ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009) , 209-226

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ

ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ

SOCIAL CLASS AND SOCIAL POLICY: REVISIONS AND REDEFINITIONS

Περίληψη

Παρόλο που η κοινωνική τάξη αμφισβητήθηκε ως αναλυτική κατηγο­

ρία των κοινωνικών επιστημών (μεταδομισμός, μεταμοντερνισμός

κ.λπ.), ή αναθεωρήθηκε, για να αναχθεί στο μοντέλο της κοινωνικής

στρωμάτωσης (βεμπεριανές και λειτουργιστικές προσεγγίσεις), αυτή

συνεχίζει να παραμένει, εξαιτίας της διεύρυνσης των κοινωνικών ανι­

σοτήτων και της κοινωνικής έκπτωσης, περισσότερο από αναγκαία για

την ανάλυση της κοινωνικής πολιτικής.

Abstract

Although the contestation of social class's analytic use in social sciences (post-structuralism, post-modernism) or the revision of it in order to be reduced in the model of social stratification (weberian and functionalist approaches), social class continuous to remain a necessary tool for the social policy's analysis because of the broadening of social inequalities and social deduction.

JEL Classification: Ζ13. Key words: Social Class, Social Inequalities, Class Structure, Class Stratification.

Θανάσης Αλεξίου

Αναπληρωτής Καθηγητής

Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Thanasis Alexiou

Uniνersity of Aegean

209

θΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

210

Εισαγωγή

Τις τελευταίες δεκαετίες η κοινωνική τάξη ως αναλυτικ1Ί κατηγορία των

κοινωνικών επιστημών χρησιμοποιείται, παρόλο που οι κοινωνικές ανισότη­

τες κάθε άλλο παρά έχουν αμβλυνθεί, όλο και λιγότερο. Αυτό οφείλεται κατά

τη γνώμη μου τόσο στη συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και στο τέλος της

"συναίνεσης" ανάμεσα στην εργατική τάξη και το κεφάλαιο ( φορντισμός), όσο και σε αλλαγές της κοινωνικής δομής (συρρίκνωση της βιομηχανικής ερ­

γατικής τάξης, διεύρυνση μεσαίων αστικών στρωμάτων κ.λπ.). Οι αλλαγές αυ­

τές δημιούργησαν την εντύπωση πως οι κοινωνικές τάξεις έχουν παύσει να

υπάρχουν. Η εντύπωση αυτή ενισχύθηκε επίσης σε σημαντικό βαθμό από την

υποχώρηση συμπαγών πολιτισμικών μορφωμάτων της εργατικής τάξης (υπο­

κουλτούρες, τρόποι ζωής κ.ο.κ.).

Εντούτοις τα νέα αναλυτικά εργαλεία (πολιτισμός, φύλο, λόγος κ.ά.) ενώ

δύνανται να αναδείξουν τις έμφυλες και πολιτισμικές διαφορές που μια κοι­

νωνική ανάλυση βασισμένη στην κοινωνική τάξη περιορισμένα θεωρητικοποι­

ούσε, αδυνατούν να εξηγήσουν τις κοινωνικές ανισότητες που οφείλονται

στην άνιση κατανομ1Ί του κοινωνικού πλούτου. Το γεγονός αυτό δημιουργεί με

τη σειρά του την εντύπωση ότι τα εργαλεία αυτά όπως και εκείνα του στάτους,

της αναγνώρισης, του κοινωνικού κεφαλαίου κ.ά. ενδείκνυνται περισσότερο

για την ανάλυση της κοινωνικής θέσης των νέων μεσαίων αστικών στρωμάτων,

όχι όμως και για την ανάλυση των σχέσεων ανάμεσα σε κοινωνικές τάξεις.

Είμαι της άποψης ότι η ταξική ανάλυση λαμβάνοντας υπόψη διαστρωματι­

κούς δείκτες (επάγγελμα, εισόδημα, κοινωνικό κεφάλαιο κ .λπ.) είναι σε θέση

να αναδείξει με έγκυρο τρόπο τη δυναμική και την συνθετότητα των σύγχρο­

νων κοινωνιών. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η αναλυτική δυνατότητα της κοινω­

νικής τάξης για την κοινωνική πολιτική, εφόσον η κοινωνική ανάλυση οφείλει

να ερμηνεύσει αλλά και να εξηγήσει, όχι μόνο την κρίση αντιπροσώπευσης

του κράτους πρόνοιας αλλά και τις κοινωνικές ανισότητες στην υγεία, στην εκ­

παίδευση, στην εργασία, στη στέγαση κ.ά.

Η αναθεώρηση

Είναι οι σύγχρονες κοινωνίες ταξικές ή αυτές έχουν μετεξελιχθεί σε κοι­

νωνίες οι οποίες να μεν διακρίνονται για την κοινωνική τους διαστρωμάτωση,

έχουν απολέσει όμως, είτε λόγω της αυξημένης κοινωνικής διαφοροποίησης,

και της συνεπαγόμενης διάλυσης ισχυρών κοινωνικών μπλοκ, είτε λόγω της

ανόδου του βιοτικού επιπέδου, τον ταξικό τους χαρακτήρα. Συχνά το ερώτημα

αυτό απαντιέται με μια ντετερμινιστική ερμηνεία των αλλαγών στην παραγω­

γή, υπονοώντας πως οι τεχνολογικές εξελίξεις στην παραγωγή, διαμορφώνουν

μια άλλη κοινωνική δομή, όπως είναι αυτή της "μεταβιομηχανικής κοινωνίας",

η οποία συχνά γίνεται αντιληπτή ως "μετα-καπιταλιστική" κοινωνία. Άλλες

προσεγγίσεις κάνουν λόγο για ένα καπιταλισμό χωρίς κοινωνικές τάξεις και

χωρίς βιογραφίες τάξεων, όμως με ατομική ανισότητα και ατομικές βιογρα­

φίες, προσωπικές ταυτότητες κ.ο.κ. (Beck 1996). Εδώ όμως οι ανισότητες ερ-

THANASIS ALEXIOU · REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES · Νο 16 (2009) , 209-226

μηνεύονται μέσα από την οπτική του μεθοδολογικού ατομικισμού και αποδί­

δονται στα άτομα και στις ικανότητές τους και όχι στον τρόπο οργάνωσης της

εργασίας και της κοινωνίας. Μάλιστα προσεγγίσεις που εστιάζουν στη διαφο­

ροποίηση τρόπων ζωής, κοινωνικο-πολιτισμικών περιβαλλόντων, πρακτικών

διάκρισης (Bourdieu 2002), αναθεωρούν την κάθετη δομή των κοινωνικών σχέσεων με μια οριζόντια, συσχετίζοντας σαφώς αυτή την εξέλιξη με την διεύ­

ρυνση των "νέων" μεσαίων αστικών στρωμάτων. Αντίθετα μεταδομιστικές

προσεγγίσεις αποδομούν πλήρως την έννοια της κοινωνικής τάξης, εκτιμώ­

ντας πως υπάρχουν πολλές πραγματικότητες, επομένως δύσκολα προσδιορί­

ζονται αντικειμενικά συμφέροντα για να χωρέσουν στην έννοια της κοινωνι­

κής τάξης. Εξαιτίας της ροής των διαφορών οι κοινωνικοί δρώντες (και οι κοι­

νωνικές τάξεις) μετατρέπονται σε απο-κεντρωμένα κοινωνικά υποκείμενα

που αδυνάτούν να αποκτήσουν σταθερή ταυτότητα, επομένως και συνείδηση

των ταξικών τους συμφερόντων. Η ταυτότητά τους δεν είναι τίποτα άλλο, σύμ­

φωνα με τον Ε. Laclau, παρά η ασταθής συνάρθρωση διαρκώς μεταβαλλόμε­νων θέσεων (positionalities), (Laclau 1997: 181). Εδώ τα συμφέροντα συγκρο­τούνται κατά κάποιο τρόπο τυχαία και μετασχηματίζονται περισσότερο σε ρη­

ματικές πρακτικές του λόγου για το «κλείσιμο και την καθήλωση του νοήμα­

τος» (βλ. Laclau, κριτικά επ' αυτού Monney 2007 : 206). Από την άλλη , η αύξηση της γυναικείας απασχόλησης σε συνάρτηση με την

ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος, οδήγησε σε μια μετατόπιση της συζήτη­

σης από την κοινωνική τάξη και τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας στο φύ­

λο και τον έμφυλο καταμερισμό εργασίας, υποδεικνύοντας και άλλους παρά­

γοντες, εκτός από την κοινωνική τάξη, που επηρεάζουν τα πράγματα. Αν λά­

βει κανείς υπόψη ότι ο 2001 η γυναικεία απασχόληση στις υπηρεσίες ανήλθε στο 54, 5% της συνολικής αντίστοιχης απασχόλησης και επίσης στη βιομηχα­νία στο 23, 6% (EC, 2001, σ. 112 και σ. 113), η θεωρητικοποίηση του φύλου συ­νιστά ένα σημαντικό κοινωνικό και πραγματολογικό δεδομένο που θέτει, εν­

δεχομένως, σε δεύτερη θέση την κοινωνική τάξη. Σε συνάρτηση μ' αυτές τις

συζητήσεις τίθεται το ερώτημα για το αν η έννοια της κοινωνικής τάξης ως με­

θοδολογική κατηγορία της κοινωνιολογίας και των κοινωνικών επιστημών γε­

νικότερα έχει απολέσει εξαιτίας αυτών των εξελίξεων την αναλυτική της

εγκυρότητα και την μεθοδολογική της χρησιμότητα.

Η προβληματική της κοινωνικής τάξης στις μαρξιστικές

και βεμπεριανές προσεγγίσεις

Να υπενθυμίσω εδώ ότι με την έννοια της κοινωνικής τάξης επιχειρήθηκε

να συνδεθούν οι κοινωνικές ανισότητες με τον τρόπο οργάνωσης της κοινω­

νίας και της εργασίας για να γίνει σαφές σε ποιο βαθμό αυτές προκύπτουν

από εκεί, υπονοώντας ότι τα άτομα ανάλογα με την θέση τους στον κοινωνικό

καταμερισμό εργασίας, έχουν πρόσβαση σε σημαντικούς πόρους (υλικούς και

συμβολικούς) ή αποκλείονται απ' αυτούς και αντίστοιχα διαθέτουν περιορι­

σμένες ή διευρυμένες δυνατότητες δράσης. Αυτό σημαίνει ότι επειδή οι κοι­

νωνικές σχέσεις αρθρώνονται γύρω από την παραγωγή και την ιδιοποίηση

211

θΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

212

υπερεργασίας, αυτές είναι σχέσεις εκμετάλλευσης της μίας κοινωνικής τάξης

από την άλλη. Η εκμετάλλευση, σύμφωνα με τον Κ. Marx, αναφέρεται στη δια­δικασία κατά την οποία η μία τάξη (αστική τάξη) αποσπά υπερεργασία από

την άλλη τάξη (εργατική τάξη), πράγμα που σημαίνει ότι η εργασία της δεύτε­

ρης τάξης παράγει ένα προϊόν, μέρος, και μόνο μέρος του οποίου επιστρέφε­

ται (μισθός), ή, παραμένει σε αυτή την τάξη στη μορφή των καταναλωτικών

αγαθών (τροφή, στέγαση, ένδυση, θέρμανση κ.λπ.). Η υπερεργασία προκύπτει

αφού από τον συνολικό εργάσιμο χρόνο αφαιρέσουμε τον χρόνο εργασίας

που είναι αναγκαίος για την αναπαραγωγή του εργάτη (αναγκαία εργασία).

