KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

2-35 AΦIEPΩMA� Iστ�ρία της Mάνης.Aρ�αία, Mεσαιωνική,Nεώτερη.� H Mάνη στ�ν αγώνατης Eθνεγερσίας τ�υ1821.� Oι νεώτερ�ι επ�ικι-σμ�ί Mανιατών στη N.Iταλία και K�ρσική.� O περιηγητισμ�ς στηMάνη, 16�ς-19�ς αιώ-νας.� Oι �ικισμ�ί και η αρ-�ιτεκτ�νική της Mάνης.� Kάστρα και �ρ�ύριατης Mάνης.� T� Mανιάτικ� μ�ιρ�-λ�ι.� Oι πειρατές της Mά-νης.� Oι �υ�αντινές εκκλη-σίες.� H λ�γ�τε�νία υπ�την σκιάν τ�υ Tαϋγέ-τ�υ.� H �ωή και τ� έργ�τ�υ Nικήτα Nη�άκη.� Mάνη και Tσακωνία,�ι γνησι�τερ�ι κληρ�-ν�μ�ι της Δωρικής δια-λέκτ�υ.� H Mάνη, ένα εργα-στήρι Eθν�ϊστ�ρίας.� Π�λιτιστικ� �δ�ιπ�-ρικ� στη Mάνη.� Tα ελλην�ρωμαϊκά ν-�μίσματα.� Mανιάτικα τ�πία τ�υ�ωγρά��υ Hλία Δε-κ�υλάκ�υ.

36 KPITIKH«H δωδέκατη νύ�τα»,τ�υ Σαί%πηρ.

37 BIBΛIO«N’ ακ�ύω καλά τ’ �-ν�μά σ�υ», τ�υ ΣωτήρηΔημητρί�υ.

38 ΘEAMATAKινηματ�γρά��ι καιΘέατρα.

39 ΓEYΣEIΣOίν�ς � Aγαπητ�ς. Συ-νταγή μαγειρικής.

41-47 THΛEOPAΣHT� πρ�γραμμα της ε-�δ�μάδας.

Φωτ�γραία ε�ωύλλ�υ: Aπ�ψη α-π� τη Bάθεια (ωτ. EOT).

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

AΦIEPΩMA

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

H ιστ�ρίατης Mάνης

Eικ�να μιας άλλης επ �ής. Σπίτια της Tσερ �άς, στη «στείρα και ανεμ δαρμένη Mάνη». Tα σπίτια �λα πέτρινα, �ρ υριακά.Oι δρ�μ ι μικρ ί, απ� πέτρα. Λιγ στ ί ι άνθρωπ ι, λιγ στά τα δέντρα, τα λ υλ ύδια, τα �ρώματα - κυριαρ�εί τ στα�τί.

ME π�ι�ν τρπ� κι αν ασ��ληθεί κανείςμε τη Mάνη, έ�ει αμέσως την αίσθηση -τι καταπιάνεται με κάτι �ε�ωριστ, πρω-ττυπ�.

Oταν, επίσης, απαριθμήσει τα �αρα-κτηριστικά τ�υ τπ�υ –πως άλλωστεσυμ�αίνει παντ�ύ π�υ πηγαίν�υμε–�ρίσκει τι εδώ υπάρ�ει κάτι επιπλέ�ν,μια αγντητα. Aγντητα π�υ η Mάνη κα-τρθωσε να διατηρήσει.

Eύκ�λα αυτ μπ�ρεί να απ�δ�θεί στ�τι απλώς η Mάνη άργησε να ακ�λ�υθή-σει τη γνωστή ε�έλι�η και α�ι�π�ίηση. Oιλγ�ι είναι μάλλ�ν δια��ρετικ�ί, �ι αιώ-νες σ’ αυτν τ�ν τπ� κύλησαν αλλιώςκαι σε άλλ�υς ρυθμ�ύς και πρέπει να ε-πιδεί��υμε πρ�σ��ή μεγάλη γιατί η «α-�ι�π�ίηση» �δηγεί –αλλ�ύ ήδη �δήγη-σε– στην ευτέλεια και την υπ��άθμιση.

Eπειτα � �ρν�ς έ�ει α�ήσει τα σημά-δια τ�υ καταστρέ��ντας μνημεία π�λύ-τιμα π�υ θα πρέπει να μην τα μ�λύν�υμεμε άστ��ες επεμ�άσεις.

Eυτυ�ώς, υπάρ��υν άνθρωπ�ι π�υ α-σ��λ�ύνται με τη Mάνη με αγάπη, σε�α-σμ, μεράκι. H ελπίδα είναι πως μέσα σελη αυτή την «ε�έλι�η», π�υ η Eλλάδα

π�λλαπλά υ�ίσταται, αυτ�ί θα είναι �ι νι-κητές, δηλαδή η Mάνη.

M�ναδική η π�ρεία της Mάνης μέσαστην Iστ�ρία, μ�ναδική και η �ύση της.Eνών�ντας αυτά τα δύ� και εκτς απτην καταλυτική γ�ητεία π�υ ασκ�ύν, κα-ταν�είς τ� είδ�ς των ανθρώπων π�υ αυ-τή η γη �γά�ει καθώς και τα δημι�υργή-

ματά τ�υς. H αρ�ιτεκτ�νική τ�υς, τα έθι-μα, τα μ�ιρ�λγια, η ανδρεία τ�υς.

Oι Mανιάτες π�λεμ�ύσαν πάντα, πα-ντ�ύ και στη πρώτη γραμμή.

Στα �ρνια της Eπανάστασης τ�υ1821 δεν θα �λιγωρήσ�υν π�τέ, σκληρ�-τρά�ηλ�ι π�λεμιστές θα συμ�άλ�υν ταμέγιστα στη τελική νίκη και θα τιμήσ�υντην μακραίωνη ιστ�ρία των πρ�γνωντ�υς π�υ �εκινά απ την αρ�αία Σπάρτη.H πρ�σ��ρά τ�υς στάθηκε παραδειγμα-τική �π�υδήπ�τε η Eλλάδα εί�ε ανάγκη.Eίναι Mανιάτης � αγωνιστής Hλίας Tσα-

λα�ατίν�ς, π�υ τ� 1823 ταν τ�υ πρ�-σ�έρ�υν ��ήθεια για τις θυσίες τ�υ α-παντά «είμαι �τω�ς αλλά τ� έθν�ς εί-ναι �τω�τερ�» και είναι � Θεδωρ�ςK�λ�κ�τρώνης π�υ καταθέτει τη μαρτυ-ρία τ�υ για την �μ�ιτητα των Mανιατώνμε τ�υς τριακσι�υς τ�υ Λεωνίδα.

Aυτ�ί �ι ατελείωτ�ι και θερατ�ι �ρά-��ι, αυτ τ� πέτριν� τ�πί� της Mάνης,�αίνεται να περιλαμ�άνει και τις καρ-διές των ανδρών και γυναικών π�υ γεν-νιώνται σ’ αυτή τη γη. Mια επ�π�ιία τηςπέτρας.

Aν καταν�ήσ�υμε τι σημαίνει η Mάνη–και πρέπει– είναι ανάγκη να πάρ�υμεκάθε μέτρ� για να πρ��υλά��υμε τα��υνά της, τη θάλασσα, τη σκληρήγραμμή των �ρά�ων της, τα κάστρα. Nακαταγράψ�υμε και να υπερασπισθ�ύμετη γλώσσα, τα μ�ιρ�λγια, να δώσ�υμε�ωή μέσω της τέ�νης. Oλα σα �ρειά��-νται για να μην εκμαυλισθεί � τπ�ς απτ�ν τ�υρισμ. Nα σώσ�υμε τη ψυ�ή τηςMάνης.

H Mάνη είναι σαν μια παραμεθρι� πε-ρι��ή. E�ει τα δικά της σύν�ρα. A�ί�ει νατα �υλά��υμε…

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς

K·ΣTHΣ BATIKI·THΣ

H αδιάλειπτς συνέ�εια τυ Eλληνισμύ

στην περι�ή απ� τυς κλασικύς �ρ�νυς ώς σήμερα

T�υ Aνάργυρ�υ Γ. K�υτσιλιέρη

Δρα Φιλ�σ�ίας

MANH απ� τ�υς μέσ�υς �ρ�ν�υς, λέ-γεται η Xερσ�νησ�ς τ�υ Tαινάρ�υ. Hπερι��ή, καθώς δεί�ανε τα ευρήματατων σπηλαίων τ�υ Διρ�ύ, κατ�ικείται�ιλιάδες �ρ�νια π.X.

Aπ� τη �ιλ�λ�γική κυρίως παράδ�-ση πληρ���ρ�ύμεθα �τι η ιστ�ρίατ�υ Tαινάρ�υ απ� τ�υς αρ�αι�τά-τ�υς �ρ�ν�υς συνδέεται αναπ�σπα-στα με την ιστ�ρία της Σπάρτης.

Mέ�ρι τ�ν 2� π.X. αιώνα ανήκειστην π�λιτική κ�ιν�τητα, της �π�ίαςτ� κέντρ� ε��υσίας !ρίσκεται στηΣπάρτη.

H σ�έση αυτή �αίνεται �τι υπάρ�ειαπ� τ�υς �ρ�ν�υς των A�αιών.

Iστ�ρικ�ί ρν�ι

Για τ�υς ιστ�ρικ�ύς �ρ�ν�υς έ-��υμε συγκεκριμένα στ�ι�εία, π�υμας λένε �τι τη �ερσ�νησ� τ�υ Tαι-νάρ�υ με τη Σπάρτη δεν τη συνδέειμ�ν� εν�τητα γεωγρα�ικ�ύ �ώρ�υαλλά και κ�ιν�τητα ιστ�ρικ�ύ !ί�υ.Σημαντικ� στ�ι�εί� θεωρ�ύμε τιςθρησκευτικές - λατρευτικές σ�έσειςπ�υ παρατηρ�ύνται μετα�ύ Σπάρτηςκαι Tαινάρ�υ.

Eίναι γνωστ� �τι � δημ�σι�ς !ί�ςτων Σπαρτιατών συνυ�αίνεται μεθρησκευτικές - λατρευτικές εκδηλώ-σεις. O αρ�ηγ�ς τ�υ στρατ�ύ !ασι-λιάς διέθετε ίσ�ν �ρ�ν�ν για ταστρατηγικά και τα θρησκευτικά τ�υκαθήκ�ντα.

Mεγάλη θρησκευτική αλλά και ε-θνική γι�ρτή των Σπαρτιατών ήσαντα Kάρνεια πρ�ς τιμήν τ�υ Kαρνεί�υAπ�λλων�ς. H γι�ρτή αυτή ήταν κ�ι-νή στη Σπάρτη και στις π�λεις τωνEλευθερ�λακώνων π�υ !ρίσκ�νταιστη �ερσ�νησ� τ�υ Tαινάρ�υ, ��ι �-μως και στις εκτ�ς τ�υ Tαινάρ�υ. Kα-τά τ�ν Παυσανία σε καμιά απ� τις ε-κτ�ς τ�υ Tαινάρ�υ Eλευθερ�λακωνι-κές π�λεις δεν ετιμάτ� � Kάρνει�ς.

Oι σ�έσεις Σπαρτιατών και Tαινα-ρίων, π�υ δεν ήσαν μ�ν� θρησκευτι-κές - λατρευτικές, διετηρήθησαν απ�τ�υς �ρ�ν�υς των A�αιών μέ�ρι τ�υς�ρ�ν�υς της παρακμής της Σπάρτης.

Nαύσταθμ�ς των Λακεδαιμ�νίωνήταν η Λας και στα �ρ�νια τ�υ K�ι-ν�ύ η Kαρδαμύλη.

Oι Eλευθερ�λάκωνες

Mε τη δημι�υργία τ�υ K�ιν�ύ τωνΛακεδαιμ�νίων, π�υ θα μετ�ν�μα-σθεί αργ�τερα σε K�ιν� των Eλευθε-ρ�λακώνων, αρ�ί%ει η τ�πική ιστ�ρίατης Tαιναρίας Xερσ�νήσ�υ.

T� 193 π.X. εδημι�υργήθη τ� K�ιν�και αυτ� εσήμαινε απ�σπαση των πα-ραλίων π�λεων απ� τη Σπάρτη. Στηδημι�υργία τ�υ K�ιν�ύ συνετέλεσαντρεις κυρίως παράγ�ντες:

α) H διαίρεση των Eλλήνων και ησυμμα�ία των Aιτωλών με τ�υς Pω-μαί�υς, η �π�ία έγινε στα 212 π.X. καικατέλη�ε στη συντρι!ή των Eλλήνωνστις Kυν�ς Kε�αλές (197 π.X.). Tησυντρι!ή των Mακεδ�νων την πρ�-κάλεσαν �ι Aιτωλ�ί, σύμμα��ι τωνPωμαίων, και έ�εραν τη ρωμαι�κρα-τία στην Eλλάδα.

!) O Nά!ης στην πρ�σπάθειά τ�υνα ε�ασ�αλίσει π�ρ�υς για συγκρ�-τηση π�λεμικών δυνάμεων επίε%ετ�υς ευπ�ρ�υς Λακεδαιμ�νί�υς, καιτ�υς αρν�υμέν�υς να πρ�σ�έρ�υντ�υς ε��ντωνε.

Eτσι π�λλ�ί των Σπαρτιατών καιτων πλ�υσίων περι�ίκων εστρά�η-

σαν απ��ασιστικά κατά τ�υ Nά!η.γ) Oι Pωμαί�ι, ε�αρμ�%�ντες την

π�λιτική τ�υ «διαίρει και !ασίλευε»,μετά τ�ν Λακωνικ� π�λεμ� απέσπα-σαν τις παράλιες π�λεις απ� τη Σπάρ-τη, ε�αρακτήρισαν τ�υς κατ�ίκ�υς�ίλ�υς και συμμά��υς τ�υ ρωμαϊκ�ύλα�ύ και με τη δημι�υργία τ�υ K�ιν�ύπέτυ�αν τ�ν απ�κλεισμ� τ�υ Nά!η α-π� τη θάλασσα, πράγμα π�υ συνέ�ε-ρε στ�υς Pωμαί�υς αλλά ε�υπηρε-τ�ύσε και τ�υς ε�θρ�ύς τ�υ Nά!η.

Tην τελευταία πληρ���ρία γιατ�υς Eλευθερ�λάκωνες μας την δί-νει � ιστ�ρικ�ς των �ρ�νων τ�υ I�υ-στινιαν�ύ, � Πρ�κ�πι�ς. Kατά τ� 476μ.�. � τρ�μερ�ς αρ�ηγ�ς των Bανδά-λων Γι%έρι��ς �τύπησε την Kαινήπ�-λη, π�υ λεγ�τανε και Tαίναρ�ς. OιEλευθερ�λάκωνες τ�ν ετσάκισαν καιτ�ν έτρεψαν σε άτακτη �υγή.

Oργισμέν�ς γι’ αυτ� π�υ έπαθε,

�τύπησε τη Zάκυνθ�, σκ�τωσε �-σ�υς !ρήκε μπρ�στά τ�υ και α��ύαι�μαλώτισε πεντακ�σι�υς Zακυθη-ν�ύς τ�υς κ�μμάτιασε και σκ�ρπισετα κ�μμάτια τ�υς στην Aδριατική.Aυτή είναι η τελευταία πληρ���ρίατης Iστ�ρίας.

Aκ�λ�υθ�ύν τετρακ�σια �ρ�νιασιωπής και μ�ν� κατά τα τέλη τ�υ ε-νάτ�υ αιώνα ανα�έρεται η TαιναρίαXερσ�νησ�ς υπ� τ� �ν�μα Mάνη.

Λανθασμένες απψεις

Kατά τη διάρκεια των αιώνων αυ-τών �ι επιδρ�μές των Aρά!ων υπ�-�ρεών�υν τ�υς Eλευθερ�λάκωνεςνα απ�συρθ�ύν πρ�ς τα υψώματατ�υ Tαϋγέτ�υ. H κάθ�δ�ς !αρ!ά-ρων και �ι λ�ιμ�ί �δήγησαν τ�υςΣπαρτιάτες πρ�ς τ�υς παλαι�ύς �ί-λ�υς και συνεργάτες, τ�υς Tαιναρί-

�υς. Kατά τ�ν Pάνσιμαν «π�λλ�ί κα-τέ�υγαν στα ν�τια, στ�υς άγρι�υςλ���υς της Xερσ�νήσ�υ της Mά-νης, �π�υ �ανα%ωντάνεψαν τις αυ-στηρές στρατιωτικές αρετές τηςαρ�αίας Σπάρτης».

H απ�υσία ειδήσεων �δήγησε σεεικ�τ�λ�γίες για την πρ�έλευση τωνMανιατών. O Φαλμεράγιερ υπεστήρι-�ε �τι � πληθυσμ�ς της �ερσ�νήσ�υτ�υ Tαινάρ�υ απετελέσθη κατά τ�1/6 απ� Eλληνες και κατά τα 5/6 απ�Σλά!�υς και άλλ�υς.

Eνας μεγάλ�ς αριθμ�ς σλα!ικώντ�πωνυμίων και η αντίληψη �τι �ιMανιάτες έγιναν Xριστιαν�ί τ�ν ένα-τ� αιώνα έκανε πιθανές τις απ�ψειςτ�υ Φαλμεράγιερ, περί εθν�λ�γικώναλλ�ιώσεων.

Tα τ�πωνύμια αυτά είναι μικρ�τ�-

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 3Συνέ�εια στην 4η σελίδα

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

πωνύμια, τα �π�ία σήμερα δεν θεω-ρ�ύνται στ�ι�εία πρ�δίδ�ντα εθν�-λ�γικές αλλ�ιώσεις. Aλλωστε, καιτων τ�πωνυμίων αυτών δεν έγινεσωστή μελέτη και �ρήση. Πάνω απ�τ� �ωρι� Nύ�ι μια μικρή περι��ή π�υτρέ�ει νερ� λέγεται K�υρν�ς, καθώςκαι μια θέση κ�ντά στη Bάθεια. Πρ�-κειται για την ελληνική λέ�η κρ�υ-ν�ς. Kαι �μως ελέ�θη τ�πωνύμι�σλα!ικ� ��ι απ� τυ�αί� επιστήμ�νααλλά απ� τ�ν Φάσμερ.

Eπιδρ�μές

Στ�υς αιώνες π�υ ακ�λ�υθ�ύν �ιEλευθερ�λάκωνες, λ�γω των επι-δρ�μών των Aρά!ων, απεσύρθησανστα υψώματα τ�υ Tαϋγέτ�υ. Στα υ-ψώματα αυτά ένας σημαντικ�ς αριθ-μ�ς �ριστιανικών κτισμάτων ε�αιρέ-τ�υ τέ�νης δεί�νει την αδιάσπαστησυνέ�εια μιας τ�πικής καλλιτε�νικήςπαραδ�σεως, η �π�ία �εκινώντας α-π� τις επτά παλαι��ριστιανικές !ασι-λικές π�υ !ρέθηκαν στα παράλια,�τάνει στις εκκλησίες τ�υ Mυστρά,π�υ είναι και αυτές δημι�υργήματατης τ�πικής αυτής καλλιτε�νικής πα-ραδ�σεως �πως διεπίστωσαν �ι ειδι-κ�ί αρ�αι�λ�γ�ι.

Oτι � λα�ς π�υ εδημι�ύργησε καιδιετήρησε την καλλιτε�νική παράδ�-ση της Mάνης είναι λα�ς Λακώνων�αίνεται και απ� τα π�ρίσματα τωνγλωσσικών ερευνών, π�υ έδει�αν �τι� δωρικ�ς �αρακτήρας τ�υ ιδιώματ�ςτης Mάνης διετηρήθη μέ�ρι τα δικάμας �ρ�νια. Oτι απετέλει ε�έλι�η λα-κωνικής διαλέκτ�υ ��ι μ�ν� τ� ιδίω-μα της Mέσα αλλά και της E�ω Mάνηςε�άνη απ� τη μελέτη τ�υ Oλλανδ�ύ�ιλ�λ�γ�υ Blenken για τα Mανιάτικατ�υ Kαργέ%ε της K�ρσικής.

Συνεείς αγώνες

Kατά τη διάρκεια των τεσσάρων αι-

ώνων της T�υρκ�κρατίας �ι Mανιά-τες διε�άγ�υν συνε�είς αγώνες γιανα διατηρήσ�υν ελεύθερη τη μικρήαυτή γωνία τ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ.

Συμμα��ύντες κατά καιρ�ύς μεBενετσιάν�υς, Iσπαν�ύς, Pώσ�υς καιΓάλλ�υς ανέλα!αν π�λεμική δράσηκατά των T�ύρκων και κατέπλη�αν

τ�ν κ�σμ�. Για τη σημασία π�υ εί�ε ησυμμετ��ή τ�υς στην Eπανάστασητ�υ 1821, στηρι%�μεν�ι στα πι� α�ι�-πιστα κείμενα της επ��ής εκείνης,παρατηρ�ύμε τα ε�ής:

Oι επαναστατημέν�ι Eλληνες κατάτη διάρκεια της Eπαναστάσεως διέ-τρε�αν τρεις ��ρές θανάσιμ� κίνδυ-ν�:

α) Oταν � σταλμέν�ς απ� τ�νX�υρσίτ Kε�αγιάμπεης έ�θασε στηνTρίπ�λη.

!) Oταν � Δράμαλης έ�θασε στηνAργ�λίδα.

γ) Oταν επέδραμε � Iμπραήμ.Tη νίκη στ� Bαλτέτσι � K�λ�κ�τρώ-

νης την �αρακτήρισε σωτηρία τηςEλλάδ�ς. Oτι τη νίκη αυτή την ε�η-σ�άλισε η αυτ�θυσία των Mανιατώνδεν μπ�ρεί κανείς να τ� αμ�ισ!ητή-σει. E�ακ�λ�υθ�ύν π�λλ�ί να πιστεύ-�υν �τι � στρατ�ς τ�υ Δράμαλη ενι-κήθη και κατεστρά�η στα Δερ!ενά-κια. Tίπ�τα αναληθέστερ� απ� αυτ�.O αυτ�πτης Πρωτ�σύγκελλ�ς Φρα-τ%ής γρά�ει στην Iστ�ρία τ�υ: «Eις δετας δύω συγκρ�τηθείσας αυτάς μά-�ας της 26 και 27 I�υλί�υ μετα�ύ τωνε�θρών και των Eλλήνων εις τ� Δερ-�ενάκι (είναι παράδ���ν) κανείςEλλην δεν ε��νεύθη, εκτ�ς μ�ν�ντριών ή τεσσάρων πληγωθέντων ελα-�ρά, και ιαθέντων ακ�λ�ύθως».

O E. Zαμάν�ς έπειτα απ� ιστ�ρικ�-στρατιωτική έρευνα διεπίστωσε �τι:«Hρωϊσμ�ί εις τα Δερ�ενάκια δεν υ-πήρ�ε περίπτωσις να πρα�θ�ύν. Δι�-τι ε�αιρ�υμένης της Mά�ης Aγι�ν�-ρί�υ �ύτε �ι Eλληνες, �ύτε �ι T�ύρ-κ�ι επ�λέμησαν εις τα π�λυθρ�ληταεκείνα στενά. Oι πρώτ�ι έσ�α"αντ�υς δεύτερ�υς».

Π�ύ λ�ιπ�ν και απ� π�ι�υς κατε-στρά�η � στρατ�ς τ�υ Δράμαλη;

Στ�ν Pήγα Παλαμήδη, π�υ παρακ�-λ�ύθησε απ� κ�ντά τα πράγματα δια-!ά%�με: «μίαν νύκτα, � Γεώργι�ς, �Iωάννης � Kατσάκ�ς, � K�υμ�υστιώ-της και άλλ�ι τινές Σπαρτιάται ε�ελ-θ�ντες έκαυσαν τ�υς καρπ�ύς... Eδώε��νεύθησαν � Παναγιώτης Xριστ�-δ�υλάκης (Kαπετανάκης) και � Πα-ναγ. Mαυρ�μι�άλης».

Tην πρώτη αντίσταση κατά τ�υΔράμαλη πρ�έ!αλε � Mανιάτης Kα-ρίγιαννης π�υ κατέλα!ε τ� Kάστρ�τ�υ Aργ�υς.

Aυτ�ί υπε�ρέωσαν τ� στρατ� τ�υΔράμαλη να μείνει στην Aργ�λίδαδυ� ε!δ�μάδες �ωρίς νερ� τρε��με-ν�ι με αγ�υρίδες στα�υλιών και πε-π�νιών. Mπαίν�ντας στ� Δερ!ενάκι� στρατ�ς αυτ�ς θερισμέν�ς απ� τιςαγ�υρίδες δεν μπ�ρ�ύσε ��ι να π�-λεμήσει αλλά �ύτε να περπατήσει καιέτσι εσ�άγη ανίκαν�ς να αμυνθεί.

Aντίσταση

O Iμπραήμ μ�ναδική αντίσταση!ρήκε στ�υς Mύλ�υς απ� τ�ν Δ.Yψηλάντη, τ�ν K. Mαυρ�μι�άλη καιτ�ν Mακρυγιάννη. Στ� Kρεμμύδι τσά-κισε τ�υς Eλληνες και �ι Πελ�π�ννή-σι�ι δεν κατά�εραν να αντιμετωπί-σ�υν τ�ν στρατ� τ�υ. Bλέπ�ντας �Iμπραήμ �τι η κατ��ή της Πελ�π�ν-νήσ�υ δε θα είναι ασ�αλής �σ� μένειελεύθερη η Mάνη ανέλα!ε σκληρ�ναγώνα εναντί�ν της, αλλά �ι Mανιά-τες στ� Aλμυρ� και στ� Διρ� τ�ντσάκισαν.

Oι απ�τυ�ίες αυτές δεν τ�ν ά�η-σαν να κηρύ�ει τ�ν τερματισμ� τηςEλληνικής Eπαναστάσεως. Eτσι δ�-θηκε η δυνατ�της στις τρεις δυνά-μεις να κηρύ��υν τ�ν τερματισμ� μετα καν�νια τ�υ Nαυαρίν�υ.

Γυναίκα της Mάνης. Aπ� τ� �ι�λί� τ�υ O.M. Von Stackelberg «La Gréce, vuespittoresques et topographiques dessinées». Paris 1834.

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Aρε�π�λη. H πυργ�κατ�ικία τ�υ Kυριακ�ύλη Mαυρ�μι�άλη.

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 5

H πενταώρ��η πυργ�κατ�ικία τ�υ καπετάνι�υ K. Nτ�υράκη της Kαστάνιας. Eδώ, κατά τ� διωγμ� των κλε�τών στα 1803 κατέ�υγε � Θε�δωρ�ς K�λ�κ�τρώνης. O τε-λευταί�ς �ρ���ς με τ�υς τέσσερις κυκλικ�ύς πυργίσκ�υς απ�τελεί πρ�επαναστατική πρ�σθήκη.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

H Eπανάσταση τυ 1821H πλεμική δράση και η γενικ�τερη πρσ�ρά των Mανιατών στν αγώνα κατά των Tύρκων

T�υ Aνάργυρ�υ Γ. K�υτσιλιέρη

Δρ�ς Φιλ�σ�ίας

ΓIA THN Eπανάσταση τ�υ 1821 ε-γρά�ησαν �ιλιάδες σελίδες και θαπερίμενε κανείς για ένα τ�σ� σημα-ντικ� γεγ�ν�ς να μη μέν�υν αναπά-ντητα ερωτηματικά, τ�υλά�ιστ�νστα π�λυσυ�ητημένα θέματα. Kαι �-μως δεν εδ�θησαν μέ�ρι σήμερα α-παντήσεις γενικής απ�δ��ής σε ε-ρωτήματα καθώς τα επ�μενα:

α) Π�τε και απ� π�ύ !εκίνησε ηEπανάσταση τ�υ 21;

") Oι πρ�ϋπ�θέσεις, με τις �π�ίες!εκίνησε, δικαι�λ�γ�ύσαν την αι-σι�δ�!ία των Φιλικών;

Π�λλ�ί ε!ακ�λ�υθ�ύν να πιστεύ-�υν �τι στη μ�νή της αγίας Λαύραςυψώθηκε πρώτα η σημαία της Eπα-ναστάσεως.

O Σπ. Tρικ�ύπης, απ� τ�υς πι�σ�"αρ�ύς ιστ�ρικ�ύς τ�υ 21, � �-π�ί�ς μίλησε με τ�ν Π. Πατρών Γερ-μαν�, με τ� Zαΐμη και τ� Λ�ντ� επί-στευε και αυτ�ς �τι στη Λαύρα υ-ψώθηκε πρώτα η σημαία της Eπανα-στάσεως και μ�λις στην τρίτη έκδ�-ση της Iστ�ρίας τ�υ (1888) έγραψε�τι: «Ψευδής είναι η εν Eλλάδι επι-κρατ�ύσα ιδέα, �τι εν τη μ�νή τηςαγίας Λαύρας ανυψώθη κατά πρώ-τ�ν η σημαία της ελληνικής επανα-στάσεως. Tην ιδέαν ταύτην ε�έ�ρα-σα και εγώ εν τω επικηδείω μ�υ λ�-γω εις A. Zαΐμην πριν ε�ακρι"ώσωτην αλήθειαν».

Aν � Tρικ�ύπης δυσκ�λεύτηκε ναπρ�σδι�ρίσει την αρ�ή τ�υ αγών�ς,καταλα"αίν�υμε τις δυσκ�λίες τωννεωτέρων.

Eναρ�η τυ αγώνς

O αγώνας ήταν καθ�λικ�ς και τ��ητ�ύμεν� είναι τι εί�ε � καθέναςνα πρ�σ�έρει. Oσ� για την έναρ!ηδια�ωτιστικά θεωρ�ύμε τα ε!ήςστ�ι�εία.

Στ� Aρ�εί� T�ωρτ�άκη-Γρηγ�ράκηδια"ά��υμε αυτ� τ� έγγρα��:

«Γενναι�τατε καπετάν ΠαναγιώτηK�σ�νάκ�.

Tαύτη τη ώρα εις τες �κτώ ήμισυάν�ι!εν � π�λεμ�ς ενταύθα, δια τ�ύ-τ� ετελείωσαν τα ψεύματα. Πάρετειμαντάτι και μπαρ�υτ�"�λ�ν, γράψεαμέσως εις Λυκ�"�υν�ν και �π�υαλλ�ύ η!εύρεις και είναι ανάγκη,�θάσε και � ίδι�ς.

Σά""ατ�ν δείλι (1821) Πρωτ�σύ-

γελλ�ς Γεράσιμ�ς».T� Πάσ�α τ�υ 1821 ήταν στις 10

Aπριλί�υ και η 25 Mαρτί�υ ημέραΠαρασκευή, επ�μένως τ� πρ� της 25Mαρτί�υ Σά""ατ� είναι στις 19 Mαρ-τί�υ. Σε δεύτερ� έγγρα�� τ�υ αυτ�ύAρ�εί�υ � Θ. Γρηγ�ράκης γρά�ειστ�ν αδελ�� τ�υ �τι στα Tρίνησαμετά τις εκκαθαριστικές επι�ειρή-σεις επικρατεί μεγάλη ατα!ία και �τιαυτ�ς σκ�τωσε τ�υς T�ύρκ�υς τηςΣτε�ανιάς. Δηλαδή συνε�ί��ντας μετ� τμήμα τ�υ την π�ρεία τ�υ πρ�ς τηM�νεμ"ασιά ε!�ντωσε τ�υς T�ύρ-κ�υς της Eπιδαύρ�υ Λιμηράς.

Tα έγγρα�α αυτά τα καθιστ�ύνντ�κ�υμέντα απ��ασιστικής σημα-σίας συγκεκριμένες πληρ���ρίεςπ�υ "ρίσκ�υμε στη μελέτη τ�υ K.N.Παπαμι�αλ�π�υλ�υ για την π�λι�ρ-κία και άλωση της M�νεμ"ασίας. T�"ι"λί� αυτ� κυκλ���ρησε στα 1874.O νέ�ς τ�τε επιστήμ�νας μίλησε μεανθρώπ�υς π�υ πήρανε μέρ�ς στηνπ�λι�ρκία της M�νεμ"ασιάς και τ�υς�π�ί�υς καταν�μά�ει.

Mπ�ρ�ύμε λ�ιπ�ν να είμαστε "έ-"αι�ι για την ακρί"εια των πληρ���-ριών τ�υ. Kατά τις ασ�αλείς πληρ�-��ρίες τ�υ Παπαμι�αλ�π�υλ�υ, �τανμάθανε στην Kυν�υρία τις νίκες τωνMανιατών και την π�λι�ρκία της M�-νεμ"ασίας, ενθ�υσιάσθηκαν και άρ-�ισε συγκέντρωση εν�πλων. Kατέ"η-καν 80 απ� τ� �ρειν� Zάρακα υπ� τ�ν

Γ. Δρί"α και υπαρ�ηγ�ύς τ�υς A.Z�υμπ�υλάκη και K. Σταθάκη.

Συγκρύσεις

Για να �τάσ�υν �ι πληρ���ρίεςστ� Λεωνίδι� και να ενθ�υσιάσ�υντ�ν κ�σμ� �ρειάστηκε κάπ�ι�ς �ρ�-ν�ς μέ�ρι να γίνει η συγκέντρωσηπ�λεμιστών. H 25 Mαρτί�υ είναι �α-ρακτηριστική ημέρα και ασ�αλώς τηδιατηρήσανε στη μνήμη τ�υς �ι π�-λεμιστές τ�υ Λεωνιδί�υ. Tα έγγρα-�α λ�ιπ�ν τ�υ αρ�εί�υ T�ωρτ�άκησυνδυα��μενα με τις πληρ���ρίεςτ�υ Παπαμι�αλ�π�υλ�υ μας επιτρέ-π�υν να πρ�σδι�ρίσ�υμε τ�ν �ρ�ν�αλλά και τ�ν τ�π�ν ενάρ!εως τωνπ�λεμικών επι�ειρήσεων.

Aν άρ�ισαν �ι συγκρ�ύσεις Eλλή-νων και T�ύρκων στις 19 Mαρτί�υ α-π� τα Tρίνησα ή στις 21 και 22 απ�την Πάτρα και την Kαλαμάτα είναικάτι π�υ ενδια�έρει "έ"αια την ι-στ�ρική έρευνα, κάτι �μως π�λύ πι�σ�"αρ� π�υ μέ�ρι τώρα δεν απησ��-λησε �σ� θα ’πρεπε την έρευνα είναιτ�ύτ�. Oταν άρ�ισαν τ�ν αγώνα �ιΦιλικ�ί, με π�ιες π�λεμικές δυνά-μεις ελπί�ανε να κατα"άλ�υν τ�νπ�λεμ��αρή και πάν�πλ�ν δυνάστη;

Mανιάτικ θάρρς

H τραγωδία των Oρλω�ικών εί�εδεί!ει �τι σύγκρ�υση των Πελ�π�ν-

Mανιάτες π�λεμιστές. Aπ� τ� �ι�λί� «La Grece, vues pittoresques ettopographiques dessinées par O.M. baron de Stackelberg» Paris, 1834.

Aριστερά: Πετρ�μπεης Mαυρ�μι�άλης (1773-1848). Hγετική �υσι�γνωμία της Eπανάστασης τ�υ ’21. Πρωταγωνίστησε στιςπ�λιτικές και στρατιωτικές ε�ελί�εις. Oπαδ�ς τ�υ Kαπ�δίστρια στην αρ�ή, εστρά�η τελικώς εναντί�ν τ�υ με απ�τέλεσμα τ�τραγικ� τέλ�ς τ�υ κυ�ερνήτη. Ως πρ�εδρ�ς της Mεσσηνιακής Γερ�υσίας απηύθυνε, #ητώντας ��ήθεια, πρ�κήρυ�η πρ�ςτις μεγάλες δυνάμεις: «H Eλλάς εκ της �π�ίας και υμείς ε�ωτίσθητε... εν καιρώ θέλ�μεν δεί�ει και εμπράκτως την υπέρ τηςσυνδρ�μής σας ευγνωμ�σύνην μας». Δε�ιά: Kωνσταντίν�ς Mαυρ�μι�άλης, αδελ��ς τ�υ Πετρ�μπεη και εκ των δ�λ���νων

τ�υ Kαπ�δίστρια. Συμμετέσ�ε ενεργά στ�ν αγώνα, επιδεί�ας στρατιωτικά πρ�σ�ντα και ηρωισμ�.

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 7

νησίων με τ�υς T�ύρκ�υς, θα ήτανεντελώς αλ�γιστη ενέργεια, π�υ θα�δηγ�ύσε πάλι σε εθνική συμ��ρά.

O ακαδημαϊκ�ς M. Σακελλαρί�υστη γνωστή εργασία τ�υ - H Πελ�-π�ννησ�ς κατά την δευτέρα T�υρ-κ�κρατία - ανα�ερ�μεν�ς στη σύ-γκρ�υση 400 Mανιατών με 3.000T�ύρκ�υς γρά�ει: [«Mέ&ρι τ�ύδε εί-δ�μεν και μας μένει ακ�μα να συνα-ντήσωμεν τ�υς Eλληνας �υδεμίανδυναμέν�υς να αντιτά��υν αντίστα-σιν, άνευ ψυ&ικ�ύ σθέν�υς, ευκ�-λως υπ�κειμέν�υς εις πανικ�ν. Διατ�ύτ� απ�κτά ιδιά*�υσαν σημασίαντ� συμ"άν τ�ύτ�. Kαι "ε"αίως δενείναι τυ&αί�ν �τι την ε�αίρεσιν απε-τέλεσαν �ι Mανιάται»].

Στα �ρ�νια π�υ ακ�λ�υθ�ύν η κα-τάσταση έγινε π�λύ �ειρ�τερη. OΦιλήμων, π�υ γνώρισε καλά ταπράγματα τ�υ M�ριά, μιλώντας γιατις π�λεμικές δυνάμεις της Πελ�-π�ννήσ�υ κατά τις παραμ�νές τ�υαγών�ς γρά�ει:

[«M�ν�ι δε, της Λακωνίας ε�αι-ρ�υμένης, �ανερ�ί κατά την Πελ�-π�ννησ�ν αρματωλ�ί εσώ*�ντ� �K�λιας Πλαπ�ύτας εν Γ�ρτυνι και �Π. Kε�άλας εν Iμπλακί�ις, &ωρί�ιςτης Mεσσηνίας κατά τ� Στενύκλα-ρ�ν πεδί�ν, αλλ’ άνευ σημασίας α-�ι�παρατηρήτ�υ παρά τη τ�υρκικήε��υσία»].

Yπ� τας συνθήκας αυτάς !εκίνησε� αγώνας και κατά την έναρ!η παρε-τηρήθη αυτ� π�υ ήταν επ�μεν�.

T� μεγάλ� πλήθ�ς των Πελ�π�ν-νησίων τρ�μα�αν ��ι μ�ν� στη θέααλλά και στ� άκ�υσμα των T�ύρκων.

O K�λ�κ�τρώνης δυ� τρεις ��ρέςάμεινε μ�ν�ς και μια ��ρά έ�ασε καιτ� ντ�υ�έκι τ�υ. Στα Aπ�μνημ�νεύ-

ματά τ�υ μιλάει για την απελπισίαστην �π�ία τ�ν εί�ε �δηγήσει η ��-"ία των Πελ�π�ννησίων.

Eρμηνεύ�ντας την συμπερι��ρά

των Πελ�π�ννησίων � Tρικ�ύπηςγρά�ει �τι �ι Eλληνες: «εθεώρ�υντ�υς ε�θρ�ύς των ως ανωτέρ�υςτων, T�ύρκ�ν ήκ�υαν και έτρεμαν».

Oι ιστ�ρι�γρά��ι τ�υ 21 δίν�υνσυγκεκριμένες πληρ���ρίες π�υδεί�ν�υν �τι �ι Eλληνες τρέμανετ�υς T�ύρκ�υς.

Yπήρ�ε �μως και ένα μέρ�ς Eλλή-νων τ�υς �π�ί�υς τρέμανε �ι T�ύρ-κ�ι, υπήρ�αν δηλαδή �ι Mανιάτες.

Aλλες μαρτυρίες

O αι�μάλωτ�ς των T�ύρκων Π�υ-κε"ίλ κατά τη διάρκεια της κρατή-σεώς τ�υ στην Tρίπ�λη μας ά�ησε�αρακτηριστικές περί τ�ύτ�υ μαρ-τυρίες.

Mετά τη κατάληψη της Kαλαμάτας� K�λ�κ�τρώνης με 300 Mανιάτες,π�υ τ�υ δώσανε � Mαυρ�μι�άληςκαι � M�ύρτ�ιν�ς, πηγαίν�ντας στηνAρκαδία συγκρ�ύστηκε με 1.700T�ύρκ�υς. T�ν ενθ�υσιασμ� τ�υ α-π� τη μά�η αυτή τ�ν εκ�ρά�ει με ταλ�για αυτά: «Oι Σπαρτιάται έκαμαντ�τε ένα π�λεμ�, π�υ εμιμήθηκαντ�ν Λεωνίδα: Tριακ�σι�ι ήταν �ιπρώτ�ι, &ίλι�ι ε�τακ�σι�ι �ι T�ύρ-κ�ι. Aπ� τις έ�η ώρες έσωσαν τα��υσέκια τ�υς, ελα"ώθηκε �B�ΐδης, � Δωράκης εσκ�τώθηκανπέντε-έ�η. Eις τ� μεσημέρι έσωσαντα ��υσέκια... Oι T�ύρκ�ι εσκ�τώθη-καν δεκαπέντε, επ�λεμ�ύσαν μεκαρδιά, δι�τι εί&αν τ� "ι� τ�υς καιτες γυναίκες τ�υς».

Για τη μά�η αυτή � Φραντ�ής γρά-�ει: «Eν δε μέρ�ς Mανιατών μη έ&�-ντες πλέ�ν π�λεμ���δια, ως παρα-ναλώσαντες πάντα �σα εί&αν εις τηνμά&ην, *ητήσαντες δε απ� τ�ν Θ. K�-λ�κ�τρώνην και απ�τυ&�ντες ως μηέ&�ντ�ς και αυτ�ύ εις τη στιγμήν, ε-κτύπων τ�υς Oθωμαν�ύς με τας πέ-τρας �ντες α�’ υψηλής θέσεως �ιMανιάται».

Oι κυ"ερνήτες των Σπετσιώτικων

καρα"ιών, π�υ εί�αν απ�κλείσει τηM�νεμ"άσια απ� τη θάλασσα, παρα-κ�λ�υθήσανε μια σύγκρ�υση 50πρ�σηλιακών Mανιατών, π�υ π�-λι�ρκ�ύσαν τ� Kάστρ�, με 350 T�υρ-κ�μπαρδ�υνιώτες και M�νεμ"ασί-τες T�ύρκ�υς.

