stamoylhw - εγω ειμι ο ων.pdf

8/17/2019 stamoylhw - εγω ειμι ο ων.pdf

1/17

ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ

ΚΑΘΗ ΓΗΤΗΣ Α .Π.Θ.

«ΕΓΩ ΕΙΜΙ Ο ΩΝ»

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΦΥΣΕΩΣ Κ ΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟ ΓΙΑ

Ο ΘΕΟΛΟ ΓΙΚΟΣ ΟΛΙΣΜΟ Σ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ

ΠΑΛΑΜΑ

Στον Κατάλογο των εκβαινόντων ατόπων εκ των του φι-λοσόφου Βαρλαάμ προτάσεων , Λόγος δεύτερος κατά των δευτέ-ρων , περισσότερο γνωστό ως δεύτερο μέρος της τρίτης τριάδοςΥπέρ των ιερώς ησυχαζόντων , ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς,δεύτερος πολιούχος της πόλης της Θεσσαλονίκης, αναφερόμενοςστο χωρίο 3,14 του βιβλίου της Εξόδου της Παλαιάς Διαθήκης,λέγει, ότι «και τω Μωυσή δε χρηματίζων ο θεός, ουκ είπεν “εγώειμι η ουσία”, αλλ’ “εγώ ειμι ο ων”∙ ου γαρ εκ της ουσίας ο ων,

αλλ’ εκ του όντος η ουσία∙ αυτός γαρ ο ων όλον εν εαυτώ συνή-λειφε το είναι»1.

Και δεν χωρά καμία αμφιβολία, πως τούτη η φράση απο-τέλεσε, στα πλαίσια της Ορθόδοξης παλαμικής θεολογίας και όχιμόνον, στη διάρκεια του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα,την καρδιά, τη σημαία ανάπτυξης, ενός Ορθόδοξου «περσοναλι-σμού» και «υπαρξισμού»2, άλλοτε κατ’εικόνα και άλλοτε όχι τουσαρτριανού και χαϊντεγγεριανού υπαρξισμού3, που «χτίστηκε»

1 Γρηγορίου του Παλαμά, Υπέρ ησυχαζόντων , επιμ. Π. Χρήστου, τόμος Α΄,σ. 666.2 J. Meyendorff, Introduction a l’étude de Gr. Palamas, Paris 1959, σ. 290εξ.3 Για τη διαμάχη των δύο κορυφαίων εκφραστών της συγκεκριμένης τά-σης, βλ. Ι. Ζηζιούλα, νυν μητροπολίτη Περγάμου, Από το προσωπείον ειςτο πρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν τουπροσώπου , ανάτυπον εκ του τόμου Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολί-του γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος , εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατε-ρικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 303-304∙ Χ. Γιανναρά, Περί απυρο-

βλήτου πτώματος ή αποκλίσεων υπαρξιστικών και περσοναλιστικών, Σύ-


2/17

ΧΡ. ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ

ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 1 (2012)

105

στον αντίποδα του λεγόμενου δυτικού «ουσιανισμού»4, ο οποίοςαναζητούσε την οντολογική αρχή του Θεού στην ουσία, αλλάκαι απέναντι στον οντολογικό μονισμό της ελληνικής φιλοσοφί-

ας, που αποκαλύπτει έναν Θεό, ο οποίος αδυνατεί «να ξεφύγηαπό την οντολογικήν αυτήν ενότητα και να σταθή ελεύθερα έ-ναντι του κόσμου ως “ενώπιος ενωπίω” εις διάλογον»5.

Οι θεμελιακές θεολογικές αρχές-αξιώματα τούτης της τά-σης, με βάση τις οποίες ή στη βάση των οποίων αρχιτεκτονήθηκεόλο το οικοδόμημα της λεγόμενης «θεολογίας του προσώπου»,συνοψίζονται με εξαιρετικό τρόπο σε μία και μόνη παράγραφοτης μελέτης-μανιφέστου, του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη

Ζηζιούλα, με τίτλο, Από το προσωπείον εις το πρόσωπον. Ησυμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου ,η οποία εκδόθηκε το 1977, και στην οποία σημειώνονται τα εξής:«Δια τους έλληνας Πατέρας το ενιαίον του Θεού, ο ένας Θεός,και η οντολογική αρχή ή αιτία της προσωπικής-τριαδικής ζωήςτου Θεού δεν συνίσταται εις την μίαν ουσίαν του Θεού, αλλά ειςτην υπόστασιν, δηλαδή το πρόσωπον, του Πατρός. Ο ένας Θεόςδεν είναι η μία ουσία, αλλ’ ο Πατήρ, ο οποίος είναι και η “αιτία”της γεννήσεως του Υιού και της εκπορεύσεως του Πνεύματος. Η

οντολογική αρχή του Θεού ανάγεται, συνεπώς, και πάλιν εις τοπρόσωπον. Έτσι όταν λέγωμεν ότι ο Θεός “είναι”, δεν δεσμεύο-μεν την προσωπικήν ελευθερίαν του Θεού -το είναι του Θεού δενείναι ένα οντολογικόν “δεδομένον” ή μια απλή “πραγματικότης”δια τον Θεόν- αλλά ανάγομεν το είναι του Θεού εις την προσω-πικήν ελευθερίαν Του. Αναλυτικώτερα αυτό σημαίνει ότι ο Θεός,ως Πατήρ και όχι ως “ουσία”, με το να “είναι” διαρκώς επιβε-βαιώνει την ελευθέραν θέλησίν του να υπάρχη, και την διαβε-

ναξη 37(1991), σ. 38-39. Πρβλ. Χ.Α. Σταμούλη, Έρως και θάνατος. Δοκιμήγια ένα πολιτισμό της σάρκωσης , εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2009, σ. 330-331.4 Βλ. Μ. Μπέγζου, Το μέλλον του παρελθόντος. Κριτική εισαγωγή στη θε-ολογία της Ορθοδοξίας , εκδ. Αρμός, Αθήνα 1993, σ. 45, όπου και η σχετι-κή βιβλιογραφία.5 Ι. Ζηζιούλα, νυν μητροπολίτη Περγάμου, Από το προσωπείον εις τοπρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προ-σώπου , ανάτυπον εκ του τόμου Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτουγέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος , εκδ. Πατραρχικόν Ίδρυμα Πατερικών

Μελετών, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 289.


3/17



106

βαίωσίν αυτήν συνιστά ακριβώς η Τριαδική Του ύπαρξις: ο Πα-τήρ από αγάπην -δηλαδή ελεύθερα- γεννά τον Υιόν και εκπο-ρεύει το Πνεύμα. Αν υπάρχη Θεός, υπάρχει διότι υπάρχη ο Πα-

τήρ, δηλαδή Εκείνος, ο οποίος από αγάπην ελευθέρα γεννά τονΥιόν και εκπορεύει το Πνεύμα. Έτσι ο Θεός ως πρόσωπον -ωςυπόστασις του Πατρός- κάμει την μίαν θείαν ουσίαν να είναιαυτό που είναι: ο ένας Θεός»6.

Η μελέτη αυτή, του σεβασμιωτάτου, οκτώ χρόνια αργότε-ρα το 1985, μεταφράσθηκε στα αγγλικά και εντάχθηκε σε τόμομε υπόλοιπα έργα του, κάτω από τον τίτλο, Being asCommunion. Studies in Personhood and the Church , εκδόθηκε

από το St. Vladimir’s Seminary Press, στη Νέα Υόρκη και αποτέ-λεσε, κατά γενική ομολογία, το ευαγγέλιο της Ορθόδοξης θεολο-γίας στη Δύση.

Τον πρώτο ενθουσιασμό, όμως, που σήκωσε τούτη η θεο-λογία -η οποία για ικανό χρονικό διάστημα αποτέλεσε και τηνκυρίαρχη τάση εντός της Ορθοδοξίας-, άρχισε σταδιακά να α-ντικαθιστά, καταρχήν, μια αμηχανία, για τα κενά που παρουσί-αζε η δομή του συγκεκριμένου προκλητικού και εξάπαντος δημι-ουργικού για την ανάπτυξη των θεολογικών γραμμάτων εγχει-

ρήματος, και στην πορεία μια δυναμική κριτική αντίθεση απένα-ντί της, που σχετίζονταν με τις τραγικές επιπτώσεις των συμπε-ρασμάτων της, αλλά και των προεκτάσεών τους, τόσο σε επίπε-δο Τριαδολογίας, όσο και σε επίπεδο Εκκλησιολογίας, Χριστο-λογίας και Ανθρωπολογίας. Τουτέστιν για τις επιπτώσεις της στηζωή των μελών του σώματος της πορευόμενης εκκλησιαστικήςκοινότητας.

