Κεφάλαιο 1

Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι

1.1. Η απαρχή της φιλοσοφίας

Εισαγωγικά στοιχεία

Προσωκρατικοί είναι οι φιλόσοφοι που έζησαν πριν από τον Σωκράτη ή

παράλληλα με αυτόν αλλά αντικείμενο του στοχασμού τους ήταν η φύση και όχι ο

άνθρωπος.

Η προσωκρατική φιλοσοφία ξεκινά τον 6ο αιώνα στην Ιωνία αλλά και στην

Κάτω Ιταλία. Μόνο μετά τα μέσα του 5ου αιώνα έφτασε η νέα σκέψη στην κυρίως

Ελλάδα, με τη μοναδική εξαίρεση της Θράκης. Οι παράγοντες για την ανάπτυξη της

φιλοσοφίας στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου είναι πολλοί και ποικίλοι

(οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτικοί).

Πρόβλημα παρουσιάζουν οι πηγές σχετικά με την προσωκρατική φιλοσοφία.

Σχεδόν ολόκληρη σώζεται μόνο σε αποσπάσματα, κατά λέξη παραθέματα,

ενσωματωμένα σε κείμενα μεταγενέστερων αρχαίων φιλοσόφων, όπως ο Πλάτων, ο

Αριστοτέλης κλπ. Πρόβλημα επίσης παρουσιάζει η γνησιότητα των αποσπασμάτων

αλλά και η γλώσσα στην οποία μας παραδόθηκαν.

Για τη ζωή των προσωκρατικών φιλοσόφων έχουμε διάσπαρτες πληροφορίες

από άλλες πηγές (έμμεση παράδοση) και από την λεγόμενη δοξογραφική παράδοση,

τα συμπιλήματα των γνωμών (δοξών) της φυσικής φιλοσοφίας των προσωκρατικών.

Τα σχόλια που βρίσκουμε πλάι στα παραθέματα και τις δόξες δεν είναι παρά

σχολιασμοί ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις πεποιθήσεις του συγγραφέα, ο

οποίος τα αναφέρει.

1.1.1. Ο προφιλοσοφικός στοχασμός

Οι πρώτοι πρόδρομοι των Προσωκρατικών είναι ο Όμηρος και ο Ησίοδος. Οι

αντιλήψεις τους είναι απλοϊκές, ενώ ο Ησίοδος παρουσιάζει μια τακτοποιημένη

κοσμογονία από τια απαρχές ως την κυριαρχία του Δία, την τάξη σύμφωνα με την

1

δικαιοσύνη (δίκη). Παρόμοιες θεογονίες έγραψαν αργότερα κατά τον 6ο αιώνα ο

Φερεκύδης από τη Σύρο και οι Ορφικοί, που έδιναν έμφαση στην μεταθανάτια ζωή.

Οι στοχαστές αυτοί έθεσαν τα πρώτα ψήγματα αλλά δεν είναι φιλόσοφοι καθώς

λείπει από τη σκέψη τους το επιχείρημα και η συγκρότηση ενιαίου συστήματος.

Ανάλογου είδους είναι και οι επιρροές από την αιγυπτιακή ή τις ανατολικές

παραδόσεις: μπορεί να τις έλαβαν υπόψη τους οι Έλληνες, αλλά η κατεργασία του

υλικού έγινε με εντελώς διαφορετικό τρόπο.

1.1.2. Τα φιλοσοφικά ερωτήματα

Οι Προσωκρατικοί έθεσαν τα ερωτήματα για τη δημιουργία του κόσμου

(κοσμογονία) και για την υφή και λειτουργία του κόσμου (κοσμολογία). Με αυτό

τον τρόπο αναζητούν απαντήσεις τόσο για την άμεση πραγματικότητα όσο και για

την πραγματικότητα που δεν είναι προσιτή στις αισθήσεις.

Ασχολήθηκαν εκτός από την φυσική φιλοσοφία (φυσικοί ή φυσιολόγοι

φιλόσοφοι), με τη μετεωρολογία, την ζωολογία, την βοτανική, την ανθρωπογονία,

την ιατρική, αλλά και ερωτήματα σχετικά με τον θάνατο και το πεπερασμένο του

ανθρώπου. Η πολιτική θεωρία τους και η ηθική δεν είναι σημαντική αλλά υπήρξε

τμήμα της σκέψης τους.

Η προσωκρατική σκέψη θεωρείται ότι σηματοδοτεί το πέρασμα από τον μύθο

στον λόγο, δηλαδή:

α) αντί για μύθους που εξηγούν την πραγματικότητα διατυπώνεται -

επωνύμως- συγκεκριμένη θεωρία,

β) την ορθότητα της θεωρίας εγγυώνται τα επιχειρήματα που

παρουσιάζονται και όχι η παράδοση,

Το γεγονός ότι τα επιχειρήματα τους σήμερα είναι άτοπα, παρωχημένα ή

παράλογα δεν τους αφαιρεί την αξία τους για την εποχή που διατυπώθηκαν, ούτε

μειώνεται η αξία τους από την παραστατικότητα των επιχειρημάτων, καθώς το

βασικό παραμένει η αφηρημένη-απρόσωπη έκφραση αφηρημένων εννοιών.

Τα λάθη της θεωρίας των προσωκρατικών, δεν αναιρούν τον επιστημονικό-

ορθολογικό χαρακτήρα της σκέψης τους, καθώς προηγουμένως δεν υπήρχαν οι

ανάλογες έννοιες ούτε και είχε αναπτυχθεί -και στην εποχή τους ακόμα- η

πειραματική φυσική.

2

Στην προσωκρατική σκέψη ενυπάρχει θεολογικός χαρακτήρας αλλά αυτός

δεν αφαιρεί από τις θεωρίες τους την επιστημονικότητα και τη συγκρότησή της.

Πολύ συχνή μάλιστα είναι η κριτική των παραδεδομένων θρησκευτικών αντιλήψεων.

1.1.3. Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης

Θαλής

Ζει τον 6ο αιώνα και έχει παραδοθεί έργο του Ναυτική Αστρολογία, αν και ο

ίδιος φαίνεται να μην έγραψε τίποτα. Στο έργο του βασικό στοιχείο είναι το νερό.

Ο Θαλής πίστευε ότι η γη επιπλέει πάνω στο νερό, που απηχεί ανάλογες

ομηρικές και βαβυλωνιακές επιρροές.

Με την άποψη ότι βασική αρχή του κόσμου ο Θαλής υποστηρίζει ότι το νερό

είτε μπορεί να είναι η αρχή των πάντων είτε ότι όλα τα πράγματα αποτελούνται από

νερό. Το σημαντικό είναι ότι το νερό δεν είναι πλέον θεότητα αλλά ένα φυσικό

σώμα.

Ο Θαλής εισάγει τον υλοζωισμό. Ο υλοζωισμός υποστηρίζει ότι τα πάντα

έχουν ψυχή, ότι το υλικό σώμα είναι ενότητα ύλης και ενέργειας. Ο Θαλής πιστεύει

ότι ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς, πράγμα που πιστοποιείται από την κίνηση. Εκείνη

την εποχή, η ψυχή και η κίνηση θεωρούνταν ως αποδείξεις ζωής.

Ο Θαλής είναι ο πρώτος φιλόσοφος, παρότι του έχουν αρνηθεί συχνά αυτήν την

ιδιότητα, επειδή κατάφερε να αναγάγει τα κοσμικά φαινόμενα σε μια ενιαία και

απρόσωπη αρχή.

Αναξίμανδρος

Θεωρείται ο συγγραφέας του πρώτου πεζού φιλοσοφικού έργου, του Περί

Φύσεως (αν η παράδοση είναι σωστή). Βασική έννοιά του είναι το άπειρον, είτε ως

αυτό που δεν έχει όρια (α+πέρας) είτε ως αδιαπέραστο (α+περάω-ώ). Η μια ερμηνεία

δεν αναιρεί την άλλη και φαίνεται να εννοεί ως πρωταρχική ουσία μια ουσία

ακαθόριστη και απεριόριστη χρονικά και τοπικά. Στο άπειρον έδωσε θεϊκές ιδιότητες,

όπως πχ την αφθαρσία και την αθανασία.

Η κοσμογονία του Αναξίμανδρου θεωρεί ότι από το άπειρον ξεχώρισε κάτι, που

σχημάτισε τη φλόγα και τον νεφελώδη αέρα. Στον πυρήνα του νεφελώματος

3

σχηματίστηκε η γη και από την έκρηξη της φλόγας σχηματίστηκαν ο ήλιος, η σελήνη

και τα άλλα ουράνια σώματα.

Η κοσμολογία του Αναξίμανδρου υποστηρίζει ότι η γη είναι κυλινδρική κι ότι

ζούμε στην επάνω επιφάνειά του κυλίνδρου. Η γη βρίσκεται στο κέντρο του

σύμπαντος, ισαπέχει από τα άκρα του και λόγω εξισορρόπησης από την κεντρική της

θέση, δε στηρίζεται πουθενά. Η ύπαρξη στεριάς δικαιολογείται από την αποξήρανση

που έφερε σε μερικά σημεία της ο ήλιος, τα οποία όμως δεν αποκλείεται μελλοντικά

να κατακλυστούν ξανά από νερό.

Η ζωή εμφανίστηκε στο υγρό στοιχείο χάρη στην ηλιακή θερμότητα με

αυτόματη γένεση (χωρίς να προϋπάρχει κάτι). Τα πρώτα όντα ήταν ιχθυόμορφα, τα

οποία διαμορφώθηκαν με την πάροδο του χρόνου ανάλογα με τις συνθήκες στις

οποίες έζησαν. Ο άνθρωπος εμφανίζεται τελευταίος στην εξελικτική αλυσίδα

(σπέρματα της εξελικτικής θεωρίας των νεωτέρων χρόνων).

Για τον Αναξίμανδρο στον κόσμο υπάρχει μια συνεχής εναλλαγή δυνάμεων,

αναφερόμενος σε εποχιακές και μακροαλλαγές κι όχι εναλλαγή κόσμου και χάους,

όπως υπέθεσαν οι περισσότεροι. Χρησιμοποιεί για την περιγραφή της διαδικασίας μια

εικόνα από την ανθρώπινη κοινωνία, ότι για την αποκατάσταση της ισορροπίας

χρειάζεται "επανόρθωση της αδικίας". Εδώ βλέπουμε την πρώτη διατύπωση της

αρχής της αιτιότητας και την αντίληψη ότι ο κόσμος κυβερνάται με κανόνες και τάξη.

Η συνθετότητα της σκέψης του κάνει πολλούς μελετητές να τον θεωρούν ως

τον γενάρχη της ελληνικής φιλοσοφίας.

Αναξιμένης

Ο Αναξιμένης έζησε και έδρασε στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα.

Πρωταρχική ύλη της κοσμολογίας του είναι ο αήρ, ουσία μία και μοναδική και

άπειρη (ανεξάντλητη πηγή του γίγνεσθαι), από την οποία σχηματίζονται τα σώματα

με την πύκνωση και την αραίωση (και συνεπώς τίποτα δε μπορεί να είναι

διαφορετικό ή αντίθετο στον αέρα). Ως αήρ ορίζεται ο αόρατος ατμοσφαιρικός αέρας.

Βασική προϋπόθεση της δημιουργίας είναι η συνεχής κινητικότητα του αέρα, όπου

συνεχίζει την αντίληψη του Θαλή, ότι η ύλη είναι ζωντανή και κινείται (υλοζωισμός).

Ο αήρ ως πρωταρχική αρχή του κόσμου μπορεί να συνδέεται με την

καθημερινή εμπειρία αλλά βασικότερος παράγοντας είναι το γεγονός ότι ο

Αναξιμένης ταύτιζε τον αέρα με την ψυχή. Χρησιμοποιεί ως συνώνυμες τις λέξεις

4

αήρ και πνεύμα. Το πνεύμα (πνοή) συνδέεται με την λειτουργία της αναπνοής και με

την διατήρηση της ανθρώπινης ζωής. Είναι η πρώτη ψυχολογική θέση που

γνωρίζουμε και παραπέμπει στην αρχαϊκή, αν όχι στην προ-λογική, σκέψη και δείχνει

ότι ο Αναξιμένης αντιλαμβανόταν ως ενιαίο όλο τον κόσμο και τον άνθρωπο.

Στην κοσμογονία του υποστήριζε ότι η Γη σχηματίστηκε από την πύκνωση του

αέρα, ότι στηρίζεται σε αυτόν και ότι είναι πλατιά, επίπεδη και αβαθής. Η πύκνωση

και αραίωση του αέρα δημιουργεί και τα άλλα ουράνια σώματα αλλά και τα

μετεωρολογικά φαινόμενα, πλην των σεισμών.

Ο Αναξιμένης καταφέρνει να δώσει απάντηση συγκροτημένη σε ενιαίο

σύστημα και σε επίπεδο κοσμολογίας και σε επίπεδο κοσμογονίας. Είναι το πρώτο

μονιστικό εξηγητικό σύστημα της φιλοσοφίας, εφόσον ακόμα οι έννοιες ύλη και

δύναμη δεν έχουν διαχωριστεί, όπως θα γίνει αργότερα με τον Αριστοτέλη.

1.1.4. Πυθαγόρας και Πυθαγόρειοι

Ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στα μέσα του 6ου αιώνα στη Σάμο αλλά

μετανάστευσε στην Κάτω Ιταλία, όπου ίδρυσε μια ηθικοθρησκευτική κοινότητα-

αδελφότητα (εταιρεία) φιλοσοφικών και πολιτικών ενδιαφερόντων. Η εταιρεία

συμπεριλάμβανε την ασκητική κοινοβιακή ζωή βάσει συγκεκριμένων κανόνων, που

μεταδίδονταν προφορικά (ακούσματα) και τα μέλη αναγνωρίζονταν μεταξύ τους με

ιδιαίτερες κινήσεις (σύμβολα). Ο Πυθαγόρας δεν έγραψε τίποτα, η διδασκαλία του

μεταδιδόταν προφορικά με αυστηρή εχεμύθεια και είχε κύρος θέσφατου. Μόνο

αργότερα καταγράφηκαν πτυχές της θεωρίας του. Ο ίδιος θεωρούνταν εξαιρετικά

ιδιόρρυθμος, προφήτης, φιλόσοφος ή και απατεώνας.

Βασικά σημεία της διδασκαλίας του φαίνεται ότι ήταν η αθανασία της ψυχής

και η μετενσάρκωση. Η ανθρώπινη ψυχή μετά τον θάνατο δε χάνεται αλλά

μεταφέρεται σε άλλα ζώα και τελικά απελευθερώνεται από τα γήινα δεσμά. Η

αντίληψη αυτή είναι νέα αλλά όχι μοναδική στην ελληνική σκέψη, επειδή ανάλογες

βρίσκουμε στα Ελευσίνια Μυστήρια και στους Ορφικούς.

Η μετενσάρκωση δε συμβαίνει τυχαία, αλλά μετά από κρίση της επίγειας ζωής

του κάθε ανθρώπου, εξ ου και η πυθαγόρεια ηθική επέβαλλε αυστηρούς κανόνες

καθημερινής ζωής και έναν έντονο αντιγδονισμό που έφτανε στον πουριτανισμό.

Ο φυσικός κόσμος υποστήριζαν οι Πυθαγόρειοι ότι εντασσόταν μέσα σε ένα

πλήθος μυστικών και ακατάληπτων δυνάμεων, που γίνονταν κατανοητές μέσα από

5

συμβολισμούς και παραστάσεις. Κάθε έμψυχο ον ήταν συγγενές με τα άλλα,

αντίληψη στην οποία βασιζόταν και η ίδια η μετενσάρκωση.

Όλες αυτές οι θέσεις του πρώιμου πυθαγορισμού, παρουσιάζουν τον

πυθαγορισμό ως αίρεση. Ουσιαστικά μέσα στον πυθαγορισμό βρίσκουμε δυο μεγάλες

τάσεις, τους ακουσματικούς, αυτούς που τηρούσαν αυστηρά τα ακούσματα, και τους

μαθηματικούς, αυτούς που ασχολούνταν με την επιστήμη στα πλαίσια του

πυθαγορισμού. Για τον πυθαγορισμό μεγάλη σημασία έχουν οι αριθμοί και ειδικά ο

αριθμός 10, ως άθροισμα των τεσσάρων πρώτων ακεραίων (τετρακτύς), που είχε και

κεντρική σημασία για την αρμονία και την τάξη του κόσμου.

Ο σημαντικότερος πυθαγόρειος φιλόσοφος ήταν ο Φιλόλαος ο Κροτωνιάτης,

του οποίου σώζονται αρκετά αποσπάσματα. Ο αριθμός είναι η βάση της κατανόησης

του κόσμου, γιατί αν αυτός δε μπορεί να μετρηθεί, τότε δε μπορεί να γίνει γνωστός

και κατανοητός. Ο κόσμος αποτελείται από περαίνοντα και άπειρα, άρτιους και

περιττούς αριθμούς, οι οποίοι έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους και αποτελούν τη

ρίζα κάθε αντίθεσης στο σύμπαν.

Ο Φιλόλαος απέρριψε τον γεωκεντρισμό των Ιώνων φυσικών φιλοσόφων, κι

έγινε προάγγελος της κοπερνίκειας επανάστασης. Στο κέντρο του σύμπαντος υπάρχει

μια φωτιά (εστία του παντός) και γύρω περιστρέφεται η γη.

Η ίδια η ανθρώπινη ψυχή έγινε ένας αριθμητικός λόγος, ενώ ως προς την

αθανασία της προστέθηκαν κι άλλα επιχειρήματα, όπως η συνεχής κίνησή της αφ'

εαυτού, όπως η κίνηση των ουρανίων σωμάτων.

Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι όπως ο Αρχύτας ο Ταραντίνος διέπρεψαν στα

μαθηματικά, τα οποία συνέδεσαν όχι μόνο με τον φυσικό κόσμο αλλά και με τις

ανθρώπινες-κοινωνικές σχέσεις.

1.1.5. Ξενοφάνης

Έζησε και έδρασε στο β' μισό του 6ου αιώνα και στο β' μισό του 5ου. Το

έργο του σώζεται σε εκτενή έμμετρα αποσπάσματα, τα οποία απήγγειλε ο ίδιος.

Η φυσική θεωρία του υποστηρίζει ότι ο κόσμος αποτελείται από νερό και γη,

με προτεραιότητα στο υγρό στοιχείο. Ο κόσμος όμως μετασχηματίζεται από νερό σε

γη και αντίστροφα. Η ζωή ξεκίνησε από τη λάσπη, όπως δείχνουν τα απολιθώματα.

6

Ο Ξενοφάνης αμφισβήτησε την βεβαιότητα της ανθρώπινης γνώσης,

θεωρώντας τη πεπερασμένη και ότι η αλήθεια δεν είναι εφικτή. Εισήγαγε την έννοια

της προόδου μέσα από την διαρκή αναζήτηση της γνώσης.

Σημαντικό στοιχείο της θεωρίας του είναι ότι άσκησε κριτική στις αντιλήψεις

περί θεού. Πίστευε ότι στα αρχαϊκά έπη, οι θεοί παρουσιάζονται ως ανήθικοι και ως

ανθρωπόμορφοι. Διείδε ότι οι θεοί αποκτούν σε κάθε φυλή διαφορετικά

χαρακτηριστικά, ενώ και τα ζώα θα προχωρούσαν, αν μπορούσαν, στη σύλληψη των

θεών με δικά τους χαρακτηριστικά. Προτείνει τον μονοθεϊσμό στο θείο, με έναν θεό,

όμοιο με τον άνθρωπο στο σώμα και στο πνεύμα, ακίνητο που κινεί ο ίδιος τα πάντα

με το νου του. Ο θεός δε φέρει ανθρώπινα γνωρίσματα και είναι ενσώματος.

Η θεολογία του Ξενοφάνη ώθησε σε διαφορετικές ερμηνείες της σκέψης του. Ο

Πλάτων και ο Αριστοτέλης τον θεώρησαν, μαζί με τον Παρμενίδη, ως ιδρυτές της

θεωρίας του ενός. Ο Θεόφραστος ταύτισε λανθασμένα ταύτισε τον θεό με τον

κόσμο, εφόσον ο κόσμος κινείται ενώ ο θεός όχι. Άλλοι είδαν την απομυθοποίηση

του παραδοσιακού ελληνικού πανθέου και στην σύνδεση με την πρωταρχική ουσία

του κόσμου, που διαπερνά τα πάντα, όπως την διατύπωσαν οι Μιλήσιοι, και στην

μετέπειτα εξέλιξη της στην αριστοτελική θεωρία ως το πρώτον κινουν ακίνητον.

1.2. Η ακμή της προσωκρατικής φιλοσοφίας

1.2.1. Ηράκλειτος

Ο Ηράκλειτος έζησε στην Ιωνία στις αρχές του 5ου αιώνα, την εποχή της

ανάπτυξης της ατομικότητας, και γι' αυτό ο ίδιος βλέπει την φιλοσοφία ως αναζήτηση

στον εαυτό του. Γράφει με ρήσεις κι όχι ένα συγκροτημένο κείμενο, συχνά

δυσνόητες, στο πρότυπο του δελφικού χρησμού. Ζητούσε από τον αναγνώστη του να

εννοήσει ορθά αυτό που έλεγε. Η φιλοσοφία είναι δυσνόητη όχι επειδή ο φιλόσοφος

είναι ιδιόρρυθμος αλλά επειδή οι πολλοί αδυνατούν να την κατανοήσουν ορθά.

Η φιλοσοφία του είναι λόγος. Λόγος είναι όχι μόνο η προφορική ομιλία αλλά

και η ρυθμιστική αρχή που συνδέει με σχέσεις αναλογίας τα όντα, η καθολική σχέση

που ρυθμίζει την πραγματικότητα. Ο Ηράκλειτος θέλει να επανασυνδέσει τον

άνθρωπο με τον λόγον και να τον επαναφέρει στην ομολογίαν, την βαθύτερη σχέση

των πραγμάτων μεταξύ τους είτε είναι ο φυσικός κόσμος είτε οι κοινωνικές σχέσεις,

7

επειδή κι οι δυο κόσμοι, φυσικός και κοινωνικός διέπονται από τον ίδιο νόμο, τον

θεϊκό. Η φύση προτιμά να κρύβεται κι έτσι η διερεύνηση της είναι επίπονη

διαδικασία

Ο κόσμος για τον Ηράκλειτο δεν υπόκειται σε δημιουργία ή γένεση, αλλά

υπάρχει προαιώνια και περιγράφεται ως δυνατή φωτιά που κατά καιρούς δυναμώνει ή

εξασθενεί. Η φωτιά, εξασθενώντας, μεταλλάσσεται σε θάλασσα κι αυτή σε γη και

ξαναγίνεται φωτιά με την αντίστροφη πορεία. Ο Ηράκλειτος δεν υποστηρίζει την

καταστροφή από τη φωτιά, όπως αργότερα οι Στωικοί.

Το πρόβλημα σχετίζεται με την ενότητα του κόσμου, αν τα πάντα ρει, φράση

που του αποδίδεται. Οι δυο φράσεις είναι αντιλήψεις είναι αντίθετες και δεν τις έχει

διατυπώσει έτσι ακριβώς. Ο Ηράκλειτος πίστευε στην ενότητα μέσω της διαφοράς.

Η κίνηση και η μεταβολή δεν είναι τυχαίες ή αυθαίρετες. αλλά υπόκεινται σε

νόμους και προέρχονται από τη δράση αντίθετων δυνάμεων. Η μια εξαρτά την άλλη

και δεν νοούνται ξέχωρα. Πρόκειται για έννοιες συμπληρωματικές σε συνεκτική

σχέση αρμονίας (παλίντονος αρμονίη) κι όχι για ενοποίηση των αντιθέτων.

1.2.2. Παρμενίδης

Έζησε στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας, επηρεασμένος από τον Πυθαγόρα και τον

Ξενοφάνη. Αναζητεί κι αυτός την πρωταρχική ουσία των πραγμάτων, όπως οι Ίωνες,

αλλά αντίθετα με αυτούς δεν την αντιλαμβάνεται ως φυσική ουσία αλλά τη βρίσκει

στην οντότητα των πραγμάτων. Πρωταρχική ουσία είναι το είναι το πραγμάτων.

Γράφει το φιλοσοφικό έργο του σε έμμετρο λόγο, σε δακτυλικό εξάμετρο, ως

επιρροή από τον Όμηρο, για να το εμφανίσει ως αποτέλεσμα θείας αποκάλυψης.

Ο Παρμενίδης γεννά την οντολογία, καθώς κατηγορώντας τις ανθρώπινες

γνώμες ως ανακριβείς και αναληθείς, ζητά να ασχοληθεί ο ανθρώπινος νους με τα

πράγματα ως όντα. Το είναι δεν απορρίπτει τον κόσμο αλλά αναζητά την βαθύτερη

ουσία του, αυτό που παραμένει αμετάβλητο.

Όπως υπάρχει το είναι, υπάρχει και το μηδέν. Το είναι η άρνηση της νοητικής

και γλωσσικής έκφρασης του απόλυτου μηδενός. Δεν απαγορεύει την σύλληψη

ανύπαρκτων πραγμάτων, αλλά την σύλληψη του απόλυτου μηδενός. Όμως μόνον το

είναι είναι αληθινό και μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο νόησης, με την έννοια της

διείσδυσης στη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων. Είναι και νοείν (νόηση) είναι για τον

Παρμενίδη το ίδιο πράγμα.

8

Σημαντική έννοια είναι το εόν (=ον), συνώνυμο του είναι. Το εόν είναι

αγέννητο και ανώλεθρο, ακίνητο, όμοιο και αδιαίρετο, τέλειο. Το εόν δε μπορεί να

προέρχεται από το μηδέν και δεν είναι δυνατό να καταστραφεί, δεν υπόκειται στο

χρόνο, είναι συνεχές και αδιαφοροποίητο. Ότι η εμπειρία αποδεικνύει τη φθορά των

πραγμάτων δεν έρχεται σε αντίθεση με τον Παρμενίδη, γιατί το εόν δεν αφορά το

επιμέρους πράγμα αλλά τη βαθύτερη ουσία του, ως αντικείμενο της αλήθειας, μιας

αλήθειας γεμάτης από είναι, που της δίνει συνέχεια και ενότητα κι όχι γεμάτης από

επιμέρους πράγματα.

Ο Παρμενίδης στο ποίημά του επικρίνει τον άνθρωπο επειδή επηρεάζεται από

τις αισθήσεις του και διχοτομούν τον κόσμο σε αυτόν του φωτός και της νύχτας.

Όμως ο κόσμος είναι ανάμειξη των δυο αυτών στοιχείων, παρότι οι ανθρώπινες

αισθήσεις τα διαχωρίζουν σαφώς. Έτσι, ο Παρμενίδης αναπτύσσει ένα δυιστικό

σύστημα, πρώτο στην ιστορία της σκέψης, αντίθετο με αυτό των Ιώνων.

Σχετική με την δυιστική του αντίληψη είναι και αυτή περί του θανάτου. Ο

νεκρός δεν περνά στην ανυπαρξία (μηδέν) αλλά μετέχει στο είναι με διαφορετικό

τρόπο από τους ζωντανούς. Μάλιστα μπορεί να υπάρχει υπόνοια μετεμψύχωσης,

αλλά δεν έχουμε κάτι πιο συγκεκριμένο.

Η αλήθεια και οι δόξες στον Παρμενίδη αλληλοσυμπληρώνονται και δε

βρίσκονται σε αντίθεση, γιατί η αλήθεια δεν αφορά στα επιμέρους, ενώ οι δόξες

αφορούν στο κάθε πράγμα ξεχωριστά. Ουσιαστικά πρόκειται για δυο διαφορετικές

οπτικές γωνίες.

Ο Παρμενίδης επηρεάζει γενικότερα την ελληνική φιλοσοφία, τόσο τον

Πλάτωνα που εκτιμά την παρμενίδεια φιλοσοφία απεριόριστα, όσο και τους

εκπροσώπους της Ελεατικής "σχολής" (δεν υπήρξε ποτέ συγκροτημένη σχολή), τον

Μέλισσο και τον Ζήνωνα. Επίσης, μετά τον Παρμενίδη η κοσμογονία εκλείπει,

επειδή ο κόσμος σταματά να θεωρείται αντικείμενο γένεσης, αλλά ως μείξη ή

αλληλεπίδραση.

Ο Ζήνωνας χαρακτηρίστηκε από τον Αριστοτέλη ως επινοητής της διαλεκτικής,

πρόγονος της εις άτοπον απαγωγής, όπου μια υπόθεση εξετάζεται ως προς τις

συνέπειές της και εφόσον αποδειχτεί παράλογη, απορρίπτεται. Ο Ζήνων με αυτή τη

μέθοδο προσπαθεί να απορρίψει την πολλαπλότητα και την κίνηση στον κόσμο, με

κύριο χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Αχιλλέα και της χελώνας (αντικρουόμενα

συμπεράσματα).

9

1.2.3. Εμπεδοκλής

Ο κατωιταλιώτης Εμπεδοκλής επηρεάζεται από τον πυθαγορισμό και τον

Παρμενίδη. Χρησιμοποίησε τον ποιητικό λόγο και έγραψε δυο ποιήματα, το Περί

Φύσεως (για το κοσμικό γίγνεσθαι) και τους Καθαρμούς (για την ψυχή), έργα που

συνδέονται στενά μεταξύ τους.

Ο Εμπεδοκλής ξεκινά από την αντίληψη του Παρμενίδη πως τίποτα δεν

προέρχεται από το μηδέν. Ο Εμπεδοκλής κρατά το μηδέν έξω από τον κόσμο, τον

οποίο ανάγει σε τέσσερις υποστάσεις (ριζώματα): φωτιά, νερό, αέρας, γη. Τα

ριζώματα δεν ταυτίζονται με στοιχεία και δεν χάνουν την υπόστασή τους σε

οποιαδήποτε μορφή, ακόμα κι όταν διαπλέκονται. Η διαπλοκή τους γίνεται μέσω δυο

κοσμικών αρχών, του νείκους (έχθρας) και της φιλότητος (φιλίας). Η φιλότης ενοποιεί

και συνδέει τα ριζώματα, το νείκος αποσυνθέτει τις διαπλοκές τους.

Η επικράτηση της φιλότητος δημιουργεί την κοσμική τάξη και αρμονία, την

οποία παρομοιάζει με σφαίρα (ο σφαιρος). Το νείκος εισερχόμενο στην κοσμική τάξη

από την περιφέρειά της, της προκαλεί αταξία (δίνη), προκαλώντας τον δίνον, μια

κατάσταση διαχωρισμού των στοιχείων και στην αποσύνθεσή του. Σε τελευταίο

στάδιο, η πορεία ξαναγυρίζει προς την φιλότητα.

Στους Καθαρμούς, μια ψυχή υποπίπτει στο νείκος και χάνει την αθωότητά της.

Η ψυχή αυτή μετενσαρκώνεται για να εξαγνιστεί και να επιστρέψει στην κατάσταση

του αθάνατου δαίμονος.

Ο Εμπεδοκλής διατύπωσε μια θεωρία για την αίσθηση, όπου τα αισθητά

αντικείμενα παράγουν εκκρίσεις (απορροαί), που ερεθίζουν τα αισθητήρια όργανα

μέσω των πόρων του σώματος και αναγνωρίζονται ως από όμοια στοιχεία που

ενυπάρχουν εντός μας (προάγγελος της αριστοτελικής αντίληψης ότι γνωρίζουμε τα

όμοια μέσω ομοίων).

1.2.4. Αναξαγόρας

Ο Αναξαγόρας προσπάθησε στα μέσα του 5ου αιώνα να ανανεώσει την ιωνική

φιλοσοφία και να την συνδυάσει με τις πτυχές της κατωιταλιώτικης. Το σύστημά του

είναι το πλέον δυσνόητο των προσωκρατικών στοχαστών.

Ξεκινά από τη θέση του Εμπεδοκλή, ότι δεν υπάρχει γένεση και φθορά αλλά

μόνο σύμμιξη και διαχωρισμός. Προχωρά όμως και αρνείται τη θεωρία των

10

εμπεδόκλειων ριζωμάτων, θεωρώντας ότι κάθε επιμέρους ουσία υπάρχει εξ αρχής

στον κόσμο. Για τον Αναξαγόρα μέσα στο καθετί υπάρχουν μέρη από άλλα

επιμέρους στοιχεία (σπέρματα), εν είδει πολυμορφίας του σύμπαντος, όπου σε κάθε

περίπτωση μια ουσία υπερτερεί. Τα σπέρματα είναι άπειρα, αόρατα κι ενσωματώνουν

τα εν δυνάμει συστατικά των υποστάσεων. Οι υποστάσεις, καθώς συντίθενται από

αυτά, περιέχουν λίγο απ' όλα.

Για τον Αναξαγόρα η καθαρότερη ουσία είναι ο νους. Είναι άπειρος,

αυτοκυβέρνητος, χωρίς να είναι αναμεμιγμένος με καμία άλλη ουσία ή σπέρμα,

λεπτότατος και καθαρός. Βρίσκεται μέσα στα έμψυχα όντα και κυβερνά την ψυχή.

Είναι η κινητική δύναμη των πραγμάτων, που τα ωθεί σε περιστροφή. Όμως ο νους

δεν είναι μια αφηρημένη νοητική κατασκευή, εφόσον έχει υλικές ιδιότητες, έστω κι

αν αυτές περιορίζουν στο ελάχιστο την υλικότητά του.

1.2.5. Οι ατομικοί φιλόσοφοι

Ο εισηγητής της ατομικής φιλοσοφίας είναι ο Λεύκιππος, αλλά δε μας έχει

σωθεί τίποτα δικό του, αλλά μόνο αποσπάσματα του μαθητή του Δημοκρίτου από τα

Άβδηρα.

Όπως ο Μέλισσος, επηρεασμένος από τον Παρμενίδη, είχε ταυτίσει σχεδόν το

μηδέν με το κενό, στην ίδια ταύτιση προχωρούν και οι ατομικοί, αλλά δεν αρνούνται

την κίνηση που είχαν αρνηθεί οι προηγούμενοι φιλόσοφοι. Αποδέχονται ότι το κενό

είναι η προϋπόθεση για την κίνηση των θεμελιωδών υλικών στοιχείων του κόσμου,

των ατόμων.

Το άτομον για τους ατομικούς είναι μικρότατα σωματίδια ύλης, συμπαγή,

πλήρη και αδιαπέραστα, αδιαίρετα και συνεπώς δεν μπορούν να περιέχουν κενό εντός

τους. Στα άτομα οφείλονται οι αλλαγές της ύλης, και όχι όπως στους πρηγούμενους

φιλοσόφους σε κινητικές δυνάμεις. Τα άτομα δεν έχουν ποιότητα (άποια), αλλά

διαφέρουν μεταξύ τους μόνο ως προς το σχήμα, την τάξη, τη θέση και το μέγεθος. Η

τάξη αφορά στις διαφορετικές συμπλέξεις τους, η θέση στη διάταξή τους στο χώρο,

ενώ το σχήμα τους δεν είναι ποτέ καθορισμένο. Η κίνηση ενυπάρχει σύμφυτα στα

άτομα και δεν χρειάζεται να δικαιολογηθεί. Τα άτομα κινούνται στο κενό και δε

συναντούν αντίσταση. Οι συγκρούσεις τους δημιουργούν συμπλέξεις, ενώσεις, οι

οποίες διαλύονται και σχηματίζονται χωρίς να υπόκεινται σε συγκεκριμένο νόμο. Οι

11

ενώσεις αυτές έχουν τη δυνατότητα, ανάλογα με τις διαφορές τους, να δημιουργούν

διαφορετικούς κόσμους.

Ο Δημόκριτος, όπως ο Παρμενίδης και ο Ηράκλειτος, εκφράζει κι αυτός

αμφιβολίες προς την αισθητηριακή γνώση. Επειδή κάθε αντικείμενο προκαλεί

διαφορετική αίσθηση στον καθένα, θεωρεί ότι υπάρχει αλληλεπίδραση αντικειμένου

και αισθητηριακού οργάνου. Από τα σώματα απορρέουν άτομα, τα οποία

συναντώμενα με το αισθητήριο όργανο, παράγουν την αίσθηση.

Η σημαντικότερη μορφή γνώσης είναι η νόηση και παράγεται αναλογικά με την

αίσθηση, αλλά από τα άτομα της ψυχής. Η νόηση εισδύει στις πιο δυσδιάκριτες

μορφές της πραγματικότητας, όπου δεν έχουμε αισθητηριακή αντίληψη, στα άτομα

και το κενό.

Σώζονται αποσπάσματα της ηθικής θεωρίας του Δημόκριτου, όπου η βέλτιστη

ανθρώπινη κατάσταση είναι η ευθυμία, η προσαρμογή στο περιβάλλον, η αποφυγή

υπερβολών. Πρόκειται για προάγγελο της αριστοτελικής θεωρίας της μεσότητας.

Κεφάλαιο 2

Οι Σοφιστές και οι ελάσσονες σωκρατικοί

2.1. Οι Σοφιστές

2.1.1. Εισαγωγή

Οι Σοφιστές για πολύ καιρό δε θεωρούνταν παρά απατεώνες της γνώσης και

μόνο στους δυο τελευταίους αιώνες αποκαταστάθηκε η φήμη τους. Πολλά είναι τα

ερωτήματα σχετικά με τους Σοφιστές ακόμα και μετά την αποκατάστασή τους, καθώς

αντιμετωπίζουμε το ίδιο πρόβλημα στην παράδοσή τους με αυτό των

Προσωκρατικών. Το έργο τους σώζεται σε αποσπάσματα και ενίοτε διαθλασμένο

μέσα από το έργο μεταγενέστερων στοχαστών.

12

2.1.2. Ποιοι είναι οι Σοφιστές

Ο όρος στα αρχαία κείμενα περιλαμβάνει μια κοινότητα ανθρώπων ευρύτερη

από αυτή που φανταζόμαστε εμείς σήμερα και χωρίς οι ίδιοι να ασπάζονται τον όρο

ως κοινή τους ταυτότητα. Η κοινή τους ταυτότητα οφείλεται περισσότερο στον

Πλάτωνα παρά στην αυτοαντίληψή τους. Σ' αυτόν και τον Αριστοτέλη οφείλεται η

υποτιμητική χροιά του όρου από τον 4ο αιώνα και εξής.

Κυριαρχούν στον πνευματικό χώρο του ελληνικού κόσμου στο β' μισό του 5ου

αιώνα, παράλληλα με την ανάπτυξη της ρητορικής. Όμως δε διδάσκουν μόνο

ρητορική, αλλά τα ενδιαφέροντά τους άπτονται τομέων όπως η γνωσιοθεωρία, η

πολιτική, η ηθική, η ανθρωπολογία, η φιλοσοφία της γλώσσας, τα μαθηματικά, η

αστρονομία και άλλες τέχνες.

Αρχικά σοφιστής σήμαινε τον άνθρωπο που κατέχει μια τέχνη και

χρησιμοποιούνταν για ένα πλήθος ανθρώπων όπως πχ ο Όμηρος, ο Σόλων κλπ. Ο

Πρωταγόρας αυτοαποκαλούνταν σοφιστής, ως αυτός που διδάσκει το άτομο πως να

διαχειρίζεται σωστά τα του οίκου του και πως να γνωρίζει να χειρίζεται κατά και τα

της πόλης. Ουσιαστικά προσπαθούσε να εντάξει τον εαυτό τυ σε μια αρχαία

παράδοση σοφών.

Ένα κοινό χαρακτηριστικό των Σοφιστών είναι η πολεμική που δέχτηκαν από

τους αντιπάλους τους μεταγενέστερα, επειδή πληρώνονταν για την υπηρεσία τους,

την παροχή γνώσης, όμως το ίδιο έκαναν και οι γιατροί ή οι ρητοροδιδάσκαλοι, όπως

ο Ιπποκράτης και ο Ισοκράτης (αντίπαλος των Σοφιστών). Επιπλέον τους

κατηγορούσαν ως περιοδεύοντες δασκάλους, αν και πολλοί δεν εγκατέλειψαν ποτέ

τον τόπο τους. Ουσιαστικά ο όρος παρέμενε ασαφής και στην αρχαιότητα.

Κυριότεροι εκπρόσωποι της σοφιστικής κίνησης είναι ο Πρωτγόρας από τα

Άβδηρα, ο Γοργίας από τους Λεοντίνους, ο Πρόδικος από την Κέα, ο Ιππίας από την

Ηλεία, ο Θρασύμαχος από την Χαλκηδόνα, ο Αντιφών και ο Κριτίας από την Αθήνα.

Η εμφάνιση των Σοφιστών διευκολύνθηκε ιδιαίτερα από την αθηναϊκή

δημοκρατία, που επέτρεπε σε κάθε πολίτη να ασχολείται με τα κοινά και να έχει

άποψη, την οποία παρουσίαζε, γι' αυτά. Η ρητορική και η διδασκαλία της ερχόταν να

καλύψει αυτή την ανάγκη και ταυτόχρονα η αριστοκρατική καταγωγή ως παράγοντας

πολιτικής ισχύος εξασθένιζε διαρκώς. Η πολιτική αρετή γινόταν αντικείμενο

διδασκαλίας και μάθησης και όχι φυσική προδιάθεση ορισμένων εκλεκτών. Μάλιστα

με αυτόν τον τρόπο προϋπέθετε και επέτρεπε την κοινωνική κινητικότητα. Ωστόσο η

13

αθηναϊκή δημοκρατία δεν ήταν ο αποκλειστικός παράγοντας των εξελίξεων αυτών. Η

εμπειρική παρατήρηση, από ιστορικούς και γιατρούς (Ηρόδοτος και Ιπποκράτης)

σχετικά με την παρουσία κοινών χαρακτηριστικών σε διαφορετικούς πολιτισμούς και

οργανισμούς αποτελεί έναν διαφορετικό παράγοντα ανάπτυξης της σοφιστικής

σκέψης.

2.1.3. Τι διδάσκουν οι Σοφιστές

Οι Σοφιστές δε διδάσκουν όλοι τα ίδια πράγματα. Επίσης στο επίμαχο θέμα

προτεραιότητας νόμου ή φύσης στις ανθρώπινες υποθέσεις, δεν καταλήγουν όλοι σε

ένα συμπέρασμα. Ακόμα και ως προς τη θρησκεία, ούτε τους απασχολεί όλους, ούτε

έχουν κοινές απόψεις αλλά ούτε και ασχολούνται όλοι ο Σοφιστές με αυτή.

Η θεμελίωση της ρητορικής: Γοργίας

Το αντιπροσωπευτικότερο κείμενο σοφιστικής ρητορικής είναι το Ελένης

Εγκώμιον του Γοργία. Δοκιμάζει να αποδείξει ότι η Ελένη δεν ήταν υπεύθυνη για τον

Τρωικό Πόλεμο. Ουσιαστικά ο Γοργίας δείχνει ότι η πραγματική και η λεκτική βία

δεν απέχουν μεταξύ τους, καθώς λεκτική βία μπορεί να γεννήσει διάφορα και

διαφορετικά συναισθήματα σε διαφορετικά άτομα και να τα ωθήσει σε διαφορετικές

πράξεις. Το άτομο είναι τόσο υπεύθυνο, όσο και ο ασθενής που ακολουθεί την

ιατρική οδηγία.

Για τον Γοργία, όπως αναφέρει στον Περί του μη όντος, ο λόγος έχει

μεγαλύτερη σχέση με την αποτελεσματικότητα, παρά με την αλήθεια. Παρουσιάζει

πράγματα που δεν είναι αισθητά και γι’ αυτό δε μπορούμε να τα ελέγξουμε, όπως πχ

με τα αντικείμενα όρασης ή ακοής κλπ. Ο λόγος λοιπόν δεν αναφέρεται στην

πραγματικότητα: ή, πιο απίθανο, υπονομεύει τη ρητορική έτσι ή, περισσότερο πιθανό,

δείχνει τα όρια και τις προσωπικές ρητορικές ικανότητές του ρήτορα.

Η ρητορική στην πράξη

Η δημοκρατία δίνει στη ρητορική την πρακτική εφαρμογή της. Στον Υπέρ

Παλαμήδους Απολογία, ο Γοργίας αποδεικνύει πως ένα σωστά δομημένο επιχείρημα

μπορεί να λειτουργήσει πολύ ικανοποιητικά. Ο Γοργίας υποστηρίζει ότι ο δομημένος

λόγος μπορεί να κατασκευάσει ένα οποιοδήποτε επιχείρημα υπέρ ή κατά μιας

14

υπόθεσης. Την άποψη αυτή θα συνεχίσει ο Πρωταγόρας στα έργα του, Αντιλογίαι και

Τέχνη Εριστικών.

Οι Σοφιστές παράλληλα με τη ρητορική αναπτύσσουν ένα θεωρητικό

ενδιαφέρον για τη γλώσσα και τον τρόπο σχηματισμού ρητορικών σχημάτων.

Η γνωσιολογική θεμελίωση του σχετικισμού: η περίπτωση του Πρωταγόρα

Βασική θέση του Πρωταγόρα είναι ότι για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο

άνθρωπος. Έτσι ξεκινούσε το έργο του Αλήθεια ή Καταβάλλοντες Λόγοι. Θεωρείται η

βάση του σχετικισμού και μπορεί να δεχτεί πολλές ερμηνείες καθώς είναι ανοιχτή σε

πολλά ερωτήματα.

Η σκέψη του Πρωταγόρα αναλύεται από τον Πλάτωνα στον Θεαίτητο. Ο

Πλάτωνας εστιάζει το ενδιαφέρον του για τη θεωρία του Πρωταγόρα στα αισθητά

πράγματα με το παράδειγμα του αέρα, που γι’ άλλον είναι κρύος, γι’ άλλον όχι. Όμως

ο Πλάτων προσαρμόζει τις θεωρίες των Σοφιστών στις ανάγκες τις δικές του, ώστε να

τις απορρίψει.

Φαίνεται από έργα άλλων στοχαστών ότι ο Πρωταγόρας δεν εστίαζε το

ενδιαφέρον του μόνο στα αισθητά πράγματα. Αναφερόταν με την έννοια άνθρωπος,

όχι στη γενική έννοια αλλά στον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά, ακυρώνοντας έτσι την

συμβολή του σοφού στην κοινωνία. Σωστότερος θα ήταν ο όρος κοινή γνώμη, η

οποία διαμορφώνεται πάντα μέσα σε ιδιαίτερες περιστάσεις.

Ο σχετικισμός του Πρωταγόρα δεν είναι ριζικός. Αν και σήμερα διαχωρίζουμε

ένα αντικείμενο από τις ποιότητές του, ο Πρωταγόρας δεν είχε συλλάβει αυτήν την

(πλατωνική και αριστοτελική) διάκριση. Ουσιαστικά ο Πρωταγόρας εννοεί ότι ένα

αντικειμενικό πράγμα υπάρχει με διαφορετικό τρόπο για τον καθένα σε διαφορετική

στιγμή.

