Pages Metanastefsh

Συμβιώνοντας με τη μετανάστευση

B06.2011_METANASTES:Layout 2 7/11/11 5:22 PM Page 3

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Aριστοτέλους 7, TK 546 24Tηλ.: 2310 277 004 Fax: 2310 284 832 e-mail: [email protected]

AΘHNA Σταδίου 24, TK 105 64Tηλ.: 210 32 17 917 Fax: 210 32 17 686 e-mail: [email protected]

ISBN: 978-960-6882-45-6

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ήτμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ήεκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωναμε τις διατάξεις του ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης Παρισίου, πουκυρώθηκε με τον ν.100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας,σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου,με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51του ν.2121/1993.

© IANOS. ΘΕΣΣΑΛONIKH, ΙΟΥΛΙΟΣ 2011


Συμβιώνοντας με τη μετανάστευση

Επιμέλεια: Δέσποινα Συρρή


Περιεχόμενα

Εισαγωγή, Δέσποινα Συρρή

Ενότητα 1η: Το θεσμικό και κοινωνικό πλαίσιο της μετανάστευσης

Μετανάστες, πρόσφυγες και ένταξη, Ευτυχία Βουτυρά

Πέρα από το Δουβλίνο ΙΙ, Ανδρέας Χ. Τάκης

Προστασία δικαιωμάτων μεταναστών και δικαιούχων διεθνούς προστα-σίας: ζητήματα αποτελεσματικής εφαρμογής της ισχύουσας νομοθεσίας,Μαρία Βουτσίνου

Mη νόμιμη μετανάστευση στην Ελλάδα: ρεαλισμός, σεβασμός και «έξυπνες» απελάσεις, Θάνος Μαρούκης

«Τείχη μεταξύ των ανθρώπων», Alexandra Novosselov

Θέσεις για το τείχος στον Έβρο Θάνος Μαρούκης, Δέσποινα Συρρή, Κώσταντίνος Τσιτσελίκης

Η μετανάστευση, η διαπολιτισμικότητα και οι διεθνείς οργανισμοί, Παρούλα Νάσκου-Περράκη

Η διαπολιτισμική εκπαίδευση: ένας διαρκής στόχος του Συμβουλίου της Ευρώπης, Καλλιόπη Χαΐνογλου

Διαπολιτισμικές πόλεις: μια κοινή δράση του Συμβουλίου της Ευρώπηςκαι της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Alberto Isseta

Ενότητα 2η: Βιώνοντας τη μετανάστευση στην Ελλάδα

Προωθώντας το διάλογο για τη μετανάστευση και τη διαπολιτισμική εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη, Δέσποινα Συρρή

Για ένα «Δείκτη Πολιτικών Ένταξης των Μεταναστών» (Migrant Integration Policy Index), Δημήτρης Χορμοβίτης

11

21

22

25

30

42

50

56

66

73

80

91

92

108


Θέσεις του Συλλόγου Αλβανών Μεταναστών «Μητέρα Τερέζα», Βαλμπόνα Χυστούνα

Μετανάστριες στην Ελλάδα: βιώνοντας την κοινωνική ένταξη μέσω δράσεων των προγραμμάτων EuropeAid, Κλεοπάτρα Γιουσέφ

Ερευνητικό Πρόγραμμα «MΕΤΟΙΚΟΣ»: μοντέλα κυκλικής μετανάστευσηςστη νότια και την κεντροανατολική Ευρώπη - Προκλήσεις και ευκαιρίεςγια μετανάστες και φορείς χάραξης πολιτικής, Θάνος Μαρούκης

Ζώντας ειρηνικά με τον «άλλο»: το παράδειγμα της ελληνο-αιγυπτιακήςσυμβίωσης διαμέσου του χρόνου, Εβίνα Δημητριάδου-Μπαντάουι

Η κινεζική μετανάστευση στη Θεσσαλονίκη, Θεοδώρα Ματζιροπούλου

Ενότητα 3η: Διαπολιτισμική εκπαίδευση και μετανάστευση

Τι μπορούμε να μάθουμε από τα δίγλωσσα παιδιά; Διγλωσσία και εκπαίδευση, Αναστασία Γκαϊνταρτζή

Εκπαιδευτική πολιτική για τη διαπολιτισμική εκπαίδευση στην Ελλάδα,Κώστας Τσιούμης

Γλωσσική εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη από την Οθωμανοκρατία μέχρι σήμερα, Γιώτα Γάτση

Συνοπτική παρουσίαση του νομικού πλαισίου εκπαίδευσης αλλοδαπώνστην Ελλάδα, Ελένη Καλαμπάκου

Ο Σύλλογος Αλβανών Μεταναστών «Μητέρα Τερέζα» και τα μαθήματαΑλβανικής Γλώσσας σε παιδιά μεταναστών, Ίρις Χαϊντινάι, Βαλμπόνα Χυστούνα

Διδάσκοντας αραβικά, Πάνος Κουργιώτης

Το ελληνο αραβικό πρότζεκτ «Απ’ τα μάτια των παιδιών», Ρούλα Τσοκαλίδου

Διδάσκοντας στον «Οδυσσέα», Γλύκα Φίστα και Αντώνης Γαζάκης

Ο «Οδυσσέας» μέσα από το φωτογραφικό φακό, Μαριλίζα Αναστασοπούλου

118

120

124

129

133

137

138

143

151

159

166

171

175

181

189


Ενότητα 4η: Μετανάστευση και καλλιτεχνική δημιουργία

Η διαπολιτισμική διάσταση στην κινητικότητα των συλλογών τέχνης: το παράδειγμα της Συλλογής Κωστάκη, Μαρία Τσαντσάνογλου

Η σεφαραδίτικη κουλτούρα στο ραδιόφωνο, Angela Maria Arbelaez

Ένα Θεατρικό Εργαστήρι για μετανάστες: Μακεδονικό Μουσείο ΣύγχρονηςΤέχνης στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος «Η τέχνη, δίαυλος για την ένταξη των μεταναστών», Αλεξάνδρα Μπουσουλέγκα, Ράνια Υφαντίδου

Ένα Εργαστήριο Φωτογραφίας για μετανάστες: Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος «Η τέχνη, δίαυλος για την ένταξη των μεταναστών», Στέργιος Καράβατος

Οι απόψεις που εκφράζονται εδώ είναι αποκλειστικά και μόνο των συγγραφέων.