Οι πρώτες ενστάσεις που ακούστηκαν, προήλθαν από τονίδιο το χώρο της Ορθοδοξίας. Ενδεικτικά αναφέρω τα ονόματατων π. Ιωάννη Ρωμανίδη, Νίκου Ματσούκα, Γιώργου Μαρτζέ-λου, Σάββα Αγουρίδη, Ιωάννη Παναγόπουλου, π. ΝικολάουΛουδοβίκου, Andrew Louth, π. Ιoan Ica (junior), π. AlexanderGolotzin, αλλά και του ομιλούντος. Αρκετά αργότερα, τα προ-βλήματα τούτης της θεολογίας διαπιστώθηκαν και στο χώρο της

6 Ι. Ζηζιούλα, νυν μητροπολίτη Περγάμου, Από το προσωπείον εις τοπρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προ-

σώπου , σ. 299.


4/17



107

Δύσης, από τους Miroslav Volf, Ian Torrance, Golin Gunton,Douglas Farrow, αλλά και πολλούς άλλους, τα ονόματα και τιςπαρατηρήσεις των οποίων μπορεί κανείς να αναζητήσει στις υ-

ποσημειώσεις της εισήγησης7.Η συγκεκριμένη στροφή, βέβαια, διότι περί στροφής πρό-

κειται, διόλου δεν μειώνει την αξία τούτης της σημαντικής προ-σπάθειας, η οποία μορφοποιήθηκε σε συγκεκριμένο χρόνο καικάτω από συγκεκριμένες ιστορικές, θεολογικές, πολιτιστικές καιπολιτισμικές προκλήσεις8. Δίχως καμία δυσκολία θα μπορούσα,για παράδειγμα, να συμφωνήσω με εκείνες τις απόψεις, που θέ-λουν την Εκκλησιολογία του μητροπολίτη Περγάμου, ως την

«πληρέστερη εκκλησιολογική σύνθεση στη σύγχρονη Ορθόδοξηθεολογία»9, ή «την ιδέα μιας αναφορικότητας ως αθανατισμού»του Χρήστου Γιανναρά, που τοποθετεί τα πράγματα «στο με-ταίχμιο της Πατερικής κληρονομιάς και της νεωτερικότητας», ωςέναν εστιασμό «στο ανθρωπολογικό επίπεδο με ένταση και πρω-τοτυπία πρωτοφανείς για τα δεδομένα της Ορθόδοξης θεολογί-ας».10 Εντούτοις, τα προβλήματα που συσσώρευσαν οι αυθαίρε-

7

Βλ. ενδεικτικά τις μελέτες του τόμου, Η Θεολογία του Ιωάννη Ζηζιούλα.Πρόσωπο, Εκκλησία και Ελευθερία, εκδότης Douglas H. Knight, επιμέλειαΙωάννης Γρ. Πλεξίδας, εκδ. Degiorgio, Τρίκαλα 2009.8 Οφείλω, βέβαια, στο σημείο αυτό να διευκρινίσω, πως καμία σχέση δενέχει ο θεολογικός διάλογος –τον οποίο έχω την αίσθηση πως τούτη η μελέ-τη διακονεί- με εκείνες τις βιαστικές και επικίνδυνες για την ενότητα τουεκκλησιαστικού σώματος, αλλά και την ελευθερία του ακαδημαϊκού λό-γου, φωνές, οι οποίες με απίστευτη ευκολία βαφτίζουν την οποιαδήποτεδιαφορετικότητα, την οποιαδήποτε ανάγκη έκφρασης κοινοτικής συνά-ντησης με τον άλλο, αίρεση. Εξαιρετικές παρατηρήσεις για το θέμα της

ορθοδοξίας και της αίρεσης, βλ. στην κλασική πλέον μελέτη του Ν. Μα-τσούκα, Ορθοδοξία και αίρεση κατά τους εκκλησιαστικούς ιστορικούςτου τετάρτου, πέμπτου και έκτου αιώνα (Επιστημονική Επετηρίδα Θεο-λογική Σχολής ΑΠΘ, Παράρτημα αρ. 29, του 26ου τόμου), Θεσσαλονίκη1981.9 π. Ν. Λουδοβίκου, Χριστιανική ζωή και θεσμική Εκκλησία, Η Θεολογίατου Ιωάννη Ζηζιούλα. Πρόσωπο, Εκκλησία και Ελευθερία, σ. 198∙ του ίδι-ου, Η αποφατική εκκλησιολογία του ομοουσίου. Η αρχέγονη Εκκλησίασήμερα, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2002, σ. 158.10 Η. Παπαγιαννόπουλου, Πρόσωπο και υποκείμενο. Σημειώσεις για μιαν

εσχατολογική ανθρωπολογία, Αναταράξεις στη μεταπολεμική θεολογία.


5/17



108

τες ερμηνείες του χωρίου του Γρηγορίου του Παλαμά με το οποίοξεκινήσαμε και οι οποίες εξάπαντος δεν σχετίζονται μόνο με τηθεολογία του π. Ιωάννη Meyendorff, αλλά και με τις μεταγενέ-

στερες αλλά και συνεπέστερες ως προς τον πυρήνα της λεγόμενης«περσοναλιστικής» θεολογίας παρεμβάσεις του Χρήστου Γιαν-ναρά και του Μητροπολίτη Ιωάννη Ζηζιούλα11, χρήζουν άμεσηςαποκατάστασης12. Πράξη αναγκαία, προκειμένου να αποφευ-

Η «θεολογία του ’60 », εποπτεία-συντονισμός ύλης: Π. Καλαϊτζίδης-Θ.Ν.Παπαθανασίου-Θ. Αμπατζίδης, εκδ. Ίνδικτος, Αθήναι 2009, σ. 147.11 Για πιθανές επιδράσεις φιλοσοφικών σχηματισμών, αλλά και συγκεκρι-μένων προσώπων από το χώρο της Δύσης, στην περί προσώπου διδασκα-λία του Ζηζιούλα, βλ. L. Turcescu, «Person» versus «Individual», and othermodern misreadings of Gregory of Nyssa, Modern Theology 18,4(2002),σ.527-539∙ J. Zizioulas, Communion and Otherness. Further Studies in Per-sonhood and the Church , επιμέλεια Paul McPartlan, εκδ. T&T Clarc, Edin-bourgh 2006, σ. 171-177.12 Είναι αλήθεια πως η ενασχόληση τόσο του Χρήστου Γιανναρά όσο καιτου σεβασμιώτατου με τον Γρηγόριο Παλαμά δεν είναι συχνή, εντούτοις ηεκ μέρους τους σύνδεση του επίμαχου χωρίου του αρχιεπισκόπου και δεύ-τερου πολιούχου της Θεσσαλονίκης με το κατασκεύασμα της οντολογικής

και εξάπαντος όχι της κατ’ επίνοιαν και κατά την αιτίαν προτεραιότηταςτου προσώπου (βλ. σχετικά Χ.Α. Σταμούλη, Περί φωτός. Προσωπικές ήφυσικές ενέργειες; Συμβολή στη σύγχρονη περί Αγίας Τριάδος προβλημα-τική στον Ορθόδοξο χώρο, εκδ. «Το Παλίμψηστον», Θεσσαλονίκη 1999, σ.119-121) είναι σαφής. Βλ. σχετικά, Χ. Γιανναρά, Περί απυροβλήτου πτώ-ματος ή αποκλίσεων υπαρξιστικών και περσοναλιστικών, Σύναξη 37(1991), σ. 44: «Εξ άλλου, ακόμα και με την “υπαρξιστική” διατύπωσήτου, το πρόβλημα έχει τουλάχιστον άπαξ τεθεί από τον άγιο Γρηγόριο τονΠαλαμά, με το χωρίο που έχω επανειλημμένα παραθέσει σε βιβλία μου καιπου οφείλει την αρχική του διαμόρφωση, στον άγιο Γρηγόριο τον Θεολό-