Η ηθική της αντίθεσης νόμωι-φύσει

Ο σχετικισμός είναι ακόμα σημαντικότερος ως προς την ηθική πλευρά του. Ο

Καλλικλής στον Γοργία του Πλάτωνα υποστηρίζει ότι ο νόμος είναι εφεύρεση των

αδυνάτων, για να μην πλεονεκτούν οι δυνατότεροι εναντίον τους. Η ισότητα είναι γι’

αυτούς σωστή, επειδή οι ίδιοι, ως χειρότεροι, δε μπορούν να αποκτήσουν

περισσότερα. Αυτό όμως αντιτίθεται στη φύση που ενισχύει το ότι ο καλύτερος αξίζει

15

να έχει περισσότερα. Ο Καλλικλής μειώνει τη σημασία της ανθρώπινης νομοθεσίας.

Ουσιαστικά ο Καλλικλής περιγράφει αυτό που συμβαίνει, την πραγματικότητα κι όχι

τη φύση. Το τι συμβαίνει στη φύση είναι κάτι άσχετο με την πραγματικότητα, όπως

είχε δείξει παλαιότερα ο Δημόκριτος.

Αυτό που ενδιαφέρει κυρίως τους σοφιστές όμως είναι η διάσταση του τι

υπάρχει πραγματικά και του τι γίνεται αντιληπτό από τους ανθρώπους ως

πραγματικό. Ουσιαστικά την εποχή των Σοφιστών είχε αρχίσει να γίνεται κατανοητό

ότι πράγματα που ως τότε θεωρούνταν φυσικά, ήταν ουσιαστικά συμβάσεις. Έτσι, ο

ανθρώπινος νόμος δεν είχε αξία, αν τα πράγματα είναι διαφορετικά απ' ότι

πιστεύουμε. Ο Πλάτων παρουσίασε τις απόψεις αυτές των Σοφιστών στο έργο του ως

ιδιαίτερα επικίνδυνες, παρουσιάζοντάς τους να ονομάζουν τον νόμο τύρρανο των

ανθρώπων, να θεωρούν ως νόμο το δίκαιο του ισχυροτέρου ή να αποδέχονται τον

νόμο μόνο από φόβο.

Ο Πλάτων δεν ήταν ο μόνος που ασχολήθηκε με το πολιτικό αυτό πρόβλημα.

Αναφορές σε αυτό βρίσκουμε και στον Θουκυδίδη, τον Αριστοφάνη και τον

Ευριπίδη, αλλά και τον ίδιο τον Σοφιστή Αντιφώντα.

Για τον Αντιφώντα στο Περί Αληθείας, ο νόμος είναι ανθρώπινη δημιουργία και

συνεπώς δεν έχει την καθολικότητα και την αναγκαιότητα που εμπεριέχει η φύση. Το

να ακολουθεί κανείς τη φύση είναι η φυσική τάση και παράλληλα η ωφελιμότερη.

Όμως αν η παράβαση του νόμου γίνει αντιληπτή και υποστούμε κυρώσει, τότε

καλύτερα να ακολουθήσουμε το νόμο, αν όμως δε γίνει αντιληπτή, είναι προτιμότερο

ν' ακολουθούμε τη φύση. Αυτό που δεν γίνεται ξεκάθαρο είναι αν ο Αντιφώντας

προτρέπει στο δρόμο της φύσης ή αν έμμεσα ζητά καλύτερους νόμους, καθώς δεν

αντιστρατεύονται όλοι οι νόμοι τη φύση. Επιπλέον, δεδομένης της ρητορικής του

δεινότητας, πρέπει να σκεφτούμε μήπως η όλη επιχειρηματολογία του είναι τμήμα

ρητορικής άσκησης.

Η κριτική στο νόμο δεν είναι καθολικό χαρακτηριστικό της σοφιστικής σκέψης.

Ο Πρωταγόρας, όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα στον Πρωταγόρα, αντίθετα

πιστεύει στην αξία της δικαιοσύνης και στην ισχύ του νόμου, που αποτελεί ασπίδα

προστασίας απέναντι στη φυσική υπεροχή των άλλων έμβιων όντων.

16

Η κριτική της θρησκείας

Η σοφιστική σκέψη για πρώτη φορά προβάλλει την ιδέα ότι ο θεός είναι μια

κατασκευή των φορέων της εξουσίας για αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση των

ανθρώπων. Κατά τον Κριτία, είναι το τρίτο στάδιο, μετά την θηριωδία και την

θέσπιση νόμων, με στόχο να αποτρέπει τις κρυφές παραβάσεις. Ουσιαστικά και αυτή

η άποψη εντάσσεται στην διαμάχη νόμου-φύσης.

Περισσότερο μετριοπαθής είναι ο Πρόδικος στο Περί Θεών που αμφισβητεί την

φύση των θεών, ανατρέχοντας στην συνήθεια και το είδος της θεοποίησής τους.

Τέλος, ο Πρωταγόρας θέτει το ζήτημα σε βάση διαφορετική. Ο άνθρωπος δε

μπορεί να γνωρίσει τι είναι ο θεός, τόσο επειδή ο θεός κρύβεται όσο και επειδή ο

ανθρώπινος βίος είναι πολύ σύντομος για να φτάσει σε τέτοιου είδους γνώση. Η θέση

αυτή του Πρωταγόρα, που θεωρήθηκε άθεος, είναι καθαρά σκεπτικιστική και

απηχείται στην Ελένη και σε άλλα έργα του Ευριπίδη.

Κεφάλαιο 3

Η Φιλοσοφία του Πλάτωνα

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Το γραπτό έργο του Πλάτωνα αποτελείται από διαλόγους, τους οποίους οι

μελετητές χωρίζουν σε πρώιμους, μέσους και όψιμους ή ώριμους. Συνήθως

ακολουθείται η χρονική ακολουθία της συγγραφής τους, όμως γνωρίζουμε ελάχιστα

ώστε να μπορούμε να χρονολογήσουμε ασφαλώς τους πλατωνικούς διαλόγους. Έτσι

το κύριο κριτήριο ταξινόμησης είναι το θεματικό, διαμορφώνοντας παράλληλα με

την "χρονολογική" μια δεύτερη κατάταξη. Στους πρώιμους διαλόγους, ο Πλάτωνας

δεν προτείνει φιλοσοφικές λύσεις, στους μέσους προτείνει τη μεταφυσική θεωρία των

Ιδεών, ενώ στους ώριμους ή όψιμους ελέγχει, διορθώνει και ξανασκέπτεται την

θεωρία των Ιδεών.

17

3.1. Ηθική

3.1.1. Σωκράτης και Πλάτων

Ο Πλάτων έγραψε το φιλοσοφικό του έργο σε διαλόγους, πράγμα που μας

υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και προβληματικές:

Ο Πλάτων δεν εμφανίζεται σε κανένα από τα έργα του να μιλά αυτοπροσώπως,

αλλά σε όλους τους διαλόγους πρωταγωνιστεί ο Σωκράτης και ειδικά στους πρώιμους

φαίνεται ότι απηχούνται περισσότερο οι σωκρατικές θέσεις. Αυτό έχει τη δυσκολία

να μη γνωρίζουμε επακριβώς τη θέση του συγγραφέα, αλλά είναι λογικό και θεμιτό

να αναγνωρίσουμε ότι οι σωκρατικές θέσεις αποτελούν τα ισχυρότερα επιχειρήματα.

Επειδή μιλάμε για διάλογο, δεχόμαστε ότι ο συγγραφέας παρουσιάζει εξ αρχής το

επιχείρημα που ο ίδιος θεωρεί ισχυρότερο. Μιλώντας για ισχυρότερο επιχείρημα

εννοούμε ουσιαστικά ότι ο συγγραφέας παρουσιάζει το συγκεκριμένο επιχείρημα ως

το καλύτερο που έχει στα χέρια του, ως τη στιγμή που γράφει, δεν είναι όμως

υποχρεωμένος να το βρίσκει παράλληλα και το ικανοποιητικότερο.

Σε γενικές γραμμές όμως μπορούμε να πιστέψουμε σε μια σύμπλευση των

σωκρατικών αντιλήψεων με τις αντίστοιχες πλατωνικές, παρότι οι σωκρατικές θέσεις

δε μας έχουν σωθεί σε κανένα ανεξάρτητο κείμενο, εκτός από τα πλατωνικά και στον

Ξενοφώντα. Γενικά μάλλον ο Πλάτωνας επηρεάζεται έντονα από τον Σωκράτη, αλλά

η σκέψη του είναι εξ αρχής δημιουργική και γράφει σύμφωνα με τους δικούς του

προβληματισμούς.

Σημαντικό στοιχείο είναι επίσης, ότι παρ’ όλη τη μεροληψία του εναντίον των

Σοφιστών, ο Πλάτων παρουσιάζει ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό περιβάλλον εντός

του οποίου αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του αλλά και τις (σοφιστικές)

αντιρρήσεις σε αυτή.

3.1.2. Η αρχαία έννοια ευδαιμονία

Ο Σωκράτης δηλώνει ότι θέλει να ελέγξει την γνωσιολογική κατάσταση των

Αθηναίων , επειδή θεωρούν ότι γνωρίζουν καλά τα πράγματα και ότι είναι σημαντικά για την

δημόσια και ιδιωτική ζωή τους. Ο σωκρατικός έλεγχος ξεκινά με δυο κίνητρα. Το ένα είναι

ότι η όντως καλή γνώση ενός πράγματος, έχει αντίκτυπο στην πρακτική εφαρμογή του. Το

δεύτερο κίνητρο είναι η επιθυμία του ιδίου να αποκτήσει την καλή αυτή γνώση. Ο

18

σωκρατικός έλεγχος σχετίζεται με την ηθική, αλλά με πολύ πιο ευρεία έννοια από την

σημερινή ηθική, καθώς η αρχαιοελληνική αντίληψη της ζωής τη συνέδεε άρρηκτα με τον

δημόσιο βίο. Ο Σωκράτης κινείται από καθαρά πρακτικά κίνητρα, εφόσον η σωστή γνώση

εφαρμοσμένη θα οδηγήσει στην βελτίωση της ποιότητα της ζωής.

Βασική έννοια στην σωκρατική-πλατωνική σκέψη είναι η έννοια της ευδαιμονίας. Η

ευδαιμονία αφορά την ανθρώπινη ζωή στο σύνολό της, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στο

δημόσιο βίο που θεωρούνταν άρρηκτα συνδεδεμένοι. Η ευδαιμονία λοιπόν είναι συνδεδεμένη

με έννοιες όπως η ανδρεία, η σωφροσύνη κλπ. Το κίνητρο των αρχαίων Ελλήνων γι’ αυτές

τις αρετές είναι πρακτικό, ακριβώς επειδή η αρχαία ελληνική ηθική έχει στόχο τη βελτίωση

της καθημερινής και δημόσιας ζωής. Με λίγα λόγια ευδαιμονία είναι η ευτυχία, αλλά μην

ξεχνάμε ότι στον αρχαίο κόσμο ευτυχία ήταν και να πεθάνει κανείς για την πατρίδα

του (ανδρεία), ενώ σήμερα έχει μια διαφορετική εντελώς έννοια.

3.1.3. Το ύφος και ο στόχος της σωκρατικής ερώτησης

Χαρακτηριστική ερώτηση των πλατωνικών διαλόγων είναι η ερώτηση Τι είναι

το Χ; (Χ = ανδρεία, σωφροσύνη, αρετή κλπ). Οι ερωτήσεις αυτές ξεκινούν από

καθημερινά συνήθως προβλήματα, όπου τελικά καταλαβαίνουμε ότι οι απαντήσεις

δεν είναι τόσο δεδομένες όσο νομίζουμε. Μέσα από καθημερινής υφής προβλήματα ο

Σωκράτης διερωτάται για έννοιες που φαίνονται ξεκάθαρες, πχ στον Ευθύδημο τι

είναι το όσιον. Επιπλέον ο Σωκράτης δηλώνει ότι θέλει να μάθει γι’ αυτές τις έννοιες

επειδή επιθυμεί να τις ακολουθήσει και να γίνει ότι χαρακτηριστικό αυτές παρέχουν

(πχ να γίνει όσιος, να ξεχωρίζει μια όσια από μια ανόσια πράξη).

Για τον Σωκράτη σημαντικός δεν είναι ο ορισμός, αλλά η πραγματική γνώση

που μπορεί κανείς να έχει για κάποιο πράγμα ή κατάσταση. Ζητά ουσιαστικά την

ανάλυση της έννοιας, με σκοπό την γνωσιολογική θεμελίωσή της, επιθυμεί δηλαδή να

καταστήσει τη γνώση σαφή και ανταποκρίσιμη στην πραγματικότητα.

3.1.4. Σωκρατικός έλεγχος

Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει τις απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις που

κάνει στους συνομιλητές του. [Εν οιδα ό,τι ουδέν οιδα] Αυτό που λέει όσο κι αν μας

φαίνεται περίεργο είναι ειλικρινές, γιατί ο φιλοσοφικός διάλογος χρειάζεται την

ειλικρίνεια και από τους δυο συμμετέχοντες. Ο εκπαιδευτικός σκοπός τέτοιων

19

ερωτήσεων αμφισβητείται, ως τρόπος διδασκαλίας, επειδή κι εμείς καταλαβαίνουμε

πράγματα που μας έχουν απλά εξηγηθεί και δεν τα έχουμε ανακαλύψει οι ίδιοι.

Μπορεί να ελέγξει αν και δε γνωρίζει την απάντηση αν οι συνομιλητές του την

γνωρίζουν. Ένα παράδειγμα μας δίνεται από τον διάλογο Λάχης, όπου προϋπόθεση

για την ανδρεία τίθεται η γνώση της αρετής, όλων των καλών και των κακών. Ο

Σωκράτης ασχολείται με την γενικότερη υφή της έννοιας κι όχι με μεμονωμένες

περιπτώσεις.

Ο Σωκράτης πιστεύει ότι ο συνομιλητής γνωρίζει τα σχετικά με την υπό

ερώτηση έννοια κάθε φορά αλλά και το να τα εξηγεί. Όμως αυτό που θέλει να δει

είναι αν οι απαντήσεις που δίδονται κάθε φορά έχουν μια λογική συνάφεια και αν

μπορούν να πείσουν. Τυχόν αντιφάσεις ή συγχύσεις καταδεικνύουν ότι τελικά δε

γνωρίζουμε τόσο καλά αυτό που πιστεύαμε ότι κατέχαμε τέλεια.

Ωστόσο, πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος να δοθούν πειστικές απαντήσεις, που

κρύβουν την άγνοια και μπορεί να συμπαρασύρουν σε μια ένδειξη γνώσης. Επίσης, ο

τρόπος ελέγχουν που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης δεν υποδεικνύει τελικά ποιες

απαντήσεις είναι σωστές και ποιες είναι λανθασμένες, επειδή είναι δυνατόν να

γνωρίζουμε κάτι χωρίς να μπορούμε να το αποδείξουμε. Έτσι ο έλεγχος μπορεί να

αναδεικνύει την άγνοια αλλά δε μπορεί να προσφέρει μόνος του την αλήθεια.

3.1.5. Αρετή

Η αρετή δεν είναι εφαρμογή γενικών κανόνων, αλλά μια συγκεκριμένη

ψυχική κατάσταση, η οποία εξαρτά την καλοσύνη ή την κακία των πράξεών μας.

Για τον Σωκράτη δεν είναι ζήτημα η πράξη καθεαυτή αλλά ο εκτελεστής της,

καθώς δυο φαινομενικά ίδιες πράξεις μπορούν να μην έχουν την ίδια ηθική αξία.

Οι καλές πράξεις γίνονται από ηθικά καλούς χαρακτήρες, από χαρακτήρες που

βρίσκονται στη συγκεκριμένη ψυχική κατάσταση. Ο Σωκράτης αναφέρεται τόσο

σε επιμέρους αρετές, όσο και στην αρετή ως σύνολο, την οποία απαρτίζουν

αυτές οι επιμέρους αρετές.

Ο μόνος τρόπος να αποκτήσουμε αρετή για τον Σωκράτη είναι η γνώση του

ίδιου του νοήματος της αρετής, γιατί μπορούμε έτσι να φέρουμε την ψυχή μας

στην κατάσταση που απαιτεί η αρετή και μπορούμε να μην απομακρυνόμαστε από

αυτή την κατάσταση. Η αρετή θεωρείται κατάσταση ιδανική αλλά και

αμετάβλητη. Βέβαια δε μας εξηγεί για ποιο λόγο κάποιος που φτάνει στη γνώση

πρέπει και να την εφαρμόσει.

20

Ο Σωκράτης επίσης μιλά για στενή αλληλένδετη σχέση ανάμεσα στις

αρετές, καθώς κάθε αρετή σχετίζεται με όλες τις υπόλοιπες. Επιπλέον η αρετή

επειδή σχετίζεται με τη γνώση αποκτάται ή ολόκληρη ή καθόλου. Ακόμα επειδή

ένας άνθρωπος είναι καλός ως χαρακτήρας, σημαίνει ότι και οι πράξεις του

έχουν ηθική ποιότητα. Δε μπορεί ένας κακός χαρακτήρας να κάνει καλές πράξεις,

διότι υπάρχει λογική αντίφαση.

3.1.6 Ψυχολογία και ανθρώπινη πράξη

Βασική σωκρατική αρχή είναι ότι ο ψυχικά υγιής άνθρωπος επιδιώκει την

προσωπική του ευδαιμονία. Αυτή η αρχή σημαίνει για την ανθρώπινη πράξη:

- πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το γενικό πλαίσιο σκοπιμότητας της

πράξης και με κάποιο τρόπο να συνδέεται με αυτό το πλαίσιο το

κίνητρο της πράξης.

- οι ηθικής τάξης πράξεις χρειάζονται σύνδεση με ένα γνωστικό

πλαίσιο, για να μπορούν να χαρακτηριστούν ως τέτοιες.

- η γνώση είναι απαραίτητη για την εκτέλεση μιας πράξης, γιατί για

να κάνω κάτι, πρέπει να γνωρίζω εκ των προτέρων ποιους στόχους

μου εξυπηρετεί η πράξη μου αυτή και να έχει η πράξη μου θετική

αξία.

Γενικά ο Σωκράτης συνδέει την ηθική αξία μιας πράξης με την

γνωσιολογική κατάρτιση του δράστη. Ξέρω ότι κάτι είναι καλό και γι’ αυτό το

κάνω ή με άλλα λόγια κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του (ουδείς έκων

κακός).

Η γνώση όμως ότι κάτι είναι καλό δεν αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για

την ηθική πράξη. Μπορώ να γνωρίζω ότι κάτι είναι καλό αλλά να μη

χρησιμοποιήσω τη γνώση μου αυτή. Θα μπορούσα όμως εγώ να μη

χρησιμοποιήσω τη γνώση μου και να είμαι ψυχολογικά υγιής; Ο Σωκράτης απαντά

όχι:

α) επειδή αξιωματικά όλοι οι άνθρωποι επιθυμούν το προσωπικό

τους καλό και έτσι μου είναι δύσκολο να μη χρησιμοποιήσω τη

γνώση προς επίτευξη του ενδιαφέροντός μου ή του σκοπού μου και

β) αφού η πράξη μου εξαρτάται από τη γνώση μου, είναι αδύνατο

να κάνω κάτι που δε μου υποδεικνύει η γνώση μου.

3.1.7. Ακράτεια

Πολλές φορές όμως παρότι γνωρίζω πως αυτό που κάνω είναι κακό, ωστόσο

το κάνω (πχ να φάω σοκολάτα ενώ κάνω δίαιτα). Κατά τη διάρκεια της πράξης

μου δεν βιώνω μια αντιθετική κατάσταση, αλλά κάνω αυτό που πιστεύω πως

21

εκείνη τη στιγμή είναι το καλύτερο για μένα. Αυτή είναι η ακράτεια. Η ακράτεια

οφείλεται στο ότι συχνά συμβαίνει να έχω δύο ή και περισσότερες απόψεις για

κάποιο θέμα, κάτι που με οδηγεί στην αμφιταλάντευση. Πολλές φορές μετανιώνω

εκ των υστέρων. Αν όμως είχα πραγματική γνώση, δε θα είχα τις αντιτιθέμενες

απόψεις και δε θα αμφιταλαντευόμουν. Πραγματική γνώση σημαίνει γνώση της

αλήθειας. Η αλήθεια δε μπορεί να έχει διαφορετικό υποκείμενο από την ίδια,

συνεπώς καταργεί την αμφιταλάντευση και οδηγεί αυτόματα στην σωστή

απόφαση. Έτσι, αν γνωρίζω ότι, , μια πράξη με συμφέρει και είναι καλή, σημαίνει

ότι προάγει το γενικό ή προσωπικό μου καλό και την ακολουθώ, ενώ αν προωθεί

μόνο κάτι μεμονωμένο, τότε δεν είναι καλή. Το θέμα είναι να γνωρίσουμε, τι

τελικά είναι αυτό που προωθεί το γενικό και όχι το μεμονωμένο.

Το ότι τελικά ορισμένες φορές κάνω αυτό που κανονικά δε θα έπρεπε,

οφείλεται στο ότι δε γνωρίζω καλά / ακριβώς. Αφού κάθε πράξη μου ορίζεται από

τους σκοπούς και το κίνητρο της παρέχεται από τη γνώση μου, δε μπορεί λοιπόν

η πράξη μου να μην προωθεί κατά μια έννοια το γενικό μου καλό. Το πλαίσιο

σκοπιμότητας είναι για τον Σωκράτη το κίνητρο μιας πράξης. Έτσι είναι αδύνατο

να κάνω κάτι που δεν προωθεί το προσωπικό μου καλό.

3.2. Γνωσιολογία, οντολογία και πολιτική

3.2.1 Ανάμνησις

Αφότου ο Σωκράτης υποδεικνύει στους συνομιλητές του ότι δεν έχουν τη

γνώση που πίστευαν ότι είχαν, τους καλεί να ερευνήσουν όλοι μαζί για να την

βρουν. Έτσι ο σκοπός του δεν είναι μόνο αρνητικός αλλά και θετικός. Ο

Σωκράτης πιστεύει στην ανάμνησι, που βασίζεται στην πυθαγόρεια αντίληψη ότι

η ψυχή μας υπήρχε πριν την ενσάρκωσή της σε μας και θα υπάρχει και μετά

θάνατον. Πριν την ενσάρκωσή της λοιπόν, η ψυχή μας έχει γνωρίσει όλα όσα

εμείς τώρα με τις έρευνές μας προσπαθούμε να γνωρίσουμε, αλλά κατά την

ενσάρκωση τα ξεχνά, ωστόσο είναι δυνατό να τα θυμηθεί (ανάμνησις). Μέσω των

ερωτήσεων η ψυχή θυμάται αυτές τις παλαιότερες γνώσεις της.

Ο Σωκράτης παρουσιάζει αυτήν την θεωρία της αναμνήσεως, ως απάντηση

στην άποψη του Μένωνα στον ομώνυμο διάλογο, ότι είναι μάταιη κάθε έρευνα,

επειδή τελικά ή γνωρίζουμε κάτι ή όχι. Αν το γνωρίζουμε η έρευνα είναι εκ

περισσού, αν δεν το γνωρίζουμε σημαίνει ότι δε μπορούμε να το γνωρίσουμε,

τουλάχιστο με βεβαιότητα. Ο Μένων εστιάζει την προβληματική του στη

θεωρητική έρευνα.

Σύμφωνα με τη θεωρία της ανάμνησης χρειάζεται ήδη μια πρώτη γνώση,

ώστε να μπορέσουμε να την ανακαλέσουμε και να θυμηθούμε. Η ανακάλυψη είναι

22

μια ανάμνηση και προϋποθέτει την πρότερη γνώση. Ως παράδειγμα ο Σωκράτης

φέρει έναν δούλο, που δε γνωρίζει γεωμετρία, αλλά τελικά μπορεί να λύσει ένα

απλό γεωμετρικό πρόβλημα. Έτσι αποδεικνύει ότι το μάταιο της έρευνας που

ισχυρίζεται ο Μένωνας είναι λανθασμένο. Αποδέχεται όμως την αρχική θέση του

Μένωνα, ότι η επιτυχία στην έρευνα απαιτεί προηγούμενη γνώση, ώστε το

ζητούμενο να μπορεί να αναγνωριστεί ως τέτοιο (να ξέρω δηλαδή τι ζητάω).

Εδώ έχει τεθεί το ερώτημα αν ο Πλάτων αποδέχεται την άποψη αυτή. Την

αποδέχεται σε φιλοσοφικό επίπεδο, δηλαδή ότι υπάρχει ανάμεσα σε μας και τη

φύση μια μεταφυσική συγγένεια που μας καθιστά ικανούς να αναγνωρίζουμε την

αλήθεια, όποτε τη συναντάμε, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, τις συνθήκες

του σωκρατικού ελέγχου [Εν οιδα, ό,τι ουδέν οιδα]. Για να ψάξω κάτι πρέπει να

μην το έχω, άρα πρέπει να είμαι έτοιμος να παραδεχτώ ότι μου λείπει μια

συγκεκριμένη γνώση, ώστε να κινηθώ προς τη διαδικασία να την αποκτήσω /

ανασύρω με την ανάμνηση.

3.2.2. Επιστήμη και δόξα

Κατά τον Πλάτωνα η γνώση έχει τρεις βαθμίδες:

Ι. Είναι η γνώμη (δόξα), γνώση με μικρή γνωσιολογική αξία γιατί δε

μπορεί να βοηθήσει με σιγουριά σε καμία αξιολόγηση. Δεν είναι

πάντα λανθασμένη, αλλά δε μπορεί να εξασφαλίσει ένα ασφαλές

κριτήριο βέβαιης γνώσης.

ΙΙ. Είναι η σωστή γνώμη (αληθής δόξα), γνώση σωστή χωρίς

αμφιταλαντεύσεις που συνάμα παρέχει τη δυνατότητα ελέγχου. Η

αληθής δόξα παρέχει ενδείξεις ότι είναι σωστή, πχ με την ανάμνηση.

Η γνώση αυτή είναι καθαρά προσωπική και ψυχολογική, όπως

περίπου το συναίσθημα. Το ότι είναι όμως ψυχολογική-προσωπική

γνώση δεν της δίνει καθολική εγκυρότητα, κυρίως επειδή δε μπορεί

να εξηγήσει ο φορέας της τις αιτίες του φαινομένου.

ΙΙΙ. Επιστήμη: Η αληθής δόξα δε συνιστά γνώση. Η ανάμνηση μας

παρέχει μόνο το τελικό συμπέρασμα μιας διαδικασίας, για την οποία

ουσιαστικά έχουμε μόνο ψυχολογική ένδειξη ορθότητας. Η γνώση

χρειάζεται απόδειξη. Η γνώση λοιπόν έχει αντικείμενο την αλήθεια

και όποιος την κατέχει μπορεί και να την αποδείξει, δίνοντας τους

λόγους που η γνώση του είναι αληθής και τις σχέσεις μεταξύ των

λόγων αυτών. Γνωρίζει λοιπόν ένα σύστημα και τις διαπλοκές του,

το οποίο ουσιαστικά αποτελεί τη γνώση.

23

Είναι σημαντικό όμως να έχουμε στο νου μας ότι μπορεί ένα σύστημα να

στηρίζεται σε εσφαλμένες γνώσεις που δεν αντιφάσκουν μεταξύ τους, άρα

συγκροτούν ένα σύστημα αλήθειας. Η απάντηση του Πλάτωνα είναι ότι για να

δούμε αν κινούμαστε προς τη σωστή κατεύθυνση είναι, πρέπει να έχουμε την

ένδειξη της ανάμνησης, που μας βοηθά να τοποθετηθούμε σωστά, δίνοντάς μας

ορισμένες αλήθειες βάσει των οποίων θα συνεχίσουμε την κάθε λογής έρευνά

μας προς τη σωστή κατεύθυνση.

3.2.3. Επιχείρημα για την ύπαρξη των Ιδεών

Πρέπει τώρα να δούμε ποια είναι τα αντικείμενα της ανάμνησης. Στον

Μένωνα, ο Πλάτωνα παρουσιάζει την θεωρία της ανάμνησης αλλά δεν αναφέρει

ποια είναι τα αντικείμενά της. Ο Σωκράτης παίρνει ως παράδειγμα την ιδέα της

ισότητας (μεγεθών). Ως έννοια την ισότητα, τη γνωρίζουμε πριν δούμε ότι δυο

πράγματα είναι ίσα. Τα πράγματα όμως δεν είναι εξ ορισμού ίσα, εμείς τους

δίνουμε αυτή την ιδέα βάσει της γνώσης μας, γιατί τα πράγματα δεν την

περικλείουν αλλά χαρακτηρίζονται από αυτήν. Άρα πηγή της γνώσης μας δεν

είναι η παρατήρηση αλλά κάτι άλλο. Αν αυτό δεν υπήρχε, δε θα είχαμε και γνώση

του. Έχοντας όμως γνώση του, σημαίνει ότι αυτό υπάρχει και είναι η ιδέα της

ισότητας καθεαυτής. Βάσει τώρα αυτού του επιχειρήματος, ο Πλάτωνας

υποστηρίζει ότι υπάρχουν μυριάδες ιδέες σαν την ιδέα της ισότητας. Η ιδέα

λοιπόν είναι μια αρχετυπική νοητική κατασκευή, που η γνώση της μας επιτρέπει

να την αναγνωρίζουμε και να τη διακρίνουμε, ακόμα κι όταν δεν έχουμε πλήρη

γνώση γι’ αυτή.

3.2.4. Οι ιδέες και τα αισθητά

Αφού οι αισθήσεις μας μάς εξαπατούν ή τουλάχιστον είναι διφορούμενες,

σημαίνει ότι ερχόμαστε σε επαφή με την κάθε ιδέα με άλλο τρόπο, κι όχι με τις

αισθήσεις. Αυτός ο τρόπος είναι η νόηση, άρα η ιδέα είναι μια νοητή οντότητα,

όχι όμως και κατασκεύασμα της νόησής μας. Η ιδέα διατηρεί την οντολογική

αυτονομία της σε σχέση με το νοούν υποκείμενο (τον άνθρωπο) και σε σχέση με

την νόηση την ίδια. Στην ερώτηση που απευθύνει ο Σωκράτης στους συνομιλητές

του, τι είναι το Χ, το Χ είναι μια ιδέα. Οι ιδέες υπάρχουν ανεξάρτητα από τη

νόηση, αλλά έχουν τέτοια υφή, ώστε η νόηση να μπορεί να τις συλλάβει.

Παρότι οι ιδέες δε γίνονται αντιληπτές μέσω των αισθήσεων, είμαστε σε

θέση όταν βλέπουμε τα πράγματα να αποφανθούμε για αυτά, βάσει των ιδεών,

άρα οι ιδέες σχετίζονται με τον αισθητό κόσμο. Ο Πλάτων χαρακτηρίζει αυτήν

τη σχέση αιτιολογική, οι ιδέες είναι τα αίτια των αισθητών [τα αισθητά μετέχουν

στην ιδέαν]. Οι ιδέες προηγούνται σε κάθε επίπεδο των αισθητών. Στο

24

γνωσιολογικό επίπεδο αν δεν προηγούνταν, δε θα μπορούσαμε να κάνουμε

κρίσεις, ενώ στο οντολογικό επίπεδο, οι ιδέες είναι υπεύθυνες για τις ιδιότητες

των πραγμάτων, δεν υπάρχει πράγμα χωρίς αντίστοιχη ιδέα. Για τον Πλάτωνα η

οντολογική σχέση ανάμεσα στην ιδέα και τον αισθητό κόσμο είναι βασική. Τίποτα

δε μπορεί να υπάρχει αν δεν υπάρχει ως ιδέα προηγουμένως, επειδή οι ιδέες είναι

οι φορείς των ιδιοτήτων κάθε πράγματος και τα πράγματα υπάρχουν ως σύνολα

ιδιοτήτων κάθε φορά.

Ο Πλάτων δε μας δίνει περισσότερες εξηγήσεις γι’ αυτή τη σχέση γιατί δεν

τον ενδιαφέρει, τη χρησιμοποιεί ως δομικό κομμάτι της κοσμοθεωρίας του χωρίς

να μπαίνει σε λεπτομέρειες. Όταν θέλει να δώσει περισσότερα στοιχεία για

κάποια ιδέα, ο Πλάτων αφηγείται μεταφορές ή μύθους, με σκοπό να κεντρίσει τη

σκέψη κι όχι να δώσει έτοιμη την απάντηση.

Τα αισθητά πράγματα χρωστούν τις ιδιότητές τους στις ιδέες (η των ιδεών

μέθεξις). Όμως, ακόμα κι όταν αποκτούν τις ιδιότητές τους, δεν γίνονται

οντολογικά ανεξάρτητα από αυτές. Τα αισθητά αλλάζουν και μεταβάλλονται

διαρκώς ως προς τις ιδιότητές τους (γίγνεσθαι). Τα αισθητά ποτέ δεν

καταλήγουν σε μια τελική και οριστική μορφή. Έτσι, εκτός ότι δεν προσφέρουν

γνωσιολογική επάρκεια, έχουν οντολογική ανεπάρκεια, διότι δεν έχουν σταθερή

μορφή και αντλούν κάθε φορά τις ιδιότητες που έχουν από τις ιδέες.

Αντίθετα από τα αισθητά, οι ιδέες δε χρωστούν την ύπαρξή τους σε κάτι

άλλο πέρα από αυτές. Τις χαρακτηρίζει ο Πλάτων με τη ρήμα είναι. Οι ιδέες είναι

πάντα αυτό που είναι, έχουν τελική και αμετάβλητη μορφή. Το ότι σχετίζονται

μεταξύ τους με σχέσεις αναλογίας (πχ. η ιδέα του ημίσεος προς την ιδέα του

όλου), αντίθεσης (πχ. μαλακότης και σκληρότης) κλπ, δεν τους αφαιρεί από την

οντολογική τους επάρκεια.

Λόγω λοιπόν της σχέσης ιδεών και αισθητών, ο Πλάτων πιστεύει ότι για να

εκφέρουμε κρίσεις σχετικά με τα αισθητά, πρέπει να υπάρχουν οι ιδέες, που

αποτελούν τη γνωσιολογική μας βάση. Οι άνθρωποι απέχουν πολύ από την

κατοχή πραγματικής γνώσης και ακόμα και το γεγονός ότι δεν γνωρίζουν αρκετά

περί των ιδεών, καθώς οι ιδέες είναι γνωστοποιήσιμες, είναι πρόβλημα των

ανθρώπων. Τα αισθητά από την άλλη μεριά δε μπορούμε να τα γνωρίσουμε γιατί

είναι τα ίδια ανεπαρκή και μη γνωστοποιήσιμα: η γνωσιολογική μας ανεπάρκεια

για τα αισθητά οφείλεται στην δική τους οντολογική ανεπάρκεια.

3.2.5. Νόηση και αισθήσεις

Είδαμε ότι τα αισθητά αντικείμενα δε μας παρέχουν τα ίδια καμία εγγύηση

γνωσιολογικής βεβαιότητας, εξαιτίας της οντολογικής τους ανεπάρκειας,

πράγμα το οποίο σημαίνει, πως και όταν έχουν μια ιδιότητα, την έχουν

ανεπαρκώς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αισθήσεις δεν είναι αρκετά

25

εξοπλισμένες για να μας προσφέρουν την γνωσιολογική βεβαιότητα, αλλά

στοχεύουν μόνο στην αντικειμενική εικόνα των αισθητών πραγμάτων, τα οποία

όμως επειδή είναι τα ίδια ανεπαρκή, δε μπορούν οι αισθήσεις να μας προσφέρουν

σταθερή γνώση. Οι αισθήσεις δεν είναι οι ίδιες (γνωσιολογικά-επιστημολογικά)

ανεπαρκείς, το αντικείμενο τους (τα αισθητά) είναι ανεπαρκές.

Παρότι όμως οι αισθήσεις δε μπορούν να μας αποκαλύψουν την αλήθεια από

μόνες τους, είναι ωστόσο σημαντικός παράγοντας προς την αλήθεια. Οι

αισθήσεις μας φέρουν σε επαφή με τον κόσμο, έστω κι αν ότι μας προσφέρουν

είναι ασταθές. Η αστάθεια όμως αυτή, ερεθίζει τη νόηση και την οδηγεί στην

έρευνα. Το σημαντικό λοιπόν δεν είναι ότι μας φέρνουν σ’ επαφή με τον

εξωτερικό κόσμο, αλλά ότι λόγω της αστάθειας του αντικειμένου τους, την

οποία αποκαλύπτουν, γεννούν ερωτήματα προς διερεύνηση. Οι αισθήσεις μας

φέρουν σε επαφή με τα αισθητά, ενώ η νόηση μας φέρνει σε επαφή με τις ιδέες.

Οι αισθήσεις όμως δεν αποκαλύπτουν το αντικείμενο καθεαυτό, αλλά κάτι

που εμείς αντιλαμβανόμαστε ως αντικείμενο. Αυτό σημαίνει ότι πχ ένα κομμάτι

ξύλο υπάρχει με τους όρους που όλα τα πράγματα μπορούν να υπάρξουν,

διαχωρισμένο, με δική του υπόσταση, ίδιο με τον εαυτό του κλπ, αλλά εμείς

αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό είναι ένα κομμάτι ξύλο μόνο με τη νόηση και όχι με

τις αισθήσεις. Βλέπουμε δηλαδή όχι ξύλο, αλλά ένα αντικείμενο, που λόγω

νοητικής επεξεργασίας το έχουμε ταυτίσει με το ξύλο.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, ο Πλάτων προχωρά και στην ανάλυση των

αφηρημένων ιδιοτήτων, όπως πχ το ωραίο. Το ωραίο δεν είναι ένας συνδυασμός

πχ χρωμάτων, γιατί τότε κάθε τέτοιος συνδυασμός αισθητικών ιδιοτήτων θα

ήταν ωραίος. Ωραίο είναι αυτό που μετέχει στην ιδέα του κάλλους που

συνίσταται σε συγκεκριμένες δομικές σχέσεις, όχι πάνω στο συγκεκριμένο

αντικείμενο, αλλά μέσα στην ίδια την ιδέα.

3.2.6. Η ψυχή και το σώμα

Έχουμε λοιπόν τη νόηση (αυτό που μας φέρει σ’ επαφή με τις ιδέες και μας

καθιστά ικανούς να αποκτήσουμε γνώση γι’ αυτές) και τις αισθήσεις (αυτό που

μας φέρει σ’ επαφή με τα αισθητά πράγματα και να αποκτήσουμε όση γνώση γι’

αυτά μπορούμε). Η νόηση βρίσκεται στην ψυχή και οι αισθήσεις στο σώμα. Όπως

οι ιδέες προηγούνται των αισθητών, έτσι και η ψυχή προηγείται του σώματος. Το

σώμα είναι θνητό και η ψυχή αθάνατη. Τι επιχειρήματα όμως φέρνει ο Πλάτων γι’

αυτά;

α) Για τον Πλάτωνα έχουμε σώμα μόνο σε αυτή τη ζωή. Από τη

στιγμή που διακρίνουμε την ισότητα πχ μεταξύ δυο πραγμάτων,

πράγμα που είναι αμιγώς νοητικό, σημαίνει ότι γεννηθήκαμε

γνώστες της ιδέας, άρα υπήρχαμε και προηγουμένως, εφόσον οι

26

αισθήσεις δε μας παρέχουν ασφαλή στοιχεία για την ιδέα της

ισότητας. Αφού λοιπόν κάτι από εμάς υπήρχε από πριν και αυτό δεν

είναι το σώμα μας, τότε είναι η ψυχή μας.

β) Επιπλέον, οι ιδέες είναι αμετάβλητες, αυθύπαρκτες και αθάνατες

οι ίδιες. Άρα δε μπορεί να τις προσεγγίσει τίποτα που να μην έχει

ίδια οντολογική κατηγορία, δηλαδή δε μπορεί να προσεγγιστούν από

κάτι θνητό. Η νόηση λοιπόν που τις προσεγγίζει εδράζεται στην

εξίσου αθάνατη ψυχή.

Ο άνθρωπος ως πρόσωπο τελικά ταυτίζεται όχι με το σώμα ή με την

ψυχοσωματική ενότητά του, αλλά με την ψυχή του μόνο. Η ποιοτική

ανωτερότητα της ψυχής διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα, ενώ επίσης

διαφοροποιούμαστε από τους άλλους ανθρώπους όχι ως προς το σώμα αλλά ως

προς τις ιδιαίτερες σκέψεις, επιθυμίες, πεποιθήσεις, στόχους και σκοπούς που

επιδιώκουμε. Αυτά όλα βρίσκονται στη νόηση, άρα στην ψυχή και συνεπώς η ψυχή

είναι αυτό που μας ενδιαφέρει και σε αυτήν απευθύνεται και ο Σωκράτης στους

πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα.

Η πλατωνική ψυχολογία είναι περίπλοκη και βρίσκουμε ορισμένα σημεία που

η πρωιμότερη θεωρία του πχ στον Πρωταγόρα, διαφοροποιείται από την

μεταγενέστερη, πχ την Πολιτεία.

Ο Πλάτων δεν δέχεται την έννοια της ακράτειας, επειδή η ψυχή, ως μια

οντότητα δε μπορεί να φάσκει και να αντιφάσκει ταυτόχρονα. Άρα μάλλον η ψυχή

μας αποτελείται από δυο διαφορετικά μέρη, το επιθυμητικόν και το λογιστικόν.

Το γεγονός όμως ότι αν κάνουμε ή δεν κάνουμε κάτι μας προκαλεί αίσθηση

μετάνοιας, τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπάρχει και ένα τρίτο μέρος, το

θυμοειδές. Κάθε μέρος από αυτά αποτελεί μια διαφορετική πηγή κινήτρων για το

άτομο: το λογιστικόν βρίσκει την ευχαρίστηση στη γνώση, το επιθυμητικόν στις

σωματικές ηδονές και το θυμοειδές στην διασφάλιση της προσωπικής μας τιμής.

Το λογιστικόν είναι όμως το μόνο που έλκεται από το μακροπρόθεσμο καλό.

Τα άλλα δυο μέρη έλκονται από προσωπικές και προσωρινές απολαύσεις, χωρίς

να μπορούν να κάνουν διαχωρισμούς ούτε για το δικό τους μακροπρόθεσμο καλό.

Πάντως αν η τιμή βρεθεί σε κίνδυνο, το θυμικό την υπερασπίζεται απευθείας και

γενικά λειτουργεί σαν φυσικός σύμμαχος του λογιστικού. Το θυμοειδές και το

επιθυμητικόν σκοπεύουν μόνο σε βραχυπρόθεσμες απολαύσεις και δεν τα

απασχολεί ούτε καν το δικό τους μακροπρόθεσμο καλό.

3.2.7. Η Πολιτεία του Πλάτωνα

Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι ανάμεσα στην ανθρώπινη ψυχολογία και την

οργάνωση του κράτους υπάρχει στενή σχέση. Όπως ο ανθρώπινος οργανισμός,

27

έτσι ανάλογη πρέπει να είναι και η οργάνωση του κράτους αφού κι αυτό

αποτελείται από ανθρώπους μοιρασμένους σε ομάδες.

Η Πολιτεία του Πλάτωνα αναζητά να βρει την ιδεατή έννοια της

δικαιοσύνης μέσα σε μια ιδεατή πολιτεία, την οποία ο Πλάτωνας κατασκευάζει

στο έργο του. Η πολιτεία του απαρτίζεται από τρεις τάξεις, που σε ένα επίσης

ιδεατό επίπεδο καλύπτουν πλήρως, όταν λειτουργούν αρμονικά, τους σκοπούς

μιας πολιτείας.

Οι τρεις αυτές τάξεις ανταποκρίνονται στην διαίρεση της ψυχής. Οι

άνθρωποι χωρίζονται σε τάξεις ανάλογα με το ποιο από τα τρία μέρη της ψυχής

τους κυριαρχεί των άλλων δυο. Έτσι έχουμε την τάξη των παραγωγών που

κυριαρχούν ένστικτο είναι το επιθυμητικόν, την τάξη των φυλάκων που

κυριαρχούν ένστικτο είναι το θυμοειδές και την τάξη των κυβερνητών, όπου

κυριαρχεί το λογιστικόν. Η κατάταξη δεν είναι ζήτημα προσωπικής επιλογής και

είναι αμετάκλητη ανεξαρτήτως φύλου ή κοινωνικής καταγωγής. Η ταξινόμηση

γίνεται με βάση την παιδεία.

Αυτό που ενδιαφέρει από την άποψη της παιδείας είναι τα μαθηματικά. Οι

πρώτοι που θα συναντήσουν δυσκολίες θα αποχωρήσουν από τη διαδικασία και θα

γίνουν οι τάξη των εμπόρων, με ενισχυμένο το επιθυμητικόν της ψυχής, οι

επόμενοι θα αποτελέσουν το σώμα των φυλάκων με ενισχυμένο το θυμοειδές και

τέλος, όσοι τα καταφέρνουν με τα μαθηματικά, θα προχωρήσουν και στη μελέτη

της φιλοσοφίας και θα αποτελέσουν την τάξη των κυβερνητών, είναι αυτοί που

έχουν ανεπτυγμένο το λογιστικόν. Κανείς δεν αποκλείεται εξ ορισμού από τη

διαδικασία, ούτε οι γυναίκες ούτε οι δούλοι. Η ταξινόμηση γίνεται με κριτήριο

την επιτυχία στα μαθηματικά, που οδηγούν στη φιλοσοφία, και όχι με βάση την

ευφυΐα, όπως έχει πολλές φορές ερμηνευθεί.

Οι φιλόσοφοι-κυβερνήτες έχουν νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική

εξουσία στα χέρια τους. Διαχωρίζονται μεν μεταξύ τους, αλλά κανένας άλλος δε

ασκεί κάποια από αυτές τις εξουσίες πλην αυτών. Οι φύλακες αποτελούν την

ομάδα της φύλαξης του κράτους και συνεπικουρούν τους κυβερνήτες, ενώ οι

παραγωγοί παράγουν τα υλικά αγαθά τα απαραίτητα για την επιβίωση όλων.

Το πρόβλημα της πλατωνικής άποψης είναι ότι δε μας δίνει παράλληλα ένα

εκπαιδευτικό σύστημα που να αναγνωρίζει ότι αλάνθαστα διαπιστώνει την

ψυχολογική ταυτότητα ενός ατόμου και δε λαμβάνει υπόψη τις ψυχολογικές

μεταβολές. Άπαξ και ενταχθεί κάποιος σε μια τάξη, είναι αυθαιρεσία να αλλάξει

τάξη μετά.

Η κάθε τάξη έχει σύμφυτη και μια αρετή, η οποία βοηθά στην ομαλή

διεξαγωγή του έργου κάθε τάξης. Η αρετή της παραγωγής είναι η σωφροσύνη,

της φύλαξης η ανδρεία, της κυβέρνησης η σοφία. Η σοφία έχει την

προτεραιότητα και την ευθύνη οι άλλες αρετές λειτουργούν σωστά και συνεπώς

λειτουργεί το σύνολο ομαλά. Αντίστοιχες είναι και οι αρετές του κάθε μέρους

28

της ψυχής, που καθοδηγούνται όπως έχουμε δει από το λογιστικό. Για την σωστή

λειτουργία όμως είτε του ατόμου είτε του κράτους, επιβάλλεται οι καθοδηγητές,

οι κυβερνήτες να είναι σοφοί και να επιδιώκουν τη δικαιοσύνη.