205

206

210

213

216


ΕΙΣΑ

ΓΩΓΗ

11

Με τα κείμενα που περιλαμβάνονται στη συλλογή αυτή γίνεται μια προσπάθεια έκθεσηςτων εισηγήσεων και των απόψεων που παρουσιάστηκαν στη διάρκεια του προγράμματος γιατη μετανάστευση και τη διαπολιτισμική εκπαίδευση που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκηαπό τον Οκτώβριο 2010 έως τον Ιούνιο 2011. Το πρόγραμμα συνδιοργανώθηκε από το «ΔίκτυοΝαυαρίνο» (NN), την Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (EEΔΑ), το «Πολύδρομο» και τοΣύλλογο Αλβανών Μεταναστών «Μητέρα Τερέζα». Ολοι αυτοί οι φορείς επιδίωξαν να συμ-βάλουν στην επικοινωνία και ανταλλαγή απόψεων και πληροφοριών μεταξύ των μεταναστώνκαι των οργανώσεών τους, άλλων οργανώσεων που ασχολούνται με τη μετανάστευση και τηδιαπολιτισμική εκπαίδευση, συναφών φορέων όπως σχολεία, πανεπιστήμια και ερευνητικάκέντρα και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι απόψεις που ακούστηκαν στη διάρκεια των πολλα-πλών και διαφορετικών συναντήσεων –συζητήσεις, διημερίδες, εργαστήρια– εξερευνούν τουςπολλαπλούς τρόπους προσέγγισης, εμπειρίας, κατανόησης, έκφρασης και διατύπωσης πουεπιβάλλει ένα διακύβευμα όπως η μετανάστευση και για το λόγο αυτό μεταφέρονται αυτού-σιες και στην έκδοση τούτη. Ο χωρισμός του βιβλίου σε τέσσερα διακριτά μέρη ίσως δίνει τηνεντύπωση ότι έτσι προσδιορίζονται κάποιες περιοχές δυνητικής δράσης ή έρευνας, η διάκριση,όμως, αυτών των περιοχών κυρίως υπάρχει ως προϋπόθεση για τις ωσμώσεις που χαρακτη-ρίζουν τη σχέση τους. Tόσο στο πολιτικό, όσο και στο κοινωνικό, θεσμικό και πολιτισμικό επί-πεδο, η συζήτηση γύρω από τις σχέσεις εξουσίας περιλαμβάνει ορισμούς της συγκρότησηςτων ταυτοτήτων, της παιδείας και του πολιτισμού, της διγλωσσίας και του χώρου.

Στη διαδρομή που γέννησε αυτήν τη δουλειά έγιναν αρκετές ευτυχείς συναντήσεις με με-τανάστες, οργανώσεις, ερευνητές, δημόσιους λειτουργούς, καλλιτέχνες, φορείς όπως μου-σεία, που όλοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, δημόσια και συλλογικά, δρουν σε σχέση με τη

εισαγωγή

Μια εισαγωγή στη συζήτηση και την έκδοση για τη μετανάστευση, την κοινωνική ένταξη και την εκπαίδευση

Δέσποινα Συρρή


μετανάστευση. Το πρόγραμμα και την έκδοση έκανε δυνατή η στήριξη του Education SupportProgram Open Society Foundations, του Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης, των εκδόσεων«ΙΑΝOS» και του «Δίκτυο Ναυαρίνο». Τα κείμενα τα ίδια προϋποθέτουν ότι οι άνθρωποι πουσυμμετέχουν διεκδικούν την παρουσία και την ιδιαιτερότητά τους σε έναν κόσμο κοινό.

Ευχαριστούμε θερμά τους συμμετέχοντες και τους ομιλητές του προγράμματος, καθώς καιόσους συνέβαλαν στην πραγματοποίησή του, γράφοντας τα ονόματά τους όπως οι ίδιοι τα ση-μείωσαν στην αρχή, τους Rumin Palavandisvili, Dimitri Kevlishvili, Kiknavelidze Manana, Γκαϊ-νταρτζή Αναστασία, Ζουλκούφ Μουράτ Μπόρα, Μαρία Βισκαδουράκη, Γαζάκη Αντώνη, ΓάτσηΓιώτα, Φαζλί Μουχτάρ, Spiro Janaqi, Valbona Hystuna, Iris Hajdinaj, Hasan Rezai, ΛαζαρίδουΠαυλίνα, Κλοντιάν Κάκκο, Εύη Μάρκου, Ρούλα Τσοκαλίδου, Ελένη Σκούρτου, ΕλεονώραΖώτου, Απατσίδη Δημήτρη, Nasur Ahmed Ectayer, Isam Mohamed, Παλιούρα Σάββα, Γεωργα-λίδου Μαρία, Στέργιο Μήτα, Έφη Βουτυρά, Θέμη Τσολάκου, Κώστα Τσιτσελίκη, Ελένη Καλα-μπάκου, Γιαννοπούλου Χρύσα, Ουιστάν Αλτζβαΐλι, Όλυ Παρταλά, Ελένη Κυριαζοπούλου, ΝίκοΒογιατζή, Αριάν Τσάρα, Antuela Xhixhi, Ροβένα Σπυρίδη, Βύρωνα Λαζαρίδη, Αντώνη Σπάθη, Πα-ναγιώτη Παύλο, Ardian Jaupi, Γιώργο Αυγέρη, Hosham Hassan, Ανδρέα Τάκη, Δημήτρη Χριστό-πουλο, Θανάση Κούρκουλα, Θάνο Μαρούκη, Μαρία Βουτσίνου, Καλυψώ Γούλα, ΛόηΛαμπριανίδη, Παρούλα Νάσκου-Περράκη, Alberto Isetta, Κώστα Τσιούμη, Χασάν Μπαντάουη,Κλεοπάτρα Γιουσέφ, Πάνο Kουργιώτη, Εβίνα Δημητριάδου-Μπαντάουη, Σπύρο Πέγκα, ΜαρίαΤσαντσάνογλου, Angela Maria Arbelaez, Στέργιο Καράβατο, Νίκο Κρυωνίδη, Αλεξάνδρα Μπου-σουλέγκα, Ράνια Υφαντίδου, Μαρία Τριανταφυλλίδου, Alexandra Novosseloff, Δημήτρη Χορ-μοβίτη, Μαριλίζα Αναστασοπούλου, Julien Chiappone Lucchesi, Μαριάνθη Πάσχου, IlhamBenhabib, Ingo Dunnebier, Δώρα Ματζιροπούλου, Ljubisa Vrencev, Γκορ Βαριμπιάν, Σοφία Κο-ντού, Θοδωρή Βαβίκη, Δημήτρη Καιρίδη, Νίκο Καρατζά, Μαριλού Προκοπίου, Γιώργο Στάμο,την Κουτάλα του Ξενώνα, καθώς και τους Benjamin Bach, Hugh McLean και Elif Kalaycioglu.