γο (Λόγος 45,3 –Migne P.G. 36, 625C): “Και τω Μωυσή δε χρηματίζων οΘεός ουκ είπεν…”». Πρβλ. Mητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου (Ζηζιούλα),Το είναι του Θεού και το είναι του ανθρώπου. Απόπειρα θεολογικού δια-λόγου, Σύναξη 37(1991), σ. 22-24, όπου βέβαια η προτεραιότητα δεν σχε-τίζεται με κάποια γενική προτεραιότητα του προσώπου, ενός οποιουδή-ποτε προσώπου, έναντι της φύσεως, αλλά με την προτεραιότητα του προ-σώπου του Θεού Πατέρα, στο οποίο ανάγεται η Τριαδική ύπαρξη. Ο Ωνείναι ο Πατέρας, όπως και «ο ένας Θεός είναι ο Πατέρας» (J. Zizioulas,Communion and Otherness. Further Studies in Personhood and the Church ,σ. 106). Άλλωστε, καθώς πιστεύει ο Ζηζιούλας, Το είναι του Θεού και το

είναι του ανθρώπου. Απόπειρα θεολογικού διαλόγου, Σύναξη 37(1991), σ.


6/17



109

22: «η ρήση του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη “Εγώ ειμί ο ων” (Εξοδ. 3,14)[…] στην Πατερική Θεολογία έχει εκληφθή σαφώς ως αναφερόμενη στο

Θεό ως όντως όντος, με την έννοια που απαντούμε και στις αρχαίες ευχα-ριστιακές αναφορές: “Συ…ο αεί ων, ωσαύτως ων” (Λειτουργία Χρυσοστό-μου), “Ο ων, Δέσποτα…” (Λειτουργία Βασιλείου) κ.λπ. Αυτή μάλιστα ηαναφορά στο Θεό Πατέρα ως τον “μόνον όντως όντα Θεόν” (ΛειτουργίαΜ. Βασιλείου) αντιπαρατίθεται και στις δύο σε χρήση λειτουργίες προς το“μη ον” ή “ουκ ον”, εκ του οποίου δημιουργήθηκεν ο κόσμος, πράγμα πουυπονοεί, ότι στο υπόβαθρο κείται η έννοια της υπάρξεως, του όντος, γενι-κά. O υπερούσιος Θεός της αποφατικής θεολογίας δεν παύει να είναι ο“όντως ων” της Θ. Λειτουργίας, και μ’ αυτήν ακριβώς την ιδιότητά Τουαπευθυνόμεθα σ’ Αυτόν». Δεν χωρά καμία αμφιβολία, πως τούτη η απο-

κλειστική ταύτιση του Πατέρα με το Ον, εκ μέρους του Ζηζιούλα, τόσοστη λειτουργική όσο και στην ευρύτερη πατερική παράδοση, που αφήνειστη σκιά τη συνέχεια της αγίας αναφοράς, εκείνο το «Συ γαρ», που συ-μπληρώνεται άμεσα και δυναμικά με το «συ και» («Συ γαρ ει Θεός ανέκ-φραστος, αόρατος, ακατάληπτος, αεί ων, ωσαύτως ων∙ συ και ο μονογενήςσου Υιός και το Πνεύμά σου το άγιον» Λειτουργία Χρυσοστόμου), μοιά-ζει να είναι αυτή που επιτρέπει στην έρευνα να διαπιστώνει, ότι: «Ο Ζη-ζιούλας μπορεί πράγματι να δημιουργεί υποψίες πως αποδίδει πολύ μικρόρόλο στον Υιό και στο Πνεύμα για τη δομική συγκρότηση της Θεότη-τας…υποψίες για έναν υπέρμετρο “μονοθεϊσμό του Πατρός”», G. Gunton,

Πρόσωπα και ετερότητα, Η Θεολογία του Ιωάννη Ζηζιούλα. Πρόσωπο,Εκκλησία και Ελευθερία, σ. 164. Αντίθετος με μια τέτοια απολυτοποιημέ-νη μοναρχία του Πατρός μοιάζει να είναι ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης(πρώην Μπανάτου) Αθανάσιος Γιέβτιτς, ο οποίος αναφερόμενος στο θέμασημειώνει: «Το πρόσωπον του Θεού, κατά το προαναφερθέν χωρίο τουΑγίου Παλαμά, δεν είναι “προϊόν” της Θεότητος, της Θείας φύσεως, αλλάείναι ακριβώς ο Ων ως Θείον Πρόσωπον που “ενυποστασιάζει”, δηλαδήυποστατικοποιεί την Θείαν φύσιν Του, που Της δίνει “τον τρόπο της υ-πάρξεως” (το να υφίσταται πραγματικά, συγκεκριμένα και προσωπικά).Αυτός είναι, λοιπόν, ο Βιβλικός Θεός – ο Ων=Γιαχβέ, όπως αποκαλύφθηκεστον Μωυσή και όπως αυτοαποκαλύφθηκε κυρίως στο Πρόσωπο τουΣαρκωθέντος Υιού, του Θεανθρώπου Χριστού. Έχοντας ως αφετηρία τοΘείον Πρόσωπον του Χριστού, την Θείαν Υπόστασιν του Μονογενούς καιΑγαπητού Υιού του Θεού, που εκ των Πατρικών κόλπων αποκαλύπτεικαι “εξηγεί” τον Θεόν Πατέρα, μπορούσε ο Άγιος Παλαμάς να έχει μίαντέτοιαν θεώρησιν του Θεού ως προσώπου, δηλαδή ως Τριάδος Προσώπων:Πατρός, Υιού και Αγίου Πνεύματος. Γι αυτό και ετόνιζεν τόσον συχνάτην σημασίαν της Σαρκώσεως ο Άγιος Θεολόγος της Θεσσαλονίκης», Ο Ων(=Γιαχβέ) ως ζων και αληθινός Θεός, όπως περί αυτού μαρτυρεί ο άγ. Γρη-

γόριος ο Παλαμάς, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου Εις τιμήν και μνή-


7/17



110

χθεί από τη μια η συνθηματική ιδεολογικοποίηση της νεώτερηςΟρθόδοξης θεολογίας13 και συνάμα να προφυλαχθεί από τηνάλλη η ακεραιότητα των υγιών και εξόχως σημαντικών καρπών

τούτης της προσπάθειας -σημαντικότεροι ίσως όλων η ανάδειξητου προσώπου και της ευχαριστιακής οντολογίας της Εκκλησίας-, που όσο τα πράγματα βρίσκονται εν αμφιβόλω κινδυνεύει τονκίνδυνο του ολοκληρωτικού μηδενισμού της.

Θεωρώ, λοιπόν, και προς αυτή την κατεύθυνση δείχνει ηθεολογία του τιμώμενου αγίου, του αγίου Γρηγορίου του Παλα-μά, αλλά και η σύνολη πατερική σκέψη, την οποία εν συντόμωστην πορεία θα προσπαθήσω να παρουσιάσω, πως δύο είναι οι

βασικές αμαρτάδες του συγκεκριμένου εγχειρήματος, που δημι-ουργούν την παρεξήγηση.Πρώτη, η ανερμάτιστη ταύτιση τόσο σε θεολογικό, όσο

και σε ανθρωπολογικό επίπεδο της φύσης με την ανάγκη και τουπροσώπου με την ελευθερία.

Δεύτερη, η ακατανόητη κειμενικά ταύτιση υποστάσεωςκαι όντος στον Θεό και η εικονική προβολή της στον άνθρωπο.

Από τη σύνδεση τούτων των μεταφυσικών αρχών, επε-τεύχθη ως μη όφειλε η εισαγωγή της φανερής ή κεκρυμμένης δια-

λεκτικής στις σχέσεις φύσεως και προσώπου εντός της πατερικήςθεολογίας, η απόδοση οντολογικής προτεραιότητας στην υπό-σταση και δι’ αυτών η σταδιακή μείωση και εν τέλει οντολογικήδιάλυση του όντος.

