9γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

Περιεχόμενα

Εισαγωγή 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑ 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΥΟ 31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΑ 55

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΣΣΕΡΑ 97

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΝΤΕ 149

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΞΙ 175

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΠΤΑ 213

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΚΤΩ 237

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΝΕΑ 257

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑ 275

Συμπέρασμα 307

Σημειώσεις 309

Ευρετήριο 319

Marx was right_teliko filmsindd 9 2782012 43935 μμ

11γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

Το ανά χείρας βιβλίο έλκει την καταγωγή του από μία και μόνο σκέψη η οποία μπορεί να έχει εντυ-πωσιακές προεκτάσεις Μήπως όλες οι πλέον διαδε-δομένες ενστάσεις κατά του έργου του Μαρξ είναι λανθασμένες Ή τουλάχιστον αν δεν είναι τελείως αβάσιμες μήπως είναι κατά κύριο λόγο

Δεν θέλω να πω ότι ο Μαρξ έκανε τα πάντα σω-στά Δεν ανήκω σrsquo εκείνη τη συνωμοταξία αριστερών που με θρησκευτική ευλάβεια υποβάλλουν οτιδήποτε σε κριτική αλλά αν τους ζητήσεις να αμφισβητή-σουν τρεις βασικές θέσεις του Μαρξ καταπίνουν τη γλώσσα τους και σε κοιτάζουν με μισό μάτι Στο πα-ρόν βιβλίο γίνεται ξεκάθαρο ότι αμφιβάλλω κι εγώ για κάποιες ιδέες του Είχε όμως τόσο συχνά δίκιο σε τόσο σημαντικά ζητήματα ώστε το να αυτοαπο-καλείται κανείς μαρξιστής καθίσταται εύλογη επι-λογή Κανένας φροϋδιστής δεν πιστεύει στο αλάθητο

εισαγωγη

Marx was right_teliko filmsindd 11 2782012 43935 μμ

12 terry eagleton

του Φρόυντ και κανένας θαυμαστής του Άλφρεντ Χίτσκοκ δεν υπερασπίζεται κάθε πλάνο και κάθε σεναριακή γραμμή του δασκάλου Δεν έχω σκοπό να παρουσιάσω τις ιδέες του Μαρξ ως τέλειες αλλά ως πειστικές Για να το αποδείξω παραθέτω σrsquo αυτό το βιβλίο δέκα καθιερωμένες επικρίσεις κατά του Μαρξ σε τυχαία σειρά και επιχειρώ να τις αντικρούσω μία προς μία Στοχεύω παράλληλα να παράσχω και μια διαυγή προσιτή εισαγωγή στη σκέψη του για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με το έργο του

Το Μανιφέστο του Κομουνιστικού Κόμματος έχει χαρακτηριστεί με γνώμονα την επιρροή που άσκησε laquoαναμφίβολα το πιο σημαντικό κείμενο του δέκατου ένατου αιώναraquo1 Ελάχιστοι διανοητές αντί-θετα με πολιτικούς επιστήμονες στρατιώτες θρη-σκευτικές μορφές κτλ έχουν αλλάξει τον ρου της ιστορίας τόσο αποφασιστικά όσο ο συγγραφέας του Δεν υπάρχουν καρτεσιανές κυβερνήσεις πλατωνιστές αντάρτες ή εγελιανά συνδικάτα Ούτε καν οι πλέον αδυσώπητοι επικριτές του Μαρξ δεν αρνούνται ότι ο τελευταίος μετέβαλε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ανθρώπινη ιστορία Ο αντισοσια-λιστής διανοητής Λούντβιχ φον Μίζες περιέγραψε τον σοσιαλισμό ως laquoτο πιο ισχυρό μεταρρυθμιστικό κίνημα της ιστορίας την πρώτη ιδεολογική τάση που δεν περιορίζεται σrsquo ένα τμήμα της ανθρωπότητας αλλά έχει οπαδούς από όλες τις φυλές τα έθνη τις θρησκείες και τους πολιτισμούςraquo2 Κι όμως κυκλοφο-ρεί ευρέως η περίεργη άποψη ότι πλέον ο Μαρξ και οι θεωρίες του ανήκουν οριστικά στο παρελθόν ndash κι αυτό συμβαίνει αμέσως μετά το ξέσπασμα μιας από