Σε ανα��ρά π�υ στείλανε στ�υςπρ�κρίτ�υς τ�υ νησι�ύ γρά��υν γιατη μά�η π�υ παρακ�λ�υθήσανε: «αυ-τ�ί είναι παλληκάρια και τω �ντι δ’αυτήν την τέ&νην (τ�υ π�λέμ�υ)...Πριν έλθωνε ημείς εδώ πενήντα Mα-νιάται απ’ έ�ω απ� τ� γε�ύρι, εδώπ�υ στεκ�μεθα, επ�λεμ�ύσαν μετριακ�σι�υς πενήντα Mπαρδ�υνιώ-τας και M�νεμ"ασίτας και αν δεν έμ-"αιναν εις τ� γε�ύρι εις την M�νεμ-"ασίαν, �λ�υς τ�υς έτρωγαν, με �-λ�ν �π�ύ καθείς εσκ�τωνε τ�ν T�ύρ-κ�ν, εκαθ�τανε να τ�ν εγδύση καιπάλιν εσκ�τωσαν τριάντα».

Δράση

H π�λεμική δράση των Mανιατώνδεν περι�ρίστηκε στ� M�ριά. T�υςγνώρισαν η Eύ"�ια, η Στερεά, τ� Mε-σ�λ�γγι, η Hπειρ�ς. Eσπευσαν πα-ντ�ύ, �π�υ η ανάγκη τ�υ π�λέμ�υτ�υς καλ�ύσε για να �τυπήσ�υν τ�νT�ύρκ� και να εμψυ�ώσ�υν άλλ�υςEλληνες. Kαθώς γρά��υν � Φρα-ντ�ής και � Φιλήμων π�λεμ�ύσαν τηνημέρα και τ� "ράδυ μαθαίνανε στ�υςάλλ�υς Eλληνες τη �ρήση των �-πλων και την τε�νική τ�υ π�λέμ�υ.

Eνα συμπέρασμα στ� �π�ί� α"ία-στα καταλήγει � αμερ�ληπτ�ς μελε-τητής της ιστ�ρίας είναι τ�ύτ�.

Xωρίς τη Mάνη η Eπανάσταση τ�υ1821 και η ελευθερία της Eλλάδ�ς θαήταν κάτι τ� αδιαν�ητ�.

H δράση των Mανιατών στ�ν αντι-κειμενικ� κριτή, καθώς έγραψε ηEλένη Φάσσ�υ στ� περι�δικ� Στιγ-μές Mεσσηνίας «πρ�καλεί αισθήμα-τα θαυμασμ�ύ και ευγνωμ�σύνης γιατ�υς Mανιάτες τ�υ 1821».

Πανηγυρική δ���λ�γία στ�ν περί��λ� τ�υ να�ύ των Aγίων Aπ�στ�λων στην Kαλαμάτα, �π�υ �ι ιερείς ευλ�γησαν τις ση-μαίες και τ�υς αγωνιστές κατά την έναρ�η τ�υ αγώνα. (Kαλαμάτα, Mπενάκει� M�υσεί�).

O Θ. K�λ�κ�τρώνης μετά μία μά�η με τ�υς T�ύρκ�υς: «Oι Σπαρτιάται έκαμαντ�τε ένα π�λεμ�, π�υ εμιμήθηκαν τ�ν Λεωνίδα», Φωτ. Mανιάτες π�λεμιστές

(Lablanc, 1833-4).

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

AΦIEPΩMA

Oι Mανιάτες στην K�ρσικήH εγκατάστασή τ�υς στην T�σκάνα - Σιένα, την Πα�μια και τ� Kαργκέ�ε

T�υ Kυριάκ�υ Kάσση

Π�ιητή-Zωγρά��υ

AΠO THN αρ�αιτητα ώς τ� Mεσαίω-να �ι Eλληνες δεν σταμάτησαν π�τένα «��μ�αρδί��υν» απ�ικιστικά (καιπ�λιτιστικά) λα τα σημεία τ�υ �ρί-��ντ�ς. T� ίδι� τ� Mαντεί� των Δελ-�ών π�λλές ��ρές �ρησμ�δτησενα ιδρυθ�ύν απ�ικίες σε συγκεκρι-μέν�υς τπ�υς, �λέπ�ντας την ανα-γκαιτητα και την α!ία της π�λιτιστι-κής πρ�ώθησης των Eλλήνων.

H αργτερα κ�σμ�κράτειρα Pώμηείναι υπερή�ανη για την απώτερη κα-ταγωγή των Λατίνων απ τη Λακωνία.Aλλά και τ� Παλέρμ�, η Nεάπ�λη, τ�Σάσσαρι ιδρύθηκαν απ Λάκωνες κα-τά τ�ν πρώιμ� Mεσαίωνα, πως καιδεκάδες �ωριά της ντιας Iταλίας καιΣικελίας. Περι��ές πως η Aπ�υλίακαι η Kαλα�ρία απ�ικίστηκαν απEλληνες και Eλλην�ϊλλυρι�ύς.

Eγκατάσταση

Aπ τ�υς γνωσττερ�υς και νεώ-τερ�υς επ�ικισμ�ύς είναι εκείνατων Mανιατών κατά τ� 1675 στηνT�σκάνα - Σιένα και στην Παμιατης K�ρσικής.

H πίεση των Oθωμανών και η απ�-μάκρυνση τ�υ �ράματ�ς της περιπ-θητης απελευθέρωσης, παρά τις αλ-λεπάλληλες επαναστάσεις στη Mάνηκαι τ� Mωρέα, ενίσ�υσαν την απ-�αση �ρισμένων Mανιατών να εκπα-τρισθ�ύν.

Yστερα απ συνενν�ήσεις των Mε-δίκων της Mάνης με τ�υς Mεδίκ�υς

της Φλωρεντίας απ τ� 1663 ώς τ�1671, εγκαταστάθηκαν 1.500 Mανιά-τες στη B�λτέρα της Σιένας (Mπι-μπνα, Σαν T�ιμινιάν�, Kασάλαπις),π�υ �ι πύργ�ι τ�υς σήμερα κιν�ύν

τ� ενδια�έρ�ν τ�υριστών. Σε πρώτη�άση διατήρησαν –κατά τα συμ�ω-νηθέντα– τη θρησκεία τ�υς, αλλά ηpropaganda τ�υ Πάπα, σ�υς δεν δέ-�θηκαν να εκλατινιστ�ύν τ�υς εκτ-

πισε σε ελώδεις περι��ές, π�υ απ�-δεκατίστηκαν απ τις ασθένειες (ε-λ�ν�σία κ.λπ.).

O άλλ�ς μανιάτικ�ς επ�ικισμςστην Παμια της K�ρσικής, σύγ�ρ�-ν�ς με τ�ν πρ�ηγ�ύμεν� (1675), αλ-λά με αρ�ηγ�ύς τ�υς Στε�ανπ�υ-λ�υς - K�μνην�ύς τ�υ Oιτύλ�υ, εί�εκαλύτερη μ�ίρα.

Nαπ�λέων και Mάνη

Kατρθωσαν να επι�ιώσ�υν ώς τα1775, �πτε � Mαρμπέ� τ�υς εγκα-τέστησε στ� Kαργκέ�ε (BΔ της K�ρ-σικής). Kατά τη διάρκεια της Γαλλι-κής Eπανάστασης, �ι ντπι�ι Kρσ�ιτ�υς ανάγκασαν να επιστρέψ�υν στ�Aιάκει�, αλλά τ� 1796 επέστρεψανστ� Kαργκέ�ε με την πρ�στασία τ�υNαπ�λέ�ντα, π�υ και έμειναν μνι-μα ώς σήμερα.

Aλλωστε � ίδι�ς � Nαπ�λέων, γιανα δικαι�λ�γήσει τη στέψη τ�υ σεαυτ�κράτ�ρα, διέδωσε, μέσω τηςσυγγεν�ύς τ�υ Laure Δημητ. Στε�α-ν�π�ύλ�υ (π�υ εί�ε παντρευτεί τ�νδ�ύκα Zynot ντ’ Aμπραντές) τι κα-τάγεται απ τ�υς K�μνην�ύς - Kαλ-μερ�υς (=Kαλ�μέρηδες) της Mάνης.O Nαπ�λέων εί�ε κηδεμνα τ�υ στηΣτρατιωτική Σ��λή Mπριέν-λε-Σαττ�ν πατέρα της Laure, τ�ν Δ. Στε�α-νπ�υλ�, π�υ μερικ�ί κακ��υλ�ι«ψιθυριστές» λέγαν πως � Nαπ�λέωνήταν νθ�ς γι�ς τ�υ με την π�λύτε-κνη Λετίτσια B�ναπάρτη, μητέρα τ�υNαπ�λέ�ντα, π�υ παιδιθεν ήταν«κ�λλητή» �ίλη τ�υ ίδι�υ και της α-δελ�ής τ�υ Πανώριας.

T� μν� σίγ�υρ� είναι πως η πρώ-τη πραγματεία (η «διπλωματική» τ�υπως λέμε τώρα) τ�υ Nαπ�λέ�νταστη Σ��λή τ�υ ήταν τ� «Memoiressur l’ education de jeunes Maniotes»(= Aπ�μνημ�νεύματα απ την αγωγήτων νεαρών Mανιατών). Aπ’ λα αυτάεμπνεύστηκε και � Aλ. Σ�ύτσ�ς ναγράψει:

«Διετήρει αίματ�ς τ�υ εις τας �λέ�αςτ�υ ρανίδα,

� K�ρσικαν�ς � έ�ων τ�ν Tαΰγετ�νπατρίδα...

Oσ� για τ�υς ελληνικ�ύς τπ�υς,λίγ�ι είναι εκείν�ι π�υ δεν δέ�θηκανμικρής ή μεγάλης κλίμακας απ�ικι-σμ και π�λλ�ί είναι �ι Nε�έλληνεςπ�υ –ακμα και αν δεν τ� !έρ�υν– έ-��υν λίγη ή π�λλή σύνδεση με τηMάνη, απ την παλαιά ώς τη νεώτερηεπ��ή: �ωριά της Xερσώνας τ�υ Π-ντ�υ, της Πρ�π�ντίδας, της Kαλλίπ�-λης, της Σμύρνης, της Xί�υ, της Mυ-τιλήνης, της Σάμ�υ και Iκαρίας, τωνKυκλάδων, της Pδ�υ και Kύπρ�υ,της Kρήτης και Eπτανήσων, της Eύ-��ιας και Aττικής, της Θεσσαλίας καιXαλκιδικής, της Aιτωλίας, των Iωαν-νίνων και της Xειμάρρας.Oίτυλ�. Mανιάτικη �ιγ�ύρα, μία απ� τ�υς ελά�ιστ�υς μ�νιμ�υς κατ�ίκ�υς τ�υ �ωρι�ύ.

Γεώργι�ς Στε�αν�π�υλ�ς - K�μνην�ς ή Kαπετάν Γιώργης, � αρ�ηγ�ς της απ�ι-κίας τ�υ Kαργκέ�ε, π�υ δημι�ύργησαν �ι Mανιάτες στην K�ρσική. (Eικ�ν�γρά-

�ηση Zα�είρη Iωση�ίδη).

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 9

T� κάστρ� της Zαρνάτας. Xαλκ�γρα�ία απ� τ� έργ� «Memorie istoriografiche de regni della Morea, Negroponte» τ�υ V. M. Coronelli, Bενετία, 1692.

O περιηγητισμς στη MάνηΠηγή σημαντικ�τατων πληρ���ριών για την ιστ�ρία της περι��ής απ� τ�ν 16� ώς τ�ν 19� αιώνα

Tων I�λης Bιγγ�π�ύλ�υ Iστ�ρικ�ύ

Eυγενίας Δρακ�π�ύλ�υ Aραι�λ�γ�υ

Pάνιας Π�λυκανδριώτ�υ Φιλ�λ�γ�υ

Συνεργάτριες τ�υ Kέντρ�υ Nε�ελληνικώνEρευνών τ�υ Eθνικ�ύ Iδρύματ�ς Eρευνών.

«MEΣA στ�ν ιστ�ρικ� �ρ�ν� τα τα�ί-δια εκ�ρά��υν τ�ν Eυρωπαί�, απ�τε-λ�ύν ένα απ� τα �ασικά τ�υ σύμ��-λα», έγρα�ε κάπ�τε � K.Θ. Δημαράς.Περιπέτεια πρ�σωπική αλλά και �αι-ν�μεν� ευρύτερ�, � περιηγητισμ�ςαλλά�ει συνε�ώς μ�ρ�ή και στ���υςανάλ�γα με την κάθε επ��ή και την ι-στ�ρική πραγματικ�τητα στην �π�ίαεντάσσεται και αναπτύσσεται.

Kατά τ�ν 16�� αιώνα, η Kωνστα-ντιν�ύπ�λη και �ι Aγι�ι T�π�ι, τ� κέ-ντρ� τ�υ �θωμανικ�ύ κράτ�υς και ηκ�ιτίδα τ�υ Xριστιανισμ�ύ, απ�τε-λ�ύσαν τ�υς δύ� π�λ�υς έλ�ης τωνπεριηγητών, ενώ η ηπειρωτικήEλλάδα ήταν ακ�μη έ�ω απ� τ� επί-

κεντρ� τ�υ δυτικ�ύ ενδια�έρ�ντ�ς. Tα πλ�ία π�υ κατευθύν�νταν πρ�ς

τα Iερ�σ�λυμα και πρ�ς την πρωτεύ-�υσα της νέας μεγάλης απειλής αλλάκαι πρωτεύ�υσα εν�ς νέ�υ και άγνω-στ�υ π�λιτισμ�ύ, μετα�έρ�ντας απ�τη Bενετία πρ�σκυνητές, διπλωμά-τες, απεσταλμέν�υς ή απλ�ύς τυ��-διώκτες, ακ�λ�υθ�ύσαν τ� σταθερ�θαλασσιν� δρ�μ�λ�γι� π�υ περιλάμ-�ανε και τις ακτές της ν�τιας Πελ�-π�ννήσ�υ.

Σταθμ�ί

Tα �ενετικά λιμάνια της περι��ήςκαι �ι ασ�αλείς �ρμ�ι της Mάνης καιτων Kυθήρων ήταν �ρήσιμ�ι ενδιά-μεσ�ι σταθμ�ί για τ�υς τα�ιδιώτες,πριν �εκινήσ�υν για τ�ν μακρύ και ε-πικίνδυν� διάπλ�υ τ�υ Aιγαί�υ. Στιςγραπτές μαρτυρίες π�υ μας κληρ�-δ�τησαν �ι Δυτικ�ί περιηγητές, πα-ρατίθενται πληρ���ρίες για τη Mά-νη, λιγ�τερ� ή περισσ�τερ� σημαντι-

κές, ανάλ�γα με τη διάρκεια της πα-ραμ�νής τ�υς στην περι��ή, τις ε-μπειρίες τ�υς και τις γενικ�τερεςγνώσεις τ�υς για τ� �ώρ� και τ�υςκατ�ίκ�υς.

Eκτ�ς απ� τ� υπ�μνημα τ�υ απε-σταλμέν�υ της Bενετίας FabianoBarbo (1571) �λες �ι άλλες ανα��-ρές τ�υ 16�υ αιώνα για την περι��ήδεν συνδέ�νται με τα ιστ�ρικ�-π�λι-τικά γεγ�ν�τα στ�ν ευρύτερ� �ώρ�της Mεσ�γεί�υ. Λίγ�ι είναι εκείν�ι �ιπεριηγητές, π�υ διαπλέ�ντας τ� Tαί-ναρ�, μνημ�νεύ�υν τ�ν τ�π� καιτ�υς κατ�ίκ�υς. E�αίρεση απτελεί S. Kiechel, πίς παρέμεινε μερι-κές ημέρες στν Oίτυλ (1589) καιπαραθέτει γενικά στι�εία για τηνπερι�ή, την παραγωγή, τις διαμά�εςτων κατίκων καθώς και τις ληστρι-κές τυς επιδ�σεις. T� σημαντικ�τε-ρ� ίσως κείμεν� της περι�δ�υ είναι�μως εκείν� τ�υ Iσπαν�ύ D. Galan(1599), � �π�ί�ς παρέμεινε στη Mάνηαρκετ� �ρ�νικ� διάστημα, κατά την

πρ�σπάθειά τ�υ να επιστρέψει στηνπατρίδα τ�υ μετά δέκα �ρ�νια αι�μα-λωσίας. Oι περιγρα�ές τ�υ για τ�υςκατ�ίκ�υς, τα κτίσματα, τις γυναίκες,τις συνήθειες και εν γένει τη �ωή τωνMανιατών απ�τελ�ύν τις σημαντικ�-τερες πληρ���ρίες π�υ έ��υμε γιατ� �ώρ� κατά τ�ν 16� αιώνα.

Δύσκ�λη πρ�σέγγιση

O περιηγητισμ�ς στ�ν ελληνικ��ώρ� κατά τ�ν 17� αιώνα είναι μάλ-λ�ν ισ�ν�ς, α��ύ �ι ελληνικές περι�-�ές απ�τελ�ύν τ�ν ενδιάμεσ� �ώρ�στην π�ρεία των τα�ιδιωτών πρ�ςτην Kωνσταντιν�ύπ�λη, τα λιμάνιατης Aνατ�λής και τ�υς Aγί�υς T�-π�υς. H Eλλάδα και �ι Eλληνες ε-ντάσσ�νται στα ενδια�έρ�ντα τωνπεριηγητών μ�λις στα τέλη τ�υ 17�υαιώνα (απ� τ� 1670 και μετά) με τηνε�ύπνιση της αρ�αι�λ�γικής περιέρ-γειας και την ανα�ήτηση τ�υ κλασι-

Συνέ�εια στην 10η σελίδα

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

T� τει�ισμέν� συγκρ�τημα Σκλα��υνάκ�υ στ�ν Πύργ� Διρ�ύ. T� κάτω μέρ�ς τ�υ ��υρ�ύ περί��λ�υ είναι κτισμέν� με �γκ�λιθ�υς. O π�λεμ�πυργ�ς �ρ�ν�λ�γείται στα 1812.

κ�ύ κ�σμ�υ πίσω απ� τις εκ�ράσειςτ�υ σύγ�ρ�ν�υ �ί�υ.

O 17�ς αιώνας �ρίσκει τη Mάνηστ� επίκεντρ� της σύγκρ�υσης τωνΔυτικών με την Oθωμανική Aυτ�κρα-τ�ρία. T� ανε�άρτητ� πνεύμα τωνκατ�ίκων της �ερσ�νήσ�υ, η διαρκήςεπαναστατική τ�υς διάθεση, τ� ετ�ι-μ�π�λεμ� και εμπειρ�π�λεμ� τ�υς,τ�υς καθιστ�ύν σημαντικ� παράγ�-ντα για την ισ�ρρ�πία της περι��ής.Kαθ�ριστικής σημασίας υπήρ�αν �ιπ�λιτικ��ικ�ν�μικές επιδιώ�εις τωνBενετών π�υ συνέτειναν απ��ασι-στικά στη διατήρηση της επαναστα-τικής διάθεσης των Mανιατών.

Eίναι πρ��ανές �τι η Mάνη δεν α-π�τελεί π�λ� έλ�ης περιηγητών κατάτην περί�δ� αυτή π�υ σημαδεύεταιαπ� συνε�είς ε�εγέρσεις. Aσ�αλώς�σ�ι λίγ�ι απ�τ�λμ�ύν να πρ�σεγγί-σ�υν τη �ερσ�νησ� και να την περιη-γηθ�ύν είναι κυρίως απεσταλμέν�ιδυτικών κυ�ερνήσεων. H κίνηση τ�υΔ�ύκα τ�υ Nevers στις αρ�ές μ�λιςτ�υ δέκατ�υ έ�δ�μ�υ αιώνα (1618)απ�τελεί �αρακτηριστικ� παράδειγ-μα της δυτικής ανταπ�κρισης στιςεκκλήσεις των Mανιατών για ��ήθεια

εναντί�ν των T�ύρκων. O Tύρκς α-�ιωματύ�ς Evliya Celebi επισκέ-πτεται τη Mάνη τ 1670, συνδεύ-ντας τυρκικ� εκστρατευτικ� σώμα.

Oι τελευταί�ι τ�υρκ�ενετικ�ί π�-λεμ�ι εί�αν ως απ�τέλεσμα την τ�-νωση τ�υ δυτικ�ύ γεωγρα�ικ�ύ εν-δια�έρ�ντ�ς για την περι��ή. Oι Bε-νετ�ί V.M. Coronelli και P.A. Pacificoε�υμν�ύν με τ� έργ� τ�υς τα στρα-τιωτικά επιτεύγματα των συμπατριω-τών τ�υς, ενώ στ� ίδι� πνεύμα κιν�ύ-νται και τα έργα των συγ�ρ�νων τ�υςOλλανδών π�υ υπ�γραμμί��υν μεαυτ�ν τ�ν τρ�π� τις �ικ�ν�μικές�λέψεις της �ώρας τ�υς για την ευ-ρύτερη περι��ή της Πελ�π�ννήσ�υκαι τ�υ παράλι�υ αιγαι�πελαγίτικ�υ�ώρ�υ.

H Mάνη �μως κεντρί�ει πάντα τ�ενδια�έρ�ν των Δυτικών και απ�τε-λεί υπ��ρεωτικ� σημεί� ανα��ράς α-π� π�λλ�ύς περιηγητές π�υ περιπλέ-�υν τ� Tαίναρ� έ��ντας άλλ� πρ��-ρισμ�. Aνάμεσα στα κείμενα αυτήςτης επ��ής διακρίνεται η α�ήγησητ�υ Γάλλ�υ La Guilletiere, � �π�ί�ςαν υπήρ�ε πραγματικ� πρ�σωπ�, α-π�τελεί μ�ναδικ� παράδειγμα περιη-γητή π�υ �ωρίς να μετέ�ει σε �ργα-

νωμένη απ�στ�λή απ�τ�λμησε να ε-πισκε�θεί τη Mάνη στα 1669. Φαίνε-ται �μως �τι πραγματική πηγή τωνπληρ���ριών π�υ παραθέτει � πραγ-ματικ�ς συντάκτης τ�υ κειμέν�υ, �αδελ��ς τ�υ περιηγητή Guillet deSaint Georges, απ�τέλεσαν τα υπ�-μνήματα Γάλλων καπ�υτσίνων εγκα-τεστημένων στην Eλλάδα.

O Δια�ωτισμ�ς

Kατά τ�ν 18� αιώνα, επ��ή τ�υδια�ωτισμ�ύ, τα τα�ίδια π�λλαπλα-σιά��νται και αυ�άν�νται �ι επα�έςανάμεσα στην Aνατ�λή και τη Δύση.Παράλληλα τ� έντ�ν� ενδια�έρ�νγια την κλασική αρ�αι�τητα, τα μνη-μεία, τις ενδυμασίες, τις τέ�νες,�έρνει τ�υς �έν�υς περιηγητές πρ�ςτη σύγ�ρ�νη Eλλάδα.

Tην ίδια επ��ή η Mάνη, μέσα απ�ένα π�λύπλ�κ� πλέγμα διεθνών σ�έ-σεων και σ�εδίων των �ένων δυνάμε-ων, θα �ρεθεί �ανά στ� επίκεντρ�τ�υ ευρωπαϊκ�ύ ενδια�έρ�ντ�ς. Pω-σικές, γαλλικές και αγγλικές επιδιώ-�εις, συμ�έρ�ντα και ανταγωνισμ�ίμεγαλών�υν και ��ύν�νται γύρω απ�την Πελ�π�ννησ� και ιδιαίτερα γύρω

απ� τη Mάνη με τη στρατηγική θέση,τ�υς εμπειρ�π�λεμ�υς κατ�ίκ�υςκαι τα κάστρα της.

Tα ιστ�ρικά γεγ�ν�τα της επ��ής�δήγησαν επίσημες απ�στ�λές αλλάκαι �ιλ�περίεργ�υς περιηγητές ή ε-ντεταλμέν�υς πρ��έν�υς να ενδια-�ερθ�ύν για τη Mάνη και τ�υς Mα-νιάτες. Συγκεκριμένα, για τ� ρ�λ�των Mανιατών στα �ρλω�ικά ενδια-�έρθηκε � πρ��εν�ς στα EπτάνησαGrasset St. Sauveur, � περιηγητήςG.A. Olivier και κυρίως � νεαρ�ς αρ-�αι�λάτρης και μετέπειτα πρέσ�ηςτης Γαλλίας στην Πύλη Choiseul -Gouffier, � �π�ί�ς πραγματ�π�ίησεμια σύντ�μη επίσκεψη στ�ν τ�π�. OF.C.H.L. Pouqueville, � �π�ί�ς αργ�-τερα θα διατελέσει γενικ�ς πρ��ε-ν�ς στην Πάτρα, συγκέντρωσε π�ικί-λες πληρ���ρίες για τη Mάνη καιτ�υς ανθρώπ�υς της, εκμεταλλευ�-μεν�ς τις εμπειρίες τ�υ απ� την πα-ραμ�νή τ�υ στ�ν ελληνικ� �ώρ�. OιDimo και Nicolo Stephanopoli ήταντ� 1798 απεσταλμέν�ι τ�υ Nαπ�λέ�-ντα στη Mάνη, την επ��ή π�υ τ� γαλ-λικ� ενδια�έρ�ν στρε��ταν πρ�ςαυτήν την επαναστατική εστία.

Λίγα �ρ�νια πριν, �δηγημέν�ς απ�

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 11

πρ�σωπική περιέργεια και αρ�αι�λ�-γικ� ενδια�έρ�ν, � Aγγλ�ς ευγενήςκαι λ�γι�ς John Morritt περιήλθε συ-στηματικά την περι��ή στα 1795 α-�ήν�ντας μια σημαντική και α�ι�πι-στη μαρτυρία. O συμπατριώτης τ�υ��ταν�λ�γ�ς John Sibthorp ενδια-�ερ�ταν κυρίως για τη μελέτη και τησυλλ�γή ��τάνων. Δύ� �ρ�νια αργ�-τερα πέρασε απ� τη Mάνη και � Γάλ-λ�ς �ωγρά��ς A.L. Castellan επι-στρέ��ντας απ� την Kωνσταντιν�ύ-π�λη στη Γαλλία.

Aίτια επισκέψεων

Oι π�ικίλ�ι στ���ι π�υ �δήγησαντ�υς �έν�υς ώς τη Mάνη, καθώς και� τρ�π�ς πρ�σέγγισης και � �ρ�ν�ςπαραμ�νής τ�υς διαμ�ρ�ωσαν ώςένα �αθμ� τ�ν τρ�π� π�υ περιέ-γραψαν τ�ν τ�π� και τ�υς κατ�ί-κ�υς της. Oι πι� συστηματικές περι-γρα�ές, εκτ�ς απ� τις τ�π�γρα�ι-κές, γεωγρα�ικές και δι�ικητικέςπληρ���ρίες, καθώς και τις λεπτ�-μέρειες τ�υ καθημεριν�ύ �ί�υ, τ�-νί��υν τ�ν εγκρατή και ανθεκτικ��αρακτήρα των κατ�ίκων, την ισ�υ-ρή �ργάνωση των �ικ�γενειών, κα-θώς και τ� ανε�άρτητ� πνεύματ�υς. Tα στ�ι�εία αυτά ευν��ύσαντις εσωτερικές αντιδικίες, αλλά καισε συνδυασμ� με τ� �ρειν� και τ�απρ�σιτ� τ�υ �ώρ�υ, συντελ�ύσανστη διαρκή π�λεμική ετ�ιμ�τητακαι τη λειτ�υργία τ�υ τ�π�υ ως ε-στίας επιθέσεων και ε�εγέρσεων.

O πρώιμ�ς λ�γι�ς �ιλελληνισμ�ς,� ρ�μαντικ�ς �ιλελληνισμ�ς, αλλάκαι �ι σ�έσεις π�υ διατηρ�ύν �ι �έ-νες δυνάμεις με την Πύλη, θα �έ-ρ�υν στην Eλλάδα, κατά τα ευαί-σθητα πρ�επαναστατικά �ρ�νια, μιαπληθώρα περιηγητών π�υ έ��υνπ�ικίλ�υς στ���υς. Eνα ρεύμα Eυ-ρωπαίων περιηγητών θα επισκε�θείκαι τη Mάνη κατά την περί�δ� αυτή.O William Martin Leake περιηγείταιτην περι��ή (1805), ενώ �ρισκ�ταν

σε απ�στ�λή με σκ�π� να παράσ�ειπ�λύτιμες στρατιωτικές, π�λιτικέςκαι τ�π�γρα�ικές πληρ���ρίες. O

John Galt εστιά�ει τ� ενδια�έρ�ντ�υ στην ιστ�ρία τ�υ �ώρ�υ και τ�νκαθημεριν� �ί� των κατ�ίκων, ενώ

τ� αρ�αι��ιλ� πνεύμα και τα καλλι-τε�νικά ενδια�έρ�ντα των Ch. R.Cockerell και O.M. von Stackelberg(1813) απ�δίδ�υν σημαντικά κείμε-να, καθώς και α�ι�λ�γ� εικαστικ� υ-λικ� για τ�ν τ�π� και τ�υς κατ�ί-κ�υς. H περιηγητική α�ήγηση τ�υW. Gell δημ�σιεύθηκε αρκετά �ρ�-νια μετά τ� τα�ίδι τ�υ (1805-6) μεμ�ναδικ� σκ�π� να απ�τελέσει τ�ναντίλ�γ� στη �ιλελληνική έ�αρση.

Oταν η Eπανάσταση έ�ει πια �ε-σπάσει, τ� ενδια�έρ�ν των Eυρω-παίων για τη Mάνη παραμένει αμεί-ωτ�, α��ύ η περι��ή απ�τελεί τ�νπρ�μα�ώνα της ε�έγερσης και �ιMανιάτες είναι πάντα πρ�θυμ�ι να��ηθήσ�υν σε κάθε εκστρατεία ε-ναντί�ν των T�ύρκων. /έν�ι π�υ υ-πηρέτησαν στην Πελ�π�ννησ� καιαγωνίστηκαν στ� πλευρ� των Eλλή-νων, αλλά και επι�αίν�ντες σε π�-λεμικά πλ�ία π�υ περιπ�λ�ύσν τηMεσ�γει�, μας δίν�υν γλα�υρές ει-κ�νες για την κατάσταση στην ε-μπ�λεμη περι��ή.

H γαλλική απ�στ�λή

Στα πρώτα μετεπαναστατικά �ρ�-νια, �ι Δυτικ�ί περιηγητές διατρέ-��υν την επικράτεια και περιγρά-��υν στα έργα τ�υς τη νέα πραγ-ματικ�τητα. Kατά τη γαλλική κατ�-�ή της Πελ�π�ννήσ�υ εργά�εταιστην περι��ή η γαλλική επιστημ�νι-κή απ�στ�λή τ�υ M�ριά (1829-30).H δραστήρια αυτή �μάδα γεωγρά-�ων, τ�π�γρά�ων, λ�γίων, ��ταν�-λ�γων, αρ�αι�λ�γων, αρ�ιτεκτ�-νων και �ωγρά�ων, θα μελετήσειεις �άθ�ς τη γεωγρα�ία, �υσικήκαι ανθρώπινη, τ�υ M�ριά και θα ε-ρευνήσει τ�ν �υσικ� πλ�ύτ� της�ερσ�νήσ�υ.

Oταν η Eλλάδα θα απ�κτήσει πιατην ανε�αρτησία της, � αριθμ�ς των�ένων επισκεπτών αυ�άνεται σημα-ντικά: κ�ντά στ�υς κάθε λ�γής απε-σταλμέν�υς ή ανε�άρτητ�υς τα�ι-διώτες, έρ��νται και τε�νικ�ί, �έν�ιανταπ�κριτές, αρ�αι�λ�γ�ι και άλ-λ�ι επιστήμ�νες.

H Mάνη, �ωρίς να μπ�ρεί να συ-ναγωνισθεί την αρ�αι�λ�γική σημα-σία των Mυκηνών, της Σπάρτης ήτης Oλυμπίας, απ�τελεί πάντως ένααγαπημέν� θέμα στις περιγρα�ές�σων πέρασαν τ�ν Tαΰγετ� με άλλ�πρ��ρισμ� (H. Belle, Dora d’ Istria).Δεν λείπ�υν �υσικά και εκείν�ι π�υεντάσσ�υν τη �ερσ�νησ� στην πε-ρι�δεία τ�υς.

O Earl of Carnarvon περιηγήθηκετη Mάνη τ� 1839 και κατέγραψε στ�ημερ�λ�γι� τ�υ σημαντικές πληρ�-��ρίες για την τ�π�γρα�ία, την ι-δι�τυπη δι�ικητική �ργάνωση καιτην καθημερινή �ωή των Mανιατών.Δύ� �ρ�νια αργ�τερα (1841), �Ferdinand Aldenhoven καταγρά�ειδρ�μ�λ�για και απ�στάσεις, ενώστα 1856-57 και 1858, � EugéneYéméniz και � Thomas Wyse μελε-τ�ύν τη γενική �ικ�ν�μική και δι�ι-κητική κατάσταση της περι��ής.

H ερειπωμένη Mάνη ε�ακ�λ�υθείμέ�ρι σήμερα να απ�τελεί π�λ� έλ-�ης Eλλήνων και �ένων επισκεπτώνπ�υ απ�μέν�υν να θαυμά��υν τημ�ναδική αγρι�τητα τ�υ άνυδρ�υτ�πί�υ, ανα�ιών�ντας στη �αντα-σία τ�υς ένα παρελθ�ν ηρωισμ�ύκαι σπάνιας αυτ�θυσίας.

E!ώ�υλλ� της έκδ�σης τ�υ V.M. Coronelli, «Memorie istoriografiche de regnidella Morea, Negroponte», Bενετία, 1692.

A�ι!η της Γαλλικής Aπ�στ�λής τ�υ M�ρέως στην Kαρδαμύλη τ� 1829. (Bory de St. Vincent, 1835).

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

AΦIEPΩMA

Aρ�ιτεκτ�νικήκαι �ικισμ�ί

T�υ Γιάννη Σαΐτα

Aρ�ιτέκτ�να - Π�λε�δ�μ�υ EOT, Eθν�λ�-γ�υ Kέντρ�υ Nε�ελληνικών Eρευνών E.I.E.

ΣTHN AKPITIKH �ερσνησ� της Mά-νης η ιδιά��υσα ιστ�ρική �ωή έ�ειαπ�τυπωθεί πιστά στ� ανθρωπ�γε-νές περι�άλλ�ν. Για μακραίωνες τα-ραγμένες περιδ�υς τα δύσ�ατα ά-γ�να ασ�εστ�λιθικά ��υνά �ρησί-μεψαν ως κατα!ύγι� και �ρμητήρι�σε π�λυάριθμ� ανυπτακτ� πληθυ-σμ, π�υ �ργανωμέν�ς σε πατριαρ-�ικά έν�πλα γένη αγωνι�ταν γιατην πρ�άσπιση (ή και επέκταση) των�ωτικών �ώρων και των περι�ρισμέ-νων πρων.

H λη �ωρ�τα#ική �ργάνωση, μετ�υς 200 ώς 250 �ικισμ�ύς και μι-κρ�συν�ικισμ�ύς, διάσπαρτ�υςστ�ν αγρ�τικ �ώρ�, καθώς και �ι ε-πιμέρ�υς κατασκευές πως σπίτια,πύργ�ι, ��υρωμένα συγκρ�τήματακαι κάστρα, #εμνια, εκκλησίες, μ�-νές, νεκρ�τα!εία, αναρίθμητα μα-ντρ�γυρισμένα �τήματα, πε��ύλια#ερ�λιθιάς στις πλαγές κι άλλα τε-�νικά έργα και διαμ�ρ!ώσεις απη-��ύν την πυκνή κατ�ίκηση και διη-γ�ύνται τις σκληρές συνθήκες καιτ�υς κώδικες α#ιών της παραδ�σια-κής �ωής. Eπειτα απ μακραίωνητρ��ιά �ι νεώτερες γεωπ�λιτικές α-νακατατά#εις και ε#ελί#εις απ�δυ-νάμωσαν τ� παραδ�σιακ σύστημα.

O πληθυσμς απ�ρρ�!ήθηκε στααστικά κέντρα και η τ�πική κ�ινωνίασυρρικνώθηκε: ενώ στ�ν 19� αιώνα(με 32.000 ώς 37.000 κάτ�ικ�υς στηνEπανάσταση τ�υ 1821 και 50.000 κα-τ�ίκ�υς στα τέλη τ�υ αιώνα) �ι Mα-νιάτες αντιπρ�σώπευαν τ� 1/10 πε-ρίπ�υ τ�υ πληθυσμ�ύ τ�υ M�ριά,

σήμερα (με 20.000 κατ�ίκ�υς περί-π�υ) δεν είναι παρά τ� 1/45 των Πε-λ�π�ννησίων.

H πληθυσμιακή απ�γύμνωση, αλ-λά και �ι αργ�ί ρυθμ�ί μετασ�ηματι-σμ�ύ τ�υ !υσικ�ύ και δ�μημέν�υπερι�άλλ�ντ�ς συντέλεσαν στ� ναδιατηρηθεί � παλαις ιστς, καθώςκαι π�λλά έργα σ�ετικά αναλλ�ίωταμέ�ρι τις μέρες μας, εκτεθειμένα -μως στην καταλυτική δράση τ�υ�ρν�υ και σε άστ��ες επεμ�άσεις.

Mελέτες πρ�στασίας

O κληρ�δ�τημέν�ς, μεγάλης έ-κτασης, σπάνι�ς και σημαντικςμνημειακς πλ�ύτ�ς θέτει σ��αράπρ��λήματα πρ�στασίας και ανά-δει#ης.

Oι ειδικές μελέτες έ��υν κατα-γράψει την κατάσταση και �ι κρατι-κές αρ�ές έ��υν κατά καιρ�ύς πρ�-ωθήσει �ρισμένα έργα και μέτραπρ�στασίας.

T� 1974 τ� 78% των μανιάτικων�ικισμών καταγρά!ηκαν ως παρα-δ�σιακ�ί (έναντι π�σ�στ�ύ 20% γιατην υπλ�ιπη Πελ�πννησ�. T�1978 71 �ωριά δηλ. τ� 31% των �ικι-σμών της Mάνης ν�μ�θετήθηκαν ωςπαραδ�σιακά (έναντι π�σ�στ�ύ0,6% για την υπλ�ιπη Πελ�πννη-σ�). Aπ τ� 1975 � EOT #εκίνησε έρ-γα απ�κατάστασης παραδ�σιακώνκτιρίων για δημι�υργία #ενώνων(στη Bάθεια και στην Aρεπ�λη) καιμ�υσείων (στην Kρανάη Γυθεί�υ).

T� υπ�υργεί� Π�λιτισμ�ύ παλαι-τερα και τ� υπ�υργεί� Xωρ�τα#ίαςπι� πρσ!ατα έ��υν κηρύ#ει αρκε-τά κτίρια και �ικισμ�ύς ως διατηρη-τέα μνημεία, έ��υν πρ�τείνει ειδι-κ�ύς ρ�υς δ�μήσεως και έ��υν α-

ναγνωρίσει τη μ�ναδική !υσι�γνω-μία τσ� της Λακωνίας, σ� και τηςμεσσηνιακής Mάνης.

Oλα αυτά, και π�λλά ακμη π�υ α-π�μέν�υν να γίν�υν, �ρειά�εται ναεντα�θ�ύν και να λειτ�υργήσ�υνμέσα στ� πλαίσι� ενς ειδικ�ύ πρ�-γράμματ�ς για γενική ανάδει#η καιανάπτυ#η της περι��ής, π�υ είναιαλληλένδετα με τη διατήρηση τηςμ�ναδικής αρ�ιτεκτ�νικής κληρ�-ν�μιάς.

Aναρίθμητα μνημεία

H περι��ή, με συνε�ή κατ�ίκησηαπ τη νε�λιθική (και πιθαντατα α-π την παλαι�λιθική) επ��ή μέ�ρισήμερα διαθέτει πλήθ�ς μνημείων.

Tα σημαντικτερα τεκμήρια κα-τ�ίκησης απ τη νε�λιθική επ��ή έ-��υν �ρεθεί στα παραθαλάσσιασπήλαια της Aρεπ�λης και τ�υ Δι-ρ�ύ, π�υ στ� σπήλαι� Aλεπτρυπαέ�ει δημι�υργηθεί τα τελευταία�ρνια ένα πρτυπ� μ�υσεί�.

A#ιλ�γα ευρήματα υπάρ��υν α-π λες τις περιδ�υς της αρ�αι-τητας, των ρωμαϊκών και των μέσων�ρνων (λείψανα �ικισμών, δρμων,λατ�μείων, ιερών, δημσιων και ι-διωτικών κτιρίων, δε#αμενών, τά-!ων, κ.λπ.). Tην ιδιαίτερη ακμή τηςπερι��ής στα ρωμαϊκά �ρνια –ιδίωςστ� 1� και 2� μ.X. αιώνα– ταν ήτανενταγμένη στ� «κ�ιν των ελευθε-ρ�λακώνων» διαδέ�θηκαν �ι «σκ�-τειν�ί αιώνες» και αυτ�ύς, απ τ� 9�

H Mάνη των νεώτερων �ρ�νων. Σημειών�νται �ι τ�πικές εν�τητες, τα κάστρα,�ι έδρες των ισ�υρών τ�παρ�ών (καπετάνιων και μπέηδων) τ�υ ��ρρά και των

ισ�υρών ηγετικών πατριών τ�υ ν�τ�υ.

H μεγάλης έκτασης �ωρ�τα�ική �ργάνωση

και � σπάνι�ς μνημειακ�ς πλ�ύτ�ς της Mάνης

Tα συγκρ�τήματα M�ύρτ�ινων (α) μέσα στ� �ρθ�γώνι� � κεντρικ�ς ��υρωμέν�ς πυρήνας τ�υ καπετάνι�υ.

αι. και ε#ής η στεντερη σύνδεσητης περι��ής με τη �υ�αντινή �ωή.

Π�λυάριθμ�ι «μεγαλιθικ�ί» �ικι-σμ�ί, μικρ�συν�ικισμ�ί ή και μεμ�-νωμένα «μεγαλιθικά» κτίρια στ�υςαγρ�ύς και στ�υς ��σκτ�π�υςμαρτυρ�ύν μέ�ρι σήμερα τ� εγ�ώ-ρι� αρ�έγ�ν� �ικιστικ σύστημα. Tασπίτια αυτά, με τ�υς μεγάλ�υς λί-θ�υς στην τ�ι��π�ιία και τα �γκώδηπέτρινα δ�κάρια («μακρνια ή πλε-�τ�ύρα») στις καλύψεις των �ώρων,καθώς και �ι αντίστ�ι��ι π�λεμικ�ίπύργ�ι και �ι στέρνες απ�τέλεσαν�ασική α!ετηρία για τη διαμρ!ωσημε την αργή σταδιακή ε#έλι#ή τ�υςτων νεώτερων μανιάτικων κατα-σκευών και �ικισμών.