μην του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκηςτου Παλαμά, , εκδ. Ι.Μ.Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 118. Για μιαπρώτη προσέγγιση της λειτουργικής παραδόσεως που σχετίζεται με το θέ-

μα βλ. Π. Τρεμπέλα, Λειτουργικοί τύποι Αιγύπτου και Ανατολής, εκδ.Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1961, σ. 68-69. Άκρως διαφωτιστικές πα-ρατηρήσεις για το πρόσωπο του Θεού που είδε ο Ησαίας στο όραμα, πουαποτέλεσε το εισοδικό του στο έργο της προφητικής διακονίας, και οι ο-ποίες οδηγούν σε μια σφαιρική θεώρηση του θέματος, προσφέρει ο Γ.Μαρτζέλος στη μελέτη του, Η Θεοπτία του Ησαία κατά την ορθόδοξη πα-ράδοση, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματαδογματικής θεολογίας Α΄, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 25-55.13 Βλ. Ν.Α.Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Γ. Ανακεφα-λαίωση και Αγαθοτοπία. Έκθεση του οικουμενικού χαρακτήρα της χρι-

στιανικής διδασκαλίας , εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 44-45.


8/17



111

Τα αποτελέσματα τούτης της ερμηνευτικής εκτροπής υ-πήρξαν άμεσα και σκληρά για το σύνολο της Ορθόδοξης θεολο-γίας. Σε επίπεδο Τριαδολογίας14, η υπερψήφιση της οντολογικής

προτεραιότητας του προσώπου, που επιστρατεύθηκε για ναστηρίξει τη μοναρχία του προσώπου του Πατρός, λειτούργησεεις βάρος του ομοουσίου15 και λησμόνησε ως εκ τούτου όσα απόαυτό απορρέουν (κατά φύσιν γέννηση του υιού και εκπόρευσητου πνεύματος, φυσικές και ουσιώδεις ενέργειες, κλπ.)16. Στο επί-πεδο της Εκκλησιολογίας, με την ταύτιση επισκόπου και ευχαρι-στίας σε χώρο εκστατικό, αγνοήθηκε τόσο η φύση και η ιστο-ρία17, όσο και η εκκλησιαστική κοινότητα και κοινωνία και δό-

14 Βλ. σχετικά, Χ.Γιανναρά, Περί απυροβλήτου πτώματος ή αποκλίσεωνυπαρξιστικών και περσοναλιστικών, Σύναξη 37(1991), σ. 41: «Έρχομαιτώρα στο δεύτερο θέμα που θέλω να σχολιάσω με αφορμή το άρθρο του κ.Αγουρίδη. Αν και κατά πόσο η οντολογική προτεραιότητα του προσώπου συνιστά τον άξονα της εκκλησιαστικής θεολογίας (τόσο στον ευαγγελισμότης αλήθειας του Τριαδικού Θεού, όσο και στον ευαγγελισμό της αλήθειαςγια την “κατ’ εικόνα” Θεού δημιουργία του ανθρώπου). Αν είναι ο πυρή-νας της ευαγγελικής αποκάλυψης, ή απλώς μεταγενέστερες προβολές νεο-

πλατωνικών και πρόσφατα υπαρξιστικών –περσοναλιστικών σχημάτωνστον θεολογικό προβληματισμό».15 Βλ. π. Ν.Λουδοβίκου, Η κλειστή πνευματικότητα και το νόημα του εαυ-τού. Ο μυστικισμός της ισχύος και η αλήθεια φύσεως και προσώπου , εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σ. 272-273.16 Βλ. σχετικά, Χ.Α.Σταμούλη, Φύση και αγάπη και άλλα μελετήματα, εκδ.«Το Παλίμψηστον», Θεσσαλονίκη 1999, σ. 39-65∙ του ίδιου, Κάλλος το ά-γιον. Προλεγόμενα στη φιλόκαλη αισθητική της Ορθοδοξίας , εκδ. Ακρί-τας, Αθήνα 2004, σ. 146-151.17 Βλ. σχετικά, Ι.Ζηζιούλας, Μητρ. Περγάμου, Συμβολισμός και Ρεαλισμός

στην Ορθόδοξη Λατρεία (ιδιαίτερα στη Θ. Ευχαριστία), Σύναξη 71 (Ιού-λιος-Σεπτέμβριος 1999), σ. 10. Πρβλ. Χ.Α. Σταμούλης, Κάλλος το άγιον.Προλεγόμενα στη φιλόκαλη αισθητική της Ορθοδοξίας , σ. 232-233: «Βέ-βαια, οι επιδράσεις μιας θεολογίας “α-φυσικής” δεν είναι το ίδιο εμφανείςστο χώρο της κτισιολογίας όσο στο χώρο της ανθρωπολογίας ή της θεολο-γίας. Εντούτοις, αν παρατηρήσει κανείς με προσοχή, θα ανακαλύψει καιεδώ, σε μικρότερο, όμως, βαθμό, τα σημάδια της απόκλισης από τον πατε-ρικό θεολογικό ολισμό. Ενδεικτικά, μπορούμε να αναφέρουμε την προ-σπάθεια αντιστοίχησης του σχήματος φύση-πρόσωπο, στο σχήμα φυσικόςσυμβολισμός-τυπολογία. Πρόκειται ουσιαστικά για τη θέση του σεβασμι-

ωτάτου Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα, ο οποίος φαίνεται να


9/17



112

θηκε η αίσθηση πως δεν υπάρχει χώρος ούτε για ιερέα, ούτε γιαλαϊκό18. Το μεγαλύτερο, όμως, πρόβλημα υπήρξε η ταύτιση του

αρνείται στο λειτουργικό σύμβολο τις φυσικές του ιδιότητες: “κανέναςσυμβολισμός δεν μπορεί να είναι βασισμένος σε φυσικές ιδιότητες” ση-μειώνει, καθώς υποστηρίζει ότι οι συμβολισμοί στη Λατρεία πρέπει ναβασίζονται αποκλειστικά σε ιστορικά γεγονότα, τα οποία αρνούνται τηνυπαγωγή της προσωπικής ελευθερίας στη φυσική ανάγκη, κάτι που κατάτον σεβασμιώτατο συμβαίνει στο χώρο του παγανισμού. Έτσι, πέρα απότο γεγονός ότι ιστορικά μια τέτοια θέση δεν μοιάζει καθόλου να δικαιώ-νεται, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Χρήστος Χριστοφορίδης σχολιά-ζοντας τις θέσεις του σεβασμιωτάτου, κινδυνεύουμε και πάλι τον κίνδυνοτης απογύμνωσης των πραγμάτων από την αλήθειά τους»∙ Χ. Χριστοφο-ρίδη, Η φύση του συμβόλου και η κτιστή πραγματικότητα, Σύναξη 87(Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2003), σ. 54∙ Ε. Θεοκρίτοφ, Φυσικός Συμβολισμός καιΔημιουργία, Σύναξη 81 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2002), μετφρ. Εύη Βουλγα-ράκη-Πισίνα, σ. 33.18 Βλ. σχετικά, Χ.Α.Σταμούλη, Η γυναίκα του Λωτ και η σύγχρονη θεολο-γία, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2008, σ. 161-163: «Κλασικά παραδείγματα υ-περβολών και απολυτοποιήσεων, που οδηγούν στην υπερτίμηση του επι-σκόπου εντός της Ορθόδοξης Εκκλησίας και συνεπώς στην απόσπαση τουαπό το υπόλοιπο εκκλησιαστικό σώμα, αποτελούν τόσο η περί Αντιμην-

σίου όσο και η περί ευθύνης των επισκόπων και προσφοράς της Ευχαρι-στίας θεωρίες του Μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα. Σύμφωνα μετην πρώτη, “το Αντιμήνσιο, με την υπογραφή του τοπικού Επισκό-που…δηλώνει τον επισκοποκεντρικό χαρακτήρα της Ενοριακής Ευχαρι-στίας” ( Ι. Ζηζιούλα, Θεία Ευχαριστία και Εκκλησία, Το μυστήριο τηςθείας ευχαριστίας , Πρακτικά Γ΄ Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου,εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2004, σ. 44). Καθαρή απάντηση σε αυ-τό το θέμα δίνει ο Ι. Φουντούλης, Λειτουργική Α΄. Εισαγωγή στη Θεία Λα-τρεία, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 64, όπου με έμφαση σημειώνει: “Προσφάτωςαναπτύχθηκε μια περίεργη θεολογία γύρω από τα αντιμήνσια. Θεωρήθη-