Η προβληματική του τόμουΟ δημόσιος λόγος συχνά σημασιοδοτεί αρνητικά το «μεταναστευτικό» ως ένα βάρος που

έχει υποχρεωτικά αγκιστρωθεί επάνω στην κοινωνία υποδοχής και αποσιωπά το ότι οι άν-θρωποι που ήρθαν αποτελούν μοχλό κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών στη χώρα μας.Επείγει ο επαναπροσανατολισμός της δημόσιας συζήτησης σχετικά με τα ζητήματα που αφο-ρούν τη θέση των μεταναστών που ζουν στην Ελλάδα, ώστε να επικεντρωθεί στο θεσμικό πλαί-σιο και στα δικαιώματα των ανθρώπων που έχουν αποκτήσει βιοτικές σχέσεις στην Ελλάδακαι που εντάσσονται σταδιακά στον κοινωνικό και τον οικονομικό της κορμό.

Το θεσμικό πλαίσιο της μεταναστευτικής πολιτικής είναι ζήτημα εθνικής αρμοδιότητας, τατελευταία, όμως, χρόνια η μετανάστευση αποτελεί αντικείμενο της ευρωπαϊκής κοινοτικήςνομοθεσίας, που με σειρά κανονισμών και οδηγιών επιχειρεί την εναρμόνιση των σχετικών ευ-ρωπαϊκών εθνικών πολιτικών. Η διαδικασία νόμιμης εισόδου στη χώρα καθορίζεται από τηΣυνθήκη Schengen της Ευρωπαΐκής Ένωσης που κινείται ανάμεσα σε δύο άκρα: α) της ελεύ-

ΔΕΣΠ

ΟΙΝ

Α ΣΥ

ΡΡΗ

12


ΕΙΣΑ

ΓΩΓΗ

13θερης κυκλοφορίας μεταξύ των κρατών-μελών της Συνθήκης ορίζοντας ένα χώρο χωρίς ελέγ-χους στα κοινά σύνορα και β) της αυστηρής επιτήρησης και περιορισμών εισόδου στα εξωτε-ρικά ευρωπαϊκά σύνορα. Η πραγματικότητα στις ελληνικές πόλεις είναι ότι υπάρχουν χιλιάδεςάνθρωποι εγκλωβισμένοι, χωρίς χαρτιά, τους οποίους η ελληνική Πολιτεία αντιμετωπίζει απο-σπασματικά ή δεν αντιμετωπίζει καθόλου. Η ανερμάτιστη ελπίδα ότι οι περισσευούμενες χι-λιάδες θα διανεμηθούν στην Ευρώπη με κάποιον τρόπο, στηρίζεται στην προσδοκία ότι, είτε ηΕλλάδα θα θεωρηθεί από τους Ευρωπαίους εταίρους της ως χώρα ανίκανη να παρέχει κρά-τος δικαίου που να προστατεύει τα ανθρώπινα δικαιώματα, είτε ότι θα επικρατήσει η αρχή τηςαλληλεγγύης καθιστώντας δυνατή τη διανομή και επανεγκατάστασή τους.

Η πολιτική ασύλου στην Ελλάδα παραμένει προβληματική απέναντι στα δικαιώματα τωνανθρώπων που αναζητούν άσυλο, όσο και απέναντι στην προάσπιση των κοινωνικών και πο-λιτικών δικαιωμάτων των προσφύγων στη χώρα μας, παρά το νέο νομοθετικό πλαίσιο και τιςσχετικές δημόσιες εξαγγελίες. Επιπλέον, η διαμόρφωση ενός λειτουργικού και αποτελεσμα-τικού ρυθμιστικού πλαισίου διαμονής που να εγγυάται την κοινωνική ένταξη των μεταναστώναποτελεί ακόμη ζητούμενο. Στη θεσμική πρόοδο και βελτίωση του εθνικού πλαισίου ρύθμισηςτης ένταξης των μεταναστών από τρίτες χώρες συντέλεσε μια σειρά κοινοτικών οδηγιών γιατους επί μακρόν διαμένοντες, για την οικογενειακή επανένωση, για την κυκλοφορία κοινοτι-κών πολιτών και των μελών της οικογένειάς τους κ.ά. Οι ανεπάρκειες του πλαισίου και τα προ-βλήματα εφαρμογής του αποτελούν, όμως, μόνιμη εστία τριβών μεταξύ των μεταναστών καιτης διοίκησης, καθώς ζητήματα σχετικά με την προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων πουάπτονται ιδίως της κοινωνικής πολιτικής, της υγείας, της κοινωνικής ασφάλισης και της πρό-νοιας, εμπίπτουν στην αρμοδιότητα των εθνικών και των τοπικών αρχών. Σύμφωνα με το κοινόδελτίο Τύπου στις 20 Ιουνίου 2011 των οργανώσεων «Άρσις», Ελληνική Ένωση για τα Δι-καιώματα του Ανθρώπου, Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, Ιατρική Παρέμβαση,«Λάθρα»-Επιτροπή Αλληλεγγύης στους πρόσφυγες Χίου, Οικουμενικό Πρόγραμμα Προσφύ-γων, Ξενώνας Προσφύγων «Ηώς» και «Praksis»: «Χιλιάδες άτομα περιμένουν επί μήνες γιατην υποβολή του αιτήματος ασύλου τους, στερούμενοι νομιμοποιητικών εγγράφων, με συνέ-πεια να διατρέχουν ανά πάσα στιγμή τον κίνδυνο να συλληφθούν και να κρατηθούν διοικητικάγια διάστημα, που μπορεί να φτάσει ακόμα και τους 12 μήνες, καθώς και να απελαθούν [...] ΣτηΘεσσαλονίκη η πρόσβαση στη διαδικασία ασύλου είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Οι αιτούντες άσυλοεφοδιάζονται κατά την υποβολή του αιτήματός τους με “υπηρεσιακό σημείωμα”, το οποίο οιαρχές «ανανεώνουν» μέχρι να τους εφοδιάσουν με το δελτίο αιτήσαντος άσυλο αλλοδαπού.Στο διάστημα αυτό, οι αιτούντες δεν έχουν κανένα νομιμοποιητικό έγγραφο που να τους επι-τρέπει να εργαστούν και να διαβιώνουν αξιοπρεπώς».1 Το ζήτημα των συνθηκών κράτησηςκαι απέλασης των ασυνόδευτων ανήλικων αλλοδαπών, το δικαιώμα πρόσβασης των ανή-λικων αλλοδαπών στην εκπαίδευση, που είναι ρητά κατοχυρωμένο στη νομοθεσία καιανεξάρτητο από το καθεστώς διαμονής τους στη χώρα, όπως και η απόκτηση εκπαιδευτι-κών τίτλων και η φροντίδα και προστασία όσων μπορεί να είναι θύματα οικονομικής ή σε-


ξουαλικής εκμετάλλευσης, είναι επίσης σημαντικά και δυσεπίλυτα ζητήματα μετανα-στευτικής πολιτικής.

