ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΙΝΤΖΙΔΗΣ

Ο πόθος της μνήμης

η ρέμβη

του Βάλτερ Mπένγιαμιν

στις εμπορικές στοές

Για την ΄Ασια Λάσιτς και τον Βάλτερ Μπένγιαμιν

Αθήνα, Απρίλιος 2009

Ξημέρωνε μια καλοκαιρινή μέρα του 1924, στο Κάπρι. Τη νύχτα ο Βάλτερ είχε σημειώσει: «Η πρωτο-πηγή [Ursprung], αν και αποτελεί μια εξ ολοκλήρου ιστορική κατηγορία, δεν έχει εν τούτοις καμία σχέση με τη γένεση […]. Ο όρος πρωτο-πηγή δεν σημαίνει τη διαδικασία με την οποία ήλθε στο φως αυτό που αναδύθηκε, αλλά πολύ περισσότερο, εκείνο που προκύπτει από τη διαδικασία του γίγνεσθαι σαν ένας στρόβιλος […] ο ρυθμός του είναι φανερός μόνον μέσω ενός βλέμματος διπλής εστίασης» [2]. Ξημέρωνε η καλοκαιρινή μέρα της συνάντησής του με την ΄Ασια Λάσιτς [Asja Lacis] από τη Ρίγα της Λετονίας. Την ίδια μέρα διασχίζοντας μαζί της μια στοά από μικρομάγαζα νιώθει την αλήθεια του ανίκανη να δείξει το είδωλό τους. Και με τα αδέξια χέρια του της κρατά τα ψώνια.[3] Στα γυαλιά του που φώτιζαν σαν μικροί προβολείς διαθλάται η μεταφυσική της ύλης. Το συγκεκριμένο της έκφρασης όταν όλα ποθούν να μιλήσουν. Περπατούσε επιθυμώντας να ακούσει τα συντάγματα ήχων από ένα ξεχασμένο αλφάβητο, «ως εάν ο κόσμος ήταν γλώσσα» [4].

Περπατάς και τινάζεις με τα χέρια σου λέξεις -

τελετουργία σε ευ ελάχιστο -

η άεργος της αισθητικής

σε υφάσματα στοές -

λινό αναβολής -

και είναι το γέλιο σου

του περιττού οβολός για τη μεταστροφή μας

εωσότου

γυναίκα εσύ

στα μικρομάγαζα της Μεσογείου

απορροφάς τη θηλυκότητα [5]

χτένια, κορδέλες , την αφή

στις κινήσεις σου

ο ένας

αποσπάται

μα κι ο άλλος μου

εσένα αποστηθίζει

εαυτός -

εδώ

σταθήκαμε

εκεί

ήλπισα το φιλί σου -

Διάβασέ με

από το δικό μου αλφάβητο

λύτρωσέ με

(βουβή η αθανασία.)

Κι αν ίδια είσαι εσύ

μες στο καινούργιο

δεν μένει άλλο

το εδώ ξένο

με αγνοεί

στο βλέμμα σου -

κι αν με κοιτάξει χάνομαι -

Ω… πόλεις

Ω… εμένα

Ω… εσύ

μαγεμένη από αγωνία

της δικής μου επάρκειας

Ω…οικογένειες

των κυριακάτικων μεσημεριών

Μίλαγες τη λάσπη και τη φωτιά

σχεδιάζοντας για παιδιά ολημερίς σκηνικά ονείρων

πριν και δυο και τρεις φορές τα παραστήσει

ρημαδιασμένη (τώρα πια) η υψικάμινος

καπνισμένα ξέφτια

στου προλετάριου το κασκέτο [6]

Μίλαγες για την ψίχα της πνοής στη γένεση

όταν στα υπνωτισμένα σπίτια μας

δεν ολοκληρώνεται η παιδικότητα

και δεν περιμένει – κανείς; –

να τελειώσει το παιχνίδι

για αυτή τη νουθεσία της παιδαγωγικής

να συντηρήσει -και να συντηρηθεί -

ραγισμένες κορνίζες

Στον κόσμο του συγκεκριμένου

συγκατοικείς, κοινόχρηστα, στα δάχτυλά μου

που σε φιλώ - σε φτάνω; -

και φεύγεις

πισωγυρίζοντας μέσα μου σφένταμα αγκαλιά τις λαχτάρες

Ω... στο υπερμέγεθες του κόσμου -

το ασήμαντο

(ο ρυθμός)

το αυτί που αφουγκράζεται

της απουσίας μη και τυχόν

χαθεί η ακοή - [7]

ήμουν έμβρυο πεισμωμένο

με το τυφλό κτύπημα της εμμονής

στην ύλη της ψυχής -

η μάνα μου μοίρα μου-

μίλα μου -

παραμορφώνομαι

μεταμορφώνομαι -

δεν ανήκω να νιώθω και όμως

να που χωρώ

Και υπεξαίρεσα του ανυπόστατου

ύπαρξη - επιμονή η μία μου και από ενοχή η άλλη μου εκδοχή

να απολαύσω

(μαρμαρυγή ζωής -

που με έφερε εδώ -

ενός άστρου σβησμένου)

επαληθεύοντας νύχτα και μέρα το ένστικτο.