Ο υπόλοιπος χρόνος εργασίας αντιπροσωπεύει για τον εργάτη απλήρωτη αξία

για δε τον καπιταλιστή (ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής) καθαρή αξία (υπε­

ραξία) ενώ τα δε αγαθά και υπηρεσίες που παρέχονται στον δεύτερο υπερ­

προϊον (βλ. και Gough 2008 : 58). Η συνισταμένη αυτή των κοινωνικών σχέσεων με γενεσιουργό πράξη την

"πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου" διατρέχει ολόκληρο το κοινωνικό

γίγνεσθαι (οικονομία και πολιτική), θέτοντας ερωτήματα για την ποιότητα

των σχέσεων που εγκαθιδρύθηκαν. Επομένως η κοινωνική ανάλυση δεν μπο­

ρεί να μη λάβει υπόψη αυτήν την πραγματικότητα, ώστε να μπορέσει στη συ­

νέχεια να ιστορικοποιήσει τόσο το υπάρχων κοινωνικό πλαίσιο, όσο και την

εννοιακή του συγκρότηση, μετακινούμενη προς μια πολιτική οικονομία των

κοινωνικών σχέσεων της αστικής κοινωνίας. Με κοινωνιολογικούς όρους αυ­

τό σημαίνει την σύνδεση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης (εισόδημα, κύρος,

δύναμη κ.λπ.) με την έννοια της κοινωνικής τάξης για να επανασυνδεθεί η οι­

κονομία των μέσων και των πόρων με την πολιτική, δηλαδή με τον τρόπο με

τον οποίο μια κοινωνία οργανώνει την παραγωγή και την κατανομή του πλού­

του. Μεθοδολογικά αυτό προϋποθέτει την σύνδεση της έρευνας για τις κοι­

νωνικές ανισότητες με την αναλυτική κατηγορία της κοινωνικής τάξης, η

οποία επειδή αναφέρεται σε ποιοτικές σχέσεις θα μας επιτρέψει να αποφύ­

γουμε τον εμπειρισμό της μεθόδου που απορρέει από την αποδοχή και την

φετιχοποίηση του δεδομένου, καθιστώντας κατ' αυτόν τον τρόπο εφικτή την

αποπραγμοποίηση της πραγματικότητας.

Σαφώς και η κοινωνική ανάλυση που θέλει να συσχετίσει τις συνθήκες ζω­

ής με τις κοινωνικές τάξεις και την κοινωνική αναπαραγωγή θα κινηθεί στη

σφαίρα της δεδομένης πραγματικότητας, ώστε να καταδείξει με σαφήνεια

συλλέγοντας και αξιολογώντας στοιχεία και υλικό , την ορθότητα της υπόθε­

σης αυτής. Ωστόσο οι κοινωνικές τάξεις είναι αναλυτικές κατηγορίες για να

περιγράψουμε πρωτίστως τις αντιφάσεις ενός ιστορικού συστήματος και δευ­

τερευόντως για να περιγράψουμε συλλογικότητες (βλ. και Βαλλερστάιν 1991: 129 κ.ε.) . Μ' αυτήν την έννοια αυτή δεν συνιστά αντικείμενο εμπειρικής επα­

λήθευσης και μπορεί να ελεγχθεί μόνο εφόσον συσχετιστεί με άλλες θεωρητι­

κές, ή , μεταθεωρητικές προτάσεις. Ως εκ τούτου η εννοιολόγηση της κοινωνι­

κής δομής με επιστημονικούς όρους (μεταγλώσσα) , συνιστά ένα διακριτό επί­

πεδο ανάλυσης-αφαίρεσης, πρωθύστερο και όχι μεταγενέστερο της ανάλυσης

των μορφικών (εμπειρικών) της συστατικών (εισοδηματικές ανισότητες, επαγ-

γελματικές διαφοροποιήσεις, εκπαιδευτικό επίπεδο κ.ο . κ. ·

THANASIS ALEXIOU - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 16 (2009), 209-226

Βεβαίως μια ιστορικο-θεωρητική προσέγγιση θα προσκρούσει, όπως πα­

ραπάνω αναφέραμε στο διαχωρισμό της εργασίας από τα μέσα, συμβάν που

αλλοιώνει τις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις και διαμορφώνει τη βάση για τη

σχέση κεφαλαίου και εργασίας αλλά και για τον ταξικό ανταγωνισμό, επομέ­

νως και τη ανάδειξη διακριτών ταξικών πρακτικών, δηλαδή κοινωνικών τάξε­

ων . Μ' αυτήν την έννοια πάλι η κοινωνική τάξη δεν είναι μια θετική κατηγορία

αλλά μια κριτική έννοια (Bonefeld 2008:638), κι' αυτό γιατί η πραγματικότητα,

την οποία η κατηγορία της κοινωνικής τάξης επιχειρεί να συλλάβει είναι η

πραγμοποιημένη κατάσταση της αστικής κοινωνίας, όπου οι σχέσεις εκμετάλ­

λευσης έχουν ενσωματωθεί στην κοινωνική δομή . Η διαπίστωση αυτή θα πρέ­

πει να μας κάνει επιφυλακτικούς έναντι μιας εμπειριστικής παράδοσης στην

κοινωνική έρευνα (ποσ_οτικής και ποιοτικής), η οποία απομονώνοντας συχνά

τα εμπειρικά δεδομένα από το οντολογικό τους υπόβαθρο, τα εκλαμβάνει ως

την ουσία των πραγμάτων< 1 ). Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της «αυθαίρετης επιστημολογίας» την οποία ο C. Wright Mills ονομάζει «αφηρημένο εμπερι­

σμό» είναι η αποκοπή της μεθόδου από τη θεωρία που την υποβαστάζε ι (με ­

θοδολογία) με αποτέλεσμα αυτή να εκπίπτει σε τεχνική (βλ. Wright Mills 1985:92, 93, 98, και Αλεξίου 2007:90).

Επομένως οι κοινωνικές ανισότητες και οι συνθήκες ζωής των ατόμων,

στις οποίες εξωτερικεύεται η ανταγωνιστική σχέση κεφαλαίου και εργασίας,

δεν μπορούν να προσδιοριστούν στατικά (θετικισμός), αλλά δυναμικά ως διά­

δραση δομής και ανθρώπινης δράσης, απ' όπου απορρέει και η συνείδηση της

κοινωνικής τάξης ως διακριτής οντότητας. Είναι, λοιπόν, αυτή η δυναμική σχέ­

ση που μετέτρεψε την τάξη , εν προκειμένω την εργατική τάξη , σε συλλογικό

υποκείμενο και σε ιστορικό φορέα μεταρρυθμίσεων και κοινωνικών αλλαγών,

διευρύνοντας με τη σειρά του δικαιώματα και ελευθερίες και άλλων στρωμά­

των του πληθυσμού (γυναίκες, κοινωνικές μειονότητες , κινήματα ειρήνης και

οικολογίας κ.ο.κ.). Υπ' αυτούς τους όρους η έννοια της κοινωνικής τάξης με­

τατρέπεται σε μια θετική κατηγορία, υπενθυμίζοντας, αρνούμενη την αυτονο­

μία των γεγονότων έναντι των αξιών, την ανθρωπολογική έκπτωση, από τη

μια, και υποδεικνύοντας ως μεθοδολογική πρόταση τρόπους εξόδου από το

αδιέξοδο, από την άλλη. Η ανάληψη, λόγου χάρη, από την κοινωνία του κό­

στους της κοινωνικής αναπαραγωγής υποδεικνύει έναν τέτοιο τρόπο αλλά και

το πώς η κοινωνική τάξη, στη συγκεκριμένη περίπτωση η εργατική τάξη μετε­

ξελίσσεται σε κοινωνική συλλογικοτητα που θέτει με καθολικούς όρους και από πλευράς κοινωνίας το ζήτημα. Ιστορικά το εγχείρημα αυτό (κράτος πρό­

νοιας) επιβλήθηκε από τις ανάγκες συσσώρευσης του κεφαλαίου αλλά και

από την ανάγκη νομιμοποίησης των σχέσεων κυριαρχίας, καθώς οι αγώνες

του εργατικού κινήματος διαμόρφωναν νέες ισορροπίες στην κοινωνία που

(1) Αυτή την παράδοση ο C. Wright Mills έχει ονομάσει ως «αφηρημένο εμπερισμό». Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της «αυθαίρετης επιστημολογίας» είναι η αποκοπή της μεθόδου από

τη θεωρία που την υποβαστάζει (μεθοδολογία) με αποτέλεσμα αυτή να εκπίπτει σε τεχνι­

κή. Βλ. Wright Mills 1985:92, 93, 98, και Αλεξίου 2007:90.

213

θΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙθΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

214

αμφισβητούσαν την αστική ηγεμονία, ενώ προσδιόριζαν και το εύρος των με­

ταρρυθμίσεων. Χωρίς άλλο η πεποίθηση ότι η κοινωνική αναπαραγωγή είνα ι

μια κρίσιμη κοινωνική λειτουργία και όχι ιδιωτική υπόθεση, συνιστά μαζί με

την αποεμπορευματοποίηση βασικών αγαθών και την ανάδειξή τους σε δημό­

σια αγαθά μια σημαντική στιγμή στην κοινωνική εξέλιξη . Στοιχείο αυτής της

κοινωνικής λογικής είναι και οι αντισταθμιστικές πολιτικές του κράτους πρό­

νοιας, παρόλο που ποτέ δεν άγγιξαν το σκληρό πυρήνα των κοινωνικών σχέ­

σεων, δηλαδή τις σχέσεις ιδιοκτησίας. Η πρόσφατη ιστορία των κοινωνιών

μας προσφέρει και άλλα αντίστοιχα παραδείγματα για το πώς η κοινωνική τά­

ξη μετεξελίσσεται από αρνητική σε θετική κατηγορία και κοινωνική συλλογι­

κότητα (καθολικό δικαίωμα ψήφου από του Χαρτιστές, κατοχύρωση του

8/ώρου κ.ά., απεργίες αλ~ηλεγγύης σε άλλους λαούς, ιιινήματα ειρήνης κ.λπ.),

(βλ. και Bottomore 1997:159). Η σύνδεση των κοινωνικών ανισοτήτων με την κοινωνική τάξη επιβάλλε­

ται επειδή συχνά η έννοια της κοινωνικής τάξης συγχέεται στις βεμπεριανές

προσεγγίσεις με τις ποσοτικές διαφορές (εισοδηματική και εργασιακή κατά­

σταση, πρακτικές διάκρισης, κύρος κ.λπ.) ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές

ομάδες. Η σύγχυση αυτή προκαλεί σοβαρά μεθοδολογικά προβλήματα στην

ανάλυση επειδή η στιγμή διανομής του κοινωνικού πλεονάσματος επικαλύ­

πτει, στις μελέτες που βασίζονται στην ποσοτικοποίηση αυτών των στοιχε ίων,

δηλαδή στις μελέτες κοινωνικής διαστρωμάτωσης, τη στιγμή απόσπασής του.