Το ερώτημα σχετικά με αυτά είναι αν όποιος δεν είναι σοφός, μπορεί να

είναι δίκαιος. Αν μου λείπει η γνώση μπορώ να είμαι δίκαιος; Αλλά από την άλλη

μπορεί σε μια κοινωνία να υπάρχει η δικαιοσύνη αν τα μέλη της δεν έχουν τη

δυνατότητα να είναι δίκαια;

Κεφάλαιο 4

Η Φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Ο Αριστοτέλης, όταν έφτασε στην Αθήνα στα τέλη της εφηβείας του,

επέλεξε συνειδητά να ενταχθεί στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Επειδή μελετούσε

συστηματικά και αφομοίωνε παλαιότερες θεωρίες τον αποκαλούσαν ο νους ή ο

αναγνώστης. Έφυσε από την Ακαδημία για λόγους πολιτικούς που είχαν σχέση με

τον φιλομακεδονισμό του. Κλήθηκε στη μακεδονική αυλή ως διδάσκαλος του

Αλεξάνδρου, ξαναγύρισε στην Αθήνα και δίδαξε στο Λύκειον και όταν επικράτησε

ξανά η αντιμακεδονική παράταξη, έφυγε στην Εύβοια όπου και πέθανε. Το ίδιο

περιπετειώδης με τη ζωή του στάθηκε και η τύχη και διάσωση του έργου του.

Τα βασικά έργα του Αριστοτέλη αφορούν την γνωσιολογία, τη λογική, την

οντολογία, την κοσμολογία, τη βιολογία, την ηθική, την πολιτική, την ψυχολογία,

την ποίηση και τη ρητορική.

Οι σημαντικότεροι μαθητές του ήταν ο Θεόφραστος ο Λέσβιος και ο

Εύδημος ο Ρόδιος. Ο Θεόφραστος ίδρυσε τον Περίπατον στην Αθήνα. Οι δυο

μαθητές του συγκεντρώνουν και εκδίδουν με βάση το αριστοτελικό πνεύμα τα

κείμενα που υπήρχαν στη σχολή αλλά δεν είχαν εκδοθεί και αναπτύσσουν την

αριστοτελική σκέψη σύμφωνα με τις τρέχουσες εξελίξεις της σκέψης της εποχής

τους.

Σημαντικότερα έργα των μαθητών του Αριστοτέλη είναι οι Χαρακτήρες του

Θέοφραστου, οι λογικές πραγματείες, η ιστορία της επιστήμης και τα σχόλια

στην αριστοτελική μεταφυσική του Θεόφραστου και η ιστορία των μαθηματικών

του Εύδημου.

Βασικά χαρακτηριστικά της αριστοτελικής σκέψης είναι η ακρίβεια στην

επιστημονική σκέψη, η ευρύτητα του πνεύματος και η πολλαπλότητα των

ενδιαφερόντων και η έλλειψη δογματισμού.

29

4.1. Η Αριστοτελική Μεταφυσική

Μεταφυσική είναι η έρευνα που επιδιώκει τη θεωρητική περιγραφή του

όντος ως όν, τον ορισμό του όντος. Όταν ορίζουμε κάτι, προσπαθούμε να

προσδιορίσουμε τη σχέση του με άλλα πράγματα και τα εσωτερικά του

γνωρίσματα.

Ο Πλάτων ορίζει το ον μέσω της θεωρίας της έλλογης γνώσης στον

Σοφιστή, ως τη συμπλοκή διαφόρων στοιχείων (ον, μη όν, αμετάβλητον όν,

μεταβολή, ταυτότης, ετερότης), το όν δε θα υπήρχε, εφόσον κάθε έννοια

προϋποθέτει τις υπόλοιπες.

Ο Αριστοτέλης ορίζει το όν στα έργα Κατηγορίαι και Μετά τα Φυσικά. Στις

Κατηγορίας, ο Αριστοτέλης πως είναι δυνατόν να λέμε κάτι για κάτι άλλο

(κατηγόρησις), συνδέοντας έτσι την οντολογία με την φιλοσοφία της γλώσσας

και της σκέψης. Βασικό στοιχείο στην κατηγόρηση είναι οι έννοιες και οι ορισμοί,

οι οποίοι περιγράφουν αυτό που ορίζουν και το εξηγούν. Έτσι η επιστημονική

σκέψη βρίσκεται πίσω από την αριστοτελική μεταφυσική. Την ιδέα αυτή

συναντάμε και στα υστερότερα έργα του Πλάτωνα, παρότι οι δυο στοχαστές

έχουν διαφορές μεταξύ τους. Ο Πλάτων πιστεύει ότι αυτό που ορίζουμε ανήκει

στον κόσμο των ιδεών κι όχι στη φύση, ενώ ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι το

οριζόμενο ανήκει στην φύση.

Καθένας έχει δίκαιο από την πλευρά του. Συμφωνούμε με τον Πλάτωνα

επειδή ορίζουμε ιδιότητες κι όχι τα όντα που τις έχουν, συμφωνούμε και με τον

Αριστοτέλη, επειδή οι ιδιότητες δεν είναι ανεξάρτητες από τους φορείς τους.

4.1.1. Τα στοιχεία του όντος

Στην ομιλία κατηγορούμε τι κατά τινός, δηλαδή «Ο Γιάννης είναι ψηλός».

Την κατηγορική δομή αυτή ο Αριστοτέλης θεωρεί θεμελιώδη για τη γλώσσα και

τη σκέψη. Ως υποκείμενο λειτουργεί ο Γιώργος, ως κατηγορούμενο ο «ψηλός». Η

όλη φράση ονομάζεται κατάφασις και παίρνει τιμή αληθείας (αληθές ή ψευδές). Η

κατάφασις περιλαμβάνει υποκείμενο και κατηγόρημα όχι μόνο ως καθ’ έκαστον,

μεμονωμένα, αλλά και ως καθόλου, ως όντα που μπορούν να ανήκουν σε

διαφορετικά αντικείμενα ως ιδιότητες. Αυτό στο οποίο στοχεύει ο Αριστοτέλης

είναι να βρει τη σχέση μεταξύ των στοιχείων της πραγματικότητας, να βρει ποιο

είναι το βασικότερο και για ποιο πράγμα πρόκειται, εφόσον κάποιο πράγμα πάντα

προηγείται των άλλων.

Ο Αριστοτέλης διακρίνει δυο είδη κατηγόρησης, την ουσιώδη και την κατά

συμβεβηκός. Για τον Αριστοτέλη οι πρώται ουσίαι είναι ότι δε μπορεί να

30

αποτελέσει κατηγορούμενο άλλων πραγμάτων. Για τον Πλάτωνα, πρώται ουσίαι

ήταν οι ιδέες.

Ο Αριστοτέλης δέχεται ότι υπάρχουν και οι πρώται αρχαί ως καθ’ έκαστον

υποκείμενα αλλά και οι ιδιότητες, πράγματα τα οποία συμπλέκονται εφόσον κάθε

όν έχει ιδιότητες και οι ιδιότητες ενυπάρχουν σε κάθε όν, ούτως ώστε να μη

μπορεί να σταθεί ανάμεσά τους μια εξηγητική σχέση προτεραιότητας.

Οδηγούμαστε έτσι στο ερώτημα της σχέσης του καθ’ έκαστον με τις ιδιότητές

του.

Η ουσιώδης κατηγόρηση είναι οι ιδιότητες που καθορίζουν την ταυτότητα

ενός όντος, χωρίς τις οποίες δε μπορεί να είναι αυτό που είναι. Πρόκειται για τις

ιδιότητες που αποκαλύπτει ο ορισμός του πράγματος. Οι ουσιώδεις ιδιότητες

είναι το αντικείμενο της επιστημονικής γνώσης και ο ορισμός είναι ο σκοπός και

το θεμέλιό της.

Από την άλλη μεριά η κατά συμβεβηκός κατηγόρηση αποτελείται από τις

ιδιότητες οι οποίες κι αν εκλείπουν, δεν αλλάζει η ταυτότητα του όντος. Οι κατά

συμβεβηκός ιδιότητες δεν ανήκουν χαρακτηριστικά στο ον που περιγράφουν. Το

ότι οι ιδιότητες αυτές δεν ανήκουν στο περιγραφόμενο ον είναι βασικό σημείο

της αριστοτελικής μεταφυσικής επειδή, αν ανήκαν, δε θα υπήρχε διάκριση

ουσιωδών και κατά συμβεβηκός ιδιοτήτων, αλλά και επειδή ο Αριστοτέλης δε

βλέπει τα πράγματα ως συλλογές ιδιοτήτων.

Για τον Αριστοτέλη, ένα αντικείμενο μπορεί να αλλάζει τις κατά

συμβεβηκός ιδιότητές του αρκεί να διατηρεί την αριθμητική τους ταυτότητα. Οι

ουσιώδεις ιδιότητες δε μπορούν να αλλάξουν καθώς αν συμβεί αυτό, το

αντικείμενο γίνεται κάτι άλλο από αυτό που είναι. Οι ουσιώδεις ιδιότητες είναι

σταθερά στοιχεία του αντικειμένου και δε μπορούν να αλλάζουν. Κατά δεύτερο,

όταν ένα αντικείμενο έχει ουσιώδη ιδιότητα, τότε φέρει και τον ορισμό της

ιδιότητας αυτής, ενώ στις κατά συμβεβηκός ιδιότητες δε φέρει τον ορισμό τους,

δηλαδή μπορώ να πω ότι ο Σωκράτης είναι άνθρωπος αλλά όχι ότι ο Σωκράτης

είναι λευκός ή κόκκινος. Με την ίδια λογική, ο Σωκράτης είναι άνθρωπος και

λογικός, συνεπώς, δυο ιδιότητες αδιαχώριστες η μια από την άλλη μπορούν να

λογίζονται πλέον ως μια. Οι ουσιώδεις ιδιότητες ενός καθ’ έκαστου όντος είναι

μία ιδιότητα, η ουσία που δηλώνει ο ορισμός του.

Όπως μια ιδιότητα υπάρχει επειδή ανήκει σε ένα αντικείμενο, έτσι και ένα

καθ’ έκαστον αντικείμενο έχει ιδιότητες. Οι κατά συμβεβηκός ιδιότητες

εξαρτώνται από το καθ’ έκαστον (ένα αυτοκίνητο μπορεί να κόκκινο, κίτρινο

κλπ), τα καθ’ έκαστον αντικείμενα είναι φορείς κατά συμβεβηκός ιδιοτήτων (ένα

αυτοκίνητο έχει χρώμα), όμως το καθ’ έκαστον δεν εξαρτάται από τις κατά

συμβεβηκός ιδιότητές του, καθώς εμπεριέχει πάντα ορισμένες ουσιώδεις

ιδιότητες που το κάνουν να είναι αυτό που είναι (ένα αυτοκίνητο είναι τέτοιο

επειδή είναι αυτοκίνητο, όχι επειδή είναι κόκκινο ή κίτρινο).

31

Η λύση αυτή του Αριστοτέλη δεν είναι ικανοποιητική, επειδή το αντικείμενο

ως φορέας ουσιωδών ιδιοτήτων δεν είναι αδιαχώριστο από το είδος (γενικό

σύνολο) στο οποίο ανήκει και κάτι ανήκει σε ένα είδος, επειδή έχει αυτήν την

ουσιώδη ιδιότητα. Αυτό το πρόβλημα προσπάθησε να διορθώσει ο Αριστοτέλης

στο Ζ των Μετά τα Φυσικά. Τα καθ’ έκαστα αντικείμενα ταυτίζονται με την ουσία

τους κι έτσι αποφεύγεται το λογικό πρόβλημα αν το αντικείμενο προηγείται της

ουσίας του ή το αντίστροφο. Αυτό δημιουργεί όμως νέο πρόβλημα διότι αν ο

Σωκράτης είναι άνθρωπος και λογικός κι αν κι ο Πλάτων είναι άνθρωπος και

λογικός, τότε δυο διαφορετικά καθ’ έκαστον ταυτίζονται σε βαθμό που να μην

είναι καν διαφορετικά (Σωκράτης = Πλάτων). Και αυτό το πρόβλημα ο

Αριστοτέλης το λύνει με τις κατά συμβεβηκός ιδιότητες. Τα δυο άτομα έχουν

ίδιες ουσιώδεις ιδιότητες αλλά όχι τις ίδιες ή ίσες αριθμητικά κατά συμβεβηκός.

4.1.2. Η θεωρία της μεταβολής

Ο Αριστοτέλης δεν έχει καμία αμφιβολία για την κίνηση και τη μεταβολή,

αντίθετα από τον Παρμενίδη. Για τον Αριστοτέλη επίσης, αντίθετα με τον

Πλάτωνα, δεν υπάρχουν αμετάβλητα όντα. Ο Αριστοτέλης δέχεται δυο ειδών

μεταβολή, την ουσιώδη και την κατά συμβεβηκός. Η κατά συμβεβηκός μεταβολή

είναι αυτή που συμβαίνει όταν το αντικείμενο μεταβάλλεται ως προς τις κατά

συμβεβηκός ιδιότητές του αλλά τις διατηρεί αριθμητικά ίσες (πχ όταν ένα

πράσινο φύλλο κιτρινίζει, στερείται μια ιδιότητα Χ αλλά παίρνει μια Ψ).

Η ουσιώδης μεταβολή είναι αυτή που σχετίζεται με την γένεση και τη

φθορά των αντικειμένων. Εδώ ο Αριστοτέλης δέχεται την ύπαρξη του μη όντος

ως μη ταυτότητας. Δηλαδή θεωρεί ότι πχ ένα ψάρι δε μπορεί να είναι ένα φυτό.

Ουσιαστικά το μη ον του Αριστοτέλης είναι στέρησις μιας ουσίας. Για τον

Αριστοτέλη, όπως για τον Παρμενίδη, τίποτα δε γεννιέται από το τίποτα. Έτσι η

στέρηση είναι μια μορφή μη ουσίας, έλλειψης δηλαδή ουσίας. Ο Παρμενίδης,

κατά τον Αριστοτέλη, διάλεξε λάθος μορφή του μη όντος.

Εδώ ο Αριστοτέλης εισάγει την έννοια της ύλης. Η ύλη νοείται ως ύλη του

κάθε αντικειμένου αλλά και του είδους στο οποίο ανήκει. Με αυτόν τον τρόπο

(την ύλη) ο Αριστοτέλης εξηγεί τη γένεση και τη φθορά, δηλαδή την ουσιώδη

μεταβολή. Αυτό που γεννάται από την ύλη είναι το καθ’ έκαστον το οποίο ανήκει

πάντα σε ένα είδος, άρα έχει πάντα μια προ-ορισμένη ουσία. Η ύλη έχει πάντοτε

μια συγκεκριμένη μορφή, έτσι εξετάζουμε το καθ’ έκαστο αντικείμενο και ως

προς την ύλη και ως προς τη μορφή του (υλομορφική θεωρία). Η ύλη υπάρχει

ξέχωρα από τη μορφή, πχ χαλκός, αλλά το καθ’ έκαστον αντικείμενο είναι ένα

χάλκινο ξίφος, άρα έχει συγκεκριμένη μορφή.

Την θεωρία αυτή ο Αριστοτέλης την αναπτύσσει στις Κατηγορίες και στ

Φυσικά, όπου όμως στο δεύτερο ταυτίζει πλέον την ουσία με τη μορφή, επειδή το

32

ταυτίζει με το είδος του. Έτσι, με την ταύτιση αυτή, ο Αριστοτέλης πλέον εξηγεί

την ταύτιση του Πλάτωνα και του Σωκράτη ως είδος όντος (άνθρωπος) αλλά όχι

ως μορφές. Αν σε αυτό το σημείο περνά την ύλη σε δεύτερη μοίρα είναι επειδή

δεν ορίζουμε τον Σωκράτη ή τον Πλάτωνα ως προς την ύλη του, που είναι ίδια,

αλλά ως προς τη μορφή τους και ουσία τους, ενώ επιπλέον η ύλη, όπως προείπε,

γίνεται κατανοητή μόνο μέσω της μορφής.

Όλη η αριστοτελική θεωρία της μεταβολής έχει ορισμένες υπόρρητες

παραδοχές. Ο Αριστοτέλης δε δέχεται ότι τα καθ’ έκαστον αντικείμενα μπορούν

να αναχθούν σε απλούστερα και μη αναγώγιμα σχήματα. Παρόμοια ανάλυση

επιχείρησαν και οι Ατομικοί, θεωρώντας ως μη περαιτέρω αναγώγιμα τα άτομα.

Στους ατομικούς αυτό που μεταβαλλόταν βέβαια δεν είναι το άτομο αλλά η

σχέση του με άλλα άτομα, ενώ στον Αριστοτέλη μεταβάλλεται το καθ’ έκαστον.

Επίσης κατά τον Αριστοτέλη, τα καθ’ έκαστον διατηρούν την ταυτότητά

τους και μετά τη μεταβολή. Αυτό δεν είναι κάτι παραδεκτό από τη σημερινή

επιστήμη, επειδή αυτή αναζητά καθολικούς νόμους ενώ ο Αριστοτέλης

ουσιαστικά κάνει επιστήμη των καθ’ έκαστον όντων.

Τέλος τα εν δυνάμει όντα του Αριστοτέλη δεν μπορούν να γίνουν

αντικείμενα επιστημονικής παρατήρησης εφόσον πρέπει να μιλάμε για υπαρκτές

κάθε φορά ιδιότητες.

Τελικά πρέπει να δεχτούμε ότι μέσα στη μεταβολή ο Αριστοτέλης έπρεπε να

θέσει αδιαχώριστα και την γένεση και τη φθορά και την κατά συμβεβηκός

μεταβολή. Με την απαλοιφή της διάκρισης ουσιαστικά δεχόμαστε την μεταβολή

που ισχύει σε όλη τη φύση.

4.1.3. Η φύση και η εξήγηση της φυσικής μεταβολής

Για τον Αριστοτέλη ενδιαφέρον είναι και οι ίδιες οι μεταβολές όπως τις

βλέπουμε στη φύση, πχ η γένεση ενός φυτού. Πρώτα πρέπει να δούμε τι ονομάζει

φύση. Η φύση από τη μια αποτελείται απ’ όλα τα καθ’ έκαστον όντα που δέχονται

και ουσιώδη κατά συμβεβηκός μεταβολή. Από την άλλη η φύση είναι τα ίδια τα

καθ’ έκαστον όντα, τα οποία εξηγούν γιατί η μεταβολή κάθε φορά γίνεται όπως

γίνεται. Για τον Αριστοτέλη βασικές εδώ είναι ξανά οι έννοιες της ύλης και της

μορφής, που εξηγούν και την κατά συμβεβηκός και την ουσιώδη μεταβολή.

Επίσης προσπαθεί να βρει ποια από τις δυο, η ύλη ή η μορφή, είναι περισσότερο

σημαντική κατά τη μεταβολή.

Περισσότερο σημαντική λοιπόν είναι η μορφή. Ο Αριστοτέλης βλέπει ότι όλα

τα πράγματα αναπτύσσονται ως προς μια ορισμένη μορφή. Εξαρτά την ύλη από

τη μορφή εφόσον με δεδομένη ύλη φτιάχνεις «δεδομένες» μορφές, προ-

33

ορισμένες. Απορρίπτει όμως τον υλισμό, ανάγοντας τη μορφή τελικά σε

εξηγητικό αίτιο της μεταβολής. Εδώ συντάσσεται με τον Πλάτωνα, ότι η ύλη

είναι απαραίτητα αλλά δεν εξηγεί γιατί γίνεται όπως γίνεται η κάθε μεταβολή.

Απορρίπτει τον υλισμό δεχόμενος πάλι μια πλατωνική θέση ότι η ύλη δεν

εξηγεί επαρκώς τη μεταβολή, εφόσον αν δεν λάβουμε υπόψη μας τη μορφή, η ύλη

μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Η μορφή εξαρτά τη μεταβολή και μάλιστα ο

σκοπός, το τέλος, της μορφής, επειδή η ύλη δεν υπάρχει αδιαχώριστα από τη

μορφή, όταν μιλάμε για καθ’ έκαστον όντα. Η διαφορά του Πλάτωνα είναι ότι η

τελεολογία του εντοπίζεται στην ομοιότητα με τον κόσμο των ιδεών.

Η τελεολογία αυτή θα ήταν πλήρως καλυπτική ως προς τις εξηγήσεις της

αν αναφερόταν σε ένα υπερβατικό δημιουργό, σε ένα συγκεκριμένο σχέδιο θείας

πρόνοιας. Όμως ο Αριστοτέλης δεν κάνει πουθενά τέτοιες αναφορές. Η μορφή

παίρνει τη θέση του υπερβατικού δημιουργού και γίνεται εξηγητικό αίτιο, επειδή

τα πράγματα έχουν τη συγκεκριμένη μορφή. Ούτε αυτό είναι τελικά πλήρες

όμως, καθώς κατά τη φάση της εξέλιξης της μεταβολής, δεν έχει λάβει ακόμα το

αντικείμενο την οριστική μορφή του. Η απάντηση βελτιώνεται «επειδή υπήρχαν

προηγουμένων ίδια καθ’ έκαστον και το υπό γένεση/μεταβολή αντικείμενο

ακολουθεί το παράδειγμά τους». Πάλι παραμένει το ερώτημα πως η

«παραδειγματική» μορφή καθορίζει τη νέα μορφή. Λείπει η αιτιότητα της

νεώτερης φιλοσοφίας, που δέχεται την αιτιακή σχέση ως αίτιο κι αιτιατό. Ο

Αριστοτέλης παίρνει ως σχέση αιτίου-αιτιατού τη σχέση της παραδειγματικής

μορφής, ότι αυτή προκαλεί την όμοια μορφή της.

Ουσιαστικά η εξήγηση της μεταβολής για τον Αριστοτέλη λαμβάνει υπόψη

τέσσερις παράγοντες: τη μορφή του αντικειμένου, την παραδειγματική μορφή

που λειτουργεί ως αιτία, την ύλη και την τελική μορφή του αντικειμένου.

Ι. Η Ουσία

Η ουσία προηγείται από τις άλλες κατηγορίες με τρεις τρόπους:

Α. Μόνο αυτή μπορεί να είναι αυθύπαρκτη και ξέχωρη ύπαρξη, γιατί

ουσιαστικά είναι το αντικείμενο με τις ιδιότητές του (ιδιότητες χωρίς

αντικείμενο δε μπορούν να υπάρξουν)

Β. Η ουσία προηγείται του ορισμού, δηλαδή στον ορισμό μιας ουσίας, δε

χρειάζεται να έχουμε στοιχεία από ορισμούς από άλλες κατηγορίες, αλλά να

έχουμε για κάθε αντικείμενο μις έννοια ορισμού της ουσίας του.

Γ. Η ουσία προηγείται και κατά τη γνώση, γιατί είναι καλύτερα να ξέρουμε

τι είναι κάτι, παρά τις ποσοτικές, ποιοτικές ή τοπικές διαφοροποιήσεις του.

Ουσιαστικά, η ουσία για τον Αριστοτέλη είναι κάτι το αυτονόητο, δε μπορεί

να μην υπάρχει και αποτελεί μια ενότητα που εμπεριέχει τόσο ιδιότητες, όσο και

ύλη, αυτό που ονομάζει αντικείμενο. Διαχωρίζει την ιδιότητα από την ουσία,

επειδή η ιδιότητα είναι αμετάβλητη. Η ιδιότητα μπορεί να δώσει τη θέση της σε

34

μια άλλη, αλλά μια ουσία δε μπορεί να το κάνει. Έτσι κάνει διαχωρισμό ανάμεσα

στα ατομικά όντα και τις μεταξύ τους σχέσεις. Αυτό που επιπλέον προσπαθεί να

βρει είναι, το τι είναι αυτό που χαρακτηρίζει την ουσία, η ύλη ή η μορφή.

ΙΙ. Ύλη και Μορφή

Ο κόσμος για τον Αριστοτέλη είναι μια ιεραρχία όπου στο ανώτερο επίπεδο

υπάρχουν οι άυλες ουσίες και τα υπόλοιπα όντα αποτελούν συνδυασμό ύλης και

μορφής. Ανάλογα από ποια σκοπιά θα το δούμε, πρέπει να προσέξουμε ορισμένα

ζητήματα:

Α. Ένα γήινο αντικείμενο, μπορεί να μεταβληθεί με 4 τρόπους – να κινηθεί

στο χώρο, να μεταβληθεί ποιοτικά, να μεταβληθεί ποσοτικά, να γεννηθεί ή να

φθαρεί. Η ύλη όμως είναι προϋπόθεση της μεταβολής, άρα χρειάζεται τέσσερις

διαφορετικές «ποιότητες» ύλης, σύμφωνες με τις ιδιότητές του αυτές, άρα ύλη

κίνησης (τοπική), ύλη αλλοίωσης, ύλη ποσοτικής μεταβολής-μεγέθους και ύλη

φθοράς και γένεσης. Η ύλη κίνησης εκτός του ότι μπορεί να είναι ανεξάρτητη,

συναντάται σε ουράνια σώματα, γι’ αυτό και θεωρούνται περισσότερο θεία. Οι

άλλες τρεις «ύλες» υπάρχουν σε κάθε γήινο σώμα. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι

κάθε γήινο ον, εκτός από το νου, είναι συνένωση της τοπικής ύλης και της

μορφής. Επιπλέον υπάρχει μια ακόμα μορφή ύλης, η νοητή ύλη. Πχ αν

αφαιρέσουμε όλες τις ιδιότητες από ένα σώμα, αυτό θα εξακολουθήσει να

διατηρεί μια έκταση, ένα σχήμα, άρα θα έχουμε φτάσει αφαιρετικά στα

αντικείμενα των μαθηματικών, με τα αντικείμενα ως τρισδιάστατες κατασκευές

(όγκος) και να επιχειρήσουμε δισδιάστατες (μήκος) και μονοδιάστατες (ευθείες).

Μόνο όμως αν αφαιρέσουμε και τη νοητή ύλη (την έκταση) θα φτάσουμε στην

απόλυτη καθαρότητα της μορφής.

Η έκταση εμπεριέχεται στα πράγματα, αλλά δεν είναι το υλικό τους. Το

υλικό τους είναι περισσότερο στην κοινή λογική της ύλης.

Β. Στο άλλο άκρο βρίσκεται η πρώτη ύλη, πουθενά όμως μόνη της, ενωμένη

με μια αντιθετική ιδιότητα πρωταρχική (πχ ψυχρό-θερμό) ή δευτερεύουσα (πχ

υγρό-ξηρό). Τα λιγότερα σύνθετα σώματα είναι η γη, το νερό, η φωτιά και ο

αέρας. Αυτά ενώνονται και δίνουν απόλυτα μεικτά ή ομοιομερή σώματα (ορυκτά,

ζωικοί και φυτικοί ιστοί). Τα ομοιομερή σώματα (πχ οι ιστοί) ενώνονται και

δίνουν τα ανομοιομερή μέρη ή τα όργανα, για να ανταποκρίνονται σε

συνθετότερες λειτουργίες. Τα όργανα όταν ενωθούν δίνουν οργανισμούς. Μόνο ο

άνθρωπος περιλαμβάνει άλλο ένα στοιχείο, το νου, τον ποιητικό νου. Τα ουράνια

σώματα βρίσκονται οι νόες που τα κινούν και ακόμα ψηλότερα η καθαρή ουσία, ο

Θεός.

Κάθε τι για τον Αριστοτέλη είναι ατομικό. Το καθόλου είναι πραγματικό,

αντικειμενικό αλλά δεν υπάρχει αφ’ εαυτού. Οι ουσίες που απαρτίζονται από ύλη

και μορφή είναι ατομικές. Και εδώ όμως βρίσκουμε ορισμένες δυσκολίες:

35

ι. Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει κάθε μορφή ως ειδικότατο είδος (αρχή της

εξατομίκευσης στην ύλη), πανομοιότυπη σε κάθε μέλος του είδους, όπου τα μέλη

διακρίνονται βάσει ύλης, όχι βάσει μορφής. Το είδος όμως μπορεί να έχει

περισσότερα του ενός μέλη, άρα αυτά πως τα διακρίνουμε;

Μιλώντας για ειδικότατο είδος ουσιαστικά εννοεί ότι υπάρχουν

καθορισμένοι συνδυασμοί γνωρισμάτων που αποτελούν τους πυρήνες των

επιμέρους στα οποία ανήκουν. Το γεγονός ότι κάθε είδος έχει πολλά μέλη

σημαίνει ότι η προσδιορισμένη ύλη τους έχει διαφορά (πχ εγώ και εσύ είμαστε

μεν συνδυασμοί οστών και σάρκας, αλλά έχουμε διαφορετική μορφή, πράγμα που

έγκειται στη διαφορά προσδιορισμένης ύλης που έχουμε).

ιι. Η ύλη, όπως αναφέρει σε άλλο σημείο του έργου του ο Αριστοτέλης, είναι

καθ’ εαυτόν άγνωστος, άρα οδηγούμαστε στο οξύμωρο, ότι δε μπορούμε

ουσιαστικά να γνωρίσουμε ότι είναι υλικό…

Πως λοιπόν εμείς γνωρίζουμε τα υλικά επιμέρους πράγματα;

Ένα πράγμα δε μπορώ να το ορίσω αλλά γίνεται γνωστό με εποπτική σκέψη,

δηλαδή με νόηση ή με αίσθηση. Πρόκειται για πιο άμεσους και συγκεκριμένους

τρόπους σύλληψης της πραγματικότητας από τη λογική και την αφαίρεση, αλλά

δε μας έχει αφήσει μια ολοκληρωμένη θεωρία της εποπτικής σκέψης

(αντίληψης).

Σε άλλο σημείο του έργου του προτείνει άλλη άποψη. Ότι δηλαδή γνώση

μπορεί να υπάρξει μόνο δυνάμει, δηλαδή όπως στην επιστημονική γνώση, γνώση

που ν’ ανταποκρίνεται σε γενικούς κανόνες κι όχι σε επιμέρους αντικείμενα.

Δηλαδή η ενεργή επιστημονική σκέψη δεν αναφέρεται σε καθολικές έννοιες

αποκομμένες από τα επιμέρους, αλλά σε καθολικές έννοιες ως καθόλου των

επιμέρους, πχ το κόκκινο ως κόκκινο, όχι ως κόκκινο του γαρύφαλλου. Και δεν

υπάρχει καθολική γνώση χωρίς αντιληπτική επίγνωση του επιμέρους.

Όμως ο επιστήμονας χρησιμοποιεί το επιμέρους ως παράδειγμα για να

μιλήσει για τη γενικότητα, αντιμετωπίζοντας το παράδειγμα ως δείγμα του

καθόλου. Έτσι, χρειάζεται όσο και η επιστημονική γνώση, η γνώση της εποπτικής

σκέψης.

Το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγματα είναι η μορφή, όπως καταλήγει ο

Αριστοτέλης. Η ουσία είναι γενετική αρχή και αιτία, είναι αυτό που κάνει τα

πράγματα να είναι αυτό που είναι, απαντά σε ένα γιατί. Η μορφή γίνεται λοιπόν

ένα δομικό στοιχείο, γιατί αν τη δούμε με καθαρά υλιστικούς όρους τότε ή θα

χρειαστούμε επιπλέον ένα δομικό στοιχείο ή ένα τρόπο σύνδεσης και δόμησης

των επιμέρους στοιχείων. Ουσιαστικά η μορφή κινείται ανάμεσα σε αυτό που θα

μπορούσαμε να ονομάσουμε τελικό αίτιο ή σκοπό και ποιητικό αίτιο ή αιτία /

αναγκαιότητα.

ΙΙΙ. Η ανάλυση του γίγνεσθαι

36

Ο Αριστοτέλης μας δίνει μια ανάλυση της γένεσης. Η γένεση έχει τρεις

τρόπους, τη φυσική, την καλλιτεχνική και την αυτόματη.

Α. Η φυσική γένεση, Πρόκειται για την ικανότητα των οργανισμών να

αναπαράγουν το είδος τους ή γενικότερα να προκαλούν κάποιου είδους

μεταβολή. Στη φυσική γένεση συμμετέχουν ο αρσενικός γεννήτορας (αυτό που

έχει τη μορφή που θα πάρει το νέο πράγμα), ο θηλυκός γεννήτορας (ο φορέας της

μορφής) και το νέο αντικείμενο.

Β. Η καλλιτεχνική γένεση. Εδώ η μορφή δεν προϋπάρχει τόσο εμφανώς,

ωστόσο πρέπει ο δημιουργός να έχει μια εσωτερικευμένη εικόνα της κατασκευής

που θα φτιάξει.

Γ. Η αυτόματη γένεση. Πρόκειται για μια μίμηση είτε της φυσικής είτε της

καλλιτεχνικής γένεσης, όπου όμως ένα μέρος του γεννήματος χρειάζεται να

προϋπάρχει.

Για να κατανοήσουμε τη γένεση χρειάζεται να κάνουμε μια διάκριση

ανάμεσα στη γένεση μιας νέας ουσίας και στην πραγματοποίηση μιας μεταβολής.

Στην πρώτη περίπτωση χρειάζεται εντελέχεια στον αρσενικό γεννήτορα, ενώ στη

δεύτερη έχουμε μια στιγμιαία διαδικασία, όπου αυτό που γίνεται, γίνεται

τμηματικά, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη μας τα μέρη, αλλά το σύνολο της

μορφής.

Μια γένεση έχει έξι αίτια συνολικά, τα εσωτερικά, τη μορφή, την ύλη και τη

στέρηση και τρία εξωτερικά, το άμεσο κινητικό αίτιο (την τέχνη ή τον αρσενικό

γεννήτορα), το απόμακρο κινητικό αίτιο (πχ τον ήλιο, που προκαλεί τη διαδοχή

του χρόνου) και το έσχατο ή πρώτο κινητικό αίτιο, που κινεί με όσους επιθυμίας

και αγάπης. Τα εσωτερικά αίτια μιλούν για τη σχέση μορφής και ύλης, ενώ τα

εξωτερικά αποδίδουν στα επιμέρους διαφορετικά αίτια.

Σε αυτό το σημείο μας δίνει και τη μεγαλύτερη διαύγεια στην αποσαφήνιση

της αρχής της εξατομίκευσης της ύλης. Η ύπαρξη διαφορετικής μορφής είναι

διαφορετική από τη μορφή του είδους (εγώ και εσύ είμαστε άνθρωποι από σάρκα

και κόκαλα, αλλά τα δικά μου διαφέρουν από τα δικά σου) και ότι αίτιο των

επιμέρους είναι το επιμέρους (δεν υπάρχει καθολικός άνθρωπος, εσύ έχεις άλλο

πατέρα από εμένα).

IV. Δύναμις και Ενέργεια

Αρχικά ο Αριστοτέλης διακρίνει ανάμεσα σε ύλη και μορφή. Αργότερα

εισάγει τις έννοιες δύναμις και ενέργεια και προχωρά στη διασαφήνισή τους.

Η δύναμις έχει δύο σημασίες. Είναι η ικανότητα ενός πράγματος να επιφέρει

μεταβολή σε ένα άλλο πράγμα. Είναι όμως και η ικανότητα ενός πράγματος να

περνά το ίδιο από μια σε μια άλλη κατάσταση. Οι προηγούμενοι φιλόσοφοι δε

δέχονταν τον όρο κι έλεγαν ότι ένα πράγμα είτε βρίσκεται σε μια κατάσταση είτε

δεν βρίσκεται. Ο Αριστοτέλης δίνει το παράδειγμα της οικοδομής: εγώ, αν έχω

37

υλικά και γνώση θα χτίσω, αντίθετα με σένα που, ακόμα κι αν έχεις υλικά, δε

μπορείς να χτίσεις, γιατί δεν ξέρεις να χτίζεις.

Δε μπορούν όμως όλα να εξηγηθούν μόνο με τα δύναμη. Χρειάζεται και

ενέργεια. Η ενέργεια είναι συνθετότερη έννοια (το Χ είναι χ, προηγείται λογικά

του το Χ είναι δυνατό να είναι χ). Η δύναμη προϋποθέτει την ενέργεια και

απορρέει από αυτήν. Έχω δηλαδή τη δυνατότητα να γνωρίσω κάτι, ακόμα κι αν

δεν το γνωρίσω, επειδή ήδη γνωρίζω κάτι άλλο. Κάθε τι προέρχεται από κάτι

προϋπάρχον.

Αυτό που έχει τη δύναμη να είναι, μπορεί να έχει τη δύναμη και να μην είναι.

Το αιώνιο και άφθαρτο όμως έχει μόνο τη δυνατότητα να είναι, έτσι κάθε

πρωταρχική οντότητα στο σύμπαν είναι απαλλαγμένο από δύναμη, ο Θεός λοιπόν

είναι ενέργεια. Η ύλη (δε έχει τη δυνατότητα του μη είναι) αλλά και η μορφή (δεν

παύει ποτέ να υπάρχει) είναι ενέργειες.

Τέλος, το κακό για τον Αριστοτέλη υπάρχει μόνο μέσα στα πράγματα, άρα

δεν είναι γνώρισμα του σύμπαντος, αλλά περιστασιακό προϊόν της κοσμικής

διαδικασίας των επιμέρους προς την τελειότητα / αθανασία. Το ότι δεν το

καταφέρνουν, οφείλεται στην ύλη ή την αναγκαιότητα, αρχές ανεξάρτητες από

το καλό ή το κακό.

4.2. Γνωσιοθεωρία και Φιλοσοφία της Επιστήμης

Ο Αριστοτέλης διακρίνει δυο είδη γνώσης. Τη γνώση του ότι (ότι κάτι

υπάρχει ή ισχύει) και τη γνώση του διότι (την αιτιακή γνώση). Η γνώση του ότι

είναι η αισθητηριακή γνώση, η προσιτή σε όλους και προηγείται αυτής του διότι,

όπως επίσης είναι εν πολλοίς ανεξάρτητη από αυτή.

Όμως η γνώση του διότι είναι ανώτερη, καθώς συνδέεται με την επιστήμη.

Η επιστήμη κατά τον Αριστοτέλη είναι η γνώση της οποίας η επιδίωξη

χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, αντίθετα με την αισθητηριακή γνώση, που

χαρακτηρίζει τα ζώα.

Ο Αριστοτέλης επίσης θεωρεί ότι η γνώση του διότι προηγείται της γνώσης

του ότι, πράγμα μάλλον δυσνόητο. Ίσως εννοεί α) ότι προηγείται εξηγητικά ή β)

ότι είναι προτιμότερη ως γνώση η επιστημονική από την αισθητηριακή, καθώς η

επιστημονική είναι τελικά βάση και της αισθητηριακής γνώσης.

Τυπική λογική - συλλογισμός- διαλεκτική

Ο Αριστοτέλης θεμελίωσε την τυπική λογική, την συστηματική μέθοδο

ελέγχου της εγκυρότητας των παραγωγικών επιχειρημάτων. Στα Αναλυτικά

Πρότερα ασχολήθηκε με τον συλλογισμό, παραγωγικού επιχειρήματος, όπου από

38

δυο προκείμενες προκύπτει αναγκαστικά ένα συμπέρασμα. Οι συλλογισμοί

μπορούν να έχουν διάφορες μορφές εξαιτίας των διαφόρων ειδών προκειμένων.

Στα Τοπικά ο Αριστοτέλης ασχολείται με τη διαλεκτική, την εξαγωγή

συμπερασμάτων όχι από αληθείς προκείμενες αλλά από τα ένδοξα, τις κοινές

πεποιθήσεις των ανθρώπων. Στους Σοφιστικούς Ελέγχους ασχολείται με τις

πλάνες και τα σφάλματα.

Αναλυτικά Πρότερα, Αναλυτικά Ύστερα, Τοπικά, Κατηγορίαι, Σοφιστικοί

Έλεγχοι και Περί Ερμηνείας συγκροτούν το Όργανον, που περιλαμβάνει τα

εννοιολογικά και μεθοδολογικά εργαλεία για την επιστημονική μελέτη.

4.2.1 Η γνώση του ότι

Ο Αριστοτέλης θεωρεί, αντίθετα από τον Πλάτωνα, ότι η αισθητηριακή

γνώση παρέχει γνώση όχι μόνο για το επιμέρους πράγμα αλλά και την

πραγματικότητά του. Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι δε μπορεί η αισθητηριακή

γνώση να συλλάβει αλήθειες, παρά μόνο μέσω συλλογισμών και συναγωγών. Αν ο

Πλάτωνας αμφισβήτησε τη δυνατότητα της αισθητηριακής γνώσης να φτάσει

στην αλήθεια είναι επειδή θεωρεί την αισθητηριακή αντίληψη σχετική.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ως αισθητά είδη τα χρώματα, τους ήχους κλπ, ό,τι

προσιδιάζει στην κάθε αίσθηση. Για τον Αριστοτέλη αυτές οι αισθητηριακές

ποιότητες είναι πραγματικές ιδιότητες των επιμέρους πραγμάτων

α) επειδή ότι αντιλαμβανόμαστε ανήκει σε πραγματικά

επιμέρους υλικά αντικείμενα,

β) επειδή αποτελούν αιτιώδεις πηγές των αισθήσεων μας

(προκαλούν ουσιαστικά τις αισθήσεις μας),

γ) επειδή οι αισθήσεις μας τις αντιλαμβάνονται.

Γενικότερα: μια ιδιότητα προκαλεί την αίσθηση εξαιτίας ακριβώς της ίδιας

της ιδιότητας (η ιδιότητα είναι αίτιο και αποτέλεσμα ταυτόχρονα).

Ο Αριστοτέλης δεν είναι αφελής ρεαλιστής, αλλά μόνο ρεαλιστής. Θέτει

ορισμένες προϋποθέσεις για να μπορεί να μας παρέχει η αισθητηριακή γνώση

ασφαλή γνώση για την πραγματικότητα. Κατ' αρχήν διαχωρίζει το αντικείμενο

από τις ποιότητές του, οι οποίες εξαρτώνται από το αντικείμενο και δεν

υπάρχουν ανεξάρτητα από αυτό, το αντικείμενο όμως υπάρχει από μόνο του. Η

ποιότητα ενός πράγματος υπάρχει σε σχέση με αυτό και μέσω της δυνατότητάς

της να γίνεται αντιληπτή κι όχι επειδή γίνεται αντιληπτή. Με αυτόν τον τρόπο, η

ποιότητα είναι μια σύστοιχη δυνατότητα του κάθε πράγματος.

Η άποψη αυτή του Αριστοτέλη εναρμονίζεται σε πολλά σημεία της με την

νεώτερη γνωσιοθεωρία, που διακρίνει πρώτες και δεύτερες ποιότητες στα

αντικείμενα (Λοκ και Καρτέσιος). Ο Αριστοτέλης ταυτίζει τις αισθητηριακές

39

ποιότητες με τις ιδιότητες. Όμως μέχρι εκεί είναι η συμφωνία, επειδή το εν

δυνάμει ον του Αριστοτέλη δεν είναι το ίδιο με το ενεργεία.

4.2.2. Η γνώση του διότι

Για τον Αριστοτέλη η γνώση του διότι είναι η γνώση του καθόλου. Η

επιστημονική γνώση είναι καθολική, επειδή οι κανόνες της και οι αρχές της

πρέπει να είναι καθολικές. Διαφοροποιεί όμως την γνώση του καθόλου από την

ύπαρξη καθολικών όντων.

Ο ισχυρισμός αυτός φαίνεται παράδοξος. Αυτό που λέει ο Αριστοτέλης είναι

ότι εξηγώντας ένα συγκεκριμένο συμβάν, πρέπει ταυτόχρονα η εξήγησή μου να

αφορά όλα τα όμοιά του κι όχι μόνο το συγκεκριμένο: η εξήγησή μου πρέπει να

αφορά τον σεισμό ως καθολικό φαινόμενο κι όχι το σεισμό της Αθήνας του 1999

μόνο. Έτσι η εξήγηση γίνεται εφαρμογή της καθολικής γνώσης στο συγκεκριμένο

και επιμέρους, επειδή το επιμέρους είναι μέρος του καθόλου και δε διαχωρίζεται

από αυτό. Τα επιμέρους όντα, γεγονότα κλπ ανήκουν στο ίδιο είδος και γι' αυτό η

εξήγησή μου οφείλει να εφαρμόζεται σε όλα τα όμοια όντα. Η ένταξη των όντων

σε είδη είναι επίσης προϋπόθεση για να μπορέσουν αυτά να εξηγηθούν.

Έτσι η αριστοτελική εξήγηση βασίζεται σε τρεις θεμελιακές αρχές:

α) ότι η γνώση των εξηγήσεων αφορά σε γνώση καθολικών

αληθειών,

β) ότι οι καθολικές αλήθειες αναφέρονται σε πραγματικά

είδη ή καθόλου όντα και

γ) οι εξηγήσεις είναι γνώση καθολικών αληθειών για τη

γνώση επιμέρους πραγμάτων που ανήκουν σε είδη.

Η τρίτη αυτή θέση του Αριστοτέλη σήμερα απορρίπτεται από τη φιλοσοφία

της επιστήμης. Οι επιστημονικές εξηγήσεις σήμερα λαμβάνουν υπόψη τους τον

χώρο και τον χρόνο, πράγματα που δεν είχαν θέση στην εξήγηση του Αριστοτέλη,

κι έτσι εξηγούν τα επιμέρους όντα αλλά και δύνανται να τα προβλέψουν, πράγμα

που δεν ενδιέφερε την αριστοτελική επιστημολογία. Η αριστοτελική

επιστημολογία πάσχει επειδή "αδικεί" τα επιμέρους προς όφελος των καθόλου.

Ο Αριστοτέλης θεωρεί τις εξηγήσεις παραγωγικά επιχειρήματα, έχουν

δηλαδή σχέση λογικής ακολουθίας. Η αριστοτελική εξήγηση έχει τη μορφή: όλα

τα Α είναι Γ, γιατί όλα τα Α και όλα τα Α και Β είναι Γ. Ο Αριστοτέλης

αντιλαμβάνεται τη σχέση των προκειμένων με το συμπέρασμα ως σχέση

πραγματική, ως αναγκαίες αλήθειες. Τα γεγονότα που περιγράφονται κάθε φορά

δεν αφορούν ομάδες επιμέρους γεγονότων, αλλά ούτε και εντάσσονται στα

πλαίσια της λογικής αναγκαιότητας. Επίσης δεν συνδέονται ούτε με σχέσεις

αιτιώδους αναγκαιότητας, επειδή η αιτιότητα αφορά καθολικά γεγονότα κι όχι

επιμέρους.

40

4.2.3. Η ψυχή εν γένει

Στο Περί Ψυχής ο Αριστοτέλης παρουσιάζει μια υλομορφική θεωρία των

ζωντανών οργανισμών, των όντων που έχουν ψυχή. Η μορφή τους είναι αυτή που

τα καθιστά έμβια όντα, πλην της ύλης τους. Ο έμβιος χαρακτήρας τους

προέρχεται από ορισμένες συγκεκριμένες ικανότητες που αυτά έχουν (τροφή,

αύξηση, κίνηση κατά τόπον, αντίληψη με τις αισθήσεις και σκέψη ή συλλογισμός).