Μα ενώ στο ανέκαθεν πασχίζουν οι άνθρωποι

την άδεια της νύχτας πανσέληνο

και ισχυρίζονται τάχα

του ζενίθ την παράταση

παγιώνοντας έτσι

σταθερές

για νόμους εξέλιξης

άρρωστοι,

βαραίνει από γη ο ουρανός

μας συντρίβει - λένε- η έλξη

στάσου ανάμεσα - θρέψε με -

να ανασάνω έρποντας

και να νιώσω πετούμενος

του κήπου ο ελεύθερος -

δίχως εγγύηση.

Κρίθηκα στη φθορά ενός σώματος

να γίνει το σώμα του

Contretemps

Kρίθηκα

από όσα δεν άρχισαν στην αρχή

την αρχή τους -

το επιμέρους

εκ των υστέρων -

το μέσα μας μάτι που λυτρώνει και να εγκλωβίζει ξέρει βολβός.

Kι αν έπρεπε να υπάρχω αρτιμελής σε αγγίζω

(εκ των προτέρων

είχα ένας δίχως περίγραμμα

άντρας λοιδορηθεί -

να γραπωθεί μαζί κι εγώ -

δεν είχα κόχη -

η ηδονή)

άκου τον θόρυβο στο νου -

είμαι εγώ; -

άκουσε

του γελοίου εμένα

στο κοίλο τη νέμεση

Περπατάς και το προορισμένο

υπνοβατεί στην έκπληξη -

ο λόγος μιλά εν αρχή

το ξημέρωμα

τρέχοντας να μας φτάσει

Tο πρωταρχικό

έκθετο είναι

και σάρκα

το πρόπλασμα

μαζί σου - σε ένωση -

από φως και σκιά

δημιουργεί δίχως επεξηγήσεις την κυριολεξία του σώματος.

΄Ετσι πορεύτηκα ίσαμε εδώ

στις αλληγορίες της επιθυμίας

γεγονός

στις χειρονομίες των πεποιθήσεων -

σχήμα -

όχι

του κόσμου

μα

του κόσμου

μας -

δώσε μου -

Ναι

μες στο λειψό επιλήψιμο,

φωλιάζει

ο θαυμαστής [8]

Tο κυπαρίσσι

στον ουρανό

Tο αδέσποτο σκυλί

στην μαύρη ποδιά της γριάς από ζητιάνα λεβάντα

Oι αισθήσεις

στα αθέατα ψεγάδια του κορμιού

κουρνιάζουν [9]

'Oλα αδηφάγα

στην ξέσκεπη ησυχία σου

Nolo contendere -

Ναι

από σένα ξεκινώ και πάω τελεσίδικα

μέσα μου εκκρεμότητα

Ναι

της ιδέας τολμήσαμε

λατομείο

στα αδέξια χέρια μας

ηλικίες εξορύξαμε χρόνου -

την ουρά του

το σπίτι μας

τετράγωνη άλλοτε κι αλλού κύκλος -

των πραγμάτων που αφήνουν

μαύρο στους τοίχους το δέρμα τους -

κυνηγά με μανία -

Στη φωνή μου

αρθρώνονται

τα μέλη σου

η μουσική των χαλικιών

στην άχνα του παράθυρου

της ανέχειας θαμπή η σύζυγος

στο σκονισμένο ξαποσταίνει κλαρί -

με τον πολυεστέρα πρόωρου άνθους -

το παρελθόν -

εξαναγκασμός και ανάγκη -

στου παρόντος τα πέτρινα βήματα [10]

Κοίταξέ με -

στη δική σου έχω αλήθεια γίνει κι εγώ

στερημένος ειδώλου -

ανεπίστρεπτος -

Κοίτα με

το Μαζί τραυλίζω και μεταίχμιος Μέσα Σου -

με το Μα με το Με ή το Μη στους θυσάνους του έρωτος

διανοίγεις Εσύ Μηχανικός τον Μονόδρομο Μέσα Μου [11]