Παράλληλα με τα πρωτγ�να αυ-τά κτίσματα �τί��νταν μως και έ-ντε�νες εκκλησίες, κυρίως ανάμεσαστ� 10� και 13� αιώνα, π�υ με την α-#ιλ�γη και ιδιτυπη αρ�ιτεκτ�νική,τη γλυπτική, τη �ωγρα!ική τ�υςσ�ηματί��υν μια ιδιαίτερη �μάδα.A#ιλ�γες είναι και �ι π�λυάριθμεςμετα�υ�αντινές εκκλησίες της πε-ρι��ής, �τισμένες κυρίως στ� 17�και 18� αι. Στις επίκαιρες θέσεις τ�υτπ�υ υψών�νταν και τα �υ�αντινά,!ράγκικα και τ�ύρκικα κάστρα ή!ρ�ύρια, πως στ� Tηγάνι, στη Zαρ-νάτα, στην παλιά Kαρυ�ύπ�λη, στ�νΠασσα�ά, στ� Λεύκτρ�, στην Kελε-!ά, στ� Πρτ� Kάγι�.

Στην T�υρκ�κρατία

B�ρράς και N�τ�ς(�ικισμ�ί, σπίτια, πύργ�ι,

� υρά συγκρ�τήματα)

T� ειδικ πρ�ν�μιακ καθεστώςστ� �π�ί� εντά�θηκε η Mάνη μετάτην υπ�ταγή της Kωνσταντιν�ύπ�-λης (1453) και τ�ν Mυστρά (1460)στ�υς T�ύρκ�υς, �δήγησε π�λλ�ύς!υγάδες στην ��υρή και δύσ�ατη�ερσνησ�, � πληθυσμς πύκνωσεκαι τ� αυτ�δι�ικ�ύμεν� πατριαρ�ικσύστημα πήρε ειδικά και �αρακτηρι-στικά σ�ήματα.

Στα ��ρειτερα τμήματα, π�υ διέ-θεταν πι� ευν�ϊκ�ύς !υσικ�ύς π-ρ�υς και γειτνία�αν με τις T�υρκ�-κρατ�ύμενες περι��ές αναπτύ�θη-καν μια πι� σύνθετη κ�ινωνικ��ικ�-ν�μική �ωή, και αρκετ�ί, πι� μεγάλ�ι�ικισμ�ί. Eδώ τα αιματ�συγγενικάγένη ήταν ιεραρ�ημένα και δια-στρωματωμένα. Σε κάθε περι��ή μια�ρισμένη �ικ�γένεια ή ένας �ρισμέ-ν�ς κλάδ�ς ισ�υρών εί�ε κληρ�ν�-μικά τ� α#ίωμα τ�υ «καπετάνι�υ»και ασκ�ύσε κυριαρ�ία στα γένη καιτα �ωριά. Oι επί κε!αλής διέθετανυπ�λ�γίσιμη ακίνητη περι�υσία καισημαντικές ��υρές εγκαταστάσειςπ�υ #ε�ώρι�αν τσ� μέσα στ�υς �ι-κισμ�ύς σ� και σε επίκαιρες θέσειςτων ακτών και της ενδ��ώρας.

Oι πύργ�ι-κατ�ικίες των δυνατών�ικ�γενειών εί�αν 3 ως 5 �ρ!�υςκαι �ρησίμευαν είτε ως μ�νιμες ή ε-π��ικές διαμ�νές των �ικ�γενειώνκαι της !ρ�υράς τ�υς είτε ως κατα-!ύγια και π�λεμικά ��υρά. Σε αρκε-τές περιπτώσεις � πύργ�ς ήταν ε-νωμέν�ς με διπλανή διώρ�!η κατ�ι-κία. H κατ�ικία στ� ��ρρά, αν καιδιατηρ�ύσε τ� �ασικ τύπ� σπιτι�ύ(π�υ ήταν κ�ινς και στ� ντ�) εί�εσυ�νά πι� ε#ελιγμένη κατασκευήμια κι εδώ γινταν �ρήση #υλείας, α-

σ�έστη, κεραμιδιών. Στα επισημτε-ρα κτίρια (πύργ�υς, εκκλησίες, κω-δων�στάσια, κρήνες) απαντ�ύσανκαι �ρισμένες μ�ρ!ές με δυτικές ήκαι �θωμανικές επιρρ�ές.

Iσ�υρή �ρ�ύρησηΣτην περί�δ� πριν απ την επανά-

σταση τ�υ 1821, �πτε για 45 �ρνιαη Mάνη απ�τέλεσε ημιαυτν�μη η-γεμ�νία («μπελίκι»), �ι MανιάτεςMπέηδες και �ι ισ�υρτερ�ι καπετά-νι�ι διέθεταν και απλ�ύστερες ή πι�σύνθετες τει�ισμένες εγκαταστά-σεις. Kύρι� �αρακτηριστικ των συ-γκρ�τημάτων αυτών είναι η διάτα#ητων κτιρίων στ� περίγραμμα τ�υ �ώ-ρ�υ, ώστε κτίρια και τεί��ς να �ργα-νών�υν μια κλειστή ��υρή αυλή μεμια κύρια και καλά !ρ�υρ�ύμενηπύλη.

Eνας ισ�υρς ψηλς πύργ�ς, μια ήπερισστερες επι�λητικές κατ�ικίεςκαι κτίρια υπ�δ��ής, απ�θήκες ε!�-δίων και λι�τρί�ια συμπληρών�ντανμε δε#αμενές, επάλ#εις, πυργί-σκ�υς, κλ�υ�ιά, �εματίστρες και π�-λεμίστρες κι έκαναν τα κτίρια αυτάισ�υρ�ύς πρ�μα�ώνες και σύμ��λατης νίκης και επιτυ�ίας των κατ�ωντ�υς.

Στ� Nτ� τα γένη ήταν εσωτερικάε#ισωμένα και η ιεράρ�ιση �ασι�-

ταν κυρίως στ�ν αριθμ των μελώντ�υς, μια ισ�ρρ�πία π�υ μπ�ρ�ύσενα ανατραπεί. Eί�αν αιρετ�ύς και α-νακλητ�ύς αρ�ηγ�ύς, ενώ τ�ν έλεγ-�� στ�υς �ωτικ�ύς �ώρ�υς τ�ν α-σκ�ύσαν συλλ�γικά, με απ�!άσειςπ�υ έπαιρνε τ� συμ��ύλι� των ενη-λίκων ανδρών (η «γερ�ντική»).

Eδώ τα γένη ήταν εγκατεστημένασε μικρ�ύς κατά καννα �ικισμ�ύς,�ργανωμέν�υς σε μα�αλάδες ενςή περισστερων γενεαλ�γικών κλά-δων. Tα σπίτια των �ικ�γενειών ή-ταν συσπειρωμένα σε μελέτημένηδιάτα#η γύρω απ τ�ν «μα�ικ» συλ-λ�γικ π�λεμπυργ�.

Σε ταπεινά σπίτια κ�ντά στ�υς«μεγαλ�γενίτες» ή «σ�ϊλήδες» έμε-ναν �ι πι� ανίσ�υρες �ικ�γένειες �ι«!αμέγ�ι» ή «ακ�υμπισμέν�ι». Oι«α�αμνμερ�ι» ��ύσαν σε δικέςτ�υς γειτ�νιές και αν κατρθωναννα γίν�υν ισ�υρτερ�ι (με συνένω-ση ή και με αύ#ηση των μελών τ�υς)ήταν δυνατν να απ�κτήσ�υν κι αυ-τ�ί πύργ�.

Παγιωμέν�ι πυρήνες

O μεσ�μανιάτικ�ς π�λεμπυργ�ς,για λγ�υς τσ� κατασκευαστικ�ύςσ� και κ�ινωνικ��ικ�ν�μικ�ύς,κράτησε τ�ν καθαρά π�λεμικ πρ�-�ρισμ τ�υ ως �άρδια, κατα!ύγι�

και μα�ητήρι�. Ως κ�ιν έργ� καικτήμα της αιματ�συγγενικής �μά-δας συνδέθηκε αρκετά με τις α#ίεςτης και �υμώθηκε με τ�υς σκληρ�ύςθεσμ�ύς των «γδικιωμών» και τωνεμ!υλίων «π�λέμων», αλλά και μετ�υς πειρατικ�ύς κινδύν�υς και τηναπκρ�υση των #ένων. Eτσι η �αρα-κτηριστική απέριττη, αγέρω�η καιδυναμική παρ�υσία τ�υ, έγινε τ� πι�εκ!ραστικ και περιεκτικ σύμ��λ�τ�υ πέτριν�υ συστήματ�ς, της ψυ-�ής και της ιστ�ρίας τ�υ τπ�υ.

Mέ�ρι τα μέσα τ�υ 18�υ αι. η δυ-σκ�λία στη λά#ευση των λίθων και ηέλλειψη κ�νιάματ�ς έκαναν ανα-γκαστική τη κλίση της ε#ωτερικήςπ�ρείας και τη �ρήση μεγάλων λί-θων. T� ύψ�ς των σπιτιών δεν #ε-περν�ύσε ττε τα 5-7 μέτρα και τωνπύργων τα 9-13 μ. Mετεπαναστατικά�ρησιμ�π�ιώντας τ� ασ�εστ�κ�νία-μα και πελεκητ�ύς λίθ�υς έ!τια#αντ�ί��υς με μικρτερ� πά��ς και κα-τακρυ!ες παρειές. E!τια#αν επί-σης πι� δυνατές καμάρες και καλύ-τερες #υλ�καστασκευές. Eτσι �ι π�-λεμπυργ�ι έ!θασαν σε ύψ�υς 18-20 μ. με πέντε έως επτά �ρ!�υςδιατηρώντας τις ελά�ιστες εσωτερι-κές διαστάσεις (1,60 μ. ώς 3 μ.) ενώ�ι ισ�υρτερες �ικ�γένειες ύψωσαννέα σπίτια, τα πυργσπιτα, με ύψ�ς

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 13Συνέ�εια στην 15η σελίδα

T� "εμ�νι τ�υ Γ�υλά, εστία των Λαγ�υδιανών.

A"�ν�μετρικ� τ�υ συγκρ�τήματ�ς των Kαπετανάκηδωνστην Tρικ�τσ��α.

A"�ν�μετρικ� τ�υ συγκρ�τήματ�ς τ�υ Aντων�μπεη στ�νAγεραν�

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

Aριστερά: O π�λεμ�πυργ�ς Φιλιππάκ�υ στα Aλικα. H πρ�σπέλαση γίνεται απ� τη μαντρωμένη αυλή. Δε"ιά: Πενταώρ�'� πυργ�σπιτ� (1872) στα K�υρ�υκλιάνικα τηςN�μιας. Yψώθηκε πάνω στ� λιακί τ�υ παλι�ύ (πρ�ς ��ρρά) ανωγ�κάτωγ�υ σπιτι�ύ, στ� �π�ί� πρ�ηγ�υμένως εί�αν πρ�στεθεί δύ� ακ�μα �ρ�'�ι.

Aριστερά � π�λεμ�πυργ�ς B�υδικλάρη (1763) και δε"ιά � υψίκ�ρμ�ς ε"αώρ�'�ς π�λεμ�πυργ�ς Λα�αρίγγ�να (μέσα 19�υ αι.) στην K�ίτα.

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 15

A"�ν�μετρικά τ�υ κτιρί�υ T�αννετάκη. H �ψη με τ�ν πύργ�

T� ��ύρωμα Γ�υλάδες ή Mπεάνικα τ�υ T�ανέτμπεη, 3�υ μπέη της Mάνης. O κεντρικ�ς πυρήνας της (νέας) Kαρυ�ύπ�λης) με τα ��υρά των Kα�αλλιεράκη - Φωκά.

15-18 μ. και με τέσσερις ώς πέντε�ρ!�υς και εσωτερικές διαστά-σεις 4 ώς 6 μ. T� σπίτι, η στ�ι�ειώ-δης μ�νάδα κατ�ικίας της �ικ�γέ-νειας ήταν πρ�ϊν αργής ε#έλι#ητ�υ αρ�ικ�ύ πρ�τύπ�υ των πρωτ-γ�νων μεγαλιθικών και των επαρ-

�ιακών �υ�αντινών σπιτιών.Eνας στενμακρ�ς �ρθ�γωνικς

πέτριν�ς πυρήνας (μικρς - μεσαί-�ς ή μεγαλύτερ�ς και συνήθως δί-πατ�ς) διαρρυθμι�ταν σύμ!ωναμε �ρισμέν�υς απλ�ύς καννες καιστέγα�ε τ�υς ανθρώπ�υς στην πά-νω και τα �ώα στην κάτω στάθμη.

Aυτς � παγιωμέν�ς απλς πυρή-νας συμπληρωνταν με ��ηθητικάπρ�σκτίσματα στις αυλές και συν-δυα�ταν κατάλληλα με τ�υς �ικ�-γενειακ�ύς πυρήνες ώστε να σ�η-ματί�εται η σύνθετη ��υρή εγκατά-σταση της πατρ�τ�πικής �μάδας.

Oι νεώτερ�ι �ρ�ν�ι

Στη μετεπαναστατική περί�δ� ηMάνη γνώρισε σημαντικές �ικιστι-κές και αρ�ιτεκτ�νικές αναπρ�σαρ-μ�γές, π�υ συμ�άδισαν με τ� «ά-ν�ιγμα» τ�υ κλειστ�ύ μέ�ρι ττεσυστήματ�ς π�υ διατηρ�ύσε π�λλάμεσαιωνικά �αρακτηριστικά. Σταπι� απ�μακρυσμένα �ωριά �ι μετα-��λές ήταν περι�ρισμένες. Στ�υς�αμηλτερ�υς τπ�υς �ι ανακαινί-σεις κτιρίων ήταν π�λλές (με αύ#η-ση ύψ�υς, πρ�σθήκες νέων κτι-ρίων, �ρ!ων και πρ�σκτισμάτων).K�ντά στ�υς συγκ�ινωνιακ�ύς ά#�-νες και σε �ρισμένες παραλιακέςθέσεις δημι�υργήθηκαν νέες εγκα-ταστάσεις.

Στ� ��ρρά τ� αρ�ιτεκτ�νικ ιδίω-μα αναμί�θηκε και α!�μ�ίωσε π�λ-λά στ�ι�εία των κατασκευών τηςΠελ�π�ννήσ�υ και των αστικών κέ-ντρων, αν και �ρισμένες κατ�ικίες ι-σ�υρών �ικ�γενειών συνδύα�αν τανεώτερα δεδ�μένα με συντηρητικάπ�λεμικά ή διακ�σμητικά στ�ι�εία.

Στ� Nτ�, π�υ μέ�ρι τ� 1870 συ-νε�ί��νταν �ι τ�πικές αιματηρές α-ναμετρήσεις, η κατ��ή και διατήρη-

ση των π�λεμικών πύργων ήταν α-κμη σημαντική υπθεση. Ωστσ�άρ�ισαν να πληθαίν�υν τα σπίτια έ-#ω απ τις παραδ�σιακές εστίες τωνσυγγενών, καθώς και τα «#εμνια»(αγρ�ικίες). Mε τ� �τίσιμ� εργαστη-ρίων, λι�τρι�ιών, μαγα�ιών, κα!ε-νείων, κ�ιν�τικών εκκλησιών, στακε!αλ��ώρια, καθώς και π�λλών νέ-ων πυργσπιτων αρκετά �ωριά ανα-μ�ρ!ώθηκαν.

Aπ τις αρ�ές τ�υ αιώνα μας έωςτ� 1940, η �ασισμένη στην ελαι�-καλλιέργεια �ικ�ν�μία τ�υ τπ�υ έ-!τασε στην ψηλτερη απδ�σή τηςκαι η αν�ικ�δμηση συνε�ι�ταν.Aλλά μετά τις π�λεμικές αναστατώ-σεις (1940-1949) � πληθυσμς συρ-ρικνώθηκε και �ι τ�πικές δραστη-ριτητες περι�ρίστηκαν ρι�ικά.

H ντπια !ράση «σπίτι με κ�υ�ίνακαι άντρα στην Aθήνα» !ανερώνειτη ν��τρ�πία της επ��ής. Στις τε-λευταίες δεκαετίες �ι ανάγκες γιατε�νικά έργα, παραθεριστική κατ�ι-κία και τ�υριστικά καταλύματα δημι-�υργ�ύν συ�νά πρ�λημα άναρ�ηςαλλ�ίωσης και υπ��άθμισης τ�υ πε-ρι�άλλ�ντ�ς.

Tα ιδιαίτερα πρ��λήματα της �ερ-σ�νήσ�υ είναι απαραίτητ� να αντι-μετωπισθ�ύν στ� πλαίσι� ενς ειδι-κ�ύ πρ�γράμματ�ς για γενική ανά-δει#η π�υ θα συμ�αδί�ει με τη δια-τήρηση και την πρ�στασία της μ�να-δικής !υσι�γνωμίας τ�υ !υσικ�ύκαι δ�μημέν�υ τ�πί�υ.

Συνέ�εια απ� την 13η σελίδα

Σπίτια, συγκρ�τήματα και π�λεμ�πυργ�ς στη Λάγεια.

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Kάστρα και ρύριαOικ�δ�μήθηκαν απ� τ�υς Φράγκ�υς σε θέσεις π�υ ήταν ��υρωμένες στην αρ�αι�τητα ή στη �υ!αντινή επ��ή

T� κάστρ� της Kελε�άς. Oι δύ� διατηρημέν�ι πύργ�ι της ν�τι�ανατ�λικής πλευράς με τμήμα τ�υ τεί��υς. T� κάστρ� υψώνεται στα ν�τι�ανατ�λικά τ�υ �ωρι�ύ Oίτυ-λ� σε μια θέση σημαντική για �π�ι�ν ήθελε να ελέγ�ει την περι��ή της Mάνης.

Tης E. Kαρπ�δίνη-Δημητριάδη

Aρ�αι�λ�γ�υ – Δρ�ς Eθν�λ�γίαςEπιστημ�νικής Συνεργάτιδ�ς Iνστιτ�ύτ�υ Περι-�ερειακής Aνάπτυ�ης Παντεί�υ Πανεπιστημί�υ.

«Tα κάστρα ε�ασκ�ύν μυστηριώδηγ�ητεία στην ψυ�ή τ�υ ανθρώπ�υ.Oταν μέσα απ� τ�ν κάμπ� �ρθώνεται�ά�ν�υ στ� "άθ�ς τ�υ �ρί#�νταένα απ�τ�μ� "�υν� και στην κ�ρυ�ήτ�υ �ε�ωρί#εις μιαν κ�ρ�νααπ� μισ�γκρεμισμένα μ�υράγια καιπύργ�υς και π�λεμίστρες,η ψυ�ή σ�υ τινά#εται κι αντρειεύει...T� κάστρ� μας θυμί#ει τ� ��υρ�

αυτ� σημεί� π�υ δε θα θέλαμε να πα-ραδώσ�υμε, τ� στερν� κατα�ύγι�της συνείδησης, της α�ι�πρέπειας καιτης αντρείας...».

N. Kα�αντ�άκης,

«Tα�ιδεύντας, O Mριάς».

H MANH ανήκει σ’ εκείνυς τυς τ�-πυς, πυ στ πέρασμα των �ρ�νωνδιαμ�ρ�ωσαν μια �ε�ωριστή πλιτι-στική ταυτ�τητα, πυ απτυπώθηκεσε �λες τις μρ�ές τυ παραδσια-κύ πλιτισμύ. Iδιαίτερα εντυπω-σιακή είναι η αρ�ιτεκτνική της κλη-ρνμιά. Aνάμεσα στα μνημεία της

και τα κάστρα. Tα περισσ�τερα κά-στρα στη Mάνη κτίστηκαν κυρίως τηνπερίδ πυ ι Φράγκι κατεί�αν τηνπερι�ή (1249-1262).

Oικδμήθηκαν είτε σε θέσεις πυήταν ήδη �υρωμένες κατά την αρ-�αι�τητα ή κατά τη �υ!αντινή επ�ήείτε σε νέες θέσεις πυ τυς ε�α-σ�άλι!αν τν έλεγ� και την κυριαρ-�ία στν τ�π.

T�τε κτίστηκε ή σύμ�ωνα με ρι-σμένυς μελετητές επισκευάσθηκετ κάστρ στ Tηγάνι και ανεγέρθη-καν τα �ρύρια τυ Πασσα�ά, της

Mεγάλης Mαΐνης και της Γιστέρνας(Beaufort). Σήμερα απ� αυτά καλύτε-ρα διατηρημέν είναι τ �ρύρι τυΠασσα�ά.

O�υρωμένη ακρ�π�λη

Bρίσκεται σε ένα στεν� πέρασμα,στα ντιδυτικά τυ Γυθείυ, στδρ�μ πυ δηγεί στην Aρε�πλη,πάνω σε έναν απ�τμ και ψηλ� λ�-�, πυ πρ�άλλει απ�κρημνς καιεπι�λητικ�ς απ� την πλευρά τυδρ�μυ. Xάρη στην ε�αιρετική τυθέση μπρύσε να ελέγ�ει την ανα-

τλική είσδ της Mάνης. Στη θέσητυ μεσαιωνικύ κάστρυ υπήρ�ε η�υρωμένη ακρ�πλη Λας, τμήματης πίας �ρησιμπιήθηκε στην�ύρωση τυ κάστρυ, πυ πήρε τ�νμά τυ πιθαν�τατα απ� την π-λεμική κραυγή «passe avant». Aνκαι δ�θηκε ως �έυδ στν ΓάλλJean de Nully, δεν έμεινε για πλύστα �έρια των Φράγκων. T 1262 πέ-ρασε στυς Eλληνες πυ τ κράτη-σαν μέ�ρι τ 1480, π�τε καταλή-�θηκε απ� τυς Tύρκυς. Aπ� τ1685 κατεί�ετ απ� τυς Bενετύςμέ�ρι τ 1715, π�τε τ �αναπήρανι Tύρκι. Στα 1780 τ κατέλα�ανγια λίγ ι Mανιάτες. T κάστρ κα-τεί�ε μια μεγάλη έκταση (16 στρέμ-ματα περίπυ), περι�αλλ�ταν μετεί�ς, ιδιαίτερα ενισ�υμέν στιςπλευρές, πυ δεν πρστατεύνταναπ� τν απ�τμ �ρά�. Στργγυ-λί πύργι υπήρ�αν στις γωνίες, α-π� τυς πίυς καλύτερα διατη-ρείται εκείνς της �ρειδυτικήςπλευράς μα!ί με τν περί�λ.Oπως και άλλα κάστρα της Πελ-πννήσυ συνδέθηκε με τη ρμα-ντική ιστρία της «Ωριάς», πυ α-ντιστάθηκε στ πάρσιμ τυ κά-στρυ, τ πί τελικά καταλή�θη-κε με πρδσία.

Π�ρτ� Kάγι�

Λείψανα κάστρυ, πυ μιά!ει σερισμένα σημεία με αυτ� τυ Πασ-σα�ά, διατηρύνται στ Π�ρτ Kά-γι, στη ντιανατλική άκρη τηςΛακωνικής Xερσνήσυ, λίγ πριναπ� τ ακρωτήρι Tαίναρ, σε έναασ�αλές λιμάνι, πυ στην αρ�αι�-τητα νμα!�ταν Ψαμαθύς. Για τησημερινή τυ νμασία υπάρ�υνδιά�ρες ερμηνείες. T κάστρ �τί-στηκε μάλλν απ� τν ΓυλιέλμBιλλεαρδυίν με σκπ� μα!ί μετυ Πασα�ά να ελέγ�ει την ανατ-λική Mάνη και τις ακτές απ� τις πει-ρατικές επιδρμές. T Π�ρτ Kάγιταυτίστηκε και με τ κάστρ τηςMεγάλης Mαΐνης, πυ επίσης έ�τισε Bιλλεαρδυίνς και τυ πίυ ηθέση δεν πρσδιρί!εται με ακρί-�εια στ Xρνικ� τυ Mρέως.Aσ�αλέστερη τπθεσία τυ κά-στρυ της Mεγάλης Mαΐνης θεωρεί-ται στ ακρωτήρι Tηγάνι.

Zαρνάτα

Στη �ρειδυτική Mάνη στην πε-ρι�ή τυ μεσσηνιακύ κάμπυ �ρί-σκεται τ κάστρ της Zαρνάτας.Στα θεμέλια τυ κάστρυ σώ!νταιπλυγωνικά ικδμικά λείψανα,γεγν�ς πυ δήγησε πλλύς με-λετητές να ταυτίσυν την περι�ήμε την αρ�αία Γερηνία, μία απ� τις�ρει�τερες π�λεις τυ Kινύ τωνEλευθερλακώνων. O περιηγητήςτυ 2υ αι. μ.X., Παυσανίας, ανα�έ-ρει πως στη Γερηνία εί�ε μεγαλώσει Nέστρας και πως εκεί υπήρ�ε ιε-ρ� και τά�ς τυ Mα�άνα, γιυτυ Aσκληπιύ. H ιστρία τυ κά-στρυ είναι δύσκλ να διερευνη-θεί. A�έ�αι παραμένει αν υπήρ�ετη �υ!αντινή επ�ή ή αν �τίστηκε α-

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 17

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Συνέ�εια στην 18η σελίδα

T� κάστρ� της Zαρνάτας. Bρίσκεται στη "�ρει�δυτική Mάνη. Eίναι θεμελιωμέν� πάνω σε αρ�αία π�λυγωνικά τεί�η, π�υ σε�ρισμένα σημεία σώ��νται σε ικαν� ύψ�ς.

T� τεί��ς (λεπτ�μέρεια) τ�υ κάστρ�υ της Zαρνάτας. T� κάστρ� ήταν σε �ρήση και μετά την Eλληνική Eπανάσταση, �πως�αίνεται απ� διά��ρες πρ�σθήκες π�υ έγιναν, ανάμεσα στις �π�ίες περιλαμ"άνεται μια εκκλησία και ένας ερειπωμέν�ς σή-

μερα ανεμ�μυλ�ς.

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

π� τυς Φράγκυς. Σε πηγές τυ17υ αιώνα ανα�έρεται σαν τύρκι-κ. Συμπεριλαμ�άνεται στα κάστραπυ ιδρύθηκαν απ� τν μεγάλ �ε-!ύρη A�μέτ Kιπυρλί για να ελέγ�ειτυς Mανιάτες.

Πρ�κειται για ένα μικρ� �ρύριμε κμψές διαστάσεις, πυ καταλάμ-�ανε την κρυ�ή εν�ς κωνικύ λ�-�υ, πυ δεσπ�!ει στην πεδιάδα τυKάμπυ της Mεσσηνίας. H μναδικήαπρ�σ�λητη πλευρά τυ είναι η �-ρειανατλική. Σήμερα μεγάλ τμή-μα τυ τεί�υς έ�ει καταπέσει καιστ εσωτερικ� δεν διατηρείται καμιάκατασκευή. Στ ψηλ�τερ μ�ν ση-μεί τυ λ��υ σώ!εται ένας μεγά-λς τετράγωνς τριώρ�ς πύργς,ύψυς 15 μ. περίπυ, με αψιδωτά πα-ράθυρα και επάλ�εις στη στέγη.Aπτελεί �αρακτηριστικ� δείγμα μα-νιάτικυ πύργυ, απ� αυτύς πυ α-�θνύν στην περι�ή της MέσαMάνης. Δίπλα τυ �ρίσκεται μια ε-ρειπωμένη σήμερα διώρ�η ικία,κατικία των καπεταναίων της πε-ρι�ής. T κάστρ ήταν σε �ρήση καιμετά την Eλληνική Eπανάσταση, �-πως �αίνεται απ� διά�ρες πρσθή-κες πυ έγιναν, ανάμεσα στις πίεςπεριλαμ�άνεται μια εκκλησία και έ-νας ερειπωμένς σήμερα ανεμ�μυ-λς. Xρησιμπιήθηκε επίσης ως -�υρ� στη διάρκεια τυ B’ Παγκσμί-υ Πλέμυ απ� τυς κατίκυς τωνγειτνικών �ωριών και έκττε α�έ-θηκε στη μίρα τυ.

Kελε$ά

Στα ντιανατλικά τυ �ωριύ Oί-τυλ, σε μια θέση σημαντική για �-πιν ήθελε να ελέγ�ει την περι�ήτης Mάνης, υψώνεται τ κάστρ τηςKελε�άς. T κάστρ, μα!ί με τ αντί-στι�� τυ �ρύρι τυ Πασσα�ά,στη ντιανατλική είσδ της Mά-νης, ε�ασ�άλι!ε τν έλεγ� λ�κλη-ρης της �ερσνήσυ. H στρατηγικήσημασία και των δύ εί�ε ήδη ανα-γνωρισθεί απ� την επ�ή τυ Oμή-ρυ, �πυ και ανα�έρεται «ι τε Λά-

αν εί�ν, ηδ’ Oίτυλν αμ�ενέμντ».H ίδρυση τυ κάστρυ απδίδεται

στυς Tύρκυς, στη διάρκεια τυ17υ αιώνα, με σκπ� να λκληρώ-συν την κυριαρ�ία τυς στην περι-

�ή της Mέσα Mάνης. Πρ�κειται για έ-να συνριακ� �ρύρι, πυ ικδ-μήθηκε με απ��αση τυ A�μέτ Kι-πυρλί και μπρύσε να ε�ασ�αλί!ειτην υπεράσπιση τυ σημαντικύ για

τ εμπ�ρι λιμανιύ τυ Oιτύλυ. Oιπληρ�ρίες για την ιστρία τυ εί-ναι λιγστές. Στα 1685 τ κάστρ π-λιρκήθηκε απ� τν Mρ!ίνι, πυπέτυ�ε και την κατάληψή τυ, επειδήε�υπηρετύσε τα εμπρικά συμ�έ-ρντα των Bενετών κυρίως λ�γω τυOιτύλυ, πυ �ρισκ�ταν πάνω στυςναυτικύς και εμπρικύς δρ�μυς...Παρέμεινε στυς Bενετύς μέ�ρι τ1715, π�τε και καταλή�θηκε απ�τυς Tύρκυς.

T κάστρ της Kελε�άς καταλαμ-�άνει μια έκταση 13 στρεμμάτων πε-ρίπυ. O ε�ωτερικ�ς περί�λς, μετετράγων σ�ήμα ενισ�υ�ταν μετέσσερις γωνιακύς στργγυλύςπύργυς, απ� τυς πίυς διατη-ρύνται καλύτερα ι δύ της ν�τιαςπλευράς. Στ εσωτερικ� δεν σώ!-νται παρά άμρ�α ερείπια. Παρά τηνισ�υρή θέση στην πία ήταν �τισμέ-ν και τη μεγάλη έκταση πυ κατα-λάμ�ανε, εί�ε απλ� σ�έδι και ευτε-λή τι�δμία. Στ μέσν περίπυτων δύ μακρών πλευρών υπήρ�ανδύ είσδι, μια κύρια και μια δευτε-ρεύυσα, τις πίες πρστάτευαν α-ντίστι�α πύργι. Σήμερα στη θέσητυς υπάρ�υν στ τεί�ς δύ μεγά-λα ανίγματα.

T 1701 Francesco Grimani πρ�-τεινε την ενίσ�υση τυ τεί�υς ώστενα μπρεί να αντέ�ει σε περίπτωσηπλιρκίας. H πρ�τασή τυ δεν υλ-πιήθηκε και τ κάστρ υπέκυψε τ1715 στυς Tύρκυς. Eκττε α�έ-θηκε στη μίρα τυ και σιγά σιγά ε-ρειπώθηκε. Στυς μύθυς της περι-�ής συνδέθηκε με την περιπετειώδη!ωή τυ Λυμπεράκη Γερακάρη, πει-ρατή, πυ διρίστηκε ηγεμ�νας τηςMάνης (1667-1670) και εκδικήθηκεσκληρά τυς ε�θρύς τυ μέσα στκάστρ.

Σήμερα �αντά!ει γυμν� και άδει.M�ν την ώρα τυ μεσημεριύ, �τανι �θαλμαπάτες και ι ψευδαισθή-σεις πρ�άλλυν κάτω απ� τν καυ-τ� ήλι της Mάνης, μιά!ει λίγ να!ωντανεύει, για να �αθεί γρήγραστη σιωπή τυ.

Συνέ�εια απ� την 17η σελίδα

O μεγάλ�ς τετράγων�ς τριώρ���ς πύργ�ς τ�υ κάστρ�υ της Zαρνάτας, ύψ�υς 15μέτρων περίπ�υ, με αψιδωτά παράθυρα και επάλ#εις στη στέγη. Aπ�τελεί �αρα-κτηριστικ� δείγμα μανιάτικ�υ πύργ�υ, απ� αυτ�ύς π�υ α�θ�ν�ύν στην περι��ή

της Mέσα Mάνης.

Aριστερά: T� κάστρ� της Kελε�άς. Xαλκ�γρα�ία. Aπ� τ� έργ� τ�υ V. M. Coronell «Description geographique et historique de la Moree», Paris 1687. Δε#ιά: T� κάστρ�τ�υ Πασσα"ά. Bρίσκεται στα ν�τι�δυτικά τ�υ Γυθεί�υ. Πήρε τ� �ν�μά τ�υ πιθαν�τατα απ� την π�λεμική κραυγή «passe avant». T� κάστρ� συνδέθηκε με τη ρ�μαντι-

κή ιστ�ρία της «Ωριάς», π�υ αντιστάθηκε στ� πάρσιμ� τ�υ κάστρ�υ, τ� �π�ί� τελικά κατελή�θη με πρ�δ�σία.

AΦIEPΩMA

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

T� μανιάτικ� μ�ιρ�λ�ιT� τραγ�ύδι π�υ απ�δίδει και αγκαλιά�ει τις τραγικές στιγμές τ�υ ανθρώπ�υ

T�υ Kυριάκ�υ Kάσση

Π�ιητή, �ωγρά �υ

ΣE KAΘE ιδιαίτερη π�λιτιστική πα-ρ�υσία στ� μωσαϊκ� των εθν�τήτωντης Γης υπάρ��υν �ι πυρήνες ιδιαι-τερ�τητας της καθεμιάς, �ι ειδικ�ίτ�π�ι π�υ αντιπρ�σωπεύ�υν τ� ιε-ρ�ν και τ� ά�ατ�ν.

Για την Eλλάδα, με τη μεγαλύτερηπ�λιτιστική παρ�υσία στ�ν κ�σμ�, υ-πάρ��υν π�λλ�ί τέτ�ι�ι �ώρ�ι της.Eνας απ� τ�υς πρώτ�υς είναι η Mά-νη και η Λακωνική γενικά: πυρήναςκαι σύμ"�λ� για �,τι καθαρά ελληνι-κ�, π�υ μια διεισδυτική ματιά μπ�ρείνα τη �αρακτηρίσει Eλλάδα τηςEλλάδας. Σύμ"�λ� της δια�ρ�νικήςύπαρ#ης τ�υ Eλληνισμ�ύ για �ιλιά-δες �ρ�νια.

Aμετακίνητη στις αρ�έγ�να ελλη-νικές αρετές. Mητέρα τ�υ πρ�αιώνι-�υ ελληνικ�ύ αδ�ύλωτ�υ πνεύμα-τ�ς, μήτρα ελληνισμ�ύ αμ�λυντη α-π� "άρ"αρ�υς και επιδερμικ�ύς ε-ντυπωσιασμ�ύς, ανεπηρέαστη απ�"αρύγδ�υπες και "ρα�ύ�ρ�νες κε-ν�δ�#ίες.

O λιτ�ς τ�π�ς π�υ γέννησε και κω-δικ�π�ίησε τ� Hθ�ς και την Aρετή. O�ώρ�ς και �ι κάτ�ικ�ι π�υ ταυτί$�-νται με αιώνες ιστ�ρίας και υψηλ�-&ρ�νης αγάπης για την ελευθερία,«&υλάττ�ντας τις Θερμ�πύλες» α-νυπ��ώρητα.

O τ�π�ς της δωρικής αρ�ιτεκτ�νι-κής π�υ γέννησε Παρθενώνες, τ�υδωρικ�ύ μέλ�υς π�υ γέννησε τηντραγωδία και τ� δημ�τικ� «τραγώ-δι�ν», και �λη τη �ωρίς &ληνα&ήμα-τα καθαρή ελληνική σκέψη π�υ εκ-&ράστηκε πρακτικά και $ωντανά μετ� «λακωνί$ειν εστί &ιλ�σ�&είν» καιτ� «Oίμ�ι, άπαντες �ι Eλληνες γι-γνώσκ�υσι τα καλά, αλλά μ�ν�ι �ιΛακεδαιμ�νι�ι τα πράττ�υσι». O σε-"ασμ�ς για τ�ν γέρ�ντα, για τ�ν α-νήμπ�ρ�, για τ�ν #έν�. O απ�λυτ�ςαλτρ�υισμ�ς και η υπ��ώρηση τωνταπεινών ιδι�τελών διαθέσεων τ�υατ�μ�υ �άριν τ�υ συν�λ�υ. H δημ�-κρατία π�υ γεννήθηκε, ακ�μα καισαν �ρ�ς, εκεί. O,τι δια&�ρ�π�ιείτ�ν άνθρωπ� απ� τ� $ώ�, και �,τι τ�νκατα#ιώνει σαν Aνθρωπ�.

Kληρ�ν�μιά πνεύματ�ς

Aυτά είναι η κληρ�ν�μιά π�υ ά&η-σε τ� πνεύμα και η καθημερινή α-πλ�τητα των Λακώνων στ�ν Eλληνι-σμ� και σ’ �λ� τ�ν κ�σμ�. «T’ ανθρώ-π�υ τ� &ιλ�τιμ� α#ί$ει... T� κρέα τ�υ"ρωμά!...», λέει μια παρ�ιμία τ�υς�ωρίς ηλικία, παλι�τερη απ’ τ�ν Λε-ωνίδα και τ�ν Aγησίλα�, απ’ τ�ν Λυ-κ�ύργ� και τ�ν Zάλευκ�...

T� πνεύμα των Eλλήνων π�υ δίκα-$αν για "αρύ κρίμα μ�ν� σε αν�ι�τ��ώρ� και με ηλι��άνεια και η π�ινήτης &υλάκισης, ε#�ν την πρ�&υλάκι-ση, τ�υς ήταν αδιαν�ητη. H μεγαλ�-ψυ�ία ακ�μα και κατά τη μά�η:

«T�υς π�λεμί�υς &εύγ�ντας μη διώ-κετε». Ψυ�ή και πνεύμα π�υ μπ�ρείσε κάθε περίσταση να ε#αρθεί πάνωαπ� μικρ�τητες.

Kαι π�ι� είναι τ� εκ&ραστικ�τερ�αντικαθρέ&τισμα της ελληνικής ψυ-�ής, άλλ� απ’ τ� δημ�τικ� τραγ�ύδι;

Aν � Eλληνας πρέπει να ευ�αρι-στεί τ� Δημι�υργ� τ�υ π�υ τ�υ ’δω-σε τη $ωή, για τ� δεύτερ� π�υ πρέ-πει να τ�ν ευ�αριστεί είναι για τηγλώσσα και τ� δημ�τικ� τραγ�ύδιπ�υ τ�υ ’δωσε.

H �αρά κι � π�ν�ς, η αγάπη, η ν�-

σταλγία τ�υ #ενιτεμέν�υ εκ&ρά$�-νται με τ� τραγ�ύδι έτσι π�υ π�λλές"ι"λι�θήκες πε$�λ�γίας δεν μπ�-ρ�ύν να εκ&ράσ�υν. Aπ’ τ� «μ�ιρ�-λ�ι τ�υ Nεκρ�ύ αδελ&�ύ» ώς τ�«Mαντήλι καλαματιαν�» (= παλι� μα-νιάτικ� τραγ�ύδι για τ�υς &τω��ύς#ενιτεμέν�υς Mανιάτες π�υ #εν�-δ�ύλευαν στα μπαμπάκια της Mεσ-σήνης) εκατ�ντάδες είναι τα τρα-γ�ύδια της «τραγ�υδ�μάννας» Πε-λ�π�ννήσ�υ π�υ κυκλ�&�ρ�ύν στ�νEλληνισμ�.

Kάπ�ι�ι είπαν πως η Mάνη δεν έ�ει

τραγ�ύδια, κρίν�ντας απ� τα τελευ-ταία �ρ�νια π�υ σπάνιαα γίν�νταιγάμ�ι, γι�ρτές ή πανηγύρια στη Mά-νη έτσι π�υ αραίωσε � πληθυσμ�ς.Aλλά η αλήθεια είναι �τι γίν�ντανδεκάδες πανηγύρια παλι�τερα...

O εσώτερ�ς εαυτ�ς

Aλλά μετά την απελευθέρωση καιάλλων ελληνικών τ�πων μετέ&εραντα τραγ�ύδια τ�υς παντ�ύ, κρατώ-ντας μ�ν� ένα είδ�ς, τ� αρ�αϊκ�τε-ρ� και σ�"αρ�τερ�, π�υ α&�ρά τ�ν

Σαν πν�ή θερμ�ύ ανέμ�υ, �εστή ανάσα πάνω απ’ την καυτή γη, ��υΐ��υν �ι �ωνές των γυναικών σαν αρ�ί�ει να στήνεταιτ� μ�ιρ�λ�γι μπρ�στά στ�ν Aϊ Γιάννη στην Kέρια. (Eργ� της Alta Ann Parkins απ� τ� �ι�λί� της «Eικ�νες της Mάνης», εκδ.

«Eλευθερ�υδάκη», 1971)

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 21

Kατωπαγγιάτισσες μ�ιρ�λ�γίστρες. Aυστηρά πρ�σωπα και �λ�γερά μάτια. K�υ�εντιά��υν τραγ�υδιστά με τ�υς νεκρ�ύς και τ�υς καλ�ύν πρ�στακτικά, ν’ ανέ��υν α-π� τ�ν Aδη και να τ�υς απ�κριθ�ύν στις μεγάλες απ�ρίες της �ωής.

εσώτερ� εαυτ� τ�υς κι αυτ� είναιτ� μ�ιρ�λ�ι.

0ε�ωρί$ω απ’ αρ�ής για απ�&υγήσυγ�ύσεων: άλλ� τ� μ�ιρ�λ�ι π�υείναι απ�κλειστικά θρηνητικ� κι άλ-λ� τ� τραγ�υδ�μ�ιρ�λ�ι. Aν και τ�δεύτερ� έ�ει γενεσι�υργ� πυρήνατ� πρώτ� και σπάνια π�ιείται αυτ�-ν�μ�, έ��υν δια&�ρά. Γιατί τ� τρα-γ�υδ�μ�ιρ�λ�ι είναι τραγ�ύδι. Λέ-γεται σε γλέντι και μάλιστα στ� τέ-λ�ς π�υ "γαίνει � εσώτερ�ς ψυ�ι-κ�ς κ�σμ�ς στην «επι&άνεια», η η-δυπάθεια π�υ υπάρ�ει κατα�ωνια-σμένη στην ψυ�ή τ�υ.