Ουσιαστικά στα έμβια όντα κατατάσσει τα ζώα και τους ανθρώπους. Ορίζει την

ψυχή ως ουσία , είδος ενός φυσικού σώματος που έχει δυνάμει ζωή.

Η ψυχή για τον Πλάτωνα υπάρχει και ξέχωρα από το σώμα. Για τον

Αριστοτέλη ενώ φαίνεται ότι η ψυχή δε μπορεί να υπάρχει ξέχωρα από το σώμα,

λόγω της σύνδεσης ύλης και μορφής, εμφανίζεται το πρόβλημα του νου, που

αποτελεί τη μεγάλη εξαίρεση, ως ικανότητα σκέψης και συλλογισμού. Για τον νου

η ύλη είναι αδιάφορη, καθώς η δεν έχουν τα δυο σχέση μεταξύ τους. Υιοθετεί

έτσι μια μέση λύση στο πρόβλημα της ύπαρξης ψυχής ξέχωρα από το σώμα και

ουσιαστικά ακολουθεί τον Πλάτωνα, ο οποίος ως ψυχή σε αυτήν την περίπτωση

ορίζει την δυνατότητα απόκτησης επιστημονικής γνώσης, περίπου όπως τη

σκέψη και τον συλλογισμό του Αριστοτέλη.

Πάντως η απόρριψη αυτού του ουσιολογικού δυισμού ψυχής και σώματος δε

συνοδεύεται από απόρριψη του ποιοτικού δυισμού, εφόσον η ψυχή δεν ταυτίζεται

με το σώμα και με τις λειτουργίες του, παρότι εκ πρώτης όψεως, η ύλη

ταυτίζεται με ψυχικές λειτουργίες (πχ το αυτί με την ακοή). Ο Αριστοτέλης όμως

θεωρεί η αίσθηση είναι ένας συνδυασμός ύλης και μορφής.

4.2.4. Νους και αίσθηση

Ο ορισμός μιας αίσθησης απαιτεί αναφορά και στην ύλη και στη μορφή. Για

τη σκέψη όμως ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι δεν χρειάζεται αναφορά στην ύλη. Για

τον Αριστοτέλη ο νους έχει αντίληψη όλων των πραγμάτων, άρα πρέπει να είναι

διαφορετικός από τις επιμέρους αισθήσεις, που έχει πεπερασμένο εύρος

δυνατότητας γνωριμίας με τον κόσμο.

Η αίσθηση και το εκάστοτε όργανό της πρέπει να είναι δυνάμει ό,τι και τα

αντικείμενά της είναι ενεργεία, δηλαδή να εξομοιώνεται με το αντικείμενο που

αντιλαμβάνεται. Όταν μια δεδομένη στιγμή μια αίσθηση δεν προχωρά σε

αντίληψη, τότε πρέπει να παραμένει ποιοτικά ουδέτερη, ενώ κατά την αντίληψη

μιας αίσθησης το αισθητήριο όργανο πρέπει να έχει την δυνατότητα να

ακολουθεί τη φύσης του, να γίνεται σαν αυτό που αντιλαμβάνεται. Αυτό εξηγεί

τον πεπερασμένο χαρακτήρα των αισθήσεων. Ο υλικός χαρακτήρας της αίσθησης

41

την καθιστά πεπερασμένη, ενώ ο νους με το να μην έχει υλικότητα, μπορεί να

είναι ουσιαστικά άπειρος. Ο νους έτσι προσδιορίζεται με την ύπαρξή του, σχεδόν

εκ των πραγμάτων δεκτή.

Ο Αριστοτελης στρέφεται κατά της εξήγησης του Εμπεδοκλή για τον νου, ο

οποίος θεωρούσε ότι ο νους εξηγεί τα πάντα επειδή αποτελείται από τα πάντα.

Δεν τον ενοχλεί τόσο ότι ο νους πιθανόν να αποτελείται από όλα τα στοιχεία

αλλά ότι θα έπρεπε να εμπεριέχει και όλες τις αρχές συγκρότησης του κόσμου

(είδη, γένη κλπ).

Ο Αριστοτέλης απορρίπτει και την πλατωνική αντίληψη περί πρότερης

γνώσης επειδή θεωρεί ότι η γνώση μας ξεκινά από τα καθ’ έκαστον όντα και

συνεχίζει προς τις γενικότερες έννοιες.

4.3. Αριστοτελική Ηθική και Πολιτική

4.3.1. Η Ηθική ως επιστήμη

Η ηθική είναι επιστήμη, ωστόσο δεν έχει την αντικειμενικότητα των

μαθηματικών εξαιτίας της ρευστότητας του αντικειμένου της. Συγκροτείται από

προσεγγιστικές προτάσεις που επιδέχονται εμπλουτισμό και διευκρινίσεις, χωρίς

να σημαίνει ότι είναι ζήτημα υποκειμενισμού του καθενός. Το σημαντικότερο

έργο ηθικής του Αριστοτέλη είναι τα Ηθικά Νικομάχεια.

4.3.2. Η έννοια ευδαιμονία

Η έννοια της ευδαιμονίας στον Αριστοτέλη συνδέεται στενά με την έννοια

του σκοπού. Σκοπός του ανθρώπου είναι κάθε φορά το αγαθόν, έστω κι αν αυτό

επιμερίζεται, και γίνεται εν συνεχεία αίτιο/μέσο άλλων πραγμάτων/σκοπών,

εντασσόμενο σε μια αλυσίδα σκοπών. Σκοπός μας όμως τελικός είναι το

καθεαυτόν διωκτόν, αυτό που πρέπει να αναζητούμε ως σκοπό αφ’ εαυτού, κι όχι

ως μέσο εκπλήρωσης κάποιου άλλου σκοπού. Αυτός ο τελικός σκοπός είναι η

ευδαιμονία. Αυτή πρέπει να αποτελεί την πυξίδα για κάθε πράξη μας και

καθορίζει το ηθικό των πράξεών μας. Επιπλέον η ευδαιμονία έχει και μια χρονική

διάσταση, εφαρμόζεται και επιδιώκεται σε όλο τον ανθρώπινο βίο κι όχι μονάχα

σε μια περίοδό του. Αυτό σημαίνει ότι ο δρων χρειάζεται να αντιμετωπίζει όλες

τις πράξεις υπό αυτό το πρίσμα της διάρκειας, κι όχι ότι ευδαίμων είναι ο

ετοιμοθάνατος. Το ερώτημα τι συνιστά την ευδαιμονία δεν απασχολεί τον

Αριστοτέλη. Το μόνο που μας λέει είναι ότι η ευδαιμονία πηγάζει από τον λόγον,

42

είναι δραστηριότητα που χειραγωγείται από το ανώτερο μέρος της ανθρώπινης

ψυχής.

4.3.3. Η φρόνηση

Η φρόνησις είναι η ηθική κρίση ή ηθική αίσθηση. Μπορούμε αλλιώς να πούμε

ότι είναι η συνειδητή ηθική απόφαση και πράξη, που όχι μόνο βλέπει την πράξη

ως σκοπό και πρόθεση αλλά και ως προς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες

πρέπει να ληφθεί απόφαση ή να εκτελεστεί. Επιπλέον, η φρόνησις είναι

επιτακτική, αποφασίζει τι πρέπει να πραχθεί. Για τον Αριστοτέλη, η ηθική

συνδέεται με την πράξη καθεαυτήν όχι με την πρόθεση.

Η φρόνηση έχει σχέση και με την ηθική γνώση, που έχει το χαρακτήρα της

ηθικής ως επιστήμης, όπως έχει προαναφερθεί. Ζώντας εντός μιας ηθικής

κοινότητας πρέπει να σεβόμαστε τους κανόνες και η ηθική έχει σκοπό να

λειτουργήσει ως οδηγός μας. Η φρόνηση έχει καθαρά διανοητικό χαρακτήρα και

δεν αναφέρεται μόνο στην έννοια της ηθικής οργάνωσης των πράξεων.

Περισσότερο προϋποθέτει την ηθική αρετή, ώστε ο διεφθαρμένος να μην είναι

φρόνιμος, επειδή δεν έχει την απαραίτητη ηθική αρετή που προϋποθέτει η

φρόνηση, ώστε να κάνει το καλό από προδιάθεση και έξη κι όχι συμπτωματικά.

Απομακρυνόμαστε δηλαδή από σωκρατικό-πλατωνικό μοντέλο που μας έλεγε ότι

ο ηθικός είναι απαραίτητα και καλός. Στον Αριστοτέλη βρίσκουμε μεγάλη

ανάλυση της ακράτειας, δηλαδή της γνώσης τι είναι ηθικά ορθό, αλλά

ανακολουθίας γνώσης και πράξης, λόγω αδυναμίας του ατόμου να εναρμονίσει

τον λόγον με την ηθική έξη του.

4.3.4. Οι ηθικές αρετές

Η ηθική αρετή βρίσκεται στη μέση ανάμεσα σε δυο άκρα, μια μεσότητα,

αλλά δεν εννοείται έτσι ο λεγόμενος μέσος όρος. Ο υπερβολικά πχ ανδρείος είναι

τελικά θρασύς. Πρέπει ο καθένας να γνωρίζει το όριο που δεν πρέπει να

ξεπεράσει, ώστε να θεωρείται ηθικός. Επιπλέον προϋποτίθεται γνώση του ηθικού.

Ένα σημαντικό σημείο είναι ότι ο Αριστοτέλης εισάγει τον παράγοντα της

παιδείας, του ηθικού και πολιτικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο κάποιος

αναπτύσσεται.

4.3.5 Η σχέση ηθικής και πολιτικής

Η πόλη, με τη διάσταση του παιδευτικού χώρου, έχει άμεση σχέση με την

ηθική και είναι αυτή που δημιουργεί ηθικούς ανθρώπους, εντάσσοντας τον

άνθρωπο σε κοινωνία:

43

α. Η πόλη δεν είναι συνύπαρξη που στοχεύει στην επιβίωση αλλά στην

τελεολογική συνύπαρξη του ευ ζην. Η ηθική τελείωση μπορεί να γίνει

πραγματικότητα μόνο εντός μιας πολιτικής κοινότητας.

β. Η ηθική τελειότητα μιας πόλης δεν είναι ανεξάρτητη από την ηθική

τελειότητα των πολιτών της. Στην τέλεια πόλη οι έννοιες αγαθός ανήρ και

σπουδαιος πολίτης μπορούν άφοβα να ταυτιστούν χωρίς κίνδυνο αντιφάσεων.

γ. Η παιδεία έχει το ρόλο της προετοιμασίας ηθικά αγαθών πολιτών.

4.3.6. Οι αρχές της αριστοτελικής πολιτικής θεωρίας

Η πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη είναι συγκεντρωμένη στα Πολιτικά, που

από τη μια περιγράφουν τα υπαρκτά πολιτεύματα της εποχής και από την άλλη

τα θεωρητικώς δυνατά ιδεατά πολιτεύματα. Οι βασικές αρχές του Αριστοτέλη

στην πολιτική θεωρία είναι τρεις:

α. ότι ο πολίτης είναι θεμέλιος λίθος της πολιτείας, αξιολογητής και κριτής

της

β. ότι η πολιτεία χρειάζεται την αυτάρκεια, ικανότητα αυτοκαθορισμού

γ. θεσμός και πρόσωπο είναι σαφώς διαχωρισμένα

Υγιές Πολίτευμα Παθολογία

Βασιλεία Μοναρχία

Αριστοκρατία Ολιγαρχία

Δημοκρατία Οχλοκρατία

4.3.7. Κριτική στην πλατωνική Πολιτεία

Η κριτική του Αριστοτέλη εστιάζεται στο γεγονός ότι ο Πλάτωνας αίρει τη

διαφορετικότητα και δεν αντιμετωπίζει τους πολίτες ως ομοίους. Κατά τον

Αριστοτέλη, η πόλη είναι σύνολο, πολλότητα.

4.3.8. Θεωρητικός και Πρακτικός Βίος

Ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικό, είναι η γνωστή αριστοτελική ρήση,

ωστόσο φανερώνει το ήμισυ του βίου. Το άλλο μισό είναι ο θεωρητικός βίος, που

στοχεύει να δώσει την απόλυτη αυτάρκεια στον άνθρωπο μέσω της κατοχής της

γνώσης, ύψιστη ηδονή και ευδαιμονία, που φέρει το άτομο κοντά στις θεϊκές

δυνατότητες, κι αυτό γιατί η θεωρία αναφέρεται στα αιώνια κι όχι στα

ανθρώπινα πράγματα.

Αυτό καθιστά προβληματική τη σχέση φρόνησης και θεωρίας. Η θεωρία

είναι ανώτερη και ανεξάρτητη από την ηθική; Η φρόνηση υπηρετεί τη θεωρία; Η

απάντηση που θα δώσουμε θα εξαρτήσει την πηγή της ανθρώπινης ευτυχίας, αν

44

εξαρτάται από μια δραστηριότητα (τη θεωρία) ή είναι συνάρτηση αυτής με την

φρόνηση.

Κεφάλαιο 5

Ελληνιστική Φιλοσοφία

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Τα χρονικά όρια της ελληνιστικής φιλοσοφίας δε συμπίπτουν με την

ελληνιστική εποχή, καθώς οι θέσεις της διαμορφώνονταν από νωρίτερα και κράτησαν

την επίδρασή τους για πολλούς αιώνες μετά το τέλος της ελληνιστικής εποχής.

Κύριες σχολές είναι οι Επικούρειοι, οι Στωικοί και οι Σκεπτικοί.

Οι Επικούρειοι και οι Στωικοί έχουν ανεπτυγμένη την ηθική φιλοσοφία με

κατεύθυνση τον πρακτικό βίο, αλλά δεν μένουν στο επίπεδο της πρακτικής

συμβουλής. Προχωρούν σε ζητήματα της φύσης του αγαθού και της ύπαρξης ηθικών

νόμων.

Η ύλη αποκτά κεντρικό ρόλο στη φιλοσοφία των Επικούρειων και των

Στωικών, καθώς τους απασχολεί η θέση του ανθρώπου στον φυσικό κόσμο, το

ζήτημα της αιτιοκρατίας και της ελεύθερης βούλησής του.

Ακόμη προσπαθούν να διασφαλίσουν τη δυνατότητα βέβαιης γνώσης,

καθορίζοντας κριτήρια αλήθειας για όλη την ανθρώπινη γνώση. Οι Σκεπτικοί

υπονομεύουν διαρκώς τον εμπειρισμό των Επικούρειων και των Στωικών.

Γενικότερα οι τρεις φιλοσοφικές σχολές αλληλοεπηρεάζονται, καθώς οι

εκπρ'όσωποί της ζουν στην Αθήνα και τροποποιούν διαρκώς τις θέσεις τους λόγω των

αντιρρήσεων των άλλων σχολών. Συνδιαλέγονται όμως και με το παρελθόν της

ελληνικής σκέψης, με τον πλατωνικό Σωκράτη, τον Δημόκριτο, τον Ηράκλειτο, τον

Αριστοτέλη, η σκέψη των οποίων συνεχίζεται και μέσα από τις δικές τους σχολές.

Η μελέτη της φιλοσοφίας για πολλούς αιώνες αρνήθηκε κάθε πρωτοτυπία στην

ελληνιστική σκέψη, καθώς οι ερευνητές ταύτιζαν την ελληνιστική εποχή με την

παρακμή του ελληνισμού αλλά και η αντιπάθεια προς τον υλισμό και τον εμπειρισμό.

Η ελληνιστική φιλοσοφία σώζεται είτε σε αποσπάσματα είτε σε παραθέματα

(Διογένης Λαέρτιος, Λουκρήτιος και Επίκουρος) -για τους Επικούρειους- και

(αρνητικές) αξιολογικές κρίσεις από μεταγενέστερες πηγές (πχ Κικέρωνας) -ειδικά

45

για τους Στωικούς. Οι Σκεπτικοί γίνονται γνωστοί μέσα από τον ύστερο σκεπτικιστή

Σέξτο Εμπειρικό.

5.1. Οι Επικούρειοι

Ο Επίκουρος γεννήθηκε στη Σάμο και σπούδασε πλατωνική φιλοσοφία κοντά

στον Πάμφιλο και δημοκρίτεια κοντά στον Ναυσικράτη. Μετοίκησε στην Αθήνα,

όπου αγόρασε μια έκταση, τον Κήπο, και οργάνωσε φιλοσοφική σχολή,

αποτραβηγμένη από το δημόσιο βίο. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι της επικούρειας

φιλοσοφίας είναι ο Μητρόδωρος, ο Έρμαρχος, ο Κωλώτης, ο Ζήνων Σιδώνιος, ο

Φιλόδημος και ο Λουκρήτιος. Ως φιλόσοφος είχε τεράστιο εύρος ενδιαφερόντων,

όπως δείχονουν οι τίτλοι των χαμένων έργων του που αναφέρει ο Διογένης Λαέρτιος,

αλλά σώζονται μόνον η Επιστολή προς Ηρόδοτον, Προς Πυθοκλέα και Προς

Μενοικέα. Σημαντική πηγή του επικουρισμού είναι το De Rerum Natura (Περί

Φύσεως Πραγμάτων) του λατίνου ποιητή Λουκρήτιου (Titus Lucretius Carus) και τα

ποιητικά κείμενα του Φιλοδήμου.

Ο Επίκουρος προτείνει το σύστημά του ως αντίδραση στον Πλάτωνα και τον

Αριστοτέλη, τους οποίους κατηγορεί για άκρατη θεωρητικολογία. Επιστρέφει τον

υλισμό των ατομικών φιλοσόφων για να στηρίξει την ηθική του και να προτείνει μια

νέα φυσική, ενώ όλα τα κομμάτια της φιλοσοφίας του είναι στενά δεμένα μεταξύ

τους.

5.1.1. Η θεωρία της γνώσης

Η επικούρεια γνωσιοθεωρία βασίζεται στην εμπειρία και έχουν βρεθεί από τη

μια αναλογίες με τον νεότερο εμπειρισμό και από την άλλη κατηγορίες για

υπερβολική ευπιστία στις αισθήσεις.

Τα κριτήρια αληθείας

Οι άνθρωποι, κατά την επικούρεια φιλοσοφία, μπορούν να αποκτήσουν βέβαιη

γνώση του κόσμου, αν τηρηθούν τρία βασικά κριτήρια: οι προλήψεις, οι αισθήσεις και

τα πάθη.

46

α) Οι προλήψεις είναι οι γενικές έννοιες που σχηματίζονται στην παιδική μας

ηλικία μέσω όμοιων αισθητηριακών αντιλήψεων, εγγράφονται στη μνήμη μας και

χρησιμοποιούνται εν είδει κατηγοριών πχ άνθρωπος. Μια πρόληψις λοιπόν

σχηματίζεται μέσω της αισθητηριακής εμπειρίας αλλά αποκτάται εξαιτίας την

νοητικής ικανότητας σχηματισμού γενικών εννοιών. Κάθε νέο πράγμα που

μαθαίνουμε, το ταξινομούμε μέσω της γλώσσας. Η πρόληψις στον Επίκουρο είναι η

απάντηση στο ερώτημα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη κατά πόσο μπορούμε να

μάθουμε κάτι αν δεν γνωρίζουμε από προηγουμένως τίποτα.

β) Σημαντικότερες ως προς την γνωσιολογική λειτουργία τους είναι οι

αισθήσεις. Οι σθητηριακές εντυπώσεις μας είναι ότι οι αισθήσεις μας είναι πάντα

αληθείς.Ωστόσο ήδη από την αρχαιότητα ήταν γνωστό ότι δε μπορούμε πάντα να

εμπιστευόμαστε τις αισθήσεις μας. Ο επικουρισμός όμως λαμβάνει υπόψη, και

προσπαθεί να εξηγήσει, και τις περιπτώσεις που οι αισθήσεις σφάλλουν.

Στις αισθήσεις έχει δοθεί η ερμηνεία ότι σε κάποιες περιπτώσεις έχει θεωρηθεί

ότι είναι πραγματικές αλλά όχι αξιόπιστες, ότι ταυτίζουν το αληθές με το υπάρχον, όχι

με το μη όν.

Μια δεύτερη ερμηνεία είναι ότι η αίσθησις συνδέεται με την αντίληψη. Ο

επικουρισμός πίστευε ότι αντιλαμβάνομαι τα εξωτερικά αντικείμενα επειδή ομάδες

ατόμων από αυτά (είδωλα ή simulacra) απορρέουν από τα αντικείμενα και φτάνουν

στα αισθητήρια όργανα δημιουργώντας την αίσθηση. Τα είδωλα έχουν λεπτότατη

υφή, κινούνται ταχύτατα και διατηρούν όλα τα χαρακτηριστικά των αντικειμένων

από τα οποία προέρχονται. Με αυτήν την έννοια η αίσθησις πάντα ανταποκρίνεται

στα αντικείμενα και με αυτήν την έννοια είναι πραγματική. Η δεύτερη ερμηνεία

αποσυνδέει τη γνώση από την εμπειρία, εφόσον "βλέπουμε" είδωλα κι όχι τα

αντικείμενα.

Σε μια τρίτη ερμηνεία, οι αισθήσεις είναι αληθείς, επειδή οι αισθητηριακές

εντυπώσεις πάντα ανταποκρίνονται σε ένα εξωτερικό αντικείμενο. Τα είδωλα κατά

την κίνησή τους μπορεί να μεταλλάσσονται και να καταστρέφονται μερικώς.

Τέλος, οι αισθήσεις κατά τους επικούρειους δε μπορούν να διαψευστούν,

εφόσον δυο όμοιες αισθητηριακές αντιλήψεις είναι σιοδύναμες και δεν προτιμάται

μια έναντι μιας άλλης. Έτσι, μια ψευδής αισθητηριακή αντίληψη δεν είναι

αισθητηριακή αντίληψη αλλά δόξα, πεποίθηση του νου που προσθαφαιρεί στοιχεία

από άλλες αισθητηριακές εντυπώσεις.

47

Η μέθοδος της επιστήμης

Ο Επίκουρος εισάγει την επιμαρτύρησι. Πρόκειται για την επαλήθευση μέσω

των αισθητηριακών αντιλήψεων, πχ αν βλέπω τον Γιώργο να έρχεται από μακριά και

όντως είναι ο Γιώργος, αυτός που βλέπω ότι φτάνει. Εισάγει και την έννοια της

αντιμαρτυρήσεως όπου κάτι είναι αληθές επειδή δεν διαψεύδεται, πχ δεδομένου ότι η

κίνηση προϋποθέτει το κενό, η ύπαρξή του επιμαρτυρείται εξαιτίας της ύπαρξης της

κίνησης.

Στην επιστήμη συχνά ξεκινάμε από άμεσα παρατηρήσιμα γεγονότα για να

φτάσουμε σε μη παρατηρήσιμα δεδομένα. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να

απορρίψουμε όσα διαψεύδονται και να κρατήσουμε ως αληθή αυτά που δε μπορούμε

να διαψεύσουμε, ακόμα κι αν χρειάζεται να κρατήσουμε ως αληθείς περισσότερες

από μια πεποιθήσεις.

5.1.2. Η δομή των πραγμάτων

Η δυνατότητα βέβαιης θεμελίωσης της γνώσης αποδεικνύεται χρήσιμη στην

περίπτωση της φυσικής θεωρίας του επικουρισμού.

Ο Επίκουρος ξεκινά τη φυσική θεωρία του από τρεις αρχές, ότι τίποτα δεν

ξεκινά από το μη ον, τίποτα δεν κατλήγει στο μη ον και το σύμπαν είναι και θα

παραμείνει στην ίδια κατάσταση. Ουσιαστικά ο επικούρειος κόσμος είναι σταθερό

πλαίσιο μέσα στο οποίο υπάρχουν και ενεργούν τα συστατικά του. Αυτά τα

συστατικά είναι τα άτομα και το κενό, τα οποία αλληλοαποκλείονται αμοιβαία.

Ο αλληλοαποκλεισμός του οφείλεται στο ότι η κίνηση προϋποθέτει το κενό,

ενώ τα άτομα είναι αδιαίρετα, επειδή η επ' άπειρον διαίρεση θα κατέληγε στο τίποτα

(μη ον), που αντιβαίνει στην επικούρεια θεωρία. Επιπλέον, και το κενό και τα άτομα

είναι άπειρα. Ως εδώ ο Επίκουρος ακολουθεί την ατομική φυσική θεωρία.

Στο εξής, οι επικούρειοι διαφοροποιούνται και μεταλλάσσουν την δημοκρίτεια

φυσική θεωρία. Οι Επικούρειοι φιλόσοφοι διαιρούσαν τα άτομα σε μικρότατα μέρη,

τα minima, ενώ οι ατομικοί αρνούνταν μια τέτοια διαίρεση. Κάθε άτομον για τους

επικούρειους έχει έναν ορισμένο αριθμό τέτοιων ελαχίστων μερών, τα οποία

καθορίζουν ουσιαστικά το μέγεθος και το σχήμα των ατόμων. Εξηγείται έτσι η

διαφορά σχήματος και μεγέθους των ατόμων και από την άλλη αποτελεί πιο

ολοκληρωμένη απάντηση προς το παράδοξο του Ζήνωνα.

48

Στο παράδοξο του Ζήνωνα οι ατομικοί είχαν απαντήσει με την άρνηση της επ'

άπειρον διαιρετότητας, θεωρητικά και φυσικά. Οι Επικούρειοι διακρίνουν τη φυσική

από τη θεωρητική διαιρετότητα αλλά επίσης αρνούνται την επ' άπειρον διαιρετότητα.

Μια ακόμα διαφοροποίηση είναι ότι οι ατομικοί δέχονται ως ιδιότητα των

ατόμων το σχήμα και το μέγεθος, όχι όμως το βάρος, που εισάγουν οι Επικούρειοι.

Αυτό έχει ως συνέπεια ότι τα άτομα κινούνται προς τα κάτω στο κενό και με ίση

ταχύτητα.

Στα σύνθετα σώματα, οι κινήσεις των ατόμων καθορίζουν τη συνολική

κινητική κατάσταση. Αν εξισορροπούνται, το σώμα είναι ακίνητο, αν όχι, κινείται

προς την κατεύθυνση που κινούνται τα περισσότερα άτομα. Τα άτομα παρότι

διατηρούν την καθοδική κίνηση έχουν μια έμφυτη τάση να αποκλίνουν απρόβλεπτα,

οδηγούνται έτσι σε συγκρούσεις και με αυτόν τον τρόπο σχηματίζονται τα σύνθετα

σώματα.

Οι Επικούρειοι διασαφηνίζουν ορισμένα σημεία της ατομικής θεωρίας για τις

δευτερεύουσες ιδιότητες των σωμάτων, πχ τη θερμοκρασία. Οι δευτερεύουσες

ιδιότητες οφείλονται κατά τους Επικούρειους στους διαφορετικούς συνδυασμούς

ατόμων και κενού.

Επιπλέον, είναι δυνατή η ύπαρξη άπειρων κόσμων, εφόσον και τα άτομα

μπορούν να συνδυαστούν με άπειρους τρόπους.

Η επικούρεια φυσική δίνει εξέχουσα θέση στην ύλη, δεν έχει χώρο για ότι δεν

είναι σώμα (πχ πλατωνικές ιδέες), δεν δέχεται την (αριστοτελική) τελεολογία.

Επιπλέον αποφεύγει την θεϊκή αιτιότητα και προσπαθεί να συνδέσει τον κόσμο με

την εμπειρία.

Οι θεοί και η ανθρώπινη ψυχή

Ο Επίκουρος δεν καταφεύγει στους θεούς για να εξηγήσει την φυσική δομή του

κόσμου, δεν τους αρνείται όμως ως υποστάσεις. Απορρίπτει τις λαϊκές δοξασίες της

εποχής του ότι το θείο παρεμβαίνει στην ανθρώπινη ζωή. Οι θεοί δεν ενδιαφέρονται

για τον κόσμο, είναι μακάριοι και αθάνατοι. Άρα δεν υπάρχει θεία πρόνοια. Το ότι

49

δεν υπάρχει θεία πρόνοια και ότι οι θεοί αδιαφορούν για τν κόσμο αποδεικνύεται κι

από τις ατέλειες του κόσμου.

Ο Επίκουρος δέχεται την ύπαρξη των θεών , επειδή οι άνθρωποι έχουν πρόληι

της έννοιά τους, πρόκειται για ένα στοιχείο κοινό σε κάθε πολιτισμό. Οι θεοί

αποτελούνται από λεπτότατα άτομα, τα οποία αντιλαμβανόμαστε νοητικά κυρίως

όταν ξεφεύγουμε από την πραγματικότητα, πχ στα όνειρα.

Η ανθρώπινη ψυχή έχει αναλογίες με τη δομή των θεϊκών όντων. Αποτελείται

κι αυτή από λεπτότατα σφαιρικά άτομα, τα οποία επιτυγχάνουν μεγαλύτερη ταχύτητα

στη σκέψη. Όμως για να υπάρχει μια ψυχή πρέπει να βρίσκεται σε σώμα και να έχει

αισθήσεις. Ο θάνατος διαχωρίζει ψυχή και σώμα, άρα δεν υπάρχει μεταθανάτια ζωής

και ως εκ τούτου οι άνθρωποι δεν πρέπει να φοβούνται τον θάνατο.

5.1.3. Η αναζήτηση της ευδαιμονίας

Η επικούρεια ευδαιμονία τοποθετείται μέσα στον υλισμό της ανθρωπολογίας

και της φυσικής του, καθώς έχουν τεθεί οι προϋποθέσεις που απομακρύνουν από τον

φόβο του θείου ή του θανάτου.

Η ηδονή

Η ηδονή, που ταυτίζεται με την ευδαιμονία, είναι για τον Επίκουρο η αρχή και

ο σκοπός της μακάριας ζωής, πρωταρχικό αγαθό, η οποία συνάμα αποτελεί το τρίτο

κριτήριο αληθείας για την επιλογή μιας πράξης (τα πάθη).

Ο Επίκουρος δίνει συγκεκριμένο περιεχόμενο στην έννοια της ηδονής. Δεν

εννοεί την παράδοση στις σωματικές απολαύσεις, αλλά την αταραξία του νου και την

αποφυγή του σωματικού πόνου. Το μέγεθος της ηδονής μετράται ανάλογα με το πόσο

αποφεύγεται ο σωματικός πόνος. όμως κάποιες φορές ο πόνος είναι απαραίτητος για

την επίτευξη μιας μεγαλύτερης ηδονής. Επιπλόν ορισμένες ηδονές έχουν άσχημες

συνέπειες και πρέπει να αποφεύγονται. Ακόμα και οι ηδονές λοιπόν πρέπει να

σταθμίζονται και να βλέπουμε ποια συμφέρει να επιδιώκουμε κάθε φορά.

Ο Επίκουρος χωρίζει τις ηδονές σε τρεις κατηγορίες, τις φυσικές και αναγκαίες

(τροφή), τις φυσικές αλλά όχι αναγκαίες (ένδυση) και τις μάταιες (πολιτική

φιλοδοξία). Δεν προτείνει την ασκητική ζωή αλλά την απλή ζωή ώστε να πετύχουμε

την ευδαιμονία.

50

Η ελεύθερη βούληση

Το ζήτημα της ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης συνδέεται με την

προκαθορισμένη κίνηση των ατόμων μέσα στο κενό και τις τυχαίες αποκλίσεις τους.

Με αυτόν τον τρόπο η ανθρώπινη συμπεριφορά καθίστατι απρόβλεπτη ή όχι πάντα

προκαθορισμένη.

5.2. Οι Στωικοί

Ο στωικισμός ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα στην Αθήνα από τον Ζήνωνα Κιτιέα

(Κίτιον της Κύπρου) και ονομάστηκε Στοά από την Ποικίλη Στοά των Αθηνών, όπου

συγκεντρώνονταν οι οπαδοί του. Η Στοά διαιρεί τη φιλοσοφία σε τρία μέρη, τη

λογική, την φυσική και την ηθική. Ο κάθε εκπρόσωπός της ανέπτυξε με διαφορετικό

τρόπο την στωική διδασκαλία, πλην του Χρύσιππου που την ανέπτυξε ισομερώς και

θεωρείται ο κανόνας της Στοάς.

Στη Μέση Στοά (2ος π.Χ αιώνας) η Στοά με εκπρόσωπο τον Παναίτιο

στράφηκε σε καθημερινά προβλήματα για να καταστήσει την διδασκαλία της σχολής

πιο προσιτή στο ευρύ κοινό. Η Στοά επηρέασε έντονα την ρωμαϊκή ηθική και

πολιτική σκέψη, με σημαντικούς εκπροσώπους τον Σενέκα, τον Επίκτητο και τον

Μάρκο Αυρήλιο.

Οι Στωικοί εξαρτούν αλληλένδετα τους τρεις τομείς της φιλοσφίας, εφόσον για

να μάθω πως να ζω πρέπει να γνωρίζω την αλήθεια και να κατανοώ τον κόσμο.

5.2.1 Η στωική λογική

Η στωική λογική περιλαμβάνει τον λόγον. Διαιρείται στη διαλεκτική (λογική,

γραμματική, σημασιολογία, φιλοσοφία της γλώσσας και γνωσιολογία) και στη

ρητορική (σχήματα και διάταξη λόγου).

51

Το λεκτόν

Η βάση της στωικής λογικής είναι η διάκριση του σημαίνοντος (ηχητικού

συμβόλου), του σημαινομένου (αυτού που εννοείται) και του τυγχάνοντος (του

εξωτερικού αντικειμένου). Θεωρείται προάγγελος νεώτερων θεωριών της γλώσσας,

όπως αυτής του Frege.

Το σημαίνον είναι το λεκτόν, αυτό που μπορεί να λεχθεί. Τα λεκτά είναι ελλιπή

(πχ ένα ρήμα χωρίς υποκείμενο) είτε αυτοτελή (μια ολόκληρη πρόταση).

Σημαντικότερα όμως είναι τα αξιώματα, οι προτάσεις που δέχονται τιμές αληθείας ως

αληθείς ή ψευδείς.

Η προτασιακή λογική

Το σύστημα των Στωικών έχει βάση του την πρόταση (προτασιακή λογική) κι

όχι τους όρους της (κατηγορική λογική), όπως είχε το αριστοτελικό.

Οι Στωικοί μελέτησαν τις σχέσεις μεταξύ σύνθετων προτάσεων και

ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη δημιουργία αληθοπινάκων (περιπτώσεις που οι τιμές

είναι αληθείς ή ψευδείς). Μάλιστα χρησιμοποιούν αντί για γράμματα (α, β, γ κλπ),

όπως ο Αριστοτέλης, αριθμούς (πρώτος, δεύτερος κλπ).

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της στωικής λογικής είναι τα επιχειρήματα, τα

οποία κάποιες φορές είναι έγκυρα και κάποιες όχι, ενώ χωρίζουν τα έγκυρα

επιχειρήματα σε πέντε διακριτές κατηγορίες, οι οποίες αναλύουν κάθε μορφή

έγκυρου επιχειρήματος:

α) Αν το πρώτο, τότε το δεύτερο. Αλλά το πρώτο, Άρα το δεύτερο

β) Αν το πρώτο, τότε το δεύτερο. Αλλά όχι το δεύτερο. Άρα όχι το

πρώτο.

γ) Όχι και το πρώτο και το δεύτερο. Αλλά το πρώτο. Άρα όχι το

δεύτερο.

δ) Ή το πρώτο ή το δεύτερο. Αλλά το πρώτο. Άρα όχι το δεύτερο.

ε) Ή το πρώτο ή το δεύτερο. Αλλά όχι το πρώτο. Άρα το δεύτερο.

Η καταληπτική φαντασία

52

Η αισθητηριακή εμπειρία είναι η πηγή της ανθρώπινης γνώσης. Η εμπειρία

προηγείται οποιασδήποτε νοητικής διαδικασίας. Ο άνθρωπος γεννιέται ως άγραφος

χάρτης, πάνω στον οποίο ενσωματώνονται οι εμπειρίες του από τα αισθητήρια

όργανα, οι φαντασίαι. Οι γενικές έννοιες σχηματίζονται με τις επαναλαμβανόμενες

εμπειρίες όμοιων αντικειμένων από το περιβάλλον (προλήψεις). Οι γενικές έννοιες

αυτές, με τη βοήθεια νοητικών διεργασιών (αναλογία, εναντίωση, σύνθεση),

σχηματίζουν άλλες γενικές έννοιες μη υποκείμενες άμεσα στις αισθητηριακές

εμπειρίες. Ο ορθός λόγος αναπτύσσεται γύρω στην ηλικία των 14 ετών και διαχωρίζει

τον άνθρωπο από τα ζώα.

Και οι Στωικοί θέτουν κριτήρια αληθείας, προκειμένου να θεμελιώσουν τη

βεβαιότητα της γνώσης. Το κριτήριο του είναι η καταληπτική φαντασία. Η

καταληπτική φαντασία είναι ότι προέρχεται από κάτι υπάρχον, το οποίο αποτυπώνεται

στο νου και δε μπορεί να προέρχεται από το μη υπάρχον. Έτσι, οι εντυπώσεις είναι

αξιόπιστες, αφού παρουσιάζουν κάτι με τρόπο ευκρινή και σαφή. Μάλιστα γι' αυτούς,

η επιστήμη είναι το σύνολο των αμετάβλητων και ασφαλών καταλήψεων, τις οποίες

μόνο οι σοφοί αποκτούν. Οι Σκεπτικοί θα αμφισβητήσουν έντονα την γνωσιοθεωρία

των Στωικών.

5.2.2. Η στωική φυσική

Η στωική φυσική ασχολείται όχι μόνο με τη φύση αλλά και τον άνθρωπο και τους

θεούς και περισσότερο χαρακτηρίζεται ως φιλοσοφία της φύσης παρά ως φυσική.

Το συνεχές

Τη στωική φυσική θεμελιώνουν δυο αρχές: α) ο κόσμος είναι ενιαίος ζωντανός

οργανισμός που δε διαιρείται και β) συνίσταται από δυο στοιχεία την παθητική ύλη

και το ενεργητικό πνεύμα ή λόγος ή θεός.

Για τους Στωικούς το σύμπαν έχει νόηση και η φύση είναι ταυτισμένη με το

θεό, ο οποίος είναι ψυχή και νους του κόσμου και ως τέτοιο τον κυβερνά. Το

επιχείρημά τους είναι ότι η κανονικότητα της φύσης οφείλεται στην κατασκευή της

από ένα ον ανώτερο του ανθρώπου, τον θεό.

Η φυσική των Στωικών είναι υλιστική. Περιλαμβάνει μόνο σώματα, εφόσον το

υπάρχον μπορεί να μεταβάλλει και να μεταβάλλεται και έτσι συμπεριφέρεται μόνο

53

ένα σώμα. Ο ακραίος υλισμός ελαττώνεται επειδή το σώμα περιλαμβάνει και λόγον

εκτός από ύλην και μάλιστα αδιαχώριστα.

Ο θεός είναι μια αιώνια φωτιά και οι μεταμορφώσεις της φωτιάς προκαλούν τις

φάσεις του κοσμικού κύκλου. Ο κόσμος συνεχώς καταστρέφεται και αναγεννάται

(εκπύρωσις). Μόνο ο θεός είναι σταθερός με την έννοια της φωτιάς. Κατά την

γέννηση του κόσμου, ο θεός γίνεται πνεύμα (πύρινη μορφή αέρα) και ενυπάρχει σε

κάθε ον. Ουσιαστικά ταυτίζεται με τον τόνον, μια συνεχή κίνηση μέσα-έξω σε όλα τα

πράγματα. Η φωτιά και ο αέρας είναι τα συστατικά του πνεύματος, μέρος του οποίου

είναι και η ψυχή.

Το πνεύμα έχει δυο λειτουργίες: α) συνέχει τα μεμονωμένα πράγματα και β)

καθιστά ενιαίο τον κόσμο, διαπερνώντας όλα τα πράγματα.

Η ειμαρμένη

Οι σχέσεις των σωμάτων στον κόσμο ρυθμίζονται από αυστηρούς νόμους, την

ειμαρμένην, την θεία πρόνοια. Για οτιδήποτε συμβαίνει υπάρχει ένα αίτιο, το οποίο

δεν θα επέτρεπε να συμβεί κάτι διαφορετικό. Η τύχη είναι ουσιαστικά η μη

κατανόηση κάποιου συγκεκριμένου αιτίου που προκαλεί ένα αποτέλεσμα. Κατ' αυτόν

τον τρόπο το μέλλον θεωρείται προβλέψιμο και η μαντική και η αστρολογία

εμπειρικές επιστήμες.

Πάντως ο στωικισμός δεν έφτασε ποτέ στον ακραίο ντετερμινισμό, αφήνοντας

χώρο για το δυνατό αλλά όχι αναγκαίο. Οι άνθρωποι έτσι γίνονται υπεύθυνοι για τις

πράξεις τους. Το παράδειγμα προέρχεται από τον φυσικό κόσμο: ότι ο κύλινδρος σε

μια κεκλιμένη επιφάνεια κυλά, αποδίδεται σε εξωτερικό παράγοντα (κάποιος του

δίνει ώθηση) και σε εσωτερικό (στο σχήμα του). Οι εξωτερικοί παράγοντες

ονομάζονται σύνεργα ή προκατακτικά, οι εσωτερικοί, προηγούμενα ή αυτοτελή. Η

ειμαρμένη είναι το σύνολο των εξωτερικών παραγόντων, που πυροδοτούν μεν την

ανθρώπινη πράξη, αλλά δεν είναι καθοριστικοί για το αποτέλεσμα. Στον άνθρωπο, ο

εσωτερικός παράγοντας έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. όμως, οι Στωικοί θεωρούν

πραγματικά ελεύθερο μόνο τον σοφό επειδή μόνο αυτοί πράττουν εθελούσια ότι η

θεία πρόνοια ορίζει ως αγαθό.

5.2.3. Η στωική ηθική

54

Για τους Στωικούς, μόνο όταν οι άνθρωποι θα έχουν κατανοήσει πλήρως τις

λειτουργίες του σύμπαντος θα μπορούν, ως μέρη του, να πετύχουν τον τελικό σκοπό,

την τέλεια ευδαιμονία, επειδή μόνο η εναρμόνιση με τη φύση εγγυάται ευτυχισμένη

ζωή.

Η αρετή

Η φύση ταυτίζεται με τον λόγον, τον ορθό λόγο που διέπει όλο το σύμπαν και

που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση. Μόνο μέσω του λόγου αποκτάμε την έννοια

του αγαθού, την αρετή, η οποία τροποποιεί τα κίνητρά μας ώστε να συμμορφώνονται

με αυτή. Η νοητική ικανότητα (έννοια) που σχετίζεται με την αρμονία της

συμπεριφοράς θα δημιουργήσει τελικά την ομολογίαν ή συμφωνίαν ανάμεσα στον

άνθρωπο και τη φύση. Αγαθά που θεωρούνταν υψίστης σημασίας πχ ο πλούτος, η

υγεία, η φιλοδοξία κλπ καθιστώνται αδιάφορα, εφόσον δεν οδηγούν στην απόκτηση

της αρετής.

Τα αδιάφορα αγαθά χωρίζονται σε κατά φύσιν ή προτιμητέα (προηγμένα) ενώ

άλλα σε παρά φύσιν ή απορριπτέα (αποπροηγμένα) πχ η υγεία και η αρρώστια, τα

οποία είναι μεν επιθυμητά ή όχι, αλλά δεν έχουν καμία ηθική αξία. Υπάρχει και μια

τρίτη κατηγορία τα εντελώς αδιάφορα (πχ αν είμαι φαλακρός ή όχι). Πάντως τα

αδιάφορα δεν νοούνται ως αγαθά, γιατί μπορούν να χρησιμοποιηθούν είτε θετικά είτε

αρνητικά.

Για τους Στωικούς, η φύση καθορίζει τι είναι φυσικό και καλό να πράττουμε. Ο

καθορισμός αυτός (φυσικός νόμος) αποτελεί το κριτήριο για το κατά πόσο

εκπληρώνουμε τους ατομικούς μας σκοπούς ή όχι, εφόσον, σύμφωνα με τους

Στωικούς, όταν έχω την αρετή δε πρόκειται να επιθυμώ κάτι που να μη συμβαδίζει με

το γενικό καλό.

Τα πάθη

Τα ανθρώπινα πάθη είναι για τους Στωικού πηγή δυστυχίας. Ως πάθος δεν

ορίζουν μόνο τα ισχυρά συναισθήματα αλλά και ένα πλήθος ψυχικών καταστάσεων.

Δεν είναι επίσης προϊόντα του άλογου μέρους της ψυχής, αλλά ψευδείς κρίσεις,

έλλογες κινήσεις και γι' αυτό χαρακτηρίζουν μόνο τους ανθρώπους. Ο άνθρωπος έχει

55

πάθη όταν συγκατατίθεται σε ψευδείς εντυπώσεις και αποζητά τα αδιάφορα. Το

Πάθος επίσης ορίζεται και ως ορμή πλεονάζουσα, επειδή δεν ελέγχεται.

Η ψυχή απαλλαγμένη από τα πάθη δεν αντιφάσκει με τον ορθό λόγο και τις

επιθυμίες του, γι' αυτό και υποστηρίζεται όχι ο μετριασμός των παθών αλλά η

εξάλειψή τους. Μόνο ο σοφός έχει καταφέρει κάτι τέτοιο κι αυτό μάλιστα όχι

ολοκληρωτικά αλλά σε πολύ μεγάλο βαθμό.

Τα καθήκοντα

Σύμφωνα με τους Στωικούς, οι πράξεις, οι σύμφωνες με την έλλογη ανθρώπινη

φύση είναι ηθικά άξιες και ονομάζονται καθήκοντα. Οι σοφοί όμως πράττουν μια

ορισμένη κατηγορία καθηκόντων, τα κατορθώματα. Η διαφορά καθήκοντος και

κατορθώματος βρίσκεται στα κίνητρα. Το κατόρθωμα βλέπει ως σημαντικότερη την

προσπάθεια απόκτησης ενός αγαθού από το ίδιο το αγαθό, επειδή η αρετή είναι

διαδικασία προσαρμογής και συμφωνίας με ένα πρότυπο συμπεριφοράς κι επειδή η

ηθικά ορθή πράξη είναι αυτή που συμφωνεί με την αρετή.

Για τους Στωικούς, κάθε ηθικό παράπτωμα αποτελεί φαυλότητα και όλα τα

ηθικά παραπτώματα θεωρούνται ισότιμα. Παρότι η θεωρία τους για την αρετή είναι

ιδιαίτερα αυστηρή, αναγνωρίζουν κι οι ίδιοι την αυστηρότητά της, πιστεύουν όμως

ότι ο φαύλος, με συστηματική προσπάθεια μπορεί να επιτύχει βελτίωση ως και την

τελειότητα.