(το κοινό πήγμα των μορφών της ζωής

η ουσία που ζήσαμε

το ζωγραφιστό - που μας κόβει τη θέα - φύλλωμα ) [12]

Είναι επίθετο της

ουτοπίας

η επαφή -

μισή από αίμα και

μισή

από το ψάθινο της έξαψης καπέλο σου -

Και οι δυο και μαζί και κανείς

αντανάκλαση

Είμαι

εγώ

Είσαι

εσύ

από έκφραση

και βατή κοκκινίζει στα χείλη

η άπαρτη πλάνη σου

κατεπάνω στον καύσωνα [13]

- πώς διψώ από φλόγες -

με το μέγα του τέλους το τέλος ατέλειωτο

στις διόδους σου

τώρα

με την πλάτη στο μέλλον - νεκροί -

και μορφή που άλλοτε είχαμε

τώρα είμαστε

νιώθω

μοναχά

οι νεκροί

ζωντανοί

και σμιλεύουν -

και τα Μα και τα Ζ(ε)ι και τα Με και τα Σα εκ των Σων -

τους σπασμούς της παράτασης

που αλυχτάς στο ατελεύτητο

ως να γίνω άφησέ με να λάμψω [14]-

σε ακούω -

της οδύνης φωτιά

κι από στάχτες

της πρώτης πηγής

ανατέλλει ξημέρωμα

ο στρόβιλος άγγελος

να μας φτάσει

ΞΗΜΕΡΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟ ΞΗΜΕΡΩΜΑ

To ξημέρωμα της 9ης Δεκεμβρίου 1926 (πέντε χρόνια μετά τη συνάντησή τους) ο Μπένγιαμιν κατεβαίνει στο Σιδηροδρομικό Σταθμό της Λευκορωσίας - Βαλτικής στη Μόσχα. Πηγαίνει εκεί για να συναντήσει την ΄Ασια Λάσιτς που τον περιμένει στο σταθμό μαζί με τον σύντροφό της Μπέρνχαρντ Ράιχ. Τις σημειώσεις του σε αυτό το ταξίδι - αρχικά ονομάζει Ισπανικό Ταξίδι (για λόγους πολιτικής του ασφάλειας ή και λόγους μιας μεταφορικής αλληγορίας της δικής του εμπειρίας από τη Σοβιετική Ένωση[Smith, 1996]. Αργότερα θα ονοματίσει τις σημειώσεις του από αυτό το ταξίδι Ημερολόγιο της Μόσχας. Αλλά δεκατέσσερα χρόνια μετά δεν θα κατορθώσει να διαβεί τα ισπανογαλλικά σύνορα. Εκ των υστέρων το Ισπανικό Ταξίδι γίνεται η αλληγορία του Ταξιδιού μακριά από τον κόσμο αυτό. Το Ισπανικό Ταξίδι του Βάλτερ αποτελεί μια ειρωνική - τραγικά ειρωνική - επεξεργασία της αλληγορίας από την κυριολεξία, της πεποίθησης από το γεγονός.

Το ξημέρωμα της 27ης Σεπτεμβρίου 1940 – δεκαέξι χρόνια μετά - ο Βάλτερ αυτοκτονεί για να μην πέσει στα χέρια των Ναζί. Τα σύνορα του περάσματος από τα Πυρηναία στην Ισπανία έκλεισαν την ημέρα που ήταν έτοιμος να τα διαβεί. Η άλλοτε δημοκρατική Γαλλία του Λαϊκού Μετώπου έχει παραδοθεί στον ολοκληρωτισμό του Καθεστώτος του Βισύ και συνεργάζεται με την Γκεστάπο, παραδίδοντας τους πολίτες εβραϊκής καταγωγής. Την επομένη της αυτοκτονίας του Βάλτερ άνοιξαν ξανά τα ισπανογαλλικά σύνορα. Αλλά εκείνος δε διάβηκε. Δεν ταξίδεψε το Ισπανικό του Ταξίδι.

Το ξημέρωμα της 21ης Νοεμβρίου 1979 –πενήντα τέσσερα χρόνια μετά - πέθανε η ΄Ασια στη Ρίγα της Λετονίας.