Marx was right_teliko filmsindd 12 2782012 43935 μμ

13γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

τις πιο σαρωτικές καπιταλιστικές κρίσεις που έχουν ποτέ καταγραφεί Ο μαρξισμός επί μακρόν η πιο πλούσια θεωρητικά και η πιο ασυμβίβαστη πολιτικά κριτική του καπιταλισμού τοποθετείται αυτάρεσκα από κάποιους στο χρονοντούλαπο της ιστορίας

Η εν λόγω κρίση αν μη τι άλλο έφερε στο προ-σκήνιο τη λέξη laquoκαπιταλισμόςraquo η οποία συνήθως εμφανίζεται μεταμφιεσμένη με κάποιο σεμνότυφο ψευδώνυμο όπως laquoνεότερη εποχήraquo laquoβιομηχανική κοινωνίαraquo ή laquoΔύσηraquo Όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να μιλούν για τον καπιταλισμό καταλαβαίνεις ότι το καπιταλιστικό σύστημα νοσεί Το ότι μιλούν γιrsquo αυτόν δείχνει πως το σύστημα έχει πάψει νrsquo απο-τελεί κάτι φυσικό σαν τον αέρα που αναπνέουμε και πως οι άνθρωποι το αντιλαμβάνονται όπως εί-ναι στην πραγματικότητα δηλαδή ως ένα σχετικά πρόσφατο ιστορικό φαινόμενο Επιπλέον ότι έχει γεννηθεί μπορεί κάλλιστα και να πεθάνει κάτι που εξηγεί γιατί τα κοινωνικά συστήματα αρέσκονται νrsquo αυτοπροβάλλονται ως αθάνατα Όπως μια κρίση δάγγειου πυρετού σε κάνει να συναισθανθείς εκ νέου το σώμα σου έτσι και μια μορφή κοινωνικής ζωής μπορεί να γίνει ουσιαστικά κατανοητή όταν αρχίζει νrsquo αποσυντίθεται Πρώτος ο Μαρξ προσδιόρισε το ιστορικό αντικείμενο που είναι γνωστό ως καπιτα-λισμός ndash την προέλευσή του τους νόμους του και το πώς θα μπορούσε να οδηγηθεί στο τέλος του Όπως ο Νεύτων ανακάλυψε τις αόρατες δυνάμεις που εί-ναι γνωστές ως νόμοι της βαρύτητας και ο Φρόυντ αποκάλυψε τις λειτουργίες του αόρατου φαινομένου που αποκαλούμε ασυνείδητο έτσι και ο Μαρξ έφερε

Marx was right_teliko filmsindd 13 2782012 43935 μμ

14 terry eagleton

στο φως τον αληθινό χαρακτήρα της καθημερινής ζωής μας και συνακόλουθα την αδιόρατη οντότητα που ονομάζουμε καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής

Ασχολούμαι πολύ λίγο σrsquo αυτό το βιβλίο με τον μαρξισμό ως ηθική και πολιτισμική κριτική Σε γε-νικές γραμμές δεν εγείρονται ενστάσεις κατά του μαρξισμού στη συγκεκριμένη κατεύθυνση οπότε η επέκταση σrsquo αυτήν δεν θα εξυπηρετούσε τον σκοπό μου Πάντως θεωρώ ότι το εξαιρετικά πλούσιο και γόνιμο σώμα μαρξιστικών κειμένων γύρω από τέ-τοιου είδους ζητήματα αποτελεί επαρκή λόγο για να ευθυγραμμιστεί κανείς με τη μαρξιστική κληρονομιά Αλλοτρίωση laquoεμπορευματοποίησηraquo της κοινωνικής ζωής κουλτούρα της απληστίας επιθετικότητα αλό-γιστος ηδονισμός και αυξανόμενος μηδενισμός δύ-σκολα θα συναντήσει κανείς σοβαρή πραγμάτευση αυτών των θεμάτων η οποία να μην οφείλει πολλά στη μαρξιστική παράδοση