Oντας "αρύ και άκρως σ�"αρ�, έ-��ντας τα ατ�&ια μανιάτικα γνωρί-σματα (την αν�θευτη αρ�αϊκή γλώσ-σα, τ� πανάρ�αι� ιαμ"ικ� μέτρ�, τ�νμακρ�συρτ� τ�ν�), ανήκει στα εντε-λώς ιδιαίτερα πράγματα τ�υ Mανιά-τη. Δεν είναι για τ� ευρύ κ�ιν�.

Aν τ� μ�ιρ�λ�ι τ�υ θρήν�υ είναιέκρη#η ψυ�ής, για τη συγκεκριμένηλύπη, τ� τραγ�υδ�μ�ιρ�λ�ϊ δεν εί-ναι έκρη#η, αλλά «αναλίγωμα» τ�υεσώτερ�υ π�ν�υ, τ�υ «καημ�ύ» π�υείναι διά�υτα σε �λα τα ελληνικάτραγ�ύδια λίγ�-π�λύ, σε παλιά καισε νέα, σε δηλωτικά και «λαϊκά», α-κ�μα και σε ναν�υρίσματα και υμέ-ναια ("λ. τα "ι"λία μ�υ «M�ιρ�λ�γιαM. Mάνης και «Tραγ�ύδια N. Πελ�-π�ννήσ�υ»). Γι’ αυτ� η θεματ�λ�γίατων μ�ιρ�λ�γιών είναι π�λυπ�ίκιλη.Πρ�τιμώνται �μως �σα έ��υν θέμα

με εσωτερικ� ν�ημα και μ�ρ&ή άψ�-γη μες στ�ν λιτ� πλ�ύτ� της, έτσιπ�υ να «διδάσκει π�ιητικά τα αν-θρώπινα», απ’ τ� πάθ�ς ώς την ηθ�-γρα&ία και την κ�ινωνι�λ�γία. Oπωςαυτ� τ�υ Δήμ�υ (1900):

Oντα επρωτ�κακ�ύργησε� Δήμ�ς τ� καλ� παιδίήτανε δεκ��τώ �ρ�ν�ύκαι έκαμε �ρ�ν�υς δεκατρείςστα κάγκελα τη υλακής.Kι απ’ �ντε έσωσ’ η π�ινήκαι �γήκε απ� τη υλακή— Δήμ�, ν’ α ήσεις τ’ άρματα,να παρατήσεις τα κακά.Γιατί έκαμες π�λλ�ύς ��τρ�ύςστη γ K�ίτα και στ�υ Kαλ�νι�ύς.Aπ’ α ρ�μή των εκλ�γώκαλαμπαλίκι τη ρ�υγ�ς� Δήμ�ς π�ύ�ε αντασμ�απά στ� μ πύργ� ανέ�ηκεκαι κρ�ει μία ντ�υ εκιά.T� Γιάννη τ�ν εσκ�τωσετ� Γιάννη τ� μελιγαλά.Kαι "αναγι�μωσε τ� γκρακαι κρ�ει κι άλλη ντ�υ εκιάτ�ν αστυν�μ� ελά�ωσετ� ’να τ�υ �έρι τ�ύκ�ψε.T�ν ά ησε σημαϊδιακ�να �ρέσκεται θυμητικ�σ’ �λ� τ�υ τ� παππ�υδικ�.Kι έδωσε μία κι έ υγεκαι εϊδιάη απάν�υ στα ��υνά.Kι � �ργισμέν�ς � παπάςαπά στ� μ πύργ� ανέ�ηκεκαι τρά�ι�ε τα γένεια τ�υ:

— Aμ π�ύ είστε τα παιδιά μ�υ;παιδία μ�υ κι ανήπ�ια μ�υ.Oλα να μ’ αγρ�ικήσετεκι �λα τ� γκρα να πάρετετ� Δημ� να σκ�τώσετετ� Γιάννη να δικηώσετε.O Δήμ�ς πάει στ� B�υνίμε δί�ως νά�ει "ε�γαρτήA(ν) δεν τ�νε σκ�τώστετ� Δήμ� τ�υ T�ανιά�υνετη γ κατάρα μ�υ νά�ετε!Πέντε γαϊδιάρ�ι μ�υσ�υλ�ίστ�υ Nτε�ερίκ� τ� καμπί:εκάμασι γερ�ντικήπ�ί�νε να σκ�τώσ�υσιτ� Δήμ� νη τ� Γκηταρά.

— T� Δήμ� τ� μ παλληκαρά.Tι α(ν) μείνει � Δήμ�ς στη �ωήδεν έ��με ανα��υή.Tι � Γκηταράς α(ν) σκ�τωθείμε δέκα θε να δικηωθεί.Z�ύστησα και αρματώθησα� Λίας με τ� Θ�δωρήκαι τ�υ παπά �ι δύ� γι�ικαι εϊδιάησα απάν�υ στ� B�υνίκαι κει �ωσία εστήσασι.Nα σ�υ κι � Δήμ�ς κι έρ�εταιμα�ί με τη γυναίκα τ�υ.Kα�άλλα στ� μ�υλάρι τ�υ"�πί��υ τ� �ευγάρι τ�υ.+ε��ύστη τη λ�υρίδα τ�υκαι ε"α�αλώθηκε τ� γκρα.— Πάρε, γυναίκα, τ’ άρματακαι κρέμασ� τα αψηλάε τ�ύ στην αγρι�γκ�ριτσά.Aστραψε η πρώτη μπαταϊριά

τ� Δήμ� ελα�ώσασι.— Φέρε, γυναίκα, τ’ άρματανα ντ�ύνε πέσ�υ απ� κ�ντά.Oτι π�υ έπ�ιασε τ� γκραάστραψ’ η άλλη μπαταϊριάτ� πήρε κατακέ αλα.T� Δήμ� εσκ�τώσασιτ� Γιάννη εδικηώσασι.]Eκ&ρά$εται η περη&άνεια, τ� πά-

θ�ς της εκδίκησης, τ� έθιμ� της Γε-ρ�ντικής και η λύση: «δι’ ελέ�υ και&�"�υ περαίν�υσα την των τ�ι�ύτωνπαθημάτων κάθαρσιν».

Oπως η «I&ιγένεια εν Tαύρ�ις»διηγείται τ’ �νειρ� της: πώς έγινεσεισμ�ς στ� σπίτι της στ� Aργ�ς κι �-λα γκρεμίστηκαν ε#�ν απ� μια κ�λώ-να π�υ έμεινε �ρθια και την ταυτί$ειμε τ�ν Oρέστη. Eτσι και η KυριακήMπ�υρδάκ�υ – Γρηγ�ρακάκη, α-γράμματη, α&�ύ ύστερα απ� επιδη-μία εί�ε, πριν �ρ�νια, �άσει τα αδέλ-&ια και τη μάννα της, τ� 1930 πεθαί-νει κι � πατέρας της α&ήν�ντάς τηνπεντάρ&ανη.

Tη νύ�τα την ε�τεσινήαναταρά�τηκεν η γηςκι εγίνηκ’ ανακύλησηστ� σπίτι τ�υ πατέρα μ�υτα θέμελια εί�αν κλ�νιστείμα τώρα πάει κι η σκεπή......................................Φύση"’ ένας Nτελή B�ριάςκαι πήρε στάρι κι ά�ι�υρακαι τίπ�τα δεν ά ηκε.M�ν’ (έ)να κ�υκάκι αγρι� ακήπ�ναι αρμάκι κι αλ�ή:Tη μαυρισμένη Kυϊριακήπ�υ κάλλια ήτα να μη �ει.Oπως �λη η μανιάτικη ψυ��σύνθε-

ση και κ�υλτ�ύρα είναι πρωτ�γενήςκι αρ�έγ�νη για �,τι ελληνικ�, έτσικαι στα μ�ιρ�λ�για, η π�ίηση "ρίσκε-ται εν σπέρματι και εν δυνάμει για ναπαρα�θεί, μετά απ� κάπ�ι� στάδι�λαϊκής επε#εργασίας, ένα δημ�τικ�τραγ�ύδι π�υ μπ�ρεί γρήγ�ρα να γί-νει πανελλήνι�. Γιατί τ� 8σύλλα"�μανιάτικ� μ�ιρ�λ�ι μεταπ�ιείται ευ-κ�λ�τατα στ�ν νεώτερ� σε μ�ρ&ήδεκαπεντασύλλα"�, �ταν απ� 2 στί-��υς (8+8=16) α&αιρέσ�υμε τ�ν τε-λευταί� π�δα.

Bλέπ�υμε, λ�ιπ�ν, �τι � αισθητι-κ�ς πυρήνας π�υ γέννησε τ� δημ�τι-κ� τραγ�ύδι στην πι� πανελλήνιαμ�ρ&ή τ�υ, τ�ν δεκαπεντασύλλα"�,επι"ιώνει στη Mάνη στην αρ�έγ�νημ�ρ&ή τ�υ, �πως επι"ίωσαν και τ�σαάλλα αρ�αϊκά π�λιτιστικά και κ�ινω-νικά &αιν�μενα στ�ν άγι� αυτ� τ�π�.

T�υ Στρατή Mυρι�ήλη

...O TOΠOΣ αυτ�ς είναι η αμάλαγηπηγή της νε�ελληνικής τραγω-δίας. Kαι η νε�ελληνική θεατρικήτέ�νη την αγν�εί. Eκεί παρευρέ-θηκα στ� ανατρι�ιαστικ� μ�ιρ�λ�ιπ�υ είναι � πι� υψηλ�ς κ�μμ�ς.

Eίδα αυτή την τρ�μερή, τη στε-νή ανταπ�κριση των ανθρώπωνπ�υ πέθαναν, και �μως απ� κεικάτ�υ, απ� τ�ν ασ&�δελ�ν λει-μώνα π�υ είναι τ� "ασίλει� τωνσκιών, κιν�ύν τη μ�ίρα και τα πά-θη των $ωντανών, και κατευθύ-ν�υν τις πρά#εις και τ�υς στ��α-σμ�ύς τ�υς με τ�ν αδιάσειστ�ν�μ� της μ�ίρας και της Nεμέσε-

ως, π�υ κυ"ερνά την αρ�αία τρα-γωδία.

Aκ�υσα τις γυναίκες της Mά-νης, με κείνα τα αυστηρά πρ�σω-πα και τα &λ�γερά μάτια, να κ�υ-"εντιά$�υν τραγ�υδιστά με τ�υςνεκρ�ύς, να �τυπ�ύν με τη σκλη-ρή παλάμη τ�υς τ� ��ρταριασμέ-ν� �ώμα των τά&ων και να τ�υςκαλ�ύν παρακαλεστικά, να τ�υςκαλ�ύν πρ�στα�τικά, ν’ ανέ"�υναπ� τ�ν Aδη και να τ�υς απ�κρι-θ�ύν στις μεγάλες απ�ρίες της$ωής, �πως � ��ρ�ς των Περσώνστη σκην�θεσία τ�υ P�ντήρη.

Kαι θυμήθηκα με �ίκτ� τ�υςAθηναί�υς δραματ�γρά&�υς, π�υεπι�είρησαν να γράψ�υν τραγω-

δία και ν’ ανε"άσ�υν ��ρ� γυναι-κών, �ωρίς να πάνε πρώτα να $ή-σ�υν ανάμεσα σ’ αυτ�ν τ�ν ελλη-ν�κ�σμ�, π�υ τα στ�ι�εία τηςτραγωδίας είναι ακ�μα �λ�$ώντα-να στ�ι�εία της κ�ινωνικής τ�υς$ωής και της καθημερινής τ�υσ�έσεως με τη μ�ίρα και με τ� θά-νατ�, με την αγάπη και με τ� �ρέ-�ς. Kαι με τ� μίσ�ς.

Mε τ� μίσ�ς τ� Mανιάτικ�, π�υδεν στ�μώνει παρά μ�νά�α σανπέσει έν�πλ� τ� �έρι της Nεμέσε-ως (...).

(Aπ�σπασμα απ� τ� τα"ιδιωτικ� «Tα καπ�ύ-λια τ�υ λι�νταρι�ύ» π�υ περιλαμ�άνεται στ� έρ-γ� τ�υ συγγρα έα «Aπ’ την Eλλάδα», Eκδ�σεις«Eστία»).

Πηγή της νεελληνικής τραγωδίας

AΦIEPΩMA

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

Oι πειρατές της MάνηςOπως και στη στεριά, �ι Mανιάτες π�λέμησαν στη θάλασσα τ�ν T�ύρκ� κατακτητή

T�υ Kυριάκ�υ Kάσση

AΠO TH �αθιά αρ�αι�τητα ώς τ�νπρ�ηγ�ύμεν� αιώνα στα «περάσμα-τα» και στις «κα�άτ�ες» των κά�ωντων μεσ�γειακών ακτών ανθ�ύσε ηπειρατεία. Aλλ�τε με την πραγματι-κή ένν�ιά της, δηλ. την καταδρ�μήμε πλ�ί� με σκ�π� τη ληστεία στηναν�ι�τή θάλασσα κι άλλ�τε με τηνένν�ια της ληστ�πειρατείας π�υ γι-ν�ταν με ε��ρμηση σε διερ��μενασκά�η απ� τις ακτές.

Hδη απ� την επ��ή τ�υ Πτ�λεμαί-�υ τ�υ Φιλάδελ��υ έγιναν ειδικέςεπι�ειρήσεις για την πάτα"η τηςπειρατείας στην Aνατ. Mεσ�γει� καιτ� Aιγαί�. Aργ�τερα � Π�μπήι�ς μεπαρέα και τ�ν νεαρ� Mάρκ� Aντώ-νι� κατέστη � τρ�μερ�ς διώκτηςτων πειρατών στην ίδια περι��ή, α-��ύ ε"�ντωσε �ιλιάδες απ’ αυτ�ύς,αρ�ής γεν�μένης απ� την Kιλικία έ-ως τα στενά των Kυθήρων και τηςΣικελίας. H Mάνη εί�ε υπερπληθυ-σμ� ήδη απ� τ�υς ελληνιστικ�ύς�ρ�ν�υς, γιατί τ� Tαίναρ� εί�ε κα-ταστεί τ�π�ς συγκέντρωσης Eλλή-νων μισθ���ρων.

T� πρ��λημα της διατρ��ής τωνμισθ���ρων αυτών κατά την παρα-μ�νή τ�υς στ� Tαίναρ� και ώσπ�υνα «�ρ�υν δ�υλειά» στρατ�λ�γ�ύ-μεν�ι, επ�μεν� ήταν να �δηγήσει σ’έναν απλ� τρ�π� λύσης τ�υ: τη λη-στ�πειρατεία.

Aλλά κυρίως κατά την περί�δ�της Φραγκ�κρατίας και μετά τιςΣταυρ���ρίες, η Aνατ�λική Mεσ�-γει�ς (Kύπρ�ς, P�δ�ς, Nησιά αρ�ι-πελάγ�υς, Kρήτη, Mάνη, Eπτάνη-σα) έγιναν έδρες ή �ρμητήρια πει-ρατών.

Θαλασσιν�ί κλέ�τες

Oι πειρατές της Mάνης �πως και �ικλέ�τες των ��υνών δεν ήταν άλλ�απ� περή�αν�υς και αδάμαστ�υςμα�ητές της ελευθερίας. Tα πι� α"ι�-μα�α στ�ι�εία τ�υ σκλα�ωμέν�υ γέ-ν�υς. Δεν ήταν απλώς «πειρατές» �ιMανιάτες αυτ�ί π�υ �τυπώντας τατ�υρκικά πλ�ία τα �π�ία π�λι�ρκ�ύ-σαν την Kρήτη έκαναν ��ηθητικ� α-ντιπερισπασμ� �άριν των Bενετών(1646-1667). Nύ�τα επιτέθηκαν στ�ντ�υρκικ� στ�λ� π�λλές ��ρές.

Πυρπ�λ�ύσαν κάτω απ’ την κ�λα-ση των καν�νιών. Γι’ αυτ� � A�μέτ Kι-�υπρ�υλής, � �ε�ύρης, �ταν κατέλα-�ε την Kρήτη, έτα"ε διπλ� μισθ� σε�σ�υς θα τ�ν ��ηθ�ύσαν να καταλά-�ει τη Mάνη.

Kι έστειλε τ�ν αγρι�τερ� πειρατήτ�ν Mωαμεθανών, τ�ν τρ�μ� τηςMεσ�γεί�υ, τ�ν περι��ητ� XασάνMπαμπά, κάν�ντάς τ�ν γενικ� ναύ-αρ�� των ναυτικών δυνάμεων τηςYψηλής Πύλης, με στ�λ� και τ� τρ�-

μερ� ασκέρι τ�υ, διατά��ντάς τ�ν ήνα υπ�τά"ει τ�υς Mανιάτες ή νατ�υς ε"α�ανίσει. Aλλά δεν ήταν γρα-�τ� τ�υ να πατήσει την Aγια Γη. OιMανιάτες τ�ν νίκησαν και τ�υ πήρανκαι δύ� πλ�ία!

Oι θαλασσιν�ί αυτ�ί έκαναν πειρα-τεία σαν αντίσταση - εκδίκηση πρ�ςτ�ν δυνάστη τ�υς ή τ�υς �ίλ�υς τ�υμε συνθήκες τύπ�υ Iεράς Συμμα�ίας.

Tα �ριστιανικά πληρώματα τα με-τα�ειρί��νταν ανάλ�γα με την σ�έσηκαι τη συμπερι��ρά τ�υ κράτ�υςτ�υς πρ�ς τ�υς Eλληνες.

Oι ε�αιρέσεις

Oπωσδήπ�τε υπήρ"αν και μεμ�νω-μένες ατ�μικές περιπτώσεις �ιαι�τή-των για πρ�σωπικές αντεκδικήσεις ήκαι άτ�μα (της Mάνης ή άλλων περι�-�ών ελληνικών) π�υ δεν εί�αν ιερ�και �σι� και δεν αγωνί��νταν για άλ-λ� σκ�π� πέρα απ� την ιδι�τέλειάτ�υς. Aλλά αυτ�ί ήταν ε"αίρεση καιδεν εί�αν εκτίμηση �ύτε απ� τ�υςπ�λύ �ικεί�υς τ�υς. Π.�. η γυναίκατ�υ K�υρσάρ�υ Nικ�λ� Σάσσαρη λέ-ει �ταν έμαθε τ� θάνατ� τ�υ (περί-π�υ 1815-1825):

Mια σκ�λη και μια Kυϊριακήλ ύστηκα κι ε�τενίστηκακαι στ γυαλί εγυαλίστηκαMία μπρατσέρα αγνάντεψεστ γ κά� τ υ Mαυρ�σπηλι υ.Mαύρα ήτα τα πανία τηςμαύρα και τα κ υπία της.Oσ να ντ συν ηθ ύ (= αντιλη�θώ)τη σκάλα για να κατε� ύγι�μισ’ η μάντρα κι η για�λήάλλ ι κ υκι ί κι άλλ ι στρα� ί�αϊμέν ι κι λ αίματ ι.Kι έλειπε μ�ν Nικ λ�ς.Eσκ υ�α δυνατή �ωνή:— Kαλώς τ υς, καλώς ήρθατε,αμ’ π ’ ναι Kαπετάνι "ας;— Eκεί στη Mαύρη Θάλασσα,εκεί εσυναπαντέθημαμε τριά καρά�για τ ύρκικαKι ι T ύρκ ι τ’ άν μα σκυλιάερί�ασι τη μπαταϊριά.Σκ τώθη Mαυρ Nικ λ�ςσκ τώθη Kαπετάνι μας.— Eί�ητα και καλά παθες,�ρε μ ν μάτη Nικ λ�,τι " έσκ υ"α τ ψυ�ικ�·μη μ πάεις κ υρσάρ ς και " υρμπάςμη μ πάεις να γδύνεις τα �τω�ά.

«Tα Kακα��ύλια»

O άριστ�ς γνώστης της ελληνικήςναυτικής ιστ�ρίας και ε"αίρετ�ς θαλασ-σ�γρά��ς Kωνστ. Pάδ�ς στ� διήγημάτ�υ «Tα Kακα��ύλια» παρ�υσιά�ει ταπράγματα �πως πραγματικά ήταν.

T� θέμα τ�υ διηγήματ�ς:«Eνα �έν� καράι ε�ωκ�ίλει στ�

λιμάνι Π�ρτ�κάλι� της Mάνης. Oιγύρω ντ�πι�ι λιμ�κτ�ν�ύν απ� α��-ρία κι αν�μρία �τυπημέν�ι απ� στε-ριάς... Παιδιά και γέρ�ι πεθαίν�υν α-ράδα... T� διαγ�ύμισμα τ�υ �έν�υκαραι�ύ στερνή τ�υς ελπίδα... T�καταλαμάν�υν με γι�υρ�ύσι... Mέ-σα �μως ρίσκ�υν πρ�σ�υγες γυ-ναικ�παιδα απ� κάπ�ι�ν π�λεμ� τηςΔ. Eυρώπης, π�υ λιμ�κτ�ν�ύν πε-ρισσ�τερ� απ� εκείν�υς... Kι απ��α-σί"�υν να τ�υς ταΐσ�υν και περιθάλ-ψ�υν μ�ιρά"�ντάς τ�υς και τ� στερ-ν� �ερ�κ�μματ� π�υ εί�αν!».

Aπ� την επ��ή των πατέρα και γι�υΛακώνων Θαλασσ�μά�ων Λά�αρη καιτ�υ Eυρυκλή, ώς τ� 1821, η Mάνη,στην καρδιά της Mεσ�γεί�υ, απ�δει-�νε περίτρανα πως � Eλληνισμ�ς δενέ�υγε π�τέ απ� την κ�ιτίδα τ�υ καιπως «τα δα�τυλίδια αν έπεσαν, τα δά-�τυλα τ�υ στέκ�υν».

Π�ρτ� Kάγι�. Bρίσκεται στη ν�τι�ανατ�λική άκρη της λακωνικής �ερσ�νήσ�υ. H περι��ή ήταν κατ�ικημένη στην αρ�αι�τη-τα και σήμερα διατηρείται μικρ�ς �ικισμ�ς. T� κάστρ�, απ� τ� �π�ί� δεν σώ��νται σήμερα παρά ερείπια, κτίστηκε απ� τ�νΓ�υλιέλμ� Bιλλεαρδ�υΐν� με σκ�π� μα�ί με τ� κάστρ� τ�υ Πασσα�ά να ελέγ�ει και τις ακτές απ� τις πειρατικές επιδρ�μές.

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 23

AΦIEPΩMA

Oι �υ�αντινές εκκλησίεςTα μ�ναδικά μαρμάρινα και �ύλινα τέμπλα και �ι ε�αιρετικής τέ�νης τ�ι��γρα�ίες

Aπ� τις σπ�υδαι�τερες εκκλησίες στη Mέσα Mάνη είναι � να�ς των Aγίων Σεργί�υ και Bάκ��υ (Tρ�υλωτή) της Kίττας (αρ�ές 12�υ αι.).

T�υ N.B. Δρανδάκη

Oμ�τιμ�υ καθηγητή της Bυ�αντινήςAρ�αι�λ�γίας στ� Πανεπιστήμι� Aθηνών

H MANH, περι��ή απ�μερη, ρα�ώ-δης και δυσπρ�σιτη άργησε να επι-σύρει τ� ενδια�έρ�ν των αρ�αι�λ�-γων. T� μεγαλύτερ� τμήμα της ανή-κει στ� ν�μ� Λακωνίας, αλλά απ�τ�υς ντ�πι�υς � �ώρ�ς της διακρίνε-ται σε Mέσα Mάνη ή απ�σκιαδερή,Kάτω Mάνη ή πρ�σηλιακή και E�ωMάνη π�υ υπάγεται σήμερα στ� N�-

μ� Mεσσηνίας. Kαθώς δεν κατ�ική-θηκε π�τέ απ� T�ύρκ�υς, η Mάνηδιέσωσε τα υ!αντινά, �ριστιανικάτης μνημεία. Kαι είναι π�λλά, περισ-σ�τερα απ� �σα συναντ�ύμε σε άλλατμήματα της Eλλάδ�ς. Aπ� τις τρειςυπ�διαιρέσεις, πι� π�λλά ρίσκ�υμεστη Mέσα Mάνη.

Παλι�τερα πίστευαν πως η Mάνηάργησε να ασπασθεί τ�ν �ριστιανι-σμ�. Δέ��νταν �τι τ�ύτ� γίνηκε μ�-λις τ�ν 9� αι., �ταν ασίλευε στ� Bυ-!άντι� � Bασίλει�ς A΄ � Mακεδ�νας.

Oμως �ι πρ�σ�ατες ανασκα�ές έ-δει�αν πως η γνώμη ήταν λαθεμένη.H αρ�αι�λ�γική έρευνα έ�ερε στ��ως παλαι��ριστιανικές ασιλικέςτ�υ πέμπτ�υ και έκτ�υ αιώνα στηναρ�αία Kαινήπ�λη, σήμερινή Kυπά-ρισσ� κι ακ�μη στα �ωριά Aλυκα καιΠαλι��ωρα, στ� ακρωτήρι Tηγάνι καιστ� Γύθει�, την πρωτεύ�υσα τηςMάνης.

Στη Mέση Mάνη επισημάνθηκε να-�ς, � Aγι�ς Πρ�κ�πι�ς, π�υ τα υπ�-λείμματα των παλαι�τερων τ�ι��-

γρα�ιών τ�υ ανάγ�νται στην περί�-δ� της εικ�ν�μα�ίας.

Π�λλές μικρές εκκλησίες τ�υ τ�-π�υ, �τισμένες με τε�ρ�ύς �γκ�λι-θ�υς, αρκετές ��ρές δί�ως πηλ�στ�υς αρμ�ύς, δεν �ε�ωρί!�υν απ�τ�υς ρι!ιμι�ύς ρά��υς. Oι π�λλέςείναι μ�ν�κάμαρες. Yπάρ��υν �μωςκαι μεγαλύτερες, συνθετ�τερων αρ-�ιτεκτ�νικών τύπων, σταυρ�ειδείς,τρ�υλαίες, με δύ� ή τέσσερις κ�λώ-νες, κτίσματα ίσως αρ��ντων, γαι�-

Συνέ�εια στην 24η σελίδα

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

κτημ�νων τ�υ τ�π�υ. E��υν μαρμά-ριν�υς, ανάγλυπτ�υς διακ�σμητι-κ�ύς ελκυστήρες, μ�ναδικ�ύς στηνEλλάδα και τέμπλα μαρμάρινα, ανά-γλυπτα, διαλυμένα σήμερα, �ράτων αρ�αι�κάπηλων, καθώς �ι να�ί ρίσκ�νται α�ύλακτ�ι σε έρημα τώ-ρα �ωριά. Eπιτέλ�υς είναι καιρ�ς ταγλυπτά αυτά να συγκεντρωθ�ύν σεM�υσεί�, π�υ θα ιδρυθεί στ�ν τ�π�.Eνας πρ�εδρ�ς της K�ιν�τητας Aρε-�π�λεως εί�εν άλλ�τε πρ�σ�έρειστην Aρ�αι�λ�γική Yπηρεσία ένακ�ιν�τικ� πύργ� με ευρύ�ωρη αυλήυπ� τ�ν �ρ� η υπηρεσία να τ�ν επι-σκευάσει και να γίνει M�υσεί�. Δι��-γνωμίες στ� τ�τε Aρ�αι�λ�γικ� Συμ- �ύλι� επέτρεψαν στ�ν Mανιάτη –ε-κείνη την επ��ή– Γενικ� ΓραμματέαT�υρισμ�ύ να τ�ν αναστηλώσει, με-τα άλλ�ντάς τ�ν σε �ενώνα. Eτσι ηMάνη μένει ακ�μη �ωρίς M�υσεί�.

Aπ� τις σπ�υδαι�τερες εκκλησίεςτ�υ τ�π�υ είναι στη Mέσα Mάνη �Σωτήρας της Γαρδενίτσας, � Aϊ-Στράτηγ�ς Mπ�υλαριών, � Aγι�ςΣέργι�ς και Bάκ��ς (Tρ�υλωτή) τηςKίττας, �ι Aσώματ�ι στ� �υν� Xελι-δ�νι, �ι Tα�ιάρ�ες τ�υ Γκλέ!�υ καιτης Xαρ�ύδας, η Aγ. Bαρ άρα τ�υ�ωρι�ύ Eρημ�ς, η Eπισκ�πή κ�ντάστ�ν συν�ικισμ� Aϊ-Γιώργης, � Aγι�ςΔημήτρι�ς Λίμπερδ�υ στην KάτωMάνη και στην E�ω Mάνη � κ�υκλί-στικ�ς να�ς της Mεταμ�ρ�ώσεωςστη N�μιτ!ή με τα περίεργης γλυ-πτής διακ�σμησης επιθήματα τωνκι�νων τ�υ, �ι να�ί τ�υ Aγί�υ Nικ�-λά�υ Kαμπινάρη στην Πλάτσα, τ�υAγί�υ Πέτρ�υ και τ�υ Aϊ-Γιάννη στηMεγάλη Kαστάνια.

Aς σημειωθεί πως τα μαρμάρινατέμπλα μερικών απ� τ�υς να�ύς αυ-τ�ύς είναι μ�ναδικά στ�ν ελλαδικ��ώρ� κατά τ�ν τύπ� τ�υς. Π�λλές υ!αντινές εκκλησίες της Mάνηςδιασώ!�υν τις τ�ι��γρα�ίες των.Aπ� τ�ν δέκατ� αιώνα � Aγι�ς Πέ-τρ�ς της Παλι��ωρας, � Aγι�ς Πα-ντελεήμων των Mπ�υλαριών, �Aγι�ς Φίλιππ�ς των K�ρ�γωνιάνικων(της πρ�σηλιακής Mάνης), απ� τ�τέλ�ς τ�υ 12�υ αι. � Aϊ- Στράτηγ�ς(Mι�αήλ Aρ�ιστράτηγ�ς) Mπ�υλα-ριών, γύρω στα 1200 � να�ς της Eπι-σκ�πής με τις ωραίες, μάλλ�ν Kων-σταντιν�υπ�λίτικες τ�ι��γρα�ίες(εικ. 2, 3), εκ των �π�ίων π�λλές καιεν μέρει ασυνήθιστες είναι εμπνευ-σμένες απ� τ� συνα�άρι τ�υ Aγί�υΓεωργί�υ, στ�ν �π�ί� ήταν α�ιερω-μέν�ς � να�ς.

O αριθμ�ς των τ�ι��γρα�ιών αυ-�άνει κατά τ�ν 13� αι. Φαίνεται πωςεκείνα τα �ρ�νια πλήθυναν �ι κάτ�ι-κ�ι της περι��ής. Iσως στ�ν δυσπρ�-σιτ� τ�π� κατέ�υγαν κάτ�ικ�ι τηςάλλης Πελ�π�ννήσ�υ, απ��εύγ�-ντας την Φραγκική κατάκτηση.

T�ι��γρα�ίες

Oι τ�ι��γρα�ίες τ�υ Aγί�υ Πέ-τρ�υ Γαρδενίτσας των αρ�ών τ�υ13�υ αι. διακρίν�νται για τη λαϊκήσ��ία τ�υς, ενώ �ι Aπ�στ�λ�ι τηςAνάληψης τ�υ ερημικ�ύ να�ύ τηςAγήτριας (Oδηγήτριας), κ�ντά στ�μικρ� �ωρι� της Aγίας Kυριακής, θυ-μί!�υν τ�υς μεγάλης υ!αντινής τέ-�νης Aπ�στ�λ�υς στ�ν τρ�ύλ� τ�υνα�ύ των Aγίων Aπ�στ�λων στ� Pecτης Σερ ίας.

Kαλής τέ�νης τ�ι��γρα�ίες είναικαι �σες διακ�σμ�ύν τ�ν Aγι� Γεώρ-γι� της Kαρύνιας (1281), ενώ δεν υ-στερ�ύν π�λύ �ι σω!�μενες στ� αυ-

τ�τελές εκκλησάκι των Aγίων Aναρ-γύρων Kηπ�ύλας (1265), έργ� τ�υ ι-στ�ρι�γρά��υ Nικ�λά�υ και τ�υ αυ-ταδέλ��υ και μαθητή τ�υ Θε�δώρ�υ«απ� �ώρας Pετ!ήτ!ας». O να�ς έγι-νε απ� τις δωρεές π�λλών ιερέωνκαι πτω�ών �ωρικών, π�υ συνεισέ-�εραν � καθένας ακ�μη και «ήμισυν�μισμα». Δωρητές άλλ�υ να�ύ, τ�υMι�αήλ Aρ�αγγέλ�υ στ� �ωρι� Π�-λεμίτας (1278) πρ�σέ�εραν για τ�να� κι ένα δένδρ�, «ελαίαν μίαν».Aυτές �ι πενι�ρές πρ�σ��ρές λένεπ�λλά για την �ικ�ν�μική κατάστασητων κατ�ίκων της περι��ής.

Iδιαίτερ�υ ενδια�έρ�ντ�ς είναι �ιτ�ι��γρα�ίες τ�υ να�ύ των AγίωνΘε�δώρων Kα�ι�νας, για τις �π�ίες�ρ�ντισεν � επίσκ�π�ς Bελιγ�στήςΓεώργι�ς. Kατά τ� 1263 στάλθηκεναπ� την Kωνσταντιν�ύπ�λη στ� Mω-ρηά � αδελ��ς τ�υ αυτ�κράτ�ρα Mι-�αήλ Παλαι�λ�γ�υ σε αστ�κράτωρKωνσταντίν�ς, για να διώ�ει τ�υςΦράγκ�υς απ� την Πελ�π�ννησ�.

O Kωνσταντίν�ς μνημ�νεύεταιστην επιγρα�ή τ�υ να�ύ ως «ηγεμ�-νεύων της Π�λυπ�ννήσ�υ». O αυτ�-κρατ�ρικ�ς πρίγκιπας πρ�σπάθησεστη Mάνη να ε�αγείρει τ�υς κατ�ί-κ�υς εναντί�ν των Φράγκων. Φαίνε-ται πως μετα�ύ των στρατιωτών π�υήρθαν απ� την πρωτεύ�υσα υπήρ-�αν και !ωγρά��ι, π�υ θα διακ�σμη-σαν εκ νέ�υ τ� να� των Aγίων Θε�-δώρων κατά τ� καιν�ύργι� ύ��ς τηςBυ!αντινής !ωγρα�ικής, π�υ �ι σύγ-�ρ�ν�ί μας απ�καλ�ύν αρύ στυλ.

Pεαλί!�υσες τ�ι��γρα�ίες �ε�ω-ρί!�υν και στ� να� τ�υ Aγί�υ Nικ�λά-�υ Πλάτσας, π�υ ανακαίνισε τ� 1338� «πανσέ αστ�ς τ!α�ύσι�ς τ�υδρ�γγ�υ των Mελιγγών Kωνσταντί-ν�ς � Σπανής». Oι Mελιγγ�ί τ�υ Tαϋ-γέτ�υ ήσαν Σλαύ�ι κι έ�ω τη γνώμηπως για τ�ν εκ�ριστιανισμ� τ�υς ερ-γάστηκεν � π�λι�ύ��ς της Σπάρτης�σι�ς Nίκων � Mεταν�είτε. E�αιρετι-κής τέ�νης –θυμί!�υν την Περί λε-πτ� τ�υ Mυστρά, στ� τρίτ� τέταρτ�τ�υ 14�υ αι.– είναι �ι τ�ι��γρα�ίεςτ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στ� �ωρι� τηςMέσα Mάνης Nικάντρι.

Φ�ρητές εικ�νες

Tην παρ�υσία ��ρητών εικ�νων υ!αντινής επ��ής δεν διαπίστωσαστη Mάνη κατά τις π�λύ�ρ�νες έ-ρευνές μ�υ στ�ν τ�π�. Aντίθετα, υ-πάρ��υν εικ�νες μετα υ!αντινών�ρ�νων και μάλιστα ακ�μη και τηςπρώτης τριακ�νταετίας τ�υ 19�υ αι.,�πως είναι τα καλής τέ�νης έργα τ�υλίγ� μυστηριώδ�υς I.Π.M., π�υ �πως�αίνεται ανήκε στη μεγάλη �ικ�γέ-νεια των Mαυρ�μι�αλέων.

Kατά τ�υς �ρ�ν�υς μετά την άλω-ση ε�ακ�λ�υθ�ύσαν στη Mάνη να�τί!�υν π�λλ�ύς να�ύς και να τ�υςδιακ�σμ�ύν με τ�ι��γρα�ίες λαϊκ�ύσυνήθως ύ��υς και μάλιστα αρκετέςμε υπ�γρα�ή των !ωγρά�ων.

O λ�γ�ς γι’ αυτές θα έπαιρνε π�λύμάκρ�ς. Περι�ρί!�μαι να μνημ�νεύ-σω απλά τ�υς να�ύς τ�υ Aγί�υ Σπυ-ρίδωνα στην Kαρδαμύλη, της K�ιμή-σεως στην Πλάτσα, των Aγίων Θε�-δώρων στ�ν Kάμπ� A ίας, τα μ�να-στήρια Nτεκ�ύλ�υ (1765) στ� Oίτυ-λ�, των Aγίων Kωνσταντίν�υ καιEλένης στην Kαστανιά, τ�υ Πρ��ήτηHλία των Kαλλιανέικων, της Φανερω-μένης μετα�ύ Σαϊδ�νας και MεγάληςKαστάνιας, της M�νής Kα ελλάρη.Tέλ�ς πρέπει να λε�θεί �τι π�λλέςεκκλησίες της E�ω Mάνης διασώ-!�υν α�ι�λ�γα �υλ�γλυπτα τέμπλα.

Συνέ�εια απ� την 23η σελίδα

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 25

Nα�ς των Aγίων Θε�δώρων Kα�ι�νας. Oι E�ραί�ι της Bαϊ���ρ�υ και � Xριστ�ς της Kαθ�δ�υ στ�ν Aδη (Aναστάσεως), 1263-64.

Nα�ς της Eπισκ�πής. O Aγι�ς Γ�υρίας (γύρω στα 1200).

Mάνη. Eνας ακ�μη α$ι�λ�γ�ς �υ%αντιν�ς να�ς πρ��άλλει μέσα απ� μια γη γυμνή, ασκητική και στεγνή.

Nα�ς της Eπισκ�πής. Aγγελ�ι της Aναλήψεως (γύρω στ� 1200).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Oι λ�γ�τέ�νες της MάνηςOι κυρι τερ�ι εκπρ σωπ�ι π�υ δημι�ύργησαν και δημι�υργ�ύν κάτω απ τη σκιά τ�υ Tαϋγέτ�υ

Tης Γεωργίας Kακ�ύρ�υ - Xρ�νη,

Φιλ�λ�γ�υ

«Yστερα μεις δεν γεννηθήκαμε για ναγυρί��υμε στα K�λιμπέτσια και τα τέ-τ�ια να γυρεύ�υμε ψή��υς. Aλλ�ι γιατέτ�ια. Oι π�έτες ��ι. (...). Aέρα καθά-ρι� ν’ αναπνέ�υμε. Nερ� τ�υ ιδανικ�ύαθάνατ� να μας π�τί�ει. Mε τιμι�τη να�άμε τ� ψωμί μας και με περη�άνεια,π�υ πρέπει στην ύπαρ�ή μας».

Σπήλι�ς Πασαγιάννης

TO ΘEMA Mάνη και Λ�γ�τε�νία θαμπ�ρ�ύσε να ε�εταστεί απ� τρεις �-πτικές γωνίες. Γνωριμία με τα κείμε-να π�υ περιγρά��υν τη �ύση και τ��αρακτήρα των κατ�ίκων της. E�έτα-ση της επι��λής π�υ ασκεί –αν α-σκεί– � �υσικ�ς αυτ�ς �ώρ�ς στηγρα�ίδα των λ�γ�τε�νών π�υ γεννή-θηκαν και έ#ησαν εκεί. Tέλ�ς, ως κρι-τήρι� της μελέτης να θεωρηθεί η κα-ταγωγή των λ�γ�τε�νών και τ� θέμανα περι�ριστεί στη σύντ�μη παρ�υ-σίαση των δημι�υργών π�υ κατάγ�-νται απ� την ιδι�τυπη αυτή περι��ή.Kλίναμε, για λ�γ�υς πρ�σ��ρ�τε-ρ�υς στις ανάγκες αυτής της παρ�υ-σίασης, πρ�ς την τρίτη δυνατ�τητα.Σ’ αυτή την τρίτη επιλ�γή επι�άλλε-ται να �ρίσ�υμε τ� �ώρ� και τ� �ρ�-ν� μέσα στ�ν �π�ί� θα κινηθ�ύμε.

Eίναι δύσκ�λ� ωστ�σ� να �ρι�θε-τήσ�υμε τ� �ωρ��ρ�ν�, �ταν πρ�-κειται να μιλήσ�υμε για τ�υς λ�γ�τέ-�νες της Mάνης. H Mάνη εν �ώρω,σήμερα, θα μπ�ρ�ύσε να �ρι�θετη-θεί απ� την �ρ�σειρά τ�υ Tαϋγέτ�υ–απ� τ�ν Aλμυρ� έως τ� Tαίναρ�–π�υ απ�τελεί τη σπ�νδυλική τηςστήλη.

H «συν�ριακή» αυτή γραμμή δενγίνεται πάντ�τε σε�αστή απ� τ�υςΛάκωνες. Eίναι π�λλ�ί �ι Γυθειάτες

π�υ �ρί#�υν τη Mάνη απ� τ� Mαυρ�-��ύνι και κάτω απ��εύγ�ντας να �-ν�μάσ�υν τ�υς εαυτ�ύς τ�υς Mα-νιάτες. Oταν �μως �ι Λάκωνες �ρί-σκ�νται και #�υν εκτ�ς των συν�ρωντης Λακωνίας, τ�τε δηλών�υν Mα-νιάτες ακ�μη και �ταν κατάγ�νται α-π� τη Σπάρτη.

Πιστεύω �τι �ι μετακινήσεις αυτέςτων �ωρικών �ρίων της μανιάτικηςγης απ� τ�υς ίδι�υς τ�υς κατ�ίκ�υςτης Λακωνίας ��είλ�νται στην ιδιαι-τερ�τητα π�υ διακρίνει την περι��ήτης Mάνης απ� την υπ�λ�ιπη Λακω-νία (και απ� τη Mεσσηνία, ε��σ�νμέρ�ς της δι�ικητικά υπάγεται σ’ αυ-τ� τ� ν�μ�) και την �π�ία αναγνωρί-#�υν �ι κάτ�ικ�ί της. Iδιαιτερ�τητα�μως π�υ μέσα τ�υς πρ�σμετριέταιως θετική, γι’ αυτ� ενώ � σω�ινισμ�ςτ�υς δεν τ�υς επιτρέπει την παραδ�-

�ή αυτής της ιδιαιτερ�τητας, �σ� κι-ν�ύνται εντ�ς των λακωνικών �ωρι-κών υδάτων, γίνεται απ�δεκτή καιμάλιστα με υπερη�άνεια, �ταν απ�-μακρυνθ�ύν λίγ� απ� αυτά.

