ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ

ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

ΤΤοο ττεελλεευυττααίίοο δδιιάάσσττηηµµαα,, σσττοο ππλλααίίσσιιοο ττηηςς δδρρααµµααττιικκήήςςοοιικκοοννοοµµιικκήήςς κκααττάάσστταασσηηςς ττηηςς ΕΕλλλλάάδδοοςς γγίίννααµµεε µµάάρρττυυρρεεςς

ττηηςς πποολλύύ ααρρννηηττιικκήήςς σσττάάσσηηςς ττηηςς κκυυββέέρρννηησσηηςς ττηηςς ΓΓεερρµµααννίίααςς ααλλλλάά κκααιι µµεεγγάάλλοουυ µµέέρροουυςς ττοουυ λλααοούύ ττηηςς

ππρροοςς ττηη χχώώρραα µµααςς.. ΟΟιι ΓΓεερρµµααννοοίί,, σσττηηρριιζζόόµµεεννοοιι σστταα όόσσαα((οοµµοολλοογγοουυµµέέννωωςς ααππααρράάδδεεκκτταα)) σσυυννέέββηησσαανν σσττηη χχώώρρααςςµµααςς,, δδεενν δδιισσττάάζζοουυνν νναα εεµµφφααννίίζζοουυνν ττοονν εελλλληηννιικκόό λλααόό

ωωςς ττοουυςς ««κκηηφφήήννεεςς»» ττηηςς ΕΕυυρρώώππηηςς κκααιι νναα ππρροοββααίίννοουυνν σσεεππρροοσσββλληηττιικκοούύςς χχααρραακκττηηρριισσµµοούύςς πποουυ θθυυµµίίζζοουυνν σσττοουυςς

ππααλλααιιόόττεερροουυςς άάλλλλεεςς εεπποοχχέέςς.. ΣΣττηηνν εερρώώττηησσηη ττοουυ ΓΓεερρµµαα--ννοούύ φφοορροολλοογγοούύµµεεννοουυ ««γγιιααττίί νναα ππλληηρρώώννωω εεγγώώ γγιιαα ττοουυςς

ΈΈλλλληηννεεςς;;»»,, ττοο µµυυααλλόό ττωωνν ππεερριισσσσοοττέέρρωωνν σσυυννεειιρρµµιικκάά οοδδηηγγεείίττααιι σσττηηνν ππεερρίίοοδδοο ττοουυ ΒΒ΄ ΠΠααγγκκοοσσµµίίοουυ

ΠΠοολλέέµµοουυ κκααιι σστταα δδεειιννάά πποουυ ττοονν αακκοολλοούύθθηησσαανν.. ΒΒάάσσεειι ττηηςς ππρροοββλληηµµααττιικκήήςς ααυυττήήςς,, έέχχοουυνν λλεεχχθθεείί πποολλλλάά

σσχχεεττιικκάά µµεε ττιιςς οοφφεειιλλέέςς πποουυ ππρροοκκύύππττοουυνν ππρροοςς ττοο εελλλληη--ννιικκόό κκρράάττοοςς ααππόό ττηη γγεερρµµααννιικκήή κκααττοοχχήή ττηηνν ππεερρίίοοδδοο

11994411--11994444.. ΣΣκκοοππόόςς ττοουυ ππααρρόόννττοοςς άάρρθθρροουυ δδεενν εείίννααιινναα δδιικκααιιοολλοογγήήσσεειι τταα κκαακκώώςς κκεείίµµεενναα ττωωνν εελλλληηννιικκώώνν κκυυ--

ββεερρννήήσσεεωωνν,, φφοορρττώώννοοννττάάςς τταα σσττοουυςς ««κκαακκοούύςς ΓΓεερρµµαα--ννοούύςς»»,, ααλλλλάά νναα ξξεεκκααθθααρριισσττεείί ττοο θθοολλόό ττοοππίίοο σσχχεεττιικκάά µµεε

ττιιςς πποολλεεµµιικκέέςς εεππααννοορρθθώώσσεειιςς,, ττηηνν ααπποοππλληηρρωωµµήή ττοουυ««κκααττοοχχιικκοούύ δδααννεείίοουυ»» κκααιι ττωωνν ααπποοζζηηµµιιώώσσεεωωνν

γγιιαα ααππώώλλεειιαα ζζωωήήςς κκααιι φφθθοορρέέςς ιιδδιιωωττιικκήήςς ππεερριιοουυσσίίααςς..

ΗΓερµανία κήρυξε τον πόλεµο στην Ελ-λάδα στις 6 Απριλίου του 1941, µε πρό-σχηµα την παρουσία Βρετανών στρα-τιωτών σε ελληνικό έδαφος που αποτε-λούσε «παραβίαση της ουδετερότητας

της χώρας». Στην πραγµατικότητα, η απόφαση για τηνεπιχείρηση Marita –την εισβολή της Ελλάδας– είχεληφθεί από τη γερµανική ηγεσία από τον ∆εκέµβριοτου 1940. Στην επιχείρηση έλαβαν µέρος, υπό τη 12ηΣτρατιά, 4 σώµατα στρατού απαρτιζόµενα από 12 µε-ραρχίες, εκ των οποίων 4 ήταν τεθωρακισµένες(Panzer), και δύο ορεινές (Gebirgs). Εκµεταλλευόµενοιτην κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, εισέρχονται στη

18 • Στρατοί & Τακτικές - Τεύχος 3

του Ίωνος Στράτου

Το ΚΟΣΤΟΣτης Κατοχής1941-44:

Τι µας χρωστούν οι Γερµανοί;

Θεσσαλονίκη τρεις ηµέρες αργότερα, ενώ η Αθήνα κα-ταλαµβάνεται στις 27 Απριλίου. Νωρίτερα, στις 18 Απριλίου, ο πρωθυπουργός Αλέξαν-

δρος Κορυζής αυτοκτονεί µε δύο (!) σφαίρες στην καρ-διά, ευρισκόµενος στην οικία του στο Κολωνάκι. Στις 20Απριλίου, ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου αναλαµ-βάνει πραξικοπηµατικά την αρχηγία της Στρατιάς Ηπεί-ρου-Μακεδονίας και υπογράφει συνθήκη συνθηκολό-γησης στο Μέτσοβο µε τον Τζόσεφ Σεπ Ντίτριχ, ∆ιοικη-τή της 1ης Μεραρχίας SS Adolf Hitler (σωµατοφυλακή).Στις 21 Απριλίου, υπογράφει δεύτερη συνθηκολόγησηστη Λάρισα, αυτήν τη φορά µε τον στρατηγό φον Γκράιν-φενµπεργκ και ακολούθως στις 23 Απριλίου στην Θεσ-