Τον πρώτο καιρό του φεμινισμού κάποιοι άρρενες συγγραφείς δήλωναν ατελέσφορα αν και καλοπρο-αίρετα laquoΌταν λέω ldquoάντρεςrdquo3 εννοώ φυσικά ldquoάντρες και γυναίκεςrdquoraquo Να σημειώσω στο ίδιο πνεύμα πως όταν λέω Μαρξ πολύ συχνά εννοώ Μαρξ και Έν-γκελς Αλλά η μεταξύ τους σχέση είναι μια άλλη ιστορία

Είμαι ευγνώμων στον Άλεξ Καλλίνικος τον Φί-λιπ Κάρπεντερ και την Έλλεν Μέικσινς Γουντ οι οποίοι διάβασαν ένα προσχέδιο αυτού του βιβλίου κι έκαναν σχόλια και προτάσεις που είχαν ανεκτί-μητη αξία

Marx was right_teliko filmsindd 14 2782012 43935 μμ

15γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Marx was right_teliko filmsindd 15 2782012 43935 μμ

16 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 16 2782012 43935 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

11γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

Το ανά χείρας βιβλίο έλκει την καταγωγή του από μία και μόνο σκέψη η οποία μπορεί να έχει εντυ-πωσιακές προεκτάσεις Μήπως όλες οι πλέον διαδε-δομένες ενστάσεις κατά του έργου του Μαρξ είναι λανθασμένες Ή τουλάχιστον αν δεν είναι τελείως αβάσιμες μήπως είναι κατά κύριο λόγο

Δεν θέλω να πω ότι ο Μαρξ έκανε τα πάντα σω-στά Δεν ανήκω σrsquo εκείνη τη συνωμοταξία αριστερών που με θρησκευτική ευλάβεια υποβάλλουν οτιδήποτε σε κριτική αλλά αν τους ζητήσεις να αμφισβητή-σουν τρεις βασικές θέσεις του Μαρξ καταπίνουν τη γλώσσα τους και σε κοιτάζουν με μισό μάτι Στο πα-ρόν βιβλίο γίνεται ξεκάθαρο ότι αμφιβάλλω κι εγώ για κάποιες ιδέες του Είχε όμως τόσο συχνά δίκιο σε τόσο σημαντικά ζητήματα ώστε το να αυτοαπο-καλείται κανείς μαρξιστής καθίσταται εύλογη επι-λογή Κανένας φροϋδιστής δεν πιστεύει στο αλάθητο

εισαγωγη

Marx was right_teliko filmsindd 11 2782012 43935 μμ

12 terry eagleton

του Φρόυντ και κανένας θαυμαστής του Άλφρεντ Χίτσκοκ δεν υπερασπίζεται κάθε πλάνο και κάθε σεναριακή γραμμή του δασκάλου Δεν έχω σκοπό να παρουσιάσω τις ιδέες του Μαρξ ως τέλειες αλλά ως πειστικές Για να το αποδείξω παραθέτω σrsquo αυτό το βιβλίο δέκα καθιερωμένες επικρίσεις κατά του Μαρξ σε τυχαία σειρά και επιχειρώ να τις αντικρούσω μία προς μία Στοχεύω παράλληλα να παράσχω και μια διαυγή προσιτή εισαγωγή στη σκέψη του για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με το έργο του