5.3. Οι Σκεπτικοί

Σκεπτικισμός είναι η ικανότητα να βρίσκει κανείς αντιφάσεις ανάμεσα στην

πραγματικότητα και στις κρίσεις μας, όπως τον περιγράφει ο Σέξτος Εμπειρικός.

Όμως ακόμα κι έτσι, ο σκεπτικισμός, όπως και ο επικουρισμός και ο στωικισμός,

αλλάζει από γενιά σε γενιά. Επιπλέον χωρίζεται σε δυο κύρια ρεύματα, τον

ακαδημεικό και των πυρρώνειο σκεπτικισμό.

Ο αρχαίος με τον σύγχρονο σκεπτικισμό διαφέρουν στα εξής:

α) σήμερα θεωρούμε ότι ο σκεπτικισμός αρνείται την απόκτηση έγκυρης

γνώσης, ενώ οι αρχαίοι σκεπτικιστές θεωρούσαν δεν αρνούνται την

56

απόκτηση γνώσης αλλά το κατά πόσο μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι

αυτή είναι έγκυρη.

β) οι αρχαίοι σκεπτικιστές δεν ενδιαφέρονται για το πρόβλημα της

ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου, επειδή δεν γνωρίζουν τη διάκριση

ανάμεσα στα φαινόμενα και στην πραγματικότητα που κρύβεται πίσω

από αυτά, και την οποία εισάγουν οι δογματικοί.

Οι πηγές μας για τους σκεπτικιστές προέρχονται είτε από εχθρικές πηγές προς

αυτούς είτε από το Προς Μαθηματικούς και το Πυρρώνειαι Υποτυπώσεις του Σέξτου

Εμπειρικού, που παρουσιάζει μια συγκεκριμένη οπτική του σκεπτικισμού.

5.3.1. Ο ακαδημεικός σκεπτικισμός

Ονομάζεται ακαδημεικός επειδή τα μέλη του ήταν μέλεη της Ακαδημίας του

Πλάτωνα. Ιδρυτής του είναι ο Αρκεσίλαος και σημαντικότερος εκπρόσωπος ο

Καρνεάδης. Επειδή έχουν σχέση με την πλατωνική Ακδημία, αναβιώνουν την

παράδοση των πλατωνικών διαλόγων. Προσπαθούν να αντρέψουν τη σύγχρονή τους

φιλοσοφία, ιδίως τους Στωικούς, με τον σωκρατικό έλεγχο. όπως ο Σωκράτης δεν

κατέληγε σε μια συγκεκριμένη θεωρία, το ίδιο κάνουν και οι Σκεπτικοί (απορητική).

Πάντως παρόμοιο σκεπτικισμό έιχαμε δει και στους προσωκρατικούς φιλοσόφουσ, πχ

τον Ξενοφάνη και τον Δημόκριτο.

Οι ακαδημεικοί πιστεύουν ότι δε μπορούμε να στηριχτούμε στις αισθήσεις μας

για να έχουμε βέβαιη γνώση της πραγματικότητας, εφόσον αυτές πολλές φορές μας

εξαπατούν.

Η εναντιότης των λόγων και η εποχή

Η αμφιβολία των Σκεπτικών είναι ριζικότερη από του Σωκράτη, επειδή δεν

υιοθετούν καμία άποψη σε κανένα ζήτημα, και πιο συστηματική επειδή αντιτάσσουν

σε κάθε επιχείρημα ένα ισοδύναμο (εναντιότης των λόγων). Διαφέρουν όμως από

τους Σοφιστές επειδή οι σοφιστές είναι σχετικιστές, ενώ οι Σκπτικοί αρνούνται κάθε

εκφορά κρίσης (εποχή).

Την σωκρατική μέθοδο αναβίωσε ο Αρκεσίλαος και την συνέχισε και την

επεξεργάστηκε ιδιαίτερα ο Καρνεάδης. Οι Σκεπτικοί εφαρμόζουν την σωκρατική

μέθοδο ειδικά ενάντια στους Στωικούς ως προς το κριτήριο αληθείας της

57

καταληπτικής φαντασίας. Για τον Αρκεσίλαο δεν υάρχει καμία εντύπωση, η οποία να

μην απειλείται να εξουδετερωθεί από μια όμοιά της ψευδή. Άρα δε μπορούμε να

διαχωρίσουμε αλήθεια και φαντασία κι έτσι η στωική γνωσιοθεωρία έχει, κατά τους

Σκεπτικούς, σαθρά θεμέλια. Ο Καρνεάδης, αν και οι Στωικοί ανέπτυξαν περαιτέρω τη

γνωσιοθεωρία τους, υποστηρίζει ότι ο θεός μπορεί να μας εξαπατήσει μέσω μιας

(ψευδούς) καταληπτικής φαντασίας ή, και πιο απλά, στην περίπτωση των διδύμων, να

νομίζω ότι βλέπω τον Α και να βλέπω στην πραγματικότητα τον Β.

Οι Στωικοί απαντούν ότι δυο αντικείμενα δεν είναι δυνατόν να είναι εντελώς

ίδια, δε δέχονται δηλαδή την απαραλλαξία στη φύση και υποστηρίζουν ότι η μητέρα

διακρίνει τα δίδυμα παιδιά της. Ως προς την περίπτωση του θεού ή του ονείρου, τις

θεωρούν μη κανονικές καταστάσεις.

Η αυτοαναίρεση και η απραξία

Οι αντίπαλοι των Σκεπτικών τους κατηγορούν για ισοδύναμο δογματισμό, με τα

επιχειρήματα ότι και η εποχή είναι τελικά δόγμα και ότι η ζωή είναι αδύνατη αν δεν

υπάρχουν ορισμένες παραδοχές.

Οι Σκεπτικοί γνωρίζουν το πρόβλημα της αυτοαναίρεσης, να καταλήξουν

δηλαδή σε δογματισμό, αλλά δε θεωρούν την εποχήν ως ασυνέπεια και δογματισμό,

επειδή όπως υποστηρίζουν δεν ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν ότι η γνώση είναι βέβαιη ή

αβέβαιη, αλλά προκαλούν ερωτήματα γι' αυτή. Άλλωστε η εναντιότης των λόγων δεν

αποδεικνύει κάποια άποψη αλλά αντίθετα την γκρεμίζει.

Οι Σκεπτικοί πιστεύουν ότι οι άνθρωποι δεν πρέπει, εξαιτίας της εποχής, να

οδηγούνται στην απραξίαν. Αντίθετα, παρόλη την δεδομένη παραδοχή του λάθους

που ενυπάρχει σε κάθε πράξη, ο άνθρωπος οφείλει να κάνει ότι θεωρεί πιο βάσιμο

την κάθε στιγμή. Ηθικά αρμόζουσα πράξη είναι αυτή που μπορεί να δικαιολογηθεί

όταν γίνεται και στηρίζεται στο εύλογον. Εύλογον είναι η αντίθεση στην στωική

καταληπτική φαντασία.

Ο Καρνεάδης στο συγκεκριμένο πρόβλημα απαντά διαφορετικά. Όποιοσ

επέχει, μπορεί να δρα με βάση την πιθανήν φαντασίαν ή πιθανότητα. Διακρίνει τις

εντυπώσεις σε κατηγορίες: ως προς το αντικείμενο που προκαλέι την εντύπωση

(φανταστόν), ως προς το υποκείμενο που έχει την εντύπωση (φαντασιούμενον), ως

προς την εντύπωση που φαίνεται αληθής (πιθανή φαντασία ή πιθανότης), και ως προς

την εντύπωση που φαίνεται ψευδής (απίθανος φαντασία). Η πιθανή φαντασία

58

φαίνεται αληθείς, επειδή είναι σαφής και ευκρινής, έχει ενάργεια, αλλά είναι πολύ

υποκειμενική. Η πιθανή φαντασία έχει δυο ελέγχους, είναι απερίσπαστος, όταν είναι

συνεπείς με τις άλλες εντυπώσεις μας, και διεξωδευμένη, όταν έχουν μελετηθεί οι

περιστάσεις υπό τις οποίες αποκτήθηκε, όμως και στις δυο περιπτώσεις μπορεί να

είναι ψευδής. Ο Καρνεάδης όμως δεν είναι σαφής στην απάντησή του, επειδή άλλοτε

αντιμετωπίζει την πιθανήν φαντασίαν ως θεμέλιο μιας γνωσιοθεωρίας κι άλλοτε ως

δικαιολογία μιας καθημερινής πράξης. Ακόμα και οι διάδοχοί του διαφωνούν ως προς

την ερμηνεία που προτιμούσε ο Καρνεάδης. Ο Κλειτόμαχος δίνει τη ριζοσπαστική

ερμηνεία ότι ο άνθρωπος πρέπει να πράττει αντιδρώντας στις αισθήσεις του, ενώ ο

Φίλων υποστηρίζει τη μετριοπαθέστερη στάση ότι ο άνθρωπος συγκατατίθεται σε

κρίσεις που φαίνονται αληθείς, επειδή πλησιάζουν την πραγματικότητα.

5.3.2. Ο πυρρωνισμός

Τον 1ο αιώνα π.Χ ο Αινεσίδημος απομακρύνεται από τους Ακαδημεικούς

Σκεπτικούς θεωρώντας ότι έχουν γίνει δογματικοί. Ο πυρρωνισμός που ιδρύει είναι

περισσότερο ριζοσπαστικός αλλά δε διαφέρει πάρα πολύ από τον ακαδημεικό

σκεπτικισμό. Το νέο κίνημα επηρεάζει- και δίνει τ' όνομά του- ο Πύρρων, για τον

οποίο δεν έχουμε αξιόπιστες μαρτυρίες. Κύριο μέλημά του είναι η ψυχική ηρεμία

(αταραξία).

Η αφασία και η αταραξία

Ο Πύρρων υποστηρίζει την αδιαφορία (το αστάθμητον, ανεπίκριτον) των

πραγμάτων, ότι δεν είναι καλά ή κακά αλλά φαίνονται έτσι. Συνεπώς δε μπορούμε να

δώσουμε αντικειμενική αξία σε τίποτα, για να μην έχουμε την ταραχή που φέρει

οποιαδήποτε κρίση (αφασία). Η αφασία είναι το αποτέλεσμα της άρνησης να

διατυπώσουμε οποιαδήποτε κρίση. Ο Αινεσίδημος, ακολουθώντας τον ακαδημεικό

σκεπτικισμό, υποστήριζε την ισοσθένειαν των λόγων, ότι για κάθε λόγο μπορεί να

βρεθεί αντίλογος.

Το πρόβλημα που δημιουργείται κι εδώ είναι αυτό της πράξης. Είναι δυνατός

ένας κόσμος χωρίς καμία πεποίθηση; Πιο ριζοσπαστικά, είναι δυνατός ένας κόσμος

χωρία καμία απολύτως πεποίθηση, έστω και για την απλούστερη πράξη; Ανάλογα με

την απάντηση διακρίνουμε μια μετριοπαθή άποψη όπου ο Σκεπτικός μπορεί να

59

πράττει βασισμένος στο φαινόμενον, σε αυτό που κάθε φορά φαίνεται σωστότερο,

χωρίς απαραίτητα να το ενστερνίζεται, και μια πιο ριζοσπαστική άποψη, όπου ο

Σκεπτικός θα πρέπει να αρνείται κάθε πεποίθηση.

Οι σκεπτικοί τρόποι

Τα φαινόμενα διαφέρουν ανάλογα με τις περιστάσεις που γίνονται αντιληπτά

αλλά και ανάλογα με το υποκείμενο που τα αντιλαμβάνεται. Με την ισοσθένειαν των

λόγων δεν υπάρχει θεώρηση του κόσμου σωστότερη ή λανθασμένη. Για να πετύχουμε

την ισοσθένειαν, οι πυρρώνειοι προτείνουν τους σκεπτικούς τρόπους, ένα οπλοστάσιο

αντεπιχειρημάτων. Οι τρόποι αυτοί, εισηγμένοι από τον Αινεσίδημο, επεξεργασμένοι

και εμπλουτισμένοι από τους διαδόχους του είναι δέκα: οι διαφορές ανάμεσα στα

ζώα, οι διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους, η διαφορετική κατασκευή των

αισθητηρίων οργάνων, οι διαφορετικές συνθήκες, η διαφορετική θέση και απόσταση,

η διαφορά προσμείξεων, οι διαφορετικές ποσότητες, η σχετικότητα, η συχνότητα ή

σπανιότητα, τα διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα. Από αυτές τις

διαφοροποιήσεις, ο Σκεπτικός μπορεί να αντλήσει αντεπιχειρήματα για να φτάσει

στην ισοσθένειαν των λόγων.

Κεφάλαιο 7

Η Ελληνική Φιλοσοφία στους Άραβες και στο Βυζάντιο

7.2. Η Βυζαντινή Φιλοσοφία

60

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Ο χριστιανισμός εμφανίστηκε στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, αλλά

η μετάβαση από τον αρχαίο από το μεσαιωνικό κόσμο δεν ολοκληρώθηκε παρά μόνο

στον 7ο-8ο αιώνα. Ως τότε οι χριστιανικές κοινότητες αντιστάθηκαν,

γονιμοποιήθηκαν, μετάλλαξαν και αφομοίωσαν πολλά στοιχεία της αρχαίας σκέψης,

στα οποία έδωσαν νέο νόημα.

Αρχικά οι χριστιανοί είχαν να αντιμετωπίσουν τους εθνικούς, αλλά από τη

στιγμή που αυτοί εξαφανίστηκαν, οι χριστιανοί της Ανατολικής Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας εμφανίστηκαν ως κληρονόμοι της πατερικής αλλά και της αρχαίας

σκέψης.

Η βυζαντινή φιλοσοφία έχει ως κύριο γνώρισμα τον χριστιανικό χαρακτήρα,

συνεχίζει με ιδιαίτερο τρόπο την αρχαία σκέψη. Διασώζει πολλά κείμενά της,

επανερμηνεύει τις θέσεις της και μάλιστα σε θέματα που δε θεωρούνταν τότε

κεντρικά. Σήμερα όμως η έρευνα σχετικά με την βυζαντινή φιλοσοφία αναπτύσσεται,

εφόσον η περίοδος έχει ξυπνήσει ξανά το ενδιαφέρον των ερευνητών.

7.2.1. Οι πηγές της βυζαντινής φιλοσοφίας

Οι κύριες παραδόσεις απ' όπου αντλεί η βυζαντινή φιλοσοφία είναι η αρχαία

σκέψη και η πατερική παράδοση, ενώ δεν είναι ασήμαντη η αλληλεπίδραση

διαφόρων τομέων του βυζαντινού στοχασμού, πχ της λογοτεχνίας, της

ιστοριογραφίας, της θεολογίας, της πολιτικής σκέψης κλπ.

Η πατερική σκέψη των πρώτων αιώνων

Πατερική είναι η σκέψη των Πατέρων της Εκκλησίας, των χριστιανών

ιεραρχών που αναγνωρίστηκαν ως πνευματικοί δάσκαλοι και δημιούργησαν σταδιακά

το χριστιανικό δόγμα. Η πατερική σκέψη είναι πανταχού παρούσα στη βυζαντινή

σκέψη, παρότι βιβλιογραφικά τελειώνει για την Ανατολή στον 8ο αιώνα με τον

Ιωάννη Δαμασκηνό. Παρ' όλ' αυτά και σε Ανατολή και σε Δύση βρίσκουμε Πατέρες

της Εκκλησίας και σε υστερότερα χρόνια. Αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι η σχέση της

πατερικής με την αρχαία σκέψη, την κλασική και της ύστερης αρχαιότητας.

61

Από τις βασικές φροντίδες των Πατέρων ήταν η διατύπωση, επεξήγηση του

δόγματος μέσω της ερμηνείας των Γραφών. Για να εμφανιστεί ως περιούσιος λόγος

και αληθής, έπρεπε να συγκρουστεί με άλλες φιλοσοφικές και θεολογικές παραδόσεις

που αξίωναν επίσης αλήθεια. Ήταν απαρέγκλιτα εχθρικοί προς την αρχαιοελληνική

θρησκεία αλλά η στάση τους ποίκιλλε όταν έφταναν στην φιλοσοφία. Κύριοι

παράγοντες για την στάση απέναντι στην αρχαία φιλοσοφία ήταν ο βαθμός γνώσης

του συγγραφέα, η παιδεία του και ο σκοπός του έργου του. Διακρίνουμε τελικά τρεις

στάσεις:

α) Απόρριψη και καταδίκη: Τέτοια ήταν η στάση όσων αισθάνονταν ότι

ανήκαν σε μια μειοψηφία, που χαρακτηριζόταν από ηθική ανωτερότητα και ανάγκη

για επιβίωση (πχ Απόστολος Παύλος, Τατιανός, Ερμείας).

β) Μετριοπαθές άνοιγμα: Η επιθυμία επιβολής της χριστιανικής

κοσμοθεωρίας δε μπορούσε να επιτευχθεί με την κατά μέτωπο σύγκρουση, αλλά με

την διαλλακτικότητα που αναγνώριζε προπαιδευτικό ρόλο στην αρχαιοελληνική

φιλοσοφία (Ωριγένης, Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης).

γ) Υπεράσπιση: Η ελληνική φιλοσοφία έγινε αντικείμενο θερμής υποδοχής

μέσα σε ένα κλίμα φιλοσοφικού εκλεκτικισμού και του νεοπλατωνισμού, όπου

αναπτύχθηκε η θεωρία του σπερματικού λόγου (η φιλοσοφία ως προάγγελος του

χριστιανισμού) (Κλήμης Αλεξανδρεύς, Αθηναγόρας, Ευσέβιος Καισαρείας,

Ιουστίνος).

Πάντως γενικά ισχύει το ύφος της πολεμικής και της καταδίκης. Από τον 3ο

αιώνα όμως ο μεσοπλατωνισμός αρχίζει να επηρεάζει την πατερική σκέψη, και από

τον 4ο αιώνα ο νεοπλατωνισμός, ενώ φθίνει η επιρροή της Στοάς. Όσο ο καιρός

περνά κι ο χριστιανισμός επικρατεί, το ενδιαφέρον για την ελληνική φιλοσοφία

σβήνει, εφόσον δεν αποτελεί αντικείμενο πολεμικής, αλλά δε λείπουν και

περιπτώσεις έλλειψης ανεκτικότητας απέναντί της.

Η φιλοσοφία θεωρούνταν κάτι σχετικό (λόγω των διαφωνιών των σχολών

μεταξύ τους), ελιτίστικο (απομακρυσμένη από τους πολλούς), απαράδεκτο

(επικούρειος ηδονισμός, αριστοτελική θεολογία), πηγή αιρέσεων και κερδοσκοπική

ασχολία.

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία

62

Η βυζαντινή φιλοσοφία ήρθε σε διάλογο με την αρχαιοελληνική και τελικά

αποτελεί χρονική συνέχειά της.

α) Η γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

Πρόκειται για άμεση και έμμεση γνώση, γνώση από ανάγνωση και μελέτη των

ίδιων των κειμένων, έστω και υπό το πρίσμα του νεοπλατωνισμού και γνώση του

υλικού μέσα από την πατερική διδασκαλία. Η γλωσσική συνέχεια εξασφάλιζε άμεση

πρόσβαση στα κείμενα και η χρήση τους στην εκπαίδευση εξασφάλιζε συνεχή επαφή.

Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η αντιγραφή των κειμένων, αν και άλλα προτιμήθηκαν εις

βάρος άλλων.

β) Η χρήση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

Η ουσιαστική σχέση των Βυζαντινών με την αρχαιοελληνική φιλοσοφία

αναδεικνύεται από την πρόσληψη και τη χρήση της. Ρητές αναφορές στον Πλάτωνα

και τον Αριστοτέλη είναι πανταχού παρούσες. Τα αρχαία κείμενα υπομνηματίζονται

και ερμηνεύονται από φιλοσόφους όπως ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Ιωάννης Ιταλός, ο

Ευστράτιος Νικαίας και ο Μιχαήλ Εφέσιος, αντιμετωπίζονται κριτικά και

διδάσκονται. Δεν σημαίνει ότι αποδέχτηκαν όλες τις θέσεις της, αλλά θεώρησαν ότι η

αρχαιοελληνική φιλοσοφία εμπεριέχει κάποια γνώση της αλήθειας.

γ) Πλατωνισμός και αριστοτελισμός

Οι δυο μεγαλύτερες σχολές της φιλοσοφίας πέρασαν στον Μεσαίωνα μέσω του

νεοπλατωνισμού. Για πολύ καιρό δεν ενδιαφέρονταν για τα πραγματικά έργα τους

αλλά ασχολούνταν με τα αποσπάσματα του Σιμπλίκιου και του Πορφύριου, που

υποβάθμιζαν τις διαφορές των δυο σχολών. Ο πλατωνισμός άσκησε ιδιαίτερη γοητεία

λόγω των θέσεών του περί προσωπικού θεού-δημιουργού, περί αθανασίας της ψυχής,

αλλά οι ιδέες απορρίφθηκαν, όπως και η προΰπαρξη της ψυχής. Πάντως δυο σημεία

άσκησαν ιδιαίτερη επιρροή προς τον αριστοτελισμό: η καταδίκη του πλατωνικού

Ιωάννη Ιταλού ως αιρετικού και η σύζευξη πλατωνισμού και πολυθεϊσμού από τον

Γεώργιο Πλήθωνα.

Κριτική του Νικηφόρου Χούμνου στον Πλάτωνα

Ο Νικηφόρος Χούμνος ασκεί κριτική στον Πλάτωνα για την διδασκαλία του περί

ύλης, την οποία βάζει σχεδόν στην ίδια μοίρα με τον δημιουργό, εφόσον χωρίς αυτή,

εκείνος δε θα μπορούσε να δημιουργήσει. Για τον Χούμνο, η ύλη είναι δημιούργημα

και η ίδια του δημιουργού. Επίσης η ύλη δε μπορεί να υπάρξει χωρίς μορφή, γιατί

63

αλλιώς θα ήταν τίποτα. Ο δημιουργός χρειάζεται μεν την ύλη γιατί δε δημιουργεί

χωρίς αυτή, αλλά ο δημιουργός επινοεί και όταν δημιούργησε τον κόσμο δεν είχε

εμπρός του κανένα πρότυπο, όπως οι άνθρωποι, που δημιουργούν με βάση πρότυπα

ήδη υπάρχοντα. Γι' αυτό λοιπόν η ύλη δε μπορεί να εξισωθεί με τον δημιουργό,

επειδή ο δημιουργός πρωτοτυπεί-επινοεί, ενώ η ύλη όχι. Επίσης, τα είδη δε μπορούν

να ταυτιστούν με την ουσία, οι ιδέες δε μπορούν να υπάρχουν γιατί η φύση θα έτεινε

προς αυτές εφόσον αυτές αποτελούν πρότυπα και θα έπρεπε ότι μετέχει στην ιδέα να

είναι αθάνατο, πράγμα που δε συμβαίνει. Συνεπώς η ιδέα είναι μόνο νοητική

κατασκευή.

Ο Αριστοτέλης γινόταν δεκτός ως θεολογικά ουδέτερος σε πολλά σημεία της

διδασκαλίας του, ενώ η θεωρία για το πρώτον κινούν ακίνητον και το θεϊκό

χαρακτήρα του νου, ενδιέφεραν πολύ τους Βυζαντινούς. όπως και τον Πλάτωνα,

άλλα σημεία της σκέψης του απορρίφθηκαν, όπως η αιωνιότητα του κόσμου και η

απουσία θείας πρόνοιας στα επίγεια πράγματα κλπ. Κατηγορήθηκε όμως ο

Αριστοτέλης και για υπερβολική ασάφεια στα έργα του, συχνά εσκεμμένη, πάντα

όμως παρέμεινε αντικείμενο θαυμασμού.

7.2.2. Σύντομο ιστορικό διάγραμμα

Δύσκολα βρίσκουμε σχολές ή ρεύματα σκέψης στη βυζαντινή φιλοσοφία. Η

διδακτική της χρήση εγγυάται τη συνέπεια, αλλά την πορεία της καθορίζουν

συγκεκριμένα προβλήματα, όπως η εικονομαχία, η εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος,

ο ησυχασμός, η διαμάχη "Πλατωνικών" και "Αριστοτελικών".

Οι απαρχές της βυζαντινής φιλοσοφίας

Οι αρχές της βυζαντινής φιλοσοφίας δεν είναι σαφείς και εξαρτώνται από τα

κριτήρια που θέτουμε (πολιτικό, πολιτισμικό). Ουσιαστικά το εσωτερικό κριτήριο της

διεύρυνσης των ενδιαφερόντων της είναι το πιο πρόσφορο, καθώς την αποσυνδέει

από την εθνική φιλοσοφία, την θεολογική διαμάχη και την πατερική σκέψη. Από τον

9ο αιώνα λοιπόν, οι βυζαντινοί λόγιοι στρέφονται στη μελέτη της φιλοσοφίας, πολλές

φορές έξω από κάθε θεολογική οπτική.

Ο κύκλος του Φωτίου (9ος-10ος αιώνας)

64

Στην αφετηρία βρίσκουμε τον Λέοντα Μαθηματικό και τον πρώτο βυζαντινό

ανθρωπισμό. Το εγκυκλοπαιδικό πνεύμα, η μελέτη της κλασικής γραμματείας

κυριαρχούν και προκαλούν υπομνηματισμό της αριστοτελικής λογικής από τον

Φώτιο και τον Αρέθα, του οποίου κύρια ενασχόληση υπήρξε ο Πλάτων.

Ο Ψελλός και οι συνεχιστές του (11ος-12ος αιώνας)

Τον 11ο αιώνα αρχίζει η προσπάθεια για τη συγκρότηση φιλοσοφικού

συστήματος, μετά την αναβίωση του νεοπλατωνισμού και τη συστηματική μελέτη της

αριστοτελικής φυσικής. Ιδρύεται Πανεπιστήμιον στην Κωνσταντινούπολη (1045),

όπου λόγιοι του επιπέδου του Ψελλού κινούνται με άνεση ανάμεσα σε διάφορα

κλασικά κείμενα. Τον 11ο αιώνα συναντάμε πολλές διαμάχες μεταξύ των λογίων και

την προσπάθεια του Πατριαρχείου να περιορίσει την αυτονομία του φιλοσοφικού

λόγου, κυρίως μέσα από την καταδίκη του Ιωάννη Ιταλού. Επανεμφανίζεται και

ενδυναμώνεται και ο μυστικισμός, που δίνει έμφαση όχι στη γνώση αλλά στο βίωμα

και τη θέαση του Θεού.

Οι φιλόσοφοι της Νίκαιας (13ος αιώνας)

Η Πρώτη Άλωση (1204) μετατοπίζει το κέντρο του φιλοσοφικού ενδιαφέροντος

στην Νίκαια. Ως περίοδος χαρακτηρίζεται μεταβατική και προετοιμάζει τις κινήσεις

της παλαιολόγειας εποχής.

Φιλοσοφική και επιστημονική κίνηση (14ος αιώνας)

Στην παλαιολόγεια περίοδο εμφανίζονται πολλοί επιστήμονες με συγκεκριμένα

ενδιαφέροντα. Κυρίως υπομνηματίζουν αλλά επιχειρούν και κριτικές συνθέσεις, τόσο

με διαμάχες μεταξύ τους, όσο και με κριτική των αρχαίων πηγών.

Η ησυχαστική έριδα (14ος αιώνας)

Στη Θεσσαλονίκη και στο Άγιο Όρος ξεσπά η ησυχαστική έριδα στα μέσα του 14ου.

Οι ησυχαστές με εκπρόσωπο τον Γρηγόριο Παλαμά υπερασπίζονται την ανθρώπινη

65

δυνατότητα να βλέπει το θείο φως και να βιώνει το θείο, απορρίπτοντας την

δυνατότητα της φιλοσοφίας να γνωρίσει τον Θεό. Οι αντίπαλοι, μια ομάδα

ετερόκλητη, τους κατηγορούν ως αιρετικούς. Η διαμάχη φέρνει στην επιφάνεια το

πρόβλημα της μεθόδου και της πρόσβασης στο ον.

Πλατωνικοί και Αριστοτελικοί (15ος αιώνας)

Στο Μυστρά ξεκινά η εντυπωσιακότερη απόπειρα της βυζαντινής φιλοσοφίας.

Ο Γεώργιος Γεμιστός Πληθών προτείνει μια εθνική ιδέα, τονίζοντας το ελληνικό

στοιχείο εις βάρος του χριστιανικού, με βάση τον νεοπλατωνισμό. Αντίπαλός του ο

αριστοτελιστής και ορθόδοξος ανθενωτικός Γεώργιος Γεννάδιος Σχολάριος. Σκοπός

τους είναι να δείξουν την ανωτερότητα του ενός από τους δυο αρχαίους φιλοσόφους.

Η διαμάχη τους βοήθησε στην ανάπτυξη και της δυτικής φιλοσοφίας, όπου

επικράτησαν οι πλατωνιστές, αντίθετα με την ελληνική που επικράτησαν οι

αριστοτελιστές.

Βυζαντινοί φιλόσοφοι και δυτική φιλοσοφία

Οι σχέσεις ανάμεσα σε Βυζάντιο και Δύση είναι προβληματικές και

ανταγωνιστικές, χωρίς αλληλοκατανόηση, όπου όμως δε λείπουν οι δημιουργικές

επαφές. Η οικονομική διείσδυση της Δύσης, οι Σταυροφορίες και το ιστορικό τραύμα

που δημιουργήθηκε επέτεινε την εχθρότητα και την καχυποψία. Οι δε Βυζαντινοί δε

δοκίμασαν ποτέ να κατανοήσουν τις αλλαγές, κοινωνικές και πνευματικές, στον

δυτικό κόσμο και τον αντιμετώπιζαν πάντα με υπεροψία.

Ο γλωσσικός φραγμός ανάμεσα στα δυο πολιτισμικά σύνολα επέτεινε την

έλλειψη επικοινωνίας και κατανόησης, ενώ με αυτόν τον τρόπο το Βυζάντιο δεν

ωφελήθηκε από την μετάδοση του Αριστοτέλη στη Δύση μέσω των αραβικών έργων

υπομνηματισμού και κριτικής. Στα μέσα του Μεσαίωνα, οι δυτικοί φιλόσοφοι

έρχονται σε επαφή με το έργο παλαιότερων βυζαντινών φιλοσόφων.

Από τον 13ο αιώνα, οι επαφές Βυζαντίου και Δύσης πυκνώνουν, αλλά οι

δυτικοί ενδιαφέρονται περισσότερο για τους κλασικούς συγγραφείς παρά για τους

Έλληνες Πατέρες. Σε ορισμένους φιλενωτικούς κύκλους λογίων μεταφράζονται

βασικά έργα της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης, όπως πχ ο Αυγουστίνος, ο

Βοήθιος, ο Άνσελμος και ο Ακινάτης. Η ουσία είναι ότι μέσα από την ησυχαστική

66

διαμάχη και τις τεταμένες πολιτικές σχέσεις, οι προσπάθειες ουσιαστικής κατανόησης

πέφτουν στο κενό.

Ο Πλήθων και ο Σχολάριος είναι ανοιχτοί στην δυτική και αραβική φιλοσοφική

παράδοση, ο καθένας από τη δική του σκοπιά. Ο Σχολάριος, λιγότερο πρωτότυπος,

υιοθετεί τον λατινικόν τρόπον: θέση του προβλήματος, επιχειρηματολογία υπέρ και

κατά, λύση του προβλήματος. Ο Πλήθων, πιο πρωτότυπος, προτείνει νέες αναγνώσεις

του Πλάτωνα και εξάγει την ελληνική σκέψη στη Δύση, τη στιγμή που το Βυζάντιο

σβήνει.

Η Δύση γνωρίζει τελικά τη βυζαντινή σκέψη αφότου έχει διαμορφώσει τη δική

της, ενώ το Βυζάντιο παραμένει ουσιαστικά κλειστό στη δυτική επιρροή.

7.2.3. Το φιλοσοφειν στο Βυζάντιο

Οι Βυζαντινοί δεν δημιούργησαν αυτόνομο φιλοσοφικό σύστημα με δική του

μεθοδολογία, κυρίως επειδή θεωρούσαν ως αυτονόητο θεμέλιο ενός τέτοιου

συστήματος το χριστιανικό δόγμα. Έβλεπαν τη φιλοσοφία ως ένα πρώτο βήμα για τη

ομοίωση του Θεού (θέωση). Οι Βυζαντινοί σπάνια ξεπέρασαν αυτό το όριο και

ασχολούνταν με ένα ζήτημα μόνο όταν αυτό εμφανιζόταν. Επίσης κινήθηκε μέσα στα

πλαίσια διαλόγου ανάμεσα στην αρχαιοελληνική και την πατερική σκέψη.

Η έννοια της φιλοσοφίας

Οι Βυζαντινοί κληρονόμησαν από την πατερική σκέψη την ταύτιση της

φιλοσοφίας με την χριστιανική βιοθεωρία και τόνιζαν επανειλημμένα την

ανωτερότητα της ιερής φιλοσοφίας προς την θύραθεν φιλοσοφία, την οποία ονόμαζαν

επιστήμη και θεωρούσαν ότι διέφερε από τη θεολογία.

Ο φιλόσοφος σκιαγραφείται σε διάφορα έργα ως μια προσωπικότητα

πολυσχιδής και ευρυμαθής, με πάθος για κάθε είδους γνώση, που ασκείται σε αυτή

παράλληλα και με άλλες ασχολίες διοίκησης κλπ. Πάντως ο Ψελλός στον 11ο αιώνα

δηλώνει ότι βρήκε τη φιλοσοφία νεκρή, ενώ παρόμοια άποψη εκφράζει και ο

Σχολάριος τον 15ο αιώνα. Για τους Βυζαντινούς, σύμφωνα με την πατερική αντίληψη

που ακολουθούν, όποιος φιλοσοφεί χωρίς το Χριστό ψεύδεται.

Οι κλασικοί ορισμοί και οι διαιρέσεις της φιλοσοφίας

67

Οι ορισμοί της φιλοσοφίας που βρίσκουμε στα βυζαντινά κείμενα

επαναλαμβάνουν τους έξι ορισμούς της που είχαν συστηματοποιηθεί από

παλιότερους αριστοτελικούς στοχαστές, από τους Πατέρες και έλκουν την καταγωγή

τους από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ορίζεται βάσει αντικειμένου, βάσει

σκοπού, βάσει υπεροχής και βάσει ετυμολογίας:

α) Η φιλοσοφία είναι η γνώση των όντων ως όντων: ανάγεται στον

Πυθαγόρα, αλλά είναι του Αριστοτέλη και βλέπει τη γνώση ως

καθολικό στοιχείο.

β) Η φιλοσοφία είναι η γνώση των ανθρώπινων και θεϊκών πραγμάτων:

Η φιλοσοφία ασχολείται εξίσου με τον Θεό και τους ανθρώπους και η

άποψη αυτή προέρχεται από τους Στωικούς.

γ) Η φιλοσοφία είναι μελέτη θανάτου: ανάγεται στον πλατωνικό

Φαίδωνα και εννοείται ως η απονέκρωση των παθών.

δ) Η φιλοσοφία είναι ομοίωση με το Θεό, όσο είναι δυνατό στον

άνθρωπο: Ο τέλειος φιλόσοφος μοιάζει με τον Θεό στη γνώση (θέλει να

γνωρίσει τις αιτίες των πάντων), στην αγαθότητα (φροντίζει τους

ατελείς), τη δύναμη (κάνει ότι επιθυμεί).

ε) Η φιλοσοφία είναι η επιστήμη των τεχνών και η τέχνη των

επιστημών: ανάγεται στον Αριστοτέλη και προσφέρει σε όλες τις τέχνες

τις αιτίες τους, επειδή γνωρίζει την αρχή των πραγμάτων.

στ) Η φιλοσοφία είναι η φιλία της σοφίας: είναι ετυμολογικός ορισμός

και ανάγεται στον Πρωταγόρα.

Στη διαίρεση της φιλοσοφίας οι Βυζαντινή δεν πρόσθεσαν τίποτα στην

νεοπλατωνική παράδοση και τον Αριστοτέλη. Έδωσαν έμφαση στον

γνωσιοθεωρητικό της χαρακτήρα και γι' αυτό τονίζεται η ευρυμάθεια των

φιλοσόφων. Σκοπό της έχει την προσέγγιση μιας κατάστασης που να ομοιάζει με την

θεϊκή (ανθρωπολογικός χαρακτήρας). Η ανωτερότητά της ως επιστήμης θέτει το

ερώτημα για τη σχέση της με τη θεολογία, δεδομένου ότι αναπτύσσεται σε μια

κοινωνία θρησκευτικά νοηματοδοτούμενη.

Φιλοσοφία και θεολογία - Η θεωρητική αυτονομία της φιλοσοφίας

68

Η θεολογία δε διαμόρφωσε στο Βυζάντιο μια δική της μέθοδο για την

υπεράσπιση του δόγματος ή την διερεύνηση των προβλημάτων. Χρησιμοποίησε την

αριστοτελική λογική ως προς την χριστολογία (πρόβλημα των δυο φύσεων του

Χριστου) και την εικονολογία (σχέση εικόνας και προτύπου). Δεν έγινε επιστήμη

όπως στη Δύση, πράγμα που σημαίνει ότι δε μεταχειρίστηκε την φιλοσοφία ως

θεραπαινίδα της, ούτε όμως και υπήρξε ουσιαστικός διάλογος μεταξύ τους. Παρότι

υπήρξαν διώξεις φιλοσόφων, οι αιτίες δεν ήταν φιλοσοφικές αλλά περισσότερο

προσωπικές και επαγγελματικές. Η κατηγορία του ελληνισμού από τον 11ο αιώνα

σταματά να ισχύει και η λέξη αποκτά ξανά την έννοια του ελληνικού γένους.

Φιλοσοφία και εκπαίδευση - Η πρακτική αυτονομία της φιλοσοφίας

Βυζαντινά Πανεπιστήμια ιδρύθηκαν σε διάφορες εποχές, παράλληλα με

περιφερειακά εκπαιδευτικά κέντρα (Τραπεζούντα, Θεσσαλονίκη, Μυστράς). Είχαν

ιδιωτικό χαρακτήρα και στόχευαν στην προετοιμασία στελεχών δημόσιας διοίκησης

κι όχι στην παροχή μόρφωσης με τη σημερινή έννοια. Βρίσκονταν υπό την

προστασία του αυτοκράτορα, αλλά δεν υπήρχε κεντρικός προγραμματισμός. Οι

δάσκαλοι της φιλοσοφίας συχνά είχαν ελευθερία προς το αντικείμενό τους, όμως δεν

είχαν θεσμικά κατοχυρωμένη δύναμη και συχνά κατηγορούνταν ως αιρετικοί και

βρίσκονταν υπό την εξάρτηση εξωπανεπιστημιακών προσώπων και θεσμών.

Το πρόγραμμα της φιλοσοφίας είχε έντονα νεοπλατωνικό χαρακτήρα και

αριστοτελικό υπόβαθρο. Τα ελληνικά μαθήματα πρέπει να διδάσκονται μέχρι εκεί

που δεν θίγουν τα δόγματα και μόνο για μόρφωση, χωρίς περιττές γνώσεις.

Είδη της φιλοσοφικής γραμματείας

α) Επιτομές και εγχειρίδια: είναι συνόψεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας,

λογικής ή φυσικής με εκπαιδευτικό χαρακτήρα, χωρίς πρωτότυπο ή ερευνητικό

χαρακτήρα.

β) Υπομνήματα: ήταν βασική μορφή φιλοσοφικής δραστηριότητας, με κύριο

αντικείμενο τα αριστοτελικά έργα. Οι υπομνηματισταί ή εξηγηταί προτάσσουν το

χωρίο από το κείμενο (λήμμα) και ακολουθεί το σχόλιο. Όταν γίνεται παράφραση του

κειμένου, πολλές φορές αποκλίνουν από το πρωτότυπο. Πολλά από τα υπομνήματα

69

είναι ουσιαστικά συμπιλήματα ή συρραφές χωρίς αξιόλογες προσθήκες. Τα

υπομνήματα κυκλοφορούσαν στους κύκλους των λογίων και αντιγράφονταν πολύ.

γ) Αντιρρητικά έργα: πρόκειται για έργα που έχουν το χαρακτήρα αντίθεσης σε

κάποια συγκεκριμένα φιλοσοφική άποψη.

δ) Μικρά έργα: είναι έργα περισσότερο ελεύθερα που λύνουν σχετικές απορίες,

με πολλά παραθέματα από παλιότερα έργα. Περισσότερα θα τα παρομοιάζαμε με

προσωπικές σημειώσεις.

Διαλογικά κείμενα έχουμε ελάχιστα, προτιμάται κυρίως η συνεχής ανάπτυξη

και αρκετά δείγματα έχουμε από επιστολικής μορφής πραγματείες.

7.2.4. Οι βασικές θεματικές της βυζαντινής φιλοσοφίας

Κληρονόμησε τη θεματική της αρχαίας φιλοσοφίας και συνέχισε την παράδοση

της πατερικής σκέψη. Έδωσε έμφαση στη λογική και τη μεταφυσική και μέσω της

μεταφυσικής εξέτασε την πολιτική, την κοσμολογία, τη γνωσιοθεωρία και την ηθική.

Λογική

Το αν η λογική αποτελεί μέρος ή όργανο της φιλοσοφίας απασχολεί τους

μελετητές από την αρχαιότητα. Στο Βυζάντιο κατείχε περίοπτη θέση στην

εκπαίδευση και τη φιλοσοφία, ενώ θεωρήθηκε χρήσιμη και στη θεολογία.

Αποδέχτηκαν την αριστοτελική λογική αλλά κυρίως ως προς συγκεκριμένα έργα, ενώ

δε δόθηκε σημασία στην στωική λογική. Η βυζαντινή λογική ήταν εν πολλοίς

φιλολογική ενασχόληση και δε συνδεόταν με άλλα γνωστικά παιδεία, χάνοντας την

ουσιαστική αξία της. Πάντως ακόμα και την τελευταία ημέρα του Βυζαντίου (29

Μαϊου 1453) μαρτυρείται αντιγραφή λογικού κειμένου.

Μεταφυσική

Οι Βυζαντινού ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τον Θεό, για το ον, για τα αίτια και

τις αρχές, αλλά δεν υπάρχει βυζαντινή μεταφυσική. Υπάρχει μεν η διάκριση

70

υπέρβασης και εμμένειας (ανώτερης νοητικής πραγματικότητας και παραγωγής και

κατώτερης πραγματικότητας), αλλά λείπει η ορθολογική κατανόησή της. Η βυζαντινή

μεταφυσική αποφεύγει την ανάμιξη λόγου και πίστης, ώστε γίνεται φιντεϊσμός (ότι ο

λόγος παίζει ρόλο στην αναζήτηση της αλήθειας αλλά όχι το σημαντικό όσο η πίστη).

Ουσιαστικά δίνει μια ελεγχόμενη αυτονομία στον λόγο, αλλά δεν του επιτρέπει να

οικοδομήσει ένα σύστημα αλήθειας.

α) Ο θεός: Βασική παραδοχή της βυζαντινής φιλοσοφίας είναι η ύπαρξη του

θεού, του οποίου η αλήθεια καλύπτεται από την πίστη, αλλά μπορεί να αποδειχτεί και

με τον λόγο. Έτσι επαναδιατυπώνει απόψεις αριστοτελικές, στωικές και πατερικές

υπέρ ενός προσωπικού θεού.

i. Το κοσμολογικό επιχείρημα του πρώτου κινούντος κινουμένου.

ii. Το τελεολογικό επιχείρημα για την τάξη και αρμονία στον κόσμο.

iii. Την εκ του φυσικού γνώση ότι υπάρχει θεός.

Η ύπαρξη του θεού δεν συνεπάγεται γνώση του θεού. Για τον άνθρωπο

γνώσιμες είναι οι ενέργειες του θεού κι όχι ο ίδιος. Για τον θεό λοιπόν μιλάμε με

καταφατικό τρόπο (διακρίνουμε το είναι του θεού από το είναι του κόσμου κι

αποδίδουμε στον θεό κατηγορήματα) ή με αποφατικό τρόπο (ο θεός είναι α-γεννητος

κλπ ή ο θεός δεν είναι... ουσιαστικά χωρίς να τον κατατάσσουμε στα όντα). Άλλοι

τρόποι να μιλήσουμε για το θεό είναι ο μυστικισμός και ο ποιητικός λόγος.

Με αυτούς τους τρόπους ο λόγος δεν έχει μεγάλη θέση στην αναζήτηση του

θείου, ακόμα κι όταν δοκιμάζεται να συνδυαστεί η μεταφυσική με τη λογική.

β) Ον, γενικές ουσίες: Οι Βυζαντινοί έδιναν προτεραιότητα στην ύπαρξη και

δεν κατέληξαν ποτέ στον νομιναλισμό (ότι οι αφηρημένες έννοιες είναι νοητικές

κατασκευές και δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα). Για τους Βυζαντινούς τα

καθόλου δε μπορεί να είναι αυθύπαρκτες οντότητες πριν από τα αισθητά, γιατί θα

αποτελούσαν πρότυπα για τον δημιουργό, ούτε όμως και να θεωρηθούν αχώριστες

από τα αισθητά. Ακολουθείται, με επίδραση του νεοπλατωνισμού, ο μετριοπαθής

εννοιολογικός ρεαλισμός, που πρεσβεύει ότι οι γενικές έννοιες προέρχονται από

νοητικές αφαιρέσεις βάσει υπαρκτών χαρακτηριστικών αλλά δεν είναι απλά ονόματα.

Κοσμολογία

Οι Βυζαντινοί υιοθέτησαν πλήρως την πατερική ερμηνεία της Βίβλου. Τα

βασικά της χαρακτηριστικά είναι ότι ο Θεός είναι αιτία των πάντων (αγέννητος θεός-

71

κτιστός κόσμος), ο Θεός είναι είναι, δεν είχε πρότυπα και ιδέες για να δημιουργήσει

τον κόσμο, του οποίου το αρχέτυπο υπάρχει μόνο στον θεϊκό νου. Ο κόσμος είναι

αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησης του θεού, είναι πεπερασμένος, εντάσσεται στον

χρόνο και δεν είναι άφθαρτος, υποτάσσεται στην θεία πρόνοια και νομοτέλεια.

Όπως κι αν είναι τα πράγματα, ο Θεός τα έκανε έτσι, ενώ η αριστοτελική

φυσική γίνεται αποδεκτή, ως διάκριση υποσελήνιας και μη περιοχής, αλλά της

ασκείται κριτική ως προς την έλλειψη μαθηματικοποίησής της.

Ανθρωπολογία

α) Ψυχή και σώμα, η θέωση του ανθρώπου: Η σχέση ψυχής και σώματος μπήκε

σε νέες βάσεις λόγω της ανάστασης. Απορρίπτεται η προΰπαρξη των ψυχών και η

μετεμψύχωση και ταυτόχρονα αναβαθμίζεται το σώμα, χωρίς να χάνει την

πρωτοκαθεδρία της η ψυχή, που παραμένει αθάνατη ως θεϊκή κι όχι ως νοερή. Ο

άνθρωπος δημιουργείται κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν του Θεού, εντοπίζοντας το

κατ' εικόνα στην ψυχή και στο νου. Η μίμηση του προτύπου οδηγεί στη θέωση, την

επικοινωνία και την ένωση με τον Θεό, μέσω της απάθειας, τον μετριασμό των

παθών, που φέρει την έλλαμψιν, την απώλεια του εγώ μέσα στο είναι.