σαλονίκη µε τους στρατηγούς Τζοντλ (Γερµανία) και Φε-ρέρο (Ιταλία). Θα έλεγε κανείς πως οι δυνάµεις του Άξο-να χρειάζονταν πολλαπλές διαβεβαιώσεις για τη συνθη-κολόγηση των Ελλήνων κατόπιν της ηρωικής τους δρά-σης στα µέτωπα του πολέµου. Εν τω µεταξύ, στην Αθήνα ορίζεται νέος πρωθυπουργός

ο Εµµανουήλ Τσουδερός, η κυβέρνηση και ο βασιλιάςΓεώργιος Β΄ αναχωρούν για την Κρήτη, ενώ ο αρχιστρά-τηγος Αλέξανδρος Παπάγος κηρύσσει άκυρες τις συν-θηκολογήσεις του Τσολάκογλου και διαµηνύει ότι «ο α-γών συνεχίζεται». Πλησιάζει η ώρα της Μάχης της Κρή-της – του τελευταίου κεφαλαίου του αξιοθαύµαστου α-γώνα των Ελλήνων κατά των κατακτητών. Οι Γερµανοί

Ιούνιος 2010 • 19

Το ΚΟΣΤΟΣτης Κατοχής

Γερµανικό άρµαPz.Kpfw. IV στο Θησείο.

φορά του χρυσού στην Αλεξάνδρεια. Φθάνοντας εκεί, οι ιθύνοντες αντελή-

φθησαν την κρισιµότητα της κατάστα-σης καθόσον το λιµάνι βρισκόταν υπόσυνεχείς επιθέσεις βοµβαρδιστικώνκαθέτου εφορµήσεως (Ju-87B Stuka),τα οποία µε τις εύστοχες βολές τουςπροκαλούσαν τον όλεθρο στα συνα-θροισµένα συµµαχικά σκάφη. Φοβού-µενος για την απώλεια του πλοίου του,ο κυβερνήτης του «Dido» πλοίαρχοςΜακ Κολ, ανέµενε το πολύτιµο φορτίοµε τις µηχανές αναµµένες και το σκά-φος έτοιµο για άµεση αναχώρηση. Η

µεταφορά του χρυσού ολοκληρώθηκε µε επιτυχία, και τοσκάφος απέπλευσε µε ταχύτητα προς την Αίγυπτο. Σύµ-φωνα µε τη µαρτυρία του Γεωργίου Μαντζαβίνου, κατά τηµεταφορά, ένα από τα κιβώτια έπεσε στο κατάστρωµα τουσκάφους µε αποτέλεσµα αυτό να γεµίσει µε χρυσές λίρες.Παρ’ όλα αυτά, στη διαδροµή αυτές βρέθηκαν όλες, ε-κτός από µία! Το καταδροµικό «Dido» έφθασε αυθηµερόν στην Αλε-

ξάνδρεια και από εκεί ο χρυσός µεταφέρθηκε για φύλα-ξη στην Τράπεζα της Αιγύπτου, στο Κάιρο. Όµως, µετά α-πό σειρά επιτυχιών του στρατάρχη Ρόµελ στην Κυρηναϊ-κή, διαφάνηκε ότι και εκεί ακόµα τα αποθεµατικά της Ελ-λάδας ήταν ανασφαλή. Το ίδιο διάστηµα, ο Γεώργιος Β΄θα άφηνε την Αίγυπτο, για να καταλήξει στο Λονδίνοµέσω Νότιας Αφρικής (η υπόλοιπη βασιλική οικογένεια–αδελφή Αικατερίνη, αδελφός Παύλος µε τη σύζυγοΦρειδερίκη και τα δύο παιδιά τους– θα έµεναν στη Νό-τια Αφρική έως το 1944). Όχι τυχαία, ο χρυσός ακολου-θεί τρόπον τινά τον βασιλιά και φθάνει στο Germiston,Transvaal της Νότιας Αφρικής όπου και αποφασίζεται οιχρυσές λίρες να µετατραπούν σε ράβδους χρυσού. Με-τά από σύντοµη αποθήκευση στην Τράπεζα της ΝότιαςΑφρικής (South Africa Reserve Bank), το φορτίο µετα-φέρθηκε στο Λονδίνο όταν κρίθηκε ότι αυτό πλέον δεναπειλείτο πλέον από τους Γερµανούς. Μετά την απελευθέρωση, όταν η ελληνική κυβέρνηση

ζήτησε την επιστροφή του ελληνικού αποθεµατικού σεχρυσό από τη Βρετανία, δέχτηκε µε έκπληξη την απά-ντηση ότι «αυτό είχε χρησιµοποιηθεί για την κάλυψη τωνεξόδων του Ελληνικού Στρατού Μέσης Ανατολής, και ό-τι το Στέµµα δεν όφειλε τίποτε στην Ελλάδα». Αξίζει νασηµειωθεί εδώ ότι από την 9η Μαρτίου του 1942, η βρε-τανική κυβέρνηση είχε υπογράψει συµφωνία µε την ελ-ληνική, σύµφωνα µε την οποία αυτή αναλάµβανε όλα ταέξοδα εξοπλισµού και διατροφής των Ελληνικών Ενό-πλων ∆υνάµεων (που τελούσαν άλλωστε υπό τις διατα-γές του βρετανικού στρατηγείου Μέσης Ανατολής). Ωςεκ τούτου, οι όποιες αιτιάσεις των Βρετανών στερούνταν

χρειάστηκαν τρεις εβδοµάδες για τηνπροετοιµασία της επιχείρησηςMercur (Ερµής), της από αέρα και

θάλασσα εισβολής της Κρήτης. Οι µάχες θα αρχίσουνστις 20 Μαΐου και θα διαρκέσουν µέχρι την 1η Ιουνίουτου 1941, οπότε σβήνουν και οι τελευταίες εστίες αντί-στασης στους εισβολείς. Η ελληνική κυβέρνηση και οβασιλιάς ακολουθούν τις χιλιάδες των νικηµένων συµ-µαχικών στρατευµάτων στην Αίγυπτο.

Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΥ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ Ήδη από τις αρχές Απριλίου, και εφόσον διαφαίνεται ηήττα της χώρας, η Τράπεζα της Ελλάδος (ΤΕ) έλαβε ε-ντολή να αρχίσει τις προετοιµασίες για να ακολουθήσειτην κυβέρνηση µε τα αποθεµατικά της προς «εδάφηπου δεν έχουν καταληφθεί». Σύµφωνα µε στοιχεία πουέχουν έρθει στη δηµοσιότητα, το ολικό φορτίο του α-ποθέµατος της Ελλάδος ανήρχετο σε 611.000 ουγκιέςχρυσού (περίπου 17,4 τόνους) σε µορφή ράβδων καιλιρών. Η εντολή για τη µεταφορά ήρθε µε την είδηση της διά-

σπασης από τους Γερµανούς της αµυντικής γραµµής Ο-λύµπου-Τεµπών. Το απόθεµα της χώρας σε χρυσό µετα-φέρθηκε µε άκρα µυστικότητα και φορτώθηκε στα αντι-τορπιλικά «Βασιλεύς Γεώργιος» και «Βασίλισσα Όλγα», ταοποία απέπλευσαν για το Ηράκλειο της Κρήτης, όπου τοπολύτιµο φορτίο θα φυλασσόταν στο τοπικό υποκατά-στηµα της ΤΕ. Η αποστολή συνοδεύτηκε από τους Βαρ-βαρέσο και Μαντζαβίνο, διοικητή και υποδιοικητή αντί-στοιχα της ΤΕ, καθώς και τρεις ανώτερους διοικητικούςυπαλλήλους. Με την έναρξη της επιχείρησης Mercur ε-λήφθη η απόφαση, ο χρυσός να µεταφερθεί στην Αίγυ-πτο. Εν µέσω επιθέσεων από βοµβαρδιστικά του εχθρού,φορτώθηκε σε ένα βοηθητικό σκάφος του ΒρετανικούΒασιλικού Ναυτικού, την κορβέτα «Salvia» (K97) µε προ-ορισµό τον κόλπο της Σούδας, όπου ανέµενε το βρετα-νικό καταδροµικό «Dido» (37) για να αναλάβει τη µετα-

20 • Στρατοί & Τακτικές - Τεύχος 3

Μηχανοκίνητη φάλαγγατης Wehrmacht διέρχεται

τον ποταµό Πηνειό.

µανοί αφήνουν ως δυνάµεις κατοχήςστην Ελλάδα το XVIII Ορεινό ΣώµαΣτρατού (5η Μεραρχία Κρήτη, 6η Με-ραρχία Αθήνα), µία µεραρχία πεζικού(164η Θεσ/νίκη και Αιγαίο) και ένα σύνταγµα πεζικού(125 Θεσ/νίκη).Τα προβλήµατα εµφανίζονται άµεσα. Οι Βούλγαροι, εάν

και είχαν υπό την κατοχή τους µόνο το 11% του ελλη-νικού πληθυσµού, η κατοχική τους ζώνη περιλάµβανεεκτάσεις όπου παραγόταν στην Ελλάδα το 40% του σιτα-ριού, το 60% της σίκαλης και το 50% των οσπρίων. Ση-µειώνεται ότι, ούτως ή άλλως, προπολεµικά η γεωργικήπαραγωγή στην Ελλάδα δεν κάλυπτε τις ανάγκες τουπληθυσµού – από τους 1.400.000 τόνους δηµητριακώνπου καταναλώνονταν, οι 400.000 καλύπτονταν µε εισα-γωγές. Παράλληλα, οι Γερµανοί επιτάσσουν για τις ανά-γκες της Wehrmacht πολλά βοοειδή και χοιροειδή (εκτόςτων αναγκών τους, δρούσαν και βάσει µελετών που α-πεδείκνυαν ότι δίαιτες βασιζόµενες σε πολύ χαµηλά πο-σοστά πρωτεϊνών, ηρεµούν τους ανθρώπους και κά-µπτουν τη διάθεση τους για αντίσταση). Την ίδια στιγµή,οι Βρετανοί επιβάλλουν ναυτικό αποκλεισµό στην Ελλά-δα, µη επιτρέποντας την παροχή της όποιας ανθρωπι-στικής βοήθειας προς τον δοκιµαζόµενο ελληνικό λαό,αποσκοπώντας στη δηµιουργία κλίµατος αντίδρασηςπρος τον κατακτητή. Το σκηνικό έχει πλέον στηθεί µένει ο δύσκολος χει-

µώνας 1940-1941 για να αρχίσει το δράµα εκατοντάδωνχιλιάδων Ελλήνων. Ο πέλεκυς πέφτει βαρύς, κυρίως στιςαστικές περιοχές. Υπολογίζεται ότι στην Αθήνα µόνο πέ-θαναν από την ασιτία περισσότεροι από 50.000 κατά τηδιάρκεια του χειµώνα του 1940-1941. Από την άνοιξητου 1941 οι Βρετανοί πείθονται να άρουν τον αποκλει-σµό, και τα πρώτα πλοία µε σιτηρά και άλλα εφόδια φθά-νουν στον Πειραιά. Αξιοσηµείωτη είναι η βοήθεια πουπροέρχεται από την Τουρκία (πρωτίστως το ελληνικόστοιχείο της Πόλης) που έφθανε στην Ελλάδα µέσω τουπλοίου της Ερυθράς Ηµισελήνου «Kurtulus», το οποίο

νοµικής βάσης. Από την άλληπλευρά όµως, και η ελληνικήκυβέρνηση (έτη 1945-1946)έβρισκε στη Βρετανία τη µόνησύµµαχο χώρα µε δυνατότηταβοήθειας για την αντιµετώπι-ση των πλείστων εσωτερικώνπροβληµάτων που αυτή αντι-µετώπιζε, σχετικά µε την απο-κατάσταση της τάξης (πολιτι-κής, κοινωνικής και οικονο-µικής) στην πρόσφατα απε-λευθερωµένη Ελλάδα. Γίνεταιλοιπόν εύκολα αντιληπτό πωςη διαπραγµατευτική θέση της χώρας ήταν µάλλον αδύ-νατη. ∆εν είναι εύκολο να υπολογιστεί τι µέρος των α-ποθεµάτων χρυσού της ΤΕ επιστράφηκε τελικά στην Ελ-λάδα. Ενδεχοµένως, κάποιες χρυσές λίρες από το αρχι-κό φορτίο να κατέληξαν στους Έλληνες αντάρτες (οι Βρε-τανοί τις µοίραζαν απλόχερα κατά τη περίοδο 1942-1943). Γεγονός είναι ότι µέρος αυτού χρησιµοποιήθηκεως ενέχυρο για την παροχή δανείου 2 εκατ. λιρών απότη Βρετανία για την πλήρωση αναγκών της πρώτης µε-ταπολεµικής ελληνικής κυβέρνησης. Πάντως, κατά τηδεκαετία του 1950, υπήρξαν αναφορές για ράβδους χρυ-σού στην ΤΕ µε τη βασιλική βρετανική σφραγίδα, γεγο-νός που υποδηλώνει ότι µέρος τουλάχιστον αυτού επι-στράφηκε. Σήµερα, το απόθεµα της Ελλάδας σε χρυσό α-νέρχεται σε περίπου 117 τόνους, µέρος των οποίων φυ-λάσσεται στο Λονδίνο (Bank of England) και στις ΗΠΑ(US Federal Reserve).