Mε την ευρύτερη αυτή ένν�ια δενθα μπ�ρ�ύσαν να ε�αιρεθ�ύν απ� τημανιάτικη λ�γ�τε�νία � Γιάννης Pί-τσ�ς και � Nικη��ρ�ς Bρεττάκ�ς, ανκαι �πως θα δ�ύμε άλλ�ι είναι �ι δε-σμ�ί, και ίσως ισ�υρ�τερ�ι, των δύ�π�ιητών με τη Mάνη.

Σ��λή τ�υ Tαϋγέτ�υ

Aνάλ�γες είναι και �ι δυσκ�λίεςπρ�σδι�ρισμ�ύ τ�υ �ρ�ν�υ ή μάλλ�νπερι�ρισμ�ύ τ�υ γι’ αυτή την παρ�υ-σίαση, ε��σ�ν α�ετηρία απ�τελεί τ�δημ�τικ� τραγ�ύδι, ειδικ�τερα τ�μ�ιρ�λ�γι, και τέρμα τ� τώρα, α��ύ η

Mάνη και σήμερα δίνει τ� λ�γ�τε�νι-κ� της παρ�ν.

Aυτά τα πλατιά �ρια και εν �ώρωκαι εν �ρ�νω υι�θετεί � Γ. Bαλέτας,�ταν �ρί#ει γραμματ�λ�γικά την ε-π�ν�μα#�μενη απ� τ�ν ίδι� Σ��λήτ�υ Tαϋγέτ�υ. Πρ�άγγελ� της σ��-λής θεωρεί, με τα στι��υργήματάτ�υ, τ�ν Nικήτα Nη�άκη, ε�αίρει τησυμ��λή τ�υ Γιάννη Aπ�στ�λάκη καικυρίως τ�υ Nικ�λα�υ Π�λίτη, π�υ μετ� λα�γρα�ικ� τ�υ έργ� δεν στάθη-κε απλώς ένας πρωτ�π�ρ�ς, αλλάπρ�σέ�ερε συγ�ρ�νως και ένα υλικ�εκμεταλλεύσιμ� απ� τ�υς π�ιητέςκαι τ�υς πε#�γρά��υς.

Φυσι�γνωμία

Tα �αρακτηριστικά με τα �π�ία � Γ.Bαλέτας συνθέτει τη �υσι�γνωμίατης σ��λής επιτρέπ�υν, έτσι γενικάπ�υ διαγρά��νται, να εντά��υμεστ�υς κ�λπ�υς της μία σειρά δημι-�υργών π�υ περισσ�τερ� δια�έρ�υνπαρά μ�ιά#�υν μετα�ύ τ�υς, �πως εί-ναι, εκτ�ς απ� �σ�υς ήδη ανα�έρα-με, � Σπήλι�ς και � Kώστας Πασα-γιάννης, � Γιάννης Kαμπύσης, � Kώ-στας Παρ�ρίτης, � Aγις Θέρ�ς, � Mι-�αήλ Mητσάκης, η Mαρία Π�λυδ�ύ-ρη, αλλά και άλλ�ι νεώτερ�ι, �πως �Γ. Φτέρης με την πεντηκ�νταετή δη-μ�σι�γρα�ική και λ�γ�τε�νική δρά-ση (η συμμετ��ή της �ικ�γένειαςTσιμπιδάρ�υ – τ� Γ. Φτέρης είναιψευδώνυμ� τ�υ Γ. Tσιμπιδάρ�υ– σταγράμματα συνε�ί#εται ως τις μέρεςμας), η Πιπίνα Tσιμικάλη π�υ με τη�αθιά της ευρωπαϊκή παιδεία α��-σιώθηκε στην παιδική λ�γ�τε�νία,και να �τάσ�υμε μέ�ρι τ�ν Hλία Kα-πετανάκη και τ�ν Tάκη Παπατσώνη(και σταματάμε στ�υς λ�γ�τέ�νεςπ�υ έ��υν �ύγει απ� κ�ντά μας, για-

O Γιάννης Pίτσ�ς. Oι �αθύτερ�ι δεσμ�ί με τη Mά-νη είναι �ανερ�ί στ� π�ιητικ� τ�υ έργ�.

Nικη��ρ�ς Bρεττάκ�ς. Eνας μεγάλ�ς της μανιάτικης γης. H εκλ�γήτ�υ ως ακαδημαϊκ�ύ κρίθηκε ως μία απ� τις πλέ�ν δίκαιες.

Σπήλι�ς Πασαγιάννης. Σημαντικ�ς εκ-πρ�σωπ�ς των νε�ελληνικών γραμ-μάτων. Yπέρμα"�ς τ�υ δημ�τικισμ�ύ.

(Σ"έδι� A. Λα$αρίδη).

Kώστας Πασαγιάννης. T�ν "αρακτή-ρισαν πι� «γήιν�» σε σ"έση με τ�ναδελ�� τ�υ Σπήλι�. (Σ"έδι� A. Λα-

$αρίδη)

Γεώργι�ς Φτέρης, λ�γ�τε"νικ� ψευ-δώνυμ� τ�υ Γεωργί�υ Tσιμπιδάρ�υ,π�υ �σ� λίγ�ι, αγάπησε την ιδιαίτερη

πατρίδα τ�υ.

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 27

Γύθει�ν. Eδώ έ$ησαν τα ε�η�ικά τ�υς "ρ�νια ως μαθητές � Γιάννης Pίτσ�ς και � Nικη��ρ�ς Bρεττάκ�ς.

τί δια��ρετικά θα έπρεπε να �τά-σ�υμε μέ�ρι τ� M. Στασιν�π�υλ� καιτ� M. Kατσαρ� ή και άλλ�υς ακ�μηλ�γ�τέ�νες π�υ δεν έ��υν �λ�κλη-ρώσει τ� λ�γ�τε�νικ� τ�υς π�ρτρέ-τ�, απ�σιωπώντας και αδικώνταςπ�λλ�ύς απ� αυτ�ύς).

H ενδεικτική αυτή παράθεση των�ν�μάτων θέτει υπ� αμ�ισ�ήτηση,ν�μί#ω, ε�αιτίας της π�ικιλίας και τηςπ�λυμ�ρ�ίας των �αρακτηριστικώνμε τα �π�ία καθίστανται αναγνωρίσι-μ�ι �ι εκπρ�σωπ�ί της και την ύπαρ-�η της σ��λής τ�υς Tαϋγέτ�υ, με τ�ντρ�π� π�υ την �ρι�θετεί � Γ. Bαλέ-τας. O μ�ν�ς �μ�ι�γενής πυρήναςθαρρώ πως πρέπει να ανα#ητηθείστη σύγ�ρ�νη παρ�υσία τ�υ Aπ�στ�-λάκη, τ�υ Π�λίτη, τ�υ Kαμπύση καιτων Πασαγιάννηδων.

H συμ#�λή της MάνηςEπ��ή κ�ινωνικ�ύ ανα�ρασμ�ύ

(κήρυ�η της �ώρας σε πτώ�ευση απ�την κυ�έρνηση Tρικ�ύπη, απ�τυ�ίατ�υ Tρικ�ύπη δυ� �ρ�νια αργ�τεραστις εκλ�γές και πάνω απ’ �λα η κα-ταστρ��ή τ�υ 1897), αλλά και ανα-�ρασμ�ύ στ� �ώρ� της λ�γ�τε�νίας(η παράσταση της «Φαύστας» τ�υ

Bερναρδάκη γίνεται απ�δεκτή με εν-θ�υσιασμ� αλλά και επι�υλά�εις, �P�ΐδης με την ωραία τ�υ καθαρεύ�υ-σα υπεραμύνεται της δημ�τικής, �ινέ�ι λ�γ�τέ�νες επιθυμ�ύν να απαλ-λαγ�ύν απ� τη δεσπ�τεία π�υ ασκείεπάνω τ�υς η μ�ρ�ή τ�υ Παλαμά., τ�κύρ�ς τ�υ Ψυ�άρη, τα ευαγγελικάκαι τα �ρεστειακά, αν και τα τελευ-ταία αυτά γεγ�ν�τα δεν πρ�λα�ε νατα #ήσει � Kαμπύσης, π�υ �μως έ#η-σε την ατμ�σ�αιρα π�υ τα ε�έθρε-ψε), �π�υ �ι λ�γ�τέ�νες αυτ�ί πρω-ταγωνιστ�ύν, ανανεών�υν την τέ�νηκαι συμ�άλλ�υν στην ε�έλι�η της ε-πιστήμης.

O Aπ�στ�λάκης μας έστρεψε στ�Σ�λωμ�. O Π�λίτης στη λα�γρα�ία. OKαμπύσης ως διηγηματ�γρά��ς, θε-ατρικ�ς συγγρα�έας, π�ιητής, μετα-�ραστής, θεωρητικ�ς της τέ�νης καικριτικ�ς πρ�ώθησε τη λ�γ�τε�νικήπ�ρεία τ�υ τ�π�υ. Eθεσε τα θεμέλιαεν�ς θεάτρ�υ π�υ �ιά#εται να παρα-κ�λ�υθήσει τ� ευρωπαϊκ�.

H �ρμητική εισ��λή με τις μετα-�ράσεις τ�υ απ� τις σελίδες των πε-ρι�δικών «Tέ�νη» και «Δι�νυσ�ς»της �ένης λ�γ�τε�νίας, κυρίως τηςγερμανικής και της σκανδικα�ικής,

πρ�καλεί ανησυ�ίες, αντιδράσεις,συ#ητήσεις, μια γ�νιμη αναταρα�ή,π�υ τελικά θα δώσει μια ώθηση στ�θέατρ�, θα τ� �έρει απ� την ε���ήστην π�λη, θα τ� καταστήσει περισ-σ�τερ� κ�ινωνικ�, ιδε�λ�γικ�, ψυ��-γρα�ικ�, �αρακτηριστικά π�υ ανα-γνωρί#ει � Παλαμάς στα δράματα τ�υKαμπύση. Oι Πασαγιάννηδες είναιπρωτ�π�ρ�ι στις τά�εις τ�υ δημ�τι-κισμ�ύ. Σ’ αυτ�ύς, ε� αιτίας των μα-κριών τ�υς μαλλιών –και της γλώσ-σας τ�υς– ��είλεται και η καθιέρωσητ�υ �ρ�υ «μαλλιαρ�ς».

Λεπτές διασυνδέσειςMε τη γη αυτή συνδέ�νται, έστω

και �αλαρ�τερα, π�λλ�ί απ� τ�υς λ�-γ�τέ�νες π�υ ανα�έραμε. H δύναμητ�υ μανιάτικ�υ μ�ιρ�λ�γι�ύ θα κα-θηλώσει τη Mαρία Π�λυδ�ύρη στα�αρ�καμένα σπίτια τ�υ Γυθεί�υ. Δεναπ�κλείεται και με τη δασκάλα τηMανιάτισσα μ�ιρ�λ�γίστρα να έδωσεδιέ��δ� στην ευαισθησία της και ναά�ησε τα συναισθήματά της να πα-λεύ�υν με τ�ν έρωτα και τ� θάνατ�σ’ ένα στί�� α�τιασίδωτ� π�υ �ε�ει-λί#ει απ� π�ν� και πάθ�ς.

O Pίτσ�ς και � Bρεττάκ�ς έ#ησαν

τα ε�η�ικά τ�υς �ρ�νια ως μαθητέςστ� Γύθει�, �π�υ � θάνατ�ς απ�τε-λ�ύσε σημαντικ�τατ� κ�ινωνικ� γε-γ�ν�ς και �π�υ ακ�μη και σήμερα εί-ναι «ντρ�πή» να πάει «άκλαυτ�ς» �νεκρ�ς, �ωρίς δηλαδή να τ�ν απ�-�αιρετήσ�υν με ένα μ�ιρ�λ�γι.

Tα μ�ιρ�λ�για �ι δύ� αυτ�ί π�ιη-τές δεν τα διά�ασαν. Tα έμαθαν α-κ�ύγ�ντάς τα. O άρτι�ς ιαμ�ικ�ςτ�υς �κτασύλλα��ς, � θρηνητικ�ςδιάλ�γ�ς, πέρα απ� κάθε συναισθη-ματικ� �ραγμ�, �πως διε�άγεται α-νάμεσα στην κ�ρυ�αία απ� τις δε-�ιές μ�ιρ�λ�γίστρες π�υ δίνει τ� μ�ι-ρ�λ�γι στην κ�ρυ�αία απ� τις αρι-στερές, υ�αίν�υν με δυσδιάκριτα υ-�άδια και στημ�νια και τ�ν δικ� τ�υςπ�ιητικ� λ�γ�. Παραπέμπ�υμε εδώστ�ν Eπιτά�ι� τ�υ Pίτσ�υ και στ�«M�ιρ�λ�ι» τ�υ Bρεττάκ�υ.

Aυτ�ς είναι ίσως και � ισ�υρ�τε-ρ�ς δεσμ�ς μετα�ύ των λ�γ�τε�νώνπ�υ δημι�ύργησαν και δημι�υργ�ύνκάτω απ� τη σκιά τ�υ Tαϋγέτ�υ. Aυ-τή η δυναμική κίνηση π�υ ανατρέπειτην παράδ�ση, ενώ συγ�ρ�νως κρα-τάει �,τι ά�ι� και #ωνταν�, τη διακρί-νει για να τ� κληρ�δ�τήσει και στηνεπ�μενη γενιά.

AΦIEPΩMA

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

O Nικήτας NηάκηςT�υ E.X. Πασ�άλη

YΠAPXOYN σημαντικ�ί Eλληνες δη-μι�υργ�ί π�υ πέρασαν σ�εδ�ν απα-ρατήρητ�ι απ� την ελληνική γραμμα-τ�λ�γία και τ� έργ� τ�υς ε�ακ�λ�υ-θεί να παραμένει άγνωστ� ή τ� κάλυ-ψε για πάντα η λήθη. Eνας απ� αυ-τ�ύς είναι και � Mανιάτης στι��υρ-γ�ς Nικήτας Nη�άκης, γνωστ�ς καιως Nη�άκ�ς ή Nή��ς.

Π�ι�ι είναι �ι σημαντικ�τερ�ισταθμ�ί στη �ωή τ�υ; Yπήρ�ε μ�ν�στι��υργ�ς ή ένας «δια�ωτιστής»;Hταν μ�ν� δάσκαλ�ς ή ένας αμείλι-κτ�ς κριτής των ηθών και εθίμων τηςιδι�τυπης μανιάτικης �ωής; Π�ιες ή-ταν �ι καταθέσεις τ�υ στην πνευμα-τική τράπε�α;

O Nικήτας Nη�άκης γεννήθηκε τ�1748 (;) στη Mηλιά της Mάνης. Σε νε-αρή ηλικία τ�ν απήγαγαν T�υρκαλ-#αν�ί (μάλλ�ν λίγ� μετά τ� Oρλω�ι-κά, τ� 1770) και �δηγήθηκε διαδ��ι-κά στ�ν Mυστρά, στην Tρίπ�λη, σταKαλά#ρυτα, στ� Aργ�ς, στη Θή#α,στη Λάρισα και στη Θεσσαλ�νίκη.Yστερα απ� π�λλές περιπέτειες #ρέ-θηκε στ� B�υκ�υρέστι, �π�υ πρέπεινα έμεινε περί τα δεκαπέντε �ρ�νιακαι να έλα#ε μ�ρ�ωση, α��ύ στ�υςστί��υς τ�υ παρ�υσιά�εται ως γνώ-στης κλασικής, μεσαιωνικής και νεώ-τερης ιστ�ρίας.

T� 1778 �αναγυρί�ει στη γενέτειράτ�υ, μ�ρ�ωμέν�ς πλέ�ν και �ωτι-σμέν�ς πατριώτης, και θλί#εται γιατην κατάσταση π�υ επικρατεί στ�ντ�π� τ�υ: αντεκδικήσεις, πειρατεία,απαιδευσιά. Eτσι απ��ασί�ει να κάνειτ�ν «δάσκαλ�» στα �ωριά της MέσαMάνης. Aρ�ί�ει να περι�δεύει καιμπ�ρεί να κριθεί περισσ�τερ� ως«δια�ωτιστής» παρά ως ένας απλ�ςδάσκαλ�ς.

Θερμ�ς �παδ�ς τ�υ μεγάλ�υ ηγε-μ�να της Mάνης, T�ανέτ Mπέη Γρη-γ�ράκη, ήρθε τελικά σε αντίθεση τ�-σ� με τ�ν διάδ��� τ�υ τελευταί�υ,Παναγιώτη K�υμανταράκη, �σ� καιμε τ�υς περισσ�τερ�υς κατ�ίκ�υςτης Mάνης. Eτσι, έπειτα απ� �κτώ�ρ�νια περιηγήσεων και διδασκαλίαςστα �ωριά της Mέσα Mάνης, αναγκά-στηκε τ� 1798 να κατα�ύγει στη γει-τ�νική Kαλαμάτα, �π�υ έμεινε περισ-σ�τερ� απ� μια δεκαετία, συνε�ί��-ντας να διδάσκει γρα�ή και ανάγνω-ση. Eπέστρεψε στη Mηλιά και πέθα-νε, ίσως, τ� 1818.

Πρ�σ��ρά

O Nη�άκης έγραψε ιστ�ρικά –π�λιτικά στι��υργήματα (λίγα είναιτα αλληγ�ρικά) σε δεκαπεντασύλ-λα#� ή �κτασύλλα#� �μ�ι�κατάλη-κτ� στί��. H γλώσσα π�υ έγρα�ε �Nη�άκης είναι σα�ώς επηρεασμέ-νη απ� τη «λ�για παράδ�ση» και εί-ναι μικτή δημώδης με ιδιωματι-σμ�ύς, �ραστικ�ύς και γλωσικ�ύς

τύπ�υς της μανιάτικης διαλέκτ�υ.«H σημαντική πρ�σ��ρά τ�υ Nη�ά-

κη», �πως γρά�ει � Λ. Xρηστάκης,«είναι �λ�κληρ� τ� έργ� τ�υ, π�υ α-π�τελείται απ� κείμενα στι��υργημέ-να κατά τέτ�ι� τρ�π� ώστε να είναιευκ�λ�ν�ητα στ� λα�, ιστ�ρικ�ύ, λα-�γρα�ικ�ύ και κ�ινωνι�λ�γικ�ύ πε-ριε��μέν�υ. Aγνωστα και λανθάν�-ντα στ�ι�εία για την ιστ�ρία και τα έ-θιμα της Mάνης τα πληρ���ρ�ύμεθα�ωρίς κ�π� μέσα απ� τα στι��υργή-ματά τ�υ – πάντα “διά στί�ων π�λιτι-κών”. Eθιμα, συνήθειες �ωής, παρ�ι-μίες, λ�γ�παίγνια, ειδήσεις και αγρ�-τικές ή �ικιακές συνήθειες της Mά-νης, καθώς και α�ι�λ�γες �ιλ�σ��ι-κές παρατηρήσεις σ�ετικά με τη �ωήκαι τις συνήθειες των Mανιατών».

Bασικά στι��υργικά έργα τ�υ Nική-τα Nη�άκη, π�υ σώ��νται μέ�ρι σή-μερα, είναι:

� «Iστ�ρία της Mάνης �λης, ήθη,�ωρία και ιντράδες (πρ�ϊ�ντα) αυτήςδιά στί�ων π�λιτικών» (1798). Aπ� τ�έργ� αυτ� μαθαίν�υμε �τι �ι Mανιά-τες θεωρ�ύσαν τ�υς εαυτ�ύς τ�υςαπ�γ�ν�υς των αρ�αίων Σπαρτιατώνκαι πίστευαν �τι �ι πρ�γ�ν�ί τ�υςκατέ�υγαν στ�ν Tαΰγετ� «για να�υλά��υν τη �ωή και την ελευθε-ρία». Eπίσης πληρ���ρ�ύμαστε �τι�λα τα �ωριά της Mάνης, «�π�υ κρα-τ�ύν τα άρματα και την Eλευθερία»,

ήταν 117 και υπάγ�νταν στα τρία με-γάλα διαμερίσματα της �ώρας: τηνKάτω Mάνη, τη Mέσα Mάνη και τηνE�ω Mάνη. Tα κύρια πρ�ϊ�ντα τηςKάτω Mάνης ήταν «#αμ#άκι περισ-σ�ν και #αλανίδι», της E�ω Mάνης«μετά�ι, λάδι περισσ�ν και πριν�κ�κ-κι», και της Mέσα Mάνης «�ρτύκιακαι �ραγκ�συκα».

� «Aπ��αιρετισμ�ς Nικήτ�υ καιθρήν�ς διά στί�ων π�λιτικών �μ�ι�-καταλήκτων» (1798).

� «Διάλ�γ�ι διδασκάλ�υ Nή��υNικήτ�υ και Kακα#�ύλη τιν�ς Σπαρ-τιάτ�υ» (περ. 1808).

� «Διήγησις ν�στιμωτάτη και ω�ε-λιμωτάτη περί τ�υ πώς ε�ιλ�νίκησανπ�τέ τα τ�υ σώματ�ς μέλη περί της#ασιλείας και πώς ε#ασίλευσεν � κυρKώλ�ς, πρ�τιμηθείς πάντων των με-λών, και περί των αυτ�κρατ�ρικώνν�μων τε και διαταγών».

� «Διακρίσεως και ακ�ής διάλ�γ�ςδιά στί�ων π�λιτικών �μ�ι�καταλή-κτων».

� «Iστ�ρία τ�υ Φραγκ�μα�αλά(της Σμύρνης) διά στί�ων π�λιτικών»(1797/98).

� «Aυτ�#ι�γρα�ία» (μ�ν� απ�-σπάσματα).

� «3ενιτειά» (μ�ν� απ�σπάσματα).� «Σάτιρα Γερασίμ�υ» (μ�ν� απ�-

σπάσματα).� «Σάτιρα Θ�δωράκη Kιτρινιάρη»

(μ�ν� απ�σπάσματα).A�ί�ει να σημειωθεί �τι τ� πρώτ�

έργ� τ�υ Nη�άκη δημ�σιεύτηκε α-π�σπασματικά απ� τ�ν Aγγλ� περιη-γητή Oυίλιαμ Mάρτιν Λικ στ� έργ�τ�υ «Travels in Morea», τ�μ. 1, Λ�νδί-ν�, 1830, και αργ�τερα �λ�κληρ� α-π� τ�ν Bαυαρ� αντι#ασιλέα Λ�ύ-ντ#ι� ��ν Mά�υερ στ� σύγγραμμάτ�υ «O ελληνικ�ς λα�ς». H ελληνικήτ�υ έκδ�ση κυκλ���ρησε ανώνυμαμε τ�ν αυθαίρετ� τίτλ� «Λακωνική�ωρ�γρα�ία», Aθήνα 1853.

T� συν�λικ� έργ� τ�υ Nη�άκη(2.845 στί��ι) �πως περισώθηκε απ�τη �ειρ�γρα�η, αρ�έτυπη ή μεταγε-νέστερη παράδ�ση, αλλά και την έ-ντυπη, δημ�σιεύτηκε τ� 1946 απ�τ�ν Bασίλη K�υγέα με τίτλ� «Mανιά-τικα Iστ�ρικά Στι��υργήματα» (Eκδ�-σεις της Aκαδημίας Aθηνών, 1946).Στη μελέτη τ�υ B. K�υγέα υπάρ�εικατατ�πιστικ�ς πρ�λ�γ�ς για τ�νNη�άκη και ερμηνευτικές σημειώ-σεις για τ� έργ� τ�υ.

Πηγές:1) Σωκράτης B. Kυγέας: «Mανιάτικα Iστρικά

Στι�υργήματα». Eκδση Aκαδημίας Aθηνών,Aθήνα 1946

2) Δικαίς Bαγιακάκς, «Δύ πιήματα τυ Nική-τα Nη�άκη απ� ιδι��ειρ αυτύ», Πρακτικά A΄ Tπι-κύ Συνεδρίυ Λακωνικών Mελετών, Aθήνα 1983.

3) Λεωνίδας Xρηστάκης. O Nικήτας Nη�άκηςκαι η «Iστρία τυ Φραγκμα�αλά της Σμύρνης»,εκδ�σεις των Πταμπλίων, Θεσσαλνίκη, 1993.

O πύργ ς και η ικία τ υ T�ανέτ υ Γρηγ ράκη στ Mαραθ νήσι. O Nικήτας Nη�άκης ήταν θερμ�ς παδ�ς τ υ μεγάλ υ η-γεμ�να της Mάνης (Φωτ γρα�ία πριν απ� την ανακατασκευή τ υ πύργ υ και της ικίας απ� τ ν EOT τ 1981-84).

H ωή και τ� έργ� τ�υ Mανιάτη στι��υργ�ύ και δασκάλ�υ

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 29

Aριστερά: Mεγαλιθικ ύ τύπ υ εκκλησία π υ ήταν πριν αρ�αι�τατ ς να�ς στ κέντρ της O�ιάς. Στ �άθ ς �αίνεται Aγι ς Nικ�λα ς. Δε�ιά: O άρ� ντας Eυρυκλής(M υσεί Γυθεί υ).

T�πική γλώσσαMάνη και Tσακωνία είναι �ι γνησι�τερες κληρ�ν�μ�ι της Δωρικής διαλέκτ�υ

T�υ Kυριάκ υ Kάσση

AN ΘEΛOYME �ι Nε�έλληνες νασεμνυν�μαστε για την απ� τ�υς αρ-�αί�υς ένδ���υς πρ�γ�ν�υς μαςκατευθείαν καταγωγή, απλά και πε-ρίτρανα μπ�ρ�ύμε να επικαλεστ�ύ-με τη γλώσσα μας.

Kαι μάλιστα ��ι την γλώσσα τ�υσ��λεί�υ, καθαρεύ�υσα ή δημ�τι-κή, αλλά τις παραδ�σιακές τ�πικέςγλώσσες των ελλαδικών και ε�ωελ-λαδικών �ώρων, τα λεγ�μενα γλωσ-σικά ιδιώματα.

Oμως τ� γλωσσικ� ιδίωμα μερι-κών τ�πων παραπέμπει συγκριτικάσε π�λύ παλαιές επ��ές, επειδή μέ-σα στην ιστ�ρική περιπέτεια τ�υEλληνισμ�ύ, δέ�τηκε λιγ�τερες ε-πιδράσεις και π�λιτιστικές, άρα καιγλωσσικές, επιστρώσεις.

Γι’ αυτ� και τα αρ�αϊκά γλωσσικάστ�ι�εία είναι εμ"ανέστερα και ε-ντ�ν�τερα σε �λ� τ� γλωσσικ� "ά-σμα τ�υς. Eπι�ειρώντας να κατα-τά��υμε σε σειρά «αρ�αι�"άνει-ας» τα γλωσσικά ιδιώματα των ελ-ληνικών περι��ών, �ωρίς τ� "�#�μεγάλης αυθαιρεσίας, θα ήταν κά-πως έτσι:

1. Mάνη και Tσακωνία. 2. Kύ-πρ�ς, Π�ντ�ς, Σ"ακιά, N�τια Δω-δεκάνησα, Παλιά Aθήνα, Mέγαρα.3. Nησιά τ�υ Aιγαί�υ, Kύθηρα, Zά-κυνθ�ς, Kε"αλλ�νιά, N�τια Eύ-#�ια, N.Δ. Aρκαδία, Kρήτη (πληνΣ"ακιών). 4. Πελ�π�ννησ�ς (εκτ�ςπρ�ανα"ερθεισών περι��ών της).5. N�τια (παράλια) Στερεά. 6. Kε-ντρικ�ς K�ρμ�ς Eλλάδας, Mακε-δ�νία, Θράκη (Pωμυλία), MικράAσία (πλην Π�ντ�υ, συμπεριλαμ-#αν�μενης Πρ�π�ντίδας, Σμύρ-νης, Kαππαδ�κίας κ.λπ.).

H τσακώνικη και η παραταινάριαμανιάτικη (N. Mέσα Mάνη), είναι ά-μεσα επι�ιώματα της δωρικής δια-λέκτ�υ, με εμ"ανή και τα λιγ�στά

νε�τερα επιστρώματα, μέσα στ�υςαιώνες.

Δια��ρά τά�εων

Oι δια"�ρές πρ�έρ��νται απ�δια"�ρετικές περιπέτειες απ�τ�υς ελληνιστικ�ύς �ρ�ν�υς καιδώθε: Oι μεν Tσάκωνες πρ�έρ��-νται απ� τ� λαϊκ�τερ� στ�ι�εί� τηςκλασικής και ελληνιστικής Λακωνι-κής και Kυν�υρίας π�υ κατέ"υγανενωρίς στις �ρεινές και απρ�σιτεςκλεισ�ύρες τ�υ Πάρνωνα, για ν’ α-π�"ύγ�υν τις επιδρ�μές των #αρ-#άρων απ� τ�ν 2� π.X. αιώνα και ε-�ής, μετά τ�ν «�επεσμ�» της σπαρ-τιατικής κυριαρ�ίας. Eμειναν �ε-κ�μμέν�ι για π�λλ�ύς αιώνες και έ-καμναν «έ��δ�» πρ�ς τη θάλασσαπ�λύ αργ�τερα στα �ρ�νια τηςT�υρκ�κρατίας. Tα τσακώνικα εί-ναι τ�σ� αρ�αϊκά (δωρικά) π�υ δεναπ�τελ�ύν απλά ιδίωμα της νε�ελ-ληνικής, αλλά διάλεκτ� της.

Oι Mανιάτες απ’ την άλλη πλευ-ρά, στ�ν Tαΰγετ�, και μάλιστα �ιν�τι�τατ�ι, δεν πρ�έρ��νται στ�νίδι� #αθμ� με τ�υς Tσάκωνες, απ�«τη λαϊκή τά�η» των αρ�αίων Λα-κώνων, αλλά απ� την «αριστ�κρα-τική» τά�η, κυρίως.

Eπί ρωμαϊκής κατ��ής της Eλλά-δας εί�αν τα πρ�ν�μια τ�υ «K�ιν�ύτων Eλευθερ�λακώνων». Kαι αυτ�επειδή �ι Pωμαί�υ τ�υς θεωρ�ύ-σαν ��ι μ�ν� συμμά��υς, αλά καιπρ�γ�ν�υς τ�υς απ� παλαι�τατ�απ�ικισμ� τ�υ Λατί�υ. Eπίσης θεω-ρ�ύσαν τη Λακωνική π�λιτική τ�υςμητρ�π�λη, γιατί πίστευαν �τι τ�π�λιτικ� σύστημα της PωμαϊκήςΔημ�κρατίας, άντλησε τα κυρι�τε-ρα πρ�τυπα και ήθη τ�υ απ� τηνΛυκ�ύργεια ν�μ�θεσία.

Oι �μ�ι�τητες

H λατινική γλώσσα είναι παρα-

κλάδι παλαι� της δωρικής. Oι δωρι-κές λέ�εις ελή"θησαν στη λατινικήκαι υπάρ��υν στ�ν δωρικ� τύπ� ώςσήμερα π.�. P�μα - Pώμη, Eλενα -Eλένη, Mπατίστα - Bαπτιστής, άν-κ�ρα - (δωρ. άγκ�υρα, αττικ. αγκύ-λη). Eπίσης παραγ�μενα απ� ελλη-νική (και αργ�τερα και απ� λατινι-κή) ρί*α αλλά με πάντα δωρί*�υσακατάλη�η (α-αντί-η-) είναι λατινικέςλέ�εις π�υ δηλ�ύν ιδι�τητα πρ�σώ-π�υ (επάγγελμα, ιδε�λ�γία κ.λπ.):γκρα"ίστα, ευατ*ελίστα (δωρικ�ίτίτλ�ι) κ.λπ. αντί γρα"ιστής, ευαγ-γελιστής (αττικ�ί τύπ�ι), κ.λπ.

«Oι τ�υ κάστρ�υ Mαΐνης �ικήτ�-ρες �υκ εισίν απ� γενεάς τωνπρ�ρρηθέντων Σκλά#ων, αλλά εκτων παλαι�τέρων Pωμαίων, �ι καιμέ�ρι τ�υ νυν υπ� των εντ�πίωνEλληνες πρ�σαγ�ρεύ�νται δια τ�εν τ�ις πρ�παλαι�ίς �ρ�ν�ις ειδω-λ�λάτρας είναι και πρ�σκυνητάςτων ειδώλων κατά τ�υς παλαι�ύςEλληνας», λέει τ� 10� αι. �Kων/ν�ς Π�ρ"υρ�γέννητ�ς, �τανανα"έρεται στ�υς Mανιάτες.

Aλλά μετά τη "ράγκικη και κυ-ρίως την τ�υρκική κατάκτηση ένακαιν�ύργι� «αρ��ντ�λ�ι» κατέ"υ-γε στη Mάνη: Παλαι�λ�γ�ι, K�μνη-ν�ί, Φωκάδες, Kατακ�υ*ην�ί, Mε-λισσιν�ί, Xρυσ�σπάθηδες, Mέδικ�ι,K�ντ�σταυλ�ι κ.λπ. έ"εραν νέαγλωσσικά στ�ι�εία απ� την τ�τεκ�ινή νε�ελληνική, επιστρών�νταςελα"ρά την παλαι�μανιάτικη και"έρν�ντάς την κ�ντύτερα στη νε-�ελληνική «ένα �νάρι» απ’ �τι ητσακώνικη, σε κάπ�ια ε�ωτερικάστ�ι�εία της.

Tα ήθη �μως και η κ�ινωνική δ�-μή έμειναν αρ�αϊκ�τερα, λ�γωπρ�σκ�λλησης (απ� επίγνωση αρι-στ�κρατικ�τητας;) στα «πρ�πα-λαιά» και περι"ρ�νησης για �τι ε-�ωγενές.

Tα τ�πωνύμια και επώνυμα, �σ�πι� ν�τια στη Mάνη, τ�σ� αθρ�αταυτί*�νται με παλαι�ελληνικέςμνήμες: κ�ύρ�ς=άλκιμ�ς έ"η#�ς(αλλά και κ�κκ�ρας), άρμακα: λ�υ-ρίδα γης, λε�έτι=λέ#ης, μάστα-κας=αγρ�δίαιτη ακρίδα, α�άλι-κας=σύνδεσμ�ς, σίγκλ�=δ��εί� νε-ρ�ύ, καλλίη και καλύ�α=παράπηγμα.

Aλλά και η πρ�"�ρά ή μ�ρ"ή τωνλέ�εων παραπέμπει στην δωρική:μελιγιά=μέλισσα, F�ίτ�υλ�;=Oίτυλ�,Σκαρδαμ�ύλα=Kαρδαμύλη, τσ�υ-ρ�ύ=κυλώ, κύ��υ=πέ"τω για ύπν�(άλλ� τ�: κ�ιμ�ύμαι), �γαρί��υ=σκα-λί*ω, �γ�ύ�ν�υ=σκύ"νω, τσήπα=-σκέπη, υμένας, στρ��ά=στρ�"ή,πν�ά=πν�ή, ��υά=θ�ρυ#�ς πλή-θ�υς, δ�μά= αρ�. κατασκευής, κ�ύ-ch�υρ� =κ’σ’ύλ�-�ύλ�, (�)λυμπί =ε-��γκωμα μέσα σε #αθ�ύλωμα.

Aρ�αϊκή πρ�στακτική: π�ρεψ�(ν),άκ�υσι (=άκ�υσε) και άκ�=άκ�υε,μίλησ�(ν)=μίλησε, ντύθηκα=ενδύθητι, ενδιθηκώς, αρματώθηκ�(ν). Xρή-ση παρω�ημέν�υ �ρ�ν�υ (παρακει-μέν�υ): είπεκα, ηύρεκα, είδιεκα,κ.λπ. και της επιρρημ. μετ��ής τ�υ:�μπρώ�τακα, �γ�ύ�τακα, τσ�υρί-στακα. Eπιρρημάτων: μήγαρε, τ�ί-γαρε, κ.λπ.

Eπιτατικά πρ�σ"ύματα: μακρυα-νέσκ�υ, γεράσκ�υ, απ�κρυανέ-σκ�υ, κ.λπ. Πρ�"�ρά τ�υ –ω– σανωμέγα (δηλ. πρ�ς τ� �ι και τ�υ –υ–σαν –ι�υ–: μικρ�ύν�υ, ά�ι�υρα,σταυρ�ύν�υ, �γ�ύιν�υ, ά�ι�υνας.Δωρικ�ς τσιτακισμ�ς (π�υ κληρ�-ν�μησαν και �ι λατίν�ι): γυρισμάτσι(=γυρισμάτι�ν), αλάτσι=αλάτι�ν.

Aλλά τ� σπ�υδαί� είναι τ� �λ� εκ-"ραστικ� π�υ είναι λιγ�λ�γ�, αλλη-γ�ρικ� - π�ιητικ� και άκρως περιε-κτικ�. Aλλά γενικώς η πρ�"�ρά καικυρίως η εσωτερική υ"ή της μανιά-τικης γλώσσας ταυτί*εται μ�ναδικάμε εκείνη των αρ�αίων Λακώνων.

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

AΦIEPΩMA

Eργαστήρι εθν�ϊστ�ρίαςH Mάνη απτελεί μναδικ� παράδειγμα εν�τητς ιστρικύ �ρ�νυ και παρ�ντς

Bάθεια Mάνης. H Mανιάτισσα ήταν η κλώσσα τ�υ πατρ�παράδ�τ�υ ήθ�υς, � θεματ��ύλακας, ένα πρ�σωπ� π�υ με τ� ναστέκεται κ�ντά στην παιδική ηλικία, έπαιρνε και διε�ί�α�ε ασ�αλέστερα τα «πρ�στάγματα» σ’ �λ� τ� σ�ι, απ� τη μια γενιά

στην άλλη γενιά.

T�υ Bασίλη Παναγιωτ�π�υλ�υ

ιστ�ρικ�ύ, Kέντρ� Nε�ελληνικών Eρευνών/E.I.E.

AΠO την αλα�νική ματιά τ�υ �έν�υκατακτητή π�υ ανυπ�ψίαστ�ς γι’αυτ� π�υ θα τ�υ συμ�εί σκ�ντά�τειπάνω στα απρ�σδ�κήτως πρ��ειρααλλά θανατη��ρα ταμπ�ύρια τηςμανιάτικης άμυνας (ας θυμηθ�ύμετ�ν Iμπραήμ πασά μπρ�στά στη Bέρ-γα τ�υ Aλμυρ�ύ), ώς την �α�νιασμέ-νη ματιά τ�υ Eυρωπαί�υ περιηγητήτων �ρ�νων της T�υρκ�κρατίας π�υανακαλύπτει έναν κ�σμ� μ�ναδικ�στην αρ�αϊκ�τητά τ�υ, στη λιτ�τητακαι στη σύνδρ�μη α�ι�πρέπειά τ�υ,η Mάνη μπ�ρεί να μας �α�νιάσει �-λ�υς π�λλές ακ�μη ��ρές γιατίπρ�σ�έρεται η ίδια για �ίλιες ακ�μηπαρατηρήσεις.

O μελετητής καλείται να �υθιστείστ� μ�ναδικ� παράδειγμα αδιατάρα-�της εν�τητας ιστ�ρικ�ύ �ρ�ν�υ καιπαρ�ντ�ς π�υ συνιστά τ� �αιν�με-ν� Mάνη και να ανε�άσει στ� πρ�-σκήνι� της έρευνας τα δρώμενα ε-ν�ς μυθικ�ύ κ�σμ�υ, τ�υ μανιάτικ�υκ�σμ�υ της απ�λυτης ανάγκης καιτ�υ απ�λυτ�υ ήθ�υς.

Aπ� τ�υς Eυρωπαί�υς περιηγητέςκαι τ�υς Mανιάτες μελετητές τ�υτ�π�υ τ�υς, μερικές ��ρές ιδιαιτέ-ρως μεγάλ�υ διαμετρήματ�ς �πως� μακαρίτης Σωκράτης K�υγέας και� πάντα παραγωγικ�ς Δικαί�ς Bα-γιακάκ�ς, ώς τ�υς νεώτερ�υς ερευ-νητές π�υ κυρι�λεκτικά στρατεύτη-καν στη μελέτη της μανιάτικης κ�ι-νωνίας και την υπηρετ�ύν με επιμ�-νή και σ�εδ�ν με �ανατισμ� �πως �Λευτέρης Aλε�άκης, � ΓιάννηςΣαΐτας κ.ά. έ�ει συγκρ�τηθεί και συ-νε�ώς εμπλ�υτίεται ένα corpusπληρ���ριών, γνώσεων, πρ��λημα-τισμών π�υ �μ�ι� τ�υ δεν ν�μίω �-τι μπ�ρεί να ανι�νευθεί σε άλλη γω-νιά της ελληνικής γης.

Πράγματι π�λλά έ��υν γίνει, αλλάπ�λλά ακ�μη ��είλ�υμε στη Mάνη.H πλ�ύσια μανιάτικη �ι�λι�γρα�ία,συ�ν�τατα έγκυρη και σ�εδ�ν πά-ντ�τε �ρήσιμη, είναι ένα άριστ� υ-π��αθρ� για τ� �εκίνημα κι άλλωνμελετών π�υ θα ανανεώσ�υν ��ιμ�ν� τις μανιάτικες σπ�υδές αλλά�λ�κληρη την ελληνική ιστ�ρι�γρα-�ία και την ανθρωπ�λ�γία.

Aνθεκτικές δμέςΓιατί η Mάνη εί�ε μια ιδι�τυπη μ�ί-

ρα π�υ την κάνει ένα μ�ναδικ� ερ-γαστήρι της εθν�ϊστ�ρίας στην Aνα-τ�λική Mεσ�γει�. Mια κ�ινωνία αρ-�αϊκή π�υ ακ�λ�υθεί τ�ν αργ�συρτ��ηματισμ� της μεγάλης διάρκειας,με δ�μές άκρως ανθεκτικές στ��ρ�ν� και στην καιν�τ�μία, αλλάπ�υ ταυτ��ρ�να συμμετέ�ει ενεργά–με τ� δικ� της πάντ�τε τρ�π�– σ’ έ-

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 31

H K�ίτα τ� 1930-1940. Σε πρώτ� πλάν� η γειτ�νιά Σαλπιάνικα της N�μιας. Mια μικρή Eλλάδα άγνωστη για �λ�υς μας, τ�σ� εντυπωσιακή και με τ�σ� έντ�ν� τ�ν !ε"ω-ριστ� της "αρακτήρα, π�υ δεν μ�ιά�ει με κανέναν άλλ�ν ελληνικ� τ�π�.

ναν π�λιτισμ� λ�γι�, δηλαδή «ιστ�ρι-κ�» π�λιτισμ� τ�υ κράτ�υς και τωνθεσμών (εκκλησιαστικών, σ��λικώνκ.ά.). Πράγματι, τ�υλά�ιστ�ν απ� τα�ρ�νια τ�υ ώριμ�υ Bυαντί�υ η κ�ι-νωνία αυτή ωθείται, πρ�ς μ�ρ�ές�ργάνωσης ανάλ�γες με εκείνες τ�υενιαί�υ ιστ�ρικ�ύ �ώρ�υ στ�ν �π�ί�εγγρά�εται η μικρή �ερσ�νησ�ς, αςπ�ύμε κάπως περιγρα�ικά, στ� �ώρ�τ�υ �υαντιν�ύ και τ�υ νεώτερ�υ ελ-ληνισμ�ύ.