Το ξημέρωμα της 18ης Νοεμβρίου 1956, στη Φρανκφούρτη, τριάντα δύο χρόνια μετά, ο Θήοντορ Αντόρνο , που είχε συναντήσει τον Βάλτερ Μπένγιαμιν ήδη από τα 1923 και τον είχε περιγράψει ως «έναν από τους σπουδαιότερους ανθρώπους», [8] καταγράφει το όνειρό του: «Ονειρεύτηκα μια φοβερή καταστροφή από καύσωνα. Μέσα στη φλεγόμενη ατμόσφαιρα – ένας κοσμικός καύσωνας – αναφλέχθηκαν ακόμη μια φορά για λίγα δευτερόλεπτα όλοι οι νεκροί με τη μορφή που είχαν άλλοτε, και εγώ ήξερα: τώρα μόνον είναι εντελώς νεκροί.» [9]

οι νεκροί με τη μορφή που είχαν άλλοτε

τη μουσική της ύλης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Μνεία στο Passagen-Werk, το «Σχέδιο Εργασίας περί Στοών» του Βάλτερ Μπένγιαμιν, που «προοριζόταν να γίνει «μια υλιστική φιλοσοφία της ιστορίας», κατασκευασμένη με τη «μέγιστη συγκεκριμενοποίηση» από το ίδιο το ιστορικό υλικό, τα ξεπερασμένα απομεινάρια εκείνων των κτηρίων του δέκατου ένατου αιώνα.» (στο Susan Buck – Morss, 2009:3-4) Οι Στοές τον δέκατο ένατο αιώνα είναι αποτελούν τον πρόγονο των εμπορικών στοών στον εικοστό αιώνα πριν την μετεξέλιξή τους σε εμπορικά κέντρα.

[2] «Η πηγή του γερμανικού τραγικού δράματος», [Ursprung des deutschen Trauerspiel] (στο Susan Buck – Morss,2009:9).

[3] Για τη συνάντησή τους δες στο Susan Buck – Morss,2009:17-18 :μνήμησιτς για την πρώτη συνάντησή της με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν.

[4] Ο ΄Ερνστ Μπλοχ για τον Βάλτερ Μπενγιαμιν: Στο Susan Buck – Morss,2009:21.

[5]πρβλ. "Ο Μπένγιαμιν ακριβολογούσε όταν έγραφε πως "η πορνεία αποτελεί αγορά θηλυκών τύπων" κι όχι θηλυκών προσώπων ή και θηλυκών σωμάτων. Στην πόρνη η θηλυκότητα απορροφά το θήλυ totis copiis" (Σαγκριώτης, 2003:20).

[6] ΄Ασια Λάσιτς [Asja Lācis] (1891 – 1979) Μπολσεβίκα Λετονή ηθοποιός και σκηνοθέτης θεάτρου. Στα 1922, επισκέφθηκε τη Γερμανία για να συναντήσει τον Μπέρτολτ Μπρεχτ και τον πρωτοποριακό σκηνοθέτη ΄Ερβιν Πισκατόρ. Διάσημη για τη δουλειά της γύρω από ένα προλεταριακό θέατρο για παιδιά, συναντήθηκε στα 1924 με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν (ο οποίος μιλά για αυτήν σε επιστολές του με ερωτικούς υπαινιγμούς) στο Κάπρι της Ιταλίας. ΄Οπως αναφέρει ο Michael Loewy "ο Walter Benjamin μετά από το 1924, όταν διάβασε το έργο του Λούκατς Ιστορία και Ταξική Συνείδηση (1923) και ανακάλυψε τον έμπρακτο κομμουνισμό στα μάτια της σοβιετικής καλλιτέχνιδος και πολιτικής ακτιβίστριας Asja Lacis στο Κάπρι, ο Μαρξισμός γίνεται ένα συστατικό κλειδί της θέασής του για τον κόσμο."(1995:11).

[7] πρβλ. " Μια πύλη στέκει στην αρχή ενός μακρού δρόμου, που οδηγεί κατηφορικά στο σπίτι της ...μιάς γυναίκας που επισκεπτόμουν κάθε βράδυ. Αφότου μετακόμισε, το άνοιγμα της πύλης κείτεται πια μπροστά μου σαν αυτί που έχει χάσει την ακοή του." [Benjamin (Μονόδρομος στην ελληνική έκδοση) 2004:43]

[8]-[9] πρβλ. "Τυφλωμένη σαν σμάρι πουλιών φτεροκοπά η αίσθηση μέσα στη λάμψη της γυναίκας. Κι όπως γυρεύουν προστασία τα πουλιά στις φυλλωσιές και κρύβονται στα δέντρα, έτσι οι αισθήσεις δραπετεύουν στις σκιερές ρυτίδες, τις άχαρες χειρονομίες και τ΄αθέατα ψεγάδια του αγαπημένου κορμιού, όπου κουρνιάζουν ασφαλείς μες στην κρυψώνα. Και κανείς περαστικός δεν μαντεύει΄πώς ακριβώς ε΄δω, μες στο λειψό και το επιλήψιμο φωλιάζει η ακαριαία ερωτική συγκίνηση του θαυμαυστή" [Benjamin, 2004:47]

