π�ιείται ανάλ�γα με τιςανάγκες των !ρήσεων, ενώ �ι �-ψεις, �ταν δεν υπ�κύπτ�υν στ�νπειρασμ� της !ρωματικής επιδει-�ι�μανίας, �εσ�#ατί��νται, για να«εντα!θ�ύν» στα παλαιά μέτωπα μετις εμ�ανείς τ�ι!�π�ιίες ή απ�-κτ�ύν νε�κλασικά μπαλκ�νια για ναενισ!ύσ�υν τη λ�γική μιας κακώςενν��ύμενης νε�ελληνικής σκην�-γρα�ίας.

Eπανειλημμένες επισημάνσειςπ�λλών ��ρέων πρ�ς τις αρμ�διεςυπηρεσίες (Δήμ� Θεσσαλ�νίκης καιΔιΠεXω) για τη μαθηματικά #έ#αιηεπερ!�μενη αλλ�ίωση τ�υ !αρα-κτήρα της περι�!ής δεν εισακ�ύ-σθηκαν, με απ�τέλεσμα σήμερα νατελ�ύν υπ� διωγμ�ν και �ι τελευ-ταίες απ�μέν�υσες παραδ�σιακές!ρήσεις. Στα 70 περίπ�υ διατηρητέαστ� τμήμα κάτω απ� την �δ� Tσιμι-σκή, περί τα 60 μπαρ, τα#έρνες, και!ώρ�ι γλεντι�ύ θυμί��υν στη Θεσ-σαλ�νίκη την Πλάκα τ�υ 1970...

Bι�λι�γραίαA. Γερ�λυμπ�υ, N. Kαλ�γήρ�υ, K. Tρακ�-

σ�π�ύλ�υ, B. Xαστά�γλ�υ, «ΛαδάδικαΘεσσαλ�νίκης. Aναγνώριση της �υσι�-γνωμίας και πρ��πτικές διατήρησης εν�ς“ιστ�ρικ�ύ τ�π�υ”». Θεσσαλ�νίκη, 3�ςτ�μ�ς, Kέντρ� Iστ�ρίας τ�υ Δήμ�υ Θεσ-σαλ�νίκης, 1992, σελ. 267-310.

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H απ��άθρα και η πλατεία Eλευθερίας στη διάρκεια της πυρκαγιάς της 5 (18) Aυγ�ύστ�υ 1917.

Πυρκαγιά τ�υ ’17 και ανασ�εδιασμ�ςΠ�λιτικές και κ�ινωνικές συνθήκες «παραμ�ρ�ωσαν» τ� εμπνευσμέν� σ�έδι� αν�ικ�δ�μησης τ�υ Eμπράρ

Tης Aλέκας Kαραδήμ�υ–Γερ�λυμπ�υ

Eπίκ. καθηγήτριας AΠΘ

«OTAN τέθηκε τ θέμα της ανικ-δ�μησης της Θεσσαλνίκης, Eρνέ-στ Eμπράρ, ένας απ� τυς πρωτερ-γάτες της ευρωπαϊκής πλεδμίας,καταν�ησε αμέσως π�σ αναγκαίήταν να γίνει η Θεσσαλνίκη μια π�-λη–υπ�δειγμα, σύμ�ωνα με τις αρ-�ές της νέας επιστήμης πυ εί�ε μ�-λις γεννηθεί και σήμερα νμά�υμεπλεδμία», έγρα�ε ένας γνωστ�ςδημσιγρά�ς και πλιτικ�ς σ�-λιαστής στη γαλλ��ωνη ε�ημερίδα«Oπινι�ν» (Opinion) μετά την πυρκα-γιά πυ κατέστρεψε τ ιστρικ� κέ-ντρ της π�λης τ 1917. Oγδ�ντα�ρ�νια αργ�τερα, κάτικς ή επι-σκέπτης της Θεσσαλνίκης δεν μπ-ρεί να �ανταστεί π�σ πλύ η π�ληστην πία �ει ή κινείται σήμερα, καιη πία σ�εδιάσθηκε μετά την κατα-στρ�ή, είναι δια�ρετική απ’ αυτήνπυ πρϋπήρ"ε. Iσως γι’ αυτ� πλλίακ�μη επαναλαμ#άνυν �τι τ 1917«μια μναδική ευκαιρία �άθηκε να α-πκτήσυμε μια μντέρνα π�λη πυνα μπρεί ν’ αντέ"ει τις σημερινέςαυ"ημένες ανάγκες». T π�σ αυτήη άπψη αδικεί τις πρσπάθειες πυέγιναν τ�τε, ενώ συγ�ρ�νως συγκα-λύπτει τις ευθύνες των μεταγενε-

στέρων, εί�αμε την ευκαιρία να δια-πιστώσυμε στα μεταπλεμικά �ρ�-νια, �ταν η π�λη απδεί�θηκε ανίκα-νη να ελέγ"ει τ παρ�ν της και ναπρσ�εδιάσει τ μέλλν της σε πλύευνϊκ�τερες συνθήκες απ’ αυτέςπυ ίσ�υαν τ 1917.

«H π�λις, η περιλαμ#ανμένη ε-ντ�ς των μεσαιωνικών τει�ών, δεν α-πέ#αλεν ακ�μη την παλαιάν της μρ-�ήν. Δεν θα την απ#άλη δε και με-τά πάρδν ίσως αιώνων», σημείωνε Π. Kντγιάννης για τη Θεσσαλνί-κη αμέσως μετά την απελευθέρωσήτης. H πυρκαγιά διέψευσε θριαμ#ευ-τικά τις εύλγες αυτές παρατηρή-σεις. Eλά�ιστα �ρ�νια αργ�τερα, ηΘεσσαλνίκη περιγρά�εται ως «ηπρώτη πραγματπίηση της ευρω-παϊκής πλεδμίας τυ 20ύ αιώ-να», απ� έναν απ� τυς πι έγκυ-ρυς μελετητές της, τν Γάλλ ιστ-ρικ� της πλεδμίας Πιερ Λα#ντάν(P. Lavedan).

Σε 32 ώρεςH πυρκαγιά εκδηλώθηκε τ απ�-

γευμα της 5ης (18ης) Aυγύστυ1917 στην #ρειδυτική πλευρά τηςπ�λης, και κατέκαυσε σε τριάνταδύ ώρες 120 εκτάρια τυ σημαντι-κ�τερυ τμήματς τυ κέντρυ. Δε-κάδες περιγρα�ές, άλλτε ψυ�ρές

και συστηματικές, άλλτε γλα�υρέςκαι συνεπαρμένες απ� �ρίκη και δέ-ς, καταθέτυν τη μαρτυρία τυς γιατην τρμακτική τα�ύτητα με την -πία ι �λ�γες ε"α�άνισαν ριστικάτα ί�νη πυ απανωτές ιστρικές πε-ριπέτειες και δια�ρετικί πλιτι-σμί εί�αν συσσωρεύσει στ �ώρτης #αλκάνιας κσμ�πλης. H κατα-στρ�ή έπλη"ε αδιάκριτα τις λιγ-στές μντέρνες συνικίες της παρα-λίας και της δύ Aγίας Σ�ίας, τιςμεσαιωνικές σκεπαστές αγρές καιτις εκτεταμένες, πλυάνθρωπες καιδαιδαλώδεις �τω�γειτνιές πυκάλυπταν τ μεγαλύτερ μέρς τηςεντ�ς των τει�ών π�λης. 9.500 κτί-σματα έγιναν παρανάλωμα τυ πυ-ρ�ς και 70.000 άνθρωπι (�ριστιανί,μυσυλμάνι και κυρίως ισραηλί-τες) έμειναν άστεγι. Oικνμικέςλειτυργίες, διικητικές υπηρεσίες,�ώρι αναψυ�ής και τα σημαντικ�τε-ρα πνευματικά και θρησκευτικά κτί-σματα των θρησκευτικών κιντή-των μα�ί με τα αρ�εία τυς (μετα"ύτων πίων μεγάλς αριθμ�ς συνα-γωγών και η αρ�ιρα##ινεία, τ�αμιάκαι �ριστιανικί ναί, �πως η AγίαΘεδώρα, Aγις Nικ�λας Tρα-ν�ς και να�ς τυ πλιύ�υ τηςπ�λης Aγίυ Δημητρίυ) καταστρά-�ηκαν λσ�ερώς. Στις πλυάρι-

θμες εκθέσεις των αρμδίων υπηρε-σιών και στις ανα�ρές των κιντή-των και δια��ρων ιδιωτών δεν ανα-�έρνται ανθρώπινα θύματα. Eίναι,ωστ�σ, σίγυρ �τι υπήρ"αν, τ�σμετα"ύ των σωστικών συνεργείων �-σ και μετα"ύ πυρπαθών πυ έψα-�ναν απεγνωσμένα τα ερείπια στιςμέρες πυ ακλύθησαν.

Eπίδει�η δυναμισμ�ύE"ι μ�νν ημέρες μετά την κατα-

στρ�ή, σε μια πρωτ�ανή επίδει"ηδυναμισμύ και απ�ασιστικ�τητας,η κυ#έρνηση των Φιλελευθέρων, μεπρωτ#υλίες τυ αρμ�διυ υπυρ-γύ Aλ. Παπαναστασίυ και με θερμήυπστήρι"η τυ Eλ. Bενι�έλυ, εί�επάρει τις απ�άσεις της: Eνα σ�έδιθα ετιμα��ταν για τ σύνλ τυ ι-στρικύ κέντρυ, πυ θα απαιτύ-σε για την ε�αρμγή τυ τη συνλι-κή απαλλτρίωση της καμένης πε-ρι�ής. H απαλλτρίωση θα γιν�τανυπέρ μιας Kτηματικης Oμάδας πυθα συγκέντρωνε τ σύνλ των πα-λαιών ιδικτητών. T νέ σ�έδι καιη �άρα"η των ικπέδων μπρύσανσυνεπώς να αγνήσυν εντελώς τηνπρηγύμενη κατάσταση, καθώς μά-λιστα τα νέα ικ�πεδα δεν επρ�κειτνα διανεμηθύν στυς πυρπαθείς ι-δικτήτες, αλλά να πωληθύν σε α-

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 25

νι�τύς πλειστηριασμύς. Eίναι �α-νερ� �τι ι ρυθμίσεις αυτές αντιμε-τώπι�αν τ �ώρ τυ ιστρικύ κέ-ντρυ ως tabula rasa και επέτρεπαντν ρι�ικ� ανασ�εδιασμ� τυ �ωρίςτις πικίλες δεσμεύσεις πυ �ρ�-νς, η ιστρία και η μρ�ή της ιδι-κτησίας πάντα επι#άλλυν.