β) Ελευθερία και αναγκαιότητα: Η τυχαιότητα του κόσμου, όπως την

αποδέχεται η βυζαντινή φιλοσοφία θα μπορούσε να λειτουργήσει διαφορετικά αν

έλειπε η παντοδυναμία και η αγαθότητα του θεού. Ο Θεός επιτρέπει το κακό για

"παιδευτικούς" λόγους, ενώ υπάρχει ως συνέπεια και για να δείχνει την ελευθερία

των κινήσεων του ανθρώπου. Η δε πρότερη γνώση του θεού για τα πάντα δεν

υπονομεύει την ελευθερία του ανθρώπου, εφόσον η θεϊκή γνώση δεν είναι αιτία της

ανθρώπινης δράσης. Η εμπιστοσύνη στο θεό συνυπάρχει με την ηθική ευθύνη του

ανθρώπου, η οποία βασίζεται στην ελευθερία κινήσεών του, που του εξασφαλίζει το

αυτεξούσιό του.

7.2.5 Υπάρχει βυζαντινή φιλοσοφία;

Αν η φιλοσοφία είναι αυτόνομη θεωρητική δραστηριότητα ή επιστήμη,

αδέσμευτη από οτιδήποτε εξωτερικό προς αυτή, τότε δεν υπάρχει βυζαντινή

72

φιλοσοφία. Αν κρίνουμε όμως ιστορικά, με την παράδοση της ύστερης αρχαιότητας,

η φιλοσοφική σκέψη μπορεί να περικλείει και την θεολογία.

Οι Βυζαντινοί επιπλέον ενδιαφέρθηκαν για την αρχαία φιλοσοφία αλλά και

διερεύνησαν συγκεκριμένα και βασικά φιλοσοφικά ζητήματα με θεολογικές επιρροές

μεγαλύτερες ή μικρότερες. Η βυζαντινή φιλοσοφία δεν ταυτίζεται με τη θεολογία,

προχωρά όμως παράλληλα με αυτή, χωρίς να οργανώσει τον δικό της χώρο. Το

Βυζάντιο δεν προχώρησε ποτέ σε μια διατύπωση διπλής αλήθειας, όπως στη Δύση,

και γι' αυτό η φιλοσοφία θεωρήθηκε συχνά άχρηστη.

Κεφάλαιο 8

Η φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα

από τον 16ο ως τον 20ο αιώνα

8.1 Η περίοδος της Τουρκοκρατίας

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Η μελέτη της ελληνικής φιλοσοφίας της οθωμανικής κυριαρχίας έχει ορισμένα

μεθοδολογικά προβλήματα που οφείλονται:

α) στην ανεπαρκή πρόσβαση στις πηγές και στην ανεπάρκεια των εκδόσεων,

καθώς πολλά έργα παραμένουν ανέκδοτα και βρίσκονται διασκορπισμένα σε

διάφορες βιβλιοθήκες του εσωτερικού ή του εξωτερικού.

β) στην γλωσσική ανομοιομορφία των πηγών, που κυμαίνεται από την

αρχαϊζουσα ωσ την προσπάθεια φιλοσοφικού στοχασμού στην απλή γλώσσα

γ) στον απροσδιόριστο χαρακτήρα του φιλοσοφικού στοχασμού που

συμπλέκεται με την ιστορία της επιστήμης ή των ιδεών, όπου λείπει σε γενικές

γραμμές η πρωτότυπη φιλοσοφική παραγωγή και είναι απαραίτητη από ένα σημείο

και μετά η γνώση των πνευματικών εξελίξεων στον δυτικό κόσμο, μέσω του οποίου

γίνεται η αποκατάσταση των σχέσεων της παλαιότερης παράδοσης με τον τότε

ελληνικό κόσμο.

δ) σε ζητήματα περιοδολόγησης και ταξινόμησης των διαφόρων θέσεων, καθώς

πρόκειται για ύπαρξη διαφορετικών σχολών, παραδόσεων, κοινωνικών οικονομικών

73

και πνευματικών συνθηκών από μέρος σε μέρος που επηρεάζουν την όποια

φιλοσοφική παραγωγή.

Την φιλοσοφία της εποχής της οθωμανικής κυριαρχίας την χωρίζουμε, με

επίκεντρο το έργο του Θεόφιλου Κορυδαλλέα, σε τρεις περιόδους: την

προκορυδαλλική (Άλωση-16ος αιώνας), την κορυδαλλική (17ος αιώνας),

μετακορυδαλλική (18ος αιώνας-1821), η οποία ταυτίζεται γενικά με τον Νεοελληνικό

Διαφωτισμό.

Ο βασικός άξονας που ακολουθείται είναι η πορεία προς την χειραφέτηση από

την αυθεντία της Εκκλησίας και της θεολογίας, η διαμάχη μεταξύ των ιδεών της

παράδοσης και της νεωτερικότητας και η σταδιακή επικράτηση των τελευταίων, που

δίνει ευκαιρία για μια νέα αντιμετώπιση του κλασικού παρελθόντος.

8.1.1. Προκορυδαλλική περίοδος (1450-1600)

Τον πρώτο αιώνα μετά την Άλωση όλη η πνευματική ζωή υφίσταται μεγάλη

κάμψη. Συνεχίζεται η διαμάχη Πλατωνικών-Αριστοτελικών, η οποία μεταφέρεται και

στη Δύση. Στον ελληνικό χώρο στόχο έχει την άμυνα εναντίον του καθολικισμού, με

αφορμή την πολυθεϊστική διδασκαλία του Πλήθωνος. Στη Δύση επικρατούν οι

Πλατωνικοί, ενώ στην Ανατολή με τη συμβολική ρίψη στην πυρά των Νόμων του

Πλάτωνα επικρατούν οι Αριστοτελικοί. Ουσιαστικά ο έλεγχος της φιλοσοφικής

παιδείας από το Πατριαρχείο θα οδηγήσει στον σαφή αριστοτελικό προσανατολισμό

της.

Τα έργα της προκορυδαλλικής περιόδου μαρτυρούν ευρεία εξοικείωση με τα

κλασικά κείμενα. Σημαντικοί εκπρόσωποι της φιλοσοφίας αυτή την εποχή είναι ο

Μιχαήλ Τριβώλης ή Μάξιμος Γραικός, ο Ματθαίος Καμαριώτης, ο Ανδρόνικος

Κάλλιστος, ο Θεόδωρος Γαζής, ο Μιχαήλ Αποστόλης, ο Θεοφάνης Ελεαβούλκος, ο

Ερμόδωρος Λήσταρχος και ο Λεώνικος Τομαίος.

8.1.2. Κορυδαλλική περίοδος (17ος αιώνας)

Τον 17ο αιώνα εδραιώνεται ο νεοαριστοτελισμός στον ελληνικό χώρο και

παράλληλα η φιλοσοφία αρχίζει να ανεξαρτητοποιείται από την θεολογία και να

74

διαμορφώνει δικά της συστηματικά και ιστορικά ενδιαφέροντα. Καθοριστική ως προ

αυτό είναι η δράση του Αθηναίου Θεόφιλου Κορυδαλλέα, που σπούδασε στην Ιταλία

και έφερε τα πορίσματα της νέας φιλοσοφίας στον ελληνικό χώρο, ενώ διέτελεσε και

διευθυντής της Μεγάλης του Γένους Σχολής για δυο περιόδους, μετά από πρόσκληση

του Κυρίλλου Λουκάρεως. Συνέγραψε το Προοίμιον Λογικής, στο οποίο

υπομνηματίζει πολλά έργα του Αριστοτέλη και εντάσσεται στη χορεία των μεγάλων

υπομνηματιστών του, όπου πολλά σχόλιά του διακρίνονται ως πρωτότυπα.

Παράλληλα με τον Θεόφιλο Κορυδαλλέα έχουμε και μια σειρά

υπομνηματιστών του αριστοτελικού έργου περισσότερο ή λιγότερο πρωτότυπους,

όπως τον Γεράσιμο Βλάχο, τον Νικόλαο Κούρσουλα, που διαφώνησε με τον

Κορυδαλλέα στο ότι η χριστιανική πίστη πρέπει πάντοτε να γίνεται αντικείμενο

υπεράσπισης, και τον Γεώργιο Σουγδουρή.

Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, υχ\ψηλό διοικητικό

στέλεχος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο οποίος εισάγει πρώτος αντιλήψεις της

σχολή του φυσικού δικαίου στην Ελλάδα και φέρνει απόηχους της πολιτικής θεωρίας

του Μακιαβέλλι και του Λα Ροσφουκώ. Υπομνηματίζει υπομνήματα του

Κορυδαλλέα, ανανεώνοντας τις αριστοτελικές σπουδές.

Η διδασκαλία του νεοαριστοτελισμού από τον Κορυδαλλέα γρήγορα θα

καταλήξει εκπαιδευτικό και φιλοσοφικό κατεστημένο, παρόλη την αρχική

ανανεωτική της ορμή, πράγμα για το οποίο δεν είναι υπεύθυνος ο Κορυδαλλέας.

Αντίθετα από την επιθυμία του, η φιλοσοφία θα εγκλωβιστεί ξανά στα δίχτυα της

θεολογίας.

8.1.3. Μετακορυδαλλική περίοδος (1700-1821)

Οι απαρχές του Νεοελληνικού Διαφωτσμού (1700-1750)

Η μετακορυδαλλική περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διάδοση νέων ιδεών στον

ελληνικό χώρο, μεταφερμένων από τη Δύση. Διαμορφώνεται μια συγκεκριμένη

πνευματική στάση, που αμφισβητεί τους δογματισμούς του παρελθόντος και

συνειδητοποιεί την ανωτερότητα της νέας φιλοσοφίας έναντι της παραδοσιακής.

Κέντρα αυτών των αντιλήψεων είναι οι ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, οι

Παρίστριες Ηγεμονίες και τα αστικά κέντρα με έντονη οικονομική δραστηριότητα.

Φορείς τους τολμηροί δάσκαλοι που συγκρούονται με το εκπαιδευτικό κατεστημένο.

75

Ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος, οσποδάρος (διοικητής) της Μολδοβλαχίας

εισάγει τον πρώιμο Διαφωτισμό στον ελληνικό χώρο. Με το Περί Καθηκόντων

επιχειρεί σύνθεση αρχαιοελληνικών και χριστιανικών ιδεωδών, αλλά με το Φιλοθέου

Πάρεργα παρουσιάζει μια διεθνή συζήτηση λογίων σχετικά με θέματα γνωσιοθεωρίας

και πολιτικής. Δεν αμφισβητεί την εξουσία στην οποία χρωστά το αξίωμά του αλλά

αμφισβητεί τον νεοαριστοτελισμό και καταφεύγει στις ιδέες του Λοκ, του Μπέικον

και τον νεοπλατωνιστών της Αναγέννησης.

Στα Επτάνησα, όπου η Ελλάδα έρχεται σε συνεχή επαφή με τη Δύση, ο

Αντώνιος Κατήφορος εισηγείται την αναμόρφωση της ελληνικής παιδείας στην

Γραμματικήν Ελληνικήν Ακριβεστάτην, ενώ ο μαθητής του Βικέντιος Δαμοδός στη

Σύνοψιν Ηθικής Φιλοσοφίας, αν και παραμένει αριστοτελικός, γράφει σε δημώδη

γλώσσα και επικαλείται διαρκώς τον ορθολογισμό, ενώ στο Συνταγμάτιον της

Μεταφυσικής αντιμετωπίζει κριτικά τον Αριστοτέλη και τους νεώτερους φιλοσόφους.

Στην Σύντομον Ιδέαν της Λογικής κατά της Μεθόδου των Νεωτέρων διαφαίνονται οι

επιρροές του από τον Καρτέσιο.

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης ήταν ο πλέον τολμηρός όλων. Εκτός ότι

κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε ως οπαδός της αίρεσης του Miguel de Molinos

(Μιγέλ δε Μολίνος), άσκησε δριμεία κριτική στον νεοαριστοτελισμό, υποστήριζε

απόψεις του Καρτέσιου και του Μαλεμπράνς και άσκησε κριτική στον τρόπο ζωής

του ανώτερου κλήρου στο Θεωρίαι Χριστιανικαί και Ψυχοφελείς Νουθεσίαι.

Είναι πλέον ανάγκη της φιλοσοφίας να αυτονομηθεί από τη θεολογία. Ο

Ανθρακίτης πίστευε ότι η φιλοσοφία δεν έχει σχέση με την πίστη κι ότι ο

δογματισμός είναι επικίνδυνος για την επιστήμη όχι για την πίστη.

Διάδοση και επικράτηση των νέων ιδεών (1750-1800)

Ο κύκλος του Ευγένιου Βούλγαρη

Το β' μισό του 18ου αιώνα η ελληνική σκέψη εμπλουτίζεται ,ε την εισαγωγή

των πορισμάτων και της μεθοδολογίας της δυτικής σκέψης. Μεταφράζονται δυτικά

έργα και συγγράφονται νέες πραγματείες διαμορφώνοντας εκλεκτικιστικές

τοποθετήσεις και υπερβαίνοντας τη στείρα διαμάχη πλατωνιστών-αριστοτελιστών. Η

ορθοδοξία δεν αμφισβητείται επ' ουδενί αλλά η φιλοσοφία αποκτά ρηξικέλευθα

νοήματα και συστηματικό χαρακτήρα.

76

Κορυφαία μορφή είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης, που διδάσκει σε πολλά ελληνικά

σχολεία, μεταφέρει νέες ιδέες και αναγκάζεται να εγκαταλείψει τον ελληνικό χώρο.

Μεταφράζει Λοκ, Βολταίρο, Τζενοβέζε, Ντυαμέλ, Γκράβεσαντ και Βολφ, ενώ

συγγράφει και πρωτότυπα έργα, όπως το Σχεδίασμα περί Ανεξιθρησκείας, Στοιχεία

Μεταφυσικής, Τα αρέσκοντα τοις Φιλοσόφοις και, το σημαντικότερο όλων, την

Λογικήν εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσαν (1766). Απαρέγκλιτα

ορθόδοξος δε δίσταζε να χρησιμοποιεί δυτικές ιδέες, παρότι δεν τις είχε πάντα σωστά

αφομοιωμένες. Προς το τέλος της ζωής του αναδιπλώνεται σε συντηρητικές θέσεις

και επιτίθεται εναντίον του Βολταίρου, που ο ίδιος είχε μεταφράσει. Ακόμα

αντιτάσσεται στη χρήση της δημώδους γλώσσας για την ανάπτυξη επιστημονικού

στοχασμού.

Οι μαθητές του Βούλγαρη Νικόλαος Ζερζούλης και Νικηφόρος Θεοτόκης

εισηγούνται τη νεώτερη φυσική στον ελληνικό χώρο και αντιπαρατίθενται στις

νεοαριστοτελικές απόψεις.

Μια άλλη ομάδα λογίων ασκούν κριτική ακόμα και στον Βούλγαρη και συχνά

υφίστανται διώξεις λόγω της ριζοσπαστικής διδασκαλίας τους. Ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ

χρησιμοποίησε απλό ύφος, ίσως επειδή λόγω καταγωγής δεν γνώριζε καλά αρχαία

και ότι δεν χρησιμοποιούσε την Λογική του Βούλγαρη. Ο ίδιος υποστήριζε την ολική

θεωρία, όπου η ηθική, η μεταφυσική , η φυσική, τα μαθηματικά, η λογικοκριτική

έχουν εξέχουσα θέση. Μεταφράζει ξένα έργα, κυρίως ενταγμένα στην παράδοση του

εμπειρισμού, τον οποίο εφαρμόζει στην πολιτική και παιδαγωγική του σκέψη.

Πολιτικά είναι μάλλον φιλελεύθερος και οπαδός της πεφωτισμένης δεσποτείας (ο

άρχοντας αποφασίζει με γνώμονα το καλό των υπηκόων, οι οποίοι τον σέβονται και

τον υπακούουν).

Ο Δημητριος Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς συγγράφουν την

Γεωγραφιαν Νεωτερικήν της Ελλάδος (1791) συνεχίζοντας την γεωγραφική θεωρία

του Μοισιόδακα. Περιγράφει τους ευρωπαϊκούς λαούς με βάση την πολιτική και

κοινωνική γεωγραφία. Ο Φιλιππίδης ασχολήθηκε και με τη φιλοσοφία της γλώσσας,

όπου υποστήριξε τον νομιναλισμό (Απόπειρα Αναλύσεως του Νοουμένου,1817) και

μετέφρασε την Λογική του Κοντιγιάκ.

Εξίσου ριζοσπαστικές παιδαγωγικές και γλωσσικές απόψεις εισάγει και ο

Δημήτριος Καταρτζής ή Φωτιάδης, ο οποίος τάσσεται υπέρ της δημοτικής γλώσσας

στην εκπαίδευση και τον επιστημονικό στοχασμό, πράγμα που εφαρμόζει έμπρακτα.

77

Προσπαθεί επίσης να συγκεράσει την νεώτερη φιλοσοφία με την χριστιανική πίστη

(Εγκώμιον του Φιλοσόφου).

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης ήρθε γρήγορα σε διάσταση με τον δάσκαλό του,

Ευγένιο Βούλγαρη, ασκώντας κριτική ενάντια στην εκκλησιαστική αυθεντία και

διατύπωσε ντεϊστικές απόψεις (ο θεός δημιούργησε τον κόσμο, αλλά δεν

ενδιαφέρεται γι' αυτόν). Μετέφρασε επίσης μια σειρά από λήμματα της γαλλικής

Εγκυκλοπαίδειας.

Τον Καντ εισάγει στην Ελλάδα ο Αθανάσιος Ψαλίδας, που επιτίθεται στην

Λογική του Βούλγαρη, με τον ίδιο τρόπο που ο Βούλγαρης είχε επιτεθεί στο έργο του

Κορυδαλλέα.

Οι εκπρόσωποι αυτοί του Νεοελληνικού Διαφωτισμού πέρα αό τις τοπικές και

προσωπικές έχθρες είχαν να αντιμετωπίσουν και την οργανωμένη αντίδραση

συντηρητικών κύκλων (Πατριαρχείο, φορείς πολιτικής εξουσίας κλπ). Κύριοι

εκπρόσωποι της αντίδρασης υπήρξαν ο Αθανάσιος Πάριος, που κρούει τον κώδωνα

του κινδύνου για την αθεΐα που κρύβουν οι δυτικές ιδέες, και ο Σέργιος Μακραίος

που προσπαθεί να καταρρίψει τον ηλιοκεντρισμό του Κοπέρνικου.

Ο Ρήγας Φερραίος ή Βελεστινλής βασισμένος στο πολιτικό έργο των Ρουσσώ

και Μοντεσκιέ, προχωρά πέρα από αυτούς, οραματιζόμενος μια Βαλκανική

Κοινοπολιτεία με βάση τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Η σκέψη του Ρήγα

αποτελεί ένδειξη ότι η φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα έχει λάβει πλέον σαφείς

κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις.

1800-1821

Η ώριμη έκφραση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού τις παραμονές της

Επανάστασης

Πλέον η φιλοσοφική σκέψη και η επιστημονική γνώση νοούνται ως παράγοντες

ιστορικής συνειδητοποίησης, ηθικής βελτίωσης και πολιτικής απελευθέρωσης. Κύριο

μέλημα είναι η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.

Πρωτότυπο είναι το έργο του Βενιαμίν Λεσβίου. Σπούδασε στην Ιταλία και τη

Γαλλία, δίδαξε σε πολλές ελληνικές σχολές, αλλά λόγω κατηγοριών του Αθανασίου

Παρίου, αναγκάστηκε σε ομολογία πίστεως. Επηρεάζεται από τους Γάλλους

ιδεολόγους και τον αγγλικό εμπειρισμό, συνδυάζοντας, στην πολιτική του σκέψη

(Στοιχεία Μεταφυσικής και Στοιχεία Ηθικής) αριστοτελικές απόψεις για την αρετή με

78

στοιχεία από τη νεώτερη πολιτική φιλοσοφία των δικαιωμάτων. Στη φυσική προτείνει

την θεωρία του πανταχικινήτου.

Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού είναι ο

Αδαμάντιος Κοραής, με εκλεκτικιστικές προσεγγίσεις στο ζήτημα της γλώσσας και

της πολιτικής, όπου υποστηρίζει τον φιλελευθερισμό. Αντιπάλους του θα βρει τον

Νεόφυτο Δούκα αλλά και τον μαθητή του Νεόφυτο Βάμβα.

Ιδιαίτερη θέση στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό κατέχει ο Κωνσταντίνος

Κούμας, που φέρνει την γερμανική φιλοσοφία στην Ελλάδα. Μεταφράζει γερμανικές

φιλοσοφικές πραγματείες και συγγράφει ένα δοκίμιο για την κατάσταση της

φιλοσοφίας στην Ελλάδα της εποχής του. Ασχολείται με την δημιουργία φιλοσοφικής

ορολογίας με όρους που δεν εφαρμόζονται πάντα αλλά αποτελούν ενδιαφέρουσες

λύσεις.

Εισαγωγή

Οι απαρχές της ελληνικής επιστήμης

Ένα εισαγωγικό κεφάλαιο για τις απαρχές της ελληνικής επιστήμης θέλει να

τονίσει ότι η ελληνική επιστήμη δεν εμφανίστηκε εκ τους μηδενός, αλλά συνδέεται

με τις ανακαλύψεις που είχαν λάβει χώρα στους προγενέστερους πολιτισμούς της

Εγγύς και Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου, εμφάνιζε αναλογίες με

την ελληνική μυθοποιητική σκέψη και τέλος ότι η απαρχή της τον 6ο αιώνα στην

Ιωνία έφερε πρώτη φορά ορθολογικά στοιχεία στην διαδικασία γνώσης του φυσικού

κόσμου.

Η επιστήμη είναι μια έννοια που επιδέχεται διάφορους ορισμούς. Κατά τον J.G

Crowther είναι το σύστημα συμπεριφοράς που επιτρέπει στον άνθρωπο να

κυριαρχήσει στο περιβάλλον του. Συνεπώς δεν υπάρχει ανθρώπινη κοινωνία δίχως

επιστημονική δραστηριότητα. Κατά τον D. Pingree είναι το λειτουργικό σύστημα

σκέψης που χρησιμοποιείται στα πλαίσια μιας ορισμένη κοινωνίας. Συνεπώς

μπορούμε να εντάξουμε πεδία διανοητικής δραστηριότητας μη επιστημονικά στο

σύστημα της επιστήμης. Ο ορισμός του M. Clagett είναι ορθότερος θεωρώντας την

επιστήμη δραστηριότητα που αποσκοπεί στην απόκτηση γνώσης με μεθοδική και

79

συστηματική κατανόηση, εξήγηση και περιγραφή των φυσικών φαινομένων αλλά και

με τα απαραίτητα μεθοδολογικά εργαλεία, μαθηματικά και λογική.

Με δεδομένο τον τελευταίο ορισμό, πρώτος επιστήμων θεωρείται ήδη από την

αρχαιότητα ο Θαλής ο Μιλήσιος. Οι Ίωνες φιλόσοφοι χρωστούν βέβαια πολλά στο

παρελθόν καθώς λέγεται ότι είχαν ταξιδέψει στην Αίγυπτο και τη Βαβυλώνα, ταξίδια

ίσως ανεκδοτολογικά για να εξηγήσουν την παρουσία ανατολικών στοιχείων στη

σκέψη τους.

Οι ανατολικοί πολιτισμοί είχαν δείξει συγκεκριμένες τεχνικές προόδους στη

γεωργία, την εξημέρωση των ζώων, τις τεχνικές συντήρησης τροφίμων, τη

μεταλλουργία, την αρχιτεκτονική, την υφαντική και την κεραμεική, περισσότερο με

εμπειρικό τρόπο παρά με συνειδητή θεωρητική εργασία. όμως στην ιατρική, έχουμε

μαρτυρίες ήδη από τα μέσα της δεύτερης χιλιετίας ότι οι Αιγύπτιοι είχαν

προσπαθήσει να εξοβελίσουν την μαγεία από την ιατρική και να την

αντικαταστήσουν με συστηματική καταγραφή της εμπειρίας τους. Στην Αίγυπτο

φαίνεται να γεννήθηκαν τα μαθηματικά και η γεωμετρία αν και ο Ηρόδοτος και ο

Αριστοτέλης διαφωνούν μεταξύ τους για τις αιτίες, αν και σήμερα ξέρουμε ότι τα

αιγυπτιακά μαθηματικά δεν ήταν πολύ υψηλά.

Αντίθετα είναι σαφείς οι επιρροές της ελληνικής αστρονομίας από την

αιγυπτιακή. Το αιγυπτιακό ημερολόγιο έχει χαρακτηριστεί το εξυπνότερο στην

ανθρώπινη ιστορία, καθώς είχε σταθερή χρονική κλίμακα χωρίς καμία παρεμβολή και

ήταν αμετάβλητο, ανεξάρτητο από πολιτικές σκοπιμότητας (όπως τα ελληνικά) ή από

τους κύκλους της σελήνης (πχ το βαβυλωνιακό). Οι Αιγύπτιοι επίσης είχαν εφεύρει

τον γνώμωνα, το ηλιακό ρολόι αλλά και τον πόλον, είδος κοίλου ηλιακού ωρολογίου.

Πολλές όμως είναι και οι βαβυλωνιακές επιρροές στην ελληνική αστρονομία, καθώς

οι Έλληνες δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι' αυτές.

Η ελληνική μυθοποιητική σκέψη αποτελεί τη βάση της ελληνικής φυσικής. Η

ιωνική φυσική εκκοσμικεύει παλαιότερες θεωρήσεις του κόσμου, όπως τις είχε

επεξεργαστεί η θρησκεία. Οι κοσμολογίες δίνουν απάντηση στο ερώτημα σχετικά με

την τάξη του κόσμου, αλλά όχι σε σχέση με τη φυσική νομοτέλεια. Τα παλιά θεϊκά

στοιχεία γίνονται στην σκέψη των Ιώνων απρόσωπα φυσικά στοιχεία, παρότι γίνονται

ακόμα αντιληπτά ως έμψυχα και θεία.

Η τομή λοιπόν στη σκέψη των Ιώνων στοχαστών είναι ότι κάνουν τη φύση

αντικείμενο συστηματικής παρατήρησης και έρευνας, δημιουργώντας μια θεωρία γι'

αυτήν (J.P. Vernant), πράγμα που δημιουργεί μια ανοιχτή κοινωνία που ξεφεύγει από

80

την παραδοσιακή και επιτρέπει την διατύπωση νέων και πρωτοποριακών ιδεών. Αν

και στην ελληνική κοσμοθεωρία επιβιώνουν πολλά ημιορθολογικά στοιχεία, ενεργά ή

αδιάφορα, το κοσμοείδωλο διευρύνθηκε (G.S. Kirk).

Κατά τον G.E.R. Lloyd η ιωνική σκέψη διαφέρει από τις προηγούμενες μορφές

σκέψης σε δυο σημεία.

α) Έγινε συνειδητή επιλογή η προσπάθεια ανεύρεσης φυσικών ερμηνειών, κι

όχι θεϊκών, για τα φυσικά φαινόμενα. Οι εξηγήσεις που έδιναν οι Ίωνες είναι

εξαιρετικά απλοϊκές σήμερα αλλά είναι οι πρώτες που απομακρύνονται από τον

κόσμο του υπερφυσικού προς το φυσικό. Ακόμη, ασχολούνται με τα φαινόμενα

γενικώς, δηλαδή τρόπον τινά τα ομαδοποιούν και αναζητούν κοινά αίτια για κάθε

ομάδα. Αυτό το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο, όπως έχει συχνά ονομαστεί, δεν

είναι άσχετο από την κοινωνική αλλαγή που παρατηρείται, τόσο με την ελευθερία της

σκέψης όσο και με τη στροφή από το ατομικό στο συλλογικό.

β) Υιοθετείται η ενδοεπιστημονική κριτική και ο διάλογος, ένα πνεύμα άμιλλας

για τη διατύπωση ακόμα πειστικότερων εξηγήσεων, που στόχο έχει την

συνεκτικότητα των θεωριών και την έλλειψη εσωτερικών αντιφάσεων, παρ’ όλη την

γενικότερη πολυφωνία. Ως προς αυτό έπαιξαν σημαντικό ρόλο τόσο οι δημόσιες

αντιπαραθέσεις που επέτρεπε το δημοκρατικό πολίτευμα, σε αντίθεση με τα

δεσποτικά ανατολικά πολιτεύματα, όσο και η δυνατότητα στον καθένα να μαθαίνει

γραφή και ανάγνωση, άρα να έχει και πρόσβαση στα κείμενα, πράγμα αδύνατο για

τους ανατολικούς λαούς που είχαν πολύ δυσκολότερο αλφάβητο, προσαρμοσμένο σε

μια υψηλή γραφειοκρατία, που επιθυμούσε να ελέγχει την πρόσβαση στον γραπτό

λόγο.

Κεφάλαιο 1

Οι φυσικές θεωρίες των Προσωκρατικών φιλοσόφων

81

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Το πρώτο ρεύμα επιστημονικής σκέψης εμφανίστηκε στην περιοσχή της

Μιλήτου και απ' αυτό ονομάστηκε Σχολή της Μιλήτου ή Μιλήσιοι Φιλόσοφοι. Η

έννοια της σχλής εδώ δεν έχει την σημασία του ιδρύματος αλλά μια κοινή πνευματική

στάση και ένα όμοιο πνεύμα αντιλήψεων για την πραγματικότητα.

Οι πηγές για τους Προσωκρατικούς είναι ελάχιστες και συχνά τους

παρουσιάζουν με μεγάλη μεροληψία. Ουσιαστικά διακρίνουμε τρεις κατηγορίες

αποσπασμάτων σχετικά με τους Προσωκρατικούς.

α) Αποσπάσματα που παραθέτουν κατά λέξη τα λόγια τους μέσα σε άλλα

ευρύτερα έργα. Τα αποσπάσματα αυτά είναι και τα περισσότερο αξιόπιστα.

β) Αρκετά αξιόπιστα θεωρούνται και τα αποσπάσματα που περιέχονται στα

έργα του Ηροδότου, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, παρότι κρύβεται ο κίνδυνος

να έχουν διαστρεβλωθεί οι βασικές τους έννοιες ώστε να συμμορφώνονται με τον

τρόπο σκέψης του συγγραφέα.

γ) Οι μαρτυρίες μεταγενέστερων στοχαστών που είχαν μεν πρόσβαση σε

αυθεντικό υλικό αλλά μάλλον τα αποσπάσματα που παραθέτουν βασίζονται στις

(κυρίως) αριστοτελικές επιτομές κι ανθολογίες. Θεωρούνται πολύ πιθανόν

διαστρεβλωμένες οι απόψεις και οι έννοιες που εμπεριέχονται σε αυτά.

Αν σε αυτά προσθέσουμε και τις έννοιες που χρησιμοποιούσαν οι

Προσωκρατικοί, που με τον καιρό άλλαξαν χρήση και σημασία, πρέπει να

διαβάζουμε την προσωκρατική φιλοσοφία με μεγάλη προσοχή.

Η ελληνική γλώσσα ακόμα και στην κλασική εποχή δεν διέθετε μια λέξη

αντίστοιχη γι' αυτό που ονομάζουμε σήμερα επιστήμη αλλά χρησιμοποιούσε μια

σειρά συνωνύμων λέξεων ή εκφράσεων, όπως φιλοσοφία (αγάπη της σοφίας),

επιστήμη (γνώση), θεωρία (θεωρητική σκέψη), περί φύσεως ιστορία (έρευνα της

φύσης), καθεμιά από τις οποίες αναφερόταν σε διαφορετική πτυχή της σημερινής

έννοιας της επιστήμης.

1.1. Η πρώιμη ιωνική φιλοσοφική σκέψη:

Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ξενοφάνης, Ηράκλειτος

82

Στην ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης στην Ιωνία συνέβαλε η οικονομική

ευμάρειά της, η επαφή της με άλλους πολιτισμούς και το πλούσιο λογοτεχνικό και

πολιτιστικό παρελθόν της. Η πρώτη έκφραση της επιστημονικής σκέψης εκεί

ονομάστηκε μεταγενέστερα υλιστικός μονισμός, επειδή δεχόταν ως αρχή του κόσμου

ένα υλικό στοιχείο και εισήγαγε τον ορθολογισμό στην μελέτη της πραγματικότητας.

Αργότερα η στάση αυτή αμβλύνθηκε ή εγκαταλείφθηκε και επανεμφανίστηκε μετά

τον Παρμενίδη.

Θαλής ο Μιλήσιος

Ο Θαλής ήταν γενικότερα γνωστός ως πρακτικός αστρονόμος, γεωμέτρης και

εν γένει σοφός, που είχε προβλέψει μια έκλειψη ηλίου το 585 π.Χ. Πίστευε ότι η γη

ήταν επίπεδη που επιπλέει πάνω στο νερό, το βασικό στοιχείο της κοσμολογίας του.

Απέδωσε σε έμψυχα και άψυχα πράγματα ζωή και κίνηση (υλοζωισμός). Είναι ο

πρώτος που εγκατέλειψε τις μυθολογικές διατυπώσεις στην εξήγηση του φυσικού

κόσμου.

Ως προς την πρόβλεψη της έκλειψης ηλίου της 28 Μαϊου 585 π.Χ, κάποιοι

ιστορικοί το θεωρούν ανεκδοτολογικό υλικό, καθώς για την πρόβλεψη εκλείψεων

χρειάζεται η γνώση της εκλειπτικής, που ο Θαλής δεν είχε, ενώ άλλοι τη θεωρούν

δυνατή, επειδή και οι Βαβυλώνιοι προέβλεπαν με σχετική ακρίβεια εκλείψεις, χωρίς

να γνωρίζουν την εκλεπτική.

Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος

Ο Αναξίμανδρος έδωσε πρώτος μια ολοκληρωμένη περιγραφή του σύμπαντος,

ενώ χρησιμοποίησε τον γνώμωνα για να προβλέπει τις ισημερίες και τα ηλιοστάσια.

Κατασκεύασε ωροδεικτικά όργανα και αποτύπωσε το περίγραμμα της γης και της

θάλασσας κι ένα μοντέλο της ουράνιας σφαίρας.Έγραψε το Περί Φύσεως, το οποίο δε

σώζεται αλλά αποσπάσματά του διασώζουν ο Θεόφραστος και ο Σιμπλίκιος, όπου

φαίνεται ότι δική του κοσμολογική αρχή είναι το άπειρον, με την έννοια του χώρου,

του χρόνου και της ποιότητας.

Ενδιαφέρουσα είναι η άποψή του για το σύμπαν, το οποίο αντιμετωπίζεται

μηχανιστικά. Τα ουράνια σώματα είναι πύρινοι δακτύλιοι, αόρατοι από τη γη, επειδή

83

τους περιβάλλει ομίχλη. Η ομίχλη διακόπτεται από οπές, οι οποίες επιτρέπουν στα

ουράνια σώματα να γίνονται ορατά. Για τη γη θεωρούσε ότι ήταν κυλινδρική και

τοποθετημένη στο κέντρο του σύμπαντος. Η θεωρία του αυτή δε διακρίνει ανάμεσα

σε πλανήτες και απλανείς αστέρες και θεωρεί ότι τα αστέρια βρίσκονται εγγύτερα

στη γη απ' ότι ο Ήλιος και η Σελήνη. Η θεωρία αυτή είναι σημαντική γιατί είναι η

πρώτη μηχανιστική θεωρία για το σύμπαν, αλλά και γιατί περιγράφει τη δομή και τη

λειτουργία του με όρους αντίθεσης κοσμολογικών δυνάμεων ως προς την ισορροπία

και την νομοτέλεια του κόσμου και όχι με όρους θεϊκής παρέμβασης.

Αναξιμένης ο Μιλήσιος

Η πρωταρχική αρχή του αναξιμένειου σύμπαντος είναι ο αήρ, του οποίου η

πύκνωση ή η αραίωση δημιουργεί τις ουσίες και τα φαινόμενα. Ο κόσμος αναπνέει

τον αέρα, εντός του οποίου περιέχεται και από τον οποίο συνέχεται και συγκρατείται.

Η γη είναι αβαθής σκάφη και οι αστέρες επίπεδοι δίσκοι, αποτελούνται από φωτιά με

πυρήνα στερεής ύλης. Ο Ήλιος ρυθμίζει την αρμονία του κόσμου και πολλά

σεληνιακά και γήινα φαινόμενα.

Τόσο ο Αναξίμανδρος όσο και ο Αναξιμένης ασχολήθηκαν με το πρόβλημα της

μεταβολής και της κίνησης, θεωρώντας το πρωταρχικά χαρακτηριστικά του φυσικού

κόσμου κι αυτονόητα.

Ηράκλειτος ο Εφέσιος

Ο Ηράκλειτος παρουσίαζε τις σκέψεις του σε πεζό λόγο, ελλειπτικό ή

συμβολικό, πάντως δυσνόητο, ο οποίος επιδέχεται πολλές ερμηνείες.

Για τον Ηράκλειτος το βασικό χαρακτηριστικό του κόσμου είναι η κίνηση

(θεωρία της καθολικής ροής), που βασίζεται στο μέτρο, την αναλογία,

μεταβαλλόμενος από τη φωτιά μιας αιώνιας φλόγας στο σβήσιμό της και τανάπαλιν.

Βασικό χαρακτηριστικό του κόσμου είναι ο πόλεμος, μεταξύ των κοσμικών

δυνάμεων, ο οποίο ρυθμίζεται νομοτελειακά ώστε να καταλήγει στην αρμονία. Ο

κόσμος δεν είχε αρχή και δεν θα έχει τέλος και συγκροτείται από αντιθετικά στοιχεία

που το ένα μεταβάλλεται μέσα στο άλλο.

84

Όπως και οι άλλοι Ίωνες φιλόσοφοι θεωρεί ως κεντρικό για τον κόσμο τον

ρόλο του ήλιου και ότι η λάμψη των ουρανίων σωμάτων προέρχεται από την

θάλασσα και τις αναθυμιάσεις που αυτά περιέχουν.

1.2. Η φιλοσοφική σκέψη στη Μεγάλη Ελλάδα:

Παρμενίδης, Ζήνωνας, Μέλισσος, Πυθαγόρας και Πυθαγόρειοι

Τα δυο κύρια φιλοσοφικά ρεύματα της Μεγάλης Ελλάδας είναι ο πυθαγορισμός

και ο ελεατισμός, με μεγάλες διαφορές από το ιωνικό σύστημα σκέψης, καθώς είχαν

κίνητρα θρησκευτικά. Ουσιαστικά τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης φιλοσοφίας

γεννιούνται στην Μεγάλη Ελλάδα, ενώ τα χαρακτηριστικά της σημερινής επιστήμης

γεννιούνται στην Ιωνία.

Παρμενίδης ο Ελεάτης

Στο Περί Φύσεως, αλληγορικό ποίημα του Παρμενίδη, το οποίο σώζεται σε

αποσπάσματα ο ποιητής παρουσιάζεται ως έφηβος διψασμένος για μάθηση, τον οποίο

υποδέχεται μια θεά στην επικράτει των θεών και τον μυεί στην μάθηση. Ο

Παρμενίδης αρνείται τη μεταβολή από το είναι στο μη είναι και το αντίστροφο.

Παρότι στη φύση παρατηρούμε διάφορες μεταβολές και διαφόρων ειδών, ο

Παρμενίδης ουσιαστικά θέτει το ερώτημα, αν υπερισχύει τελικά η νόηση ή η

εμπειρία, για να καταλήξει ότι η νόηση μόνο μπορεί να δει πόσο μας εξαπατά κάθε

φορά η εμπειρία και συνεπώς υπερισχύει. Ο τρόπος που το απέδειξε αυτό ο

Παρμενίδης είναι η έμμεση αποδεικτική διαδικασία, εφόσον καμία από τις θέσεις του

δεν αποδεικνύεται άμεσα.

Η κοσμολογία του Παρμενίδη θα επηρεάσει τόσο τον Ζήνων, όσο και τον

Αναξαγόρα, τον Εμπεδοκλή ως προς την μη μεταβολή, αλλά και τον Λεύκιππο και

τον Δημόκριτο ως προς την έλλειψη γένεσης και φθοράς στον κόσμο.

Ζήνων ο Ελεάτης

85

Ο Ζήνων ξεκίνησε από την πυθαγόρεια φιλοσοφία, αλλά αργότερα έγινε

πολέμιός της και προσπάθησε να υποστηρίξει έναντι των πλουραλιστικών αντίπαλών

συστημάτων το μονιστικό σύστημα του Παρμενίδη, διατυπώνοντας μια σειρά από

παράδοξα, όπως πχ του Αχιλλέα και της χελώνας.

Με τα παράδοξα θέλει να δείξει τα προβλήματα που ανακύπτουν με την

θεώρηση του χρόνου και του χώρου ως συνεχών και επ' άπειρον διαιρετών μεγεθών,

αλλά και τα προβλήματα της αντίθετης θεώρησης, αυτής ότι ο χρόνος και ο χώρος

θεωρούνται έσχατα αδιαίρετα τμήματα (περατοκρατική υπόθεση).

Τα παράδοξα του Ζήνωνα θεωρούνται από άλλους ιστορικούς της επιστήμης ως

ασήμαντα και ανούσια, από άλλους όμως θεωρούνται ότι άσκησαν μεγάλη επιρροή

στον Αριστοτέλη και στον Ευκλείδη.

Πυθαγόρας και Πυθαγόρειοι

Δεν υπάρχουν σαφείς μαρτυρίες για τον Πυθαγόρα, επειδή ο ίδιος, ως

θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης, δεν επέτρεπε την καταγραφή της διδασκαλίας

του, για την οποία γνωρίζουμε ορισμένα στοιχεία μόνο εμμέσως.

Η πυθαγόρεια αντίληψη των αριθμών είναι εκτός από αριθμητική και

γεωμετρική. Ο τέλειος αριθμός έιναι το 10, ως άθροισμα των πρώτων τεσσάρων

ακεραίων, ο οποίος επιπλέον μπορούσε να παρασταθεί και ως ισόπλευρο τρίγωνο. Η

γεωμετρικότητα αυτή των αριθμών επέτρεπε να ανακαλύπτονται διαρκώς νέες

σχέσεις αριθμητικές ή γεωμετρικές ανάμεσα στους αριθμούς, ενώ ενέτασσε και

συνέδεε τον αριθμό με τον χώρο. Ο κάθε αριθμός, τουλάχιστο από τους πρώτους

ακεραίους είχε φυσική οντότητα, εφόσον γεννούσε κάποιο γεωμετρικό στοιχείο και

τις διαστάσεις του χώρου.

Ο κόσμος ήταν αρμονία των αριθμών και μαζί με αυτούς, μουσική αρμονία. Η

ιδέα της αρμονίας των σφαιρών που σχετίζεται με την αντίληψη της μουσικής

αρμονίας μάλλον αναγνώριζε στις ουράνιες σφαίρες τις ιδιότητες της μουσικής

κλίμακας.

Ενδιαφέρουσα είναι η κοσμολογική θεωρία του Φιλολάου, όπως μας

παραδίδεται από τον Αέτιο. Κεντρική θέση στο σύμπαν δεν κατέχει η γη αλλά ένα

κεντρικό πύρ, η εστία. Γύρω από αυτή με κυκλικές τροχιές περιστρέφονται οι

πλανήτες και οι απλανείς αστέρες. Υπάρχει μια αντι-γη, η αντιχθών, που

περιστρέφεται κι αυτή γύρω από την εστία, αλλά εμείς δεν τη βλέπουμε γιατί ζούμε

86

στο ημισφαίριο της γης που βλέπει αντίθετα προς αυτή. Σύμφωνα με το σύστημα των

Πυθαγορείων, η γη είναι ένα ακόμα ουράνιο σώμα, ενώ το όλο σύστημα δεν

χαρακτηρίζεται ούτε ηλιοκεντρικό ούτε γαιοκεντρικό.

1.3. Τα ύστερα υλιστικά συστήματα: Αναξαγόρας και Εμπεδοκλής

Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος

Ο Αναξαγόρας είναι αυτός που "μεταφύτεψε" την φιλοσοφία από την Ιωνία

στην Αττική. Όπως και τους παλιότερους Ίωνες, τον απασχολούσε η δομή του

κόσμου, απάντησε επηρεασμένος από τον Αναξιμένη, ότι δεν υπάρχουν στοιχεία

πρότερα από τα ορατά στον φυσικό κόσμο κι ότι κάθε φυσική ουσία είναι από τη

φύση της στοιχειώδης. Επιπλέον θεωρούσε την ύλη άπειρα διαιρετή και κάθε σώμα,

που αποτελείται από πολλά μόρια, το χαρακτηρίζουμε ανάλογα με την ομάδα μορίων

που επικρατεί στη δομή του.

Ασχολήθηκε με το ζήτημα της κίνησης και της μεταβολής, που στα μέσα του

5ου αιώνα δεν ήταν πλέον δεδομένο και αυτονόητο, μετά την διδασκαλία των

Ελεατών. Η κίνηση και η μεταβολή δεν οφείλονται στο νείκος και στην φιλότηταν,

όπως θα απαντήσει ο σύγχρονός του Εμπεδοκλής, αλλά στον νουν, ουσία άπειρη και

αυτοδύναμη, ανεξάρτητη από τα πράγματα. Αυτός οδήγησε στην περιστροφή του

κόσμου, τον διαχωρισμό των ουσιών και στη δημιουργία των όντων. Η περιστροφή

άπαξ και άρχισε, δε χρειάζεται νέα ώθηση. Ο Αναξαγόρας εισάγοντας αιτία στην

κίνηση, εισήγαγε τη διάκριση αιτίου και αιτιατού, διάκριση για την οποία τον εξυμνεί

ο Αριστοτέλης.

Τα ενδιαφέροντα του Αναξαγόρα ήταν επίσης και μετεωρολογικά και

αστρονομικά, στα οποία απάντησε με ιδιαίτερα ορθολογικές ερμηνείες. Θεώρησε τα

ουράνια σώματα πυρακτωμένους λίθους που αποσπάστηκαν από τη γη, ότι η Σελήνη

βρίσκεται εγγύτερα στη γη απ' ότι ο Ήλιος και ετερόφωτη. Ήταν οπαδός του

γαιοκεντρισμού και του επίπεδου σχήματος της γης. Θεωρούσε ότι οι κομήτες ήταν

σύνοδοι πλανητών και ότι οι μετεωρίτες ήταν ουράνια σώματα, που είλκυε η γη, ως

ευρισκόμενη στο επίκεντρο της κοσμικής δίνης. Αν και οι γνώσεις του δεν

αποδείχτηκαν όλες λανθασμένες, με το να μην καταφύγει σε μαθηματικούς νόμους, η

σκέψη του δεν επηρέασε την αστρονομία.