10] πρβλ. «Μόνον όποιος ξέρει να βλέπει το παρελθόν του ως αποκύημα εξαναγκασμού και ανάγκης θα ήταν ικανός να του αποδώσει την ύψιστη για αυτόν αξία στο παρόν . Διότι αυτά που ο καθένας έχει ζήσει είναι, στην καλύτερη περίπτωση, συγκρίσιμα με ένα όμορφο άγαλμα που έχει όλα τα μέλη του σπασμένα από τις μετακινήσεις και που τώρα δεν είναι τίποτα άλλο παρά μόνον ένα ακριβό κομμάτι μάρμαρο, από το οποίο θα πρέπει κανείς να σμιλέψει την εικόνα του μέλλοντός του.»: Κορμός Αγάλματος: Αφορισμός του Βάλτερ Μπένγιαμιν από το «Μονόδρομο», στο Susan Buck – Morss.2009. σ. 10.

11]Στα 1928 (τέσσερα χρόνια μετά τη συνάντησή του με την ΄Ασια Λάσιτς στο Κάπρι και δύο χρόνια μετά τη συνάντησή τους στη Μόσχα) εκδίδεται στο Βερολίνο από τις εκδόσεις Ernst Rowolt Verlag το βιβλίο του Walter Benjamin Einbahnstrasse (Μονόδρομος). Στην αφιερωματική προμετωπίδα του βιβλίου διαβάζουμε: "Ο δρόμος αυτός ονομάζεται ΟΔΟΣ ΑΣΙΑ ΛΑΣΙΤΣ από το όνομα αυτής που ως μηχανικός τον διάνοιξε μέσα στον συγγραφέα" [Benjamin, 2004]

[12] πρβλ. "Ποιο είναι τάχα το θέμα που "λύνεται"; Δεν ξεμένουν όλες οι απορίες της ζωής που ζήσαμε σαν ένα φύλλωμα ζωγραφιστό, που μας κόβει τη θέα; Να το ξεριζώσουμε, ή και απλώς να τ΄αραιώσουμε, ούτε καν το σκεφτόμαστε. Προχωρούμε, τ΄αφήνουμε πίσω μας, κι από μακριά είναι βέβαια διακριτό, μα όχι καθαρά, σαν σκιά, και για αυτό ακόμα πιο αινιγματικά περιπεπλεγμένο." [Benjamin,2004:46]

[13] πρβλ. Αντόρνο: όνειρο στη Φρανκφούρτη, 18/11/1956. "Μέσα στη φλεγόμενη ατμόσφαιρα νεκροί με τη μορφή που είχαμε άλλοτε, κι εγώ ήξερα: τώρα μόνον είναι εντελώς νεκροί" στο Adorno, 2009:85.

[14] «Αφήστε με να λάμψω μέχρι να γίνω», Γκαίτε, στο Adorno, 2009:98.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Adorno, Theodor, W. 2009. Πρωτόκολλα Ονείρων. Μτφρ. Λ. Αναγνώστου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Benjamin, W. 2004. Μονόδρομος. Μτφρ. Ν.Ανδρικοπούλου. Αθήνα: ΄Αγρα.

Buck–Morss, Susan.2009. H Διαλεκτική του Βλέπειν. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν και το Σχέδιο Εργασίας περί Στοών. Μτφρ. Μ.Αθανασάκης. Ηράκλειο:Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Ελύτης Οδυσσέας. 1995. Δυτικά της Λύπης. Αθήνα: ΄Ικαρος.

Loewy M. 1995. "Walter Benjamin and Marxism". Monthly Review. Volume: 46. Issue: 9

Σαγκριώτης, Γ. 2003. Ο Δίκαιος και η Πόρνη. ΄Οψεις της σxέσης ανάμεσα στη θεωρία του δικαίου του Βάλτερ Μπένγιαμιν και στο Passagen-Werk. Aθήνα: Έρασμος.

Smith, G.(ed). 1996. Walter Benjamin. Moscow Diary.Μτφρ. R. Sieburth. Cambridge (Μ): Harvard University Press [Προλογίζει ο Gershom Scholem].

ΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

http://politikokafeneio.com/filosofia/balter144.htm

http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&artid=174948&ct=47&dt=06/08/2006

http://www.re-public.gr/?p=615

http://www.marxists.org/reference/archive/benjamin/index.htm