H ανθρωπ�λ�γική και η ιστ�ρικήπρ�σέγγιση δεν μπ�ρ�ύν να ελπί-�υν σε καλύτερες συνθήκες συμ-�ίωσης!

Aναλυτικ�τερα, � �ώρ�ς της α-γρ�τικής παραγωγής, η παραγωγήτ�υ δ�μημέν�υ �ώρ�υ της κατ�ικίαςκαι της άμυνας, τα μνημεία της λα-

τρείας, τα μικρά τε�νικά έργα τηςκαθημερινής ωής, δρ�μ�ι, μ�ν�πά-τια, στέρνες και �ρύσες κ.λπ. πρ�-σ�έρ�νται για περαιτέρω έρευνα καιεμ�άθυνση, αν και � δρ�μ�ς π�υ έ-�ει διανυθεί ώς τώρα δεν είναι ευκα-τα�ρ�νητ�ς.

T� ίδι� ισ�ύει και για την κ�ινωνίατης Mάνης. Aπ� τις πι� απλές μ�ρ-�ές �ργάνωσης: �ικ�γένεια, πατριά(σ�ι), κ�ιν�τητα �ωρί�υ, ώς τις πι�σύνθετες και πάντα τραυματικέςσ�έσεις της με τις ε��υσίες, αλλ�ε-θνείς και εθνικές, η κ�ινωνία της Mά-νης πρ�σ�έρεται για παραδειγματι-κή επίσης έρευνα. E�ω την αίσθηση�τι η Mάνη απ�τελεί ένα μάθημα τ�υτρ�π�υ π�υ λειτ�υργεί μια κ�ινωνίαλιτ�τητας και σύγκρ�υσης καθώς καιτ�υ τρ�π�υ π�υ η κ�ινωνία αυτή επι-

κάθηται πάνω σε μια �ικ�ν�μία έν-δειας (pénurie). Kαι ας μη μας δια-�εύγει μια ακ�μη παράμετρ�ς: �λααυτά μέσα στις συνθήκες μιας ιδι�-τυπης «διαπραγμάτευσης» με τις �έ-νες κυριαρ�ίες–�θωμανική και άλ-λες. Στα �ρια της υπ�ταγής και τηςασυδ�σίας η Mάνη απ�τελεί ένα ιδι�-μ�ρ�� �αιν�μεν� αρ�αϊκής (δεσμευ-μένης;) ελευθερίας π�υ και αυτ� μετη σειρά τ�υ �αίνεται επιδεκτικ�π�λλαπλών και νέων πρ�σεγγίσεων.

Mεταναστεύσεις

Aλλά και άλλες μά�ες μένει να δ�-θ�ύν σ’ αυτ� τ� μέτωπ� π�υ έ�ει α-ν�ί�ει για την ελληνική ιστ�ρι�γρα-�ία, αλλά και για κάθε κ�ινωνική επι-στήμη, στ�ν �ικεί� σε π�λεμικές συ-γκρ�ύσεις κ�σμ� της Mάνης. Aς στα-θ�ύμε για λίγ� στη μανιάτικη μετα-νάστευση. Πώς να καταν�ήσ�υμε μιααρ�αϊκή κ�ινωνία έ�ω απ� τις διαδι-κασίες της μετανάστευσης; Π�ιαμπ�ρεί να είναι η τύ�η των πληθυ-σμιακών περισσευμάτων μέσα σε μιακ�ινωνία πενι�ρών π�ρων και μα-κραίωνης στέρησης;

Oι Mανιάτες μεταναστεύ�υν. Σταν�σηρά τέλματα της T�σκάνης καιστα α�ιλ��ενα ��υνά της K�ρσικήςτ�ν 17� αιώνα, στις στ�ές τ�υ Λαυρί-�υ και στις πρ��λήτες τ�υ Πειραϊκ�ύλιμανι�ύ τ�ν 19� αιώνα, στα υ�α-ντ�υργεία τ�υ Lowell στις αρ�ές τ�υ20�ύ. Eκεί, στην αμερικανική ήπειρ�,άλλ�ς π�λεμ�ς πάλι. Aς θυμηθ�ύμεεδώ έστω και λίγ� παρεκ�ατικά τ� έ-���� α�ήγημα τ�υ Aπ�στ�λ�υ Δα-σκαλάκη π�υ μας μετα�έρει στηνπ�λη και στ� κλίμα της ωής των Mα-νιατών στ� Lowell: Mε τις μεσαιωνι-κές σ�εντ�νες π�υ �ρησιμ�π�ι�ύνγια ωνάρια �πως στην πατρίδα, κα-τατρ�πών�υν στ�υς δρ�μ�υς τ�υLowell σε απρ�σδ�κητες �δ�μα�ίες

τ�υς Iρλανδέ�υς αντίπαλ�υς, �ταντα μερ�κάματα κινδυνεύ�υν απ� κά-τι αλλ�κ�τες λέ�εις: απεργία κ.ά.,π�υ αυτ�ί �ι αρ�αϊκ�ί εργάτες - υ�α-ντ�υργ�ί δεν μπ�ρ�ύσαν να αντέ-��υν τ�τε και ίσως δεν θα μπ�ρ�ύ-σαν να καταν�ήσ�υν και σήμερα.

Eρευνα

Mεταναστεύσεις της «ήττας», τωνηττημένων �μάδων, πριν απ� τ�ν α-γώνα της Aνε�αρτησίας, μετανα-στεύσεις της ανάγκης και της ελπί-δας μετά την ίδρυση τ�υ ελληνικ�ύκράτ�υς και τη συγκρ�τηση μιας πι�εύρωστης εθνικής αγ�ράς, η μανιά-τικη μετανάστευση συνιστά ένα ακ�-μη παραγωγικ� πεδί� μελέτης �π�υπ�λυάριθμ�ι επιστημ�νικ�ί κλάδ�ικαι πρ�σωπικές ερευνητικές ευαι-σθησίες τ�υ ευρύτερ�υ �ώρ�υ τωνκ�ινωνικών επιστημών θα μπ�ρέ-σ�υν να συντεθ�ύν δημι�υργικά σεπ�λυάριθμες διμερείς ή π�λυμερείςσυεύ�εις. H ανθρωπ�λ�γία, η κ�ινω-νι�λ�γία, η δημ�γρα�ία, η �ικ�ν�μι-κή επιστήμη κ.ά., στην ιστ�ρική τ�υςδιάσταση, έ��υν �άσιμες ελπίδες νασυγκρ�τήσ�υν πρ�ν�μιακά αντικεί-μενα παρατήρησης - υψηλής ευκρί-νειας ερευνητικά υπ�δείγματα π�υτ�σ� έ�ει ανάγκη η διαρκώς εμπλ�υ-τι�μενη και μ�νίμως ��λαίν�υσα ελ-ληνική ιστ�ρι�γρα�ία.

Δεν είναι � �ώρ�ς κατάλληλ�ς ναπ�λλαπλασιαστ�ύν �ι ερευνητικέςπρ�τάσεις - τ� πεδί� είναι ευρύ καιεύ��ρ� και έ�ει ήδη καλ�ύς και π�λ-λ�ύς καλλιεργητές. Δεν πρέπει, ω-στ�σ�, να �άνεται καμιά ευκαιρία γιανα �νειρευ�μαστε π�λύ, την ανανέ-ωση της ελληνικής ιστ�ρι�γρα�ίας�έ�αια, και να πράττ�υμε έστω καιλίγ�, να τ�π�θετ�ύμε δηλαδή κάπ�ι-ες πινελιές σε έναν πίνακα π�υ εκ-κρεμεί να ωγρα�ίεται αδιάκ�πα.

Γύθει�. O "ώρ�ς της αγρ�τικής παραγωγής, τα μνημεία λατρείας, τα μικρά τε-"νικά έργα της καθημερινής �ωής, δρ�μ�ι, μ�ν�πάτια κ.λπ. πρ�σ�έρ�νται για πε-

ραιτέρω έρευνα και εμ�άθυνση. (Φωτ�γρα�ία πρ�π�λεμική).

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

AΦIEPΩMA

Π�λιτιστικ �δ�ιπ�ρικΠρ��πτικές για την ανάδει�η και πρ�στασία της ιστ�ρικής και παραδ�σιακής ταυτ�τητας της Mάνης

T�υ Γιάννη Σαΐτα

Aρ�ιτέκτ�να - Π�λε�δ�μ�υ EOT, Eθν�λ�γ�υKέντρ�υ Nε�ελληνικών Eρευνών-E.I.E.

AΠOTEΛEI κ�ινή διαπίστωση �τι η α-κριτική �ερσ�νησ�ς της Mάνης έ�ειτ�νισμένα ιδι�τυπα και ιδι�μ�ρ�α�αρακτηριστικά, τ�σ� ιστ�ρικά, κ�ι-νωνικά, εθν�λ�γικά �σ� και π�λιτι-σμικά, �ικιστικά, αρ�ιτεκτ�νικά. Oλααυτά έ��υν διαπλάσει μέσα στ�υς αι-ώνες τη διακεκριμένη και δια��ρετι-κή «μ�ναδική» �υσι�γνωμία της (καιτης έ��υν πρ�σδώσει υψηλή, καλλι-τε�νική α�ία).

A�ι�λ�γήσεις των περι��ών τηςΠελ�π�ννήσ�υ με κριτήρια τ�υς π�-λιτισμικ�ύς π�ρ�υς και τα τ�υριστικάκυκλώματα έ��υν �ε�ωρίσει τη Mά-νη ως τ�π� διεθν�ύς πρ�"�λής, μα#ίμε την Eπίδαυρ�, τ� Nαύπλι� και τιςMυκήνες, την Oλυμπία, την M�νεμ-"ασιά, τη Σπάρτη και τ� Mυστρά.

Για τη γνωριμία, ανάδει�η και πρ�-στασία της ιστ�ρικής και παραδ�σια-κής ταυτ�τητας τ�υ τ�π�υ "ρίσκ�-νται σε ε�έλι�η απ� τ� 1975 κ.ε. �ρι-σμένα πρ�γράμματα παράλληλωνπαρεμ"άσεων, ενώ κατά καιρ�ύςσ�εδιά#�νται ή ν�μ�θετ�ύνται νέαθεσμικά και αναπτυ�ιακά πλαίσια.

Eνα απ� τα πρ�γράμματα αυτά εί-ναι των παραδ�σιακών �ικισμών τ�υEOT στη Mάνη, τ� �π�ί� δημι�υργεί�ενώνες και συμπληρωματικές εγκα-ταστάσεις (εστιατ�ρια, κα�ενείακ.λπ.) σε επιλεγμέν�υς �ικισμ�ύς, �-πως η Bάθεια και η Aρε�π�λη.

M�υσεία MάνηςEνα άλλ� πρ�γραμμα έ�ει σ�εδια-

σθεί για τη δημι�υργία μιας υπ�δ�-μής μ�υσειακών εγκαταστάσεων,π�υ θα α�ι�π�ι�ύν ιδιαίτερα παραδ�-σιακά κτίρια και θα λειτ�υργ�ύν ωςπ�λ�ι πρ�"�λής και πληρ���ρησηςγια τ� παραδ�σιακ� σύστημα, �πως:

� T� Iστ�ρικ� - Eθν�λ�γικ� M�υ-σεί� Mάνης στ�ν ιστ�ρικ� πύργ�T#ανετάκη Γρηγ�ράκη, στη νησίδαKρανάη τ�υ Γυθεί�υ. O πύργ�ς αυ-τ�ς, π�υ απ�καταστάθηκε απ� τ�νEOT (1981-1989) θα συμπληρωθεί καιμε τ� Φάρ� της Kρανάης, � �π�ί�ς ε-πισκευά#εται ήδη για να στεγάσει εκ-θέματα σ�ετικά με τη ναυτική καιπειρατική παράδ�ση των Mανιατών.

� H πρ�ταση για τη δημι�υργία ε-ν�ς λα�γρα�ικ�ύ M�υσεί�υ στη Mέ-σα Mάνη, ίσως στ�ν �ικισμ� Bάθεια,�π�υ έ��υν γίνει ήδη �ρισμένες κτι-ριακές μελέτες και διαρρυθμίσεις.Eπιπλέ�ν έ�ει πρ�ταθεί η δημι�υργίαεν�ς ανάλ�γ�υ μ�υσεί�υ στην Kαρ-δαμύλη της Mεσσηνιακής Mάνης, γιατην ανάδει�η της ιδιαίτερης παραλ-λαγής τ�υ τ�πικ�ύ συστήματ�ς τηςE�ω Mάνης.

Eνιαί� σ�ήμαTα μ�υσεία αυτά τ�υ νεώτερ�υ ελ-

ληνισμ�ύ μπ�ρ�ύν να υπα�θ�ύν σε

ένα ενιαί� �ργανωτικ� θεσμικ� σ�ή-μα, με τη μ�ρ�ή εν�ς ν�μικ�ύ πρ�-σώπ�υ Δημ�σί�υ ή Iδιωτικ�ύ Δικαί�υκαι με θεσμικ�ύς εταίρ�υς τ� υπ�υρ-γεί� Π�λιτισμ�ύ, τ� Kέντρ� Nε�ελ-ληνικών Eρευνών, τ�ν E.O.T., τ� Πε-λ�π�ννησιακ� Λα�γρα�ικ� Iδρυμακαι την τ�πική αυτ�δι�ίκηση.

T� σ�ήμα αυτ� για τα μ�υσεία τ�-�υ νεώτερ�υ μανιάτικ�υ π�λιτισμ�ύσυμπληρώνει τ� σ�έδι� για δημι-�υργία τ�υ νέ�υ αρ�αι�λ�γικ�ύμ�υσεί�υ στ� κτίρι� τ�υ τέως Παρ-θεναγωγεί�υ στ� Γύθει�, καθώς καιτ�υ νέ�υ Bυ#αντιν�ύ μ�υσεί�υ στ�νπύργ� τ�υ Στυλιαν�ύ Mαυρ�μι�άλη(παλι� Γυμνάσι�) στην Aρε�π�λη,καθώς και στ� γειτ�νικ� �ίκημα τ�υπύργ�υ Πικ�υλάκη.

Tα δύ� αυτά μ�υσεία μα#ί με τ� π�-λύ ενδια�έρ�ν μ�υσεί� με τα νε�λι-θικά ευρήματα στ� σπήλαι� Aλεπ�-τρυπα τ�υ Διρ�ύ υπάγ�νται στην αρ-μ�δι�τητα τ�υ υπ�υργεί�υ Π�λιτι-σμ�ύ. Eπιπλέ�ν, με ιδιωτική πρωτ�-"�υλία λειτ�υργεί εδώ και �ρ�νια έ-

να μικρ� μ�υσεί� στ� �ωρι� K�υτή-�αρι (Θαλάμες) της MεσσηνιακήςMάνης.

Oι μ�υσειακ�ί αυτ�ί πυρήνες ν�-�ύνται ως ειδικευμέν�ι �ώρ�ι μέσαστ�ν ενιαί� τ�π� της Mάνης π�υ συ-νιστά καθεαυτ�ς τ� ANOIXTOMOYΣEIO THΣ ΠAPAΔOΣIAKHΣKΛHPONOMIAΣ. T� γεγ�ν�ς αυτ�μπ�ρεί να συνδυαστεί με τη ν�μ�-θέτηση της �ερσ�νήσ�υ ως εθνικ�ύιστ�ρικ�ύ τ�π�υ π�υ απαιτεί ιδιαίτε-ρες θεσμικές και �ικ�ν�μικές �ρ�-ντίδες.

Π�λιτιστικ� �δ�ιπ�ρικ�Mία απ� τις "ασικές κινητήριες

δυνάμεις για την ανάδει�η της πε-ρι��ής είναι η ανάπτυ�η ειδικών ή-πιων μ�ρ�ών τ�υρισμ�ύ, απ� τις �-π�ίες μακρ��ρ�νια μπ�ρ�ύν να α-ντληθ�ύν τα μέσα για την ενεργ�πρ�στασία τ�υ μνημειακ�ύ πλ�ύ-τ�υ.

Tέτ�ια είδη μη μα#ικ�ύ τ�υρισμ�ύείναι � μ�ρ�ωτικ�ς-π�λιτιστικ�ς, �

εκπαιδευτικ�ς-επιστημ�νικ�ς, � πε-ριπατητικ�ς-�υσι�λατρικ�ς, � α-γρ�τ�ρ�υρισμ�ς.

Hδη, τα τελευταία �ρ�νια, έ�ειδρ�μ�λ�γηθεί και είναι σε ε�έλι�ητ� πρ�γραμμα «MANH, π�λιτιστικ��δ�ιπ�ρικ�», για τ� �π�ί� την πρω-τ�"�υλία έ�ει απ� τ� 1991 τ� Kέ-ντρ� Nε�ελληνικών Eρευνών τ�υEθνικ�ύ Iδρύματ�ς Eρευνών. T� υ-π�υργεί� Π�λιτισμ�ύ, � EOT και ηΠερι�έρεια Πελ�π�ννήσ�υ εί�αν ε-νισ�ύσει �ικ�ν�μικά και �ργανωτικάτην πρ�σπάθεια. T� πρ�γραμμα πε-ριλαμ"άνει τρεις κύριες εν�τητεςπ�λιτιστικών και επιστημ�νικώνδραστηρι�τήτων:

AA.. Eκθεση ιστρικύ υλικύ μετίτλ «Περιηγητές στη Mάνη, 15ς -19ς αι.». Λειτ�υργεί ήδη απ� τ�νI�ύλι� 1993 στ�υς �ώρ�υς τ�υ«Iστ�ρικ�ύ Eθν�λ�γικ�ύ M�υσεί�υMάνης» στ�ν πύργ� της νησίδαςKρανάη στ� Γύθει� και θα διαρκέσειέως τις 31 Δεκεμ"ρί�υ 1994.

H έκθεση περιλαμ"άνει 400 εκθέ-

Mάνη, Mέσα Nύ�ι. Πυργ�σπιτα τ� ένα κατ’ αντίκρυ στ� άλλ�, γεμάτα μ�να�ιά και σιωπή. Tα πι� π�λλά είναι έρημα, α�ημέ-να στην τύ�η τ�υς σήμερα.

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 33

N�τια άπ�ψη τ�υ συγκρ�τήματ�ς Kαπετανάκηδων στην Tριτ�τσ�"α. Aληθιν� κάστρ�, με τεί�η πα�ειά δυ� και τρία μέτρα, �λ� πέτρα κι ασ"έστη. Mε π�λεμίστρες π�υπαραμ�νεύ�υν, με μικρά παραθυράκια σιδερ�δεμένα π�υ "ιγλί$�υν.

ματα π�υ πρ�έρ��νται απ� τις πι�σημαντικές δημ�σιες και ιδιωτικέςσυλλ�γές.

Kείμενα των �ένων περιηγητών(π�υ αντλ�ύνται απ� την εκτενή τα-�ιδιωτική �ιλ�λ�γία), σπάνια "ι"λία,παλαι�ί �άρτες, απεικ�νίσεις τ�-πίων, μνημείων, �ικισμών, πρ�σώ-πων και σκηνών της καθημερινής#ωής, συσ�ετί#�νται με τα δρ�μ�λ�-για των περιηγητών (π�υ �αρτ�γρα-�ήθηκαν για πρώτη ��ρά) καθώςκαι με σύγ�ρ�νες �ωτ�γρα�ίες (α-π� τ�υς περιγρα��μεν�υς τ�π�υς)ή με ιστ�ρικά κειμήλια (�πλα, ενδυ-μασίες, πρ�σωπ�γρα�ίες κ.λπ.), ώ-στε να πρ�σεγγίσει � θεατής τηνπραγματικ�τητα π�υ αντίκρυσαν �ιπεριηγητές.

Π�λλαπλή παρ�υσίασηEνα τμήμα της έκθεσης είναι α-

�ιερωμέν� στα έργα της γαλλικήςEπιστημ�νικής Aπ�στ�λής στ� M�-ριά (1829-1831). Eνα άλλ� τμήμα πα-ρ�υσιά#ει τ�ν παραδ�σιακ� κ�ινωνι-κ�-στρατιωτικ� σ�ηματισμ� και τις

��υρές εγκαταστάσεις των μπέη-δων, των καπετάνιων και των γενώνστις διά��ρες τ�πικές εν�τητες της�ερσ�νήσ�υ.

Σ’ ένα τελευταί� τμήμα εκτίθενταινεώτερα "ι"λία για τη Mάνη (περιη-γητικά, ιστ�ρικά, λα�γρα�ικά, λευ-κώματα, κ.λπ.). Στ�ν ίδι� �ώρ� λει-τ�υργεί ένα πωλητήρι� "ι"λίων και�αρτών. Tην έκθεση συμπληρώνειένας αναλυτικ�ς και εικ�ν�γρα�η-μέν�ς κατάλ�γ�ς.

BB.. Eπιστημνική Συνάντηση μεθέμα «Oι περιηγητές πηγή της ιστ-ρίας της Mάνης, 15ς-19ς αι.» π�υπραγματ�π�ιήθηκε στ� Γύθει� καιτ� Λιμένι της Mάνης απ� 4 έως 7 N�-εμ"ρί�υ 1993.

Eλληνες και �έν�ι μελετητές πα-ρ�υσίασαν θέματα απ� την ιστ�-ρία, την αρ�ιτεκτ�νική, τη λα�γρα-�ία κ.λπ. της Mάνης, �πως κατα-γρά�ηκαν απ� τ�υς �έν�υς περιη-γητές. Mια ημέρα α�ιερώθηκε ειδι-κά στα έργα και τ�υς απ�η��υς τηςγαλλικής Eπιστημ�νικής Aπ�στ�-λής στ� M�ριά και �ργανώθηκε με

γαλλική επιστημ�νική συνεργασία.°°.. Eνας κύκλς πρ�τυπων μρ�ω-

τικών εκδρμών με �ενάγηση για τηγνωριμία με τ� ιστ�ρικ� και �υσικ�περι"άλλ�ν της �ερσ�νήσ�υ δ�κι-μά#εται ήδη, αλλά θα λειτ�υργήσεικαν�νικά απ� την άν�ι�η τ�υ 1994.

Θα υπάρ��υν 4 έως 7 δια��ρετι-κές π�ρείες με �εναγήσεις, θα γίν�-νται με αυτ�κίνητα, καΐκια, υπ�#ύγιακαι πε#ή και θα διαρκ�ύν απ� μία έ-ως πέντε ημέρες. Eιδικευμέν�ι �ε-ναγ�ί θα �δηγ�ύν Eλληνες και αλ-λ�δαπ�ύς, καθώς και �μάδες νέωνκαι παιδιών, τ�σ� στα ί�νη των πε-ριηγητών �σ� και στ�υς �ικισμ�ύς,τα μνημεία και τα α�ι�θέατα, συμπε-ριλαμ"αν�μένων των �ρεινών τ�υTαϋγέτ�υ. Oι διανυκτερεύσεις θαγίν�νται σε �ενώνες (τ�υ EOT ή ι-διωτικ�ύς) σε κατάλληλα καταλύμα-τα (�πως τ�υ αγρ�τ�τ�υρισμ�ύ) κα-θώς και σε �εν�δ��εία. Eπι�ειρείταιμε αυτ� τ�ν τρ�π� η διάδ�ση εν�ςεναλλακτικ�ύ π�ι�τικ�ύ τ�υρισμ�ύ,�ιλικ�ύ πρ�ς τ� περι"άλλ�ν και τηντ�πική κ�ινωνία, π�υ μπ�ρεί να ε-

�αρμ�στεί και σε άλλες ενδια�έ-ρ�υσες περι��ές της �ώρας, �πωςσυμ"αίνει ήδη σε π�λλές �ώρες τ�υε�ωτερικ�ύ.

T� πρ�γραμμα αυτ� για τη Mάνη,�πως περιγρά�ηκε εδώ παρ�υσιά-στηκε στ� Eυρωπαϊκ� Συμ"�ύλι�, τ��π�ί� σε πρ�σ�ατη συνάντηση ερ-γασίας (20 έως 22 Oκτω"ρί�υ) τ� έ-θεσε υπ� την αιγίδα τ�υ και τ� ενέ-τα�ε στις Eυρωπαϊκές Π�λιτιστικέςΔιαδρ�μές, και ειδικ�τερα στ� πρ�-γραμμα «Oικισμέν�ς αγρ�τικ�ς �ώ-ρ�ς». T� Eυρωπαϊκ� πρ�γραμμα α-π�σκ�πεί στην ανακάλυψη τ�πων μειδιαίτερη π�λιτιστική α�ία και την ε-�ερεύνηση των δρ�μων π�υ στηρί-#�υν την ευρωπαϊκή ταυτ�τητα.

Oι διαδρ�μές αυτές μπ�ρ�ύν ναδιασ�ί#�υν είτε π�λλές �ώρες, είτε�ρισμένες περι�έρειες μιας �ώραςή και να αναπτύσσ�νται στ� εσωτε-ρικ� μιας μ�ν�ν περι��ής, ε�’ �σ�ντ� ιστ�ρικ�, π�λιτιστικ� και κ�ινωνι-κ� ενδια�έρ�ν π�υ παρ�υσιά#ει �συγκεκριμέν�ς τρ�π�ς �επερνά τασύν�ρα της περι��ής και της �ώρας.

34 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

AΦIEPΩMA

Tα ελλην�ρωμαϊκά ν�μίσματαAπεικ�νί��υν π�ρτρέτα αυτ�κρατ�ρων καθώς και ιερά, αγάλματα και να�ύς της κάθε π�λεως

T�υ Aναστασί�υ Π. Tαμαλή

Πρ�έδρ�υ της Eλληνικής N�μισματικής Eταιρίας

H ΠAPAΔOΣH π�υ θέλει τ�ν Λυκ�ύρ-γ� να καταργεί τα ν�μίσματα και ναυπ��ρεώνει τ�υς συμπατριώτες τ�υνα �ρησιμ�π�ι�ύν στις συναλλαγέςτ�υς �αρειά κ�μμάτια σιδήρ�υ δεντεκμηριώνεται ιστ�ρικά. Φαίνεταιπως απλώς απ�τελεί την ανάμνησητης παλαι�τέρας �ρήσεως σιδερέ-νιων ��ελών σε �λ"κληρη την Πελ�-π"ννησ�, αρκετ�ί απ" τ�υς �π�ί�υς�ρέθηκαν στις ανασκα#ές τ�υAργ�υς. E$ άλλ�υ η κυριαρ�ία της α-�ρήματης Σπάρτης καθυστέρησε,κατά τρεις σ�εδ"ν αιώνες, την κ�πήν�μίσματ�ς απ" τις π"λεις της ν"-τιας Πελ�π�ννήσ�υ. Eνώ απ" τα μέ-σα τ�υ 6�υ αιώνα π.X. �ι ελληνικέςπ"λεις - κράτη, απ" τη Mικρά Aσίαμέ�ρι την Iταλία και απ" τ�ν Eύ$ειν�Π"ντ� μέ�ρι την Kρήτη συναγωνί%�-νται στην κ�πή ν�μίσματ�ς, μ"ν� με-τά την ήττα της Σπάρτης στη μά�ητων Λεύκτρων (371 π.X.) εμ#ανί%�-νται μεσσηνιακά ν�μίσματα.

H κ�σμ�γ�νία π�υ έ#εραν �ι κατα-κτήσεις τ�υ Aλε$άνδρ�υ, ά#ησε α-νεπηρέαστη τη Λακεδαίμ�να π�υ σι-γά - σιγά �άνει τη δύναμή της και τηνπαλιά της αίγλη. Oι κάτ�ικ�ί της, "-μως, ε$ακ�λ�υθ�ύν να απ�#εύγ�υντις εμπ�ρικές δραστηρι"τητες και έ-τσι δεν �ρειά%�νται ν�μίσματα. M"-ν� στα �ρ"νια της �ασιλείας τ�υAρέως A΄ (309 - 265 π.X.) κ"��νται ε-λά�ιστα αργυρά τετράδρα�μα. H κα-τάσταση δεν μετα�άλλεται στ�υς ε-π�μέν�υς πέντε αιώνες: η ν�μισμα-τική παρ�υσία της Σπάρτης περι�ρί-%εται σε σπ�ραδικές κ�πές μικρώναργυρών και �άλκινων ν�μισμάτωντα �π�ία απλώς καλύπτ�υν τις επι-τ"πιες μικρ�συναλλαγές. Kαμιά άλ-λη λακωνική π"λη δεν #αίνεται να έ-κ�ψε ν�μίσματα.

Eως τη Συρία

Tην επ��ή τ�υ αυτ�κράτ�ρα Σεπτι-μί�υ Σε�ήρ�υ (193 - 211 μ.X.) και τ�υγι�υ τ�υ τ�υ Kαρακάλλα (211 - 217

μ.X.) σημειώνεται μια πραγματική έ-κρη$η στην κ�πή �άλκινων ν�μισμά-των απ" τις ελληνικές π"λεις της Eυ-ρώπης και της Aσίας. Για να γίνει κα-λύτερα αντιληπτ" τ� πράγμα, πρέπεινα ανα#ερθεί πως στα 24 �ρ"νια τηςσε�ηριανής ν�μισματ�κ�πίας παρή-�θη τ� 20% τ�υ συν"λ�υ των ελληνι-κών αυτ�κρατ�ρικών κ�πών, �ι �π�ί-ες άρ�ισαν με τ�ν Aύγ�υστ� (27 π.X. -14 μ.X.) και σταμάτησαν με τ�ν Δι�-κλητιαν" (284 - 305 μ.X.). Eίναι �αρα-κτηριστικ" πως στην Πελ�π"ννησ�κ"��υν ν�μίσματα, αυτή την επ��ή,40 π"λεις απ" τις �π�ίες �ι 21 δεν εί-

�αν π�τέ στ� παρελθ"ν δικ" τ�υς ν"-μισμα, �ύτε $αναέκ�ψαν π�τέ. Aνά-μεσα σ’ αυτές, εκτ"ς απ" την Σπάρτηκαι �ι π"λεις Aσωπ"ς και B�ιαί, στη�ερσ"νησ� τ�υ Mαλέα, Γύθει� καιΛας, στη σημερινή Mάνη.

T� περίεργ� είναι πως αυτά ανευ-ρίσκ�νται στη Συρία και άλλες μεσα-νατ�λικές �ώρες σε μεγαλύτερ�υςαριθμ�ύς απ’ ",τι στην ίδια την Πε-λ�π"ννησ�. H ε$ήγηση τ�υ μυστηρί-�υ θα πρέπει να �ρίσκεται στηνστρατ�λ"γηση Πελ�π�ννησίων μι-σθ�#"ρων για τις εκστρατείες τ�υΣε�ήρ�υ και τ�υ Kαρακάλλα ενα-ντί�ν των Πάρθων.

Π�ρτρέτα

Στ�υς εμπρ�σθ�τύπ�υς αυτών τωνν�μισμάτων �ρίσκ�νται τα π�ρτραί-τα, τα �ν"ματα και �ι τίτλ�ι 5 μελώντης αυτ�κρατ�ρικής �ικ�γενείας: �Σεπτίμι�ς Σε�ήρ�ς, η σύ%υγ"ς τ�υI�υλία Δ"μνα, �ι γι�ι τ�υ Mάρκ�ς Aυ-ρήλι�ς Aντωνίν�ς (π�υ πέρασε στηνιστ�ρία ως Kαρακάλλας, απ" τη συνή-θειά τ�υ να #�ράει ένα �ιτώνα μεκ�υκ�ύλα π�υ �ν�μα%"ταν «καρα-κάλλα») και Γέτας καθώς και η σύ%υ-γ�ς τ�υ Kαρακάλλα, Φ�ύλ�ια Πλαυ-τίλλα. Oι �πισθ"τυπ�ί τ�υς παρ�υσιά-%�υν ιδιαίτερ� ενδια#έρ�ν καθώς α-πεικ�νί%�υν να�ύς, ιερά και αγάλμα-τα της κάθε π"λεως, δίν�ντας στ�υς

σύγ�ρ�ν�υς ερευνητές μια ιδέα γιακτίρια και έργα τέ�νης π�υ έ��υν �-ριστικά �αθεί. A$ί%ει εδώ να σημειω-θεί πως υπάρ�ει ειδική μελέτη π�υσυνδέει τις παραστάσεις αυτών τωνν�μισμάτων με την περιήγηση τ�υΠαυσανία (Fr. Imfoof - Blumer, P.Gardner: A Numismatic Commentaryon Pausanias, London 1887).

Oι Γυθεάτες έκ�ψαν ν�μίσματα μετα π�ρτραίτα τ�υ Σεπτιμί�υ Σε�ή-ρ�υ, της I�υλίας Δ"μνας, τ�υ Kαρα-κάλλα και τ�υ Γέτα. E��υν δε κατα-μετρηθεί 21 �πισθ"τυπ�ι, ενώ σε άλ-λες μικρές π"λεις κυμαίν�νται απ" 7μέ�ρι 11. Aνάμεσα σε αυτ�ύς �ρί-σκ�υμε παραστάσεις Aπ"λλων�ς (Kι-θαρωδ�ύ και Kαρνεί�υ), Hρακλέ�υςκαι Aσκληπι�ύ. Kαι, �έ�αια, � Παυσα-νίας, π�υ περιηγήθηκε την Eλλάδα30 �ρ"νια πριν απ" την κ�πή των ν�-μισμάτων, ανα#έρει (Γ 21,7) πωςστην αγ�ρά τ�υ Γυθεί�υ υπήρ�αν α-γάλματα τ�υ Aπ"λλων�ς και τ�υHρακλέ�υς καθώς και μικρ"ς να"ςτ�υ Aσκληπι�ύ.

O Λας, π�υ �ρισκ"ταν λίγ� ν�τι"-τερα τ�υ Γυθεί�υ ίσως στ� σημεριν"Bαθύ, έκ�ψε ν�μίσματα με τ�ν Kα-ρακάλλα και την Πλαυτίλλα. Aνάμεσαστ�υς 8 �πισθ�τύπ�υς της $ε�ωρί%ει� Aσκληπι"ς τ�υ �π�ί�υ � Παυσανίας(Γ 24, 6) είδε δύ� να�ύς στα περί�ω-ρα της π"λεως.

Xάλκιν� ν�μισμα Σεπτιμί�υ Σε�ήρ�υ. Στην πίσω �ψη τ�υ διακρίνεται η επιγρα�ήΓYΘE-ATΩN και Hρακλής με λε�ντή και ρ�παλ� (Συλλ�γή Tραπέης Πίστεως).

T� Γύθει� κατά τ�ν 18�ν αιώνα. Γκρα��ύρα απ� τ� �ι�λί� των D. et N. Stephanopoli, «Voyage en Grece», Παρίσι 1800 (Συλ-λ�γή N. Π�υλάκ�υ)

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 35

«Mανιάτικ�ς πύργ�ς τ� καλ�καίρι» 1988, Λάδι 1.70 X 1.45 μ. «T� Nύ�ι μετά τη �ρ��ή», 1986-1991. Λάδι 1.70 X 1.45 μ.

Mανιάτικα τ�πίαΣειρά έργων �τιαγμένη στα τελευταία πέντε �ρ�νια απ� τ�ν �ωγρά�� Hλία Δεκ�υλάκ�

TO μ�ναδικ� τ�π� και τ�πί� της Mά-νης απ�τύπωσε με ευαισθησία και δι-εισδυτικ�τητα απαράμιλλη με μια με-γάλη σειρά έργων �τιαγμένη στα τε-λευταία πέντε �ρ�νια � �ωγρά��ςHλίας Δεκ�υλάκ�ς, �μ�τιμ�ς καθη-γητής στην A.Σ.K.T.

«Tα τ�πία αυτά», γρά�ει � Mάν�ςΣτε�ανίδης, επιμελητής της EθνικήςΠινακ�θήκης(1), «πρ�ϊ�ντα αληθιν�ύεικαστικ�ύ πάθ�υς, έ��υν καμωθεί�λα απ� μνήμης. T�ν τ�π� τ�υ � �ω-γρά��ς τ�ν "έρει #ήμα #ήμα και τ�νμελετάει �ρ�νια. Γνωρί�ει �σ� κανείς

άλλ�ς π�σ� είναι δύσκ�λη η �ωγρα-�ική μετα��ρά της Mάνης, εν�ς α-ληθιν�ύ �υσικ�ύ παράδ�"�υ. %έρειακ�μη π�σ� εύκ�λ� είναι να κατρα-κυλήσει κανείς σε μελ�δραματικές�λυαρίες ή καρτπ�σταλικ�ύς ε"ω-ραϊσμ�ύς. O Δεκ�υλάκ�ς παρατηρεί

τη �ύση με τα μάτια των εμπρεσι�νι-στών, παρασύρεται απ� τις αδιάκ�-πες εναλλαγές των απ��ρώσεων κα-θώς τ� �ως μετακινείται.

H Mάνη αμετακίνητη �πτική πρ�-κληση –�πως καταγρά�εται απ’ τ�ν�ωγρά��– άλλ�τε είναι τρυ�ερή κα-θώς αστρ�π�#�λεί μετά τη #ρ��ή κιάλλ�τε άγρια και απρ�σιτη καθώς#�υλιά�ει στα μυστικά της νύ�τας ήτην πελεκάει � ήλι�ς τ�υ Aυγ�ύ-στ�υ. Για να απ�δ�θ�ύν τέτ�ιες ει-κ�νες, πρέπει να λειτ�υργήσ�υνστ�ι�εία π�υ "ε�εύγ�υν απ� τις θε-ωρίες ή τις κατακτημένες �ωγρα�ι-κές πρακτικές. Γιατί εδώ συμ#αίν�υνπράγματα π�υ νιώθ�νται αλλά δεν ε-"ηγ�ύνται. Kαι δεν υπάρ�ει λ�γ�ςτελικά να ε"ηγηθ�ύν. O �ώρ�ς τ�τεαπ�κτά μια μετα�υσική υπ�#�λή κι �καλλιτέ�νης είναι εκεί για να ψηλα-�ήσει...».

Σημείωση: Aπ�σπασμα απ� την εισαγωγή στ�νκατάλ�γ� της έκθεσης «Mάνη», τ�υ Hλία Δεκ�υ-λάκ�υ, Φε�ρ�υάρι�ς 1992.

«H Λάγεια, ένα�ειμωνιάτικ� πρω-ιν� πριν �εσπάσει

η καταιγίδα».1986-1991. Λάδι

1.70 X 2.15 μ.

Eυ�αριστ�ύμε τ�υς εκδ�τικ�ύς�ίκ�υς «MEΛIΣΣA», «AΔAM»,«Eλευθερυδάκη», για τ� �ωτ�γρα-�ικ� υλικ� π�υ αντλήσαμε απ� τααντίστ�ι�α �ι�λία «Mάνη», «Kά-στρα της Πελ�π�ννήσ�υ», «Eικ�νεςτης Mάνης». Eπίσης τ�ν EOT, τ�Kέντρ� Nε�ελληνικών Eρευνών, τηνTράπε�α Πίστεως και τ�ν κ. Γ.Σαΐτα για τ� �ωτ�γρα�ικ� και αρ-�ειακ� υλικ� π�υ μας πρ�σέ�εραν.

KPITIKH

Tης Γιώττας Συκκά

Π�λύπλευρη πρ�σωπικ�τητα, δη-μι�υργ�ς αγαπημένων τραγ�υδιών,άτ�μ� ιδι�μ�ρ��. Λαϊκ�ς, �ει μακριάαπ� τη μ�υσική �ι�μη�ανία και τ�υςανθρώπ�υς της. Θυμ�σ���ς, έ�ει �ί-λ�υς και ε�θρ�ύς. Aκης Πάν�υ. Πε-ρίπτωση ιδιαίτερη, θεωρείται απ�τ�υς σημαντικ�τερ�υς εκπρ�σώπ�υςτ�υ σύγ�ρ�ν�υ λαϊκ�ύ τραγ�υδι�ύ.Aυθεντικ�ς, γρά�ει στί��υς και μ�υ-σική, περιγρά�ει συνήθως �ιωματι-κές καταστάσεις. Δημι�υργ�ς αλλάκαι τε�νίτης, κατασκευά�ει μ�ν�ςτ�υ, διά��ρα αντικείμενα απ� κ�κ-καλα, �στρακα, μέταλλα και έ�εν�.Yλικά π�υ στα �έρια τ�υ πλάθ�νταιμε μεράκι, για να δώσ�υν τ� απ�τέ-λεσμα και τη μ�ρ�ή π�υ θέλει.

Για τ�ν Aκη Πάν�υ λ�ιπ�ν, η EMIκυκλ���ρησε τριπλ� άλμπ�υμ π�υπεριέ�ει τραγ�ύδια τ�υ, απ� τ� 1967έως τ� ’74 με ε&αίρεση ένα, π�υ έγρα-ψε τ� ’77. Tραγ�ύδια π�υ γρά�τη-καν κατά την περί�δ� της X�ύντας,�πως τα: «Δεν θέλω τη συμπ�νια κα-νεν�ς», «Eγώ καλά σ�υ τα ’λεγα»,«H πι� μεγάλη ώρα», «Δεν κλαίω γιατώρα», «Στ�ν σταθμ� τ�υ M�νά��υ»κ.ά., ακ�ύγ�νται απ� τ�υς Στράτ�Δι�νυσί�υ, Γρηγ�ρη Mπιθικώτση,Bίκυ M�σ��λι�ύ, Γιώτα Λύδια, Στέ-λι� Kα�αντ�ίδη, Mανώλη Mητσιά,Σταμάτη K�κκ�τα κ.ά.

Yλικ� π�υ καλύπτεται απ� τ� γε-νικ� τίτλ� «Tα μεγάλα τραγ�ύδια»και συν�δεύεται απ� �ωτ�γρα�ίεςτων ε&αιρετικών κατασκευών τ�υAκη Πάν�υ, �ι �π�ίες, �ανερών�υνμια άλλη πλευρά της δημι�υργικήςτ�υ �αντασίας. M�ν� π�υ �λα αυτάείναι π�λύ λίγα για έναν τέτ�ι� δημι-�υργ�. Θα ήταν πρ�τιμ�τερ� να εκ-δ�θεί ένα άλμπ�υμ με �λη τη δ�υλειάτ�υ ως σήμερα, με περισσ�τερες λε-

πτ�μέρειες για ένα έργ� τ�υ, π�υ θαμπ�ρ�ύσε ενδε��μένως να συμπερι-λά�ει τα σπ�υδαι�τερα τραγ�ύδιατ�υ Aκη Πάν�υ.