Εντούτοις τα επαγγελματικά και τεχνικά χαρακτηριστικά που αντιστοιχούν

σε εργασιακά καθήκοντα εντός του τεχνικού καταμερισμού εργασίας δεν συ­

νεπάγονται και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Αυτά σε καμία περίπτωση δεν

προσδιορίζουν τις κοινωνικές σχέσεις στην εργασιακή διαδικασία, ή , τις θέ­

σεις εντός του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας (Abercrombie & Urry 1983:109). Όπως αντιλαμβάνεται κανείς εφόσον τα τεχνικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών θέσεων ταυτιστούν με τα κοινωνικά συσκοτίζεται και η τάξη

ως σχέση εκμετάλλευσης και αντικαθίσταται από τη «Κοινωνική διαβάθμιση

των επαγγελμάτων» (Goldthorpe & Hope 1974) και τις ανταγωνιστικές σχέ­σεις στην αγορά για πόρους και βιοτικές ευκαιρίες. Από εδώ απορρέουν τότε

οι διαφορετικές επαγγελματικές καταστάσεις, οι άνισες στεγαστικές κατα­

στάσεις κ.λπ. και εδώ ε μφανίζονται οι κοινωνικές τάξεις (επαγγελματικές τά­

ξεις , "στεγαστικές τάξεις" κ.ο.κ.). Όμως από ποιο σημείο και μετά η διαχω­

ριστική γραμμή μεταξύ των τάξεων μέσα σ' ένα συνεχές ανισότητας (κοινωνι­

κή διαστρωμάτωση) αποκτά ποιοτικά χαρακτηριστικά και μετατρέπεται από

μέσο διαβάθμισης και ποσοτικοποίησης σε χρήσιμη αναλυτική κατηγορία

(Μέικσινς Γουντ 1997:99). Κατ' αυτόν τον τρόπο ακυρώνεται ο σχεσιακός

ορισμός της κοινωνικής τάξης που βασίζεται στο διχοτομικό μοντέλο (αστική

τάξη / προλεταριάτο), με τη μία τάξη να ιδιοποιείται δια μέσου της σχέσης που τις συνδέε ι μεταξύ τους (μισθωτή εργασία) μέσα και πόρους σε βάρος

της άλλης (Κ. Marx) , προς όφελος μιας ιεράρχησης σύμφωνα με το επάγγελ­μα, το γόητρο, την εξουσία, τις δεξιότητες κ.ο.κ. (Ν. Weber). Παράγωγο αυτή της ιεράρχησης είναι η διαβάθμηση των κοινωνικών τάξεων σε ανώτερη, με­

σαία και κατώτερη τάξη.

THANASIS ALEXIOU - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 16 (2009), 209-226

Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά έναντι αναλύσεων κοινωνικής δια­

στρωμάτωσης, οι οποίες αποδεχόμενες την πραγματικότητα των μορφών εξη­

γούν τις διαφορετικές συνθήκες ζωής και την κατανομή των υλικών και συμ­

βολικών πόρων σε συνάρτηση με μια σειρά κοινωνικών μεταβλητών ( ε ισόδη­μα, επάγγελμα, κοινωνικό κεφάλαιο, γόητρο, κ.ά.), απ' όπου προκύπτουν και

οι αντίστοιχες κοινωνικές ομαδοποιήσεις (κοινωνικά στρώματα). Εδώ η τάξη

αναφέρεται στην κοινωνική διαστρωμάτωση και όχι το αντίστροφο. Οι αναλύ­

σεις αυτές που γίνονται στη βάση κυρίως εμπειρικο-στατιστικών τεχνικών πε­

ριγράφουν αλλά δεν φαίνεται ότι μπορούν να εξηγήσουν πειστικά τους λόγους

για του οποίους οι κοινωνικές ανισότητες υπάρχουν και τον τρόπο με τον

οποίο αυτές συνδέονται με κοινωνικές συλλογικότητες (βλ. και Gubbay 1997). Σχεδόν καθόλου δεν θεωρητικοποιείται ο τρόπος δόμησης συλλογικών υπο­

κειμένων (κοινωνικές τάξεις) και οι ασύμμετρες κοινωνικές σχέσεις. Στις

προσεγγίσεις αυτές, οι κοινωνικές ανισότητες δεν συνδέονται με τις δυνατότη­

τες των ιστορικών ατόμων, υπόθεση που θα επέβαλλε και την θεωρητικοποίη­

ση του είδους των σχέσεων μεταξύ των κοινωνικών στρωμάτων και το μεθοδο­

λογικό άνοιγμα προς την κατηγορία της κοινωνικής τάξης, αλλά με κοινωνικές

θέσεις, οι οποίες ανάλογα με τη σημασία που έχουν για το κοινωνικό σύστημα

και τα προσόντα που απαιτούν, διαμορφώνουν ένα σύστημα κοινωνικής δια­

στρωμάτωσης (λειτουργισμός). Εδώ οι μεταφυσικές (λειτουργικές) ανάγκες

του κοινωνικού συστήματος διαμορφώνουν ένα σύστημα κοινωνικών θέσεων,

οι οποίες αντιστοιχούν σ' ένα πλέγμα υλικών και ηθικών (συμβολικών) αμοι­

βών που τροφοδοτούν εν τέλει τις ατομικές επιθυμίες για κοινωνική ανέλιξη

και κοινωνική αναγνώριση. Ο κύκλος κίνητρα/ επιθυμίες / μεγιστοποίηση του

ατομικού οφέλους, φαίνεται πως συνιστά το αξιακό υπόστρωμα του κοινωνι­

κού πράττειν, αλλά και το λόγο ύπαρξης της κοινωνίας. Ούτε λίγο ούτε πολύ

τα κίνητρα και οι επιθυμίες με τον εγγενή ανταγωνισμό, εμφανίζονται, τόσο

στον λειτουργισμό, όσο και στον «μεθοδολογικό ατομισμό» (Μ. Weber) που εννοιολογούν την κοινωνική πράξη με όρους οφέλους και ανταγωνισμού, ως η

κατ' εξοχήν ανθρώπινη κατάσταση.

Ακριβώς αυτές οι θέσεις αποτέλεσαν την επιστημολογικ1Ί μήτρα μεθοδο­

λογιών και μεθόδων που εκκινώντας από το δεδομένο, ευνόησαν την περιπτω­

σιολογία και τον εμπειρισμό στην κοινωνική ανάλυση. Η κοινωνική δράση

αφέθηκε στη δίνη των διϋποκειμενικών σχέσεων και οι άνισες κοινωνικές θέ­

σεις στις ατομικές ικανότητες ενός διαταξικού υποκειμένου, χωρίς αναφορά

στην γενεαλογία αυτών των σχέσεων και χωρίς την ιστορικοποίηση αυτών των

ικανοτήτων. Δεν είναι παράδοξο να πούμε πως εδώ η κοινωνία εμφανίζεται

ως ένα άμορφο πράγμα, χωρίς δομή και χωρίς περιορισμούς, ως άθροισμα

ατόμων, με αυτά να έχουν αποδυθεί ως νέοι Ροβινσώνοι Κρούσσοι σ' ένα

αγώνα για την μεγιστοποίηση της ευτυχίας τους ( οφελιμισμός), ταυτίζοντας ουσιαστικά την κοινωνία με την αγορά. Ως γνωστόν η αντίληψη αυτή θεωρητι­

κοποιήθηκε στην περίοδο ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού από τον

κοινωνικό δαρβινισμό (Η. Spencer) και την φιλελεύθερη θεωρία (J. Bentham, J.-S. Mill κ.ά.) . Με πιο εκλεπτυσμένο τρόπο αυτή η αντίληψη επανέρχεται

στον Μ. Weber, ο οποίος θεωρώντας ότι η ατομική δράση δεσμεύεται διϊστο-

215

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

216

ρικά σ' έναν έλλογο πυρήνα, εναπόθεσε, -ανάγοντας το "πνεύμα του καπιτα­

λισμού" (ορθολογικότητα) σε κανονιστική αξία (αυταξία) των σύγχρονων κοι­

νωνιών, επομένως και των ατομικών συμπεριφορών-, και αυτός το άτομο στην

αγορά, εκτιμώντας ότι οι κοινότητες βιοτικών ευκαιριών που εδώ αναδύονται,

συνιστούν στις κοινωνίες της αγοράς ίσως την κύρια βάση σύμπτυξης κοινωνι­

κών δεσμών (κοινωνικοποίηση)<2J .

Ο επαναπροδιορισμός των κοινωνικών τάξεων:

νεοβεμπεριανές και νεομαρξιστικές θέσεις

Στις νεομαρξιστικές προσεγγίσεις οι κοινωνικές τάξεις θεμελιώνονται

στην εκμετάλλευση. Αυτή δεν οφείλεται όμως οπωσδήποτε στις σχέσεις ιδιο ­

κτησίας, ελέγχου και εξούσίας στα μέσα παραγωγής, αλλά και στις οργανωτι­κές δυνατότητες και δεξιότητες (βλ. και Edgell 1997:17-27), όπως λόγου χάρη σε σχέση με το βαθμό ειδίκευσης και απασχόλησης και τη διαπραγματευτική

θέση στην αγορά («αντιφατικές ταξικές θέσεις», κορπορατισμός κ.λπ.), δηλα­

δή σε παραμέτρους της αγοράς. Στις θέσεις που αρθρώνονται εδώ απηχούν οι

διαφορετικές ταξικές θέσεις. Αντίθετα στις νεοβεμπεριανές προσεγγίσεις, οι

κοινωνικές τάξεις αναφέρονται στην αγορά και αντιστοιχούν στις διαφορετι­

κές ευκαιρίες απόκτησης γνώσεων και δεξιοτήτων . Εδώ δεν υπάρχει εκμεταλ­

λευτική σχέση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, αλλά καλύτερη εκμετάλλευση

των ευκαιριών της αγοράς, που απορρέουν από την επαγγελματική δομή, το

γόητρο, την ειδίκευση κ.λπ. Η ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγ1iς συνιστά εδώ

περισσότερο ένα θετικό ή αρνητικό παράγοντα που επηρεάζει απλά, δίπλα σε

άλλες, τη θέση των ατόμων στην αγορά.