Η οικονομική κρίση οξύνει τις κοινωνικές εντάσεις και επιτείνει το μαρασμό των δομών πρό-νοιας που λειτουργούν, ώστε να επιβιώνει μια στοιχειώδης κοινωνική συνοχή και να περιορί-ζονται ακραία φαινόμενα αποκλεισμού. Η ρατσιστική βία τρέφεται από την οικονομική κρίση,αναπτύσσεται με όχημα το φόβο, χρησιμοποιεί βία και απειλές, φανατισμό και μισαλλοδοξία.Σταδιακά, η πολλαπλή έκθεση σε τέτοιες πρακτικές και στάσεις έχει δημιουργήσει απάθεια καιανοχή, που προκρίνει την ηγεμονική αντίληψη ότι όποιος διαφωνεί με την παρουσία του δια-φορετικού ή την έκφραση διαφορετικών ιδεών από τις δικές του μπορεί να πάρει την κατά-σταση στα χέρια του και να επιβάλει τη δική του άποψη ακόμη και αντίθετα στο κράτος δικαίου.Ο όρος «παράνομη μετανάστευση» παραπέμπει στην παράβαση του νόμου, και οι παραβάτεςτου νόμου περί μη νόμιμης διαμονής και προσέλευσης ήδη τιμωρούνται. Ο όρος «λαθρομε-τανάστευση», που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά για τους Έλληνες στην Αμερική τη δε-καετία του 1920, ξεφεύγει από το πλαίσιο της έννομης τάξης. Ο όρος «λαθραίος» παραπέμπεισε κάτι το οποίο πρέπει να κυνηγηθεί, οπότε και η λέξη «λαθρομετανάστευση» νομιμοποιείκαι ενισχύει το αίσθημα της αυτοδικίας, ιδίως σε μία κοινωνία σε σοβαρή κρίση όπου οι επίδοξοιλαθροκυνηγοί είναι πολλοί.

Μία πολιτική μονοσήμαντα αστυνομική και κατασταλτική, που συνίσταται σε φράκτες καιαπελάσεις, δε συμβάλλει στο πρόβλημα της αναδυόμενης φτώχειας και εξαθλίωσης στηνΑθήνα, την Πάτρα, τη Θεσσαλονίκη και αλλού, ιδίως σε συνθήκες παγκόσμιας κρίσης, ανισο-τήτων και εκμετάλλευσης των χωρών της Ασίας και της Αφρικής. Στην Αθήνα και τη Θεσσαλο-νίκη οι περισσότεροι, αν προλάβουν, τρέφονται μία φορά την ημέρα από τα συσσίτια για τουςαστέγους και απόρους από την Εκκλησία και ορισμένες ΜΚΟ. Στην Πάτρα και την περιοχή τηςΗγουμενίτσας οι μη νόμιμοι μετανάστες και πρόσφυγες τρέφονται κυρίως από τα σκουπίδια.

Μέχρι το 2010 οι μετανάστες αποτελούσαν περίπου το 12% του συνολικού εργατικού δυνα-μικού. Eπιστημονικές μελέτες των επιπτώσεων της μετανάστευσης στην ελληνική οικονομίακαι αγορά εργασίας ανέδειξαν ότι καθώς η ελληνική αγορά εργασίας χαρακτηρίζεται απόυψηλό κατακερματισμό σε εργασίες/επαγγέλματα «πρώτης» και «δεύτερης» κατηγορίας καιη συμμετοχή στην ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση είναι αρκετά διαδεδομένη, δεν ήταν ημετανάστευση που έφερε ανεργία στην Ελλάδα. Αντίθετα, η μετανάστευση, τόσο προσφέρο-ντας εργατική δύναμη όσο και ως καταναλωτής αγαθών και υπηρεσιών, συνέβαλε στην αύ-ξηση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης και δημιούργησε θέσεις εργασίας εξασφαλίζονταςτη βιωσιμότητα αρκετών επιχειρήσεων. Η μετανάστευση ακόμη έχει συμβάλει στην αναζωο-γόνηση ορεινών και αγροτικών περιοχών οι οποίες ερήμωναν. Η γυναικεία μεταναστευτικήεργασία λειτούργησε επικουρικά για την ελληνική οικογένεια εκεί όπου απουσιάζουν οι α-ντίστοιχες κρατικές παροχές για τη στήριξη ηλικιωμένων και τη φροντίδα των μικρών παιδιώνμε σχετικά χαμηλό κόστος. Η παρουσία του μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού συγκράτησεσε χαμηλά επίπεδα τους μισθούς και τα μεροκάματα των ανειδίκευτων ή ημι-ειδικευμένων ερ-

ΔΕΣΠ

ΟΙΝ

Α ΣΥ

ΡΡΗ

14


ΕΙΣΑ

ΓΩΓΗ

15γατών, γηγενών και μη, αυξάνοντας τον ανταγωνισμό και συμπιέζοντας τους μισθούς στις θέ-σεις χαμηλής εξειδίκευσης, κυρίως στα αστικά κέντρα. Η παρουσία φτηνής μεταναστευτικής ερ-γασίας έδωσε τη δυνατότητα σε μη ανταγωνιστικές επιχειρήσεις με παλαιά τεχνολογία ναεπιβιώνουν. Υπό συνθήκες δημοσιοοικονομικής σταθερότητας ο μετανάστης που έπαιρνε δέκαευρώ μεροκάματο στις αρχές του 1990 έφτασε να παίρνει πενήντα ευρώ μεροκάματο μέχρι το2005-2006. Από το 2010 και πέρα, όμως, σε συνθήκες ύφεσης της οικονομικής δραστηριότη-τας, η εργασία, κυρίως η περιστασιακή, διαμορφώνεται με άλλους όρους.