Η ΤΡΙΠΛΗ ΚΑΤΟΧΗΣτις αρχικές διακηρύξεις τους προς τον ελληνικό λαό,

οι Γερµανοί διατείνονταν ότι δεν αντιµετώπιζαν τους Έλ-ληνες εχθρικά, αλλά, αντιθέτως, σέβονταν και θαύµαζαντον ελληνικό πολιτισµό. Εξηγούσαν δε ότι βρίσκοντανστην Ελλάδα ούτως ώστε να εκδιώξουν τους Βρετανούς,για το καλό της Ευρώπης. Βέβαια, η πραγµατικότητα ήταν διαφορετική. Προκει-

µένου να εξασφαλίσει τη συµµαχία µε τη Βουλγαρία, οΧίτλερ είχε υποσχεθεί στους Βούλγαρους έξοδο προς τοΑιγαίο. Η Θράκη και µέρος της Μακεδονίας πέρασαν στηΒουλγαρία, ενώ η υπόλοιπη χώρα στον έλεγχο της Ιτα-λίας. Οι Γερµανοί κράτησαν τη Θεσσαλονίκη και τις γύ-ρω περιοχές, τα σύνορα µε την Τουρκία στον Έβρο, τηνΑττική, την Κρήτη και ορισµένα νησιά του Β. Αιγαίου(αργότερα, αυτά θα χρησιµοποιούνταν ως διαπραγµα-τευτικό χαρτί στις διαβουλεύσεις για την είσοδο τηςΤουρκίας στον πόλεµο, στην πλευρά του Άξονα). Ευρισκόµενοι στις παραµονές της επιχείρησης

Barbarossa –της επίθεσης στη Σοβιετική Ένωση– οι Γερ-

1941-1944ΚΑΤΟΧΗΣ

ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ

Ιούνιος 2010 • 21

Η κορβέτα «HMS Salvιa»,τον Μάιο του 1941 µετέφερετον ελληνικό χρυσό από το Ηράκλειο στη Σούδα.

βυθίστηκε τον Φεβρουάριο του 1942, έ-χοντας όµως ολοκληρώσει πέντε απο-στολές από την Κωνσταντινούποληστον Πειραιά. Ο Ερυθρός Σταυρός εκτί-µησε µεταπολεµικά τον συνολικό αριθ-µό θανάτων από ασιτία στην Ελλάδα σε

250.000 κατά την περίοδο 1941-1944.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η καταστροφή της οικονοµίας της χώρας τελέστηκε σε

δύο χρόνους, και δύναται να χωριστεί σε τρεις ενότητες.Η πρώτη αφορά τα χρηµατοοικονοµικά µέτρα που επέ-βαλαν οι κατακτητές µε αποτέλεσµα την καλπάζουσα αύ-ξηση του πληθωρισµού, ενώ η δεύτερη περιλαµβάνει τηνοργανωµένη «αφαίµαξη» του ορυκτού φυσικού και πα-ραγωγικού πλούτου της χώρας που διατέθηκε για τις α-νάγκες της πολεµικής τους προσπάθειας. Η τρίτη, τέλος,αφορά τη σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της παρα-γωγικής βάσης και των υποδοµών της χώρας. Σύµφωνα µε το διεθνές δίκαιο της εποχής, η χώρα η

οποία είχε κατακτηθεί όφειλε να καλύπτει τα έξοδα τουστρατού κατοχής µε δικούς της πόρους, εφόσον όµως έ-τσι δεν διαταρασσόταν ο εφοδιασµός του τοπικού πλη-θυσµού. Με απλά λόγια, οι πόροι για την κάλυψη των α-ναγκών των κατακτητών θα έπρεπε να προέρχονται απότο εγχώριο πλεόνασµα. Φυσικά, οι Γερµανοί δεν έδωσαν

καµία σηµασία στην εν λόγω διάταξη. Από την πρώτηστιγµή απαίτησαν από την κυβέρνηση των συνεργατώντην πληρωµή των αναγκών τους, που κυµάνθηκαν από1,5 σε 2 δισ. (σε σταθερές δραχµές 1939) ετησίως (έτη1941-1944), τη στιγµή που τα έσοδα του κράτους για τοίδιο διάστηµα ανήρχοντο σε 0,6, 0,7 και 0,4 δισ. δραχµές,έχοντας κατακρηµνιστεί από τα επίπεδα του 1939 (14,7δισ. δρχ). Εξάλλου, το ΑΕΠ το 1941 αντιστοιχούσε στο1/3 αυτού που η χώρα είχε προπολεµικά. Ταυτόχρονα, οι κατοχικές δυνάµεις τύπωσαν και κυ-

κλοφόρησαν δικά τους νοµίσµατα, οι Γερµανοί τα λεγό-µενα «κατοχικά» µάρκα (µε την αυθαίρετη ισοτιµία 1 µάρ-κο προς 50 δραχµές, αργότερα 1 προς 60) και οι Ιταλοί τη«µεσογειακή δραχµή» (ίση σε αξία µε το κατοχικό µάρκο).Η κυκλοφορία των νοµισµάτων αυτών περιοριζόταν ε-ντός της Ελλάδος, τα οποία στην πραγµατικότητα στε-ρούνταν οποιασδήποτε αξίας και αντικρίσµατος. Χρησι-µοποιήθηκαν παρ’ όλα αυτά ευρύτατα από τους κατακτη-τές για την «αγορά» αγαθών και υπηρεσιών. Από τους πρώτους κιόλας µήνες της Κατοχής, οι Γερ-

µανοί αφαίρεσαν, ύστερα από επιθεώρηση σε δηµόσιακαι ιδιωτικά εργοστάσια, και απέστειλαν στη Γερµανία ό,τιµηχανολογικό εξοπλισµό έκριναν χρήσιµο προς αυτούς.Σε µία περίπτωση δε (εργοστάσιο πυροµαχικών Μποδο-σάκη) αφαιρέθηκαν τα πάντα και ουσιαστικά ολόκληρηη µονάδα µετεγκαταστάθηκε στη Γερµανία. Παράλληλα,

Το ελαφρύ καταδροµικό«HMS Dido» παρέλαβε τον

ελληνικό χρυσό από τη Σούδακαι τον µετέφερε στην Αλε-

ξάνδρεια της Αιγύπτου.