Θέτντας σε ε�αρμγή τις απ�ά-σεις της, η κυ#έρνηση τυ E. Bενι�έ-λυ συγκρ�τησε μια επιτρπή, στηνπία κλήθηκαν να συμμετάσ�υν Γάλλς αρ�ιτέκτνας και αρ�αιλ�-γς Eρνέστ Eμπράρ, Aγγλς αρ�ι-τέκτνας τπίυ T�μας Mώσν, Bέλγς λ�αγ�ς τυ μη�ανικύ Z-�έ� Πλεϊμπέρ, ι αρ�ιτέκτνες Aρι-σττέλης Zά�ς και KωνσταντίνςKιτσίκης, ειδικ�ς λιμενλ�γςAγγελς Γκίνης και δήμαρ�ς τηςπ�λης Kωνσταντίνς Aγγελάκης.Συγ�ρ�νως, νμμαθείς, ικνμι-κί εμπειργνώμνες και τπγρά-�ι μελέτησαν τ θεσμικ� πλαίσι,τ τε�νικ� υπ�#αθρ και τις ικν-μικές συνιστώστες της ε�αρμγήςτυ σ�εδίυ.

Σύγ�ρ�νες σ�εδιαστικέςαντιλήψεις

T σ�έδι πυ εκπ�νησε για τηΘεσσαλνίκη η Διεθνής EπιτρπήΣ�εδιασμύ υπ� την καθδήγησητυ Eρνέστ Eμπράρ υιθέτησε τιςπι σύγ�ρνες σ�εδιαστικές αντιλή-ψεις της επ�ής και τις μετέ�ερεστις τπικές γεωγρα�ικές και ιστρι-κές ιδιμρ�ίες. H π�λη απ�κτησεκλασικές γεωμετρικές �αρά"εις (ά-"νες, διαγωνίυς, μνημεία - εστια-κά σημεία...) κι ένα δικ� δίκτυ με�αρδείς δρ�μυς και κυκλ�ριακήιεράρ�ηση. Yπδεί�θηκαν �ώρι για�λα τα σημαντικά δημ�σια κτίρια, α-ναδεί�θηκαν τα #υ�αντινά μνημείακαι μερικά θωμανικά πυ εί�αν γλι-τώσει απ� την πυρκαγιά, ρίσθηκεδιατηρητέα η Πάνω Π�λη. Eνα γενι-κ� σ�έδι για την π�λη πρέ#λεπενέες επεκτάσεις για 350.000 κατί-κυς και κάλυπτε συνλικά 2.400 ε-κτάρια. Πρσδιρί�νταν και ριθε-τύνταν ι #ιμη�ανικές �ώνες, ιεργατικί ικισμί, ι περι�ές κα-τικίας και αναψυ�ής. Bασικ� ργα-νωτικ� στι�εί τυ αστικύ ιστύ α-πτελύσε τ γεωμετρικ� ικδμι-κ� τετράγων, πυ αντικατέστησετις ακαν�νιστες και λα#υρινθώδειςσυνικίες.

Για να γίνει ελκυστικ�τερ τ νέσ�έδι και να απκτήσει η π�λη τυςελεύθερυς �ώρυς πυ δεν υπήρ-�αν στ παρελθ�ν, Eμπράρ �ρησι-μπίησε τα #υ�αντινά μνημεία τηςπ�λης ως εστιακά σημεία εν�ς δι-κτύυ δημσίων �ώρων (πλατειών,πε�δρ�μων, δενδρ�υτευμένωναρτηριών). Στην ίδια λγική �είλε-ται η νέα �άρα"η πυ συνδέει τη P-τ�ντα με την Aψίδα τυ Γαλερίυ καιστη συνέ�εια, περνώντας απ� τηνπλατεία Nαυαρίνυ, κατε#αίνει ωςτη θάλασσα, συνδυά�ντας τν αρ-�αιλγικ� περίπατ και στι�είατυ τπίυ της π�λης (λ��υς, θά-λασσα) με μια πλυσύ�ναστη περι-�ή εργασίας και κατικίας. Πλλές α-κ�μη καλσ�εδιασμένες πλατείεςπλαισίωναν μνημεία και δημ�σια κτί-

ρια, �πως τν Λευκ� Πύργ, τηνA�ειρπίητ, τ Διικητήρι, τ Συ-ντρι#άνι και τ Bαρδάρι, καθώς καιτα μέγαρα των Συντε�νιών, τυ Tα-�υδρμείυ και τυ Xρηματιστηρίυπυ δεν κατασκευάσθηκαν πτέ.

Σ�έδια επίσης εκπνήθηκαν για τυπ� ίδρυση Πανεπιστήμι Θεσσαλ-νίκης, στη θέση πυ #ρίσκεται σήμε-ρα, για τυς εργατικύς συνικι-σμύς, τις #ιμη�ανικές περι�έςκαι τ λιμάνι. Σημαντική υπήρ"ε ησυμ#λή ης Eπιτρπής σε πρ�τυπασ�έδια για τ νέ τύπ συλλγικήςκατικίας, την πλυκατικία με δια-μερίσματα, την πία επέ#αλαν ι α-ντιλήψεις για ένα «σύγ�ρν» πυ-κνδμημέν αστικ� �ώρ. Aπ� τηνεπ�ή αυτή πρωτεμ�ανί�εται καιστη συνέ�εια επικρατεί η ρι��ντια ι-δικτησία, εντάσσντας συγ�ρ�νωςτην ανέγερση πλυ�ρ�ων κτιρίωνγια γρα�εία και κατικίες στην ικ-νμία της αγράς.

Mνημειακ� σύν�λ�Mία απ� τις σημαντικ�τερες καιν-

τμίες τυ νέυ σ�εδίυ της Θεσσα-λνίκης ήταν η συνεισ�ρά τυ στηδημιυργίας εν�ς «πλιτικύ κέ-ντρυ» με μνημειακ� �αρακτήρα,πυ έλειπε απ� την π�λη και πρρι-��ταν να απτελέσει την καρδιά τυιστρικύ κέντρυ. Στην αρ�ική πρ�-ταση, Δημαρ�εί, Δικαστικ� Mέγαρκαι κτίρια για τις δημ�σιες υπηρε-σίες διατάσσνται συμμετρικά ωςπρς μια μεγαλ�πρεπη Aψίδα σε μια«πλιτική πλατεία». Δίπλα τυς η #υ-�αντινή εκκλησία της Παναγίας τωνXαλκέων και τ θωμανικ� λυτρ�Mπέη Xαμάμ μαρτυρύν τ πλυπ-λιτισμικ� παρελθ�ν της π�λης. H �ά-ρα"η τυ μνημειακύ ρ�λυ εκτείνε-ται πρς #ρειανατλικά για να πε-ριλά#ει τη #ασιλική τυ Aγίυ Δημη-τρίυ, θρησκευτικ� κέντρ των Θεσ-σαλνικέων. Ψηλ�τερα, στις ανη�-

ριές της Πάνω Π�λης, ργανώννταικλιμακωτί κήπι ως τν #υ�αντιν�να� τυ πρ�ήτη Hλία.

Aπ� την «πλιτική πλατεία» (μέ�ριπρ�σ�ατα πλατεία Δικαστηρίων καισήμερα πλατεία Aρ�αίας Aγράς),μια λεω��ρς δηγεί πρς τη θά-λασσα σε μια δεύτερη πλατεία τηγνωστή μας Aρισττέλυς, με �αρα-κτήρα εμπρικ� και αναψυ�ής. Πρ-στατευμένες απ� την κίνηση των με-γάλων δικών αρτηριών, ι δύ πλα-τείες σ�εδιάστηκαν ως ένα ενιαίαρ�ιτεκτνικ� σύνλ, και με δια-στάσεις πυ παίρνυν υπ’ �ψιν τυςτ ειδικ� κλίμα και τις συνήθειες τυτ�πυ. H πλατεία Aρισττέλυς, τηνπία Eμπράρ συνέκρινε ως πρςτη θέση της με τη piazzetta της Bε-νετίας, ανίγεται στη θάλασσα σεπλάτς 100 μέτρων περίπυ και πρ-σ�έρει μια απ� τις ωραι�τερες θέεςστν κ�σμ, τη σιλυέτα τυ Oλύ-μπυ.

Σ’ �λη την περίμετρ τυ μνημεια-κύ συν�λυ τα ιδιωτικά και τα δη-

μ�σια κτίρια ��ειλαν να υπακύυνσε ενιαί αρ�ιτεκτνικ� ρυθμ�, πυεπεδίωκε να παραπέμψει στ #υ�α-ντιν� παρελθ�ν της π�λης. Mια σει-ρά τ"ωτών στών σ’ �λ τ ύψςτυ ισγείυ και τυ μεσρ��υ,τρεις κύριι �ρ�ι, κι ένας �ρ�ςσε εσ�ή με μια σειρά κι�νων καιπρε"έ�υσα στέγη, δίνυν ένα αρ-�ιτεκτνικ� απτέλεσμα πυ μπρείνα εκλη�θεί ως α�ριστα #υ�αντινϊ-ταλικ� ή ως ε"ευρωπαϊσμένη εκδ�ήανατλικών πρτύπων. H άπψη αυ-τή ενισ�ύεται απ� την μι�τητα τηςαρ�ιτεκτνικής με την αντίστι�ηστις π�λεις τυ Mαρ�κυ, την ίδια α-κρι#ώς περίδ.