Η σημασία της βεμπεριανής αντίληψης επέχει, εξαιτίας της ευρείας απο­

δοχής της, πρωτίστως στον αγγλοσαξονικό χώρο, θέση επιστημολογικής το­

μής, κυρίως επειδή η συγκρότηση των κοινωνικών υποκειμένων μετατοπίζεται

από τη σφαίρα της παραγωγής στη σφαίρα ανταλλαγής και διανομής (αγορά)

και στη σφαίρα της κατανάλωσης εκεί όπου εμφανίζονται ειδικοί τρόποι ζωής

(κλειστές ομάδες)<3J. Η αντίληψη ότι οι ταξικές διαφορές είναι μάλλον διαφο­ρές της καταναλωτικής συμπεριφοράς παρά αντικειμενικά σημεία της κοινω-

(2) Σ' αντίθεση με την κοινοτικοποίηση που αφορά την σύμπτυξη κοινοτικών δεσμών στη βάση

της υποκειμενικής αίσθησης του ανήκειν, η Vergesel lschaftung (κοινωνικοποίηση ) αναφέ­

ρεται, σύμφωνα με τον Μ. Weber, στο ορθολογικό κίνητρο και στο συμφέρον που διέπει την κοινωνική πράξη. Weber 2005: 42 κ.ε.

(3) Ο Th. Veblen, είναι ο πρώτος που θεωρητικοποιεί τη σχέση μεταξύ κατανάλωσης, κοινωνικ1jς

διάκρισης και κοινωνικών τάξεων. Εκτιμώντας ότι η κατανάλωση συνιστά περισσότερο ζΊj­

τημα ανθρωπολογικής τάξης , θεωρεί την επιδεικτική κατανάλωση (κατασπατάληση) στοι­

χε ίο διάκρισης, μέσω της οποίας η "αργόσχολη τάξη" τοποθετείται στην ανώτερη τάξη. Να

υπενθυμίσουμε ότι για τον Th. Veblen η οικονομία είναι μέρος της κουλτούρας και όχι ένα κλειστό σύστημα σχέσεων. Αυτ1j αλλάζει εφόσον μεταβληθούν οι συν1jθειες και τα έθιμα.

Βλ . Veblen 1982. Αλλά και για τον Μ . Hallbwacl1s η κατανάλωση αποτελεί παράγοντα εν­σωμάτωσης και κοινωνικού αποκλεισμού . Για τον Hallbwachs οι κοινωνικές διακρίσεις δεν έχουν την προέλευσή τους όταν η κοινωνία παράγε ι αλλά όταν αυηj καταναλώνει. Ανάλο­

γα μάλιστα με την απόσταση από την κατ' εξοχήν κοινωνική δραστηριότητα και την αντι-

THANASIS ALEXIOU - REVIEW OF ECON OMIC SCIENCES - Νο 16 (2009), 209-226

νικής μας πραγματικότητας είναι βαθιά ριζωμένη, κυρίως στην Αμερικανική

κοινωνιολογία (Kolko 1971:138). Κατά συνέπεια η μετατόπιση προς την κατα­νάλωση σε συνάρτηση με την αδυναμία προσδιορισμού των κοινωνικών τάξε­

ων, καθώς οι κοινότητες βιοτικών ευκαιριών στην αγορά (οιονεί κοινωνικών

τάξεων) μπορεί να είναι απεριόριστες, πόσο μάλλον όταν η διαβάθμιση των

αγοραίων (ταξικών) καταστάσεων γίνεται στη βάση ισοβαρών κριτηρίων

(ιδιοκτησία, επάγγελμα, εκπαίδευση , εισόδημα κ.λπ.), σχετικοποιεί ουσιαστι­

κά την αναλυτική ση μασία της κοινωνικής τάξης. «' Εχοντας πολλαπλασιάσει

τις ταξικές καταστάσεις σε υπερβολικό βαθμό» σχολιάζει με εύστοχο τρόπο ο

G. Gurvitch τη θέση του Μ. Weber για τις κοινωνικές τάξεις «δεν είναι πια σε θέση να τις συνενώσει. Ο Βέμπερ καταλύει έτσι την έννοια της κοινωνικής τά­

ξης, χωρίς καν να το αναγνωρίζει» (Γκύρβιτς 1986:209). Μάλιστα ·νεοβεμπεριανές προσεγγίσεις υιοθετώντας μια πλουραλιστική

οπτική για την κοινωνική στρωμάτωση και δίνοντας έμφαση στην εσωτερική

διαφοροποίηση της κοινωνικής τάξης, όπως αυτή αρθρώνεται με βάση την

επαγγελματική θέση , την ειδίκευση, τη δύναμη στην εργασιακή διαδικασία και

το γόητρο της κοινωνικής θέσης, αμφισβήτησαν τη δυνατότητα συλλογικής δρά-

προσωπευτική μορφ1j κοινωνικής ζω1jς ("κεντρικ1j εστία") που διαμορφώνει και διαφορε­

τικά συστήματα κοινωνικών αναγκών, προσδιορίζεται η θέση των κοινωνικών τάξεων στην

ιεραρχία. Αναλύοντας στην διδακτορική του διατριβ1j Εργατική τάξη και τα βιοτικά επίπε­

δα. Έρευνες στην ιεραρχία των αναγκών στις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίας, τις δα­

πάνες εισοδήματος της εργατικής τάξης και των μικροαστικών στρωμάτων, αποφαίνεται

ότι οι εργάτες εξαιτίας της εκτελεστικής και μηχανικής δουλειάς στο εργοστάσιο γίνονται

παθητικοί και δεν έχουν εντατική κοινωνική ζωή ενώ η συλλογική τους μνήμη είναι ρευστή ,

εξαιτίας του αδιάφορου παρελθόντος τους, και τοποθετούνται γι' αυτό στην "περιφέρε ια",

επομένως το εισόδημά τους και να αυξηθεί, οι δαπάνες για στέγαση και μέσα διατροφής,

καθόσον οι ανάγκες τους παραμένουν οι ίδιες, θα παραμείνουν σταθερές, αν δεν μειω­

θούν. Οι εργάτες δίνουν σημασία σε δαπάνες που τους φέρνουν σε επαφή με ομάδες του

δρόμου ή τη ς τάξης τους, επειδ1j οι κοινωνικές τους ανάγκες αποκλίνουν από εκείνες που

αντιστοιχούν στον κυρίαρχο τρόπο ζωής. Αντίθετα η ανώτερη τάξη , ακόμη και τα μικροα­

στικά στρώματα που έχουν ζωντανούς συμπαγείς κοινωνικούς δεσμούς, και βρίσκονται

στην "κεντρική εστία" συμμετέχοντας στην κοινωνική ζωή, αναβαθμίζουν και εξειδ ικεύουν

το χώρο κατοικίας και ότι μπορεί να ενισχύσει αυτούς τους δεσμούς (παράγοντας κοινωνι ­

κ1jς ένταξης). Βλ. Γκύρβιτς 1984:234, 238, 243, 245, και Coffin 1999. Κοντά στην προσέγγι­ση του Μ. Hallbwachs είναι η ανθρωπολογική προσέγγιση της Μ. Douglas και του Ι.

Isheιwood, οι οποίοι αντιλαμβάνονται την κατανάλωση ως πράξη ανταλλαγής και δημιουρ­

γίας κοινωνικού δεσμού. Η πρόσβαση στα κqταναλωτικά αγαθά δεν είναι ισότιμη στη Με­

γάλη Βρετανία του 1970 για όλες τις κοινωνικές ομάδες, γεγονός που διαμορφώνει ανάλο­

γα με τις δαπάνες του εισοδήματος για μέσα διατροφής, οικιακές τεχνολογίες, πληροφο­

ρίες και εκπαιδευτικούς πόρους, μια διαστρωμάτωση ανάμεσα στους πλούσιους και φτω­

χούς . Douglas & lsherwood 1996. Σ' ένα βαθμό και ο Ρ. Bourdieu αποδέχεται τη συλλογι­στικ1j του Μ . Hallbwachs ότι τα άτομα ανάλογα με την απόσταση από την ανάγκη και τη σχέση τους με την ''νόμιμη" κουλτούρα διαφοροποιούνται κοινωνικά, αναπτύσσοντας δια­

φορετικούς τύπους αισθητικού γούστου (καθαρό / "βάρβαρο" γούστο). Κατ' αυτόν τον τρό­

πο τα κυρίαρχα στρώματα διαμορφώνουν, εξαιτίας της "απόστασης από τον κόσμο" μια αι ­

σθητικ1j διάθεση που δίνει έμφαση στη μορφή (τρόπος παράστασης) , ενώ αντίθετα η διά­

θεση των λαϊκών στρωμάτων που εξαρτώνται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξης δίνει έμφα­

ση στη λειτουργία (αντικείμενο αναπαράστασης). Bourdieu 2002:73,74, 96.

217

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

218

σης, αμφισβητώντας και τον συνεκτικό ρόλο της τάξης (Marsha\J κ.ά. 1998). Μία άλλη συνέπεια αυτής της μετατόπισης είναι ο κοινωνικός δεσμός να διαλύεται

στους ανταγωνισμούς της αγοράς και να συγκροτείται εκ νέου, αυτή τη φορά με

αγοραίους ( οικονομίστικους) όρους, συνάγοντας την κοινωνική τάξη από πρα­κτικές αποκλεισμού και "περίφραξης" συμφερόντων (social closure) (όπως Parkin 1982). Επομένως η εκμετάλλευση παύει να αποτελεί εγγενές μέρος της καπιταλιστικής σχέσης και ταυτίζεται, κυρίως σε νεομαρξιστικές προσεγγίσεις

με τις συναθροίσεις στην απασχόληση και την διαπραγματευτική δύναμη των

ατόμων στην αγορά (Crompton 1998:99). Η αποσύνδεση της εκμετάλλευσης από την εργασιακή θεωρία της αξίας εμφανίζει την εκμετάλλευση, τουλάχιστον

στον "αναλυτικό μαρξισμό" (J. Roemer), ως αδικία/ ανισότητα στη σφαίρα της διανομής του εισοδήματος (Γράβαρης 1991:116). Στο βαθμό πάλι που οι ταξι­κές σχέσεις διαμορφώνονται πλέον όχι αποκλειστικά και μόνο σε σχέση με τα

μέσα παραγωγής αλλά σε σχέση με άλλους εξίσου σημαντικούς πόρους, όπως

είναι η οργανωτική δύναμη και η ειδίκευση, σχετικοποιείται πάλι αν δεν αναι­

ρείται η εκμεταλλευτική σχέση (παραγωγή και ιδιοποίηση υπερεργασίας) που

υποστασιοποιεί την κοινωνία της μισθωτής εργασίας ως τέτοια. Η εννοιολόγηση

των ταξικών σχέσεων με όρους δύναμης (ασυμμετρία μεταξύ κεφαλαίου και ερ­

γασίας) επιτρέπει στον Ε. Wright ο οποίος εισηγείται ένα πολυδιάστατο μοντέ­λο δράσης, όσον αφορά τα μέσα και τους πόρους, να θεωρητικοποιήσει τη θέση

των "νέων μεσαίων αστικών στρωμάτων" στην αγορά (Wrihgt 1985:89). Ακριβώς γι' αυτό η κοινωνική ανάλυση οφείλει να προσεγγίσει την κοινωνι­

κή συνθετότητα με ταξικούς όρους, επειδή οι αλλαγές στην παραγωγή και οι συ­

νακόλουθες στην ταξική δομή (διεύρυνση μεσαίων στρωμάτων) προσδιορίζο­

νται σε μεγάλο βαθμό από αυτή τη διαδικασία της κεφαλαιακής συσσώρευσης.