22 • Στρατοί & Τακτικές - Τεύχος 3

µεγάλο µέρος των σοδειών ελαιόλαδου και σταφίδας κα-τασχέθηκαν και εστάλησαν για να καλύψουν τις ανάγκεςτου Africa Corps. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι εξορύξεις ορυ-κτών όπως ο βωξίτης, το χρώµιο και το νικέλιο απορρο-φούνταν εξ ολοκλήρου από τους Γερµανούς. Κράτος καιεργαζόµενοι έπαιρναν σε αντάλλαγµα είτε υποσχετικάπληρωµών για µετά τη λήξη του πολέµου ή κατοχικάµάρκα. Μη δυνάµενη να καλύψει τις ανάγκες που είχαν δηµι-

ουργηθεί, η κυβέρνηση των συνεργατών άρχισε να τυ-πώνει νόµισµα και να εισέρχεται στον φαύλο κύκλο τουπληθωρισµού. Κατ’ αυτό τον τρόπο, µία οκά ψωµί, από10 δρχ. που κόστιζε τον Απρίλιο του 1941, είχε διαδοχι-κό κόστος κατά την κατοχή 230 δρχ. (Ιανουάριος 1942),2.600 δρχ. (Ιούλιος 1943) και τέλος 153 εκατ. δρχ. (Σε-πτέµβριος 1944). Βέβαια, οι αµοιβές αναπροσαρµόζοντανκαι αυτές, αλλά ποτέ µε τον ίδιο ρυθµό, µε αποτέλεσµα ολαός να χάνει µέρος της αγοραστικής του δυνατότηταςκαθηµερινά. Ειδικότερα, συγκρινόµενη µε τους µισθούς,η αξία των αγαθών είχε αυξηθεί κατά 25 φορές περισ-σότερο, το 1944. Η κατάσταση επιδεινώθηκε και λόγωτου συστήµατος Clearing που ίσχυσε µεταξύ του εµπο-ρίου Ελλάδος-Γερµανίας (ένα είδος ανταλλακτικής εκκα-θάρισης). Σύµφωνα µε αυτό, οι όποιες «εξαγωγές» της

Ελλάδας σε αγαθά προς τη Γερµανία συγκρίνονταν µεαυτές της Γερµανίας προς την Ελλάδα και στο τέλος γι-νόταν εκκαθάριση του υπολοίπου. Εννοείται, ότι από αυ-τήν τη διαδικασία ευνοείτο η Γερµανία που εισήγαγε πε-ρισσότερα από όσα εξήγαγε, χωρίς την παραµικρή υπο-χρέωση τελικής εκκαθάρισης. Οι πιστώσεις αυτές προςτη Γερµανία είχαν φτάσει ήδη από τον Μάιο του 1942 τοποσό των 72 εκατ. µάρκων. Αντιµετωπίζοντας µία ενδεχόµενη κατάρρευση του συ-

στήµατος, νέας ενδηµίας και οξύτατων κοινωνικών α-ναταραχών, οι Γερµανοί στέλνουν τον Οκτώβριο του1942 τον δρ. Χέρµαν Νόιµπαχερ ως υπεύθυνο της οι-κονοµικής τους αποστολής, ενώ οι Ιταλοί τον πρέσβηΝτ’ Αγκοστίνο. Μπροστά στα τεράστια προβλήµατα, οΝόιµπαχερ αναλαµβάνει πρωτοβουλίες για την ανάσχε-ση των εξαγωγών ελληνικών προϊόντων και τη διοχέ-τευσή τους στην αγορά, επιτυγχάνοντας µερική συ-γκράτηση του πληθωρισµού και κατακόρυφη πτώση τωντιµών βασικών προϊόντων. Σε αυτό συνετέλεσε και τογεγονός της ήττας του Ρόµελ στο Ελ Αλαµέιν (τον Νο-έµβριο του 1942) που είχε ως αποτέλεσµα τη σταδιακήτου υποχώρηση προς τη Λιβύη, γεγονός το οποίο απο-κωδικοποιήθηκε ως σηµάδι που αποµάκρυνε τις πιθα-νότητες γερµανικής νίκης. Ωστόσο, την άνοιξη του 1943,

οι ανάγκες του γερµανικού στρατού κατοχής αυξήθηκανδραµατικά. Τον Μάιο οι Βρετανοί έθεσαν σε λειτουργίατην επιχείρηση Mincemeat, µε στόχο την παραπλάνησητων Γερµανών σχετικά µε την προετοιµαζόµενη απόβασητων συµµάχων στη Σικελία (επιχείρηση Husky). Οι Γερ-µανοί όντως παραπλανήθηκαν, πιστεύοντας πως η από-βαση θα γινόταν στην Ελλάδα. Αυτό είχε ως αποτέλεσµαοι τοπικές δυνάµεις τους να ενισχυθούν µε τρεις µεραρ-χίες τεθωρακισµένων (µία προήλθε από τη Γαλλία και δύοαπό το ανατολικό µέτωπο), ενώ παράλληλα δόθηκε εντο-λή να αυξηθούν τα οχυρωµατικά έργα, τα οποία χρεώθη-καν στους Έλληνες µέσω ειδικών λογαριασµών. Τον Νοέµβριο του 1943 ο Νόιµπαχερ εισηγείται και πε-

τυχαίνει τη διάθεση χρυσού µέσω του ΧρηµατιστηρίουΑθηνών και της Τράπεζας της Ελλάδος. Το ποσό, που υ-πολογίζεται σε περίπου 1 εκατ. χρυσές λίρες (κάποιοι θε-ωρούν ότι πρόκειται για µέρος του χρυσού των Εβραίωντης Θεσσαλονίκης), δεν ήταν όµως αρκετό για να ανα-τρέψει την κατάσταση. Τον Οκτώβριο του 1944, οι Γερµα-νοί, αποχωρώντας από την Ελλάδα, αφήνουν πίσω τουςένα χρηµατοοικονοµικό σύστηµα σε πλήρη διάλυση. Την ίδια στιγµή, οι καταστροφές που έχουν συντελε-

στεί στις υποδοµές είναι δραµατικές. Η χώρα έχει ου-σιαστικά γυρίσει στις αρχές του 20ού αιώνα. Σύµφωνα

1941-1944ΚΑΤΟΧΗΣΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ

Η πινακίδα που στήθηκε έξω από το χωριό Κάνδανος, αµέσως µετά την ολοκληρωτική καταστροφή του από τους Γερµανούς τον Μάιο του 1941.