καν ότι είναι άδεια του αρχιερέως στον ιερέα για την τέλεση της θείας ευ-χαριστίας, ότι κάθε αρχιερέας στην επαρχία του εκδίδει τα δικά του προ-σωπικά αντιμήνσια, ότι ο ιερεύς ασπάζεται την υπογραφή του αρχιερέωςπρος ένδειξη κοινωνίας και υποταγής και άλλα παρόμοια. Αυτά όλα τολιγότερο είναι αναπόδεικτα, αφού και οι αρχιερείς χρησιμοποιούν αντι-μήνσιο και αυτός ο πατριάρχης, και το ασπάζονται ως αγία τράπεζα, καιφυσικά δεν ασπάζονται την υπογραφή τους, και αφού σ’ όλους τουςναούς μέχρι πρότινος και σήμερα ακόμη χρησιμοποιούνται απαρατηρήτωςαντιμήνσια ποικίλης προελεύσεως και εποχής, που φέρουν ανεξάλειπτη τησφραγίδα της καθιερώσεως, όπως και η ιδρυμένη στους ναούς αγία τρά-

πεζα. Πάντως αν αποδειχθεί με σοβαρά τεκμήρια από την παράδοση ότι


10/17



113

έτσι έχουν τα πράγματα, θα είναι μοναδική περίπτωση, κατά την οποία οαγιασμός και η χρήση ενός πράγματος στη θεία λατρεία εξαρτάται από

ένα μόνο συγκεκριμένο πρόσωπο, οποιαδήποτε ιερατική αξία και αν έχειαυτό”. Σύμφωνα με τη δεύτερη θεωρία, “στην ευχαριστιακή σύναξη υπάρ-χουν οι προεστώτες και προσφέροντες την Ευχαριστίαν αφ’ ενός, και οιανταποκρινόμενοι διά του ‘Αμήν’ αφ’ ετέρου…Έτσι το λεγόμενο ‘λαϊκόστοιχείο’ της Εκκλησίας αποτελεί βασικό στοιχείο της δομής της Εκκλησί-ας. Όπως δεν μπορεί να υπάρξει Θ. Ευχαριστία χωρίς λαόν, έτσι δεν μπο-ρεί να υπάρξει και εκκλησία χωρίς λαϊκούς. Και όπως στην Ευχαριστίαδεν νοείται να ηγούνται οι λαϊκοί, έτσι και στην όλη ζωή της Εκκλησίας οιλαϊκοί αποτελούν το ‘ποίμνιον’, το οποίον ακολουθεί τον ποιμένα, άσχετααν επειδή πρόκειται για ‘ποίμνιον λογικόν’ διατηρεί πάντοτε το δικαίωμα

να εκφράζει την γνώμην του επί όλων των θεμάτων, που αφορούν στηνΕκκλησία, αφήνοντας όμως την τελική ευθύνη στους ποιμένες του, οι ο-ποίοι και θα λογοδοτήσουν ενώπιον του Θεού (Βλ. Α΄Κλημ., οικουμενικέςσυνόδους κ.λπ.)” ( Ι. Ζηζιούλα, Θεία Ευχαριστία και Εκκλησία, Το μυστή-ριο της θείας ευχαριστίας , σ. 36). Δεν χωρά αμφιβολία, ότι μια τέτοια θέσηπου αγνοεί ότι η προσφορά είναι προσφορά ολάκερου του εκκλησιαστι-κού σώματος και όχι μόνο των προεστώτων, αφαιρώντας ταυτόχρονα τηνευθύνη από τα μέλη του εκκλησιαστικού σώματος, την οποία αναγνωρίζειμόνο στους ποιμένες, -λες και ο λαός δεν θα δώσει λόγο για τον εαυτό τουαλλά και για τους ποιμένες του-, αποτελεί πράξη αποδόμησης της Εκκλη-

σίας, πράξη διαίρεσης του κοινού σώματος, τα μέλη του οποίου αποκαλύ-πτοντας την προσωπική τους ελευθερία και ευθύνη αναφέρουν κοινή τηθυσία, κοινή την προσφορά, κοινή την ευχαριστία. (Για το θέμα βλ. και τηθαυμάσια εισήγηση του P. Skaltsis, Questioni Ermeneutiche dell’ AnaforaEucaristica, L’ Eucaristia nella Tradizione Orientale e Occidentale [Atti delIX Simposio Intercristiano Assisi, 4-7 Settembre 2005], σ. 103-122. Πρβλ.Ν. Αρσένιεφ-Ν. Αθανάσιεφ-Β. Μπομπρίνσκοϊ-Ο. Κλεμάν, Λαός του Θεού.Δοκίμια Ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας , μτφρ. Μητρ. Αττικής και Μεγα-ρίδος Νικοδήμου, εκδ. Σπορά, Αθήνα χ.η.ε.). Κοντά σε αυτά αξίζει κανείςνα προσθέσει και την άρνηση του Μητροπολίτη Περγάμου να δεχθεί τηνενορία ως καθολική εκκλησία. Γράφει σχετικά: “Όλα αυτά ενέχουν ιδιαί-τερη σπουδαιότητα για την εκκλησιολογία. Υποδηλούν ότι η Ευχαριστίατων Ενοριών δεν είναι αυτοτελής και αυτόνομος, αλλά προέκταση τηςευχαριστίας του Επισκόπου, και ότι συνεπώς η ενορία δεν μπορεί να θεω-ρηθεί ‘καθολική εκκλησία’, όπως είναι η κάθε τοπική Εκκλησία ενωμένηπερί τον επίσκοπό της, Η αντίθετη άποψη που υπεστηρίχθη από τουAtanasiev και τον Schmemann αναιρεί πλήρως τον επισκοποκεντρικό χα-ρακτήρα της Εκκλησίας και καθιστά τον Επίσκοπο μη αναγκαίον όρονγια την καθολικότητα της τοπικής Εκκλησίας, όταν μάλιστα θεωρηθεί η

Ευχαριστία ως η κατ’ εξοχήν έκφραση της Εκκλησίας (αφού μπορούμε να


11/17



114

επισκόπου με τη δομή, που είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την από-κρυψη έως και αντικατάσταση του ίδιου του Χριστού19. Όπωςακριβώς με την Τριαδολογία και την Εκκλησιολογία και παρα-

κάμπτοντας, βεβαίως, την αδυνατότητα απόλυτης αναλογικήςσχέσης Θεολογίας και Οικονομίας, οντολογική προτεραιότηταέναντι των φύσεων δόθηκε και στο πρόσωπο του Χριστού20. Τέ-

έχουμε πλήρη Ευχαριστία χωρίς τον Επίσκοπο στην ενορία, άρα μπορού-με να έχουμε και πλήρη Εκκλησία χωρίς αυτόν)” (Ι. Ζηζιούλα, Θεία Ευχα-ριστία και Εκκλησία, Το μυστήριο της θείας ευχαριστίας , σ. 44-45)».19 π. Ν. Λουδοβίκου, Χριστιανική ζωή και θεσμική Εκκλησία, Η Θεολογίατου Ιωάννη Ζηζιούλα. Πρόσωπο, Εκκλησία και Ελευθερία, σ. 202-203.20 Βλ. σχετικά, J. Zizioulas, Communion and Otherness. Further Studies inPersonhood and the Church , σ. 109: «…in Christ the natures are only becausethey are particularized in one person. In Christ the general exists only inand throught the particular; The particular is thus raised to ontologicalprimacy». Πρβλ. G. Gunton, Πρόσωπα και ετερότητα, Η Θεολογία του Ι-ωάννη Ζηζιούλα. Πρόσωπο, Εκκλησία και Ελευθερία, σ. 162. Η κατανόη-ση, βέβαια, της προτεραιότητας, άλλως «προήγησης» του προσώπου ένα-ντι της φύσεως, στη θεολογία του σεβασμιωτάτου, διαφοροποιείται ριζικάαπό την αντίστοιχη κατανόηση και ερμηνεία του Χρήστου Γιανναρά. Γε-