Η διαδικασία αυτή ούτε γραμμική είναι, ούτε δεδομένη, αλλά γεμάτη ασυνέχει­

ες και ρήξεις που οφείλονται στην αυθεντικότητα της αντίθεσης που την θέτει σε

κίνηση (αντίθεση κεφαλαίου / εργασίας), αλλά και στην ποιότητα των κοινωνι­κών πρωταγωνιστών (κοινωνικές τάξεις). Οι τελευταίοι δεν αντιπαρατίθενται

μόνο για την εξέλιξη του μεταρρυθμιστικού προγράμματος, από την έκβαση του

οποίου εξαρτώνται οι θέσεις τους στο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα, ή για τρό­

πους ζωής και ζητήματα αισθητικ1Ίς (κουλτούρα), αλλά πρωτίστως για τον τρόπο

με τον οποίο η κοινωνία θα οργανώσει την παραγωγή και την κατανομή των κοι­

νωνικών αγαθών, στην παραγωγή των οποίων άμεσα εμπλέκονται. Το γεγονός

αυτό προσδίδει στην ταξική αντιπαράθεση μια ιδιαιτερότητα που την διαφορο­

ποιεί έναντι άλλων αντιπαραθέσεων που έχουν ως αντικείμενο την κατοχή ή τον

αποκλεισμό πόρων στην αγορά. Εδώ η ταξική κατάσταση δεν είναι εξωτερική

ως προς τους κύριους πρωταγωνιστές και απόρροια της δύναμης ή της εξουσίας

που αυτοί ασκούν στην αγορά για την ιδιοποίηση αγαθών και υπηρεσιών, αλλά

άμεση και απόρροια της θέσης τους στο σύστημα παραγωγής με αντικείμενο την

απόσπαση και ιδιοποίηση υπερεργασίας. Κατά συνέπεια οι ταξικές σχέσεις δεν

είναι απόρροια των σχέσεων εξουσίας, όπως υπαινίσσονται νεομαρξιστικές

προσεγγίσεις, αλλά των σχέσεων στην παραγωγή. Κοντολογίς η αντιπαράθεση

αυτή διαπερνά όλες τις περιοχές της κοινωνικής πραγματικότητας, επηρεάζο­

ντας, ή, τροφοδοτώντας και τους άλλους τύπους συγκρούσεων για πόρους (εκ-

THANASIS ALEXIOU - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 16 (2009), 209-226

παίδευση, υγεία, στέγαση, ασφάλεια, οργάνωση κ. ά.), και θα ήταν κοντόφθαλ­

μο αν η κοινωνική ανάλυση δεν μπορούσε να διακρίνει, ότι οι στιγμές τις οποίες

η αντίληψη και η παρατήρηση προσωρινά συγκρατούν, δεν είναι παρά τα ση­

μαίνοντα ενός πλέγματος διαμεσολαβημένων ταξικών αντιθέσεων με διακύβευ­

μα σπάνιους πόρους μεταξύ άλλων και για κύρος, για ισχύ κ.ά.

Ουσιαστικά εδώ συγκλίνουν νεομαρξιστικές και νεοβεμπεριανές προσεγγί­

σεις καθώς βλέπουν τις κοινωνικές τάξεις να συγκροτούνται όχι στη σφαίρα πα­

ραγωγής με διακύβευμα την υπερεργασία (υπεραξία) αλλά στη σφαίρα της εξου­

σίας. Είναι σαφές πως εδώ η εξουσία ορίζεται ουσιοκρατικά ως μια οντότητα με

ενδογενή εργαλειακή ουσία που κατέχει ένα πιστοποιήσιμο μέγεθος. Η αντίλη­

ψη της εξουσίας ως μια δεδομένη ποσότητα στο εσωτερικό μιας κοινωνίας που

τροφοδοτεί_ εν μέρει τις συζητήσεις για την "αρχουσα τάξη" (η εξουσία ως «μη­

δενικό άθροισμα»), θα σήμαινε ότι όπου υπάρχει απώλεια εξουσίας μιας ομάδας

θα αυξάνεται η εξουσία της άλλης ομάδας (Πουλαντζάς 1985: σ. 163, 165). Η εξουσία δεν ανάγεται, στις προσεγγίσεις αυτές, στις σχέσεις των κοινωνικών τά­

ξεων παρά μόνο στον ίδιο τον εαυτό της, ενώ είναι πάντοτε ενύπαρκτη (Φουκώ

1978:117, 118), γίνεται δηλαδή «"σκέτη" κατάσταση», όπως στο Μ. Foucault, με αποτέλεσμα, όπως γράφει ο Ν. Πουλαντζάς το ζήτημα «Ποια εξουσία και για να

κάνει τι; να του φαίνεται εντελώς κωλυσιεργικό» (Πουλαντζάς 198 :211, 213). Εκτός αυτού ο ορισμός των κοινωνικών τάξεων σε σχέση με την εξουσία, δηλαδή

ανάμεσα στην κυριαρχία και την υποταγή (κυρίαρχες /κυριαρχούμενες), (Μ.

Weber), δημιουργεί σοβαρά προλήματα που μειώνουν αν δεν υποσκάπτουν την αναλυτική χρησιμότητα της έννοιας κοινωνική τάξη. Ποιες αντιθέσεις και με

ποια κριτήρια έχουν αποφασιστική σημασία για τον σχηματισμό των κοινωνικών

τάξεων; Η αντίθεση μεταξύ ποδοσφαιρικών συλλόγων είναι εξίσου σημαντική ,

γράφει ο Α. Giddens ασκώντας κριτική στον R. Dahrendorf, με την αντίθεση με­ταξύ εργατών και βιομηχάνων; (Giddens 1984:86). Η έμφαση που δίνεται στις νεοβεμπεριανές προσεγγίσεις σε διαστρωματι­

κούς δείκτες (επάγγελμα, ειδίκευση, διαπραγματευτική δύναμη / εξουσία), χωρίς να γίνεται ουσιαστική διάκριση στον τρόπο απόκτησης του εισοδήματος

και στη σχέση του επαγγέλματος με τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας,

αποσυνδέει την ανάλυση των οικονομικών σχέσεων από την ανάλυση των κοι­

νωνικών σχέσεων παραγωγής. Η οριοθέτησή τους αφορά πλέον τη θέση τους

στην αγορά, γεγονός που ταυτίζει τις κοινωνικές τάξεις με τις εισοδηματικές

και τις επαγγελματικές τάξεις. Έτσι η τάξη εμφανίζεται ως οικονομική κατη ­

γορία (οικονομική τάξη) και όχι ως κοινωνική σχέση (κοινωνική τάξη).

Εφόσον η κοινωνική τάξη απομονωθεί στην οικονομική κατάσταση οι ομά­

δες που συμμετέχουν στην πολιτική αποδεσμεύονται πλήρως από τον τρόπο ορ­

γάνωσης της παραγωγής (οικονομία) ως αυτές να συγκροτούνται στο επίπεδο

της εξουσίας (ελίτ κ.ο.κ. ) και να είναι γι' αυτό μετέωρες, (βλ. Πουλαντζάς

1985:81, υποσημ. 7). Η προσέγγιση αυτή ευθύνεται επίσης για την θεωρητική δι­αίρεση της κοινωνικής τάξης σε ταξική κατάσταση και ταξική λειτουργία, με την

πρώτη να αναφέρεται στην οικονομική δομή και την δεύτερη στην υποκειμενική

συμπεριφορά της τάξης (τάξη για τον εαυτό της). Η αποκατάσταση της σχέσης

μεταξύ κοινωνικής τάξης και ατόμων (ιστορικισμός), γίνεται, από τη στιγμή που

219

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

220

η κοινωνική τάξη ορίζεται δυϊστικά και όχι ως κοινωνική σχέση , διαμέσου της

ιδεολογίας (κατανάλωση , πρακτικές διάκρισης κ.λπ.) . Πραγματικά ο ιστορικι­

σμός αυτιiς της προσέγγισης ευθύνεται τόσο για την οικονομίστικη όσο και για

την βολονταριστική ερμηνεία της κοινωνικής τάξης (Στο ίδιο:81). Το γεγονός

αυτό αφήνει στα άτομα την ευχέρεια να αναγνωρίσουν πίσω από τις εμπειρικές

μορφές της κοινωνικής ζωής την κοινωνική τάξη και να αναλάβουν ως «δρώντα

πρόσωπα» δράση; όπως ταιριάζει στο «μεθοδολογικό ατομικισμό» (Μ. Weber) . Από την άλλη ο ιστορικισμός που ορθά καταλογίζει ο Ν. Πουλαντζάς (Που­

λαντζάς 1985:81) στην προσέγγιση του Μ. Weber, G. Lukacs κ. ά., οι οποίοι

αντιμετωπίζουν την κοινωνική τάξη στατικά και στατιστικά ως πράγμα (δομή vs λειτουργία, συγχρονία vs διαχρονία) και όχι ως σχέση , εύκολα μπορεί να οδη­

γήσει σε μια ανιστορική προσέγγιση της κοινωνικής τάξης. Και αυτό γιατί ο

σχεσιακός χαρακτήρας -ίης κοινωνικής τάξης : οι τάξεις ως ταξικές (δομικές) πρακτικές που υπάρχουν μόνο ως πάλη των τάξεων (δομικός προσδιορισμός) ,

αποκόβει την «Πάλη των τάξεων» (δομή) από την «ταξική συνείδηση», δηλαδή

τη δομή από την ιστορία. Εκτός αυτού η αδυναμία να οριστεί η κοινωνική τάξη

και η ταξική ταυτότητα με ιστορικούς όρους, καθώς αυτές δεν ανάγονται που­

θενά, αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο ο σχεσιακός χαρακτήρας της κοινωνικής

τάξης να οδηγήσει στον σχετικισμό και στο αποκεντρωμένο υποκείμενο που

έχει χαθεί σ' ένα παιχνίδι διαφορών και νοημάτων και αδυνατεί γι' αυτό να

. προσδιορίσει την ταυτότητά του (μεταδομισμός, μεταμοντερνισμός) .