Κοινωνικός αποκλεισμός, δικαιώματα και το ζήτημα της ιθαγένειαςΟ χρόνος έχει συντομεύσει και δεν υπάρχει το περιθώριο της δεκαπενταετίας όπως στη συ-

ζήτηση για τη νομιμοποίηση ή όχι όσων ανθρώπων ήρθαν από την πρώην Σοβιετική Ένωση καιτην Αλβανία, ούτε για διαβουλεύσεις για τους τρόπους εφαρμογής του νέου νόμου για το άσυλο.Κατά κύριο λόγο στην Ελλάδα εφαρμόστηκε το αφομοιωτικό μοντέλο ήδη από τη συγκρότησητου σύγχρονου κράτους, απαντώντας στην ανάγκη στεγανοποίησης και απομόνωσης της ετε-ρότητας. Το δίλημμα αφομοίωση ή ένταξη έχει επανειλημμένα τεθεί με διάφορους τρόπους.Σύμφωνα με το αφομοιωτικό μοντέλο, τα μέλη της κοινωνίας αναπτύσσουν δεσμούς αλλη-λεγγύης και μια κοινή αίσθηση του ανήκειν με το να μοιράζονται κοινές αναφορές και εμπει-ρίες. Συνεπώς και η Πολιτεία είναι σταθερή και συνεκτική όταν τα μέλη της μοιράζονται μιακοινή εθνική κουλτούρα και συνείδηση, κοινές αξίες και ιδανικά, ηθικές αντιλήψεις και κοι-νωνικές πρακτικές. Εάν επιλέξουν οι μετανάστες να αφομοιωθούν, η Πολιτεία είναι φιλόξενη,εάν, όμως, διαλέξουν τη διατήρηση της ετερότητάς τους, τότε η Πολιτεία τούς φέρεται διαφο-ρετικά, κατά κανόνα διακρίνοντας σε βάρος αυτών που στο όνομα της χωριστής τους ταυτότη-τας διακυβεύουν την ενότητα της πολιτειακής κοινότητας.

Από ιδρύσεως του νεότερου Ελληνικού Κράτους, η ιθαγένεια ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη μετην καταγωγή, όπως, άλλωστε, συνέβαινε και με τα περισσότερα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη. Δο-μημένη στη λογική του «Δικαίου του Αίματος» (jus sanguinis), η ελληνική ιθαγένεια ήταν προ-νόμιο μόνον όσων είχαν κάποιον πρόγονο Έλληνα. Παρόμοια με άλλες χώρες, ο τύπος τηςιδιότητας του πολίτη που θεσμοθετήθηκε στην Ελλάδα προσδιόρισε την πρόσβαση στα νομικάκαι πολιτικά δικαιώματα του νεοσυσταθέντος κράτους στη βάση της εθνοτικής καταγωγής τωνατόμων. Η διαδικασία κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας εξακολουθεί να διαφοροποιεί με βάσητην ελληνική ή μη καταγωγή τους τα προς πολιτογράφηση άτομα, προβλέποντας παράλληλη(ευκολότερη) σειρά ενεργειών για την υποκειμενικά προσδιορισμένη, αλλά θεσμικά κατο-χυρωμένη, κατηγορία των ομογενών αλλοδαπών. Το 2010 με νόμο που ψήφισε η Βουλή τωνΕλλήνων, τα παιδιά των αλλοδαπών μεταναστών που γεννιούνται στη χώρα μας μπορούν,εφόσον το επιθυμούν, να αποκτούν την ελληνική ιθαγένεια. Η συγκεκριμένη απόφαση θαμπορούσε να ερμηνευθεί ως μία προσπάθεια μετατόπισης του δικαιώματος στην ελληνικήιθαγένεια από μία υπόθεση «καταγωγής» σε μία υπόθεση «παραμονής», η οποία βασίζεταιστο «Δίκαιο του Εδάφους» (jus soli). Η εθνική ταυτότητα δομείται πλέον με όρους πολιτικούς,


μορφωτικούς, πολιτισμικούς και κοινωνικούς και όχι μόνον φαντασιακούς ή βιολογικούς καιξεφεύγει από τη θολή και επικίνδυνη μεταφυσική μιας πολιτικής κοινότητας, που θεμελιώνεταιστο «όμαιμον» και στην εθνικοθρησκευτική ιδιοπροσωπία του γένους. Ο νόμος 3838/2010,που μεταρρυθμίζει με δραστικό τρόπο τον Κώδικα της Ελληνικής Ιθαγένειας, αποτελεί μια ευ-καιρία για την οριστική αποδέσμευση από την ιδιαιτερότητα της ελληνικής ιστορικής εμπειρίαςσε σχέση με τη διαχείριση της ετερότητας, δηλαδή την επικυριαρχία του μοντέλου της αφομοί-ωσης σε συνδυασμό με την τοπικής εμβέλειας παρείσφρηση της επιβίωσης του μιλιέτ, του συ-στήματος των αυτοδιοικούμενων θρησκευτικών κοινοτήτων που κληρονόμησε από τηνΟθωμανική Αυτοκρατορία και συγκεκριμένα στην περίπτωση της Δυτικής Θράκης, όπου γιασυγκεκριμένους λόγους χρησιμοποιήθηκε μια ιδιότυπη προσαρμογή του συστήματος, ώστε ηκοινότητα να βιώνει το δικό της καθεστώς. Μια σειρά από ετερόκλητες αιτίες σήμερα καθι-στούν τόσο την απόλυτη αφομοίωση όσο και την περιχαράκωση των κοινοτήτων αδύνατη. Μπο-ρούμε ίσως να συμφωνήσουμε ότι η περιχαράκωση, τόσο σε θεσμικό όσο και κοινωνικόεπίπεδο, στη Θράκη είναι ένα σίγουρο μοντέλο προς αποφυγή στην περίπτωση των νέων μου-σουλμανικών κοινοτήτων στην Ελλάδα.

Η ιθαγένεια, ο δημόσιος δεσμός του πολίτη με τη χώρα του, είναι η θεμελιώδης εγγύησηασφάλειας των δικαιωμάτων του, ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών. Ποιες και πόσες, όμως,χώρες καταγωγής μεταναστών έχουν τις δυνατότητες της κρατικής οργάνωσης και την πολιτικήβούληση ώστε να διεκπεραιώσουν τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το δεσμό της ιθαγέ-νειας; Οι περισσότεροι μετανάστες φεύγουν επειδή οι χώρες τους, λόγω της οικονομικής ή/καιπολιτικής τους κατάστασης, δεν μπορούν να τους εγγυηθούν βασική προστασία και ασφάλειαπου θα τους επέτρεπαν να ζουν εκεί με αξιοπρέπεια και χωρίς διαρκή κίνδυνο. Από την ιδιό-τητα του πολίτη επίσης απορρέει η υποχρέωση της συλλογικότητας να μεριμνά για την τύχηκαι να φροντίζει για την αποκατάσταση κάθε μέλους της κοινότητας επί ίσοις όροις. Αναδει-κνύοντας την απόσταση ανάμεσα στα de jure και στα de facto δικαιώματα που απολαμβάνουνοι διάφορες ομάδες, η έννοια των δικαιωμάτων αφορά στη σχέση των πολιτικών διακανονι-σμών με τις κοινωνικές δομές και δυναμικές. Τα κοινωνικά δικαιώματα, τα περισσότερα απότα οποία, όπως η προστασία της οικογένειας, της υγείας, της αναπηρίας, της κοινωνικής και οι-κονομικής αδυναμίας, καθώς και της δωρεάν εκπαίδευσης, διασφαλίζονται στο Σύνταγμα κα-ταρχήν μόνο για τους ημεδαπούς. Τα κοινωνικά δικαιώματα, όμως, αποτελούν θεσμικήκατοχύρωση της βιωτικής σχέσης και του δυναμικού ρόλου των μεταναστών στην κοινωνίαόπου έχουν ενταχθεί και συμμετέχουν. Στην Ελλάδα, όμως, η έννοια των δικαιωμάτων πα-ρουσιάζει προβλήματα τόσο στο απτό κανονιστικό της πλαίσιο, όσο και στη δυναμική, σχεσιακήτης διάσταση. Η επί μακρόν στέρηση της πολιτικής ιθαγένειας της χώρας όπου ζει ο μετανάστηςοδηγεί σε αδιέξοδο. Από τη μια τα πολιτικά δικαιώματα των μεταναστών, αν υπάρχουν,αφορούν τη ρύθμιση της ζωής μιας άλλης κοινωνίας (χώρας καταγωγής) από όπουέφυγε, χωρίς ουσιαστική επιρροή στη ζωή της κοινωνίας όπου πραγματικά ζει, από τηνάλλη στερείται τη δυνατότητα να συμπροσδιορίζει τους όρους του κοινωνικού παιχνι-