H πλιτική και διικητική λειτυρ-γία πλαισιώνεται �ωρθετικά με τιςυπ�λιπες κεντρικές λειτυργίεςτης π�λης –εμπ�ρι πλυτελείας,γρα�εία, κατικία υψηλών εισδη-μάτων, αναψυ�ή και ακρι#ά "ενδ-�εία– και συνδέεται με τις ργανω-μένες αγρές τυ μικρεμπρίυ και

Oι επι�ε�λημένες �ψεις τ�υ σ�εδί�υ Eμπράρ �πως πραγματ�π�ιήθηκαν στην �δ� Aριστ�τέλ�υς.

T� Oλύμπι�ν μέγαρ� στην πλατεία Aριστ�τέλ�υς, (Z. M�σέ 1948-1950).

Συνέ�εια στην 26η σελίδα

των τρ�ίμων. Oι σπυδαι�τερες -δικές αρτηρίες –Eγνατία, Tσιμισκήκαι Πρκυμαία– τέμνυν τ μνημεια-κ� σύνλ: Iδιαίτερα η παραλιακήλεω��ρς, σ�εδιασμένη σε δύ επί-πεδα πυ δημιυργύσαν ένα «θαυ-μάσιν #άθρν της π�λεως», θα συ-νέ#αλλε στη θεατρικ�τητα της �ά-ρα"ης.

Aνασταλτικ�ίπαράγ�ντες

H υλπίηση τυ σ�εδίυ αντανα-κλά τις περιπέτειες της π�λης. H α-νέγερση των δημσίων κτιρίων σκ�-νταψε πάνω στην ικνμική και π-λιτική κρίση της δεκαετίας τυ 1930,ενώ στη διάρκεια της κατ�ής καιτυ εμ�υλίυ �λα τα πργράμματαανεστάλησαν. T τμήμα τυ μνημει-ακύ ά"να κάτω απ� την Eγνατία α-κλύθησε τις θεσμθετημένες �-ψεις τυ σ�εδίυ Eμπράρ, ενώ επίτης πρκυμαίας, �πως και πάνω απ�την Eγνατία, τα σ�ετικά διατάγματαδεν εγκρίθηκαν και τα κτίρια ακ-λύθησαν τις ρυθμίσεις τυ γενικύικδμικύ καννισμύ. H Aψίδα"ε�άστηκε, ι πρ#λεπ�μενι �ώριτων κήπων πάνω απ� τ να� τυ Aγί-

υ Δημητρίυ ανικδμήθηκαν καιη θέα στην Πάνω Π�λη και τν να�τυ Πρ�ήτη Hλία έκλεισε με κτα-ώρ�ες πλυκατικίες. T αρ�ικ� �-ραμα για την λκλήρωση τυ μνη-μειακύ συν�λυ πέραν της δύKασσάνδρυ, ως τν πανέμρ� #υ-�αντιν� να� τυ Πρ�ήτη Hλία καιτην Πάνω Π�λη �άθηκε ριστικά.

Oταν μετα"ύ 1956 και 1962 επα-νήλθε τ �ήτημα της ανέγερσης τυΔικαστικύ μεγάρυ, η ανασκα�ικήέρευνα πυ πρηγήθηκε διαπίστωσετην παρυσία εν�ς αρ�αίυ συγκρ-τήματς, τ πί τελικά ήταν η αρ-�αία αγρά της π�λης, ένα ForumRomanum. Eνα εντυπωσιακ� αρ�αίπλιτικ� κέντρ κατέλα#ε δικαιωμα-τικά τη θέση στην πία ι πλεδ�-μι τυ 1917 εί�αν πρ#λέψει ένασύγ�ρν.

T δικαστικ� μέγαρ κτίσθηκε σεάλλη θέση, ενώ για τ Δημαρ�εί έ-�ει πρταθεί κατά καιρύς η στέγα-σή τυ στα ιστρικά κτίρια τυ Παπα-�είυ, τυ Γ΄ Σώματς Στρατύ ή στTελωνεί τ λιμανιύ.

Mε την ε"αίρεση τυ αυ"ημένυαριθμύ ρ��ων (απ� 5 τυ σ�εδίυτυ 1917 σε 9 έως 10 σήμερα), καιτην παραμ�ρ�ωση τυ σ�ήματςπλλών ελεύθερων �ώρων (για να ε-

"υπηρετηθύν ι γνωστές πελατεια-κές ανάγκες, και πι πρ�σ�ατα η κυ-κλ�ρία), �αρακτήρας τυ ιστ-ρικύ κέντρυ σήμερα απρρέει α-π� τ σ�εδιασμ� τυ 1917. Aπ� τασημαντικ�τερα και πι επιτυ�ή τυστι�εία, είναι η παρυσία και η σ�έ-ση των αγρών τρ�ίμων και μικρ-εμπρίυ Bατικιώτη και Bλάλη, πυ#ρίσκνται στ εσωτερικ� των ικ-δμικών τετραγώνων και συνδέε-νται με μικρύς δρ�μυς και περά-σματα μέσα απ� τις στές, με τημνημειακή �άρα"η της Aρισττέ-λυς. Kαταστήματα τρ�ίμων, αλλάκαι εργαστήρια, τα#έρνες, πτπω-λεία και μαγα�άκια λαϊκής κατανά-λωσης, σε μια πλύ�ρωμη και #υε-ρή ατα"ία, στεγά�νται με πανιά, λα-μαρίνες και "ύλα, δημιυργώνταςπίσω απ� τις «ευγενείς» �ψεις τηςλεω��ρυ, μια ατμ�σ�αιρα παραδ-σιακύ πανηγυριύ.

H αρ�ιτεκτνική πρ�ταση επέ#αλεκι εδώ ενιαίες πρσ�ψεις με δίλ#απαράθυρα, σε μια πρσπάθεια ναδημιυργήσει ένα ακ�μη αρ�ιτεκτ-νικ� σύνλ. Πρ�κειται για μια ευ-ρηματική πλεδμική επίλυσηστην πία �ώρι για τις καθημερι-νές και ταπεινές, αλλά �ωτικές ανά-γκες της π�λης, συναντώνται με τν

κεντρικ� μνημειακ� της ά"να. Hμεταπλεμική ανικδ�μηση τραυ-μάτισε ανεπαν�ρθωτα τυς αστι-κύς �ώρυς. Παρά την εντυπωσια-κά μεγάλη και συνε�ή ιστρία τυ�ώρυ της, τ ιστρικ� παρελθ�ντης Θεσσαλνίκης περιρί�εται σεμεμνωμένα μνημεία, ή σε ελά�ιστασύνλα.

Ωστ�σ, η π�λη εντ�ς των τει�ώνέ�ει ένα δικ� της �αρακτήρα, πυ -�είλεται στ σ�εδιασμ� της μετά τηνπυρκαγιά τυ 1917. H �ωντάνια στηνανάμει"η των �ρήσεων, η παρυσίατων μνημείων και η σ�έση τυς μετν αστικ� ιστ�, η πικιλία στη διάτα-"η των ελεύθερων �ώρων και η άμε-ση #ιωματική σ�έση με τη θάλασσα–«πλενεκτήματα πυ ελά�ιστες π�-λεις έ�υν στν ίδι #αθμ� με τηΘεσσαλνίκη»– �είλνται στηντ�λμη και τη διρατικ�τητα πυ επέ-δει"αν ι κάτικι και η πλιτεία σεμια ιδιαίτερα δύσκλη ιστρική συ-γκυρία.

Bι�λι�γραίαA. Kαραδήμ�υ Γερ�λυμπ�υ, H αν�ικ�δ�μη-

ση της Θεσσαλ�νίκης μετά την πυρκαγιάτ�υ 1917. Eνα �ρ�σημ� στην ιστ�ρία τηςπ�λης και την ανάπτυ�η της ελληνικής π�-λε�δ�μίας. University Studio Press, Θεσ-σαλ�νίκη 1995 (�΄ έκδ�ση).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

Συνέ�εια απ� την 25η σελίδα

T� σ�έδι� τ�υ ιστ�ρικ�ύ κέντρ�υ της Θεσσαλ�νίκης (1918). Eκπ�νήθηκε μετά την πυρκαγιά απ� Διεθνή Eπιτρ�πή Σ�εδιασμ�ύ με την καθ�δήγηση τ�υ Γάλλ�υαρ�ιτέκτ�να και αρ�αι�λ�γ�υ Eρνέστ Eμπράρ ("ωτ.: «Urban Transformations in the Balkans (1820-1920). (Eκδ. UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλ�νίκη,1996). Alexandra Yerolympos.

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 27

Aρ�ιτεκτ�νική τ�υ Mεσ�π�λέμ�υEντ�νη η �ικ�δ�μική δραστηρι τητα, πρ σ�ερε στην π λη μια σειρά νέων κτιριακών τύπων και μ�ρ�ών

T�υ Bασίλη K�λώνα

Aρ�ιτέκτ�να, Iστ�ρικ�ύ της Aρ�ιτεκτ�νικής,διδάκτ�ρ�ς A.Π.Θ.

META την απελευθέρωση, λ�γωτης α�ε�αι�τητας π�υ πρ�κάλεσεη αλλαγή της κυριαρ�ίας και η με-τα��λή των συν�ρων στην ενδ�-�ώρα, είναι περι�ρισμένη η επεν-δυτική δραστηρι�τητα στην κατα-σκευή νέων κτιρίων τ�σ� στ�ν πα-ραδ�σιακ� πυρήνα �σ� και στις πε-ρι��ές επέκτασης.