Ωστόσο η αναδιάρθρωση της παραγωγής σε συνάρτηση με μετατοπίσεις στην

ταξικ1Ί διάρθρωση των κοινωνιών (μείωση της βιομηχανικής εργατικής τάξης, δι­

εύρυνση των μεσαίων αστικών στρωμάτων κ.ά. ), φαίνεται πως έδωσε προτεραιό­

τητα σε νέες μορφές υποκειμενικοποίησης με επίκεντρο τους τρόπους ζωής και

τις πολιτισμικές πρακτικές (συμβολικό κεφάλαιο) , συγκροτώντας διαφορετικά

επίπεδα κύρους και κοινωνικής αναγνώρισης. Η εξέλιξη αυτή σχετικοποίησε αν

δεν επικάλυψε, σύμφωνα με πολιτισμικές αναγνώσεις των κοινωνικών τάξεων

τις κοινωνικές ανισότητες που απέρρεαν από την ταξική (κάθετη) διάρθρωση της

κοινωνίας, διαμορφώνοντας μια ανεξάρτητη βάση κοινωνικής διαστρωμάτωσης.

Ουσιαστικά πρόκειται για τον δεύτερο τύπο κοινωνικοποίησης (ο τρίτος είναι

αυτός με βάση το κόμμα)<4), τον οποίο εισηγείται η νεοκαντιανή προσέγγιση του Μ. Weber, και ο οποίος βασίζεται σε αντίθεση με τα "αντικε ιμενικά" κριτήρια

κοινωνικής ένταξης (επαγγελματική ειδίκευση / διαπραγματευτική ικανότητα) ,

(Go\dthorpe 1987) σε "υποκε ιμενικές" διαθέσεις και πρωτίστως στο στάτους που

αναφέρεται σε ιδιαίτερους τρόπους ζωής και κατανάλωσης των ατόμων (διατρο­

φικές πρακτικές, ένδυση , αισθητική κρίση , κατοικείν κ.ο.κ.) , τα οποία θα τα

εντάξουν σε «Κλε ιστές ομάδες» (Stande) καθιστώντας τα διακριτά απέναντι σε άλλες ομάδες (κοινοτικοποίηση), (Weber 1997:142). Στη βεμπεριανή συλλογιστι­κή οι ομάδες αυτές είναι και οι μόνες που μπορούν να μετεξελιχτούν, καθώς ικα-

(4) Στην κλασσικ1j τους μελέτη οι R . Bendix και S. Lipset διακρίνουν, ερμηνεύοντας τον Μ .

Weber, τρε ις διαστάσεις κοινων ικ1jς ανισότητας: α) την οικονομικ1j , β) την κο ινωνική,

και γ) την πολιτ ική , οι οποίες προσδ ιορ ίζονται αντίστο ιχα από την τάξη (Class), το κύρος (Status) και τη δύναμη (Power). Bendix και Lipset 1953 .

THANASIS ALEXIOU - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Να 16 (2009), 209-226

νοποιούνται δύο βασικές προϋποθέσεις δόμησης κοινωνικών τάξεων (η οριοθέ­

τηση και η αυτοσυνείδηση) σε ομάδες δράσης.

Σε μεγάλο βαθμό η προσέγγιση αυτή ευνοήθηκε από την αυτονόμηση της

κουλτούρας από την δομή της κοινωνίας (η οικονομία ως μέρος της κουλτού­

ρας) με την έννοια ότι εξαιτίας των αλλαγών στην ταξικ1Ί διάρθρωση των κοι­

νωνιών, για τις οποίες μόλις κάναμε λόγο, οι δομές της κοινωνίας (παραγωγή,

εργασία κ.λπ.) εξαρθρώθηκαν, καθιστώντας περισσότερο χαλαρή τη σχέση με­

ταξύ κοινωνικής τάξης και τρόπων ζωής. Εξάλλου σ' αυτό συνηγορούσε και η

διάλυση της εργατικής υποκουλτούρας και των συμπαγών τρόπων ζωής, οι

οποίοι αντιστοιχούσαν στην εργοστασιακή βιομηχανική εργατική τάξη. Οι "νέ­

ες κοινωνικές ανισότητες", επειδή προκύπτουν από οριζόντιες δομές (τρόποι

ζωής, φύλο, ηλικία κ.ά.) , δεν ευνοούν, σύμφωνα με την τρέχουσα αντίληψη

(ιντιβιντουαλίσμός) , ούτε αποκλείουν κανέναν (βλ. και Beck 1996:142). Από την άλλη οι διεργασίες διάκρισης αφορούν πρωτίστως τα μεσαία αστικά στρώ­

ματα, τα οποία ως προνομιακοί κάτοχοι συμβολικού κεφαλαίου, αναζητούν να

οριοθετηθούν τόσο έναντι των κατόχων οικονομικού κεφαλαίου, όσο και ένα­

ντι της εργατικής τάξης. Εδώ όμως η κοινωνική ανάλυση αντιμετωπίζει τις πρα­

κτικές διάκρισης ως ομόλογες των κοινωνικών θέσεων, περιορίζοντας κατά

κάποιο τρόπο μέσω του Habitus (έξη) την αυτονομία του πολιτισμικού παράγο­ντα (Ρ. Bourdieu), (Bourdieu 1994:57). Σε ποιο βαθμό όμως τώρα τρόποι ζωής και πολιτισμικές συμπεριφορές, μπορούν να θεωρητικοποιηθούν και να ορί­

σουν νέα κοινωνικά υποκείμενα χωρίς να συμπεριληφθούν καν, ακόμη και οι

"αντικειμενικοί" παράγοντες της βεμπεριανής προσέγγισης που αναφέρονται

στον τεχνικό (επαγγελματικό) καταμερισμό εργασίας που υπενθυμίζουν τον ιε­

ραρχικό χαρακτήρα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, παραμένει ένα ζήτημα;

Ταξική ανάλυση και κοινωνική πολιτική

Εν τούτοις η θεωρητικοποίηση των όρων της κοινωνικής αναπαραγωγής

προϋποθέτει την συσχέτιση της κοινωνικής τάξης με την κοινωνική πολιτική,

ώστε να γίνει σαφές ο τρόπος με τον οποίο η ταξική θέση επηρεάζει το σύστη­

μα κατανομής των πόρων και τις κοινωνικές ανισότητες. Εκ των πραγμάτων

εδώ η ανάλυση θα υπεισέλθει στην ανάλυση των βιόκοσμων αναπαραγωγής

της εργατικής δύναμης και στις συνθήκες ζωής (κοινωνικοποίηση, εκπαίδευ­

ση, υγεία, στέγαση, κοινωνικό κεφάλαιο κ.λπ . ). Παρόλα αυτά μια ανούσια πα­

ράθεση δεικτών και μεταβλητών που επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά τις συν­

θήκες ζωής των ατόμων θα περιέγραφε χωρίς να είναι σε θέση να εξηγήσει το

πρόβλημα. Και αυτό επειδή η κοινωνική τάξη, όπως καταδεικνύεται από την

επιστημονική επεξεργασία και αξιολόγηση των δεδομένων (ερευνητικών και

βιβλιογραφικών) καταδεικνύουν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο καθορί­

ζει με αποφασιστικό τρόπο τις συνθήκες ζωής ατόμων και ομάδων. Η επιστη­

μονική επεξεργασία και αξιολόγηση των δεδομένων (ερευνητικών και βιβλιο­

γραφικών) καταδεικνύουν ως τέτοιον την κοινωνική τάξη, χωρίς αυτό να απο­

κλείει σε ιδιαίτερες περιπτώσεις και την επίδραση άλλων "υπερπροσδιοριστι­

κών" παραγόντων (φυλή, φύλο κ.ά.), οι οποίοι μάλιστα σε ορισμένες περιπτώ-

221

θΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009) , 209-226

222

σεις γίνονται, κυρίως για ιστορικούς λόγους, καθοριστικοί ( dominant). Αναφέ­ρομαι πρωτίστως στην περίπτωση του ρατσισμού. Εντούτοις αυτός αποκτά την

δική του κοινωνική δυναμική πάλι σε συνάρτηση με την κοινωνική τάξη και πιο

συγκεκριμένα επειδή επιχειρεί να αναστείλει ή να περιορίσει μέσω μιας ταξι­

νόμησης με βάση το κύρος (της φυλής) την ταξική συγκρότηση. Επομένως η συ­

μπερίληψη της ταξικής ανάλυσης στην εξέταση των συνθηκών ζωής που ειση­

γούμαι αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ένα πρόβλημα αλλά

και τις προτάσεις επίλυσής τους . Μια ταξική ανάλυση, υπενθυμίζει ο Ε. Wright, αναφερόμενος στη ανάλυση της φτώχειας στις ΗΠΑ, δεν μπορεί να μη λάβει

υπόψη την ύπαρξη ενός συμπλέγματος ισχυρών υλικών συμφερόντων που εν­

διαφέρονται για την διατήρηση της φτώχειας και να μην μετεξελιχτεί σε μια

ανάλυση των ταξικών σχέσεων (Wright 1995:99). Συνεπώς η μη συμπερίληψη της κοινωνικής τάξης στη διερεύνηση των κοινωνικών ανισοτήτων και των συν­

θηκών ζωής, όταν πλήθος ερευνών, τα ευρήματα των οποίων χρησιμοποιούμε

στην ανάλυσή μας ως δεδομένα, επιβεβαιώνουν το αντίθετο (βλ. και Townsend & Davidson 1982), θα συνιστούσε περισσότερο ιδεολογική θέση.