Το Μανιφέστο του Κομουνιστικού Κόμματος έχει χαρακτηριστεί με γνώμονα την επιρροή που άσκησε laquoαναμφίβολα το πιο σημαντικό κείμενο του δέκατου ένατου αιώναraquo1 Ελάχιστοι διανοητές αντί-θετα με πολιτικούς επιστήμονες στρατιώτες θρη-σκευτικές μορφές κτλ έχουν αλλάξει τον ρου της ιστορίας τόσο αποφασιστικά όσο ο συγγραφέας του Δεν υπάρχουν καρτεσιανές κυβερνήσεις πλατωνιστές αντάρτες ή εγελιανά συνδικάτα Ούτε καν οι πλέον αδυσώπητοι επικριτές του Μαρξ δεν αρνούνται ότι ο τελευταίος μετέβαλε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ανθρώπινη ιστορία Ο αντισοσια-λιστής διανοητής Λούντβιχ φον Μίζες περιέγραψε τον σοσιαλισμό ως laquoτο πιο ισχυρό μεταρρυθμιστικό κίνημα της ιστορίας την πρώτη ιδεολογική τάση που δεν περιορίζεται σrsquo ένα τμήμα της ανθρωπότητας αλλά έχει οπαδούς από όλες τις φυλές τα έθνη τις θρησκείες και τους πολιτισμούςraquo2 Κι όμως κυκλοφο-ρεί ευρέως η περίεργη άποψη ότι πλέον ο Μαρξ και οι θεωρίες του ανήκουν οριστικά στο παρελθόν ndash κι αυτό συμβαίνει αμέσως μετά το ξέσπασμα μιας από

Marx was right_teliko filmsindd 12 2782012 43935 μμ

13γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

τις πιο σαρωτικές καπιταλιστικές κρίσεις που έχουν ποτέ καταγραφεί Ο μαρξισμός επί μακρόν η πιο πλούσια θεωρητικά και η πιο ασυμβίβαστη πολιτικά κριτική του καπιταλισμού τοποθετείται αυτάρεσκα από κάποιους στο χρονοντούλαπο της ιστορίας

Η εν λόγω κρίση αν μη τι άλλο έφερε στο προ-σκήνιο τη λέξη laquoκαπιταλισμόςraquo η οποία συνήθως εμφανίζεται μεταμφιεσμένη με κάποιο σεμνότυφο ψευδώνυμο όπως laquoνεότερη εποχήraquo laquoβιομηχανική κοινωνίαraquo ή laquoΔύσηraquo Όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να μιλούν για τον καπιταλισμό καταλαβαίνεις ότι το καπιταλιστικό σύστημα νοσεί Το ότι μιλούν γιrsquo αυτόν δείχνει πως το σύστημα έχει πάψει νrsquo απο-τελεί κάτι φυσικό σαν τον αέρα που αναπνέουμε και πως οι άνθρωποι το αντιλαμβάνονται όπως εί-ναι στην πραγματικότητα δηλαδή ως ένα σχετικά πρόσφατο ιστορικό φαινόμενο Επιπλέον ότι έχει γεννηθεί μπορεί κάλλιστα και να πεθάνει κάτι που εξηγεί γιατί τα κοινωνικά συστήματα αρέσκονται νrsquo αυτοπροβάλλονται ως αθάνατα Όπως μια κρίση δάγγειου πυρετού σε κάνει να συναισθανθείς εκ νέου το σώμα σου έτσι και μια μορφή κοινωνικής ζωής μπορεί να γίνει ουσιαστικά κατανοητή όταν αρχίζει νrsquo αποσυντίθεται Πρώτος ο Μαρξ προσδιόρισε το ιστορικό αντικείμενο που είναι γνωστό ως καπιτα-λισμός ndash την προέλευσή του τους νόμους του και το πώς θα μπορούσε να οδηγηθεί στο τέλος του Όπως ο Νεύτων ανακάλυψε τις αόρατες δυνάμεις που εί-ναι γνωστές ως νόμοι της βαρύτητας και ο Φρόυντ αποκάλυψε τις λειτουργίες του αόρατου φαινομένου που αποκαλούμε ασυνείδητο έτσι και ο Μαρξ έφερε