Kατά τη διάρκεια τ�υ A΄ Παγκ�-σμί�υ Π�λέμ�υ η παρ�υσία τηςστρατιάς της Aνατ�λής εκτ�ς απ�τ� γεγ�ν�ς �τι πρωτ�στατεί στηνεκτέλεση έργων υπ�δ�μής (silo σι-τηρών, ψυγεί� – παγ�π�ιεί�), ενι-σ�ύει την �ικ�ν�μική !ωή της π�-λης και ιδιαίτερα τ�υς τ�μείς τ�υεμπ�ρί�υ και της αναψυ�ής.

H αρ�ιτεκτ�νική της αν�ικ�δ�-μησης, τ�υλά�ιστ�ν �πως άρ�ισενα υλ�π�ιείται στα πρώτα �ρ�νιαμετά την πυρκαγιά τ�υ 1917, δενδια"�ρ�π�ιείται έντ�να ως πρ�ςαυτήν π�υ πρ�ϋπήρ$ε: �ι �ψειςτων π�λυ�ρ�"ων κτιρίων κατά κα-ν�να διαμ�ρ"ών�νται με κριτήριαπ�υ ισ�ύ�υν σε μια ιδιωτική (indi-viduelle) κατ�ικία και ά$�να τηντριμερή καταν�μή τ�υ κτιρί�υ σε�άση, κ�ρμ�, επίστεψη. H �ρήσητ�υ μπετ�ν αρμέ διευκ�λύνει τηνκατασκευή, ε$υπηρετεί τ�υς γρή-γ�υρ�υς ρυθμ�ύς π�υ επι�άλλει ηταυτ��ρ�νη παραγωγή, πρ��λη-ματί!ει ωστ�σ� τ�υς αρ�ιτέκτ�νεςστην πρ�σαρμ�γή τ�υ μ�ρ"�λ�γι-κ�ύ τ�υς λε$ιλ�γί�υ στις νέες �ι-κ�δ�μές.

T� δ�κιμασμέν� πρ�τυπ� τ�υπαρισιν�ύ immeuble συνε�ί!ει ναεπηρεά!ει την αρ�ιτεκτ�νική τωνπρώτων μεγάρων π�υ υψών�νταιστην πυρίκαυστ� και � εκλεκτι-σμ�ς, κατ’ ε$��ήν πρ�τίμηση "�-ρέων και αρ�ιτεκτ�νων κατά τηνπρ�ηγ�ύμενη περί�δ�, απ�τελείκαι πάλι τ�ν καν�να σε κάθε μ�ρ-"�λ�γική επιλ�γή, ελα"ρά ανανε-ωμέν�ς ωστ�σ�, με στ�ι�εία εν�ςέντ�να στυλι!αρισμέν�υ και πρ�-σαρμ�σμέν�υ στα καθ’ ημάς ArtNouveau.

H δεκαετία τ�υ 1920 �αρακτηρί-!εται απ� την ιδιαίτερα έντ�νη �ι-κ�δ�μική δραστηρι�τητα και τηναλλαγή στη σύνθεση τ�υ πληθυ-σμ�ύ της π�λης. Στη διάρκεια της«μεγάλης τετραετίας» τ�υ κ�μμα-τ�ς των "ιλελευθέρων (19-28–1932), παρά τις σημαντικές επι-πτώσεις π�υ εί�ε στην �ικ�ν�μίατης �ώρας η παγκ�σμια �ικ�ν�μικήκρίση, για τη Θεσσαλ�νίκη και τηνενδ��ώρα της $εκινά μια περί�δ�ςέντ�νης δραστηρι�τητας στ�υςτ�μείς της ε$υγίανσης, της υπ�δ�-μής, των αστικών ε$υπηρετήσεωνκαι τ�υ κτιρι�λ�γικ�ύ εκσυγ�ρ�νι-σμ�ύ.

Για πρώτη "�ρά μετά την απε-λευθέρωση κτί!�νται στη Θεσσα-λ�νίκη δημ�σια κτίρια ή κτίρια π�υθα στεγάσ�υν δημ�σιες ή κ�ινω-"ελείς υπηρεσίες. T� κράτ�ς, �ιθρησκευτικές κ�ιν�τητες, $ένες α-π�στ�λές, �ργανισμ�ί, εμπ�ρικέςκαι �ι�μη�ανικές εταιρίες θα πρ�-σ"έρ�υν στην π�λη μια σειρά νέ-ων κτιριακών τύπων και μ�ρ"ών.

Πέντε νέα κτίρια για ισάριθμεςτράπε!ες κτί!�νται μέσα στα �ρια

τ�υ 3�υ T�μέα της πυρικαύστ�υ,τ�υ κατ’ ε$��ήν εμπ�ρικ�ύ, και α-π�τελ�ύν την πρώτη εμ"άνιση ε-ν�ς �ψιμ�υ νε�κλασικισμ�ύ π�υ ε-πιλέγεται για να καλύψει τ� �πλι-σμέν� σκυρ�δεμα στις �ψεις τωνπ�λυ�ρ�"ων κτιρίων: η EθνικήTράπε!α (Aρ. Π. Bάλ�ης – I. Iσειγ�-νης, 1928), η I�νική – Λαϊκή (M. Λυ-κ�ύδης, 1929), η Tράπε!α Aθηνών(M. A$ελ�ς, 1926), Tράπε!α τηςAνατ�λής (M. Φιλιππ�της, 1925), η

Eμπ�ρική Tράπε!α (K. Kιτσίκης,1926) και μα!ί τ�υς τ� Eμπ�ρικ�και Bι�μη�ανικ� Eπιμελητήρι�(A"�ί Δημητριάδη, 1929) κι ακ�μηη Kεντρική Aγ�ρά (E. M�διάν�,1924) �ρι�θετ�ύν την ύστατη αυτή"άση τ�υ νε�ελληνικ�ύ νε�κλασι-κισμ�ύ.

Στ�ν 3� τ�μέα κάν�υν την εμ"ά-νισή τ�υς τα πρώτα μέγαρα π�υ θαστεγάσ�υν εμπ�ρικές �ρήσεις,γρα"εία, καταστήματα, διατηρώ-ντας έτσι τις ίδιες �ρήσεις γης στ�παλι� centre des affaires της Θεσ-σαλ�νίκης. Γρήγ�ρα �μως θα κα-τακλύσ�υν �λ� τ� ιστ�ρικ� κέντρ�της π�λης και μα!ί με τις πρώτεςπ�λυκατ�ικίες π�υ εισάγ�υν μιαρι!ική αλλαγή στ� θεσμ� της ιδι�-κτησίας –την �ρι!�ντια ιδι�κτησία(ν. 3741 τ�υ 1929 περί της ιδι�κτη-σίας κατά �ρ�"�υς)– θα �αρακτη-ρίσ�υν τα νέα �ικ�δ�μικά τετρά-γωνα τ�υ σ�εδί�υ Hebrard. Στιςπ�λυκατ�ικίες αυτής της περι�δ�υαρ�ί!ει να γίνεται "ανερή η επανα-ληπτικ�τητα τ�υ τυπικ�ύ �ρ�"�υ,στ�ι�εί� π�υ επηρεά!ει αισθητά τηδιαμ�ρ"ωση των �ψεων.

Παράλληλα, $εν�δ��εία, λέσ�εςκαι κινηματ�γρά"�ι έρ��νται νασυμπληρώσ�υν την εικ�να τ�υ κτι-ρι�λ�γικ�ύ εκσυγ�ρ�νισμ�ύ και ν’ανταπ�κριθ�ύν στις ανάγκες π�υπαρ�υσιά!ει η κ�ινωνική !ωή μιαςσύγ�ρ�νης π�λης.

Eκτ�ς των τει�ών, κτί!�νται νέες

H Eθνική και η I�νική Tράπε�α στην πλατεία Eλευθερίας.

T� μέγαρ� της XANΘ με μνήμες απ� τ� �υ�αντιν� παρελθ�ν (έργ� τ�υM. Δελλαδέτσιμα, 1924). Συνέ�εια στην 28η σελίδα

κατ�ικίες στην περι��ή των E$�-�ών, �π�υ συνε�ί!�υν να διαμέν�υνυψηλά εισ�δηματικά στρώματα, δη-μι�υργείται � �ικισμ�ς Oυ!ιέλ (Z.M�σέ, 1927) και κτί!�νται �ι πρώτεςε$��ικές κατ�ικίες στ� Παν�ραμακαι στ� Nέ� Pύσι� (Aρετσ�ύ).

Mεγάλη ακμή γνωρί!�υν και αρ-κετ�ί �ι�μη�ανικ�ί κλάδ�ι με κυρι�-τερ�υς ανάμεσά τ�υς την κλωστ�-ϋ"αντ�υργία, την επε$εργασία τ�υκαπν�ύ και τις �ι�μη�ανίες ειδώνδιατρ�"ής και �ικ�δ�μικών υλικών.

Oι καπναπ�θήκες π�υ κτί!�νταιστην πυρίκαυστ�, σε άμεση γειτνία-ση με τις αστικές π�λυκατ�ικίες, �-ρί!�υν ενιαία μέτωπα στις �ψειςτων λεω"�ρων, ενώ η μ�ρ"�λ�γικήεπε$εργασία των �ψεών τ�υς, σύμ-"ωνα με πρ�τυπα της αστικής αρ�ι-τεκτ�νικής, ε$ασ"αλί!ει στ�υς ιδι�-κτήτες τ�υς την επιδιωκ�μενη ση-μαίν�υσα παρ�υσία στην αν�ικ�δ�-μ�ύμενη π�λη.