Εντούτοις, αν ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας και οι κατακερματι­

σμένες ατομικές εργασίες, συνιστούν, μαζί με τις ταξικές διαιρέσεις, δηλαδή

τις κοινωνικές τάξεις, τη υλική βάση για την κοινωνική αναπαραγωγή, η εξατο­

μίκευση του κοινωνικού σώματος σε θεσμικο-ιδεολογικό και συμβολικό επίπε-

. δο, οργανώνεται διαμέσου του κράτους, καθώς αναπαράγει τους κατακερματι­σμούς και την εξατομίκευση του κοινωνικού σώματος. Μάλιστα από τη στιγμή

που το κράτος εμφανίζεται ιστορικά ως υποκείμενο κοινωνικής πολιτικής

(κράτος πρόνοιας) και αναλαμβάνει, παραμερίζοντας ιδιωτικές πρωτοβουλίες

και οργανώσεις, την ευθύνη της κοινωνικής αναπαραγωγής, κοινωνικοποιώ­

ντας μέρος του κόστους, η παρέμβασή του εξελίσσεται ως στρατηγικό εγχείρη­

μα ελέγχου και διαχείρισής βιόκοσμων και συνθηκών ζωής. Αυτό αφορά τόσο

την ιδεολογική λειτουργία της αναπαραγωγής με το κράτος να ανασυνθέτει

τους διαχωρισμένους και εξατομικευμένους εργάτες σε μια κοινότητα αξιών,

παραδόσεων, γλώσσας και γνωστικών εννοιών (έθνος-λαός) , απ' όπου απορ­

ρέουν στη συνέχεια νέες διαφοροποιήσεις ( εθνοτικές μειονότητες, πολιτικά

κόμματα κ .ο.κ.), (Carnoy & Castells 2001:392), από τη μια, όσο και την διατή­

ρηση εκείνων των διαχωρισμών και τμηματοποιήσεων του κοινωνικού σώμα­

τος, τους οποίους η ιδεολογική λειτουργία του κράτους αρνείται και επικαλύ­

πτει, που διασφαλίζουν όμως, ακριβώς επειδή το εμποδίζουν να εμφανίζεται

ως ενιαία συλλογικότητα, την κοινωνική αναπαραγωγή (εκπαιδευτικές ανισό­

τητες, χωρικές διαφοροποιήσεις, ανισότητες υγείας κ.λπ.), από την άλλη.

Αυτό που οφείλει να εξηγήσει μια ταξική ανάλυση της κοινωνικής πολιτι­

κής είναι, πως είναι δυνατόν σε συνθήκες που η ισότητα έχει θεσμοθετηθεί

(ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα) αυτή η ισότητα να μετατρέπεται

σε πραγματική ανισότητα. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό γίνεται ακόμη πιο

δύσκολη και σύνθετη καθώς ένα μοντέλο άμβλυνσης των ανισοτήτων δοκιμά­

στηκε ευρέως στις αντισταθμιστικές πολιτικές του κράτους πρόνοιας, όταν στο

πλαίσιο της κοινωνικοποίησης μέρους του κόστους της κοινωνικής αναπαρα­

γωγής, οι πολιτικές των ίσων ευκαιριών δεν μπόρεσαν να περιορίσουν σημα-

THANASIS ALEXIOU - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 16 (2009) , 209-226

ντικά τις κοινωνικές ανισότητες. Εντούτοις αυτό ήταν λίγο πολύ αναμενόμενο,

καθώς η προσφορά ίσων ευκαιριών σε άνισα, όσον αφορά την ταξική τους θέ­

ση, άτομα, όπως το εννοεί ο Τ. Marshall, θα αναπαρήγαγε εκ των πραγμάτων τις άνισες ταξικές θέσεις (Marshall 1997). Το γεγονός αυτό υποδεικνύει τόσο τα όρια άσκησης κοινωνικής πολιτικής, όσο και το εύρος των αντισταθμιστικών

προγραμμάτων της . Μ' αυτήν την έννοια η κοινωνική πολιτική προσφέρει ενδε­

χομένως μια τη νομιμοποιητική βάση στις σχέσεις κυριαρχίας, αδυνατεί όμως

να ακουμπήσει τις σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής που ευθύνονται

σε τελική ανάλυση για ανισότητες και ανισομέρειες.

Επομένως η ταξική ανάλυση της κοινωνικής πολιτικής καθίσταται περισσό­

τερο από αναγκαία, καθώς η κοινωνική τάξη επηρεάζει με καθοριστικό τρόπο

και πολύ περισσότερο από κάθε άλλο παράγοντα τους βιόκοσμους αναπαραγω­

γής της εργατίκής δύναμης. Βεβαίως η ανάλυση εδώ δεν μπορεί να παραβλέψει τη σημασία του φύλου και τον τρόπο με τον οποίο το «φύλο» συναρθρώνεται με

την κοινωνική τάξη. Και αυτό γιατί η θέση των γυναικών στις έμφυλες σχέσεις

εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ταξική θέση ανδρών και γυναικών στην

κοινωνική δομή. Άλλη είναι η ποιότητα της σχέσης (συμβολική και καταστατική)

που έχει μια γυναίκα από τα μεσοαστικά στρώματα με έναν άνδρα απ' ότι μία

γυναίκα από την εργατική τάξη. Σ' αντιδιαστολή με την πρώτη που μπορεί να

ταυτιστεί με την εργασία της και έχε ι στη διάθεσή της γλωσσικό και πολιτισμικό

κεφάλαιο, και μπορεί όχι μόνο να εμφανίζεται αλλά και να είναι ανεξάρτητη, η

δεύτερη, εφόσον μάλιστα δεν απασχολείται, είναι πλήρως εξαρτημένη. Παρόλα

αυτά οι αξίες χρήσης που αυτή διαμέσου της οικιακής εργασίας παράγει συμ­

βάλλουν μαζί με την κατανάλωση εμπορευμάτων που παράγονται στην αγορά

στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης και μ' αυτήν την έννοια, αυτή η μη

αμειβόμενη οικιακή εργασία συνιστά τη βάση διατήρησης, ενός εκ των σημαντι­

κότερων αποεμπορευματοποιημένων συστημάτων κοινωνικής πολιτικής. Επο­

μένως εδώ δεν έχουμε να κάνουμε, όσον αφορά τη ταξική θέση της γυναίκας, με

μια άμεση σχέση με το σύστημα παραγωγής, αλλά με μια διαμεσολαβημένη σχέ ­

ση που προσδιορίζεται από την οικογένεια και το κράτος (Wright 1997). Η άμεση σχέση της κοινωνικής τάξης με την κοινωνική πολιτική αποτυπώνε­

ται με σαφή τρόπο σε όλα τα πεδία αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Πε­

ρισσότερο από προφανής είναι η σχέση αυτή στο εκπαιδευτικό σύστημα, το

οποίο αντιμετωπίζοντας τις κοινωνικές διαφορές ως ατομικές, διευκολύνει την

ανέλιξη των μεσαίων αστικών στρωμάτων, νομιμοποιώντας κατ' αυτόν τον τρό­

πο τις κοινωνικές ανισότητες; Άμεση είναι επίσης η σχέση μεταξύ κοινωνικής

τάξης και υγείας. Έρευνες από το χώρο της κοινωνικής επιδημιολογίας κατα­

δεικνύουν ως θετική τη σχέση μεταξύ κοινωνικής τάξης, κοινωνικό-πολιτισμι­

κού περιβάλλοντος και υγείας. Οι μεταβλητές αυτές συνιστούν τους πλέον ση­

μαντικούς παράγοντες που ενεργοποιούν οργανικές προδιαθέσεις συμβάλλο­

ντας κατ' αυτόν τον τρόπο συμπληρωματικά στην εκδήλωση ασθενειών. Παρόλα

αυτά η ανάλυση δεν μπορεί να μείνει στην αντίληψη της υγείας ως ικανότητα

διαχείρισης του εαυτού . Γιατί τότε θα προταθεί ως λύση του προβλήματος η εμ­

ψύχωση και η ενίσχυση των κοινοτικών και κοινωνικών δικτύων που θέτουν το

πρόβλημα, όχι με όρους αλλαγής του τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας και της

223

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

224

εργασίας που προκαλούν την ασθένεια αλλά με όρους κοινωνικής συνοχής και

κοινωνικής αναπαραγωγής (νεοντuρεμιανές προσεγγίσεις). Για τους λόγους

αυτούς μια κοινωνική πολιτική της υγείας δεν μπορε ί να μείνει στις μεθοδολο­

γίες μικροεπιπέδου ή ακόμη και μεσοεπιπέδου (ατομικές συμπεριφορές, κοινω­

νικό κεφάλαιο, κοινωνικά δίκτυα κ.ο.κ. ) , οι οποίες καθιστούν υπεύθυνους για

τις ανισότητες υγείας τα άτομα και την κοινότητα, αλλά θα πρέπει να συνδέσε ι

την κοινωνικοποίηση , τις ατομικές συμπεριφορές και τις πολιτισμικές πρακτικές

με την ταξική ανάλυση , και να μετατραπεί κατ' αυτόν τον τρόπο, όπως προτείνει

ο V. Νaνaπο, σε μια πολιτική οικονομία της υγείας (Naνarro 2002). Αναγκαία είναι επίσης η σύνδεση της κοινωνικής πολιτικής με την ταξική ανάλυση και στο

ζήτημα της εγκληματικότητας, καθώς τα εμπειρικά ευρήματα καταδεικνύουν

πως η εγκληματικότητα, η παραβατικότητα κ.λπ. αφορούν κατ' αποκλειστικότη­

τα σχεδόν άτομα που πρόέρχονται από στρώματα που ανήκουν στην εργατική τάξη (κατώτερα κοινωνικά στρώματα) , έτσι που να μπορεί να μιλήσει κανείς για

μια διαδικασία εγκληματικοποίησης. Δεν είναι μόνο ο επιλεκτικός χαρακτήρας

άσκησης του κοινωνικού ελέγχου, ο οποίος στρέφεται αποκλειστικά σχεδόν

προς μέλη κατώτερων κοινωνικών τάξεων, ενισχύοντας την εντύπωση για τον

ταξικό χαρακτήρα του συστήματος ελέγχου και απονομής δικαιοσύνης, αλλά

και οι ίδιες οι συνθήκες ζωής (ανεργία, κοινωνική έκπτωση, η υποεκπαίδευση,

ισχνό κοινωνικό κεφάλαιο κ.λπ.) που "εξωθούν" στην εγκληματικότητα. Βεβαί-

. ως αν το σύστημα κοινωνικού ελέγχου είναι ταξικό και οι συνθήκες ζωής "υπο­θάλπουν" σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας και εκπτώχευσης των κοινωνι­

κών σχέσεων την εγκληματικότητα των κατώτερων στρωμάτων του πληθυσμού,

συνεπάγεται ότι η κοινωνία είναι χωρισμένη στα δύο, με το ένα κομμάτι να

εμπνέεται από τις αξίες της τάξης, του νόμου και της ιδιοκτησίας και το άλλο να

τις αμφισβητεί. Στην περίπτωση αυτή το ποινικό σύστημα απονομιμοποιείται να

εμφανίζεται αμερόληπτο και πάνω από τις τάξεις. Τότε όμως γίνεται σαφές ότι

δεν μπορούμε να μιλούμε πλέον για εγκληματικότητα των κατώτερων κοινωνι­

κών τάξεων αλλά για μια διαδικασία εγκληματικοποίησής τους.