Marx was right_teliko filmsindd 13 2782012 43935 μμ

14 terry eagleton

στο φως τον αληθινό χαρακτήρα της καθημερινής ζωής μας και συνακόλουθα την αδιόρατη οντότητα που ονομάζουμε καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής

Ασχολούμαι πολύ λίγο σrsquo αυτό το βιβλίο με τον μαρξισμό ως ηθική και πολιτισμική κριτική Σε γε-νικές γραμμές δεν εγείρονται ενστάσεις κατά του μαρξισμού στη συγκεκριμένη κατεύθυνση οπότε η επέκταση σrsquo αυτήν δεν θα εξυπηρετούσε τον σκοπό μου Πάντως θεωρώ ότι το εξαιρετικά πλούσιο και γόνιμο σώμα μαρξιστικών κειμένων γύρω από τέ-τοιου είδους ζητήματα αποτελεί επαρκή λόγο για να ευθυγραμμιστεί κανείς με τη μαρξιστική κληρονομιά Αλλοτρίωση laquoεμπορευματοποίησηraquo της κοινωνικής ζωής κουλτούρα της απληστίας επιθετικότητα αλό-γιστος ηδονισμός και αυξανόμενος μηδενισμός δύ-σκολα θα συναντήσει κανείς σοβαρή πραγμάτευση αυτών των θεμάτων η οποία να μην οφείλει πολλά στη μαρξιστική παράδοση

Τον πρώτο καιρό του φεμινισμού κάποιοι άρρενες συγγραφείς δήλωναν ατελέσφορα αν και καλοπρο-αίρετα laquoΌταν λέω ldquoάντρεςrdquo3 εννοώ φυσικά ldquoάντρες και γυναίκεςrdquoraquo Να σημειώσω στο ίδιο πνεύμα πως όταν λέω Μαρξ πολύ συχνά εννοώ Μαρξ και Έν-γκελς Αλλά η μεταξύ τους σχέση είναι μια άλλη ιστορία

Είμαι ευγνώμων στον Άλεξ Καλλίνικος τον Φί-λιπ Κάρπεντερ και την Έλλεν Μέικσινς Γουντ οι οποίοι διάβασαν ένα προσχέδιο αυτού του βιβλίου κι έκαναν σχόλια και προτάσεις που είχαν ανεκτί-μητη αξία

Marx was right_teliko filmsindd 14 2782012 43935 μμ

15γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Marx was right_teliko filmsindd 15 2782012 43935 μμ

16 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 16 2782012 43935 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

12 terry eagleton

του Φρόυντ και κανένας θαυμαστής του Άλφρεντ Χίτσκοκ δεν υπερασπίζεται κάθε πλάνο και κάθε σεναριακή γραμμή του δασκάλου Δεν έχω σκοπό να παρουσιάσω τις ιδέες του Μαρξ ως τέλειες αλλά ως πειστικές Για να το αποδείξω παραθέτω σrsquo αυτό το βιβλίο δέκα καθιερωμένες επικρίσεις κατά του Μαρξ σε τυχαία σειρά και επιχειρώ να τις αντικρούσω μία προς μία Στοχεύω παράλληλα να παράσχω και μια διαυγή προσιτή εισαγωγή στη σκέψη του για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με το έργο του