H δεκαετία τ�υ 1920

Στα κτίρια αυτής της δεκαετίας,με την πι� έντ�νη αν�ικ�δ�μηση,παρατηρ�ύνται �λες �ι τάσεις τηςσύγ�ρ�νης αρ�ιτεκτ�νικής.

Στα κτίρια αυτά, είναι γεγ�ν�ς �τιδεν θα πρ�τιμηθ�ύν �ι νεωτεριστι-κές μ�ρ"ές τ�υ Bauhaus, τ�υ μ�-ντέρν�υ κινήματ�ς, ή έστω τ�υ ArtDeco, αλλά ένας νέ�ς εκλεκτισμ�ςεμπλ�υτισμέν�ς με μ�ρ"�λ�γικάδάνεια απ� αυτές τις σύγ�ρ�νεςτάσεις και πρ�σαρμ�σμέν�ς στηντε�νική τ�υ μπετ�ν αρμέ π�υ επι-διώκει και ως αρ�ιτεκτ�νική πρα-κτική, αλλά και ως μεθ�δ�λ�γία, να

εντα�θεί στην πρ�ηγ�ύμενη εικ�νατης π�λης.

Nε�κλασικές �ψεις, �π�υ κυριαρ-��ύν κ�ρινθιακ�ί κί�νες και τριγω-νικά αετώματα – κτίρια Tραπε!ών,μέγαρ� Mπ�υρλά–Λε�ή (I. Zα�αριά-δης, 1925) – μ�ρ"�λ�γικά δάνεια α-π� τ�ν γαλλικ� κλασικισμ� –μέγαραΓκατένι�–Φλωρεντίν και Kαραδή-μ�υ–Σταμ�ύλη (I. Xασίδ Φερνάν-δες–Z. Πλεϊμπέρ, 1924)– επιρρ�ές

απ� τη νε�απ�ικιακή ή mauresqueαρ�ιτεκτ�νική, αλλά και μνήμες α-π� τ� �υ!αντιν� παρελθ�ν της π�-λης –$εν�δ��εί� MediterraneanPalace (M. Δελλαδέτσιμας, 1922),μέγαρ� XANΘ (M. Δελλαδέτσιμας,1924), λέσ�η Θεσσαλ�νίκης (Γ. Σιά-γας, 1925)– συνυπάρ��υν με στ�ι-�εία �ι�μη�ανικής αισθητικής –μέ-γαρα Nα�μία (I. Πλεϊμπέρ, I. Xα-σίδ–Φερνάνδες 1925), Aλ�� (Zακ

M�σέ, 1925), Eρμεί�ν (A. Γεωργα-κ�π�υλ�ς, 1925)– και μεμ�νωμένεςπεριπτώσεις αρ�ιτεκτ�νικής ArtDeco.

Aς σημειωθεί �τι τ� Art Deco, π�υ�"είλει την �ν�μασία τ�υ στην �-μώνυμη Διεθνή έκθεση τ�υ 1925στ� Παρίσι, έρ�εται αμέσως στηΘεσσαλ�νίκη και �ι αρ�ιτέκτ�νεςπ�υ τ� υι�θετ�ύν –Zα�αριάδης (μέ-γαρ� K�""α, 1925), Nικ�π�υλ�ς(καπναπ�θήκη Aυστριακ�ύ M�ν�-πωλί�υ, 1926)– απ�ρρίπτ�υν τις �ι-κείες ιστ�ρικές ανα"�ρές και επι-λέγ�υν ένα νέ� διακ�σμητικ� ρε-περτ�ρι� π�υ �ειρί!�νται με ευκρί-νεια, δίν�ντας πρ�τεραι�τητα στιςαπλές γραμμές, στα γεωμετρικάσ�ήματα –και κατ’ επέκταση στιςσ�ηματ�π�ιημένες διακ�σμήσεις–στα γραμμικά πλαίσια και στα "ω-τεινά �ρώματα.

Στην περίπτωση αυτή εντάσσεταικαι η διαμ�ρ"ωση της �ψης τ�υ κι-νηματ�γρά"�υ Δι�νύσια (T!ενάρι,1925) με στ�ι�εία νε�αιγυπτιακήςέμπνευσης, θέμα π�υ ήταν ιδιαίτε-ρα πρ�σ"ιλές στην αρ�ιτεκτ�νικήτων �ώρων θεαμάτων μετά την α-νακάλυψη τ�υ τά"�υ τ�υ T�υταγ-�αμ�ν και την απ�"ασιστική συμ��-λή τ�υ στη διαμ�ρ"ωση τ�υ νέ�υκινήματ�ς.

H δεκαετία τ�υ ’30H δεκαετία τ�υ 1930 θα μπ�ρ�ύ-

σε να �αρακτηρισθεί ως η πλέ�ναμιγής για αρ�ιτεκτ�νική των νέ-ων κτιρίων π�υ κτί!�νται στη Θεσ-σαλ�νίκη, τ�σ� στ� ιστ�ρικ� κέ-ντρ� �σ� και στις εκτ�ς των τει-�ών συν�ικίες.

H αστική τά$η τ�υ μεσ�π�λέμ�υπρ�σπαθεί να δια"�ρ�π�ιηθεί α-π� τ�υς πρ�ηγ�ύμεν�υς αρ�ιτε-κτ�νικ�ύς ρυθμ�ύς π�υ εί�αν α-ναδεί$ει άλλες κ�ινωνικ��ικ�ν�-μικές δυνάμεις. E��ντας στη διά-θεσή της ένα νέ� υλικ�, τ� μπετ�ν

Συνέ�εια απ� την 27η σελίδα

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

T� �εν�δ��εί� Mediteranean Palace (M. Δελλαδέτσιμας, 1922). Kατεδα!ίστηκε μετά τ�ν σεισμ� τ�υ 1978.

H �δ�ς Tσιμισκή πριν απ� τη διάν�ι�ή της στα τέλη της δεκαετίας τ�υ ’30. Aπ� τα δε�ιά πρ�ς τα αριστερά διακρίν�-νται τα μέγαρα Γκατένι� – Φλωρεντίν, Nα�μία, η Tράπε�α της Aνατ�λής και τ� μέγαρ� Kα�ές (Aρ�εί� Γ. Mέγα).

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 29

Mακέτα τ�υ Δ. Πικιώνη για τ� Πειραματικ� σ��λεί� Θεσσαλ�νίκης (1936).(Aρ�εί� A. Πικιώνη). T� ανώτερ� Παρθεναγωγεί� Θεσσαλ�νίκης σε σ�έδια τ�υ N. Mητσάκη (1933).

και μια ρι!ική αλλαγή στην αρ�ήτης ιδι�κτησίας, την �ρι!�ντι� ι-δι�κτησία, ανα!ητεί να εκ"ράσειμέσα απ� τις γεωμετρικές "�ρμεςτ�υ μ�ντέρν�υ κινήματ�ς και τ�σ�ηματ�π�ιημέν� διάκ�σμ� τ�υArt Deco, τις "ιλ�δ�$ίες της, τηνπρ�σ"ατη δύναμής της, τ�ν «μ�-ντερνισμ�» της. Oι συνδυασμ�ίπ�υ πρ�κύπτ�υν στα μέτωπα τωννέων �αρά$εων, αλλά και εκτ�ςπυρικαύστ�υ είναι πρωτ�τυπ�ικαι ενδεικτικ�ί για τ� νέ� «διε-θνές» πρ�σωπ� της π�λης.

Kυρίαρ�� ρ�λ� στη διαμ�ρ"ωσητης νέας αισθητικής παί!�υν τασ��λεία της εκπαιδευτικής μεταρ-ρύθμισης των Παπανδρέ�υ–Bενι-!έλ�υ. Σε αυτ� τ� πρ�γραμμα ε-ντάσσ�νται 4 νέα διδακτήρια στηΘεσσαλ�νίκη, τα συγκρ�τήματαAγία Σ�"ία (N. Mητσάκης, 1931)και Bαρδάρη (Θ. Bαλεντής, 1932),τ� Aνώτερ� Παρθεναγωγεί� (N.Mητσάκης, 1933) και τ� Πειραμα-τικ� σ��λεί� τ�υ Δ. Πικιώνη(1936). Σε πρωτ���υλία μη κρατι-κών "�ρέων �"είλεται η ανέγερ-ση άλλων εκπαιδευτικών και κ�ι-νωνικών ιδρυμάτων, �πως τα εκ-παιδευτήρια Bαλαγιάννη (N. Mη-τσάκης, 1936 –1939), τ� κ�λέγι�Aνατ�λια (1930) και �ι ιταλικέςσ��λές Umberto I (1933-1934) καιAlessadro Manzoni (E. M�διάν�,1933), κ.ά.

T� πειραματικ� σ��λεί� απ�τε-λεί μ�ναδικ� δείγμα σωστής α"�-μ�ίωσης και πρ�σαρμ�γής τηςπραδ�σιακής μακεδ�νικής αρ�ι-τεκτ�νικής στις αρ�ές τ�υ μ�-ντέρν�υ κινήματ�ς και τις λει-τ�υργικές ανάγκες π�υ επι�άλειένα ειδικ� κτιρι�λ�γικ� πρ�γραμ-μα. H εσωστρέ"εια τ�υ συγκρ�τή-ματ�ς, η ανα!ήτηση και ε"αρμ�γήκ�ιν�ύ λε$ιλ�γί�υ (σα�νισί-erker),η δημι�υργική εκμετάλλευση τηςκλίσης τ�υ �ικ�πέδ�υ στην πλα-στική δια�άθμιση των �γκων και ηδυναμική �ρήση των ημιυπαί-θριων �ώρων δημι�υργ�ύν α"ε-τηρία για κάθε περαιτέρω ερμη-νεία της παραδ�σιακής αρ�ιτε-κτ�νικής.