T� ίδι� θα έπρεπε να γίνει και μετα τραγ�ύδια τ�υ Γιώργ�υ Mητσάκηπ�υ κατά καιρ�ύς, δίν�υν άλλ�θι σεδιά��ρες συλλ�γές. O Γ. Mητσάκηςπάντως, μετά απ� �ρ�νια έρ�εται ναπαρ�υσιάσει και νέ� υλικ�. Aλλωστε,�πως επαναλαμ�άνει συ�νά, και-ν�ύργια τραγ�ύδια έ�ει π�λλά στ�συρτάρι τ�υ. O δίσκ�ς, π�υ ε&έδωσεη Warner Music, με τίτλ� «O κύρι�ςMητσάκης», περιλαμ�άνει τραγ�ύ-δια π�υ έγραψε απ� τ� 1953 έως τ�’93, σε νέα η��γρά�ηση. Παλι� καινέ� υλικ�, π�υ έ�ει τ� γνώριμ�, μ�υ-σικ� �ρώμα τ�υ δημι�υργ�ύ τ�υ.K�μμάτια ερμηνευμένα απ� τ�ν Στέ-λι� Kα�αντ�ίδη, με τ�ν �π�ί� έ�ει συ-νεργαστεί π�λλές ��ρές στη δεκαε-τία τ�υ ’50, τ�ν Σταμάτη K�κκ�τα, τηBίκυ M�σ��λι�ύ, τη Γλυκερία, τ�νMανώλη Mητσιά, τ�ν Γιάννη B�για-τ�ή και τ�υς Oπισθ�δρ�μικ�ύς».

ΔIΣKOI

Παίγνι και στί�ημαT�υ Γιάννη Bαρ�έρη

«Πρ�ϊδεασμέν�ς για τ� ειδύλλι�,τ� ν�υ σ�υ: θα �άσειςτην τραγωδία!»

Λ�υκάς K�ύσ�υλας,

«Aνά�αση στη Φτερ�λακκα κι αλλ�ύ»

TO «Θέατρ� τ�υ N�τ�υ» υπ� τηνκαλλιτε�νική διεύθυνση τ�υ σκην�-θέτη Γιάννη X�υ�αρδά αριθμεί ήδητρία �ρ�νια �ωής. Tρία �ρ�νια σ��α-ρής πρ�σέγγισης !έν�υ ιδίως ρεπερ-τ�ρί�υ, συ�νά κλασικ�ύ, π�υ αντιμε-τωπί�εται σκην�θετικά και ερμηνευ-τικά απ� ενδια"έρ�ντες έως ταγμέ-ν�υς θεατρανθρώπ�υς συνεργα��-μεν�υς με την �μάδα. O ίδι�ς � κ.X�υ�αρδάς έ�ει παλαι�τερα τραυμα-τίσει κάμπ�σα έργα με τις –κατ’ επι-εική έκ"ραση– «αιρετικές» πρ�σεγ-γίσεις τ�υ. Eκείν�ς, τις ν�μί�ει αιρε-τικές επειδή πιστεύει πως πρ�σαρ-μ���ντας τ�ν κύρι� ά!�να των έρ-γων στις πρ�σωπικές τ�υ ιδε�ληψίεςτα ευεργετεί και τα "ωτί�ει. Aλλ�ύ �-μως εκ�άλλει τ� πράγμα. O κ. X�υ-�αρδάς ωστ�σ� δεν στερείται γνώ-σης, πρ�σ�ντων και εμπνεύσεων.Πρ�ετ�ιμασμέν�ι "έτ�ς για τη συμ-μετ��ή δυναμικών ταλέντων της νέ-ας γενιάς, πρ�σδ�κ�ύσαμε μια «Δω-δέκατη νύ�τα» τ�υλά�ιστ�ν μη πλη-κτική. Διαψευσθήκαμε.O σκην�θέτης, μέσα απ� π�λυδαί-

δαλες σκέψεις και λα�υρινθώδεις ε-γκε"αλικ�ύς συσ�ετισμ�ύς συνά-ντησε τ� σαι!πηρικ� αυτ� παίγνι� ως�υτ�πικ� διαν�ητικ� σταυρ�λε!� μεατμώδεις "ιλ�σ�"ικές πρ�εκτάσειςκαι κ�ινωνικές αλληγ�ρίες. Mη απ�-δε��μεν�ς τ� απλ�, τ� αλλέγρ�, τ�ανάλα"ρ�, τ� α"ρώδες εν τη σ�"ίατ�υ σαι!πηρικ� παίγνι�, έ�ασε τ�στ�ί�ημα.

Oπ�ι�ς παρακ�λ�υθήσει την παρά-σταση τ�υ θεάτρ�υ «Aμ�ρε» θα �ε-�αιωθεί για τ�ν νεωτεριστικ� πρ�-�ληματισμ� τ�υ σκην�θέτη και συνα-κ�λ�υθα για τ� μ��θ� των καλών η-θ�π�ιών τ�υ. Θα �ε�αιωθεί �μωςταυτ��ρ�να και για την καταστατικήπαρε!ήγηση π�υ δυναμιτί�ει �λ�κλη-ρη την παράσταση. Kαι η παρε!ήγησηέγκειται στ� �τι η σκην�θεσία δεν εί-δε ή δεν θέλησε να δει τ� �ιστρήλατ�κέ"ι τ�υ μεγάλ�υ π�ιητή. Δεν είδε ήδεν θέλησε να δει την ανάγκη υπ�τα-γής στη λ�γική τ�υ παραμυθι�ύ καιτης συναισθηματικής ρ�ής τ�υ.

Δεν είδε ή δεν θέλησε να δει τησκανταλιά ως αναπαυ�μεν� αυτ�-σκ�π� τ�υ συγγρα"έα, μια σκαντα-λιά μέσα στην �π�ία, ναι, η μεγαλ�-σύνη τ�υ εμ"υτεύει ρινίσματα σ�-"ίας, �ωρίς �μως αυτά να διεκδικ�ύντην πρώτη θέση στη σκην�θετική έ-γν�ια. O Σαί!πηρ, γρά"�ντας μια "ί-να πρ�έκταση τ�υ «Oνειρ�υ καλ�-καιρινής νύ�τας», μας πρ�σκαλεί σεμια κωμωδία, επιμένω: κωμωδία, γύ-ρω απ� τ�υς ανθρώπιν�υς �αρακτή-ρες, η �π�ία θα "ιλ�!ενήσει στην �ύ-

για της και λίγη πίκρα. H π�ρεία π�υακ�λ�υθήθηκε εδώ ήταν αντίστρ�-"η. Aπ’ την αρ�ή δ�θηκε �άρ�ς σταδευτερ�γενή ιδε�λ�γήματα και ε!�-ρίστηκε σ�εδ�ν τελείως τ� �ι�ύμ�ρ.Tα πρ�σ�ηματικά τελώνια των μετα-μ�ρ"ώσεων πήραν δραματικές δια-στάσεις πρ�σπαθώντας να �ργανώ-σ�υν ένα πνιγηρ�, παθιασμέν� ερω-τισμικ� παν�ραμα. Στ� πρώτ� μέρ�ς,η μέριμνα αυτή �δήγησε την παρά-σταση σ’ έναν �αρύ, σ�εδ�ν δειν�-σαυρικ� �ηματισμ� ν�σηρ�ύ μεσ�-π�λεμ�υ, � �π�ί�ς επιδεινώθηκε μετη διδα�ή της σ��αρ�"αν�ύς υπ�-κρισης τ�υ κειμέν�υ. Eν�ς κειμέν�υπ�υ σα"ώς παραπέμπει στην ερωτι-κή �άρη της υπερ��λής και ��ι στηνκατά γράμμα ανάλυση και "ιλ�σ�"ι-κή ή άλλη πρ�έκτασή της. Στ� δεύτε-ρ� μέρ�ς � γερμανικ�ς ε!πρεσι�νι-σμ�ς σε συνδυασμ� με μια ε!ανα-γκασμένη πρ�σπάθεια να παρα�θεί�ι�ύμ�ρ μέσω της υπ���λής (;) δημι-�ύργησε απ�"ασιστική σύγ�υση σταπράγματα.

Kαι είναι κρίμα π�υ συνέ�ησαν αυ-τά, �ταν � σκην�θέτης διέθετε στ�πλευρ� τ�υ �ν�ματα ά!ια να παρα-γάγ�υν τ�ν α"ρ� της σαι!πηρικήςκωμωδίας �ωρίς να υπ�λει"θ�ύν ωςπρ�ς τ�ν μαύρ� σαρκασμ� π�υ �-ντως ενδημεί στ� κείμεν� –και π�υτελικά παραπλάνησε τ�ν κ. X�υ�αρ-δά. Eτσι, δεν μπ�ρεί κανείς να επιρ-ρίψει ευθύνες στην υπ��λητική μ�υ-σική μετα!ύ μπλ�υ� και τ�α� τ�υ N.Kυπ�υργ�ύ, ε"�σ�ν ήταν πρ�"ανέςπως � άνθρωπ�ς ε!ετέλεσε ευηκ�ωςμια συγκεκριμένη σκην�θετική εντ�-λή. Eπίσης δεν μπ�ρεί �έ�αια να κρι-θεί απ� τη θαμπή της Oλί�ια η γενικάέ!��η Λ. Φωτ�π�ύλ�υ ή � διαπρεπήςΔ. Oικ�ν�μ�υ-γελωτ�π�ι�ς Φέστε,π�υ τώρα έμ�ια�ε να τ�υ έ��υν α-

"αιρέσει ή έστω "ρενάρει τ�υς �υ-μ�ύς σ’ έναν ρ�λ� π�υ και απ� άλλεςπαρεμ"ερείς εμ"ανίσεις τ�υ !έρ�υ-με πως τ�ν έ�ει στ� τσεπάκι. H κατάτη γνώμη μ�υ καταλληλ�τατη Bι�λατης Oλιας Λα�αρίδ�υ έκανε μια εν-δια"έρ�υσα υ"�λ�γική πρ�ταση μα-εστρικών μετασκευών, πρ�ταση π�υ�μως έμεινε ανε!έλικτη και ανεκμε-τάλλευτη μέσα στ� δεδ�μέν� περί-γραμμα.

Στ� περίγραμμα αυτ� "άνηκαν ναέ��υν πειθαναγκαστεί και �ι Aκ. Kα-ρα�ήσης, καθώς και � άλλ�τε λεπτ�-μερειακ�τατ�ς και �υμωδέστατ�ς–γιατί ��ι και τώρα;– Γ. Nινι�ς. Στηνπερι��ή εν�ς ευτυ��ύς γκρ�τέσκ�υκινήθηκε � Aλ. Mυλωνάς-T�μπι και �υστερικ�ς Mαλ��λι� τ�υ Aρη Λεμπε-σ�π�υλ�υ.

T� σκηνικ� της Λ. Kεντάκα με �ω-νταν� πιάν� στημέν� κέντρ�-Eλενί-τσα πρ�έκυψε παράγων�, «δύστρ�-π�» και τυραννικ� για τ�υς ηθ�π�ι-�ύς. A"ήνω π�υ μπατάρι�ε �λη τηνπαράσταση πρ�ς τ� δε!ι� μέρ�ς τηςσκηνής. T� αριστερ� έμεινε αλει-τ�ύργητ� μα�ί με τη �ρυσ�π�ίκιλτηκλίνη π�υ αγκ�μα��ύσε να τ� «γεμί-σει». Tα κ�στ�ύμια, παρ�τι τρ�πι-σμένα πρ�ς τ�ν αισθησιασμ�, δεν έ-δει�ναν να συνεργά��νται σε υ"�λ�-γικ� διάλ�γ�. H εμπνευσμένη, ανεπί-ληπτη μετα"ραστική κατάθεση τηςXρ. Mπάμπ�υ-Παγκ�υρέλη στις πρ�-σ"ατες «Eύθυμες Kυράδες» διέθετεπερισσ�τερη τελει�θηρική πρ�σ��ήκαι κέ"ι απ� τη «Nύ�τα» της.

O κ. X�υ�αρδάς, μέσα απ� μια επί-μ��θη και σ�"ιστικέ παράσταση,κ�ύρασε τ� κ�ιν� και αδίκησε τις δυ-νατ�τητες τ�υ επιτελεί�υ τ�υ. Eψα-!ε την πανώρια «Nύ�τα» ως midi aquatorze heures, ή �πως λέμε απλ�ύ-στερα, μέσω... Λαμίας.

«H δωδεκάτη νύ�τα» τ υ Σαί�πηρ στ θέατρ «Aμ�ρε»

Θέατρ� τ�υ N�τ�υ. «Δωδεκάτη νύ�τα ή �,τι θελήσετε», τ�υ Σαί�πηρ. Bι�λα καιΣε"άρι� (Oλια Λα"αρίδ�υ). Oρσίν� δ�ύκας της Iλλυρίας (Aκύλας Kαρα"ήσης),Oλί�ια (Λυδία Φωτ�π�ύλ�υ), Mαλ��λι� (Aρης Λεμπεσ�π�υλ�ς) και, κάτω, Σερ T�-

μπι (Aλέ�ανδρ�ς Mυλωνάς). Σκίτσ� Eλλης Σ�λ�μωνίδ�υ-Mπαλάν�υ.

36 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 37

Kαθαρ�τητα α�ήγησης«N’ ακ�ύω καλά τ’ ν�μά σ�υ», τ� νέ� μυθιστρημα τ�υ Σωτήρη Δημητρί�υ

Tης Eλισά�ετ Kτιά

Σωτήρης Δημητρί�υ «N’ ακ�ύω κα-

λά τ’ �ν�μά σ�υ», εκδ�σεις «Kέ-

δρ�ς», Aθήνα 1993, σ.σ. 117.

ΠAPA τ� γεγ�νς τι η πρ���ρική πα-ράδ�ση της λαϊκής α�ήγησης �αίνεταιτι έ�ει περιέλθει στην αρμ�διτητατης λα�γρα�ίας και για τη διάσωση καιγια τη μελέτη της, η πε��γρα�ία μας ε-�ακ�λ�υθεί να εμπνέεται και να αντλείαπ την παράδ�ση αυτή, απ τ�ν κα-ταγεγραμμέν� πρ���ρικ λγ� π�υπερικλείει θησαυρ�ύς πως �ι αυτ�-!ι�γρα�ικές ε�ιστ�ρήσεις ή τα λαϊκάπαραμύθια. E�ει έτσι να επιδεί�ει πα-ραδείγματα λαμπρών κειμένων στα �-π�ία, κατ�ρθώντας να ιδι�π�ιηθεί τιςαρετές της πρ���ρικής λαϊκής λαλιάς–τη λιττητα και τ� ρυθμ της– πέτυ�ενα εκ�ράσει με τρπ� δραστικ συλ-λ�γικά !ιώματα, !άσανα και πάθη.Eνν��ύμε την «Iστ�ρία ενς αι�μαλώ-τ�υ» (1929) τ�υ Στρατή Δ�ύκα, «T� συ-να�άρι Aντρέα K�ρδ�πάτη» (1972) τ�υΘανάση Bαλτιν�ύ, τ� «Φάιαρ �π»(1972) τ�υ Γιώργ�υ Mανιάτη. Aυτή η ί-δια πε��γρα�ική παράδ�ση ενέπνευσετ� Σωτήρη Δημητρί�υ στ� τρίτ�, ύστε-ρα απ δύ� συλλ�γές διηγημάτων, !ι-!λί� τ�υ, τ� μυθιστρημα «N’ ακ�ύωκαλά τ’ ν�μά σ�υ».

Aπ τ� πάθ�ς της Mικρασιατικής κα-ταστρ��ής στην «Iστ�ρία ενς αι�μα-λώτ�υ» και τα !άσανα των υπερατλα-ντικών μεταναστευτικών περιπλανή-σεων στ� «Συνα�άρι Aντρέα K�ρδ�πά-τη», με τ� «N’ ακ�ύω καλά τ’ ν�μάσ�υ» μετα�ερμαστε στην παραμεθ-ρι� �ρεινή Eλλάδα, στα δεινά της Kα-τ��ής και στη !άναυση μεταπ�λεμικήπεριπέτεια τ�υ Ψυ�ρ�ύ Π�λέμ�υ.

Mια παρέα εννέα γυναικών �εκινάτην άν�ι�η τ�υ 1944 για να �θάσει μέ-σα απ τα !�υνά στ� Aργυρκαστρ�εις ανα�ήτησιν τρ��ής. Στ� δρμ� τηςεπιστρ��ής, ανίκανη να συνε�ίσει τηνε��ντωτική π�ρεία της στα �ι�νισμένα�ρεινά, η μία απ τις δύ� νεαρές αδελ-�ές της �μάδας στέκεται στ� σπίτισυγγενών σε κ�ντιν �ωρι. A��ύ ανα-λά!ει δυνάμεις και μία μέρα πριν �εκι-νήσει για τ� πατρικ της, τα σύν�ρατης Aλ!ανίας με την Eλλάδα θα κλεί-σ�υν ερμητικά για τέσσερις τ�υλά�ι-στ�ν δεκαετίες και έτσι η ηρωίδα θα α-π�κ�πεί �άν�ντας �ριστικά την �ικ�γέ-νειά της. Aπ τη μιαν αδελ�ή π�υ ιστ�-ρεί τις περιπέτειες της ε�δ�υ στηνπρώτη εντητα, τ� νήμα της α�ήγησηςπαραλαμ!άνει, στη δεύτερη εντητα, ηάλλη, η απ�κλεισμένη αδελ�ή π�υ θαμας διηγηθεί πώς παντρεύτηκε και έ-κανε νέα δική της �ικ�γένεια –παιδιά κιεγγνια– καθώς και τις διώ�εις π�υ υ-πέστη απ τ� απάνθρωπα �λ�κληρωτι-κ αλ!ανικ καθεστώς. Στην τρίτη εν-τητα –!ρισκμαστε στις αρ�ές της δε-καετίας τ�υ 1990– � νεαρς έγγ�νςτης α�ηγείται πώς πέρασε, μετά τιςσυγκλ�νιστικές ανακατατά�εις τ�υ1989, τα ελλην�αλ!ανικά σύν�ρα επι-

στρέ��ντας παράν�μα μα�ί με τιςστρατιές των B�ρει�ηπειρωτών στην«πατρίδα». T� !ι!λί� περιέ�ει κάπ�ιαστ�ι�εία επίκαιρα και ταυτ�ρ�να ση-μαντικά. Tι είναι λ�ι αυτ�ί �ι Aλ!αν�ίπ�υ ��ύνε κ�ντά μας και δεν τ�λμ�ύμενα τ�υς πλησιάσ�υμε; Yπάρ��υν μν�σαν �μάδες ή είναι συγ�ρνως και άτ�-μα, μας απειλ�ύν, μας εκλιπαρ��ύν,μήπως και τα δυ� ή μήπως τίπ�τα απαυτά; H λ�γ�τε�νία, η καλή λ�γ�τε�νίαπρ�ϋπ�θέτει πάντα κάπ�ιαν άπ�ψη καιυπ�δηλώνει κάπ�ια στάση.

Σύντ�μες α�ηγήσεις, έμ�αση στ�διάλ�γ�, μικρή �ράση, παρατακτικήσύντα�η, εμμ�νή στ� ρήμα και στ� �υ-σιαστικ. O Σωτήρης Δημητρί�υ ε�αρ-μ�ει κλαδικά �αρακτηριστικά τηςπρ���ρικής λαϊκής α�ήγησης· τ� ιδι-αίτερ� ωστσ� στη γλώσσα τ�υ είναιτι �ρησιμ�π�ιεί κατά κρ�ν τ� τ�πικιδίωμα της Hπείρ�υ –λέ�εις, εκ�ρά-σεις, σύντα�η– �ωρίς ωστσ� να κ�υ-ρά�ει.

N�μί�ω τι τ�ύτ� ��είλεται πρώτ�νστ� τι η γλωσσική επιλ�γήτ�υ ιδιώματ�ς αιτι�λ�γείταιπλήρως απ τις συνθήκες· απτ� γεγ�νς τι η γυναίκα π�υτ� �ρησιμ�π�ιεί πέρασε λητης τη �ωή σε απ�μ�νωμέν��ωρι της Hπείρ�υ ενώ συγ-�ρνως τα μέλη της ελληνικήςμει�ντητας υπήρ�αν για δε-καετίες απ�κλεισμένα και επ�-μένως απ�κ�μμένα απ τ�ν�ωντανά ε�ελισσμεν� ελληνι-κ γλωσσικ κ�ρμ.

Δεύτερ�ν, στ� τι διαθέτειτέτ�ια καθαρτητα η α�ήγηση–ένα τμήμα της τ�υλά�ιστ�ν–τέτ�ια δραματική ένταση καιρυθμ, ώστε τ� εκ�ραστικαυτ σ�ρίγ�ς κάμπτει π�λύγρήγ�ρα πρ�καταλήψεις κι α-ντιρρήσεις, καθιστώντας τηνπρ�σ�υγή σε γλωσσικ ιδίωμαθέμα δευτερεύ�ν. E�ω πάντωςτην εντύπωση τι κλείν�νταςτ� !ι!λί�, ανε�ίτηλα εντυπω-μένη στ� μυαλ θα μείνει κυ-ρίως η πρώτη ιστ�ρία τ�υ μυθι-στ�ρήματ�ς, η κατ��ική περι-πέτεια των γυναικών στα δύ-σ!ατα �ι�νισμένα παραμεθ-ρια !�υνά. Γιατί είναι μια α�ή-γηση π�υ έ�ει επιτύ�ει ένα συ-γκερασμ, έ�ει κατ�ρθώσει νασυναιρέσει τ� ρυθμ τ�υ κει-μέν�υ με τ� ρυθμ �ωής τωνηρώων τ�υ, γεννώντας ανθρώ-π�υς απτ�ύς, με !άρ�ς, υπ-σταση και ψυ�ή. Aυτ π�υ πέ-τυ�ε ίσως εδώ � Σωτήρης Δη-μητρί�υ είναι τι τ� ύ��ς τ�υκειμέν�υ τ�υ εναρμ�νί�εται,γίνεται «τ� ύ��ς των πραγμά-των και της ανάγκης».

Στη δεύτερη α�ήγηση αντι-θέτως, αν και είναι δύσκ�λ� νατ� πρ�σδι�ρίσ�υμε, υπάρ�εικάτι π�υ δεν λειτ�υργεί. H κε-

ντρική ηρωίδα παραμένει εντέλει πρ-σωπ� �λωμ, α�ν, σ!ησμέν�.

Φταίει μήπως � ρυθμς στην αλλη-λ�διαδ��ή των επεισ�δίων κατά τημακρά περί�δ� τριάντα ετών π�υ κα-λύπτει η δεύτερη εντητα; Ή μήπωςαπ�υσιά�ει –σαν αίσθηση τ�υλά�ι-στ�ν– η αναγκαία(;) στη λαϊκή α�ήγη-ση, απ�δ��ή, η κατά�αση, εκείν� «τ�δ�α σ�ι � Θες» ακμα και ταν η�ωή είναι δύσκ�λη ή !ασανιστική καιτ� περι!άλλ�ν, τ� καθεστώς ή τ� σύ-στημα απ�ρριπτέ�; (Πρκειται για θέ-μα ά�ι� συ�ήτησης, κάν�ντας μάλιστατη σύγκριση με τ� συγκλ�νιστικ επει-σδι� τ�υ πρώτ�υ μέρ�υς, τ� !ιασμτων γυναικών στ� ε�ωκλήσι π�υ δια-νυκτερεύ�υν.

Oλκληρη την επμενη μέρα λ�ύ��-νται και καθαρί��νται, δηλών�υν τι �ι!ιαστές δεν ήταν «σερνικά» αλλά «πει-ρασμικά» και «ισκιώματα», παίρν�υν ά-�εση απ τ�ν παπά. «Oλα απ τεμάςθα περάσ�υν, γυναίκες. Kαι τα καλάδε��ύμενα και τα κακά δε��ύμενα»

και συνε�ί��υν τη δύσκ�λη αλλά καθ-λ�υ ά�αρη γι’ αυτές �ωή τ�υς).

Στην τρίτη εντητα, κείμεν� ισ�ρρ�-πημέν� �ωρίς ωστσ� αυτή την ηλε-κτρισμένη ένταση και την αδρτητατ�υ πρώτ�υ μέρ�υς, � εγγ�νς της α-�ηγήτριας περνάει τα σύν�ρα και γιαλ�γαριασμ της νεαρής κ�πέλας π�υπριν σαράντα πέντε �ρνια απ�κλεί-σθηκε στην Aλ!ανία. Π�ι� είναι τ� α-π�τέλεσμα; Oι ψευδαισθήσεις διαλύ�-νται. H Eλλάδα δεν είναι � παράδεισ�ς.Kαι η ελληνική στάση απέναντι στ�υςB�ρει�ηπειρώτες είναι αμ�ιθυμική,�ιλ�ενη, στην αρ�ή τ�υλά�ιστ�ν, θακαταλή�ει σύντ�μα στ� ρατσισμ.

Kαι τι είναι � ήρωας και τι επιθυμεί;Nα δ�υλέψει σ� περισστερ� μπ�ρεί,με την ψυ�ή τ�υ στραμμένη στ�ν τπ�τ�υ, �ι κακς ή ανέντιμ�ς, με διάθεσηνα αντιμετωπίσει την απάτη, αλ!ανικήή ελληνική – και θεωρώντας πάντ�τεευπρσδεκτη �π�ιαδήπ�τε �ιλική �ει-ρ�ν�μία ή καλή κ�υ!έντα. Eνας καν�-νικς άνθρωπ�ς δηλαδή.

BIBΛIO

AA££HHNNAA™™

A' ΠPOBOΛHΣ

AABOPA* (Tέρμα Iππκράτυς, τηλ. 6423271 -6462253 Air Condition

H ωραία κα�γατ�ύ (περιπ. K) Ωρες 5.30-9.30 μ.μ.ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kη�ισίας 234-Kλλέ-

γι, τηλ. 6715905) Iνδ�κίνα (περιπ. K) Ωρες 7.15-10.15 μ.μ.AEΛΛΩ* (Πατησίων, 8214675) Bαρ�μετρικ� �αμηλ� (περ. K) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ.AΘHNA (A�ύδυ 93, Aνω Iλίσια, τηλ. 77.92.568) O τελευταί�ς μεγάλ�ς ήρωας (περιπ. K) Ωρες 5.30-8-

10.30 μ.μ.AΘHNA* (Στάση Kε�αλληνίας, τηλ. 8233149) T�υράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 3.30-5.50-8.30-11 μ.μ.AΘHNAION* (Tέρμα Aμπελκήπων, τηλ. 7782122) Air

ConditionSommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.AΛE�ANΔPA* (Kαλλιθέα. Tηλ. 9560306)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.AΛE�ANΔPA* (Πατησίων - O.T.E., Tηλ. 8219298 -

8832666)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.AΛOH* (Πατησίων 300 - Iακω�άτων 25, τηλ. 2286978 -

2237660)Στρα��ί πιλ�τ�ι σε F-16 - Mέρς δεύτερ (κωμ. K)

Ωρες 6.40-8.40-10.40 μ.μ.AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρμ., τηλ. 6460521)Reservoir dogs (A) Ωρες 7-9-11 μ.μ.AMΠEΣE* (Oδ. Bυλιαγμένης τηλ. 9011063)Sommersby (K) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ.ANΔOPA* (Eρυθρ�ς Σταυρ�ς, τηλ. 6919815) Kί�υ Z�υ μια γυναίκα της Kίνας (περιπ.) Ωρες 7-9-

11 μ.μ.ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελκήπων τηλ. 7782316 -

7785449)Mυστηριώδεις ��ν�ι στ� Mαν�άταν (κωμ. K) Ωρες

6.40-8.50-11 μ.μ.ANNA NTOP* (Γλυ�άδα τηλ. 8946617)Bαρ�μετρικ� �αμηλ� (περ. K) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ.AΠOΛΛΩN* (Oδ�ς Σταδίυ, τηλ. 3236811)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ.AΣTEPIA AΣΣOΣ - ONTEON* (Kη�ισίας 334. Tηλ.

6208501 - 6208938)Bαρ�μετρικ� �αμηλ� (περιπ. K) Ωρες 6-8.15-10.30

μ.μ.AΣTOP* (Σταδίυ τηλ. 3231297)Bαρ�μετρικ� �αμηλ� (περιπ. K) Ωρες 5.50-8.05-

10.20 μ.μ.AΣTPON* (Tέρμα Aμπελκήπων τηλ. 6922614)Γυναίκες δηλητήρι� (ελληνικ� K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ.AΣTY* (Oδ�ς Kραή τηλ. 3221925)

Λε�λ� (A) Ωρες 5.45-8-10.20 μ.μ.ATΛANTIΣ* (Λεω�. Bυλιαγμένης Πλ. Kαλγήρων

τηλ. 9711511) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.20-7.50-10.20

μ.μ.ATTAΛOΣ* (Nέα Σμύρνη τηλ. 9331280) Sommersby (K) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ.ATTIKA* (Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8674252 - 8674078) Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.ATTIKON* (Oδ�ς Σταδίυ, τηλ. 3228821) Iνδ�κίνα (περιπ. K) Ωρες 4.30-7.30-10.30 μ.μ.AΦAIA* (Kαλλιθέα, τηλ. 9595534) "ε�ωριστή μέρα (περιπ.) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ.AXIΛΛEYΣ* (Πατησίων 177, τηλ. 8656355) Aρι�να Nτριμ (κινωνικ�) Ωρες 5.40-8.20-11 μ.μ.ΓAΛA�IAΣ* (Aρ"ή Λεω�. Mεσγείων - Aμπελ�κηπι,

τηλ. 7773319)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.ΔANAOΣ* (Λεω�. Kη�ισίας - Παν�ρμυ, τηλ.

6922655) SR Διαθέτει parkingT�υράσικ Παρκ (περιπέτ. K) Ωρες 12.30-3.10-5.50-

8.30-11 μ.μ.ΔIANA* (Hλ. Σταθμ. Mαρύσι, τηλ. 8028587) Γυναίκες δηλητήρι� (ελλην. K-13) Ωρες 6.10-8.10-

10.10 μ.μ.Σά��ατ - Kυριακή ώρα 4.15 μ.μ. Oι ήρωες τ�υ τελευ-

ταί�υ δάσ�υςEΛΛH* (Oδ�ς Aκαδημίας, τηλ. 3632789) Mυστηριώδεις ��ν�ι στ� Mαν�άταν (κωμωδ. K) Ωρες

6-8.15-10.30 μ.μ.EMΠAΣΣY* (Πατριάρ"υ Iωακείμ 5 Kλωνάκι, τηλ.

7220903) Sommersby (K) Ωρες 5.50-8.10-10.30 μ.μ.ETOYAΛ* (Πλατεία Δα�άκη Kαλλιθέα τηλ. 9510042-

9592611) T�υράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 3.20-5.50-8.30-11 μ.μ.ZINA* (Λ. Aλε%άνδρας στ. Σ�νια 6422714) Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.IΛION (Tρίας Πατησίων στάση Aγγελπύλυ, τηλ.

8810602) Γυναίκες δηλητήρι� (ελλην. K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ.INTEAΛ* (Oδ. Πανεπιστημίυ, τηλ. 3626720)Γυναίκες δηλητήρι� (ελληνικ� K-13) Ωρες 6.30-8.30-

10.30 μ.μ.Σά��ατ μεταμεσνύ"τια πρ�λή O καλ�ς γι�ς με

τν Mακ�λεϊ Kάλκιν M�νς στ σπίτιKAΛYΨΩ* (Δημ. Σταδίυ - Kαλυψύς Kαλλιθέα τηλ.

9510950, 9510909)Mαθήματα πιάν�υ (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.KINHMATOΘEATPO PE� (Πανεπιστημίυ 48, τηλ.

3614591 - 3625842) Mια λάθ�ς κίνηση (περιπ. A) Kαθημερ. 8-10 μ.μ. KOPONET* (Oδ�ς Φρύνης Παγκράτι τηλ. 7521521 -

9029964)

Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.Kυριακή πρωί ώρα 11 Στρ�υμ� αγάπη μ�υMAPΓAPITA* (Πλατεία Δα�άκη Kαλλιθέα, τηλ.

9568370)Γυναίκες δηλητήρι� (ελληνικ� K-13) Ωρες 7-9-11

μ.μ.MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 1* (Λεω�. Kη�ισίας 215

Mαρύσι. Tηλ. 6208939)T�υράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 2.10-4.50-7.30-

10.10 μ.μ.MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 2* (Λεω�. Kη�ισίας 215

Mαρύσι. Tηλ. 8087094 - 8051292)Mαθήματα πιάν�υ (K) Ωρες 5.25-7.45-10.20 μ.μ.METAΛΛEION* (Παγκράτι, τηλ. 7511515) T�υράσικ Παρκ (περιπέτ. K) Ωρες 5-7.40-10.20 μ.μ.METPOΠOΛITAN* (Λεω�. Bυλιαγμένης Πλ. Kαλγή-

ρων τηλ. 9706010) Mαθήματα πιάν�υ (K) Ωρες 5.30-7.50-10.20 μ.μ.MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίυ, τηλ.

8620232)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.NANA* (Bυλιαγμένης, τηλ. 9711285) T�υράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 4.50-7.30-10.10 μ.μ.NIPBANA* (Λεω�. Aλε%άνδρας, τηλ. 6469398) Mαθήματα πιάν�υ (περ. K) Ωρες 6.25-8.45-11.10 μ.μ. OΠEPA AΣΣOΣ - ONTEON* (Oδ�ς Aκαδημίας 57. Tηλ.

3622683)T�υράσικ Παρκ (περιπέτεια K) Ωρες 2.20-5-7.40-

10.20 μ.μ.OPΦEYΣ* (Aρτέμωνς 57 - Aγ. Iωάννης Bυλιαγμέ-

νης, τηλ. 9019724)Δια�θ�ρά (περιπ. A) Ωρες 6.30-8.30-10.30 μ.μ.OΣKAP* (A"αρνών 330–-K. Πατήσια. 2281563)Γυναίκες δηλητήρι� (ελληνικ� K-13) Ωρες 6.35-8.35-

10.35 μ.μ.ΠAΛAΣ (Παγκράτι, 7515434)Hρωας κατά λάθ�ς (περιπέτεια K) Ωρες 6.10-8.20-

10.45 μ.μ.Γκι�ύλι�ερ - Λ�ύκυ Λ�υκ Σά��ατ - Kυριακή ώρα

4.15 μ.μ.Γκι�ύλι�ερ - Λ�ύκυ Λ�υκ Kυριακή πρωί ώρα 11ΠΛAZA* (Λ. Kη�ισίας Φλ�κα, τηλ. 6921667 - 6917722)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ.ΠTI ΠAΛAI* (Bασιλέως Γεωργίυ B' Pι/άρη, τηλ.

7291800 - 7243707)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ.PAΔIO ΣITY AΣΣOΣ - ONTEON* (Πατησίων Στάση Λυ-

σιατρεί, τηλ. 8674832)Mαθήματα πιάν�υ (K) Ωρες 5.40-8.05-10.30 μ.μ.ΣOΦIA (Aργυρύπλη τηλ. 9927447, 9917094) O τελευταί�ς μεγάλ�ς ήρωας (περιπ. K) Ωρες 5.30-8-

10.30 μ.μ.ΣTOYNTIO* (Πλ. Aμερικής, τηλ. 8619017) Mυστηριώδεις ��ν�ι στ� Mαν�άταν (κωμωδ. K) Ωρες

6.40-8.50-11 μ.μ.TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147)Sommersby (K) Ωρες 3.20-5.40-8-10.20 μ.μ.TPIANON (Πατησίων-Kδριγκτώνς, τηλ. 8215469)Mαθήματα πιάν�υ (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ.ΦIΛIΠ* (Πλ. Aμερικής - Θάσυ 11, 8647444-8612476)Λε�λ� (A) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ

HMIKENTPIKOI

AΛEKA (Zωγρά�υ, τηλ. 7773608)SinglesANTAMΣ* (Aιγάλεω, τηλ. 5989226)T�υράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 5-7.30-10 μ.μ.NTAΛIA (Aιγάλεω, τηλ. 5981432))O τελευταί�ς μεγάλ�ς ήρωας (περιπ. K)ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820)H δεύτερη ευκαιρία (περ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ.TPIA AΣTEPIA (N. Hράκλει, τηλ. 2826873)H δεύτερη ευκαιρία (περ. K) Ωρες 5-7.30-10 μ.μ.ΦOIBOΣ (Περιστέρι, τηλ. 5711105)T�υράσικ Παρκ (περιπέτεια K) Ωρες 5.30-8.15-

10.45 μ.μ.

ΣYNOIKIAKOI

ANNA NTOP (πλατ. Γλυ�άδας, τηλ. 89.46.617)Bαρ�μετρικ� �αμηλ� (περιπ. K) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ.

ΠPOAΣTIΩN

ΔIANA* (Mαρύσι, τηλ. 8028587) Γυναίκες δηλητήρι� (ελληνικ� K-13) Ωρες 6.10-

8.10-10.10 μ.μ.ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990)O τελευταί�ς μεγάλ�ς ήρωας (περιπ. K)ΣOΦIA (Aργυρύπλη, τηλ. 9927447) O τελευταί�ς μεγάλ�ς ήρωας (περιπ. K) Ωρες

5.30-8-10.30 μ.μ.

¶¶EEIIPPAAIIAA

A' ΠPOBOΛHΣ

AΠOΛΛΩN* (Πασαλιμάνι, τηλ. 4297502)Sommersby (K) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ.ATTIKON ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλ. Aγ.

Kωνσταντίνυ - Hρώων Πλυτ., τηλ. 4175897)H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.10-7.40-10.10

μ.μ.ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλε-

κτρικ�ς Σταθμ�ς, τηλ. 4816276) Hρωας κατά λάθ�ς (περιπ. K) - M�ν Παρασκευή -

Kυριακή ώρα 8.30 μ.μ.ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ PE� (Aγ. Δινύσις) Nέ έργZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) T�υράσικ Παρκ (περ. K) Ωρες 2.10-4.50-7.30-10.10 μ.μ.KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Hλι-

υπ�λεως - 7ης Mαρτίυ, τηλ. 4915598)H ημέρα της μαρμ�τας (κωμωδ. K) - Kάθε Παρα-

σκευή και Σά��ατ ώρα 9 μ.μ.ΣINE AKPOΠOΛ (Tα%ιαρ"ών 44-Kρυδαλλ�ς,

4952232)Στρα��ί πιλ�τ�ι σε F-16 - Mέρς δεύτερ (κωμ. K)ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλατεία

Δημαρ"είυ τηλ. 4115354)Γυναίκες δηλητήρι� (ελλην. K-13) Ωρες 6.20-8.20-

10.20 μ.μ.ΦΩΣ (B' Mεραρ"ίας, τηλ. 4520982)Eναρ%η απ� πρωίας δύ έργα. T� δίδυμ� τ�υ τσα-

μπ�υκά - σε&

ΘEAMATA

ΘEATPA

KINHMATOΓPAΦOI

Eπειδή �ι ώρες πρ���λών μπ�ρεί να δια��ρ�π�ιηθ�ύν κατά μερικά λεπτά, πρ�τιμήστεπρώτα να τηλε�ωνείτε.

Oι κινηματ�γρά��ι π�υ έ'�υν * διαθέτ�υν Nτ)λμπι Στέρε�.

AΘHNA (Δεριγνύ 10, τηλ. 82.37.330). Nηλ Σάιμν «Eνα αταίριαστ /ευγάρι». Π.Φιλιππίδης, T. Xαλκιάς.

AΘHNΩN (Bυκυρεστίυ 10, τηλ. 32.35.524). Eυγ. O’ Nηλ «Πέρα απ’ τν ρί/-ντα». Kατερίνα Mαραγκύ, Γ. Kαρατ/γιάννης

AKAΔHMOΣ (Iππκράτυς 17 & Aκαδημίας, τηλ. 36.25.119, 36.03.835). Δ. Ψαθά«Eνας �λάκας και μισ�ς». Δ. Πιατάς. ΠAIΔIKH ΣKHNH: T. Γεωργέλη «O K-ντρε�υθύλης και η Πνηρή Aλεπύ» - «H Kκκινσκυ�ίτσα και ΛύκςTρελγιατρ�ς» (Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.).

AKPOΠOΛ (Iππκράτυς 9 - 11, τηλ. 36.08.666, 36.43.700). Nέα Eλληνική Σκηνή.Aριστ�άνη «Λυσιστράτη». Θ. Kαρακατσάνης.

AΛAMΠPA (Στυρνάρη 53, τηλ. 52.27.497). A. Γαλανύ «K�κκινα Φανάρια». M.T/ιραλίδυ, Eλ. Φίλιππα, Στ. Zαλμάς.

AΛIKH (Aμερικής 4, τηλ. 32.44.146). Mπέρναρ Σω «Ωραία μυ Kυρία». Aλ. Bυγι-υκλάκη, Στ. Ληναίς, Γ. Mσ"ίδης.

AΛKYONIΣ (Iυλιανύ 42-46, τηλ. 88.15.402). Mντέρν Θέατρ Γιώργυ Mεσ-σάλα. Nεανική Σκηνή. Σαμ Σέπαρντ «Σκ». Γ. Mεσσάλας, N. Aλέ%η. KεντρικήΣκηνή. Aλ. Λιδωρίκη «Λ�ρδς Bύρων». Γ. Mεσσάλας, Nτ. Θεμελή (Tετ., Σα�.,Kυρ. 6.30 μ.μ.).

ALDEBARAN (Xαρ. Tρικύπη 134, τηλ. 36.12.217). Iδεθέατρ Aντώνη Aναστα-σάκη «Kσμγνία Oρέστη» (Παρ., Σά�., Kυρ. 9.15 μ.μ.).

AMOPE (Πριγκηπννήσων 10, τηλ. 64.42.869, 64.68.009). KENTPIKH ΣKHNH:Σαί%πηρ «Δωδεκάτη Nύ"τα» Λ. Φωτπύλυ, Oλια Λα/αρίδυ, Aρης Λεμπε-σ�πυλς. E>ΩΣTHΣ: Φιτ/. Kυς «T τελευταί τρέν» Aννα Mακράκη, Σ-�ία Σεϊρλή. ΠAIΔIKH ΣKHNH: Tάκη Σαρρή «Oνείρυ Oδύσσεια». Θέατρ Kύ-κλας (Kυρ. 11 π.μ., 3 μ.μ.)

AMΦI-ΘEATPO (Aδριανύ 111, Πλάκα, τηλ. 32.33.644). Πά�ελ K�"υτ «O Γύρςτυ K�σμυ σε 80 μέρες». Γ. Tσιτσ�πυλς, Xρ. Mπίρς.

ANOIXTO ΘEATPO (Kάλ�υ 70, Γκύ/η, τηλ. 64.45.749). Aισ"ύλυ «Oρέστεια». M.Σγυρδάκυ, M. Xατ/ησά��ας, Z. P�"ας (Παρ., Σα�., Kυρ. 8 μ.μ.).

ANTIΘEATPO (Tήνυ 14 και Πατησίων, τηλ. 82.20.207). Aυγ. Στρίντμπεργκ «O"ρ�ς τυ Θανάτυ». M. >ενυδάκη.

AΠOΘHKH (Σαρρή 40, πλ. Aγ. Aσωμάτων, τηλ. 32.53.153). O Mπέτι «Eγκλημα στνησί των κατσικιών». K. Kαστανάς.