Το Μανιφέστο του Κομουνιστικού Κόμματος έχει χαρακτηριστεί με γνώμονα την επιρροή που άσκησε laquoαναμφίβολα το πιο σημαντικό κείμενο του δέκατου ένατου αιώναraquo1 Ελάχιστοι διανοητές αντί-θετα με πολιτικούς επιστήμονες στρατιώτες θρη-σκευτικές μορφές κτλ έχουν αλλάξει τον ρου της ιστορίας τόσο αποφασιστικά όσο ο συγγραφέας του Δεν υπάρχουν καρτεσιανές κυβερνήσεις πλατωνιστές αντάρτες ή εγελιανά συνδικάτα Ούτε καν οι πλέον αδυσώπητοι επικριτές του Μαρξ δεν αρνούνται ότι ο τελευταίος μετέβαλε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ανθρώπινη ιστορία Ο αντισοσια-λιστής διανοητής Λούντβιχ φον Μίζες περιέγραψε τον σοσιαλισμό ως laquoτο πιο ισχυρό μεταρρυθμιστικό κίνημα της ιστορίας την πρώτη ιδεολογική τάση που δεν περιορίζεται σrsquo ένα τμήμα της ανθρωπότητας αλλά έχει οπαδούς από όλες τις φυλές τα έθνη τις θρησκείες και τους πολιτισμούςraquo2 Κι όμως κυκλοφο-ρεί ευρέως η περίεργη άποψη ότι πλέον ο Μαρξ και οι θεωρίες του ανήκουν οριστικά στο παρελθόν ndash κι αυτό συμβαίνει αμέσως μετά το ξέσπασμα μιας από

Marx was right_teliko filmsindd 12 2782012 43935 μμ

13γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

τις πιο σαρωτικές καπιταλιστικές κρίσεις που έχουν ποτέ καταγραφεί Ο μαρξισμός επί μακρόν η πιο πλούσια θεωρητικά και η πιο ασυμβίβαστη πολιτικά κριτική του καπιταλισμού τοποθετείται αυτάρεσκα από κάποιους στο χρονοντούλαπο της ιστορίας

Η εν λόγω κρίση αν μη τι άλλο έφερε στο προ-σκήνιο τη λέξη laquoκαπιταλισμόςraquo η οποία συνήθως εμφανίζεται μεταμφιεσμένη με κάποιο σεμνότυφο ψευδώνυμο όπως laquoνεότερη εποχήraquo laquoβιομηχανική κοινωνίαraquo ή laquoΔύσηraquo Όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να μιλούν για τον καπιταλισμό καταλαβαίνεις ότι το καπιταλιστικό σύστημα νοσεί Το ότι μιλούν γιrsquo αυτόν δείχνει πως το σύστημα έχει πάψει νrsquo απο-τελεί κάτι φυσικό σαν τον αέρα που αναπνέουμε και πως οι άνθρωποι το αντιλαμβάνονται όπως εί-ναι στην πραγματικότητα δηλαδή ως ένα σχετικά πρόσφατο ιστορικό φαινόμενο Επιπλέον ότι έχει γεννηθεί μπορεί κάλλιστα και να πεθάνει κάτι που εξηγεί γιατί τα κοινωνικά συστήματα αρέσκονται νrsquo αυτοπροβάλλονται ως αθάνατα Όπως μια κρίση δάγγειου πυρετού σε κάνει να συναισθανθείς εκ νέου το σώμα σου έτσι και μια μορφή κοινωνικής ζωής μπορεί να γίνει ουσιαστικά κατανοητή όταν αρχίζει νrsquo αποσυντίθεται Πρώτος ο Μαρξ προσδιόρισε το ιστορικό αντικείμενο που είναι γνωστό ως καπιτα-λισμός ndash την προέλευσή του τους νόμους του και το πώς θα μπορούσε να οδηγηθεί στο τέλος του Όπως ο Νεύτων ανακάλυψε τις αόρατες δυνάμεις που εί-ναι γνωστές ως νόμοι της βαρύτητας και ο Φρόυντ αποκάλυψε τις λειτουργίες του αόρατου φαινομένου που αποκαλούμε ασυνείδητο έτσι και ο Μαρξ έφερε

Marx was right_teliko filmsindd 13 2782012 43935 μμ

14 terry eagleton

στο φως τον αληθινό χαρακτήρα της καθημερινής ζωής μας και συνακόλουθα την αδιόρατη οντότητα που ονομάζουμε καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής

Ασχολούμαι πολύ λίγο σrsquo αυτό το βιβλίο με τον μαρξισμό ως ηθική και πολιτισμική κριτική Σε γε-νικές γραμμές δεν εγείρονται ενστάσεις κατά του μαρξισμού στη συγκεκριμένη κατεύθυνση οπότε η επέκταση σrsquo αυτήν δεν θα εξυπηρετούσε τον σκοπό μου Πάντως θεωρώ ότι το εξαιρετικά πλούσιο και γόνιμο σώμα μαρξιστικών κειμένων γύρω από τέ-τοιου είδους ζητήματα αποτελεί επαρκή λόγο για να ευθυγραμμιστεί κανείς με τη μαρξιστική κληρονομιά Αλλοτρίωση laquoεμπορευματοποίησηraquo της κοινωνικής ζωής κουλτούρα της απληστίας επιθετικότητα αλό-γιστος ηδονισμός και αυξανόμενος μηδενισμός δύ-σκολα θα συναντήσει κανείς σοβαρή πραγμάτευση αυτών των θεμάτων η οποία να μην οφείλει πολλά στη μαρξιστική παράδοση

Τον πρώτο καιρό του φεμινισμού κάποιοι άρρενες συγγραφείς δήλωναν ατελέσφορα αν και καλοπρο-αίρετα laquoΌταν λέω ldquoάντρεςrdquo3 εννοώ φυσικά ldquoάντρες και γυναίκεςrdquoraquo Να σημειώσω στο ίδιο πνεύμα πως όταν λέω Μαρξ πολύ συχνά εννοώ Μαρξ και Έν-γκελς Αλλά η μεταξύ τους σχέση είναι μια άλλη ιστορία

Είμαι ευγνώμων στον Άλεξ Καλλίνικος τον Φί-λιπ Κάρπεντερ και την Έλλεν Μέικσινς Γουντ οι οποίοι διάβασαν ένα προσχέδιο αυτού του βιβλίου κι έκαναν σχόλια και προτάσεις που είχαν ανεκτί-μητη αξία

Marx was right_teliko filmsindd 14 2782012 43935 μμ

15γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Marx was right_teliko filmsindd 15 2782012 43935 μμ

16 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 16 2782012 43935 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

13γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

τις πιο σαρωτικές καπιταλιστικές κρίσεις που έχουν ποτέ καταγραφεί Ο μαρξισμός επί μακρόν η πιο πλούσια θεωρητικά και η πιο ασυμβίβαστη πολιτικά κριτική του καπιταλισμού τοποθετείται αυτάρεσκα από κάποιους στο χρονοντούλαπο της ιστορίας

Η εν λόγω κρίση αν μη τι άλλο έφερε στο προ-σκήνιο τη λέξη laquoκαπιταλισμόςraquo η οποία συνήθως εμφανίζεται μεταμφιεσμένη με κάποιο σεμνότυφο ψευδώνυμο όπως laquoνεότερη εποχήraquo laquoβιομηχανική κοινωνίαraquo ή laquoΔύσηraquo Όταν οι άνθρωποι αρχίζουν να μιλούν για τον καπιταλισμό καταλαβαίνεις ότι το καπιταλιστικό σύστημα νοσεί Το ότι μιλούν γιrsquo αυτόν δείχνει πως το σύστημα έχει πάψει νrsquo απο-τελεί κάτι φυσικό σαν τον αέρα που αναπνέουμε και πως οι άνθρωποι το αντιλαμβάνονται όπως εί-ναι στην πραγματικότητα δηλαδή ως ένα σχετικά πρόσφατο ιστορικό φαινόμενο Επιπλέον ότι έχει γεννηθεί μπορεί κάλλιστα και να πεθάνει κάτι που εξηγεί γιατί τα κοινωνικά συστήματα αρέσκονται νrsquo αυτοπροβάλλονται ως αθάνατα Όπως μια κρίση δάγγειου πυρετού σε κάνει να συναισθανθείς εκ νέου το σώμα σου έτσι και μια μορφή κοινωνικής ζωής μπορεί να γίνει ουσιαστικά κατανοητή όταν αρχίζει νrsquo αποσυντίθεται Πρώτος ο Μαρξ προσδιόρισε το ιστορικό αντικείμενο που είναι γνωστό ως καπιτα-λισμός ndash την προέλευσή του τους νόμους του και το πώς θα μπορούσε να οδηγηθεί στο τέλος του Όπως ο Νεύτων ανακάλυψε τις αόρατες δυνάμεις που εί-ναι γνωστές ως νόμοι της βαρύτητας και ο Φρόυντ αποκάλυψε τις λειτουργίες του αόρατου φαινομένου που αποκαλούμε ασυνείδητο έτσι και ο Μαρξ έφερε