T� μ�ντέρν� κίνημα θα �ρησι-μ�π�ιηθεί εκ νέ�υ σε δύ� απ� τασημαντικ�τερα σ��λικά κτίρια τηςΘεσσαλ�νίκης, τα EκπαιδευτήριαBαλαγιάννη (1936-1939), έργα τ�υ

N. Mητσάκη, καθώς επίσης καιστις κτιριακές εγκαταστάσεις τηςαερ�π�ρικής �άσεως Σέδες π�υ�"είλ�νται στ�ν αρ�ιτέκτ�να Θ.Bαλεντή (1936).

H ισ�ρρ�πία των �γκων και ηάρνηση τ�υ τ�ί��υ πλήρωσηςστην �ψη πρ�ς την αυλή, στ� α-νώτερ� παρθεναγωγεί�, καθώςκαι η αντιπαράθεση των �ψεωνστα εκπαιδευτήρια Bαλαγιάννη,�π�υ η επανάληψη των εν�π�ιη-μένων αν�ιγμάτων (�δ�ς A. Σ�-"ίας), έρ�εται σε αντίθεση με την�ριακή σ�έση κενών - πλήρων (�-δ�ς Mητρ�π�λεως) απ�δεικνύ�υντη συνθετική ευ�έρεια τ�υ Mη-τσάκη και την πρ�σωπική άπ�ψηστ� �ειρισμ� τ�υ μ�ντέρν�υ λε$ι-λ�γί�υ.

Oσ�ν α"�ρά τα δύ� έργα τ�υBαλεντή, τ� αναρρωτήρι� και τ�εστιατ�ρι� σμηνιτών, η διάσπαση

των �γκων σε δύ� επίπεδα ανα"�-ράς, � τ�νισμ�ς της �ρι!�ντιαςδιάστασης και η εισαγωγή της κα-μπύλης στην κάτ�ψη, δηλών�υνμια λιγ�τερ� αυστηρή ερμηνείατ�υ μ�ντέρν�υ κινήματ�ς, με στ�-�� την ήπια έντα$η των δύ� κτι-ρίων στ� "υσικ� περι�άλλ�ν.

T� Art Deco δεν αρκείται στ�ν ε-πιδερμικ� διάκ�σμ� της πρ�ηγ�ύ-μενης δεκαετίας, αλλά επι�ειρεί,στυλι!άρ�ντας τις τεθλασμένες ήκαμπυλ�γραμμες διακ�σμήσειςνα υπ�γραμμίσει τα δ�μικά στ�ι-�εία, να διαμ�ρ"ώσει τις απ�λή-$εις των κτιρίων και να δώσει έναελα"ρ� ανάγλυ"� στις �ψεις π�υαρ�ί!�υν να διασπώνται σε επίπε-δες και καμπύλες επι"άνειες.

Σύντ�μα �μως τα δύ� αυτά κυ-ρίαρ�α κινήματα θα �αδίσ�υν σ’ έ-να κ�ιν� δρ�μ�, �π�υ � κυ�ισμ�ςτων μ�ντέρων γίνεται λιγ�τερ� ά-

καμπτ�ς, ενώ τα γεωμετρικά σ�ή-ματα των διακ�σμήσεων τ�υ ArtDeco ε$ελίσσ�νται σε διάκ�σμ�τα ίδια, και η καθαρή γεωμετρίαγίνεται η διακ�σμητική μανία τηςνέας δεκαετίας γνωστή ωςDepression Modern.

Aυτ�ς � κ�ιν�ς δρ�μ�ς τ�υDepression Modern δίνει τ� στίγ-μα στη διεθνή αρ�ιτεκτ�νική τηςδεκαετίας τ�υ 1930, και στη Θεσ-σαλ�νίκη απ�τελεί καιν�τ�μίαστις μ�ρ"�λ�γικές επιλ�γές "�-ρέων και ιδι�κτητών. Aνα"έρ�υμεενδεικτικά τα μέγαρα Γ. Σπετσιώ-τη (K. Oικ�ν�μ�π�υλ�ς, 1933)στην �δ� Π. Mελά, I. Mανδαλίδ�υ(E. M�διάν�, 1931), Γ. Mαλάκη – Γ.Παλαι�λ�γ�υ (Γ. Mαλάκης, 1930)και K�νι�ρδ�υ (Γ. Mαν�ύσ�ς,1934) στην παραλία και στις επαύ-λεις Σκαπέρδα (M. Λαλακάκης,1933), Σαπ�ρτα (A"�ί Δημητριά-δη, 1938), Bιδάλ – Mπ�τ�ν (B.Δερ!ακαριάν, 1936) και αυστηράενταγμένη στις επιλ�γές τ�υ μ�-ντέρν�υ κινήματ�ς, την �ικία Δ.Πατ!αλή (Πα�ι!�π�υλ�ς, 1934).

Tέλ�ς, στα ίδια μ�ρ"�λ�γικάπλαίσια εντάσσεται � νέ�ς σιδη-ρ�δρ�μικ�ς σταθμ�ς της Θεσσα-λ�νίκης (Kleinschmidt – Jordan,1939) αρκετά �ι�μη�ανικά κτίρια–καπναπ�θήκη Σακκά – Mι�αηλίδη(Nικ�π�υλ�ς, 1937), Kλωστήρι� –Y"αντήρι� Θεσσαλ�νίκης (Λαλα-κάκης, 1938)– και �ώρ�ι δημ�σίωνθεαμάτων (κινηματ�γρά"�ς Kρ�-ν�ς, I. Zα�αριάδης, 1939).

Kλείν�ντας την περί�δ� τ�υ με-σ�π�λέμ�υ, θα έπρεπε ίσως ν’ α-να"έρ�υμε �τι τ� 1937 πρ�κηρύ-�θηκε πανελλήνι�ς αρ�ιτεκτ�νι-κ�ς διαγωνισμ�ς για την ανέγερ-ση των μ�νίμων εγκαταστάσεωντης Διεθν�ύς Eκθεσης Θεσσαλ�-νίκης, π�υ αριθμ�ύσε ήδη ένδεκα�ρ�νια !ωής.

Tελικά, κανένα απ� τα �ρα�είαδεν υλ�π�ιείται και τα σ�έδια τωννέων περιπτέρων αναλαμ�άν�υν� μη�ανικ�ς K. K�κ�ρ�π�υλ�ς και� αρ�ιτέκτων K. Δ�$ιάδης, ήδηγνωστ�ς στη Θεσσαλ�νίκη απ�την ανέγερση τ�υ Bασιλικ�ύ Θεά-τρ�υ (1939). Tα νέα περίπτερα ε-γκαινιά!�νται στην Eκθεση τ�υ1940, αλλά υ"ίστανται μεγάλες!ημιές στη διάρκεια τ�υ π�λέμ�υκαι της κατ��ής.

T� μέγαρ� N. Πανά στην �δ� Kαλάρη (Γ. Mαν�ύσ�ς, 1924). E�ει κατεδα!ιστεί(!ωτ.: Xρ. Tσιλαλή).

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997

H πρώτη μεταπλεμική περίδςH διάδ�ση και η πρ�σαρμ�γή τ�υ μ�ντερνισμ�ύ στην αρ�ιτεκτ�νική της Θεσσαλ�νίκης

T�υ Nίκ�υ Kαλ�γήρ�υ

Aναπλ. Kαθηγητής στ Tμήμα Aρ�ιτεκτ�νων τ υAΠΘ

H ΠEPIOΔOΣ π�υ ακ�λ�υθεί τ�ν B΄Παγκ�σμι� Π�λεμ� και τις συγκρ�ύ-σεις τ�υ εμ�υλί�υ �αρακτηρί�εταιαπ� μιαν έντ�νη κινητικ�τητα τ�υπληθυσμ�ύ πρ�ς τη Θεσσαλ�νίκη. Hεσωτερική μετανάστευση και η α-γρ�τική έ"�δ�ς τρ���δ�τ�ύν τηνπ�λη. H μεταπ�λεμική ανάπτυ"η με-τα$άλλει τη Θεσσαλ�νίκη σε έναπ�λε�δ�μικ� συγκρ�τημα ανάλ�γ�με τη γεωπ�λιτική της θέση, τ� μ�-ναδικ� στην Eλλάδα π�υ μπ�ρεί, έ-ως ένα $αθμ�, να ε"ισ�ρρ�πίσει τηναθηναϊκή κυριαρ�ία.

Ωστ�σ�, στ� συγκρ�τημα αυτ�δύσκ�λα διακρίν�νται πλέ�ν τα ση-μάδια μιας �ργανωμένης �ωρ�τα"ι-κής διάρθρωσης και δ�μησης. H τά-ση της άναρ�ης και άμ�ρ�ης ανά-πτυ"ης π�υ εγκαινιάστηκε στ� με-σ�π�λεμ� με τα πρ�άστια και τ�υςπρ�σ�υγικ�ύς �ικισμ�ύς, εντείνε-ται και συμπληρώνεται απ� την πυ-κν�δ�μηση π�υ επέρ�εται με τηνκαθ�λική ε�αρμ�γή τ�υ πρ�τύπ�υτης αστικής π�λυκατ�ικίας και τωνπ�λύ υψηλών συντελεστών δ�μη-σης. Eτσι, μέσα σε 2–3 δεκαετίες ε-πέρ�εται μια παράλληλη εν�π�ίησηκαι κατακερματισμ�ς τ�υ αστικ�ύ�ώρ�υ, εν�π�ίηση π�υ ��είλεταιστη γενίκευση της ανώνυμης π�-λυώρ��ης �ικ�δ�μής και κατακερ-ματισμ�ς π�υ ��είλεται στην άναρ-�η επέκταση �ωρίς αντίστ�ι�α τ�πι-κά κέντρα και αστικ�τητα.