87

Εξίσου ορθολογικά ερμήνευσε το ουράνιο τόξο ως αντανάκλαση του Ήλιου

στα σύννεφα, τη δημιουργία των ποταμών από τη βροχή και τα υπόγεια νερά και την

τροφοδοσία της θάλασσας από τα ποτάμια και τα υπόγεια ρεύματα.

Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος

Υπήρξε εκτός από φυσικός φιλόσοφος, γιατρός και πολιτικός. Αποσπάσματα

έχουμε από δυο έργα του (Περί Φύσεως και Καθαρμοί). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η

απάντησή του στο ερώτημα της έσχατης πραγματικότητας, όπου παρουσιάζεται η

θεωρία των ριζωμάτων (γη, αέρας, φωτιά και νερό), στοιχεία άφθαρτα και άχρονα, τα

οποία μεταλλάσσονται μεταξύ τους κει επηρεάζονται ως προς την συνθετική

κατάστασή του (σύνθεση ή αντίθεση) από δυο κοσμικές δυνάμεις, τη φιλότητα και το

νείκος. Τα ριζώματα του Εμπεοδκλή αν και είναι μη αναγώγιμα στοιχεία διαφέρουν

από τα σημερινά ως προς την χημική καθαρότητά τους αλλά αντιπροσωπεύουν κατά

ουσιαστικό τρόπο την δυνατή κατάσταση της ύλης.

Ο Εμπεδοκλής ακόμα υποστήριξε την περιστροφή και διάσπαση ενός πρωτο-

σύμπαντος, του σφαίρου, από το οποίο διαχωρίζονται τα στοιχεία, πρώτα τα

ελαφρότερα και μετά τα βαρύτερα.

1.4. Οι Ατομικοί Φιλόσοφοι: Λεύκιππος και Δημόκριτος

Ο Λεύκιππος είναι ο εισηγητής της ατομικής θεωρίας, αλλά γενικότερα για τον

ίδιο δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Ακόμα και η θεωρία του έγινε περισσότερο

γνωστή με τον μαθητή του τον Δημόκριτο, παρά με το όνομα του ίδιου. Πιθανόν

έφτασε στην αομική σύλληψη της πραγματικότητας μέσα από την θέση του Ζήνωνα

ότι η ύλη δεν είναι άπειρα διαιρετή.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι ο Λεύκιππος πίστευε ότι όλα τα σώματα

αποτελούνται από μικρότατα τεμάχια ύλης, τα άτομα, τα οποία κινούμενα

δημιουργούν τα διάφορα πράγματα. Η κίνηση των ατόμων προϋποθέτει την ύπαρξη

του κενού. Τα άτομα έχουν τρία διακριτικά γνωρίσματα, τον ρυσμόν, σχήμα, την

διαθιγήν, την τάξη, και την τροπήν, τη θέση.

Ο Διογένης Λαέρτιος διασώζει την κοσμογονία του Λεύκιππου. Κατά τον

Λεύκιππο το παν είναι κενό γεμισμένο με άτομα, τα οποία κινούμενα, συντίθενται και

δημιουργούν σώματα, ενώ αποσυντιθέμενα, καταλήγουν άλι στα μεμονωμένα άτομα.

88

Τα σώματα και οι κινήσεις τους δεν είναι τυχαίες αλλά οφείλονται στην ανάγκη. Οι

δε διαφορές των σωμάτων οφείλονται στις διαφορές των χαρακτηριστικών των

ατόμων.

Ο Δημόκριτος επεξέτεινε την θεωρία του δασκάλου του, του Λεύκιππου.

Προσέθεσε στα χαρακτηριστικά των ατόμων δυο ακόμα, την διαφορά μεγέθους και

την πληγήν, ότι η κίνησή τους οφείλεται σε κάποια κρούση. Για τον Δημόκριτο τα

σώματα δημιουργήθηκαν από στροβιλισμό, όπου κατά την περιδίνηση, πολλά άτομα

απομονώθηκαν από το κενό, και αυτά προσκρούοντας το ένα στο άλλο συνενώνονταν

όμοιο ομοίω προς μεγάλα υλικά σύνολα, πχ τη γη, μέχρι που οι συγκεντρώσεις έγιναν

ισόρροπες και η δίνη σταμάτησε. Η δίνη όμως είχε δημιουργήσει μηχανικές δυνάμεις

με αποτέλεσμα την συγκέντρωση των ατόμων κατά βάρος, πράγμα που δημιούργησε

τα στρώματα της δίνης.

Το ενδιαφέρον στις απόψεις του Δημόκριτου είναι ότι σταμάτησε να θεωρεί τον

κόσμο έμψυχο και διοικούμενο από κάποια μορφή πρόνοιας. Επιπλέον, ο κόσμος

ήταν ένας από τους άπειρους δυνατούς, καθώς υπήρχαν άπειρα άτομα προς συνένωση

και διαχωρισμό, άρα και άπειροι συνδυασμοί τους.

Ο ατομισμός ως θεωρία ερμήνευσε όχι μόνο την κοσμολογία και την

κοσμογονία αλλά και πολλά φυσικά φαινόμενα και ανθρώπινες λειτουργίες, πχ την

όραση.

Κεφάλαιο 2

Τα προευκλειδεια ελληνικά μαθηματικά

2.2 Η σχολή της Ιωνίας

Στη σχολή της Ιωνίας ανήκουν πολλοί από τους λεγόμενους Επτά Σοφούς της

Αρχαίας Ελλάδας, οι οποίοι πρέπει να θεωρούνται άνθρωποι με ευρύ και πρακτικό

πνεύμα κι όχι αδιάφοροι για τα εγκόσμια.

Στο Θαλή αποδίδονται πέντε προτάσεις μαθηματικές, τις οποίες γενικά οι

ερευνητές αποδίδουν με επιφύλαξη, όπως η απόδειξη του χωρισμού του κύκλου σε

δυο ίσα μέρη από τη διάμετρο, την ισότητα των γωνιών του ισοσκελούς τριγώνου,

την ισότητα των κατά κορυφήν γωνιών, την περιγραφή του κύκλου σε τρίγωνο και

την ισότητα των τριγώνων με μια πλευρά και δυο γωνίες ίσες.

89

Οι επιφυλάξεις έγκεινται στο ότι κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν αναφέρει

γραπτό έργο του Θαλή, ενώ η μαθηματική γνώση δεν επέτρεπε στην εποχή του την

απόδειξη των συγκεκριμένων θεωρημάτων. Πιθανόν ο Θαλής να ασχολήθηκε

εμπειρικά με την ομοιότητα απλών σχημάτων με ίσες γωνίες, εφόσον τα όσα του

αποδίδονται αφορύν στις έννοιες της ισότητας και της συμμετρίας γωνιών.

Σημαντικότερη είναι η συνεισφορά του Θαλή και της Ιωνικής Σχολής στη

γεωμετρία. Καθιστούν για πρώτη φορά το γεωμετρικό σχήμα πηγή μαθηματικού

στοχασμού, με σκοπό την απόκτηση γνώσης, αντίθετα με τον επουσιώδη ρόλο που

αυτό είχε στα βαβυλωνιακά και αιγυπτιακά μαθηματικά. Σ' αυτήν την συνεισφορά

οφείλεται η ανάπτυξη της ελληνικής γεωμετρίας στους επόμενους αιώνες.

Κεφάλαιο 3

Η ελληνική αστρονομία τον 4ο αιώνα π.Χ

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι είχαν δοκιμάσει να κατανοήσουν τη δημιουργία

του υλικού σύμπαντος με όρους ποιοτικούς, ενδιαφέρονταν δηλαδή για το αίτιο της

κίνησης ή την σύσταση του σύμπαντος δίχως να ενδιαφέρονται για το είδος της

κίνησης των πλανητών ή την νομοτέλεια που την διέπει. Ουράνια φαινόμενα, πχ οι

εκλείψεις προβλέπονταν εμπειρικά, από τη μακροχρόνια παρατήρηση κι όχι βάσει

συγκροτημένης κοσμολογίας. Την αλλαγή έφερε ο Πλάτων, που διατύπωσε την

ανάγκη μιας μαθηματικοποιημένης και γεωμετρικοποιημένης αστρονομίας, την οποία

υλοποίησε ο μαθητής του Εύδοξος ο Κνίδιος και το τροποποίησαν ο Κάλιππος και ο

Αριστοτέλης.

3.1. Ο ρόλος του Πλάτωνα στην ιστορία της αστρονομίας

Το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα σημειώνονται στον ελληνικό χώρο ορισμένες

αλλαγές. Η Αθήνα γίνεται κέντρο της ελληνικής διανόησης, όπου δημιουργούνται

σχολές που προσείλκυαν φιλοσόφους και ερευνητές απ' όλο τον ελληνικό χώρο

(Ακαδημία, Λύκειον). Επιπλέον, η διδασκαλία των Σοφιστών έφερε στο επίκεντρο τον

άνθρωπο και τα δικά του προβλήματα (ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά). Η εκπαιδευτική

90

διαδικασία διευρύνεται και η γεωμετρία και η φιλοσοφία γίνονται αναπόσπαστα

τμήματα της παραδοσιακής ελληνικής εκπαίδευσης.

Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν στο πέρασμα από τις ποιοτικές-κοσμογονικές

ερμηνείες στις θεωρητικές-γεωμετρικές περιγραφές του κόσμου και στη δημιουργία

μιας θεωρητικής-μαθηματικής αστρονομίας, αντίθετης με την εμπειρική των

Προσωκρατικών, με αντικείμενο τη γεωμετρική μελέτη και ερμηνεία των πλανητικών

κινήσεων ή την εξαγωγή ποσοτικών δεδομένων για την κίνησή τους. Οι εξελίξεις

αυτές υπαγορεύτηκαν από τον Πλάτωνα και τον μαθητή του Εύδοξο τον Κνίδιο, ο

οποίο πρώτος υπαγόρευσε ένα γεωμετρικό μοντέλο για την κίνηση των πλανητών, το

μοντέλο των ομόκεντρων σφαιρών. Για τον Πλάτωνα ο αστρονόμος πρέπει να

υπερβεί την εμπειρική παρατήρηση και να χρησιμοποιήσει τα μαθηματικά για την

κατανόηση του αστρονομικού χάρτη.

3.1.1. Οι πλατωνικές αντιλήψεις για την αστρονομία

Την εποχή του Πλάτωνα είχαν αποσαφηνιστεί δυο βασικές αστρονομικές θέσεις:

1. α) ότι τα σώματα κινούνται ημερησίως από ανατολάς προς δυσμάς και β) ότι

έχουν ίδια κίνηση αλλά αντίθετης φοράς πάνω στην εκλειπτική (μαθηματική

γραμμή που δείχνει την ηλιακή τροχιά στον ουρανό σε ετήσια βάση).

2. ότι ο Ερμής και η Αφροδίτη κινούνται με την ίδια γωνιακή ταχύτητα με τον

Ήλιο, χωρίς να απομακρύνονται από αυτόν.

Οι ιδέες του Πλάτωνα έχουν σχέση με την ίδια τη φύση της αστρονομίας και τις

βρίσκουμε στην Πολιτεία και στον Τίμαιο.

Στην Πολιτεία, μιλώντας για την εκπαίδευση των κοινωνικών στρωμάτων, ο Πλάτων

αναφέρεται και στην αστρονομία. Η αστρονομία είναι χρήσιμη επειδή επιτρέπει στην

ανθρώπινη σκέψη να κατανοήσει αόρατες πραγματικότητες, τις οποίες απεικονίζουν

οι πλανήτες και τα άστρα, και οι οποίες είναι οι μόνες πραγματικές, βοηθά λοιπόν

στην κατάκτηση της πραγματικής γνώσης.

Στον Τίμαιο, έκθεση της φυσικής του φιλοσοφίας και κοσμολογίας, αναπτύσσει τη

διαφορά μεταξύ των ιδεών και του ορατού κόσμου του γίγνεσθαι. Από τον ορατό

κόσμο δε μπορούμε να περιμένουμε παρά πιθανότητες, ενώ από τον κόσμο των ιδεών

μπορούμε να εκφραστούμε με οριστικές και ακριβείς προτάσεις. Ο κόσμος είναι

πλασμένος από έναν δημιουργό που λειτουργεί ως δρώσα αιτία. Γι' αυτό και δε

μπορούμε να περιγράψουμε τα τέσσερα ορατά στοιχεία ως σταθερά, αναλλοίωτα και

91

οριστικά. Εδώ εισάγει την έννοια του εκμαγείου, δηλαδή διαχωρίζει αυτό που

γεννάται από αυτό εντός του οποίου γεννάται: εισάγει λοιπόν τρία είδη οντοτήτων (το

γεννώμενον, αυτό εντός του οποίου κάτι γεννάται και το κατ' απομίμηση γεννώμενον

του γεννώμενου). Ο Πλάτων εδώ ακολουθεί τη θεωρία των τεσσάρων ριζωμάτων του

Εμπεδοκλή, αλλά ταυτίζει κάθε ρίζωμα με ένα κανονικό πολύεδρο και προτείνει και

ένα πέμπτο κανονικό στερεό, το οποίο δεν ταυτίζεται με κανένα στοιχείο. Περαιτέρω

θεωρεί ως απαρχή κάθε κανονικού πολυέδρου τα ισόπλευρα και τα ισοσκελή

τρίγωνα.

3.1.2. Η επίδραση των πλατωνικών αντιλήψεων στην αστρονομία

Ο Τίμαιος άσκησε μεγάλη επιρροή στην ευρωπαϊκή μεσαιωνική επιστήμη,

εφόσον υπήρχε σε πολλές λατινικές μεταφράσεις σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο. Ως

αποτέλεσμα της πλατωνικής θεωρίας τα συμπεράσματα που οδηγούμαστε είναι

τέσσερα:

α) Μόνο η μαθηματική-θεωρητική αστρονομία συμβάλλει ουσιαστικά

στη γνώση.

β) Το ενδιαφέρον για τα ουράνια φαινόμενα επικεντρώθηκε στην κίνηση

των πλανητών.

γ) Οδηγήθηκε η ελληνική αστρονομία στο μοντέλο των ομόκεντρων

σφαιρών από τον Εύδοξο.

δ) Παγιώθηκαν, επηρεασμένες από τον πυθαγορισμό, τρεις βασικές

αρχές για τη μελέτη της πλανητικής κίνησης: ότι οι τροχιές είναι τέλεια

κυκλικές, ότι η κίνησή τους είναι ομαλή και ότι η Γη είναι το κέντρο

των τροχιών αυτών.

Οι θέσεις αυτές εγκαταλείφθηκαν μόνο μετά τον Κέπλερ (Johannes Kepler) και

τις θεωρίες του για την κίνηση των πλανητών (16ος αιώνας) και τον Νεύτωνα (Isaac

Newton), που απέδειξε τους νόμους του Κέπλερ με μαθηματικό τρόπο (17ος αιώνας).

Κεφάλαιο 4

Η φυσική και η κοσμολογία του Αριστοτέλη

92

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Ο Αριστοτέλης παρέμεινε μια αυθεντία στον χώρο της επιστήμης για περίπου

δυο χιλιάδες χρόνια. Η θεωρία του για την κίνηση ιδιαίτερα ξεπεράστηκε μόνο στον

17ο αιώνα μ.Χ. Όμως χρειάζεται ουσιαστική διάκριση ανάμεσα στον Αριστοτέλη και

τους Αριστοτελιστές, δηλαδή τα προβλήματα που απασχολούσαν τον ίδιο και

προσπάθησε να τα απαντήσει, από τα προβλήματα των μαθητών, διαδόχων και όσων

επηρεάστηκαν από τη σκέψη του.

Το έργο του Αριστοτέλη σε όποια επιστήμη αυτό αφιερώθηκε άσκησε τεράστια

επίδραση. Ως προς τη φυσική του, βασικές ιδέες είναι ότι ο κόσμος είναι

πεπερασμένος, κλειστός και ιεραρχημένος, χωρισμένος σε δυο περιοχές την

υποσελήνια (κατώτερη) και την υπερσελήνια ή ουράνια (ανώτερη), όπου η καθεμιά

διέπεται από δικούς της νόμους. Στην υπερσελήνια περιοχή η κίνηση είναι τέλεια και

ομαλή κυκλική, ενώ στην υποσελήνια διέπεται από μεταβολή και ευθύγραμμη

πεπερασμένη κίνηση.

4.1. Η θεωρία της κίνησης στην υποσελήνια περιοχή

Η κίνηση στην αριστοτελική σκέψη δεν έχει τη σημερινή της σημασία, αλλά

σημαίνει αλλαγή ουσίας, μεγέθους, ποιότητας ή μετατόπιση. Η αριστοτελική θεωρία

της κίνησης στην υποσελήνια περιοχή βασίζεται σε δυο αρχές:

α) ότι δεν είναι αυθόρμητη, αλλά οφείλεται σε ενεργούσα δύναμη που διατηρεί

πάντα επαφή με το κινούμενο σώμα και

β) ότι διακρίνει ανάμεσα σε φυσική (κίνηση του σώματος προς τον τόπο του,

πάντα ευθύγραμμη και κατακόρυφη) και εξαναγκασμένη κίνηση (κίνηση οφειλόμενη

σε εξωτερική δύναμη, συνήθως μη ευθύγραμμη, κίνηση υποδεέστερη της φυσικής

επειδή είναι βίαιη).

Ως προς την πρώτη αρχή πρόβλημα είναι γιατί η κίνηση συνεχίζει ακόμα κι

όταν το σώμα δεν έχει επαφή με την αιτία της κίνησής του, πχ το βλήμα ενός όπλου.

Ο Αριστοτέλης απαντά με την αντιπερίσπαση, ότι δηλαδή το μέσον διαμέσου του

οποίου κινείται το σώμα (πχ ο αέρας) αναλαμβάνει τον ρόλο του κινούντος, μόνο που

93

εξαντλείται όσο απομακρύνεται το σώμα από την αιτία της κίνησης. Μάλιστα έτσι ο

Αριστοτέλης δε χρειάζεται την έννοια του κενού στην φυσική του.

4.1.1. Η φυσική κίνηση

Το κινούν στη φυσική κίνηση είναι η φύση του σώματος. Κάθε σώμα έχει την

τάση να κινείται προς τον φυσικό του χώρο και μόλις φτάσει εκεί, παραμένει σε

ηρεμία. Η γήινη σφαίρα αποτελείται από τέσσερα στοιχεία, ελαφριά (αέρας και

φωτιά) και βαριά (γη και νερό). Κάθε σώμα χαρακτηρίζεται από το στοιχείο το οποίο

υπερισχύει στη σύνθεσή του και προσπαθεί να φτάσει προς αυτό. Σε ιδανικές

συνθήκες και με έλλειψη εμποδίων ουσιαστικά η γη θα ήταν φτιαγμένη από τέσσερις

ομόκεντρες σφαίρες από την βαρύτερη εσωτερικά προς την ελαφρύτερη εξωτερικά.

Έτσι, η φυσική κίνηση ενός σώματος το μέγεθος της κίνησης καθορίζεται από το

βάρος του, το βαρύτερο σώμα κινείται γρηγορότερα στην κατακόρυφη κίνηση αλλά

και από την αντίσταση που προβάλλει το μέσο διαμέσου του οποίου κινείται ένα

σώμα (όσο πιο αραιό το σώμα τόσο μικρότερη η αντίσταση, πχ αέρας).

4.1.2. Η εξαναγκαστική κίνηση

Στην εξαναγκαστική κίνηση το κινούν είναι ένα εξωτερικό αίτιο, που υποχρεώνει το

σώμα να κινηθεί παρά φύσιν, δηλαδή αντίθετα ή ασύμφωνα προς τη φύση του. Η

εξαναγκαστική κίνηση παύει όταν πάψει να υπάρχει η ενέργεια του εξωτερικού

αιτίου. Ουσιαστικά οι κανόνες της εξαναγκαστικής κίνησης δε διαφέρουν από αυτούς

της φυσικής, ως προς την αντίσταση του μέσου και το βάρος του σώματος.

Παρ' όλη την ευλογοφάνεια της αριστοτελικής θεωρίας, αυτή δεν ισχύει στην

ελεύθερη πτώση, θεωρώντας ότι η ταχύτητα είναι ανάλογη του βάρους. Εκτός ότι

σήμερα γνωρίζουμε την ύπαρξη κενού, ο Αριστοτέλης δεν είχε άδικο όταν συνέδεε

την πτώση του σώματος με την πυκνότητα του μέσου και με το βάρος του σώματος.

Το μειονέκτημά της βρίσκεται αλλού. Το πρόβλημα βρίσκεται στην έλλειψη

αφαίρεσης στην μελέτη της κίνησης. Ο Αριστοτέλης δεν έλαβε υπόψη του βασικούς

παράγοντες που επηρεάζουν την κίνηση, όπως πχ τη μορφή του σώματος, ενώ

πίστευε επιπλέον ότι η κίνηση διενεργείται πάντα μέσω ενός μέσου: έτσι απέρριψε το

κενό και την δυνατότητα κίνησης μέσα σε αυτό. Χρησιμοποίησε στην ανάλυσή του

αμιγώς εμπειρικά δεδομένα του πραγματικού κόσμου, ενώ οι νευτώνειοι νόμοι για

94

την κίνηση είναι αφηρημένοι, πρόκειται για κινήσεις που δε συναντώνται στον

πραγματικό κόσμο, είναι δηλαδή αφηρημένες.

Ο Αριστοτέλης δεν χρησιμοποιούσε το πείραμα ως ερευνητική μέθοδο, που θα του

υποδείκνυε ότι ορισμένες από τιςπροτάσεις του είναι αναληθείς ή ανακριβείς. Ο

Αριστοτέλης όμως πίστευε ότι μπορούμε να ανακαλύψουμε τη φύση ενός πράγματος

μόνο από τη συμπεριφορά του, τη φυσική και αδέσμευτη, συνεπώς δεν του

χρειαζόταν ένα πείραμα, το οποίο το έβλεπε ως πηγή παρεμβολών. Αν και στο

πείραμα το πράγμα συμπεριφερθεί ως συνήθως, το πείραμα ήταν άχρηστο. Αν όμως

συμπεριφερθεί διαφορετικά, τότε παρεμβάλλεται στην φυσική συμπεριφορά του και

αποκρύπτει την πραγματική φύση του πράγματος. Το πείραμα ήταν άχρηστο στα

ερωτήματα που έθετε ο Αριστοτέλης και μόνο όταν τα ερωτήματα τέθηκαν

διαφορετικά χρησιμοποιήθηκε το πείραμα ως μεθοδολογικό εργαλείο.

4.2. Οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων

Τα τέσσερα στοιχεία που απαρτίζουν την γήινη σφαίρα και την υποσελήνια

περιοχή είναι η γη, ο αέρας, η φωτιά και το νερό. Την υπερσελήνια περιοχή όμως την

απαρτίζει μια πέμπτη ουσία, διαφορετική, η πεμπτουσία, ο αιθέρας. Ο Αριστοτέλης

την εισήγαγε για να περιγράψει τις ομαλές κυκλικές κινήσεις των ουρανίων

σωμάτων. Η φυσική κίνηση στην υποσελήνια περιοχή ήταν η κατακόρυφη με φορά

από πάνω προς τα κάτω. Υπάρχει και η εξαναγκαστική κίνηση, μη φυσική.

Δεδομένου ότι οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων είναι αιώνιες, δε μπορεί να είναι

εξαναγκαστικές αλλά φυσικές. Εφόσον η κίνηση αυτή είναι κυκλική, τότε δε μπορεί

να σχετίζεται με κανένα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την υποσελήνια περιοχή,

αλλά από ένα πέμπτο και διαφορετικό, το οποίο κινείται διαρκώς σε κυκλική κίνηση.

Αυτό που δεν εξηγούσε ο Αριστοτέλης είναι τι συμβαίνει στα όρια της

υπερσελήνιας και της υποσελήνιας περιοχής, ακριβώς επάνω από τη Σελήνη και πως

γίνεται η μετάβαση από τη μια μορφή φυσικής κίνησης στην άλλη. Το δεύτερο

πρόβλημα ήταν σχετικό με τη μετάδοση της θερμότητας. Εφόσον ο (υπερσελήνιος)

Ήλιος αποτελείται από αιθέρα, που δεν έχει καμία από τις ιδιότητες των τεσσάρων

υποσελήνιων στοιχείων (άρα δεν έχει την ιδιότητα του θερμού), πως μεταδίδεται η

θερμότητά του στη γη.

95

Κεφάλαιο 5

Το απόγειο της αρχαίας ελληνικής επιστήμης

Εισαγωγικές Παρατηρήσεις

Ο Ευκλείδης, ο Αρχιμήδης και ο Απολλώνιος συνδέονταν και οι τρείς με την

Αλεξάνδρεια. Δεν ασχολήθηκαν μόνο με τα θεωρητικά μαθηματικά αλλά και με άλλα

πρακτικότερα και εφαρμοσμένα ζητήματα, όπως ζητήματα οπτικής (Οπτικά,

Φαινόμενα και Κατοπτρικά του Ευκλείδη, Στοιχεία Μηχανικής του Αρχιμήδη και

αστρονομικές μελέτες του Απολλωνίου).

5.1. Τα ελληνιστικά μαθηματικά

5.1.1. Τα Στοιχεία του Ευκλείδη

Είναι το σημαντικότερο αρχαιοελληνικό μαθηματικό σύγγραμμα και ένα από τα

βασικότερα έργα της παγκόσμιας γραμματείας, με τις περισσότερες εκδόσεις στον

κόσμο (εξαιρώντας μόνο τη Βίβλο). Κατά τον Πρόκλο, ένα επιτυχημένο

επιστημονικό έργο πρέπει να είναι απαλλαγμένο από περιττολογίες, να είναι συνεπές

προς τον σκοπό του, να είναι σαφές και περιεκτικό και να στοχεύει στην μέγιστη

γενικότητα κάθε φορά. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία κάνουν το έργο του Ευκλείδη

κλασικό, ήδη από την αρχαιότητα.

Τα Στοιχεία αποτελούνται από 13 κεφάλαια (βιβλία), όπου ενσωματώνεται όλη

η μαθηματική γνώση μέχρι και τον 4ο αιώνα π.Χ.με εξαιρετική μεθοδικότητα και

συνέπεια. Ξεκινά δίνοντας ορισμούς για βασικές έννοιες ώστε να καθοδηγήσει τον

αναγνώστη στη χρήση τους. Προχωρά στα αιτήματα, βασικές παραδοχές της υπό

μελέτη επιστήμης, δηλαδή της γεωμετρίας, και συνεχίζει με τις κοινές έννοιες, γενικές

προτάσεις δεκτές από όλες τις επιστήμες. Τα αιτήματα και οι κοινές έννοιες είναι

αξιώματα, αλλά τα αιτήματα είναι γεωμετρικά ενώ οι κοινές έννοιες λογικά αξιώματα.

Μια μαθηματική θεωρία αποτελείται από ακολουθία θεωρημάτων, το οποίο

κάθε φορά αποδεικνύεται, δηλαδή βασίζεται σε προηγούμενα θεωρήματα. Το πρώτο

θεώρημα της ακολουθίας δε μπορεί λοιπόν να αποδειχθεί, εφόσον δεν έχει

προηγούμενα και ονομάζεται αξίωμα, γίνεται δεκτό ως έχει. Για τη θεωρία δεν έχει

σημασία αν το αξίωμα είναι αληθές ή ψευδές, αλλά ότι εφόσον αυτό ισχύει τότε τα

96

θεωρήματα που εξαρτώνται από αυτό είναι αληθή. Επιπλέον ένα σύνολο αξιωμάτων

πρέπει να είναι πλήρες (χωρίς υπόρρητες παραδοχές), συνεπές (να μην επιτρέπει

εσωτερικές αντιφάσεις στη θεωρία) και ανεξάρτητο (κανένα αξίωμα να μην είναι

απόρροια άλλου αξιώματος).

5.2. Η ελληνική αστρονομία

Τον 3ο αιώνα π.Χ εμφανίζονται δυο ενδιαφέρουσες αστρονομικές θεωρίες, το

ηλιοκεντρικό μοντέλο του Αρίσταρχου από τη Σάμο και το μοντέλο των επίκυκλων

και φέροντων κύκλων που αντικαθιστά το μοντέλο των ομόκεντρων σφαιρών του

Εύδοξου.

5.2.1. Η ηλιοκεντρική υπόθεση του Αρίσταρχου

Ο Αρχιμήδης παραδίδει την υπόθεση του Αρίσταρχου, όπου ο Ήλιος και οι

απλανείς αστέρες στέκουν ακίνητοι, ενώ η Γη και οι πλανήτες διαγράφουν κυκλικές

τροχιές γύρω από τον Ήλιο. Ο Πλούταρχος παραδίδει την πληροφορία ότι ο

Αρίσταρχος υποστήριξε και την περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της. Τα

έργα του Αρίσταρχου δεν έχουν διασωθεί κι έτσι αυτές οι πληροφορίες είναι

εξαιρετικά σημαντικές. Ο Αρίσταρχος ουσιαστικά ακολουθεί τον Φιλόλαο στην

απομάκρυνση από τον γαιοκεντρισμό αλλά τοποθετεί τον Ήλιο στο κέντρο του

σύμπαντος αντί για την εστία του Φιλόλαου.

Ο Αρίσταρχος πρότεινε το ηλιοκεντρικό σύστημα ως μαθηματικό μοντέλο,

δηλαδή ως υπόθεση, όχι ως βεβαιότητα, πράγμα που θα γίνει από τον Σέλευκο. Όμως

η θεωρία του δε γνώρισε επιτυχία, γιατί α) δεν ήταν συμβατή με το αριστοτελικό

μοντέλο της φυσικής κίνησης, β) λόγω ενστάσεων που βασίζονταν σε καθημερινές

παρατηρήσεις, γ) λόγω της ύπαρξης της αστρικής παράλλαξης (μεταβολή της

γωνιακής ταχύτητας δυο αστέρων από ένα σημείο παρατήρησης) και δ) λόγω της

ελληνικής θρησκευτικής προκατάληψης ότι η Γη ήταν στο κέντρο του σύμπαντος.

Η αρχή του σώζειν τα φαινόμενα

97

Από τον Πλάτωνα ως τον Κοπέρνικο, επικρατούσα επιστημονική αρχή ήταν

αυτή του σώζειν τα φαινόμενα. Η αποδοχή μιας αστρονομικής θέσης εξαρτιόταν από

αυτή την αρχή, δηλαδή έπρεπε να μπορεί να υπολογίζει με επιτυχία τις μελλοντικές

θέσεις των ουρανίων σωμάτων και επιπλέον να είναι απλή. Δεν κρινόταν δηλαδή μια

αστρονομική θεωρία από το κατά πόσο ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα αλλά

από δυο άλλα στοιχεία την προγνωστική της ικανότητα και την απλότητά της. Αυτό

οφείλεται στο ότι η αστρονομία διέφερε από τη φυσική ως προς το αντικείμενο, την

κίνηση θεϊκών και υπερφυσικών οντοτήτων, που ουσιαστικά δε μπορούμε να

γνωρίσουμε. Έτσι ήθελε μόνο σώζειν τα φαινόμενα κι όχι να κατανοήσει τη φύση

τους. Συνεπώς και τα στοιχεία της εκάστοτε θεωρίας, δε χρειαζόταν να έχουν φυσική

υπόσταση για να γίνουν αποδεκτά. Μόνο την εποχή των Γαλιλαίου, Κοπέρνικού και

Κέπλερ ανατράπηκε αυτή η αντίληψη.

5.3. Η μηχανική στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους

Οι αρχαίοι Έλληνες επινοούσαν νέες εφαρμογές με απλούς τρόπους.

Ξεκινούσαν από ένα μικρό αριθμό μηχανικόν αρχών, ενδιαφέρονταν για τις αρχές της

μηχανικής και έβλεπαν την κατασκευή ως έργο πρακτικό με χρησιμότητα και ως

διασκέδαση. Η μηχανική προσέφερε στην φυσική περισσότερα πράγματα απ' ότι η

φυσική σε αυτή μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, επειδή η αριστοτελική φυσική, που

ήταν η βάση της φυσικής δεν διευκόλυνε τις τεχνικές καινοτομίες, την ίδια στιγμή

που οι τεχνικές γνώσεις συσσωρεύονταν διαρκώς. Η αρχαιοελληνική μηχανική

χωρίζεται σε θεωρητική (γεωμετρία, φυσική, αριθμητική, φυσική) και πρακτικά

(μεταλλουργία, οικοδομική, υδραυλική, βαφική, μεταφορές και ανύψωση σωμάτων

κλπ).

Μηχανικοί στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνται οι αρχιτέκτονες, οι σχεδιαστές

μηχανών και πολεμικών εξαρτημάτων, οι σχεδιαστές αντλιών, οι κατασκευαστές

υδραυλικών ή "πνευματικών" μηχανών και οι κατασκευαστές οργάνων.

5.3.2. Οι αρχαίοι Έλληνες για τη μηχανική

98

Οι πηγές μας δεν επιτρέπουν να κατανοήσουμε γιατί η πρακτική χρησιμότητα

της τεχνικής γνώσης δεν αναπτύχθηκε όσο οι θεωρητικές αναζητήσεις.

α) Ίσως λόγω της δουλείας, που δεν εξανάγκαζε σε εύρεση τεχνικών

εξοικονόμησης ενέργειας και επέτρεπε την χρήση ζωική ενέργειας στις

παραγωγικές εργασίες.

β) Ίσως η περιφρόνηση της χειρωνακτικής εργασίας, που συνοδευόταν

από την προτίμηση στο θεωρητικό στοχασμό για τη μηχανική παρά για

την εφαρμογή της.

γ) Ίσως ο συντηρητισμός στην μετάδοση των τεχνικών γνώσεων, που

γινόταν με προφορική παράδοση, που απέτρεπε τις καινοτομίες.

Τα αρχαία κείμενα περί μηχανικής χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες.

Είναι αυτά που οι συγγραφείς τους δεν έχουν εμπειρία στο χώρο της μηχανικής

(Αριστοτέλης, Πλούταρχος κλπ) και έργα που γράφηκαν από μηχανικούς

(Βιτρούβιος, Κτησίβιος, Φίλων Βυζάντιος, Ήρων).

Ο Αριστοτέλης στο Μετά τα Φυσικά αναπτύσσει τις απόψεις για την τέχνη και

την επιστήμη και τη διαφορά της από την εμπειρία. Η εμπειρία δε φαίνεται κατώτερη

της γνώσης, αλλά η γνώση και η κατανόηση ανήκουν στην επιστήμη. Ο έμπειρος δε

θεωρείται σοφός, επειδή του λείπει η γνώση των αιτίων των πραγμάτων, ενώ όποιοι

ανακαλύπτουν μηχανές θεωρούνται σοφοί, όχι τόσο επειδή η ανακάλυψή τους έχει

πρακτική χρησιμότητα αλλά επειδή ακριβώς δεν έχει.

Τον 4ο αιώνα εμφανίζονται τεχνικές μονογραφίες πχ. τα Μηχανικά, τα οποία

είναι έργο μαθητή του Αριστοτέλη. Η φύση ορισμένες φορές είναι ενάντια στον

άνθρωπο και τότε εμφανίζονται αμηχανίες κι ο άνθρωπος χρειάζεται τη συνδρομή της

τέχνης. Η μηχανική λύνει αυτές τις αμηχανίες. Αναλύονται οι λειτουργίες της

τροχαλίας, του βαρούλκου, της σφήνας και του μοχλού και οι μαθηματικές τους

αρχές, με σκοπό την θεωρητική-γεωμετρική εξήγησή τους.

Ο Πρόκλος ασχολείται επίσης με τη μηχανική, την οποία χωρίζει σε πέντε μέρη

(την κατασκευή όπλων, αυτομάτων, σφαιρών, την μελέτη της κίνησης και τη μελέτη

ισορροπίας και κέντρου βάρους.

Ο Πλούταρχος θεωρεί ότι ο Αρχιμήδης δεν έγραψε βιβλίο μηχανικής, επειδή

την θεωρούσε υποδεέστερη δραστηριότητα, επειδή αποσκοπεί στην ικανοποίηση

ανθρώπινων αναγκών, είναι δηλαδή τέχνη χυδαία. Οι πλουταρχικές αυτές απόψεις

δεν θεωρούνται αξιόπιστες, επειδή απηχούν πλατωνικές θεωρήσεις, ωστόσο

99

βλέπουμε πιθανόν μια θεώρηση του επαγγέλματος του μηχανικού από την σύγχρονή

του κοινωνία.

Στο Περί Αρχιτεκτονικής του Βιτρουβίου βρίσκουμε περισσότερες

πληροφορίες. Ο αρχιτέκτονας δε σχεδιάζει και έκτιζε πόλεις αλλά εφεύρισκε και

πολεμικές μηχανές και το επάγγελμά του απαιτούσε ευρυμάθεια σε πρακτικά και

θεωρητικά ζητήματα. Για τον Βιτρούβιο η τέχνη έχει σχέση περισσότερο με την καλή

φήμη παρά με το κέρδος και την ατιμία, ενώ κάνει αναφορές στην διαφθορά του

επαγγέλματος και στην εξάρτηση του αρχιτέκτονα από τον παραγγελιοδότη.

Σε πολλά έργα αναφέρονται εφευρέσεις και ονόματα που δε μπορούν να

αποδοθούν με βεβαιότητα και σε πολλές περιπτώσεις, αν και επιχειρείται η

μαθηματική κατανόηση της λειτουργίας τους, οι εφευρέσεις αυτές φαίνονται να

έγιναν από απλούς τεχνίτες χωρίς γνώση των μαθηματικών συσχετισμών.

Εξαιρετικά σημαντικό έργο για την αρχαία μηχανική είναι η Μαθηματική

Συναγωγή του Πάππου του Αλεξανδρέως. Η μηχανική αναφέρεται ως σημαντική

δραστηριότητα, επειδή μελετά τα υλικά κατασκευής του κόσμου και γι' αυτό αξίζει

τον θαυμασμό ακόμα και των φιλοσόφων. Διαιρεί τη μηχανική σε θεωρητική και

εφαρμοσμένη, όπου ο συνδυασμός των δυο δημιουργεί εξαιρετικούς εφευρέτες, που

καλό θα ήταν να είναι εξειδικευμένοι σε κάποια από όλες τις μηχανικές τέχνες.

Επίσης διαιρεί τους μηχανικούς σε μαγγαναρίους και σε θαυμασιουργούς.

Μαγγανάριοι είναι όσοι κατασκευάζουν εργαλεία, πολεμικές μηχανές, αντλίες και

μηχανές ανέλκυσης. Θαυμασιουργοί είναι όσοι κατασκεύαζαν αυτόματα, μηχανές που

είχαν σκοπό την έκπληξη και τον θαυμασμό του κοινού. Ο Πάππος αναφέρει έξι

συνολικά έργα θαυμασιουργών: Τα Ζύγια, το Περί Υδρείων, τα Πνευματικά και την

Αυτοματοποιητικήν του Ήρωνος, το (Περί) Οχουμένων του Αρχιμήδη, όπου

περιγράφεται η αρχή της υδροστατικής (αρχή του Αρχιμήδη) και την Σφαιροποιεία

του Αρχιμήδη, το μόνο έργο του περί εφαρμοσμένης μηχανικής.

Ο Πάππος αναφέρει επίσης και είκοσι τέσσερις αρχές της γεωμετρίας με άμεση

εφαρμογή στη μηχανική, βασικές απλές μηχανές, τις οποίες όλες ανάγει στην

λειτουργία του μοχλού, και προχωρά σε ανάλυση των πρακτικών εφαρμογών τους.

Κεφάλαιο 6

Η Αρχαία Ελληνική Ιατρική

100

6.1. Η πρώιμη περίοδος

Η αρχή της ελληνική ιατρικής δε μπορεί να τοποθετηθεί με σαφήνεια σε ένα

χρονικό σημείο, αν και ιατρικές αναφορές έχουμε στα ομηρικά έπη. Η ιατρική δεν

θεωρείται αμιγώς επιστήμη, καθώς είναι συνυφασμένη με μια σειρά πρακτικών

γνώσεων, οι οποίες αναπτύσσονται παράλληλα με την ανάπτυξη των φορέων τους,

τους οποίους χωρίζουμε σε κατηγορίες:

α) Οι λαϊκοί θεραπευτές: Δρουν σε κάθε πολιτισμό μέσα στα πλαίσια της

λαϊκής παράδοσης. Εκτός από την καθαρή ιατρική ασχολούνταν και με μορφές

φαρμακευτικής (ριζοτόμοι και φαρμακοπώλαι) και εκτελούσαν συνταγές ή έδιναν

θεραπευτικές οδηγίες.

β) Τα Ασκληπιεία: Ήταν ιεροί χώροι αφιερωμένοι στον Ασκληπιό, θεό της

ιατρικής, ή σε άλλους ήρωες. Οι θεραπείες εκεί γίνονταν με συγκεκριμένες

διαδικασίες, με βασικότερη την εγκοίμησι, τον ύπνο του ασθενούς σε έναν ειδικό

χώρο, όπου εμφανιζόταν στα όνειρά του ο θεός και του έδινε οδηγίες. Τα Ασκληπιεία

περιβάλλονταν με εξαιρετικό σεβασμό.

γ) "Επιστήμονες ιατροί": Συγκεκριμένες ιατρικές προσωπικότητες βρίσκουμε

ακόμα και στα ομηρικά έπη. Τέτοιος επιστήμονας γιατρός φαίνεται ότι ήταν και ο

Ασκληπιός. Πάντως μορφή επσιτημονικής ιατρικής αρχίζουμε να έχουμε παράλληλα

με την ανάπτυξη της φιλοσοφίας από τον 6ο αιώνα. Διασημότερες σχολές ιατρικής

ήταν της Κω και της Κνίδου.

6.2. Ιπποκρατική Ιατρική

Ο Ιπποκράτης ο Κώος ήταν ιστορικό πρόσωπο, που αναφέρεται σε πολλά κείμενα της

κλασικής εποχής, πχ στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, ήταν προσωπικότητα με

τεράστιο κύρος, παρότι πληροφορίες για τον βίο του έχουμε ελάχιστες και οι

περισσότερες είναι αρκετά μεταγενέστερες. Το Ασκληπιείο της Κω, στο οποίο

υποτίθεται ότι έμαθε την ιατρική, είναι μεταγενέστερο (ελληνιστικό), ενώ εκείνος

έζησε και έδρασε στο β' μισό του 5ου αιώνα και στις αρχές του 4ου.

6.2.1. Η Ιπποκρατική Συλλογή (Corpus Hippocraticum)

101

Πρόκειται για συλλογή κειμένων, περίπου 60, που αποδίδονται στον Ιπποκράτη

και αφορούν τόσο ζητήματα ιατρικά όσο και φαρμακευτικά και διαιτολογίας, τα

οποία όμως δεν είναι όλα γραμμένα από αυτόν, τιτλοφορήθηκαν και συγκροτήθηκαν

σε ενιαίο σώμα μόλις στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Θεωρούνται γραμμένα στο

διάστημα 420-350 π.Χ και οι προσπάθειες να διαχωριστούν τα γνήσια ιπποκρατικά

από αυτά των μαθητών του, δεν έχουν τελεσφορήσει, καθώς συχνά το ένα κείμενο

αντιμάχεται το άλλο ή φέρει απόψεις της σχολής της Κνίδου, της αντίπαλης σχολής

της σχολής της Κω. Έχουν όμως κοινές αρχές όσον αφορά τις βασικές αντιλήψεις για

την επιστήμη, τον κόσμο, την ασθένεια και τη θεραπεία.

Ο τρόπος που προσέγγιζε η αρχαία ιατρική το σώμα, την ασθένεια και την

θεραπεία είναι εντελώς διαφορετικός από τη σύγχρονη εποχή. Πρόκειται όμως για

συγκεκριμένη κοσμοθεωρία κι όχι απλά για ελλιπή γνώση του αντικειμένου. Οι

γνώσεις της ανατομίας ήταν διαφορετικές, εξ ου και περιγράφονται διάφορα

παράδοξα ως προς το ανθρώπινο σώμα, που δε συνάδουν με τις σημερινές εμπειρικές

παρατηρήσεις.

6.2.2. Ιπποκρατική ιατρική και φιλοσοφία

Μέσα στα ιπποκρατικά κείμενα απηχούνται απόψεις, όχι ακριβώς φιλοσοφικές,

αλλά επίσης και ηθικές (ζητήματα ιατρικής δεοντολογίας) που καθορίζουν τη στάση

του γιατρού προς τον ασθενή. Στο Περί αρχαίης ιητρικής ο συγγραφέας κατακρίνει

διάφορες φιλοσοφικές απόψεις της εποχής του, τους οποίους κρίνει ακατάλληλους

για την άσκηση της ιατρικής, την οποία χαρακτηρίζει τέχνη (πρακτική

δραστηριότητα). Παράλληλα στα κείμενα αυτά αναφέρεται και συγκεκριμένη

μεθοδολογία που πρέπει να ακολουθεί ο γιατρός. Οι φιλοσοφικές θέσεις που

αναφέρονται στα ιπποκρατικά κείμενα σχετίζονται με προγενέστερες ή σύγχρονες με

τους συγγραφείς τους απόψεις.

Από τους Πυθαγόρειους οι ιπποκρατικοί πιθανόν να επηρεάστηκαν ως προς

προς τον ρόλο της διατροφής στην ανθρώπινη υγεία αλλά και από τις απόψεις τους

για τον αριθμό ως προς την έννοια των κρίσιμων ημερών (αν δηλαδή σε κάποιες

συγκεκριμένες μέρες της πορείας της ασθένειας έχουμε σημάδια ίασης ή σημάδια

θανάτου για τον ασθενή).

102

6.2.3. Συστατικά του κόσμου και συστατικά του ανθρώπου

Οι Προσωκρατικοί ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το πρόβλημα της σύστασης του

κόσμου, αν αποτελείται από νερό, αέρα κλπ. Ο Εμπεδοκλής ανέπτυξε την θεωρία των

τεσσάρων ριζωμάτων.

Παρεμφερής θεωρία με αυτή του Εμπεδοκλή ήταν η ιπποκρατική, σύμφωνα με

την οποία το σώμα αποτελείται από τέσσερις χυμούς. Αυτοί είναι το αίμα, το φλέγμα

(βλεννώδεις εκκρίσεις), η ξανθή ή κίτρινη χολή (χολώδεις εκκρίσεις) και την μαύρη

χολή (που δεν αντιστοιχεί σε κάποιο υγρό του οργανισμού, όπως τα ξέρουμε

σήμερα). Κάθε χυμός αυξάνεται ανάλογα με την εποχή, ενώ έχουν και τέσσερις

βασικές ποιότητες, δηλαδή αισθητηριακές αντιλήψεις (θερμό, ψυχρό κλπ). Ακόμα

καθορίζονται και διάφορες τροφές ως έχουσες τέτοιες ποιότητες (που είναι

ανεξάρτητες από την θερμοκρασιακή τιμή τους). Υπάρχουν επίσης και

εξειδικευμένες ποιότητες ή ιδιότητες, που ορίζονται πάλι ανά τετράδες. Ο αριθμός 4

είναι βασικός τοσο στην ιπποκρατική συλλογή, όσο και στην πυθαγόρεια φιλοσοφία.