γονός, που σε κάποιες περιπτώσεις οδηγεί τον σεβασμιώτατο ακόμη καιστην απόλυτη αποκήρυξη του όρου «προτεραιότητα», προκειμένου νααποφύγει την «περσοναλιστική» αντιπαράθεση ουσίας και προσώπου, ηοποία καθώς πιστεύει βαρύνει τον Χρήστο Γιανναρά. Βλ. σχετικά,Mητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου (Ζηζιούλα), Το είναι του Θεού και τοείναι του ανθρώπου. Απόπειρα θεολογικού διαλόγου, Σύναξη 37(1991), σ.17-18: « Ίσως το πιο επίμαχο σημείο να είναι για πολλούς ο τονισμός απόμέρους μου της ιδέας των Καππαδοκών Πατέρων ότι ο Πατήρ είναι ο αί-τιος ή το “αίτιον” της Τριαδικής υπάρξεως του Θεού […]. Από τη θέση αυ-τή θα μπορούσε να εξαχθή το συμπέρασμα ότι το “πρόσωπο προηγείται

της ουσίας”, αλλά κάτι τέτοιο θα έπρεπε να τεθή στο φως των όσων είπα-με πιο πάνω, τονίζοντας ότι στους Πατέρες δεν τίθεται θέμα αντιπαραθέ-σεως της ουσίας προς το πρόσωπο»∙ J.D.Zizioulas, Being as communion,εκδ. St Vladimir’s Seminary Press, Crestwood-NY 1993, σ. 134: «This doesnot mean that the persons have an ontological priority over the one sub-stance of God, but that the one substance of God coincides with the com-munion of the three persons. In ecclesiology all this can be applied to therelationship between local and universal Church. There is one Church, asthere is one God. But the expression of this one Church is the communion ofthe many local Churches. Communion and oneness coincide in ecclesiology».

Πρβλ. Α. Βrown, Για την κριτική που ασκήθηκε στο Being as Communion


12/17



115

λος, αντίστοιχα σημαντικά προβλήματα εμφανίσθηκαν και στοχώρο της ανθρωπολογίας, όπου η απολυτότητα της διαλεκτικήςσχέσης φύσεως και προσώπου, οδήγησε στην υιοθέτηση απόψε-

ων περί υπαρκτικής αντίθεσης των οντολογικών μεγεθών τηςσωματικής και πνευματικής πραγματικότητας του ανθρώπου.Άμεση συνέπεια, η βίαιη ρήξη βιολογικής και εκκλησιαστικήςύπαρξης, η απόλυτη ενοχοποίηση της βιολογικότητας21, η οποίαταυτίστηκε με την πτώση και συνεπώς με την αμαρτία, και τέλοςη πεποίθηση πως αυτό που εσχατολογικά σώζεται από τον άν-θρωπο είναι το εκστασιασμένο από τη φύση πρόσωπο, δίχως κί-νηση, δίχως νόηση, δίχως λόγο, δίχως κρίση, δίχως φαντασία, δί-

χως μνήμη, δίχως αισθήσεις, δίχως πάθος, δίχως δημιουργικότη-τα, άδειο από κάθε φυσική του ενέργεια22.Αλλά ας έλθουμε τώρα στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά

και στο περιώνυμο χωρίο του, το χωρίο σύμβολο23, το οποίο με

στην αγγλόφωνη Ορθόδοξη θεολογία, Η Θεολογία του Ιωάννη Ζηζιούλα.Πρόσωπο, Εκκλησία και Ελευθερία, σ. 108-109. Για τον υπαινιγμό τηςαποδοχής οντολογικής προτεραιότητας του προσώπου έναντι της φύσεωςεκ μέρους του Σεβασμιωτάτου, παρά τη λεκτική κάποιες φορές άρνησή

του, βλ. M. Ludlow, Gregory of Nyssa. Ancient and [post] modern, εκδ. Ox-ford University Press, Oxford-New York 2007, σ. 59.21 Βλ. Α. Βλέτση, Οντολογία της πτώσης στη θεολογία Μαξίμου του Ομο-λογητού (Διδακτορική διατριβή), Θεσσαλονίκη 1994, σ. 79εξ. Πρβλ.Χ.Α.Σταμούλη, Φύση και αγάπη και άλλα μελετήματα, σ. 50∙ Η. Παπαγι-αννόπουλου, Πρόσωπο και υποκείμενο. Σημειώσεις για μιαν εσχατολογι-κή ανθρωπολογία, Αναταράξεις στη μεταπολεμική θεολογία. Η «θεολογίατου ’60 », εποπτεία-συντονισμός ύλης: Π. Καλαϊτζίδης-Θ.Ν. Παπαθανασί-ου-Θ. Αμπατζίδης, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2009, σ. 158∙ G. Gunton, Πρόσωπακαι ετερότητα, Η Θεολογία του Ιωάννη Ζηζιούλα. Πρόσωπο, Εκκλησία

και Ελευθερία, σ. 167.22 Βλ. σχετικά, Χ. Γιανναρά, Μετα-νεωτερική μετα-φυσική , εκδ. Δόμος,Αθήνα 1993, σ. 231-232. Πρβλ. Χ.Α.Σταμούλη, Κάλλος το άγιον. Προλε-γόμενα στη φιλόκαλη αισθητική της Ορθοδοξίας , σ. 219-222.23 Βλ. Γρηγορίου του Παλαμά, Υπέρ ησυχαζόντων , επιμ. Π. Χρήστου, τό-μος Α΄, σ. 666. Μια άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη για το θέμα, με τίτλο ΟΩν (=Γιαχβέ) ως ζων και αληθινός Θεός, όπως περί αυτού μαρτυρεί ο άγ.Γρηγόριος ο Παλαμάς , εισηγήθηκε σε τούτη την αίθουσα και μάλισταενώπιον του πατρός Ιωάννη Μάγιεντορφ, εικοσιεπτά χρόνια πριν, το1984, και στα πλαίσια του Συνεδρίου Εις τιμήν και μνήμην του εν αγίοις

πατρός ημών Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά, ο


13/17



116

τις ερμηνευτικές κατανοήσεις που του προσδόθηκαν και τις ο-ποίες ήδη προοδοποιήσαμε, αποτέλεσε το τελικό άλλοθι πάνωστο οποίο κτίσθηκε όλο τούτο το οικοδόμημα της νεώτερης Ορ-

θόδοξης θεολογίας –το θεμέλιο δίχως άλλο είχε αποτελέσει τοχωρίο της Εξόδου 3,1424. Και το ερώτημα είναι ένα και σαφές:Μπορεί τούτη η δήλωση του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης νακατανοηθεί ως εκ μέρους του αποδοχή μιας οποιασδήποτε οντο-λογικής προτεραιότητας του προσώπου έναντι της ουσίας καιτης φύσεως; Και η απάντηση της σύγχρονης έρευνας είναι σαφής:«Σε ένα πρώτο επίπεδο και στη βάση του ιδίου του περιεχομένουτου, τούτο δεν είναι αναγκαίο, και σε ένα δεύτερο επίπεδο μιας

διακειμενικής εξέτασης, εξάπαντος όχι»

25

.Δεν χωρά καμία αμφιβολία πως στο συγκεκριμένο σημείοαλλά και στο σύνολο έργο του ο Ησυχαστής άγιος δεν διαμορ-φώνει μια προσωπική θεολογία. Αντιθέτως εμφανίζεται ως γνή-σιος ακόλουθος της προηγηθείσης πατερικής παραδόσεως, ταστοιχεία της οποίας επεκτείνει, στη βάση της θεολογικής αρχήςτης ανάγκης, άκρως δημιουργικά. Και είναι σαφές πως η οποια-δήποτε διαμόρφωση της θεολογίας, στη βάση της θεολογικής αρ-χής της ανάγκης, προϋποθέτει την επεκτατική-λειτουργική έντα-

ξη των πραγμάτων σε χώρο και σε χρόνο. Έτσι, λοιπόν, προκειμένου να κατανοήσουμε τον εσώτερο