Ιούνιος 2010 • 23

µε την έκθεση του Κωνστα-ντίνου ∆οξιάδη, όλα τα µε-τρίου και µεγάλου µεγέθουςλιµάνια της χώρας είχαν υ-ποστεί σηµαντικές ζηµιές, ε-νώ αυτά του Πειραιά και τηςΘεσσαλονίκης είχαν κατα-στραφεί ολοσχερώς. Ανάλο-γη εικόνα κυριαρχούσε καιστο σιδηροδροµικό δίκτυο,όπου όλες οι µεγάλες γέφυ-

ρες είχαν καταστραφεί (κατά την υπο-χώρηση των γερµανικών στρατευµά-των), καθώς και το 80% των γεφυρώνµε άνοιγµα άνω των 6 µέτρων. Επίσης,είχαν καταστραφεί όλα τα (πολιτικά καιστρατιωτικά) αεροδρόµια της χώρας, ό-πως και µεγάλο µέρος του οδικού δι-κτύου.

ΤΟ ΚΑΤΟΧΙΚΟ ∆ΑΝΕΙΟΤο εν λόγω δάνειο αποτελεί ζήτηµα που χρήζει ειδικής

µνείας, καθόσον αποτελεί ξεχωριστή και δηλωµένη απότους ίδιους τους Γερµανούς οφειλή προς την Ελλάδα. ΤονΜάρτιο του 1942, και για να καλύψουν τις διογκούµενεςσε κόστος προσπάθειές τους στη Β. Αφρική, οι Γερµανοίµαζί µε τους συµµάχους τους Ιταλούς (ερήµην της Ελλά-δος) συνυπογράφουν στη Ρώµη τριµερή (!) συµφωνία,βάσει της οποίας η Ελλάδα θα κάλυπτε έξοδα των δυνά-µεων του Άξονα, πέρα από αυτά των δυνάµεων κατοχής.Ορίστηκαν µηνιαία ποσά πληρωµών (αργότερα αναπρο-σαρµόστηκαν) αλλά και δόσεις αποπληρωµής. Η εξό-φληση του αναγκαστικού αυτού «δανείου» οριζόταν αό-ριστα κάποια στιγµή «στο µέλλον». Οι Ιταλοί πάντως, δεχόµενοι τις υποχρεώσεις τους από

τη συµφωνία του 1942, στη διάσκεψη του 1947 στο Πα-ρίσι, δέχτηκαν να πληρώσουν στην Ελλάδα ποσό 105 ε-κατ. δολαρίων ΗΠΑ. Οι ίδιοι οι Γερµανοί, µετά από σύν-θετους υπολογισµούς του οικονοµικού τους επιτελείου,κατέληξαν σε οφειλή έναντι της Ελλάδος ποσού 476 ε-κατ. γερµανικών µάρκων (η ισοτιµία του δολαρίου Αµε-ρικής προς το γερµανικό µάρκο ήταν το 1939 1 προς 2,7φτάνοντας κατά τη διάρκεια του πολέµου το 1 προς 4,2).

Έκτοτε, έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να υπολογι-στεί το µέγεθος του δανείου, σε σηµερινές τιµές, δεδο-µένου του πληθωρισµού κατά την Κατοχή αλλά και τουγεγονότος ότι το γερµανικό µάρκο (Reichsmark) έπαψενα υφίσταται µετά τη λήξη του πολέµου (1948), χωρίς νααποφασιστεί η ισοτιµία του µε το νέο µεταπολεµικό µάρ-κο (Deutsche Mark το οποίο αποσύρθηκε το 2002 µε τηνείσοδο του ευρώ). Εκ των πλέον αξιόπιστων πηγών, ο κα-θηγητής Άγγελος Αγγελόπουλος το 1945 ορίζει το χρέ-

ος από το δάνειο σε 3,5 δισ. δολάρια ΗΠΑ σε τιµές 1944.Σε σηµερινές αξίες αυτό υπολογίζεται περί τα 20 δισ. ευ-ρώ. Πάντως, ακόµα και εάν δεχόταν κανείς µόνο τα στοι-χεία των Γερµανών, µετατρέποντας τα γερµανικά µάρκασε δολάρια του 1944, τα αποπληθώριζε (ένα δολάριο του1944 θα άξιζε σήµερα περίπου 12 δολάρια) και ακολού-θως υπολόγιζε επιβολή (ελάχιστου) τόκου της τάξεως του3% στο ποσό του δανείου, το ύψος της καταβολής προςτην ελληνική πλευρά σήµερα, θα υπερέβαινε τα 10 δισ.δολάρια ΗΠΑ.

ΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΠΟΛΕΜΟΥ Ο τρόπος µε τον οποίο θα αντιµετωπιζόταν ο ελληνικός

λαός από τους Γερµανούς διαφάνηκε από πολύ νωρίς. Ε-άν και το σύνολο των Ελλήνων στρατιωτών που αιχµα-λωτίστηκαν κατά τη διάρκεια των µαχών απελευθερώθη-κε (µε διαταγή του Χίτλερ), ο άµαχος πληθυσµός έτυχεπολύ χειρότερης αντιµετώπισης. Το πρώτο δείγµα της α-γριότητας των Γερµανών δίνεται ήδη κατά την κατάληψητης Κρήτης, όταν κάτοικοι από το χωριό Κάνδανος στή-νουν ενέδρα σε γερµανικό απόσπασµα αναγνώρισης καιτο εξολοθρεύουν. Οι Γερµανοί στέλνουν ενισχύσεις καικατά τη µάχη που επακολούθησε όσοι Κρητικοί δεν εί-χαν σκοτωθεί πιάστηκαν αιχµάλωτοι. Αφού οι Γερµανοίέµαθαν από ποιο χωριό, προέρχονταν τους εκτέλεσαν.Ακολούθως, κατευθύνθηκαν προς το χωριό και, αφούφόνευσαν όλους τους κατοίκους (περίπου 300 άνδρες,γυναίκες και παιδιά), το ξεθεµελίωσαν. Άφησαν δε πίσωτους µία πινακίδα (σε ελληνικά και γερµανικά) όπου ξε-κινούσε µε τη φράση «εδώ υπήρχε η Κάνδανος». Την τύχη αυτή θα είχαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής

περί τα 1.700 χωριά και κωµοπόλεις, ενώ άλλα τόσα θαυποστούν σηµαντικές ζηµιές. Υπολογίζεται ότι περισσότερα από 400.000 κτίσµατα κα-