ΔΕΣΠ

ΟΙΝ

Α ΣΥ

ΡΡΗ

16


ΕΙΣΑ

ΓΩΓΗ

17διού στο οποίο πραγματικά συμμετέχει. Μόνον η ανατροπή της αντίθεσης πολίτης/ξένοςμπορεί να καταλήξει στην καταξίωση της δημοκρατίας, τα πλήρη δικαιώματα του πολίτη.

Η έννοια της ιδιότητας του πολίτη δεν αναφέρεται μόνο στην απλή συμμετοχή των ατό-μων σε έναν πολιτικό φορέα ή στη θέση τους σε σχέση με τους κυρίαρχους πολιτικούς θε-σμούς. Το κείμενο του Χορμοβίτη και οι παρουσιάσεις των Τάκη, Βουτσίνου και Βουτυράαναφέρονται στις διαδικασίες μεταφοράς της έμφασης από τα θεσμοθετημένα δικαιώματαστην ενεργό κοινωνική συμμετοχή, ενώ η περιορισμένη δυνατότητα συμμετοχής επηρεάζειαρνητικά το στόχο της ισότιμης πρόσβασης σε ευκαιρίες ατομικής και συλλογικής εξέλιξης.Ο αποκλεισμός εμπεριέχει υλικές, συμβολικές και διαλογικές διαστάσεις. Ο χωροταξικόςδιαχωρισμός και ο δημόσιος χώρος που καταλαμβάνουν ή όχι οι μετανάστες, οι γειτονιέςκαι οι πλατείες που συνήθως δε μοιράζονται με τους γηγενείς, συνιστούν μέσο έκφρασηςαλλά και νοηματοδότησης του συμβολικού κοινωνικού αποκλεισμού, που αφορά στις δυ-ναμικές διαδικασίες μέσω των οποίων συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες απομονώνονται ωςδιαφορετικοί από το κυρίαρχο πρότυπο κοινωνικής συμπεριφοράς, όπως αναφέρεται στακείμενα των Novosselov, Μαρούκη, Τσιτσελίκη και Συρρή.

Ο λόγος περί «κοινωνικού αποκλεισμού» ως τύπος πολιτικής πράξης συγκροτήθηκεκατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 μέσα από την προσπάθεια συγκεκριμένων «συμ-βουλευτικών» θεσμών της ΕΕ να προσδιορίσουν την ευρωπαϊκή στάση απέναντι σε κοι-νωνικο-οικονομικά προβλήματα, όπως παρουσιάζεται στα άρθρα των Νάσκου-Περράκη,Χαΐνογλου, Isseta. Η έμφαση στην αγορά εργασίας, ως το βασικό μέσο αντιμετώπισης τουκοινωνικού αποκλεισμού, δίνεται στο πλαίσιο του «εκδημοκρατισμού», δηλαδή στις δια-δικασίες που προσδιορίζουν την πρόσβαση στα κέντρα λήψης των αποφάσεων, καθώς καιστις κοινωνικές υπηρεσίες και στην εκπαίδευση.

Κοινωνική ένταξη, διαπολιτισμική εκπαίδευση και θρησκείαΜία από τις βασικές παραμέτρους για την κοινωνική ένταξη των μεταναστών είναι η εκ-

παίδευση, με την έννοια του περιβάλλοντος που κρίνεται παιδαγωγικά και κοινωνικά χρή-σιμο να εφοδιάζει όλους τους μαθητές με γνώσεις για την πολιτισμική ετερότητα και τονπλουραλισμό και να καλλιεργεί δεξιότητες και ικανότητες διαπολιτισμικής επικοινωνίαςκαι αλληλεπίδρασης, ανεξάρτητα από το εθνικό, εθνοτικό, γλωσσικό, θρησκευτικό και φυ-λετικό υπόβαθρό τους, όπως καταδεικνύουν τα άρθρα των Γκαϊνταρτζή, Κουργιώτη, Τσοκα-λίδου, Γαζάκη και Τσιούμη. Η παιδαγωγική και κοινωνική αξία, ωστόσο, της διαπολιτισμικήςεκπαίδευσης δεν μπορεί παρά να ειδωθεί και να εξεταστεί παράλληλα με τη γενικότερηενταξιακή διαδικασία, με τις πολιτικές ένταξης, όπως αναφέρεται στις παρουσίασεις τωνΧορμοβίτη και Καλαμπάκου. Το καθεστώς νομικής αβεβαιότητας και προσωρινότητας τωνμεταναστών και η καθυστέρηση ή άρνηση απόδοσης ιθαγένειας στα παιδιά τους λειτουρ-γούν ως τροχοπέδη στις διαδικασίες ένταξης, καθώς δεν επηρεάζει αρνητικά μόνο την έ-νταξη στο σχολικό περιβάλλον, αλλά ταυτόχρονα φέρνει στην επιφάνεια ζητήματα θεσμικού


και δομικού αποκλεισμού, όπως γίνεται φανερό στα κείμενα των Χυστούνα και Χαϊντινάι.Οποιοδήποτε σχέδιο επιμορφωτικής δράσης στην κατεύθυνση της διαπολιτισμικής εκπαί-