Eπικράτηση τ�υ μ�ντερνισμ�ύ

Στην αρ�ιτεκτ�νική η πρώτη με-ταπ�λεμική περί�δ�ς �αρακτηρί-�εται απ� την αργή, αλλά στεθερή

επικράτηση τ�υ μ�ντερνισμ�ύ.Xωρίς αμ�ι$�λία, �ι αρ�ιτέκτ�νεςπ�υ δρ�υν στη Θεσσαλ�νίκη ε-ντάσσ�νται και παρακ�λ�υθ�ύνμε κάπ�ια �ρ�νική υστέρηση ταδιεθνή ρεύματα, απ� τα �π�ία �μ�ντερνισμ�ς στις διά��ρες εκ-�ράσεις τ�υ είναι κυρίαρ��. H ι-δι�μ�ρ�η και επιλεκτική ε�αρμ�-γή των εκσυγ�ρ�νιστικών τάσεων�ανερώνει την αναπ��ευκτη γεω-γρα�ική και π�λιτισμική πρ�σαρ-

μ�γή στα δεδ�μένα τ�υ τ�π�υ.Eτσι, με την ε"αίρεση �ρισμένωναμιγών μ�ντέρνων συνθέσεων σεαστική κλίμακα –�πως η Πανεπι-στημι�ύπ�λη, η Διεθνής Eκθεσητης Θεσσαλ�νίκης ή �ρισμένα π�-λε�δ�μικά συγκρ�τήματα κ�ινωνι-κής κατ�ικίας, �πως �ι �ικισμ�ίB�τση, Φ�ίνικα και A"ι�ύ– η ιδι�-μ�ρ�η ε�αρμ�γή τ�υ μ�ντέρν�υκινήματ�ς δεν απ�δι�ργάνωσε �-ρισμένα στ�ι�εία τ�υ αστικ�ύ ι-στ�ύ, συγκεκριμένα τη συνέ�ειατων �ικ�δ�μών και την κυριαρ�ίατ�υ δρ�μ�υ.

Mεγάλη συμ��λή στην αρ�ιτε-κτ�νική παραγωγή της π�λης πρ�-έρ�εται απ� τη λειτ�υργία τ�υτμήματ�ς Aρ�ιτεκτ�νων στ� AΠΘαπ� τ� 1957 π�υ επι�έρει μιαν αυ-τ�ν�μία στην εκπαίδευση, αλλάκαι στην έρευνα και τ�ν πρ�$λη-ματισμ� γύρω απ� την αρ�ιτεκτ�-νική. Eτσι, �ι δεκαετίες τ�υ ’60 και’70 μπ�ρ�ύν να �αρακτηριστ�ύνως η ώριμη περί�δ�ς κυριαρ�ίαςτ�υ μ�ντερνισμ�ύ.

Tης πρώτης μεταπ�λεμικής περι�δ�υ

Aπ� τα μεμ�νωμένα κτίρια τηςπρώτης μεταπ�λεμικής περι�δ�υελά�ιστα εντάσσ�νται στ�ν ευρύ-τερ� αστικ� �ώρ� είτε ως σημεία α-να��ράς είτε ως στ�ι�εία άρθρω-σης τ�υ ιστ�ύ. Συγγένεια με την α-

στική αρ�ιτεκτ�νική τ�υ μεσ�π�-λέμ�υ και την κλασικί��υσα ευρω-παϊκή παράδ�ση έ��υν δύ� σημα-ντικά κτίσματα των πρώτων μετα-π�λεμικών �ρ�νων: τ� συγκρ�τηματης Tε�νικής Σ��λής «Eυκλείδης»(Σ. Mυλωνάς, 1950) και τ� πρώτ�μέγαρ� της Eταιρείας Mακεδ�νι-κών Σπ�υδών τ�υ A. Nικ�π�υλ�υ(1948–51). Στ� νε�τερ� θέατρ� τηςEταιρείας Mακεδ�νικών Σπ�υδών(1952–62), � B. Kασσάνδρας με ση-μαντική εμπειρία στ� σ�εδιασμ�θεατρικών �ώρων υι�θετεί ένανεκσυγ�ρ�νισμέν� κλασικισμ�. Hκριτική τ�υ έργ�υ την επ��ή της �-λ�κλήρωσή τ�υ ως ανα�ρ�νιστικ�ύκαι συντηρητικ�ύ δεν εκπλήσσειαν εντα�θεί στ� κλίμα τ�υ μ�ντερ-νιστικ�ύ θετικισμ�ύ π�υ κυριαρ-��ύσε στη δεκαετία τ�υ ’60.

Eπιτυ�έστερη σύ�ευ"η με τα δε-δ�μένα της μ�ρ��λ�γίας τ�υ π�-λε�δ�μικ�ύ ιστ�ύ επιτυγ�άνεταιστ� κτίρι� της Στρατιωτικής Λέ-σ�ης τ�υ Π. Mυλωνά (1953). T� γω-νιαί� κτίρι� με �ψη στ�ν Λευκ�Πύργ� πρ�σαρμ��εται πρ�ς τ�μνημεί� με κ�ίλη απ�τμηση τηςγωνίας και υπ��ώρηση τ�υ κύρι�υ�γκ�υ τ�υ. H διακ�σμητική διάθε-ση π�υ κυριαρ�εί σε επιμέρ�υςστ�ι�εία μειώνει κάπως την εν�τη-τα τ�υ συν�λ�υ.

Aρ�ιτέκτ�νες με πανελλήνια εμ-$έλεια �πως � Πάτρ�κλ�ς Kαραντι-ν�ς συνδέ�υν τ� �ν�μά τ�υς με τη

T� Mέγαρ� της Eταιρείας Mακεδ�νικών Σπ�υδών, έδρα τ�υ Kρατικ�ύ Θεάτρ�υ B. Eλλάδ�ς (B. Kασσάνδρας1952–1962). Yι�θετεί έναν εκσυγ�ρ�νισμέν� κλασικισμ�.

H Λέσ�η Φρ�υράς Θεσσαλ�νίκης (Π. Mυλωνάς 1953) "ωτ.: N. Kαλ�γήρ�υ.

KYPIAKH 30 MAPTIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 31

μ�ντέρνα Θεσσαλ�νίκη. Mια σειράαπ� δημ�σια κτίρια εκ�ρά��υν τηδύσκ�λη π�ρεία για την �λ�κλήρω-ση τ�υ �ράματ�ς της δεκαετίαςτ�υ ’30, π�υ πρ�έκυπτε απ� τ� συ-γκερασμ� τ�υ αδιάλακτ�υ μ�ντερ-νισμ�ύ και της ανάγκης διαλ�γ�υμε την παράδ�ση. H αναθεώρησητης αρ�ικής σύνθεσης τ�υ N. Mη-τσάκη για τ� συγκρ�τημα της Φυσι-κ�μαθηματικής Σ��λής, τ�υ Xημεί-�υ και της Γεωπ�ν�δασ�λ�γικήςΣ��λής �ανερώνει καθαρά τ�ν π�-λυδύναμ� �ειρισμ� τ�υ Π. Kαραντι-ν�ύ (1955). T� κ�νστρ�υκτι$ιστικ�σ�εδιαστικ� ήθ�ς ενυπάρ�ει στησυλλ�γιστική της σύνθεσης τ�υκ�μψ�ύ κτίσματ�ς τ�υ Aστερ�σκ�-πεί�υ Θεσσαλ�νίκης (1958).

T� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� τ�υ1960 είναι ίσως τ� ωριμ�τερ� έργ�τ�υ Πάτρ�κλ�υ Kαραντιν�ύ στ��ώρ� της Θεσσαλ�νίκης. O αρ�ιτέ-κτ�νας παρά τ� γεγ�ν�ς �τι στάθη-κε ένας απ� τ�υς πι� ένθερμ�υς �-παδ�ύς της νεωτερικ�τητας π�υ ε-"έ�ρα�ε αυτή την περί�δ� � μ�-ντερνισμ�ς στην Eλλάδα απέδει"εμε τ� υλ�π�ιημέν� έργ� τ�υ �τι τ�μ�ντέρν� κίνημα μπ�ρεί να συν-διαλέγεται με τις τ�πικές ανα��-ρές και με τα πρωταρ�ικά κλασικάπρ�τυπα. Oι εκθεσιακ�ί �ώρ�ι τ�υμ�υσεί�υ αρθρών�νται γύρω απ�ένα κεντρικ� περίκλειστ� αίθρι�κατά τα πρ�τυπα της τυπικής με-σ�γειακής �ικίας. Eνα ανε"άρτητ�στέγαστρ� εισ�δ�υ �δηγεί στηνκεντρική απέριττη αλλά μνημειακά�ργανωμένη είσ�δ�.

Tην ύστερη άση τ�υ μ�ντερνι-σμ�ύ στη Θεσσαλ�νίκη στις δεκαε-τίες ’60 και ’70 �αρακτηρί�ει η συνέ-�εια της κυριαρ�ίας της �ρθ�λ�γι-κής γλώσσας τ�υ κ�νστρ�υκτι$ι-σμ�ύ, π�υ εμπλ�υτί�εται απ� τα νε-�τερα ρεύματα τ�υ μπρ�ταλισμ�ύ.

Στην αρ�ιτεκτ�νική της κατ�ικίας�ι τάσεις εισάγ�νται με κάπ�ια κα-θυστέρηση στη δεκαετία τ�υ ’70.Πρέπει �μως να σημειωθ�ύν κάπ�ι-ες �αρακτηριστικές πρώιμες ανα�η-τήσεις, �πως η μ�ν�κατ�ικία στη Θ.Σ���ύλη τ�υ K. Φιλίππ�υ (1962–64)για την π�ι�τητα και τη δια$άθμισητων εσωτερικών και των μετα$ατι-κών ημιυπαίθριων �ώρων. H μ�ν�-κατ�ικία στην Πυλαία τ�υ A. Λαμπά-κι (1967–69) επιτυγ�άνει μια δυναμι-κή σύνθεση με τ� δια�ωρισμ� τ�υκαθιστικ�ύ απ� την πτέρυγα των υ-πν�δωματείων και την άρθρωση

των επιπέδων π�υ αναδεικνύ�υν τααδρά δ�μικά στ�ι�εία.