ταστράφηκαν από τους κατακτητές στο διάστηµα 1941-1944. Οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές είναι εξίσου βα-ριές. Οι απώλειες σε στρατιώτες από τις πολεµικές επι-χειρήσεις (µέχρι τον Μάιο του 1941) ανέρχονται σε πε-ρίπου 13.000. Σε αυτούς κατά την Κατοχή προστίθενται20.000 νεκροί, µέλη της Εθνικής Αντίστασης, 56.000 ά-µαχοι εκτελεσθέντες αλλά και 100.000 αιχµάλωτοι πουπέθαναν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Βαρύ τίµηµαπλήρωσε επίσης ο Ελληνικός Στρατός κατά τις επιχειρή-σεις στη Β. Αφρική και στην Ιταλία, αλλά και τα πληρώ-µατα του Εµπορικού Ναυτικού (οι απώλειες του οποίου έ-φτασαν το 80%). Εάν συµπεριληφθούν και οι απώλειες από το λιµό και

τις ασθένειες, το ελληνικό κράτος απώλεσε περίπου το10% του πληθυσµού του από το 1940 έως το 1944, χω-ρίς να ληφθεί υπόψη και η µείωση από την υπογεννη-τικότητα, εξαιτίας των δυσµενών συνθηκών που επι-κρατούσαν.

24 • Στρατοί & Τακτικές - Τεύχος 3

Ο στρατηγός ΓεώργιοςΤσολάκογλου: Συνθηκολό-

γησε µε τους κατακτητέςκαι διετέλεσε πρωθυπουρ-

γός της κυβέρνησης συνερ-γατών έως τον Νοέµβριο

του 1942. Καταδικάστηκεσε θάνατο το 1945, αλλά η

ποινή του µετετράπη σεισόβια κάθειρξη. Πέθανεαπό λευχαιµία το 1948.

ΟΙ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ∆ΙΚΑΙΩΣΗΉδη από την ∆ιάσκεψη Ειρήνης στο Παρίσι που υπε-

γράφη τον Φεβρουάριο του 1947, η ελληνική κυβέρνη-ση καταθέτει υποµνήµατα για την απαίτηση: ΠολεµικώνΕπανορθώσεων (για φθορές των υποδοµών, και ζηµιέςτου ∆ηµοσίου), της αποπληρωµής του «κατοχικού δανεί-ου» και αποζηµιώσεων (για απώλεια ζωής και φθορές ι-διωτικής περιουσίας). Μόνο για τις πολεµικές επανορ-θώσεις, η ∆ιάσκεψη αποφασίζει ως οφειλή της Γερµανίαςπρος την Ελλάδα το ποσό των 7,1 δισ. δολαρίων ΗΠΑ.Πρόκειται για κλάσµα του κόστους ανασυγκρότησης τηςχώρας και ποσό που σαφώς ήταν µικρότερο από τις δί-καιες απαιτήσεις της Ελλάδας (το σύνολο των απαιτήσε-ων της ελληνικής κυβέρνησης για τους τρεις κατακτητέςέφτανε τα 17 δισ. δολάρια ΗΠΑ). Η Ελλάς όµως δεν θα έ-παιρνε πίσω ούτε και το ποσό αυτό µε το οποίο συµβιβά-στηκε. Από το 1947 διαφαίνεται ήδη το ψυχροπολεµικόσκηνικό που θα επικρατήσει στην Ευρώπη για τα επόµε-να 45 χρόνια. Από τους «συµµάχους» της Ελλάδας, η Σο-βιετική Ένωση είναι ήδη εχθρικά διακείµενη προς τηνελληνική κυβέρνηση (υποστηρίζει εξάλλου τον ∆ΣΕ), ηδε Βρετανία έχει πλέον αποδεχτεί το πέρασµα της χώραςστη σφαίρα επιρροής των ΗΠΑ, οπότε αδιαφορεί. Οι ΗΠΑ όµως, διαπιστώνουν ότι η νικηµένη Γερµανία

θα τους είναι ένας χρήσιµος σύµµαχος ενάντια στη Σο-βιετική Ένωση. Αποφασίζεται, λοιπόν, το 1953 µεταξύτων τεσσάρων νικητών του πολέµου, η αναστολή της ε-πιβολής των επανορθώσεων της Γερµανίας έως ότου υ-πογραφεί η «τελική συµφωνία ειρήνης». Έτσι η χώρα θα αρκεστεί στο να παραλάβει από τη Γερ-

µανία κάποιο µηχανολογικό εξοπλισµό αµφιβόλου ποι-ότητος (είχε προηγηθεί η µεγάλη αρπαγή γερµανικώνµηχανηµάτων, σχεδίων και επιστηµόνων από ΗΠΑ, Σο-βιετική Ένωση και Βρετανία) καθώς και 115 εκατ. µάρκατο 1960, βάσει συµφωνίας µε τη γερµανική κυβέρνησηγια αποζηµίωση θυµάτων φυλετικών διακρίσεων. Σηµει-ώνεται ότι η συµφωνία αυτή (που άπτεται των αποζη-µιώσεων και όχι των επανορθώσεων) δεν αποκλείει κα-νέναν Έλληνα πολίτη από το να διεκδικήσει τις δικέςτου αποζηµιώσεις. Με απλά λόγια, η Ελλάς δεν έλαβε τί-ποτα από τη Γερµανία. Κατά τις επόµενες δεκαετίες, κά-ποιες ελληνικές κυβερνήσεις επανέφεραν το θέµα στοπροσκήνιο χωρίς καµία επιτυχία. Οι Γερµανοί άλλοτεπροέβαλαν ψευδείς ή ατυχείς ισχυρισµούς (αναφέρθη-καν µέχρι και µυστικά πρωτόκολλα σε ελληνογερµανι-κές συµφωνίες) ή αναφέρονταν σε ποσά που έχουν δο-θεί από αυτούς στην Ελλάδα (µέσω της Ευρωπαϊκή Έ-νωσης) και στην παροχή δωρεάν στρατιωτικής βοήθειας(αναφέρονται σε οπλικά συστήµατα που στέλνονταν στηνΕλλάδα, κατόπιν απόσυρσής τους από τις γερµανικές έ-νοπλες δυνάµεις). Φυσικά, σε αυτή την περίπτωση, κά-ποιος θα έπρεπε να είχε ενηµερώσει την Ελλάδα ότι η ό-

ποια βοήθεια κάλυπτε ουσιαστικά χρέη της Γερµανίαςπρος αυτήν. Παρ’ όλα αυτά, µε την επανένωση των Γερ-µανιών µπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι πλέον πλη-ρούται ο όρος «της τελικής συµφωνίας ειρήνης». Οι Γερ-µανοί δεν µπορούν πλέον να χρησιµοποιήσουν κανέναεπιχείρηµα, ούτε και αυτό της παραγραφής. Υπενθυµί-ζεται ότι η ελληνική κυβέρνηση µε ρηµατική της ανα-κοίνωση τον Νοέµβριο του 1995 (κυριολεκτικά την τε-λευταία στιγµή πριν από την εκπνοή της σχετικής προ-θεσµίας) κάλεσε τη Γερµανία σε διαπραγµατεύσεις γιατην πληρωµή των απαιτήσεων της Ελλάδας, συµπερι-λαµβανοµένου και του κατοχικού δανείου.