Οι ποιότητες, οι βασικές κι εξειδικευμένες, και οι χυμοί μπορούν να

συνδυάζονται, αλλά η σύνδεσή τους είναι μεταγενέστερη κι οφείλεται στον Γαληνό,

χωρίς να αντιστρατεύεται την θεωρία της ιπποκρατικής συλλογής. Υπάρχουν βέβαια

συγκεκριμένες αντιστοιχίσεις ανάμεσα σε χυμούς και στοιχεία (όργανα του

ανθρώπινου οργανισμού), φυσικά σώματα και ποιότητες, που βασίζονται σε μεγάλο

βαθμό σε (κοσμικά) ζεύγη αντιθέτων.

6.2.4. Στοιχεία, χυμοί και ποιότητες στην υγεία και στην αρρώστια

Οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα στοιχεία, τους χυμούς και τις ποιότητες

καθορίζουν την υγεία και την ασθένεια. Η υγεία είναι η κατάσταση της μεταξύ τους

αρμονίας. Περισσότερο ενδιαφέρουν οι αλληλεπιδράσεις των χυμών, επειδή άσκησε

τη μεγαλύτερη επίδραση και επειδή, αν τους θεωρήσουμε ως χημική σύσταση του

οργανισμού, προσεγγίζουν πρώιμα τη σύγχρονη αντίληψη για τον οργανισμό. Οι

χυμοί παθαίνουν κράσι, δηλαδή αναμιγνύονται μεταξύ τους χωρίς να διακρίνονται (αν

διακρίνονταν θα είχαμε μίξη). Σε κάθε άνθρωπο υπερισχύει ένας χυμός και καθορίζει

την ιδιοσυγκρασία του και τις ιδιότητές του, όπως και τις πιθανές ασθένειές του. Το

γεγονός ότι κάθε εποχή αυξάνεται ένας διαφορετικός σωματικός χυμός οδηγεί στις

εποχιακές αρρώστιες.

103

Πάντως τα ερμηνευτικά σχήματα δεν είναι ίδια σε όλα τα κείμενα της

ιπποκρατικής συλλογής καθώς σε μερικά ως βασικότερο αναφέρεται η αντίθεση

νερού-φωτιάς, σε αλλά η αντίθεση εξειδικευμένων ποιοτήτων.

6.2.5. Ένα παράδειγμα ιπποκρατικού κειμένου: Περί ιερής νόσου

Ιερή νόσος είναι η σημερινή επιληψία. Το Περί ιερής νόσου είναι εξαιρετικά

σημαντικό κείμενο επειδή αντικρούει την άποψη ότι η επιληψία ήταν θεόσταλτη και

της αποδίδει φυσικά αίτια και επειδή τοποθετεί τον εγκέφαλο σε κεντρική θέση για

τη βιοφυσική και ψυχική λειτουργία του οργανισμού. Πρώτος που είχε επιχειρήσει

κάτι τέτοιο ήταν ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης. Η επιληψία δε θεωρείται θεόσταλτη

με σκεπτικό θρησκευτικό, ότι από τον θεό πρέπει να περιμένουμε την υγεία, το καλό

και τη θεραπεία κι όχι την ασθένεια.

Με τον εγκέφαλο συνδέεται το φλέγμα, επειδή παράγεται από αυτόν. Πρέπει

όμως να καθαρίζεται από το φλέγμα, πράγμα που συμβαίνει στην κύηση ή στην

πρώτη βρεφική ηλικία. Αν αυτό δε συμβεί ούτε τότε, τότε ο άνθρωπος, ανάλογα με το

που θα επεκταθεί το φλέγμα θα αντιμετωπίσει διάφορα προβλήματα, με

σημαντικότερο την επιληψία, που σχετίζεται με την κίνηση του αέρα στο σώμα. Ο

αέρας όταν εισπνέεται πηγαίνει στον εγκέφαλο κι από κει μοιράζεται στους

πνεύμονες, την κοιλιά κλπ., βοηθώντας στην σωστή λειτουργία του σώματος και της

νόησης. όταν το φλέγμα βρίσκεται σε μεγάλες ποσότητες στον οργανισμό, φράζει τις

φλέβες και εμποδίζει την κίνηση του αέρα στο σώμα και ο άνθρωπος υποφέρει από

απώλεια συνείδησης, σπασμούς, αφρούς στα χείλη, επειδή βράζουν οι πνεύμονες.

Ο εγκέφαλος θεωρείται η έδρα όλων των συναισθημάτων και των αισθήσεων

αλλά και πηγή της τρέλας και της παραφροσύνης, του φόβου και της απελπισίας, των

ονείρων. Λειτουργεί ως διερμηνέας του εξωτερικού κόσμου, που μεταφέρεται εντός

μας με τον αέρα, έχουμε δηλαδή τόση φρόνηση όσο αέρα εισπνέουμε.

6.2.6. Η έννοια της φύσης

104

Η φύσις έχει κεντρική θέση στα ιπποκρατικά κείμενα. Έχει την έννοια του βασικού

φυσικού συστατικού (Περί φύσιος ανθρώπου), του φυσικού αιτίου, το οποίο δεν

συνεπάγεται μια μηχανιστική αντίληψη αλλά μια οργανική, "ζωντανή".

Η αντίληψη αυτή συνεπάγεται ότι η φύσις έχει και θεραπευτικές ιδιότητες. Ο γιατρός

βοηθά ή διευκολύνει το έργο της φύσης, αλλά επίσης η φύση ενός ανθρώπου εξαρτά

την ιατρική του ικανότητα. Εδώ κρύβεται μια έννοια τελεολογίας στις ενέργειες της

φύσης, όχι ίδιας όμως με αυτή των ανθρωπίνων πράξεων κι ενεργειών.

6.2.7 Ο άνθρωπος κι ο εξωτερικός κόσμος

Ο άνθρωπος βρίσκεται σε διαρκή σχέση κι αλληλεπίδραση με το περιβάλλον,

όπως φαίνεται στο Περί αέρων, υδάτων, τόπων. Ένας τόπος, προσανατολισμένος

προς ένα συγκεκριμένο σημείο του ορίζοντα, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του

δημιουργεί ανθρώπους με ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία, ιδιαίτερες ευαισθησίες και

"ανοσίες". Βασικό ρόλο παίζει ο αέρας και ειδικά η ύπαρξη νοτίου άνεμου που κάνει

τον άνθρωπο ευαίσθητο στην επιληψία. Ουσιαστικά εδώ φαίνεται η οργανική σχέση

ανθρώπου και περιβάλλοντος, όπου καθετί είναι αλληλένδετο με κάτι άλλο και

μπορεί να το επηρεάσει αποφασιστικά.

6.2.8. Εμπειρία και πείραμα στην Ιπποκρατική Συλλογή

Αυτό που συχνά εντυπωσιάζει στα ιπποκρατικά κείμενα είναι η δύναμη και η

ακρίβεια των περιγραφών και η χρήση των περιγραφών αυτών ως λειτουργικών

στοιχείων για τον ανθρώπινο οργανισμό και τον ορισμό θεραπειών. Δεν πρόκειται

βέβαια για την ίδια σχέση εμπειρίας και παρατήρησης που βρίσκουμε στη σημερινή

ιατρική. Πολλές από τις παρατηρήσεις των ιπποκρατικών κειμένων δύσκολα

αναφέρονται στην πραγματικότητα. Το "πείραμα" δεν έχει τον ίδιο ρόλο με αυτόν

που έχει στη σημερινή επιστήμη και σκοπό έχει περισσότερο να πείσει όσους

αμφιβάλλουν, κυρίως όμως με γενικές περί πραγμάτων παρατηρήσεις (πρακτικό

επιχείρημα) κι όχι ως πειραματική διαδικασία.

6.2.9. Η νοσολογία της Ιπποκρατικής Συλλογής

105

Αυτό που περισσότερο ενδιαφέρει τους ιπποκρατικούς συγγραφείς δεν είναι η

διάγνωση της ασθένειας (ονοματολογία και χαρακτηριστικά της ασθένειας) αλλά η

πρόγνωσή της με την έννοια της πρόβλεψης της πορείας της. Γι' αυτό δεν

αντιμετωπίζεται ως νοσολογική οντότητα αλλά ως εξατομικευμένη δράση, βάσει της

συγκεκριμένης ιδιοσυγκρασίας και του περιβάλλοντος του ασθενούς.

6.2.10. Η θεραπευτική της Ιπποκρατικής Συλλογής

Εξίσου εξατομικευμένη με τη νοσολογία είναι και η θεραπευτική. Η

θεραπευτική είναι σε μεγάλο βαθμό διαιτητική, σχετίζεται με τηντροφή που πρέπει ή

δεν πρέπει να λαμβάνει ο ασθενής, την ποσότητα, τον τρόπο παρασκευής της, αλλά

και άλλους παράγοντες όπως την άσκηση και την κίνηση που πρέπει να κάνει ο

ασθενής, την αλαγή τρόπου ζωής ή κλίματος. Ανάλογες οδηγίες παρέχονται και για

την διατήρηση της υγείας. Τα φάρμακα, κυρίως βότανα, παίζουν δευτερεύοντα ρόλο

και πρόκειται κυρίως για εμετικά ή καθαρτικά με σκοπό την απομάκρυνση

περισσευόντων χυμών. Συμπληρωματικά χρησιμοποιείται και η αφαίμαξη.

Η ιπποκρατική ιατρική χαρακτηρίζεται από στάση αναμονής, γεγονός που

συνδέεται με τις κρίσιμες ημέρες, δηλαδή την παροχή συγκεκριμένων οδηγιών ή

φαρμάκων σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές της πορείας της ασθένειας.

6.3. Ιατρικές και βιολογικές θεωρίες στον Πλάτωνα και στον

Αριστοτέλη

Στον Τίμαιο, την κοσμολογία του Πλάτωνα, αναφέρονται αντιλήψεις για τη

φύση του ανθρώπου και τις ασθένειες. Οι ασθένειες προκαλούνται από την διαταραχή

των τεσσάρων στοιχείων στον ανθρώπινο οργανισμό ή από την διαταραχή των

τεσσάρων οργανικών χυμών (αίμα, φλέγμα, χολή και μυελός των οστών), θυμίζοντας

πολλές αντιλήψεις της Ιπποκρατικής Συλλογής. Βασικό στοιχείο υγείας είναι η

συμμετρία σώματος και ψυχής και σε αυτή βασίζονται οι θεραπευτικές συμβουλές.

Ο Αριστοτέλης ως γιος γιατρού είχε ιδιαίτερη έφεση στις βιολογικές και

ιατρικές επιστήμες και όσον αφορά στον άνθρωπο και όσον αφορά στα ζώα,

πραγματευόμενος και σωματικά και ψυχικά, νοητικά ζητήματα. Τον ζωντανό κόσμο

τον χαρακτηρίζει η ψυχή, στην οποία αφιερώνει ένα ολόκληρο έργο και τη θεωρεί

106

την αρχή της κίνησης και της ζωής. Η ψυχή χωρίζεται σε πέντε τομείς. Το θρεπτικόν

που υπάρχει σε όλα τα έμβια όντα, το αισθητικόν και το ορεκτικόν και το αισθητικόν

που τα έχουν τα ζώα και όλα αυτά μαζί με το κινητικόν κατά τόπον τα έχουν οι

άνθρωποι και ορισμένα ανώτερα θηλαστικά.

6.4. Η αρχαία ελληνική ιατρική μετά τον Ιπποκράτη

Μετά τον Ιπποκράτη η αρχαιοελληνική ιατρική εμφάνισε διαδοχικά διάφορες

σχολές, με διαφορετικές κάθε φορά απόψεις για την ασθένεια, τη σχέση γιατρού και

ασθενούς, τη θεραπεία κλπ.

6.4.1. Δογματικοί

Δογματικοί ονομάστηκαν όσοι ακολούθησαν πιστά την ιπποκρατική

διδασκαλία με στενή σύνδεση με τη φιλοσοφία και την απόπειρα φιλοσοφικής

θεμελίωσης της ιατρικής. Σημαντικότεροι ήταν ο Διοκλής και ο Πραξαγόρας, που

επικεντρώθηκαν στην μελέτη της υγιεινής και επιπλέον ο Πραξαγόρας του σφυγμού.

6.4.2. Ηρόφιλος - Ερασίστρατος

Είναι σύγχρονοι μεταξύ τους γιατροί στην Αλεξάνδρεια, που ιδρύουν την

ελληνική ανατομία και περιγράφουν λεπτομερώς και συστηματικά τα εσωτερικά

ανθρώπινα όργανα. Χριστιανοί συγγραφείς ανέφεραν ότι πραγματοποίησαν ανατομές

σε ζωντανούς ανθρώπους αλλά δεν διασταυρώνεται η πληροφορία από αλλού.

Επιπλέον, οι δυο αυτοί γιατροί ξεκινούν την απομάκρυνση από την

ιπποκρατική παράδοση. Ο Ηρόφιλος χρησιμοποιεί σε πολύ μεγάλο βαθμό τα

φάρμακα, ενώ ο Ερασίστρατος έχει μια μηχανιστική αντίληψη για τον ανθρώπινο

οργανισμό (στερεοπαθολογία).

6.4.3. Εμπειριστές

107

Αποτελούν τον αντίποδα των Δογματικών. Θεωρούν ως βασικότερο στοιχείο

της ιατρικής την εμπειρία. Δεν ενδιαφέρονται για την ανατομία, επειδή μιλά για

νεκρούς κι όχι για ζωντανούς. Σημαντικότερος εκπρόσωπός της ο Ηρακλείδης.

6.4.4. Μεθοδικοί

Η σχολή αναπτύσσεται στη Ρώμη από Έλληνες γιατρούς. Η ασθένεια γι' αυτούς είναι

συστολή ή διαστολή των πόρων του σώματος, σωλήνες του σώματος, μέσα στους

οποίου κυκλοφορούν τα (δημοκρίτειας αντίληψης) άτομα. Δεν ενδιαφέρονταν για την

ανατομία και διαπίστωναν την κατάσταση των πόρων από τα συμπτώματα της

ασθένειας. Η θεραπευτική τους βρισκόταν κοντά σε αυτήν του Ιπποκράτη.

Σημαντικότεροι εκπρόσωποι ο Ασκληπιάδης και ο Σωρανός, που διακρίθηκε στην

γυναικολογία και τη μαιευτική και έγραψε και τον Ιπποκράτους Βίον.

6.4.5. Πνευματικοί

Το πνεύμα είναι συχνή έννοια στην αρχαιοελληνική σκέψη, συγγενεύει με τον

αέρα και έχει ζωοποιητικές ιδιότητες ως λεπτή και ανώτερη μορφή ύλης. Αποτελεί

από τα σημαντικότερα στοιχεία της στωικής σκέψης. Γιατροί επηρεασμένοι από τη

στωική φιλοσοφία το θεωρούσαν ως παράγοντα υγείας ή ασθένειας, αν διαταραχθεί

μέσα στο σώμα. Οι Πνευματικοί, επειδή το πνεύμα υπάρχει παντού, εφάρμοζαν τις

αρχές άλλων σχολών, που συνδυάζονταν εύκολα με την δική τους αντίληψη.

6.4.6. Εκλεκτικοί

Οι Εκλεκτικοί δεν αποτελούν σχολή, καθώς παίρνουν πολλά στοιχεία από

άλλες ιατρικές σχολές και τα εφαρμόζουν ανάλογα με την περίπτωση.

Σημαντικότερος από τους Εκλεκτικούς ο Γαληνός.

6.5. Γαληνός

108

Πραγματεύτηκε στο έργο του κάθε πτυχή της ιατρικής, αλλά δε μπορούμε να

ξεχωρίσουμε τι είναι προσωπική του συμβολή. Ο ίδιος παραδέχεται ως πηγή και

βάση του τον Ιπποκράτη. Συστηματοποίησε την ιπποκρατική θεωρία των τεσσάρων

χυμών, που αποτελεί τη βάση του έργου του. Θέλησε το έργο του να είναι

συγκροτημένο, σαφές, με λογική δομή και με φιλοσοφική βάση. Αναφέρεται πολύ

συχνά στην εμπειρία και στην ανατομία, ενώ και ο ίδιος κάνει ανατομές σε ζώα και

σημειώνει τις παρατηρήσεις του. Δεν αρκείται στην περιγραφή αλλά θέλει να δει και

με ποιο τρόπο λειτουργεί ένα όργανο και γιατί είναι κατασκευασμένο όπως είναι. Η

αυθεντία του αμφισβητήθηκε επειδή οι ανατομές σε ζώα δεν ανταποκρίνονταν συχνά

στην ανθρώπινη πραγματικότητα.

6.6. Η επίδραση της αρχαίας ελληνικής ιατρικής

Η αρχαιοελληνική ιατρική ήταν η βάση τησ δυτικής ιατρικής για πολλούς

αιώνες. Τα κείμενα της διαβάζονται και μεταφράζονται στα λατινικά και τα αραβικά,

ενώ διδάσκοντα στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια του 11ου αιώνα. Αυτός που ασκεί τη

μεγαλύτερη επίδραση είναι ο Γαληνός, αλλά διαβάζονται και βιβλία μεταγενέστερων,

όπως ο Διοσκουρίδης.

Από την Αναγέννηση και μετά αμφισβητείται η ελληνική ιατρική, καθώς

προτείνονται νέες προσεγγίσεις. Μόνο στον 19ο αιώνα θα σχηματιστεί η νεώτερη

ιατρική, σε διαφορετικές βάσεις τόσο από το σύστημα του Γαληνού όσο και από τα

συστήματα που τον αντιμάχονταν μεταγενέστερα.

Κεφάλαιο 7

Η παρακμή της ελληνικής επιστήμης

7.1. Τα αίτια παρακμής της ελληνικής επιστήμης

Η ελληνική επιστήμη μετά τον 3ο αιώνα μ.Χ χαρακτηρίζεται από φθίνουσα

παραγωγή νέων ιδεών και από συγγραφή υπομνηματιστικών έργων σε παλαιότερες

πραγματείες. Ο σχολιασμός έργων αν και δεν είναι πρωτόφαντος θα χαρακτηρίσει

την επιστημονική δραστηριότητα για περίπου 10-12 αιώνες. Η αλλαγή αυτή

νοοτροπίας οφείλεται σε πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές κι όχι σε μια

109

γενική εξήγηση περί παρακμής του ελληνισμού, καθώς από την ελληνιστική εποχή η

επιστήμη ασκούνταν στις αυλές με χορηγίες και βασιλική υποστήριξη. Οι Ρωμαίοι

όμως ελάχιστα ενδιαφέρθηκαν να γίνουν μαικήνες της επιστήμης, αντίθετα έγιναν

μαικήνες της τέχνης. Η επιστήμη βέβαια πάντα ήταν υπόθεση λίγων ατόμων κι έτσι

δεν εξηγείται ικανοποιητική η οπισθοδρόμηση αλλά μόνο η περιοδική στασιμότητα

που εμφανιζόταν κατά καιρούς.

Η ελληνική επιστήμη κατέληξε σε συρρίκνωση και παρακμή λόγω δυο

σημαντικών παραγόντων, της διακοπής της προφορικής παράδοσης και στην

εμφάνιση νέων θρησκευτικών και φιλοσοφικών κινημάτων.

7.1.1. Η διακοπή της προφορικής παράδοσης

Παράλληλα προς τα κείμενα και τις πραγματείες που συγγράφονταν για

διάφορα επιστημονική επιτεύγματα, πρακτικές κλπ, υπήρχε μια ζωντανή προφορική

παράδοση μετάδοσης της επιστήμης από γενιά σε γενιά. Τα γραπτά έργα είχαν

περισσότερο συμπληρωματικό χαρακτήρα προς την προφορική παράδοση. Έτσι

γραπτός και προφορικός λόγος στη μετάδοση της επιστήμης

αλληλοσυμπληρώνονταν. Όταν όμως οι συνθήκες απομάκρυναν τα δυο είδη

επιστήμης (προφορική και γραπτή) και ουσιαστικά οι επιστήμονες της εποχής

στράφηκαν προς τη συγγραφή υπομνημάτων, προσπαθώντας να επεξηγήσουν, όπως

γινόταν με τον προφορικό λόγο, τα επιστημονικά γραπτά κείμενα.

7.1.2. Ο νεοπλατωνισμός και ο χριστιανισμός

Ο νεοπλατωνισμός, επηρεασμένος από τον νεοπυθαγορισμό θεωρούσε ότι οι

βαθύτερες αλήθειες δεν αποκαλύπτονται με την εμπειρία και την παρατήρηση αλλά

με την θεία αποκάλυψη. Οι λόγιοι μελετούσαν και σχολίαζαν τα έργα του Πλάτωνα

και διέκοψαν την πρακτική έρευνα

Ο χριστιανισμός με την ασταθή στάση του απέναντι στην αρχαία κληρονομιά,

την επεξεργασία του δόγματος, την ενασχόληση με τη λογική για να αντιμάχονται επί

ίσοις όροις τις άλλες φιλοσοφικές σχολές συνέβαλαν στην διατήρηση της

επιστημονικής σκέψης στα χρόνια της ύστερης αρχαιότητας. Όμως πρεσβεύοντας την

θεία αποκάλυψη της αλήθειας, την ανακήρυξή του σε επίσημη θρησκεία, εχθρική

προς την αρχαία παράδοση, τους διωγμούς των εθνικών (δολοφονία Υπατίας και

110

κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών της Αθήνας) και το ότι η Εκκλησία ήταν ο μόνος

δρόμος αξιόλογης σταδιοδρομίας δημιούργησαν αρνητικό κλίμα για την

επιστημονική ανάπτυξη.

Κεφάλαιο 8

Οι επιστήμες στο Βυζάντιο

8.1. Η Πρωτοβυζαντινή Περίοδος: Σχολές και λόγιοι

Η βυζαντινή επιστήμη των πρώτων αιώνων αποτελεί φυσική συνέχεια αυτής

της ύστερης αρχαιότητας. Συντάσσονται υπομνήματα για παλαιότερα έργα και οι

εκπαιδευτικές πρακτικές δεν αλλάζουν ιδιαίτερα. Η Αθήνα, η Αλεξάνδρεια και η

Κωνσταντινούπολη ήταν τα μεγαλύτερα κέντρα επιστημονικής εκπαίδευσης.

8.1.1. Η σχολή της Αλεξάνδρειας

Η Αλεξάνδρεια ήταν η μητρόπολη του επιστημονικού κόσμου, όπου

διδάσκονταν καθαυτές οι επιστήμες. Στα μαθηματικά και την αστρονομίας

σημαντικότεροι εκπρόσωποι υπήρξαν οι Σέρηνος από την Αντινοόπολη, ο Θέων

Αλεξανδρεύς, η Υπατία, ο Συνέσιος Κυρήνης.

Το 547 ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης εξέδωσε την Χριστιανική Τοπογραφία, μια

αφελή κριτική των αρχαιοελληνικών απόψεων απορρίπτοντας τη σφαιρικότητα της

Γης, που συμπληρωνόταν όμως από περιγραφές σπάνιων ζώων και μια περιγραφή της

Κίνας.

Σημαντικότεροι ήταν οι υπομνηματιστές και σχολιαστές του Αριστοτέλη

Σιμπλίκιος, Ιωάννης Φιλόπονος ή Γραμματικός και ο Στέφανος Αλεξανδρεύς.

Ο Σιμπλίκιος ήταν σχολιαστής του Αριστοτέλη, ο οποίος χαρακτηριζόταν από

πνευματική ευρυμάθεια όχι με την έννοια μόνο της ποσότητας αλλά και της

ποιότητας, καθώς υιοθετούσε γνώμες άλλων σχολιαστών, αν τις θεωρούσε καλύτερες

από τις δικές, του, αναζητούσε συστηματικά τα πρωτότυπα κείμενα και αναγνώριζε

το χρέος του σε προηγούμενους σχολιαστές.

Ο Ιωάννης Φιλόπονος ή Γραμματικός κάλυψε την αρχαία φυσική επιστήμη. Τα

σχόλιά του στον Αριστοτέλη είχαν έντονη κριτική διάθεση. Αυτή είναι η διαφορά του

111

από τον Σιμπλίκιο. Ο Φιλόπονος ασκούσε δίκαιη κριτική στον Αριστοτέλη, ειδικά

στις απόψεις του για την αιωνιότητα του κόσμου, το αδύνατο της κίνησης στο κενό

και στο φαινόμενο της κίνησης γενικότερα. Ιδιαίτερη σημασία έχει η κριτική του

στην έννοια της αντιπερίσπασης και δημιουργεί την θεωρία της ωθητικής δύναμης,

ότι δηλαδή το βέλος κινείται λόγω της ώθησης που του έδωσε η χορδή του τόξου,

καταρρίπτοντας με συντριπτικά επιχειρήματα την αριστοτελική άποψη. Θεωρείται

όμως ότι και αυτή η άποψη δεν είναι πρωτότυπη, καθώς την είχε διατυπώσει πρώτος

ο Ίππαρχος.

8.1.2. Η Σχολή των Αθηνών

Η νεοπλατωνική σχολή της Αθήνας αποτελούσε συνέχεια των σχολών της

Αθήνας, αλλά περιβλήθηκε με ιδιαίτερη αίγλη μετά το 415 και τον θάνατο της

Υπατίας, όταν ήρθαν στην Αθήνα μεγάλοι αλεξανδρινοί δάσκαλοι και κυρίως ο

Πρόκλος. Η σχολή έκλεισε με διάταγμα του Ιουστινιανού το 529 και οι καθηγητές

της μετακόμισαν στην αυλή του Χοσρόη Α’ της Περσίας. Κύριο αντικείμενο μελέτης

ήταν τα μαθηματικά, οι κλάδοι που θεωρούνταν απαραίτητοι για τη φιλοσοφία.

8.1.3. Η Σχολή της Κωνσταντινούπολης

Το 330 στην Κωνσταντινούπολη ο Κωνσταντίνος ίδρυσε Πανεπιστήμιον, το

οποίο το 425 αναδιοργανώθηκε από τον Θεοδόσιο Β’ και μετονομάστηκε σε

Πανδιδακτήριον, το οποίο με διακοπές και αναδιοργανώσεις συνέχισε τη λειτουργία

του ως την Άλωση της πόλης από τους Οθωμανούς. Ιδιαίτερη αίγλη αποκτούσε όταν

δίδασκαν σε αυτό επιφανείς προσωπικότητες όπως ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Λέων

Μαθηματικός κλπ. Η αστρονομία και τα μαθηματικά θεωρούνταν μεν απαραίτητες

επιστήμες, αλλά σε σχέση με τις αλεξανδρινές σχολές είχαν δευτερεύουσα θέση. Τον

5ο και 5ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη παρατηρείται ανάπτυξη της μηχανικής λόγω

των έργων υποδομής που εκτελούνταν και των αρχαίων συγγραμμάτων που

επανασχολιάζονταν. Οι αρχιτέκτονες της Αγίας Σοφίας άφησαν και συγγραφικό έργο,

ενώ δίδασκαν και σε μηχανική σχολή που ίδρυσαν και κατασκεύασαν μηχανές

κυρίως οπτικής.

112

8.2. Η Πρώτη Βυζαντινή Αναγέννηση

Το Πανδιδακτήριον της Κωνσταντινούπολης αναδιοργανώθηκε στα χρόνια του

Ηρακλείου και διευθυντής του ανέλαβε ο Στέφανος Αλεξανδρεύς. Ο Στέφανος

Αλεξανδρεύς επανέφερε τη διδασκαλία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, αλλά και

το quadrivium (μαθηματικά, αστρονομία, γεωμετρία και μουσική). Το

Πανδιδακτήριον θα παραμείνει κλειστό για όλη τη διάρκεια της Εικονομαχίας.

Η επιστημονική δραστηριότητα όμως στην Κωνσταντινούπολη του 7ου αιώνα

παρέμενε υποτονική τουλάχιστον ως τον 9ο κι ήταν ένας από τους λόγους που η

περίοδος ονομάστηκε σκοτεινοί αιώνες. Ανάμεσα στους λόγους που βοήθησαν την

εμφάνιση των σκοτεινών αιώνων είναι η κατάληψη της Αλεξάνδρειας από τους

Άραβες, οι πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες, η Εικονομαχία. Η

εκπαίδευση ήταν στοιχειώδης και γινόταν κυρίως από ιδιωτικούς δασκάλους, ενώ ως

προς τη μηχανική και την οικοδομική η μετάδοση της γνώσης ήταν εμπειρική μέσα

από τις συντεχνίες των οικοδόμων. Την ίδια εποχή ακμάζουν συγκεκριμένες

εκφάνσεις του βυζαντινού πολιτισμού όπως η υμνογραφική ποίηση (Ρωμανός

Μελωδός και Ιωάννης Δαμασκηνός) και δημιουργείται μουσικό σημειογραφικό

σύστημα.

8.2.1. Λέων ο Μαθηματικός

Όταν διαμορφωνόταν ο Λέων Μαθηματικός πνευματικά, δεν λειτουργούσε

Πανδιδακτήριον, ωστόσο έλαβε επιμελημένη μόρφωση κι έγινε ιδιωτικός δάσκαλος

στην Κωνσταντινούπολη. Ο χαλίφης Αλ-Μαμούν τον κάλεσε στη Βαγδάτη, αλλά ο

αυτοκράτορας Θεόφιλος, για να μην φύγει ο Λέων, τον διόρισε διευθυντή σε

εκκλησιαστική σχολή. Το 863 του ανατέθηκε η επαναλειτουργία του Πανδιδακτηρίου

από το καίσαρα Βάρδα, όπου δίδαξε φιλοσοφία και μαθηματικά. Η προσφορά του

στα μαθηματικά ήταν σημαντική, καθώς επινόησε τα γράμματα για την αλγεβρική

συμβολοποίηση (α+β=γ), σχολίασε το ευκλέιδειο έργο αλλά ασχολήθηκε και με την

αστρονομία, την αστρολογία και τη μηχανική κατασκευάζοντας αυτόματα για τα

ανάκτορα. Ίσως το σημαντικότερο έργο του ήταν ότι διέσωσε επιστημονικά

συγγράμματα της αρχαιότητας, καθώς προΐστατο στην συλλογή, αντιγραφή και

113

επιμέλεια έργων του Ευκλείδη, του Πτολεμαίου και στη μεταγραφή επιστημονικών

παπύρων.

8.2.2. Ο 10ος αιώνας

Στον 10ο αιώνα δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για το Πανδιδακτήριον, αλλά

έχουμε αυτοκράτορες με επιμελημένη μόρφωση, συχνά λόγιοι οι ίδιοι (Λέων Στ’

Σοφός, Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος). Κυρίαρχη τάση της εποχής ήταν η

συγγραφή εγκυκλοπαιδειών για κάθε όψη της πραγματικότητας και ανθολογιών

(Σούδα, Γεωργικά, Τακτικά, Μυριόβιβλος κλπ), που πολλές φορές διέσωζαν τα αρχαία

κείμενα. Πολλά σημαντικά μαθηματικά και μηχανικά έργα της αρχαιότητας

μεταγράφηκαν και σχολιάστηκαν.

Ο θάνατος του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου οδήγησε σε συρρίκνωση

του Πανδιδακτηρίου για έναν αιώνα, ειδικά επί Βασιλείου Β’ Βουλγαροκτόνου, που

αποστρεφόταν καθετί πνευματικό. Τα μαθηματικά διδάσκονταν ιδιωτικά, όπως

δείχνει ανώνυμη μαθηματική πραγματεία του 1008.

8.2.3. Μιχαήλ Ψελλός

Τον 11ο και 12ο αιώνα σημειώθηκε νέα ανάπτυξη των μαθηματικών και της

αστρονομίας. Το 1045 επανασυστάθηκε το Πανδιδακτήριον της Μαγναύρας από τον

Κωνσταντίνο Θ’ Μονομάχο και διευθυντής του (Ύπατος των Φιλοσόφων) διορίστηκε

ο Μιχαήλ Ψελλός. Που ασχολήθηκε τόσο με τη λογοτεχνία, όσο με τις θεωρητικές

επιστήμες και τα μαθηματικά. Έγραψε μαθηματικές πραγματείες (Περί αριθμών),

οικοδομικές πραγματείες με ορθολογική κατεύθυνση, όπου αποφεύγει να αποδώσει

μαγικές αιτίες στα φαινόμενα και κατάλήγοντας σε συμπέράσματα ενδιαφέροντα

όπως ότι πρώτα συλλαμβάνουμε κάτι οπτικά και μετά ακουστικά. Χρησιμοποίησε

στη διδασκαλία του αρχαία μαθηματικά έργα και επηρεάστηκε απολύ από τον

νεοπλατωνισμό του Πρόκλου.

Τον διδέχτηκε ο Ιωάννης Ιταλός, ο οποίος καθαιρέθηκε και καταδικάστηκε ως

δήθεν αιρετικός, ενώ με τις επιστήμες ασχολήθηκαν και ο Ιωάννης Τζέτζης και ο

Θεόδωρος Πρόδρομος. Από αυτήν την εποχή αρχίζουν και πνευματικές επαφές

Βυζαντίου και Δύσης.

114

Στον 11ο αιώνα, παρότι η αστρονομία ακόμα συγχέεται με την αστρολογία,

εμφανίζονται δυο ρεύματα στην αστρονομία, το ένα που προσπαθεί να

ανασυγκροτήσει την αρχαιοελληνική αστρονομία και το άλλο που βασίζεται στην

αραβική.

8.4. Μια αποτίμηση της συμβολής του Βυζαντίου

στις φυσικές επιστήμες και στα μαθηματικά

Το εκπαιδευτικό σύστημα του Βυζαντίου επέτρεψε την διάσωση ενός μεγάλου

μέρους των συγγραμμάτων της αρχαιοελληνικής επιστήμης, προσιτό σε ένα μικρό

κύκλο λογίων. Όπως και οι αρχαίοι Έλληνες, και οι Βυζαντινοί δε χρησιμοποιούσαν

το πείραμα και βασίζονταν σε θεωρητικά δεδομένα. Κυρίως ανέπτυξαν την εφαρμογή

θεωρητικών πορισμάτων στη μηχανική.

Στην αστρονομία, τους τελευταίους αιώνες, η περσική και αραβική επιρροή

στάθηκε καθοριστική. Η αστρονομία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην Τραπεζούντα, όπου

εμφανίστηκε το πληρέστερο έργο βυζαντινής αστρονομίας, η Αστρονομική Τρίβιβλος

του Θεοδώρου Μελιτινιώτη και η διόρθωση του ημερολογίου από τον Νικηφόρο

Γρηγορά που δεν έγινε δεκτή.

Στα μαθηματικά συνεχίστηκε ο υπομνηματισμός έργων και μόνο μεγάλη

αλλαγή ήταν η χρήση αραβικών ψηφίων για την αναπαράσταση των αριθμών και των

αλγεβρικών πράξεων. Η άλγεβρα δεν εκτιμώνταν ιδιαίτερα, αντίθετα με τη γεωμετρία

και τη γεωδαισία, που είχαν πρακτική εφαρμογή στην αρχιτεκτονική.

Στη βιολογία δεν έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μελέτησαν τον Αριστοτέλη

περισσότερο ως κείμενα κι ενδιαφέρον έδειξαν μόνο για την πρακτική ζωολογία. Το

ίδιο συνέβη και στην βοτανική, όπου ενδιέφερε η πρακτική εφαρμογή της στην

γεωργία και την ιατρική, αλλά και στην ορυκτολογία, την οποία στο Βυζάντιο

περιέβαλλαν με μυστικιστικές κι αποκρυφιστικές απόψεις κι εμρηνείες. Πρακτική

εφαρμογή μόνο στην καθημερινή ζωή χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα είχε και η

βυζαντινή χημεία. Στην γεωγραφία, παρ’ όλες τις ανακαλύψεις των αρχαίων

Ελλήνων, δεν έχουμε επίσης ανάλογη πρόοδο, ενώ παρ’ όλες τις διπλωματικές

επαφές με πολλά ξένα κράτη, η γεωγραφία δεν απασχόλησε τους Βυζαντινούς, όπου

πάλι το ενδιαφέρον της γεωγραφίας ήταν καθαρά πρακτικό, όπως κατάρτιση

115

θαλασσίων ή χερσαίων χαρτών. Η πυξίδα χρησιμοποιήθηκε στο 14ο αιώνα, εισηγμένη

από την Ιταλία. Ιδιαίτερη ανάπτυξη γνώρισε η αλχημεία.

8.5. Η βυζαντινή ιατρική

Η βυζαντινή ιατρική χωρίζεται σε δυο περιόδους, μια μέχρι την κατάληψη της

Αλεξάνδρειας από τους Άραβες και μια ως την Άλωση, όπου κέντρο της βυζαντινής

ιατρικής θα είναι η Κωνσταντινούπολη.

8.5.1. Η βυζαντινή ιατρική ως συνέχεια της αρχαίας ελληνικής ιατρικής

Τη μεγαλύτερη επιρροή στη βυζαντινή ιατρική άσκησε ο Γαληνός και συνήθως

οι απόψεις άλλων ιατρικών σχολών δεν γίνονταν δεκτές. Βασικό σύγγραμμα βάσει

του οποίου εκπαιδεύονταν οι γιατροί ήταν το Περί αιρέσεων. Ο λόγος που άσκησε

τέτοια επιρροή ο Γαληνός ήταν το ότι οι απόψεις του θεωρούνταν συμβατές με το

χριστιανικό δόγμα περί θεού δημιουργού. Πάντως δεν έλειψαν και τα εγκυκλοπαιδικά

συμπιλήματα ιατρικής, ενώ πολλές φορές χρησιμοποιήθηκαν τα έργα του

Διοσκουρίδη και του Σωρανού.

Στο Βυζάντιο δεν έγιναν νέες ανακαλύψεις και δεν αναπτύχθηκαν νέα

συστήματα ιατρικής. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον υπήρχε για την απόκτηση παρά για την

παραγωγή γνώσης.

8.5.2. Άλλες επιδράσεις

Ουσιαστική ήταν η επιρροή των Αράβων στη βυζαντινή ιατρική, μέσω

πέρσικων και συριακών μεταφράσεων αραβικών έργων, συχνά από νεστοριανούς

συγγραφείς, που είχαν καταφύγει στις ξένες αυτοκρατορίες.

8.5.3. Βυζαντινά νοσοκομεία

Το πρώτο βυζαντινό νοσοκομείο αποδίδεται στο Μέγα Βασίλειο (Βασιλειάς της

Καισαρείας, 370) αλλά και γενικότερα οι Πατέρες της Εκκλησίας άφησαν ιατρικά

συγγράμματα (Νεμέσιος Εμέσης, Περί Φύσεως ανθρώπου, Γρηγόριος Νύσσης, Περί

116

ανθρώπου κατασκευής). Νοσοκομεία έχτισε και ο Ιουστινιανός, ενώ Ορφανοτροφείον

ίδρυσε ο Αλέξιος Α' Κομνηνός. Το γνωστότερο νοσοκομείο στην Κωνσταντινούπολη

ήταν αυτό της Μονής Παντοκράτορος, ιδρυμένο από την Ειρήνη Μομφερρατική το

1136, του οποίου σώζεται το καταστατικό λειτουργίας.

8.5.4. Βυζαντινοί ιατρικοί συγγραφείς

Σημαντικοί ιατρικοί συγγραφείς στο Βυζάντιο υπήρξαν ο Ορειβάσιος

(Συναγωγαί Ιατρικαί), ο Αέτιος (Τετράβιβλος), ο Αλέξανδρος Τραλλιανός (κριτικός

απέναντι στους συγγραφείς στους οποίους αναφέρεται, με έργο εγκυκλοπαιδικού

χαρακτήρα), ο πρωτοσπαθάριος Θεόφιλος, ο Παύλος Αιγηνήτης, ο Μιχαήλ Ψελλός, ο

Συμεών Σηθ (που εκτός από Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς χρησιμοποίησε

περσικά, ινδικά και αραβικά έργα), ο Δημήτριος Πεπαγωμένος, ο Νικόλαος Μυρεψός

(Δυναμερόν, βιβλίο φαρμακολογίας) και ο Ιωάννης Ακτουάριος. Επιπλέον υπάρχουν

και τα ιατροσόφια, εγχειρίδια πρακτικού χαρακτήρα, λαϊκής χρήσης, που όμως

χρησιμοποιούνταν και στα νοσοκομεία.

Κεφάλαιο 9

Οι Έλληνες λόγιοι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας

9.2. Η κυριαρχία του νεοαριστοτελισμού

9.2.2. Θεόφιλος Κορυδαλλέας: Η αναβίωση της φιλοσοφικής σκέψης

Μετά από σπουδές στην Ιταλία, στο Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου

στη Ρώμη, όπου ο Κορυδαλλέας ήρθε σε επαφή με την νεοαριστοτελική σκέψη από

τον δάσκαλό του Cesare Cremonini, επιχείρησε επιστρέφοντας στην Αθήνα να

αναβιώσει την αρχαιοελληνική φιλοσοφία. Δυο φορές διετέλεσε επί πατριαρχίας

Κυρίλλου Λουκάρεως διευθυντής της Μεγάλης του Γένους Σχολής, ενώ

χειροτονήθηκε αργότερα μητροπολίτης Άρτης και Ναυπάκτου.

Ο νεοαριστοτελισμός δεν είναι ενιαίο ρεύμα αλλά χωρίζεται σε δυο βασικές

κατευθύνσεις, ανάλογα μετην επιρροή που δέχτηκε. Το ένα είναι ο σχολαστικισμός

και το άλλο ο αβερροϊσμός. Τον σχολαστικισμό ιδρύει ο Θωμάς Ακινάτης, που

117

συμφύρει τα δόγματα του χριστιανισμού με την αριστοτελική κοσμοθεωρία,

θεωρώντας ότι η φιλοσοφία υποτάσσεται στη θεολογία και στα εξ αποκαλύψεως

δόγματα (η φιλοσοφία θεραπαινίδα της θεολογίας). Ο αβερροϊσμός έχει πλατωνικές

επιρροές και ροπή προς τον μυστικισμό και τον ανιμισμό. Ένα τρίτο ρεύμα

αναπτύχθηκε στη Βενετία του 16ου αιώνα και ήταν βασισμένο στην κριτική

ανάγνωση του Αριστοτέλη από τον Σιμπλίκιο, τον Φιλόπονο, τον Αλέξανδρο

Αφροδισιέα και τον Θεμίστιο.

Για τον Αριστοτέλη τρεις υπήρξαν οι αρχές της δημιουργίας: η ύλη, το είδος

και η κίνηση. Η ύλη είναι το υπόστρωμα, τα είδη υπάρχουν στην ύλη εν δυνάμει, σαν

εγγενείς προδιαθέσεις. Η θεωρία αυτή ουσιαστικά περιθωριοποιεί τον ρόλο του θεού

και συγκρούεται με τον σχολαστικισμό, ο οποίος πίστευε στην ενεργή παρέμβαση

του Θεού στην δημιουργία των ειδών.

Ο νεοαριστοτελισμός αναζωογόνησε την φυσική, μεταστρέφοντας εκεί το

ενδιαφέρον από την ψυχολογία. Οι νεοαριστοτελικοί θεώρησαν ότι το φυσικό

σύστημα του Αριστοτέλη μπορούσε να είναι η βάση μιας ολοκληρωμένης

φιλοσοφικής θεωρίας, επειδή η γνώση δε βασίζεται στις καθολικές έννοιες, όπως

πίστευαν ο Πλάτωνας και οι Σχολαστικοί αλλά στα φυσικά φαινόμενα. Ο θεός ήταν η

υπέρτατη διάνοια αλλά δε συμμετείχε στις φυσικές διεργασίες, οι οποίες ήταν

αποτέλεσμα των εγγενών προδιαθέσεων της ύλης. Ως αποτέλεσμα, αν και ο

νεοαριστοτελισμός δεν οδήγησε στην επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα,

διαχώρισε με σαφήνεια την φυσική φιλοσοφία από την θεολογία.

Ο Κορυδαλλέας έζησε κατά τις σπουδές του τις ζυμώσεις αυτές. Εισήγαγε τον

νεοαριστοτελισμό στον ελληνικό χώρο, ο οποίος απομακρυνόταν από την πλατωνική

φιλοσοφία που επικρατούσε αλλά και από τη σχολαστική παράδοση. Κυρίως όμως

ξαναγυρνούσε στα αυθεντικά αρχαιοελληνικά κείμενα κι έτσι συνέδεε τους Έλληνες

με την αρχαία κι εθνική καταγωγή τους, στόχος της οποίας -αλλά και του Κύριλλου

Λούκαρη- ήταν η δημιουργία ενός διακριτού πολιτισμικού συνόλου.

Πέραν αυτού, ο κορυδαλλικός νεοαριστοτελισμός έιναι ιδόμορφος καθώς

συνδέει την φυσική φιλοσοφία με την εθνική αναγέννηση και την αυτοσυνειδησία

των ελληνικών πληθυσμών κι έχει ιδιαίτερη σημασία ως προς την ενεργοποίηση

τέτοιων μηχανισμών δημιουργίας συλλογικής ταυτότητας.

Τα σημαντικότερα έργα του Κορυδαλλέα είναι η Είσοδος φυσικής ακροάσεως

κατ' Αριστοτέλην και Περί γενέσεως και φθοράς κατ' Αριστοτέλην, ενώ μεγαλύτερη

118

διάδοση είναι το Εις άπασαν την Λογικήν του Αριστοτέλους υπομνήματα και ζητήματα.

Έγραψε επίσης υπομνήματα στο Περί Ψυχής και στο Περί Ουρανού.

Οι αρχές των φυσικών σωμάτων ανάγονται στην κίνηση και ο ίδιος ο

Κορυδαλλέας αναγνωρίζει την αιωνιότητα της ύλης, θέση που αποτελεί σοβαρή

δογματική παρέκκλιση. Η ύλη υπάρχει δυνάμει όταν συνδεθεί με το είδος (εξίσου

φυσική κι όχι θεϊκή αρχή) και γίνεται τότε ενεργεία. Κάθε φυσικό σώμα τείνει να

κινηθεί, αλλά αιώνια κίνηση είναι μόνο η κυκλική, εφόσον κάθε άλλο είδος κίνησης

οφείλεται σε αντίρροπες, εξισσοροπούμενες δυνάμεις.

Αντιθεολογική είναι και η αστρονομία του Κορυδαλλέα, η οποία στρέφεται

προς την Μεγίστην του Πτολεμαίου χωρίς να λαμβάνει υπόψη της το μαθηματικό της

μέρος. Το ουράνιο σώμα είναι υλικό, διαφορετικής υφής από το υποσελήνιο, είναι

αιώνιο, αλλά δεν είναι καθαρό πνεύμα. Κινείται μόνο του, επειδή όλα τα σώματα

τείνουν να κινηθούν, και συνεπώς, λόγω της αυτοκινησίας του, έχει ψυχή. Τα

υποσελήνια σώματα, δεν κάνουν άλλο πράγμα παρά να μιμούνται τις κινήσεις των

υπερσελήνιων σωμάτων.

119