δευσης πρέπει να στηριχθεί σε συζήτηση και αποσαφήνιση των μεθοδολογικών ζητημάτων, τηςκατάστασης της δημόσιας εκπαίδευσης, των λειτουργιών της εκπαίδευσης (χειραφέτηση-ανα-παραγωγή-κοινωνική κινητικότητα), της εκπαίδευσης ως δικαιώματος, της «διαφορετικότη-τας» (βιολογικές-πολιτισμικές-κοινωνικοοικονομικές προσεγγίσεις), του ρατσισμού, τηςέννοιας της «εθνικής παιδείας» (εθνικός πολιτισμός-κοινοτικοί/μειονοτικοί πολιτισμοί – αντι-φάσεις και ρήξεις), της «υποχρεωτικής εκπαίδευσης», των «δυνατοτήτων των μαθητών» καιτης σχολικής αποτυχίας. Ποιες οι σχέσεις ανάμεσα στην «εκπαίδευση» και τον «πολιτισμό»;Πρόκειται για «υπόθεση του ελλείμματος» ή «υπόθεση της διαφοράς», όπως επισημαίνεταιστο κείμενο του Καράβατου; Τι είναι η διαπολιτισμική εκπαίδευση, η πολυ-πολιτισμικότητα, ηδιαπολιτισμικότητα και ποια η ελληνική εμπειρία, όπως αναρωτιούνται οι Τσαντσάνογλου καιArbelaez; Παραμένει το ερώτημα «εμείς τι κάνουμε;», καθώς και ειδικότερα θέματα, όπως οιπολιτιστικές δράσεις, το σχολείο και η διγλωσσία.

Η σύνταξη με την ευρωπαϊκή ισλαμοφοβία, οι στείρες εθνικιστικές, συχνά δημαγωγικές,προσεγγίσεις και η ανάλωση σε διαχειριστικού τύπου αντιπαραθέσεις συντείνει στην πα-ραμέληση των βασικών ζητημάτων, όπως στέγαση, σίτιση, εργασία, υγεία, εκπαίδευση καιαπεμπλοκή των παράτυπων μεταναστών και των αιτούντων άσυλο από την γκρίζα ζώνη τηςπροβληματικής εφαρμογής των δικαιωμάτων στην Ελλάδα. Το γεγονός ότι αυτοί οι άν-θρωποι είναι θρησκευόμενοι λειτούργησε μέχρι σήμερα και σαν πόλος κοινωνικής συνο-χής και διατήρησης της αξιοπρέπειας στο περιθώριο. Η πλειοψηφία των μη νόμιμων,παράτυπων μεταναστών και προσφύγων δεν προβαίνει σε εγκληματικές πράξεις, παρότιζει στην απόλυτη ένδεια τα τελευταία χρόνια. Η ελευθερία της θρησκευτικής έκφρασηςαυτών των ανθρώπων περιθωριοποιείται σε υπόγεια τζαμιά. Η γενίκευση του επικίνδυ-νου αισθήματος της αυτοδικίας συμβαδίζει με την προβολή της μικροεγκληματικότηταςκαι της κανονικής εγκληματικότητας, η οποία πλήττει πρώτα τις πιο ευάλωτες ομάδες,όπως αυτές των μη νόμιμων προσφύγων και μεταναστών.

Σύμφωνα με τα άρθρα των Μπαντάουι και Γιουσέφ, οι διακρίσεις που υφίστανται οι μου-σουλμάνοι μετανάστες στην Ελλάδα οφείλονται στο ότι είναι «ξένοι σε ξένη χώρα», όπωςκαταδεικνύουν πολλά περιστατικά διακριτικής μεταχείρισης, τόσο από τις ελληνικές αρχέςκαι δημόσιες υπηρεσίες, όσο και από τους απλούς πολίτες. Η τέλεση των τελετουργιών καιτων λατρευτικών πρακτικών δεν είναι πάντα εύκολη, ιδιαίτερα στο ζήτημα της προσευχήςή του εορτασμού του Ραμαζανιού. Η ταύτιση των μουσουλμάνων μεταναστών συχνά με τηντρομοκρατία προκαλεί την ενεργοποίηση εθνικιστικών αντανακλαστικών.

Οι εργοδότες συνήθως δεν είναι πρόθυμοι να δεχτούν τροποποίηση του ωραρίου των μου-σουλμάνων εργατών, προκειμένου οι τελευταίοι να εκτελέσουν τα θρησκευτικά τους καθή-κοντα. Σπάνιες, όμως, είναι οι περιπτώσεις όπου Έλληνες εργοδότες έχουν αρνηθεί ναπροσλάβουν ένα μετανάστη εξαιτίας της θρησκείας. Αυτό που δυσαρεστεί τους μουσουλμά-

ΔΕΣΠ

ΟΙΝ

Α ΣΥ

ΡΡΗ

18


ΕΙΣΑ

ΓΩΓΗ

19νους μετανάστες είναι ότι οι Έλληνες δε δείχνουν τον απαραίτητο σεβασμό τόσο στη θρησκείατους όσο και στη διαφορετική τους κουλτούρα. Η κριτική στο αξιακό πλαίσιο των μουσουλμά-νων κυρίως επικεντρώνεται σε θέματα που έχουν να κάνουν με τη θέση των γυναικών στηνισλαμική παράδοση. Οι μουσουλμάνοι μετανάστες στην Ελλάδα έχουν τρία βασικά αιτήματααπό το Κράτος και την ελληνική Εκκλησία: τη νομιμοποίηση-χαρτιά, το θέμα των χώρων λα-τρείας-τζαμί και τους χώρους ταφής-νεκροταφείο. Θεωρούν ότι άλλες συλλογικότητες, όπωςγια παράδειγμα η Εκκλησία, έχουν τη δύναμη να βοηθήσουν και στα τρία. Μέσα από τις αφη-γήσεις των μεταναστών, αναδεικνύεται συχνά το ζήτημα της διατήρησης της θρησκευτικής τουςταυτότητας μέσα σε ένα περιβάλλον που είναι σχεδόν αποκλειστικά χριστιανικό.

Η παρούσα συγκυρία της Ελλάδας της κρίσης και της μετανάστευσης, μέσα στην ευρύ-τερη συγκυρία της Ευρώπης της κρίσης και της μετανάστευσης, σηματοδοτεί την πολιτικήαναγκαιότητα εγκατάλειψης του ιδιότυπου ελληνικού τρόπου αντιμετώπισης της ετερότη-τας. Τα κείμενα που ακολουθούν θέτουν τις κυριότερες παραμέτρους για τη διαμόρφωσημιας σύγχρονης ελληνική μεταναστευτικής πολιτικής αποδεσμευμένης από στερεότυπακαι αποτυχημένες, ευρωπαϊκές ή/και εθνικές, πολιτικές.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. http://www.hlhr.gr/list.php?ct=3

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ασκούνη Ν., (2006), Η εκπαίδευση της μειονότητας στη Θράκη: από το περιθώριο στην προοπτική

της κοινωνικής ένταξης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.