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑΕίναι ευρέως γνωστό ότι το δίκαιο του αδυνάτου διαφέ-

ρει από αυτό του δυνατού και αυτό δεν ισχύει µόνο για τιςσχέσεις µας µε τη Γερµανία. Η αδυναµία όµως της Ελλά-δος δεν σχετίζεται µε το µέγεθος του κράτους, αλλά µε τιςδυσµενείς συνθήκες που επικρατούσαν τότε, και, δυστυ-χώς µε άλλη µορφή επικρατούν και σήµερα. Οι ελληνικέςκυβερνήσεις αδράνησαν να ανασύρουν το θέµα των α-παιτήσεων από τη Γερµανία στον κατάλληλο χρόνο, καιφυσικά δεν µιλάµε για το 1947 που η Ελλάδα ήταν ένακατεστραµµένο κράτος και είχε να αντιµετωπίσει –όχι τυ-χαία– έναν εµφύλιο πόλεµο. Τότε από τη ∆ιάσκεψη έφυ-γε µε πολύ λίγα και χωρίς τη Β. Ήπειρο. Στις επόµενες ό-µως δεκαετίες που ακολούθησαν θα µπορούσε να είχε εκ-κινήσει τη διαδικασία από θέση ισχύος και όχι να περι-µένει την εκπνοή της σχετικής προθεσµίας το 1995 ή τηνοικονοµική κρίση του 2010 που την καθιστούν όµηρο τό-σο της Γερµανίας όσων και των άλλων ισχυρών της Ευ-ρώπης σε οικονοµικό επίπεδο. Σε κάθε όµως περίπτωση,θα πρέπει να υπενθυµίσουµε, τόσο στη γερµανική πλευ-ρά όσο και στους Ευρωπαίους εταίρους µας, ότι η Ελλάδαζητά από τη Γερµανία το αυτονόητο, το οποίο επικεντρώ-νεται στο ότι είναι υποχρέωση ενός κράτους να τηρεί τιςυποχρεώσεις που έχει αναλάβει προς άλλα κράτη, µέσωδιεθνών συνθηκών και συµφωνιών.

Ιούνιος 2010 • 25

1941-1944ΚΑΤΟΧΗΣΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΆΆγγγγεελλοουυ ΑΑγγγγεελλόόπποουυλλοουυ,, ΤΤοο ΟΟιικκοοννοοµµιικκόό ΠΠρρόόββλληηµµαα ττηηςς ΕΕλλλλάάδδοοςς,, Εκδόσεις Παπαζή-ση, 1945ΗΗλλίίαα ΒΒεεννέέζζηη,, ΧΧρροοννιικκόό ττηηςς ΤΤρράάππεεζζααςς ττηηςς ΕΕλλλλάάδδοοςς,, Έκδοση ΤΕ, 1955ΠΠααννααγγιιώώττηη ∆∆εερρττιιλλήή,, ΑΑρριιθθµµοοίί κκααιι ΚΚεείίµµεενναα ττωωνν ΕΕξξόόδδωωνν ΚΚααττοοχχήήςς κκααιι ηη ΑΑξξιιώώσσιιςς ττηηςςΕΕλλλλάάδδοοςς,, Αρχείο Οικονοµικών και Κοινωνικών Επιστηµών, 1964ΚΚωωννσσττααννττίίννοουυ ∆∆οοξξιιάάδδηη,, ΘΘυυσσίίεεςς ττηηςς ΕΕλλλλάάδδοοςς,, ΑΑιιττήήµµαατταα κκααιι ΕΕππααννοορρθθώώσσεειιςς σσττοονν ΒΒ΄ΠΠααγγκκόόσσµµιιοο ΠΠόόλλεεµµοο,, Έκδοση Υπουργείου Ανοικοδοµήσεως, 1947ΠΠααννααγγιιώώττηη ΚΚααννεελλλλόόπποουυλλοουυ,, ΗΗµµεερροολλόόγγιιοο ΚΚααττοοχχήήςς,, ΕΕκκδδόόσσεειιςς ΕΕσσττίίαα,, 22000033 ΓΓεεωωρργγίίοουυ ΚΚωωσσττήή,, ΣΣττηηνν ΚΚοορρυυφφήή ττηηςς ∆∆όόξξααςς,, Εκδόσεις ∆ρόµων, 2007ΓΓεεωωρργγίίοουυ ΖΖααββάάκκοουυ,, ΗΗ ππεείίνναα σσττηηνν ΕΕλλλλάάδδαα ττηηςς ΚΚααττοοχχήήςς,, Περιοδικό Ιστορία Εικονο-γραφηµένη, τ. Οκτωβρίου 2003ΣΣυυλλλλοογγιικκόό ΈΈρργγοο,, ΗΗ ΜΜααύύρρηη ΒΒίίββλλοοςς ττηηςς ΚΚααττοοχχήήςς,, Έκδοση του Εθνικού Συµβουλίουγια τη διεκδίκηση των οφειλών της Γερµανίας προς την Ελλάδα, 2006 HHeerrmmaann FFlleeiisscchheerr,, ΣΣττέέµµµµαα κκααιι ΣΣββάάσσττιικκαα,, ηη ΕΕλλλλάάδδαα ττηηςς ΚΚααττοοχχήήςς κκααιι ττηηςς ΑΑννττίίσστταα--σσηηςς,, Εκδόσεις Παπαζήση, 1995MMaarrkk MMaazzoowweerr,, ΣΣττηηνν ΕΕλλλλάάδδαα ττοουυ ΧΧίίττλλεερρ,, ηη εεµµππεειιρρίίαα ττηηςς ΚΚααττοοχχήήςς,, Εκδόσεις Αλε-ξάνδρεια, 1994CChhrriiss WWooooddhhoouussee,, TThhee SSttrruuggggllee ffoorr GGrreeeeccee,, Hart-Davis, 1976