AYΛAIA (Kυντυριώτυ και 2ας Mεραρ"ίας, Πασαλιμάνι, τηλ. 42.96.414). K. Πα-παπέτρυ «Πέτα τη μαμά απ’ τ παράθυρ». M. Λε/ές, N. Γκίνη.

BEAKH (Στυρνάρη 32, τηλ. 52.23.522). Kε"αΐδη – Xα�ιαρά «Δά�νες και πικρ-δά�νες». Στ. Φασυλής, K. Pηγ�πυλς, M. Xρυσμάλλης, Γ. Mπέ/ς.

BEMΠO (Kαρ�λυ 18, τηλ. 52.29.519, 52.21.767). Nιλ Σάιμν «Sweet Charity».Σμ.Γιύλη, Xρ. Πλίτης, M. T�λη.

BEPΓH (Bυκυρεστίυ 1, τηλ. 32.35.235). Zαν Kκτώ «Tα ιερά τέρατα». Xρ.Φράγκς, T/. Pυσέα.

BPETANIA (Πανεπιστημίυ 7, τηλ. 32.21.579). Y� Zαμιάκ «O κύρις Aμιλκάρ». N.Tσακίργλυ, Xρ. Δια�άτη, Π. Xαϊκάλης.

ΓKΛOPIA (Iππκράτυς 7, τηλ. 36.09.400). Σαί%πηρ «T ημέρωμα της στρίγ-

γλας». Γ. Kιμύλης, M. Παπακωνσταντίνυ.ΔHMOTIKO ΘEATPO ΠEIPAIA (τηλ. 41.78.351). «Aγάπη, πάμε... κρε�άτι». Γ. Πά-

ντ/ας, M. Iωαννίδυ.ΔIANA (Iππκράτυς 7, τηλ. 36.26.956). A. Σακελλάριυ - Z. Γιαννακ�πυλυ.

«Oι Γερμανί %ανάρ"νται». Σ. Mυστάκας, M. Mπνέλλυ.ΔIONYΣIA (Aμερικής 10, τηλ. 36.24.021). Aντν Tσέ"ω� «O Γλάρς». K. Δανδυ-

λάκη, Γ. Φέρτης.EΘNIKO ΘEATPO (Aγ. Kωνσταντίνυ 22, τηλ. 52.33.322, 52.23.242). KENTPIKH

ΣKHNH. Aλαν Mπένετ «H τρέλα τυ Γεωργίυ Γ'». Γ. Mι"αλακ�πυλς, EρσηMαλικέντ/υ.

EΛYZE (Nυμ�αίυ 12, Iλίσια, τηλ. 77.82.354, 77.71.766). Xανς Kρίστιαν Aντερσεν«Mαγεμένι Kύκνι». Παιδαγωγική Σκηνή T/ένης Φωτίυ (Σα�. 3 μ.μ., Kυρ. 11π.μ., 3 μ.μ.).

E�APXEIΩN (Θεμιστκλέυς 69, τηλ. 33.00.879). Aρθυρ Mίλλερ «T Tίμημα».T. Bυτέρης, Aν. Δεκα�άλλα.

EPEYNAΣ (Iλισίων 21, Zωγρά�υ, τηλ. 77.80.826). Γ. Λυρίτη «T Pλ�ι». Eλ.Mαυρμάτη, Γ. Mπάρτης.Παιδική Σκηνή. Nτ. Γυντ «O άνθρωπς –ψωμί».Aγγ. Bελυδάκη (Σα�. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. – 3 μ.μ.).

EMΠPOΣ (Pήγα Παλαμήδη 2,, Πλ. Aγ. Aναργύρων, Ψυρρή, τηλ. 32.38.990) Nτ.Mάμετ «Aμερικανικ�ς Bύ�αλς». Δ. Kαταλει��ς, Γ. Kέντρς, Δ. Tάρλυ.

ΘEATPO TOY HΛIOY (Φρυνί"υ 10, Πλάκα, τηλ. 32.31.591, 92.27.784). T/έιμςMπάρι «Πήτερ Παν». Δ. Bασιλειάδυ, Aντ. Διαμαντής (Σα��. 4 μ.μ., Kυρ. 11π.μ. – 4 μ.μ.

ΘEATPO TEXNHΣ-YΠOΓEIO (Πεσμα/�γλυ 5, τηλ. 32.28.706, 32.29.703). Λ�ρκα«Γέρμα». Pένη Πιττακή.

ΘEATPAKI (Aδμήτυ 54, τηλ. 86.41.322, 86.52.505). Γ. Zέριγγα «Περίσκεψη».ΘYMEΛH (Mσ"νησίων 32 πλ. Aμερικής, τηλ. 86.57.677). T/. Φερρέττι. «H Στα-

"τπύτα» (Σά�. 4 μ.μ., Kυρ. 11.15 π.μ. - 4 μ.μ.).KAΛOYTA (Πατησίων 240, τηλ. 86.75.588 - 86.11.311). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη

«Kαι μα/ί και... μ�νς». B. Tσι�ιλίκας, Aννα Kαλυτά.KAΠΠA (Kυψέλης 2, τηλ. 88.31.068). «T Hμερλ�γι της Aννας Φρανκ». Δημ.

Παπαμι"αήλ, Eλένη Kύρκυλα.KAPAΓKIOZHΣ KOYKΛOΘEATPO Θ. ΣΠYPOΠOYΛOY (Λαμπρινής – Eρσης 9, πλ.

Λαμπρινής, τηλ. 26.29.046, 29.32.000). (Kυρ. 11.00 π.μ.–5.30 μ.μ.)KAPAΓKIOZHΣ TOY AΘANAΣIOY (Πν. Kέντρ Δήμυ Mσ"άτυ, Πλ. Mεταμρ-

�ώσεως, τηλ. 41.31.226, 90.11.636). Παραστάσεις Kαραγκι�/η (Kυρ. 11.30π.μ.)

KATINA ΠA�INOY («Pε%», Πανεπιστημίυ 48, τηλ. 33.01.880). Xρθέατρ «P-ές». «Παρά θιν’ αλ�ς» (έως 22/11).

KOTOΠOYΛH - PE� (Πανεπιστημίυ 48, τηλ. 33.01.880). Eθνικ� Θέατρ: T/.Oργυελ «H �άρμα των /ώων». M. Aλκαίυ, Γ. Mύτσις.

ΛAMΠETH (Λ. Aλε%άνδρας 106, τηλ. 64.63.685). P. Λνγκ - Nτ. Φρένκελ Φρανκ«Tσέ"ω� - T Mιύ/ικαλ». Γρ. Bαλτιν�ς, Σ. B�σσυ, Eλλη Πασπαλά.

ΛYPIKH ΣKHNH - OΛYMΠIA (Aκαδημίας 59, τηλ. 36.12.461). Bραδιά Mπαλέτυ

(Kυρ., Σά�.), Bέρντι «Xρ�ς Mεταμ�ιεσμένων» (Tετ., Παρ., Kυρ.)MAΣKEΣ (Λήθης 6 & Aγ. Mελετίυ 107, τηλ. 86.12.509). Mπ. Tσικληρ�πυλυ

«Ω", τα νε�ρά μυ».MEΓAPO MOYΣIKHΣ (Λεω�. Bασ. Σ�ίας, τηλ. 72.82.333). Aίθυσα Φίλων της

Mυσικής. Γκαλά Iταλικής Oπερας (Δευτ.), Pεσιτάλ πιάνυ Tατιάνας Nικλά-γιε�α (Tρ.), Kαμεράτα (Tετ.), Kρατική Oρ"ήστρα Aθηνών (Παρ.), TheChamber Orchestra of Europe (Σά�.).

MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048 - 82.32.578). Eνεκεν - Bέμπερ «Kυρία Πρ-έδρυ». B. Tρι�ύλλη, Π. Kντγιαννίδης.

MONTEPNOI KAIPOI - ΠAPOΔOΣ (Γεννηματά 20, τέρμα Παν�ρμυ, τηλ.69.29.090). Aντν Tσέ"� «Θείς Bάνιας» (Παρ., Σα�., 9.15) ΠAIΔIKH ΣKHNH.Θεατρικ� Παι"νίδι - Oμάδα Πάρδς (Σα�. 3 μ.μ. - 4.30 μ.μ.).

OΔOY KEΦAΛΛHNIAΣ (Kε�αλληνίας 16, τηλ. 88.38.727). T. Nτρστ «O ΦερνάντKραπ πυ έγραψε ένα γράμμα». Mπ. Aρ�ανίτη, Γ. B�γλης.

OΔOY KYKΛAΔΩN (Kε�αλληνίας και Kυκλάδων 11, Kυψέλη, τηλ. 82.17.877).«Nέα Σκηνή» Λευτέρη Bγιατ/ή. Γ. Xρτάτση «Kατσύρμπς». N. Zρμπάς,Στ. Λι�αθιν�ς.

ΠANEΛΛHNION Λεω�. Συγγρύ 106 9234197 Mπεθ Xένλι «Eγκλήματα καρδιάς».Kατερίνα Bασιλάκυ, Aννα Φ�νσυ, Eύα Kταμανίδυ.

ΠEIPAMATIKO ΘEATPO THΣ ΠOΛHΣ (Σταδίυ 4, τηλ. 32.22.035). Bασ. Aνδρε�-πυλυ «Aγρια Παι"νίδια». Tατιάνα Λύγαρη, Kίμων Pηγ�πυλς.

ΠOPTA (Mεσγείων 59, τηλ. 77.11.333). Σ. Xιλ - Σ. Mάλατρατ «H γυναίκα με ταμαύρα». Aλ. Aλε%ανδράκης, Δ. Kατρανίδης. MIKPH ΠOPTA >ένιας Kαλγε-ρπύλυ. Pάινερ Xά"�ελντ «O Mρμ�λης» (Σα�. 3 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. - 3μ.μ.).

PIAΛTO (Kυψέλης 54 & Aγ. Mελετίυ, τηλ. 82.18.973, 88.27.000). Θίασς ’81. «Oιπεριπέτειες τυ Bαρ�νυ Mιν"άυ/εν» (Σα�. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ.-3 μ.μ.).

POEΣ (Eυμλπιδών 39, Kεραμεικ�ς, τηλ. 34.79.426, 34.71.530).Σ�κλή «Aίας».Aρης Pέτσς.

ΣTOA (Mπισκίνη 55 Zωγρά�υ, τηλ. 77.02.830). Mπστ «Mήδεια». Λ. Πρωτψάλ-τη, Θ. Παπαγεωργίυ.

ΣYΓXPONO ΘEATPO (Nρντάυ 12–14, Πλ. Γκύ/η, τηλ. 64.58.222). Πέτερ Bάις«H ανάκριση». Bασίλης Διαμαντ�πυλς, Mαρίνα Γεωργίυ.

ΣΦENΔONH (Mακρή 4, Mακρυγιάννη, τηλ. 9235296). Mρ�ές απ� τ έργ τυBι/υηνύ. Aννα Kκκίνυ.

TEXNOXΩPOΣ (Πρώην εργστάσι Φι%, Πατησίων 307, στάση Kλωναρίδη). Oμά-δα Θέαμα. «Στ �άθς ...�άθς αμέτρητ».

TZENH KAPEZH (Aκαδημίας 3, τηλ. 36.36.144, 36.25.520). Aρθυρ Mίλλερ «O θά-νατς τυ Eμπράκυ». K. Kα/άκς, Δ. Mπεμπεδέλη, Γ. Kυρίτσης. ΠαιδικήΣκηνή: «Παιδική Aυλαία» Γ. Kαλατ/�πυλυ. Aριστ�άνη «Eιρήνη» (Kυρ. 11π.μ. - 3 μ.μ.).

XATZHXPHΣTOY (Πανεπιστημίυ 38, τηλ. 36.27.248, 36.10.171). Λ. Mι"αηλίδη -B. Mακρίδη «T ...κρ�ιδ της "ρνιάς». Π. Mι"αλ�πυλς, Γ. M�ρτ/ς.

38 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

H EΠITYXIA εν�ς κρασι�ύ, αγαπητ�ί μ�υ αναγνώ-στες, συνδέεται συ�νά με την ε�αρμ�γή �ρισμένων πρ�ϋπ�θέσε-ων, �πως με τη μέθ�δ� της �ιν�π�ίησης π�υ �ρησιμ�π�ιείται, τηνικαν�π�ιητική γνώση �λων των �υσικών �αιν�μένων και μετα-��λών π�υ λαμ�άν�υν μέρ�ς κατά τη διάρκεια των !υμώσεων,αλλά και με τ�ν ιδανικ� μη�αν�λ�γικ� ε"�πλισμ� π�υ διαθέτειμια �ιν�π�ιητική μ�νάδα.

Oλα αυτά, �έ�αια, απ�τελ�ύν �ρισμέν�υς μ�ν� κρίκ�υς στηναλυσίδα της επιτυ�ίας, η �π�ία είναι τ�σ� μεγάλη �σ� δεν �α-ντά!εσθε. Eτσι, η π�ικιλία τ�υ στα�υλι�ύ, τ� έδα��ς της περι�-�ής, τ� μικρ�κλίμα και τ� �ικ�σύστημα γενικώς για την καλλιέρ-γεια της αμπέλ�υ, η σωστή ημερ�μηνία τ�υ τρυγητ�ύ, η πρ�σαρ-μ�σμένη �ρ�νική περί�δ�ς παλαίωσης εν�ς ερυθρ�ύ �ίν�υ, ηπρ�ετ�ιμασία για την εμ�ιάλωση, η συσκευασία τ�υ τελικ�ύπρ�ϊ�ντ�ς, τ� ενημερωτικ� �υλλάδι� για την πρ�ώθησή τ�υ, �σωστ�ς διακινητής, τ� πετυ�ημέν� μάρκετινγκ, αλλά και η π�ι�-τική σταθερ�τητα των κρασιών κάθε �ρ�ν�, ��ηθ�ύν στην κατα-ναλωτική κατα"ίωση εν�ς κρασι�ύ στην αγ�ρά.

Παρ’ �λα αυτά υπάρ��υν π�λλ�ί καταναλωτές π�υ πιστεύ�υν�τι, η κυρίως �άση της δημι�υργίας τ�υ κρασι�ύ, η αλκ��λικήτ�υ δηλαδή !ύμωση, π�υ διαρκεί περίπ�υ είκ�σι μέρες κάθε �ρ�-ν�, επικεντρώνει τ� ενδια�έρ�ν αλλά και τ� �άρ�ς αυτής της επι-τυ�ίας, με την επέμ�αση τ�υ �ιν�λ�γ�υ � �π�ί�ς ��είλει να κα-τευθύνει αλλά και να διευκ�λύνει την �μαλή διε"αγωγή των �αι-ν�μένων. Πράγματι, η �άση της αλκ��λικής !ύμωσης εν�ς κρα-σι�ύ, τα υλικά π�υ �ρηισημ�π�ι�ύνται, � θερμικ�ς έλεγ��ς τωναντιδράσεων και η σ��λαστική καθαρι�τητα των �ώρων, απ�τε-λ�ύν καθ�ριστικές στιγμές για κάθε κρασί. Xωρίς α�ι��λία τ� ι-δανικ�τερ� και ευγενέστερ� των υλικών, �σ�ν α��ρά τις �ιν�δε-"αμενές της �ιν�π�ίησης, είναι � αν�ι"είδωτ�ς �άλυ�ας. Aν και ηπαράδ�ση θέλει τ� "ύλιν� �αρελάκι να κυριαρ�εί στις πατρ�πα-ράδ�τες �ιν�π�ιήσεις μικρών π�σ�τήτων, τα σημερινά πλε�νε-κτήματα τ�υ �άλυ�α είναι μ�ναδικά.

Kατ’ αρ�ήν η καθαρι�τητα των δ��είων !ύμωσης στα αν�"εί-δωτα επιτυγ�άνεται γρήγ�ρα, εύκ�λα και απ�τελεσματικά. M’ έ-να απλ� δηλαδή πιεστικ� νερ�ύ σε λίγα λεπτά λαμπικάρεται μιαδε"αμενή των 100 τ�ννων, ε"ασ�αλί!�ντας πλήρη πρ�στασίαστ� κρασί απ� τα �ακτηρίδια και τις αλλ�ιώσεις.

Oι �ιν�δε"αμενές αυτές, με τ�υς μεταλλικ�ύς κρ�υν�ύς μερι-κής και �λικής εκκένωσης, τις ανθρωπ�θυρίδες, τ�ν δειγματ�λεί-πτη, τ� θερμ�μετρ�, τ� σωλήνα της στάθμης τ�υ κρασι�ύ, τις�αλ�ίδες α!ώτ�υ, τ� σύστημα ανακυκλ���ρίας και τ� δ��εί� υ-περ�ύλισης, απ�τελ�ύν πλέ�ν σήμερα τα σημαντικ�τερα εργα-λεία τ�υ �ιν�π�ι�ύ και �ιν�λ�γ�υ.

T� μεγαλύτερ� �μως πλε�νέκτημα των αν�"είδωτων δε"αμε-νών είναι � θερμικ�ς έλεγ��ς των !υμώσεων. Oταν δηλαδή τ�στα�ύλι την επ��ή τ�υ τρύγ�υ �τάσει στ� �ιν�π�ιεί� στ�υς 25�αθμ�ύς Kελσί�υ, και λ�γω της ε"ώθερμης αντίδρασης της !ύ-μωσης είναι σίγ�υρ� �τι θα δημι�υργήσει άλλ�υς 10 τ�υλά�ι-στ�ν, είναι αδύνατ�ν �ωρίς ταυτ��ρ�νη ψύ"η, να παραμείνει κά-τω των 20 �αθμών Kελσί�υ, �πως απαιτεί η επιστήμη της �ιν�λ�-γίας για τη συγκράτηση των αρωμάτων.

Aν λ�ιπ�ν ρωτήσετε κάπ�ι� μη�ανικ� για τ�υς τρ�π�υς ψύ"ηςεν�ς υγρ�ύ, μπ�ρεί να σας απαριθμήσει π�λλ�ύς. Oμως επειδήτ� υγρ� αυτ� στην περίπτωσή μας είναι τ� κρασί, η �ιν�λ�γία καιη π�ι�τική �ιν�π�ίηση δέ�εται μ�ν�ν αυτές π�υ δεν ταλαιπω-ρ�ύν τ�ν μ�ύστ� μέσα απ� αντλίες, εναλλάκτες, σωλήνες και κ�-�λίες. O πλέ�ν λ�ιπ�ν ιδανικ�ς τρ�π�ς �ινικής ψύ"ης, είναι ηδι��έτευση ψυκτικ�ύ υγρ�ύ (νερ�ύ και γλυκ�λης) σε ένα ειδικ�μανδύα διπλ�ύ τ�ι�ώματ�ς απ� �άλυ�α π�υ αγκαλιά!ει τη δε"α-μενή υπ� μ�ρ�ή ψυ�ρής κ�μπρέσας. H τε�ν�λ�γία αυτή των πε-ρί�ημων jaquetes ψύ"ης, στις �ιν�δε"αμενές της �ώρας μας είναι�τιαγμένη απ� ελληνικά �έρια, π�υ κατευθύν�υν έμπειρ�ι μάνα-τ!ερ με γνώση και �αντασία.

H εταιρία «Seraco» για παράδειγμα (σπεσιαλίστες στην κατα-σκευή μανδυών ψύ"ης) στ� Σ�ηματάρι, με καλι��ρνέ!ικα πρ�τυ-πα, �λετίωσε σημαντικά την τυρ�ώδη ρ�ή τ�υ ψυκτικ�ύ υγρ�ύ, ε-νώ τ� ελληνικ� δαιμ�νι� της εταιρίας πρ�τείνει �ικ�ν�μικές και έ-"υπνες λύσεις σε �λα τα θερμικά πρ��λήματα των !υμώσεων. Mεαυτά λ�ιπ�ν τα πρ��ωρημένα μέσα και τ�ν υψηλ� τε�ν�λ�γικ� ε-"�πλισμ�, είναι σίγ�υρ� �τι τα κρασιά μας δεν θα έ��υν πλέ�ν τί-π�τα να !ηλέψ�υν απ� τα "ένα τ�υλά�ιστ�ν σε �,τι α��ρά την τε-�ν�λ�γική τελει�τητα. Θά ήταν �μως παράλειψη κλείν�ντας τηντε�νική αυτή σημερινή πρ�σέγγιση τ�υ κρασι�ύ, να μην ανα�έ-ρ�υμε �τι �άρις στην «Seraco» και σε μια ακ�μη μεγάλη �ιν�π�ι-ητική μ�νάδα της �ώρας μας π�υ πρ�τίμησε την ανωνυμία, �έτ�ςστ� πτω�� μ�ναστήρι της μ�νής της I�ήρων στ� Aγι�ν Oρ�ς, τ�νάμα των μ�να�ών θα !υμώσει ιδανικά και ήρεμα μέσα στις μι-κρές αν�"είδωτες δε"αμενές στ� περί�ημ� �αγγενάρι� της μ�νήςώστε να συνε�ιστεί η τεράστια �ινική μας παράδ�ση.

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH 39

ΓEYΣEIΣOINOΣ O AΓAΠHTOΣ

H �αλύδινη συμπερι��ρά

T�υ Δημήτρη Xατ�ηνικ�λά�υ

T�υ Hλία Δελλ�γλ�υ

Tης Mαρίας Xαραμή

H LOUISE DE VILMORIN δεν θεωρείται ύπατηλ�γ�τέ�νις. Oμως υπήρ�ε συνεπής ως πρ�ςτις επιθυμίες και τ� στυλ της. Πέθανε τ�1969. E�ησε με την αρωγή τ�υ μετασ�ηματι-στή της �αντασίας της. Mεταπλάθ�ντας τηνπραγματικ�τητα σε κάτι �ρέσκ�, ιριδί��ν, α-ναπ�δ�γυριστικ�. Eγραψε θλιμμένα παραμύ-θια σαμπάνιας πασπαλισμένα με ά�νη απ� πε-ρ�υ�έδες. Mια μακριά γραμμή πρ�γ�νων τηνεί�ε επιλέ�ει ως �ερέ�ων�. H Λ�υΐ� και τα α-δέλ�ια της ανατρά�ηκαν σε περι#άλλ�ν λε-πτ�τητ�ς, π�λυμάθειας, υπ�μ�νής: στ� #ασί-λει� των �υτών. Aπ� τ�ν 17� αι. στα πατρ�-γ�νικά κτήματα της Verrieres, ν�τίως τ�υ Πα-ρισι�ύ, άνθι�αν σπάνια δένδρα και διαπρεπείς#�ταν�λ�γ�ι. Oπως � Philippe Victoire de Vil-m�rin συνεργάτης και κ�υμπάρ�ς τ�υ Par-mentier. Oι δύ� αυτ�ί γεωπ�ν�ι είναι �ι Eυρω-παί�ι απ�στ�λ�ι της πατάτας.

Στα γλίσ�ρα �ρ�νια π�υ πρ�ηγήθηκαν τηςΓαλλικής Eπανάστασης � λιμ�ς και �ι επιδη-μίες γ�νάτι�αν τη �ώρα. Λίγ�ι αγρ�τες καλ-λιεργ�ύσαν πατάτες π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσανως �ω�τρ��ή. Mε περι�ρ�νηση ε�ίσωναν ταγεώμηλα με τα #αλανίδια και τα θεωρ�ύσανπρ��εν�υς... λέπρας και πυρετών.

Oι Parmentier και Vilmorin ακαταπ�νητ�ι έ-γρα�αν απανωτά μνημ�νια για τη θρεπτική α-�ία και τη ν�στιμιά τ�υ �θην�ύ #�#λ�ύ. Eνα�αμ�γελ� της τύ�ης τα ’�ερε έτσι και � Λ�υ-δ�#ίκ�ς � 16�ς πρ�σέ�ερε στ�ν απ�θηκάρι�Parmentier μια πεδινή έκταση για να πειραμα-τισθεί με τα πρ�σ�ιλή τ�υ �υτά.

Λίγ� αργ�τερα, στα 1786, την παραμ�νήτης �ν�μαστικής τ�υ ε�ρτής � #ασιλιάς εμ-�ανί�εται στην Aυλή μ’ ένα λ�υλ�ύδι πατάταςστην μπ�υτ�νιέρα τ�υ. H Mαρία-Aντ�υανέτα�ιλά στραυρωτά τ�ν Parmentier. H πρ�-πρ�-γιαγιά της Louise δακρύ�ει. Στ� γι�ρταστικ�δείπν� γεύ�νται «αυτ� τ� ε�αιρετικ� ψωμάκιπ�υ �υτρώνει». H ευρωπαϊκή σταδι�δρ�μίατης πατάτας άρ�ισε λ�ιπ�ν μέσα σε ανακτ�ρι-κή αίγλη.

Xάρη στην επιμ�νή δύ� �ωτισμένων α-

στών, �ι �π�ί�ι ενστερνί��νται τα ιδεώδη τηςπρ��δ�υ, τ�υ κ�ιν�ύ αγαθ�ύ, της τίμιας ερ-γασίας.

Bγά��ντας τις μπ�τες της κηπ�υρικής, �ι#�ταν�λ�γ�ι μας με την άνετη �άρη των αν-θρώπων τ�υ κ�σμ�υ, επέστρε�αν στις #ι-#λι�θήκες, στα μπ�υντ�υάρ, στις �λ��ωτεςσάλες τ�υ ��ρ�ύ. Tέτ�ια ράτσα υπήρ�αν �ιVilmorin.

Mυθική �ιγ�ύρα αυτής της κ�ινωνίας ηΛ�υΐ� απ�τελεί τη στερνή αντανάκλαση εν�ςπρ�υστικ�ύ κ�σμ�υ.

M’ έναν ακ�μη τρ�π�, �ίλ�ι αναγνώστες, ητρ��ή και η ιστ�ρία αυτής αγκαλιά�ει τη λ�-γ�τε�νία και συνευω��ύνται στ� ατελεύτητ�γλέντι των αιώνων. Aμήν για σήμερα και έπε-ται πατατ�συνέ�εια. Πρ�σώρας.

Yλικά για 4-6 άτμα1 κιλ� πατάτες200 γρ. �ύλλα ρ�κας ψαλιδισμένα0,8 lt �ωμ� κ�τας (σπιτικ�)2-3 �λ�κληρες σκελίδες σκ�ρδ�υ �ωρίς τηνπράσινη �υρίτσα*ύσμα 1/3 κίτρ�υ ή περγαμ�ντ�υ6 κ.σ. παρθέν� ελαι�λαδ�40 γρ. σ�υσάμιAλάτι, πάπρικα

Eκτέλεση

Kαθαρί��υμε και κ�#�υμε εις δύ� τις πατά-τες. Bρά��υμε τ�ν �ωμ� σε δυνατή �ωτιά καιρί�ν�υμε τις πατάτες και τ� σκ�ρδ�.

Xαμηλών�υμε τη θερμ�κρασία, σκεπά��υ-με και σιγ�#ρά��υμε επί 25’-35΄ αναλ�γως τ�υμεγέθ�υς και της �ρεσκ�τητας των υλικών.Π�λτ�π�ι�ύμε τις πατάτες και τ� σκ�ρδ�στ�ν μύλ�.

T�π�θετ�ύμε τ�ν π�υρέ στην κατσαρ�λακαι πρ�σθέτ�υμε τη ρ�κα, τ� �ύσμα, τ� σ�υ-σάμι. Aλατ�πιπερών�υμε.

Pί�ν�υμε τ� λάδι λίγ�-λίγ� ανακατεύ�νταςμε τ� σύρμα.

Zεσταίν�υμε τ�ν π�υρέ επί 3-5 σε �αμηλή�ωτιά αναμιγνύ�ντας συνε�ώς.

Σερ#ίρ�υμε αμέσως συν�δεύ�ντας ψητ� ή#ραστ� μ�σ�άρι ή μα�ί με μεγάλα ψάρια.

Π�υρές με ρ�κα

Tης Mίκας Tασ�ύλη

MIKPH ανα��λή πήρε η έναρ ητ�υ νέ�υ ενημερωτικ�ύ πρ�γράμ-ματ�ς τ�υ Aθήνα 9,84. Oσ�ν α��-ρά τ�υς συντελεστές, �πως τ�υς εί-�αμε ανα�έρει την περασμένη Kυ-ριακή, δεν υπάρ��υν αλλαγές. Πα-ραμέν�υν �λ�ι στ� δημ�τικ� σταθ-μ� της πρωτεύ�υσας. H ανα��λή��είλεται στην α�νική ματαίωσητ�υ δι�ικητικ�ύ συμ��υλί�υ τηςΔημ�τικής Eπι�είρησης Pαδι��ω-νίας, λ�γω ασθενείας της αντιπρ�-έδρ�υ τ�υ δ.σ. κας Eλλης Eυαγγε-λίδ�υ. Kαλώς ε��ντων των πραγ-μάτων τ� πρ�γραμμα θα εκινήσεινα μεταδίδεται αύρι�.

� � �

Συνάντηση με τ�ν υ�υπ�υργ�Πρ�εδρίας και κυ�ερνητικ� εκ-πρ�σωπ� κ. Eυάγγελ� Bενι"έλ� εί-�ε τ� πρ�εδρεί� της Διαρκ�ύς Eπι-τρ�πής T�πικών Pαδι�τηλε�πτι-κών Σταθμών, στ� πλαίσι� των ε-πα�ών τ�υ με αρμ�δι�υς ��ρείςκαι την π�λιτεία. Kατά τη συνά-ντηση τέθηκαν εκ μέρ�υς τηςΔETOPΣ τα �ρ�νί"�ντα "ητήματαπ�υ α��ρ�ύν τη ραδι�τηλε�ραση,μετα ύ των �π�ίων πρωτεύ�νταρ�λ� έ�ει η ανανέωση της άδειαςλειτ�υργίας των ραδι��ωνικώνσταθμών και η θεσμική ανασυ-γκρ�τηση τ�υ Eθνικ�ύ Συμ��υλί-�υ Pαδι�τηλε�ρασης, με παράλλη-λ� εκσυγ�ρ�νισμ� της ισ�ύ�υσαςν�μ�θεσίας.

� � �

Aπ τις πρώτες ήδη εκπ�μπέςτ�υς � στι��υρ��ς ΠαρασκευάςKαρασ�ύλ�ς και � Mι�άλης Mαρ-ματάκης έγιναν αναπ�σπαστ�τμήμα τ�υ πρ�γράμματ�ς τ�υ«Mελωδία». Kαι �ι δύ� άρ�ισανεκπ�μπές στ� πρ�γραμμα τ�υΣα��ατ�κύριακ�υ, πριν απ� 20περίπ�υ ημέρες. O πρώτ�ς παρ�υ-σιά"ει κάθε Σά��ατ� και Kυραική(6μμ - 7μμ) τις α�ρατες π�λεις τηςπρ�σωπικής τ�υ μυθ�λ�γίας, σεκείμενα δικά τ�υ, ειδικά γραμμέναγι’ αυτή τη σειρά εκπ�μπών καιστ�λισμένα με ελληνικά κυρίωςτραγ�ύδια. O Mι�άλης Mαρματά-κης παίρνει τη σκυτάλη στις 7 τ� α-π�γευμα και πρ�τιμά τις «μυστικέςακρ�άσεις»…

� � �

Mια �ικ�λ�γικ�ύ περιε��μέν�υεκπ�μπή μεταδίδει κάθε Kυριακήτ� ραδι��ων� τ�υ «Aντέννα». Πρ�-κειται για τ�ν «Πλανήτη Γη», με τηνEλλη Hλιάδη, π�υ έ�ει πρ�γραμμα-τιστεί στις 8 τ� πρωί. Mέσα απ� σ��-λια, καταγγελίες και συνεντεύ εις ε-πι�ειρείται μία ενημέρωση τ�υ π�λί-τη της π�λης πρ�κειμέν�υ να περι-�ρ�υρήσει την υγεία τ�υ και να δια-�υλά ει τ�ν πλανήτη. H εκπ�μπήείναι απ� τις λίγες με �ικ�λ�γικ� πε-ριε��μεν� στα ερτ"ιανά και έ�ει ήδητέσσερα συνε�ή �ρ�νια "ωής.

� � �

T νέ πρ�γραμμα τ�υ νεανικ�ύJeronimo Groovy είναι κατά 70%ευρωπαϊκ� και κατά τ� υπ�λ�ιπ�μέρ�ς αμερικανικ� και αυστραλέ-"ικ�. Παρακ�λ�υθεί απ� κ�ντά τιςεπιτυ�ίες και ενημερώνεται για κά-θε νέα σημαντική δισκ�γρα�ικήκυκλ���ρία. Mεταδίδει κατ’ απ�-κλειστικ�τητα τα τ�π 20 τηςAγγλίας, της Aμερικής και της Eυ-ρώπης, ταυτ��ρ�να με τ�υς σημα-ντικ�τερ�υς σταθμ�ύς της Eυρώ-πης και της Aμερικής.

EPTZIANATHΛEOPAΣH

40 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

H «Aναστασία»Tης Π�πης Διαμαντάκ�υ

TO δυσκ�λτερ� εγ�είρημα για μιατηλε�πτική παραγωγή έ�ει απ�δει�θείτι είναι η α�ήγηση μιας «αληθινής ι-στ�ρίας», με ήρωες καν�νικ�ύς, κα-θημεριν�ύς ανθρώπ�υς, με πάθη γήι-να, με πρ��λήματα «σαν τα δικά μας».Oι «Γυναίκες» πέρυσι, κατά�εραν ναμας �α�νιάσ�υν.

Περιμέναμε την «Aναστασία» μετην υπ�γρα�ή στ� σενάρι� και πάλιτης Mιρέλλας Παπα�ικ�νμ�υ, τι θαακ�λ�υθεί την ίδια «γραμμή», τι θαείναι μια αληθινή ηρωίδα, ένα «δικμας» κ�ρίτσι. H αλήθεια είναι τι ηAναστασία έ�ει λα τα �αρακτηριστι-κά μιας σύγ�ρ�νης κ�πέλας, επιπλέ-�ν �ι διάλ�γ�ι είναι �υσι�λ�γικ�ί, ε-νώ �ι �αρακτήρες, είναι άνθρωπ�ιπ�υ μπ�ρεί να συναντήσ�υμε �π�υ-δήπ�τε και �ι �ι συνήθεις τηλε�πτι-κές καρικατ�ύρες.

Γυμν�Ωστσ�, απ τ� πρώτ� κιλας επει-

σδι� η ηρωίδα αντιμετωπί#εται απτ� σκην�θέτη μάλλ�ν με αμη�ανία. O�ακς μ�ιά#ει να ανα#ητεί τ� πρσωπτης και να επι�ειρεί να αναδεί�ει την�μ�ρ�ιά τ�υ κ�ρμι�ύ της περισστερ�απ την ψυ�ή της και τ� �αρακτήρατης. Bιά#εται να τη γδύσει � σκην�θέ-της και ήδη στ� δεύτερ� επεισδι� μεπρσ�ημα τ� σενάρι�, π�υ για να υ-π�γραμμιστεί η ελευθερία των επιλ�-γών της Aναστασίας, τη θέλει να �ω-τ�γρα�ί#εται γυμνή για τ� πλέι μπι,εμ�ανί#�νται και �ι πρώτες σκηνές γυ-μν�ύ. Σκηνές π�υ σ�κάρ�υν �ι γιατίδεν συνηθί#�νται στη μικρή �θνη, αλ-λά κυρίως γιατί � τηλεθεατής δεν �ρί-σκει τ�ν λγ� π�υ πρ��άλλ�νται, δενδικαι�λ�γ�ύνται απ τη μέ�ρι εκείνητη στιγμή ε�έλι�η της υπθεσης, δεναιτι�λ�γ�ύνται δραματ�υργικώς. Aπ�-μένει �α�νιασμέν�ς να κ�ιτά ένα -μ�ρ�� κ�ρίτσι να π�#άρει σ�εδν γυ-μν στ�ν καθρέ�τη τ�υ και έναν αμε-τρ�επή τηλε�πτικ �ακ να μην α�ή-νει �ύτε μια λεπτ�μέρεια της �μ�ρ-�ιάς τ�υ π�υ να μην καταγράψει. H σε-ναρι�γρά��ς �ρήκε ένα στ�ι�εί� π�λύ�αρακτηριστικ για να δώσει τ� στίγματης Aναστασίας ως κ�ριτσι�ύ ελεύθε-ρ�υ και ασυμ�ί�αστ�υ και � σκην�θέ-της �αίνεται να �ρήκε ένα πρσ�ημαγια να απ�καλύψει τα κάλλη της.

Aυτή η διάσταση απψεων μετα�ύτων δύ� δημι�υργών της ηρωίδας �αί-νεται νά’ �ει σ�ραγίσει �λκληρη τησειρά, �έρν�ντας σε αμη�ανία τ�ν τη-λεθεατή. Aπ τη μια η σεναρι�γρά��ς�αίνεται να αγαπά την Aναστασία, απτα λγια π�υ �ά#ει στ� στμα της, απτ�υς δισταγμ�ύς της, τις αμ�ι��λίεςτης, τις κρίσεις ειλικρίνειας, τις ανα#η-τήσεις της, απ την άλλη � σκην�θέ-της την έ�ει ερωτευτεί και επιμένειστα στ�ι�εία εκείνα π�υ ένα ανδρικμάτι θα �ε�ώρι#ε επάνω της. T� απ�τέ-λεσμα είναι η εικνα της Aναστασίας

να παραπαίει μετα�ύ εκείνης μιας κα-κ�μαθημένης Λ�λίτας, π�υ παρασύρειέναν ώριμ� άνδρα αλλά είναι έτ�ιμη νατ�ν απατήσει και εν τέλει να τ�ν εγκα-ταλείψει για τ�ν έρωτα ενς συν�μηλί-κ�υ της, και ενς συναισθηματικ�ύ καιανασ�αλ�ύς αλλά ελεύθερ�υ κ�ριτσι-�ύ. Eνα άτε�ν� και �ιαστικ μ�ντά#στα πρώτα επεισδια ά�ησε επίσηςπ�λλά κενά ως πρ�ς την υπθεση καιτην ε�έλι�ή της, π�υ άρ�ισαν να συ-μπληρών�νται π�λύ αργτερα.

Iστ�ρίεςΠαρ’ λ’ αυτά, στ� �ντ� της ιστ�-

ρίας της Aναστασίας διαδραματί#�-νται π�λλές ακμη «πρ�σωπικές» ι-στ�ρίες αληθινές και ενδια�έρ�υσες.Eκείνη της πρώην συ#ύγ�υ τ�υ ώρι-μ�υ εραστή της Aναστασίας, π�υ είναικαι μητέρα τ�υ αγ�ρι�ύ π�υ ερωτεύε-ται. Mια γυναίκα ώριμη, π�υ δ�κιμά#ειτα �τερά της, π�υ μ�ύδιασαν διπλω-μένα για �ρνια έτσι πως εί�ε παρα-δ�θεί �λ�κληρωτικά σ’ ένα γάμ� καιμια μητρτητα, �ωρίς να σκε�τεί τιςδικές της ανάγκες, και την ερμηνεύειθαυμάσια η Mισέλ Bάλεϋ. Mία ακμηώριμη γυναίκα με γάμ� μάλλ�ν απ�τυ-�ημέν� και πληκτικ ανα#ητεί τ�ν έ-ρωτα και τη συγκίνηση σε μια σ�έση α-διέ��δη με έναν π�λύ μικρτερ τηςάνδρα, τ�ν Aλέ�ανδρ�, π�υ είναι επ-μεν� να την πληγώσει Θα την α�ήσειγια την αγάπη μιας συν�μήλικής τ�υκ�πέλας, της Aναστασίας.

H Mαρία Σπαντιδάκη απ�δίδει σω-στά τ� ρλ� της ώριμης �ίλης και ε-ρωμένης τ�υ Aλέ�ανδρ�υ. Oσ� για τιςπ�λύ ρεαλιστικές ερωτικές σκηνές μετ�ν Aλκη K�ύρκ�υλ�, η ίδια απ�δει-

κνύεται μια εκρηκτική παρ�υσία, αλλάμάλλ�ν � σκην�θέτης επιδεικνύει γιαμία ακμη ��ρά υπερ�άλλ�ντα #ήλ�ως πρ�ς τις απ�καλυπτικές σκηνές.Yπάρ�ει ακμη η αδελ�ή τ�υ Aλέ�αν-δρ�υ, κ�ρίτσι π�υ #ει τ�ν πρώτ� τ�υέρωτα με ένα αγρι της ηλικίας τηςκαι εδώ π�υθενά δεν �αίνεται να υ-περ�άλλει η σειρά, δίν�ντας δυ� αλη-θιν�ύς �αρακτήρες παιδιών της επ�-�ής μας. Π�λύ καλ�ί �ι δυ νεαρ�ί η-θ�π�ι�ί, η Mαριάννα T�υμασάτ�υ και� Xριστ��ρ�ς Παπακαλιάτης, στ�υςρλ�υς τ�υς, καθώς κατ�ρθών�υν ναδώσ�υν τη δρ�σιά και την ευαισθησίατων νέων παιδιών π�υ ερμηνεύ�υν.

H Mυρτώ Aλικάκη �αίνεται να αντι-μετωπί#ει απ την αρ�ή τ� δίλημμαγια τ� αν θα υι�θετήσει την Aναστασίατ�υ σεναρί�υ ή εκείνη τ�υ σκην�θέτη,�ωρίς να μπ�ρεί να καταλή�ει, με απ�-τέλεσμα να είναι και η ερμηνεία τηςδιστακτική και �υδέτερη. O MηνάςXατ#ησά��ας δεν παραδίδεται στ�πάθ�ς ενς ώριμ�υ άνδρα π�υ ερω-τεύεται μια μ�ρ�η νεώτερή τ�υ κ�-πέλα και παραμένει μάλλ�ν ψυ�ρςκαι σ�ηματικς. O Aλκης K�ύρκ�υλ�ςδιασώ#εται δίν�ντας έναν ευαίσθητ�Aλέ�ανδρ�, με �αμηλ�ύς τν�υς καιεσωτερική ένταση.

Ωστσ�, τ� σύν�λ� της παραγωγήςδεν �αρακτηρί#εται διλ�υ απ τη συ-νήθη ευκ�λία και πρ��ειρτητα τωντηλε�πτικών σειρών. Oι �ώρ�ι είναι -λ�ι �υσικ�ί, πρ�σεκτικά επιλεγμέν�ικαι �ι �ωτισμ�ί θυμί#�υν κινηματ�-γρα�ική παραγωγή και δεν έ��υν σ�έ-ση με τ�υς «�ωτισμ�ύς κρε�πωλεί-�υ», π�υ επίσης συνηθί#�νται �άρινευκ�λίας και �αμηλ�ύ κστ�υς απ τημικρή �θνη.

Oι πρ�σωπικές και ενδια�έρ�υσες ιστ�ρίες μιας σύγ�ρ�νης κ�πέλας

H Mυρτώ Aλικάκη και � Mηνάς Xατ�ησά��ας, σε σκηνή απ� την τηλε�πτική σειρά«Aναστασία» π�υ πρ��άλλεται στ� Mέγκα.