πυρήνα της λεκτικής του διατύπωσης στο συγκεκριμένο χωρίο,θα πρέπει να δούμε με ποιον μιλά, με ποιον διαλέγεται. Το πρό-σωπο, λοιπόν, που κρύβεται πίσω από το αίνιγμα είναι ο Βαρ-λαάμ, ο οποίος, κατά Παλαμά, είτε χρησιμοποιώντας το όνομα«ουσία» ως «σημαντικόν» μόνον της ουσιοποιού δυνάμεως τουΘεού, είτε χρησιμοποιώντας το ως «σημαντικόν» της συνολικήςφύσεώς του, κατέληγε στο συμπέρασμα, πως κάθε άλλη δύναμηκαι ενέργειά του, είναι χρονική και συνεπώς κτιστή. Για τούτο

Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης, πρώην Μπανάτου, Αθανάσιος Γιέβτιτς (βλ.σχετικά, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου , εκδ. Ι.Μ.Θεσσαλονίκης, Θεσ-σαλονίκη 1986, σ. 109-134).24 «Και είπεν ο θεός προς Μωυσήν Εγώ ειμι ο ων∙ και είπεν Ούτως ερείςτοις υιοίς Ισραήλ Ο ων απέσταλκέν με προς υμάς».25 J. Demetracopoulos, Is Gregory Palamas an Existentialist? The Restora-tion of the True Meaning of his Coment on Exodus 3,14: «Εγώ ειμι ο ων»,

εκδ. Παρουσία, Αθήνα 1996, σ. 28-29.


14/17



117

τον λόγο ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης τον καλεί να ονομάσει«το μοναχώς και ενιαίως έχον εν εαυτώ πάσας τας δυνάμεις ταύ-τας» πρώτα Θεό, καθώς εμφανιζόμενος ο Θεός στον Μωυσή, δεν

του είπε εγώ είμαι η ουσία, αλλά εγώ είμαι ο ων, «ου γαρ εκ τηςουσίας ο ων, αλλ’ εκ του όντος η ουσία», καθότι «αυτός γαρ ο ωνόλον εν εαυτώ συνείληφε το είναι»26. Έχω την αίσθηση πως τού-τη είναι μια καθαρή διατύπωση, η οποία δεν επιτρέπει ουδεμίαυπόνοια, πολύ δε περισσότερο βεβαιότητα, για οποιαδήποτε ο-ντολογική προτεραιότητα του προσώπου έναντι της φύσεως.Αντίθετα αποκαλύπτει με περισσή σαφήνεια, ότι η αλήθεια τουόντος συνίσταται στην ενότητα ουσίας, υποστάσεως, αλλά και

ενεργειών της Τριάδος

27

. Ενός όντος υποστατικού και ουσιώ-δους28, το οποίο ως «αεί ον», τουτέστιν «αΐδιον», δημιουργεί ωςαιτία και πηγή, με την άκτιστη και εξάπαντος φυσική και ου-σιώση ενέργειά του, όλη την κτιστή δημιουργία. Και μάρτυραςμου ο άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, μια εκ των σημαντικότε-ρων πηγών του Γρηγορίου Παλαμά, ο οποίος στο έργο του, Περίθείων ονομάτων , σημειώνει τα εξής αποκαλυπτικά: «Επεί δε καιπερί τούτων είπομεν, φέρε ταγαθόν ως όντως ον, και των όντωναπάντων ουσιοποιόν ανυμνήσωμεν. Ο ων όλου του είναι κατά

δύναμιν υπερούσιος εστι, υποστάτις αιτία, και δημιουργός όντος,υπάρξεως, υποστάσεως, ουσίας, φύσεως∙ αρχή και μέτρον αιώ-

26 Γρηγορίου του Παλαμά, Υπέρ ησυχαζόντων , επιμ. Π. Χρήστου, τόμοςΑ΄, σ. 665-666.27 Βλ. σχετικά, Χ.Α.Σταμούλη, Περί φωτός. Προσωπικές ή φυσικές ενέρ-γειες;Συμβολή στη σύγχρονη περί Αγίας Τριάδος προβληματική στον Ορ-θόδοξο χώρο, σ. 109. Πρβλ. Γρηγορίου Παλαμά, Αντιρρητικός (προς τατου Ακινδύνου) 3,10,28, επιμ. Π. Χρήστου, τόμος Γ΄, σ. 184: «[…] ώστε η μεν

ουσία εξ ανάγκης ον, το δε ον ουκ ουσία εξ ανάγκης».28 Βλ. σχετικά, Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Περί της ενανθρωπήσεως τουΜονογενούς , SC 97, σ. 218: «Εγώ ειμί ο ων. Το δε ον αληθώς ουκ εν υπο-στάσει καθ’ εαυτό σωζόμενον πώς αν νοοίτό ποτε;». Είναι σαφές πως εδώο Κύριλλος στρέφεται εναντίον των αιρετικών Μάρκελου και Φωτεινού,οι οποίοι αμφισβητούσαν την «ιδικήν» ύπαρξη του Μονογενούς τον οποίοθεωρούσαν «ανύπαρκτον» και «ουκ εν υποστάσει τη καθ’εαυτόν, ρήμα δεαπλώς και λόγον τον κατά μόνην την προφοράν γενέσθαι», Κυρίλλου Α-λεξανδρείας, Περί της ενανθρωπήσεως του Μονογενούς , SC 97, σ. 56εξ.και 156. Πρβλ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Περί της αγίας και ομοουσίου

Τριάδος Λόγος Α΄, PG 75, 672BD.


15/17



118

νων∙ και χρόνων οντότης, και αιών των όντων∙ χρόνος των γινο-μένων, το είναι τοις οπωσούν ούσι, γένεσις τοις οπωσούν γινομέ-νοις. Εκ του όντος, αιών, και ουσία, και ον, και χρόνος, και γέ-

νεσις, και γινόμενον∙ τα εν τοις ούσιν όντα, και τα οπωσούν υ-πάρχοντα, και υφεστώτα. Και γαρ, ο Θεός ου πώς εστιν ων, αλλ’απλώς και απεριορίστως, όλον εν εαυτώ το είναι συνειληφώς καιπροειληφώς∙ διο και βασιλεύς λέγεται των αιώνων, ως εν αυτώκαι περί αυτόν παντός του είναι και όντος και υφεστηκότος, καιούτε ην, ούτε έσται, ούτε εγένετο, ούτε γίνεται, ούτε γενήσεται,μάλλον δε ούτε εστίν∙ αλλ’ αυτός εστι το είναι τοις ούσι∙ και ουτα όντα μόνον, αλλά και αυτό το είναι των όντων, εκ του προ-

αιωνίως όντος∙ αυτός γαρ εστιν ο αιών των αιώνων, ο υπάρχωνπρο των αιώνων»29.Κατόπιν τούτων και με δεδομένη πλέον την πάγια θέση

της πατερικής θεολογίας, που με εξαίρετο τρόπο εξέφρασε οΓρηγόριος Παλαμάς, λέγοντας ποικιλότροπα, πως δεν υπάρχειουσία ανυπόστατη και υπόσταση ανούσια, συνεπώς και ουδεμίαδυνατότητα ταύτισης του όντος μόνον με το πρόσωπο, έρχομαιεπί τροχάδην στην εξέταση του πρώτου μεταφυσικού αξιώματοςτων εκπροσώπων της «θεολογίας του προσώπου», σύμφωνα με

το οποίο ο,τιδήποτε το φυσικό είναι και αναγκαστικό, συνεπώςανελεύθερο.

Οφείλω, λοιπόν, ευθύς εξαρχής, να σημειώσω με ένταση,ότι μια τέτοια ταυτότητα δεν άγγιξε ποτέ τη γη της Ορθοδοξίας.Η διδασκαλία αυτή αναπτύχθηκε τόσο στο χώρο της αιρετικήςαντιοχειανής θεολογικής σκέψης, όσο και στο χώρο των εκπρο-σώπων του μονοθελητισμού. Γι’αυτό με ένταση ο άγιος ΚύριλλοςΑλεξανδρείας, παλεύοντας με τον ηθικισμό της αίρεσης, σημειώ-νει, ότι «Έστι μεν γαρ ουκ ανεθελήτως α εστι φυσικώς, σύνδρο-

29 Διονυσίου Αρεοπαγίτη, Περί θείων ονομάτων Ε΄, PG 3, 817CD. Πρβλ.Γρηγορίου Ναζιανζηνού, Λόγος 30, Θεολογικός Δ΄, Περί Υιού, PG 36,128ΑΒ: « “Ο” μεν “ων”, και “ο Θεός”, μάλλον πως της ουσίας ονόματα∙ καιτούτων μάλλον “o ων”, ου μόνον ότι τω Μωσεί χρηματίζων επί του όρους,και την κλήσιν απαιτούμενος, η τις ποτε είη, τούτο προσείπεν εαυτόν, “οων απέσταλκέ με” τω λαώ κελεύσας ειπείν∙ αλλ’ ότι και κυριωτέραν ταύ-

την ευρίσκομεν».