Αλλά και στην ανάλυση των στεγαστικών συνθηκών και του χώρου η κοι­

νωνική τάξη γίνεται εκ των πραγμάτων βασική μεθοδολογική κατηγορία κα­

τανόησης του τρόπου με τον οποίο οι κοινωνικές ανισότητες μετατρέπονται σε

χωρικές και στεγαστικές ανισότητες, πόσο μάλλον όταν οι στεγαστικές συνθή­

κες, οι κοινωνικές υποδομές και η ποιότητα ζωής, αναπτύσσονται και κατανέ­

μονται στο χώρο με άνισο τρόπο και αποκλειστικά σχεδόν σε συνάρτηση με

την κοινωνική τάξη και τις ανάγκες της κοινωνικής αναπαραγωγής (κοινωνική

πειθάρχηση της εργατικής δύναμης κ.λπ.).

Συμπέρασμα

Η συμπερίληψη της κοινωνικής τάξης στη θεωρητικοποίηση των όρων της

κοινωνικής αναπαραγωγής, επιτρέπει την σύνδεση των άνισων ταξικών θέσε­

ων με τις κοινωνικές ανισότητες και τις συνθήκες ζωής . Κατ' αυτόν τον τρόπο

προσδιορίζεται με σαφήνεια το περίγραμμα αλλά και ο τρόπος και το περιεχό­

μενο των αντισταθμιστικών προγραμμάτων κοινωνικής πολιτικής. Εντούτοις το

εγχείρημα αυτό ("ίσες ευκαιρίες σε όλους" κ.λπ.), όπως αναπτύχτηκε από το

THANASIS ALEXIOU - REVIEW OF ECONOMIC SCIENCES - Νο 16 (2009), 209-226

κράτος πρόνοιας , αναπαράγει τις κοινωνικές ανισότητες, εφόσον απευθύνεται

σε άνισα, όσον αφορά την ταξική τους θέση άτομα (Τ. Marshall), ενώ και αυτή η επαναϊδιοποίηση των όρων κοινωνικής αναπαραγωγής από την κοινωνία

(κοινωνικοποίηση τους κόστους και των λειτουργιών κοινωνικής αναπαραγω­

γής) , προσκρούει στις σχέσεις ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής.

Αυτή την κοινωνική συνθετότητα αδυνατούν να αναδείξουν και να εξηγή­

σουν βεμπεριανές και νεοβεμπεριανές (ή ακόμη νεομαρξιστικές) προσεγγί­

σεις, καθώς ορίζουν την κοινωνική τάξη ως πρωτίστως ως οικονομική τάξη (και

όχι ως κοινωνική σχέση) ή σε συνάρτηση με διαστρωματικούς δείκτες ( ειδίκευ­ση, επάγγελμα, γόητρο, κοινωνικό κεφάλαιο, πρακτικές κατανάλωσης και διά­

κρισης κ.ά.). Εντούτοις οι προσεγγίσεις αυτές δύναται να συμβάλλουν στην

ανάλυση της ταξικής διάρθρωσης των σύγχρονων κοινωνιών, όπως διαμορφώ­

νονται από την διεύρυνση των "νέων" μεσαίων αστικών στρωμάτων, καθώς θε­

ωρητικοποιούν υποκειμενικούς παράγοντες (γόητρο, αναγνώριση κ.λπ. ) και

διαστρωματικές μεταβλητές (εξουσία, διαπραγμάτευσης, ειδίκευση κ. λπ.).

Βιβλιογραφία

Abercrombie, Ν. & Urry, J. (1983), Capital Labour and the Mίddle Class, London: Alllen and Unwinn.

Αλεξίου , Θ. (2007) «Δυνατότητες και όρια των ερμηνευτικών προσεγγίσεων στις κοινω­νικές επιστήμες», Θέσεις 100, σσ. 69-97.

Βαλλερστάιν, 1. (1991), «Η οικοδόμηση των λαών: ρατσισμός, εθνικισμός, εθνισμός», στο Ε. Μπαλιμπάρ & 1. Βαλλερστάιν, Φυλή, έθνος, τάξη. Οι διφορούμενες ταυτότητες, Αθή­

να: Ο Πολίτης.

Beck, U. (1996), Rίsikogesellschaft. Auf dem Weg ίn eίne andere Modeme, Frankfurt: Suhrkamp.

Bendix, R. & Lipset, S.-M. (1953), Class, status and power. Socίal stratίficatίon ίn

comparatίve perspectίve, New York: Free Press. Bonefeld, W. (2008), «Σημειώσεις για την έννοια της τάξης και την κοινωνική σύγκρου­

ση», στο Μ. Αγγελίδης, Σ. Δημητρίου & Α. Λαβράνου (επιμ.),Αφιέρωμα στον Κοσμά Ψυχο­παίδη, Αθήνα : Πόλις-Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα.

Bourdieu, Ρ. (1994). Zur Sozίologie dα symbolischen Formen, Frankfurt: Suhrkamp. Bourdieu, Ρ. (2002) . Η διάκριση. Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, μτφ. Κ.

Καψαμπέλη, Αθήνα: Παττάκης.

Bottomore, Τ. (1997). «Η ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη μετά από σαράντα χρόνια», στο: Τ.-Η. Marshall & Τ. Bottomore, Η ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη, μτφ. Ο. Στασινοπούλου, Αθήνα: Gutenberg.

Carnoy, Μ. & Castells, Μ. (2001). «Η παγκοσμιοποίηση, η κοινωνία της γνώσης και το κράτος: Ο Πουλαντζάς στα τέλη της χιλιετίας», στο : Α. Ρήγος & Κ. Τσουκαλάς (επιμ.) , Η

πολιτική σήμερα. Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του, Αθήνα: Θεμέλιο.

Coffin, J.-G. (1999), «Α "Standard" of Living? European Perspectives οη Class and Consumption in the Early Twentieth Century», Intematίonal Labor and Workίng-Class History 55, σσ. 6-26.

Crompton, R. (1998), Class and Stratification, Cambridge : Polity press. Douglas, Μ. & Isherwood, Β. (1996). The World of Goods: Towards an Anthropology of

225

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΛΕΞΙΟΥ - ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - Τεύχος 16 (2009), 209-226

226

Consumptίon, London: Routledge. Γράβαρης, Δ. (1991), «Το αίτημα της μικρο-θεμελίωσης των μακρο-κοινωνικών κατηγοριών

στο θεωρητικό υπόδειγμα του αναλυτικού μαρξισμού», Αξιολογικά 2, σσ. 78-125. Edgell, S. (1997), Class, London: Routledge. Goldthorpe, J. & Hope, Κ. (1974), The socίal gradίng of Occupatίons, Oxford: Clarendon Press. Goldthorpe, J. (1987), Socίal Mobίlίty and Class Stι·uctιιre ίn Modeι-n Brίtaίn , Oxford: Clarendon

Press. Gubbay, J. (1997). «Α Marxist critique of Weberian class analysis», Socίology 31, σσ. 73-89. Gough, J. (2008), Η πολιτική οικονομία του κοινωνικού κράτους, μτφ. Λ. Βατικιώτης Αθήνα:

Σαββάλας.

Giddens, Α. (1984), Dίe Klassenstruktur fortgeschrίttener Gesellschaften, Frankfurt: Suhrkamp. Γκύρβιτς, Ζ. (1986), Μελέτες για τις κοινωνικές τάξεις. Από τον Μαρξ μέχρι σήμερα, Αθ1jνα

:Gutenberg. · Kolko, G. (1971), Ιδιοκτησία και εξουσία. Κοινωνική δομή και κατανάλωση στις Ηνωμένες Πολι­

τείες, μτφ. Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα: Κάλβος.

Laclau, Ε. (1997), Για την Επανάσταση της εποχής μας, μτφ. Γ. Σταυρακάκης, Αθήνα: ΝΊjσος. Marshall, Τ. (1997). «Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη», στο Τ.-Η. Marshall & Τ.

Bottomore, Ιδιότητα του πολίτη και κοινωνική τάξη, μτφ. Ο. Στασινοπούλου , Αθήνα: Gutenberg. Marshall, G., κ.ά. (1998). Socίal Class ίn Modeιn Brίtaίn , London : Hutchinson. Μέικσινς Γουντ, Ε. (1997). Η δημοκρατία ενάντια στον καπιταλισμό. Για μια ανανέωση του ιστο­

ρικού υλισμού, μτφ. Α. Οικονόμου, Αθήνα : Στάχυ. Monney, G. (2008), «Τάξη και κοινωνική πολιτική», στο C. Lewis, S. Gewirtz & J. Clarke ( επιμ.),

Κοινωνική Πολιτική. Μία άλλη προσέγγιση , μτφ. Α. Χόλογουεη, Αθήνα : Gutenberg. Naνarro, V. (2002), «Politics, Power, and Quality of Life. Α Critique of Social Capital»,

Internatίonal Journal of Health Seιvίces, 32, σσ. 423-432. Wright, Ε.-0. (1995). «The class analysis of poνerty», Ineιnatίonal Joιιrnal of Health Seιvίces 25,

σσ. 85-100. Parkin, F. (1982) «Social Closure and Class Formation», στο Α. Giddens & D. Held (επιμ.),

Classes, Power and Conflίct, Berkeley: University of California Press. Πουλαντζάς, Ν. (1984), Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός, μτφ. Γ. Κρητικός, Αθήνα: Θεμέλιο.

Πουλαντζάς, Ν. (1985), Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις, μτφ. Λ . Φιλίνης, τόμος α', μτφ.

Κ. Φιλίνης, Αθήνα: Θεμέλιο.

Townsend, Ρ. & Davidson, Ν. (1982), Inequalίtίes ίn Health: The Black Repoι·t and the Health Dίvide, Harmondsworth: Penguin Books.

Φουκώ, Μ. (1988), Ιστορία της σεξουαλικότητας. Η δίψα της γνώσης, μτφ. Γκ. Ροζάκη, τομ. 1, Αθήνα: Ράππα.

Veblen, Th. (1982), Η θεωρία της αργόσχολης τάξης: η οικονομική μελέτη των θεσμών, μτφ. Φ.

Σοφιανός, Αθήνα: Κάλβος.

Weber, Μ. (1997), Εθνοτικές σχέσεις και Πολιτικές σχέσεις , Αθήνα: Κένταυρος.

Weber, Μ. (2005). Οικονομία και Κοινωνία. Κοινωνιολογικές έννοιες, μτφ. Θ. Γκιούρας, Αθ1jνα: Σαββάλας.

Wright Mills, C. (1985), Η κοινωνιολογική φαντασία, μτφ. Ν. Μακρυνικόλα - Σ. Τσακνιάς, Αθή­να: Παπαζήσης.

Wright, Ε.-0. (1997), Class Counts: Comparatίve Stιιdίes ίn ClassAnalysίs, Cambridge: Cambridge University Press.