Atkinson R., Davoudi S., (2000), “The concept of social exclusion in the European Union: Context, de-

velopment and possibilities” Journal of Common Market Studies 38(3) 427-48.

Βουλαλάς Κ., Μάστορα Π., κ.ά., «Μετανάστες μαθητές και γονείς: από τη θεωρία στην πράξη» Εκ-

παιδευτική Κοινότητα, τχ.73, Φεβρουάριος - Απρίλιος 2005.

Ben Jelloun T., (1998), Ο ρατσισμός όπως τον εξήγησα στην κόρη μου, Αθήνα: Νεά Σύνορα – Α.

Λιβάνη.

Γκόβαρης Xρ., (2001), Eισαγωγή στη διαπολιτισμική εκπαίδευση, εκδ. Aτραπός, Aθήνα.

Γκόβαρης Χ., Θεοδωροπούλου Ε., Κοντάκος Α., (2007), Η παιδαγωγική πρόκληση της Πολυπολι-

τισμικότητας: ζητήματα θεωρίας και πράξης της διαπολιτισμικής παιδαγωγικής, Ατραπός, Αθήνα

Cummins J., (1999), Tαυτότητες υπό διαπραγμάτευση: Eκπαίδευση με σκοπό την ενδυνάμωση σε

μια κοινωνία της ετερότητας, Gutenberg, Aθήνα.

Eμπειρίκος Λ., Iωαννίδου Aλ., κ.ά. (επιμ.), (2001), Γλωσσική ετερότητα στην Eλλάδα: Oι γλώσσες

της μειονότητας της Δυτικής Θράκης, τα βλάχικα, οι σλαβικές διάλεκτοι της Mακεδονίας, τα αρβα-

νίτικα, Αθήνα: KEMO – Aλεξάνδρεια.

Mααλούφ Α., (1999), Φονικές ταυτότητες, Αθήνα: Ωκεανίς.

Μαυρομάτης Γ., (2004), Τα Παιδιά της Καλκάντζας: Φτώχεια, εκπαίδευση και κοινωνικός απο-


κλεισμός σε μια κοινότητα μουσουλμάνων της Θράκης, Αθήνα: Μεταίχμιο.

Μαυρομάτης Γ., Τσιτσελίκης, Κ., (2004), «Η εκπαίδευση των μεταναστών στην Ελλάδα 1990 -

2003: πολιτικές και πρακτικές», στο Παύλου Μ., - Χριστόπουλος Δ., (επιμ.) Η Ελλάδα της μετα-

νάστευσης: Κοινωνική συμμετοχή, δικαιώματα και ιδιότητα του πολίτη, εκδ. Κριτική - ΚΕΜΟ, Αθήνα,

2004, σσ. 121 - 140.

Modgil κ.ά. (επιμ. Zώνιου–Σιδέρη, A., Xαραμής, Π.,), (1997), Πολυπολιτισμική εκπαίδευση: προ-

βληματισμοί – προοπτικές, εκδ. Eλληνικά Γράμματα, Aθήνα.

Παναγιωτόπουλος Ν., (επιμ.), (2008), Η απομάγευση του κόσμου, ΕΚΚΕ - Πολύτροπον, Αθήνα.

Πρωτονοταρίου Σ., Χαραβατσίδης Π., «Για ένα σχολείο που σέβεται τη “διαφορετικότητα”: Θεωρη-

τικές και πρακτικές προσεγγίσεις», Εκπαιδευτική Κοινότητα, τχ. 78, Μάιος-Ιούλιος 2006

Πρωτονοταρίου Σ., Χαραβατσίδης Π., «Η διδασκαλία της μητρικής γλώσσας των αλλόγλωσσων

μαθητών στο σχολείο: μια πολύχρονη προσπάθεια με θετικά αποτελέσματα», Εκπαιδευτική Κοι-

νότητα, τχ. 80, Νοέμβριος 2006 - Ιανουάριος 2007

Πετμεζίδου Μ., Παπαθεοδώρου Χ., (2004), Φτώχεια και Κοινωνικός Αποκλεισμός. Εξάντας: Αθήνα.

Taylor TS., (1997), Πολυπολιτισμικότητα, Πόλις, Aθήνα.

Sibley D, (1995), Geographies of Exclusion: Society and Difference in the West. Routledge, London.

Τσιάκαλος Γ., (2000), Oδηγός Aντιρατσιστικής Eκπαίδευσης, Eλληνικά Γράμματα, Aθήνα.

Tsitselikis K., (2006), “Citizenship in Greece: Present challenges for future changes”, Multiple citi-

zenship as a challenge to European Nation-State (ed.) D. Kalekin-Fishman, P. Pitkänen, Sense Pub-

lishers: Rotterdam.

Vandenbroeck M., (2004), Με τη ματιά του Γέτι, Αθήνα: Νήσος.

Φραγκουδάκη Α., (1985), Kοινωνιολογία της εκπαίδευσης: θεωρίες για την κοινωνική ανισότητα

στο σχολείο, Παπαζήσης, Aθήνα.

- Κείμενα και εκπαιδευτικό υλικό για Ρομά που παρήχθησαν στα πλαίσια του Προγράμματος «Εκ-

παίδευση Τσιγγανοπαίδων» από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων στο http://pep.uoi.gr/eekaae/ROMA/

(τελευταία επίσκεψη 26/8/09).

- Βιβλία γλώσσας για χρήση στα τμήματα ενισχυτικής διδασκαλίας Τσιγγανοπαίδων που παρήχ-

θησαν στα πλαίσια του προγράμματος «Ένταξη Τσιγγανοπαίδων στο σχολείο»/[ΥπΕΠΘ/ΕΠΕΑΕΚ

ΙΙ] μπορεί κανείς να κατεβάσει από την ιστοσελίδα της Ειδικής Γραμματείας Ομογενών και Διαπο-

λιτισμικής Εκπαίδευσης του ΥΠ.Ε.Π.Θ. http://isocrates.gr.

- Κείμενα και εκπαιδευτικό υλικό που παρήχθησαν στα πλαίσια του προγράμματος «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων» υπάρχουν στις ιστοσελίδες:

http://www.kleidiakaiantikleidia.net και http://www.museduc.gr/

http://migration.foundationhorizont.org/

ΔΕΣΠ

ΟΙΝ

Α ΣΥ

ΡΡΗ

20

1


Pages Metanastefsh

Documents

Transcript of Pages Metanastefsh