Eνα απ� τα σημαντικ�τερα έργαμικρ�τερης κλίμακας της περι�δ�υτης δεκαετίας τ�υ ’60 είναι η κατ�ι-κία Kα�ά�η στ� Παν�ραμα, τ�υ αρ-�ιτέκτ�να καθηγητή Δημήτρη Φα-τ�ύρ�υ (1963) τ�υ �π�ί�υ τ� έργ�εί�ε ευρύτερη απή�ηση στις νε�-τερες γενιές των αρ�ιτεκτ�νωντης Θεσσαλ�νίκης. H αντιληπτική�ργάνωση των επιμέρ�υς στ�ι�εί-ων με την άρθρωση επιπέδων, �-γκων και υπ�στηλωμάτων ανταπ�-κρίνεται σε μια «συστηματική»σύμ�ωνα με τη διδασκαλία τ�υ α-ναγνώστη τ�υ συντακτικ�ύ τηςσύγ�ρ�νης αρ�ιτεκτ�νικής.

Δημ�σια κτίρια

Oι περι�ρισμένες ευκαιρίες γιαευρύτερες συνθέσεις δίν�νται καιπάλι απ� τη δημ�σια παραγγελία.

Aπ� τα α"ι�λ�γα κτίρια της Πανε-πιστημι�ύπ�λης θα σταθ�ύμε στ�κεντρικ� συγκρ�τημα της Δι�ίκη-σης, της N�μικής και Θε�λ�γικήςΣ��λής καθώς και της κεντρικήςBι$λι�θήκης, έργ� των αρ�ιτεκτ�-νων Kώστα Φινέ και Kώστα Παπαϊω-άνν�υ (1950–71). Eδώ τα κτίρια δι-ευθετ�ύνται γύρω απ� ένα κεντρι-κ� �ώρ�–πλατεία με εμ�ανείς ε-πιρρ�ές απ� τ� λε"ιλ�γι� τ�υ διά-σημ�υ αρ�ιτέκτ�να Le Corbusier

σε �,τι α��ρά τ� συσ�ετισμ� των �-γκων και την πλαστική επε"εργασίατων �ψεων απ� εμ�ανές μπετ�ν.

Tην ήρεμη �ρθ�λ�γική γλώσσατ�υ μ�ντερνισμ�ύ, με α"ι�π�ίησητων δυνατ�τήτων της πρ�σθετικήςαρ�ιτεκτ�νικής, συναντ�ύμε στανέα κτίρια τ�υ Γαλλικ�ύ Iνστιτ�ύ-τ�υ. Eνα τμήμα τ�υ κτιρί�υ �τίστη-κε αρ�ικά ως πρ�σθήκη στ� παλαι�κτίσμα απ� τ�ν I. Tριαντα�υλλίδη.Mετά την καταστρ��ή τ�υ αρ�ικ�ύκτίσματ�ς αν�ικ�δ�μ�ύνται �ι νέ-ες πτέρυγες με σ�έδια τ�υ αρ�ιτέ-κτ�να Σθ. M�λ�έση (1972).

Oι εγκαταστάσεις τ�υ Πατριαρ�ι-κ�ύ Iδρύματ�ς Πατερικών Mελε-τών στη M�νή Bλατάδων, π�υ με-λέτησε � N. M�υτσ�π�υλ�ς(1966–69), απ�τελ�ύν σύνθεση $υ-�αντινών και παραδ�σιακών στ�ι-�είων π�υ εμπλ�υτί��νται μεμπρ�υταλιστικά εμ�ανή στ�ι�είααπ� σκυρ�δεμα. Eπιτυ�ής είναι ημετα��ρά σε σκυρ�δεμα μ�ρ�ώντης "ύλινης αρ�ιτεκτ�νικής, ενώ ηέντα"η τ�υ μεγάλ�υ κτιριακ�ύ �-γκ�υ στ�ν ευαίσθητ� αστικ� �ώρ�των τει�ών, τ�υ καθ�λικ�ύ της μ�-νής και της Aνω Π�λης δημι�υργείπρ�$λήματα κλίμακας.

Iδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνειστ� περι�ρισμέν� αλλά ιδιαίτερηςσημασίας και επιρρ�ής έργ� τ�υAρη Kωνσταντινίδη στη Θεσσαλ�νί-κη, �πως εκ�ράστηκε στ� συγκρ�-

τημα εργατικών κατ�ικιών στ�υ Xα-ριλά�υ και κυρίως σε �ρισμένα «ε-�ήμερα» περίπτερα της ΔEΘ. T�περίπτερ� τ�υ Eθνικ�ύ Iδρύματ�ς(1952) �τιαγμέν� με ταπεινά υλικά("υλ�δ�κ�ί, σανίδες και καλαμιές),απ�τελεί μια π�ιητική μεταγρα�ήτων παραθαλάσσιων στεγάστρωνπ�υ ακ�μη συναντώνται στις ακτέςτ�υ Θερμαϊκ�ύ, ενώ η περίκλειστηδιάτα"η παραπέμπει στην πρωταρ-�ική μ�ρ�ή τ�υ αιθρί�υ.

Στ� περίπτερ� τ�υ 1954 με τα ίδιαελα�ρά "ύλινα στ�ι�εία μεταγρά-�εται η τυπ�λ�γία της κεντρικήςστ�άς–αγ�ράς με διαδ��ή αν�ι-�τών–κλειστών ημιυπαίθριων �ώ-ρων. Στ� περίπτερ� τ�υ EOT (1959)κυριαρ�εί � �ρθ�λ�γικ�ς μεταλλι-κ�ς σκελετ�ς π�υ συμπληρώνεταιμε ελα�ρά κατακ�ρυ�α στ�ι�εία.

Aστική π�λυκατ�ικία

H μα�ική επικράτηση της αστικήςπ�λυκατ�ικίας συνδέεται στενά μετην π�λε�δ�μική ιστ�ρία της Θεσ-σαλ�νίκης ήδη απ� τ� μεσ�π�λεμ�και την πρώιμη εισαγωγή της μετάτ�ν ανασ�εδιασμ� τ�υ 1917. Σταπρώτα μεταπ�λεμικά �ρ�νια επέρ-�εται μια απ�λυτη τυπ�π�ίηση τηςμ�ρ�ής των π�λυκατ�ικιών π�υ δη-μι�υργεί σύν�λα με α"ι�σημείωτηεν�τητα εν�ς λιτ�ύ αλλά εκπτω�ευ-μέν�υ μ�ντερνισμ�ύ �πως η περι�-�ή της Δ. Γ�ύναρη και της πλατείαςNαυαρίν�υ ή η �δ�ς Kασσάνδρ�υ.

H $αθμιαία �ικ�ν�μική άν�δ�ς θαεπιτρέψει την επέκταση των ανα�η-τήσεων τ�υ ώριμ�υ μ�ντερνισμ�ύκαι στην αστική π�λυκατ�ικία. Σεπ�λυκατ�ικίες της παλαιάς παρα-λιακής λεω��ρ�υ έ��υμε στις αρ-�ές της δεκαετίας τ�υ ’60 τα πρώταδείγματα άρτιας μ�ντέρνας συνθε-τικής επε"εργασίας της πρ�σ�ψης(π�λυκατ�ικία απέναντι απ� τ�νΛευκ� Πύργ� – αρ�ιτέκτων K. Φιλίπ-π�υ και η γειτ�νική της – αρ�ιτέ-κτων I. Tριαντα�υλλίδης). Σα�έ-στερ� δείγμα της νέας τάσης καιπρ�τυπ� για τη δεκαετία τ�υ ’70 εί-ναι η π�λυκατ�ικία στη νέα παραλίατων X. K�υλ�υκ�ύρη και X. Tσιλαλή(1967). Mε τ�ν τ�νισμ� τ�υ δ�μικ�ύπλέγματ�ς, την πρ�σεκτική δια��-ρ�π�ίηση των στ�ι�είων πλήρωσηςκαι την ανάδει"η της εισ�δ�υ, απ�-τελεί μια συνεπή άσκηση ε�αρμ�-γής τ�υ σύγ�ρ�ν�υ μπρ�υταλισμ�ύστην τυπ�λ�γία της αστικής π�λυ-κατ�ικίας. Σύγ�ρ�νες ή λίγ� μετα-γενέστερες είναι και άλλες ανα�η-τήσεις, �πως η μετα��ρά ελα�ρώνπετασμάτων και στ�ι�είων με μιαδεύτερη «πρ�σ�ψη» στ� ε"ωτερικ�των συνε�ών ε"ωστών (δύ� π�λυ-κατ�ικίες στη νέα παραλία τ�υ A.Θωμαΐδη, 1966 και τ�υ Θ. Mπαρ��ύ-κα στ� Kυ$ερνεί�, 1968).

Σημείωση:T άρθρ �ασί�εται στ �ι�λί Aρ�ιτεκτ�νι-

κή και Π�λε�δ�μία στη μεταπ�λεμικήΘεσσαλ�νίκη, εκδ. Kέντρ υ Iστ ρίαςΘεσσαλ νίκης, Mπαρμπ υνάκη, 1991.

T� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης (Π. Kαραντιν�ς, 1960), "ωτ�γρ. N.Kαλ�γήρ�υ.

H Φυσικ�μαθηματική Σ��λή (Π. Kαραντιν�ς, 1955).

Στην λ κλήρωση τ υ α�ιερώματ ς υ-σιαστική ήταν η συμ� λή τ υ αρ�ιτέκτ -να Bασίλη K�λώνα.