16/17



119

μον έχων τη φύσει την θέλησιν του είναι α εστιν»30. Και ο άγιοςΜάξιμος ο Ομολογητής, απαντώντας στον μονοθελήτη Πύρρο, οοποίος υποστήριζε μετά μανίας, ότι «το δε φυσικόν πάντως και

ηναγκασμένον», χαρακτηρίζει την πρότασή του «πάσης ατοπίαςατοπωτέρα», καθώς σε μια τέτοια περίπτωση, ο Θεός, ως φύσηΘεός, φύση αγαθός και φύση δημιουργός, θα αποδεικνύονταν,ως κατ’ ανάγκη Θεός, κατ’ ανάγκη αγαθός και κατ’ ανάγκη δη-μιουργός, πράγμα το οποίο και να σκεφτεί κανείς, πολύ περισ-σότερο να το εκστομίσει, «εσχάτης εστί βλασφημίας». Συνδέο-ντας, μάλιστα, την περί Χριστού διδασκαλία με την ανθρωπολο-γία, παρατηρεί, πως όχι μόνον τα φυσικά θελήματα του Χριστού

δεν είναι ακούσια, πράγμα που εάν ίσχυε θα μετέτρεπε αμέσωςτα μη φυσικά σε εκούσια, αλλά ακόμη και τα θελήματα όλωντων λογικών και νοερών όντων, επειδή είναι «φύσει θελητικά»είναι απόλυτα ελεύθερα, καθώς οτιδήποτε το φυσικό είναι θε-λητικό και εκούσιο31.

Έχω την αίσθηση πως ο κύκλος που άνοιξε η μελέτη έχειφθάσει στο τέλος του. Πράγμα που με υποχρεώνει να βάλω εδώμια άνω τελεία∙ σημείο αρχής για όσους ακολουθήσουν. Άλλω-στε, της ειλικρινούς επιστήμης, όπως νομίζω και της αγιότητας -

χωρίς αυτό να υποδηλώνει καμία διάθεση σύγκρισης, πολύ πε-ρισσότερο ταύτισης των δύο μεγεθών- δεν της πρέπει η βεβαιότη-τα. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι -και ας μας κατηγορεί καιμάλλον όχι αδίκως ο Αρθούρος Ρεμπώ για το αντίθετο-, πως «η

30 Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Περί αγίας και ομοουσίου Τριάδος Διάλογοςδεύτερος , PG 75, 780Β. Βλ. σχετικά, Χ.Α.Σταμούλη, Άσκηση αυτοσυνειδη-

σίας , εκδ. «Το Παλίμψηστον», Θεσσαλονίκη 2004, σ. 234. 31 Βλ. Μαξίμου Ομολογητού, Διάλογος με τά Πύρρου περί των εκκλησια-στικών δογμάτων , PG 91, 293BD: «ΠΥΡ. Ει φυσικόν λέγεις το θέλημα, τοδε φυσικόν πάντως και ηναγκασμένον, πώς ουκ ανάγκη, φυσικά λέγονταςεπί Χριστού τα θελήματα, πάσαν επ’ αυτού εκούσιον αναιρείν κίνησιν.ΜΑΞ. Ου μόνον η θεία και άκτιστος φύσις ουδέν ηναγκασμένον έχει φυ-σικόν, αλλ’ ουδέ η νοερά και κτιστή…Πώς δε και τούτου δοθέντος, ου πά-σης ατοπίας ατοπωτέρα η τοιαύτη δειχθήσεται πρότασις; Ει γαρ κατ’ αυ-τήν το φυσικόν πάντως και ηναγκασμένον…Ουκούν ου μόνον Θεός, ο υ-πέρ τα όντα∙ αλλά και νοερά πάντα και λογικά, φύσει όντα θελητικά, α-

κούσιον έξει κίνησιν∙ άψυχα δε ου θελητικά, εκούσιον έξει κίνησιν…».


17/17



120

κόλαση είναι κάτω -και ο ουρανός πάνω»32. Γεγονός που μου ε-πιτρέπει, νομίζω, να κλείσω με κάποια ερωτήματα, εράνισμα εα-ρινό από τον άρτο και τον οίνο των συνδαιτημόνων μιας κοινής

και μόνιμα ανοιχτής επιστημονικής και υπαρξιακής τράπεζας.Μήπως τελικά «η νίκη του Παλαμισμού», εάν μπορούμε να τοπούμε έτσι, κατά τον 14ο αιώνα, δεν ήταν νίκη ενός απάνθρωπουθεοκεντρισμού, αλλά νίκη «ενός θεοκεντρικού ουμανισμού»33;Μήπως, λοιπόν, ο «εκκλησιαστικός τρόπος της υπάρξεως δεν εί-ναι άλλος από τον βιολογικό»34; Μήπως η «ύπαρξη δεν είναι φύ-ση πτώση και απώλεια όντος, αλλά εσχατολογικό άνοιγμα τηςουσίας-φύσεως στο όντως είναι»35; Μήπως η αγωνία για απόρ-

ριψη μιας κάποιας απο-λειτουργικοποίησης του προσώπου, οδή-γησε στην απο-λειτουργικοποίηση της φύσης; Μήπως η λεγόμενηευχαριστιακή οντολογία δεν είναι προνόμιο του επισκόπου, μήτεμόνον του ασκητή και οπωσδήποτε μήτε μόνον των λαϊκών, αλ-λά άθλημα κοινό, που ασκείται καθημερινά από τον επίσκοπο,τον ασκητή και τους λαϊκούς, προκειμένου να επιτευχθεί η πο-λυπόθητη και σώζουσα ενότητα με τον Χριστό; Μήπως, εν τέλει,το εκκλησιαστικό γεγονός δεν είναι ο χώρος ανάδειξης της α-μαρτίας της εξουσιαστικότητας, αλλά ο τόπος άσκησης της αντί-

δοσης των χαρισμάτων που επιτρέπουν τη συνάντηση, ως έξοδοαπό τη διαλεκτική, όπου το μέρος δεν αποκαλύπτει το όλον, αλ-λά τον εαυτό του, και παράλληλη είσοδος στην αχώρητη χώρα τηςαναγκαίας και αμφίσημης, τουτέστιν ασκητικο-ευχαριστιακής συμβο-λής36; Μήπως;

32 Α. Rimbaud, Μια εποχή στην κόλαση, μετάφραση Χριστόφορος Λιο-

ντάκης, εκδ. Γαβριηλίδης. Αθήνα 2004, σ. 49.33 π. Ι. Μάγιεντορφ, Βυζαντινή Θεολογία, μετάφραση-επιμέλεια-επιστημονικήθεώρηση π. Παύλος Κουμαριανός-Βασίλης Τσάγκαλος, εκδ. Ίνδικτός, Α-θήνα 2010, σ. 17634 Η. Παπαγιαννόπουλου, Πρόσωπο και υποκείμενο. Σημειώσεις για μιανεσχατολογική ανθρωπολογία, Αναταράξεις στη μεταπολεμική θεολογία.Η «θεολογία του ’60 », σ. 158.35 π. Ν. Λουδοβίκου, Η κλειστή πνευματικότητα και το νόημα του εαυτού.Ο μυστικισμός της ισχύος και η αλήθεια φύσεως και προσώπου , σ. 235.36 Χ.Α.Σταμούλη, Η γυναίκα του Λωτ και η σύγχρονη θεολογία, σ. 166-

167.

stamoylhw - εγω ειμι ο ων.pdf

Documents

Transcript of stamoylhw - εγω ειμι ο ων.pdf