Marx was right_teliko filmsindd 13 2782012 43935 μμ

14 terry eagleton

στο φως τον αληθινό χαρακτήρα της καθημερινής ζωής μας και συνακόλουθα την αδιόρατη οντότητα που ονομάζουμε καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής

Ασχολούμαι πολύ λίγο σrsquo αυτό το βιβλίο με τον μαρξισμό ως ηθική και πολιτισμική κριτική Σε γε-νικές γραμμές δεν εγείρονται ενστάσεις κατά του μαρξισμού στη συγκεκριμένη κατεύθυνση οπότε η επέκταση σrsquo αυτήν δεν θα εξυπηρετούσε τον σκοπό μου Πάντως θεωρώ ότι το εξαιρετικά πλούσιο και γόνιμο σώμα μαρξιστικών κειμένων γύρω από τέ-τοιου είδους ζητήματα αποτελεί επαρκή λόγο για να ευθυγραμμιστεί κανείς με τη μαρξιστική κληρονομιά Αλλοτρίωση laquoεμπορευματοποίησηraquo της κοινωνικής ζωής κουλτούρα της απληστίας επιθετικότητα αλό-γιστος ηδονισμός και αυξανόμενος μηδενισμός δύ-σκολα θα συναντήσει κανείς σοβαρή πραγμάτευση αυτών των θεμάτων η οποία να μην οφείλει πολλά στη μαρξιστική παράδοση

Τον πρώτο καιρό του φεμινισμού κάποιοι άρρενες συγγραφείς δήλωναν ατελέσφορα αν και καλοπρο-αίρετα laquoΌταν λέω ldquoάντρεςrdquo3 εννοώ φυσικά ldquoάντρες και γυναίκεςrdquoraquo Να σημειώσω στο ίδιο πνεύμα πως όταν λέω Μαρξ πολύ συχνά εννοώ Μαρξ και Έν-γκελς Αλλά η μεταξύ τους σχέση είναι μια άλλη ιστορία

Είμαι ευγνώμων στον Άλεξ Καλλίνικος τον Φί-λιπ Κάρπεντερ και την Έλλεν Μέικσινς Γουντ οι οποίοι διάβασαν ένα προσχέδιο αυτού του βιβλίου κι έκαναν σχόλια και προτάσεις που είχαν ανεκτί-μητη αξία

Marx was right_teliko filmsindd 14 2782012 43935 μμ

15γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Marx was right_teliko filmsindd 15 2782012 43935 μμ

16 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 16 2782012 43935 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

14 terry eagleton

στο φως τον αληθινό χαρακτήρα της καθημερινής ζωής μας και συνακόλουθα την αδιόρατη οντότητα που ονομάζουμε καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής

Ασχολούμαι πολύ λίγο σrsquo αυτό το βιβλίο με τον μαρξισμό ως ηθική και πολιτισμική κριτική Σε γε-νικές γραμμές δεν εγείρονται ενστάσεις κατά του μαρξισμού στη συγκεκριμένη κατεύθυνση οπότε η επέκταση σrsquo αυτήν δεν θα εξυπηρετούσε τον σκοπό μου Πάντως θεωρώ ότι το εξαιρετικά πλούσιο και γόνιμο σώμα μαρξιστικών κειμένων γύρω από τέ-τοιου είδους ζητήματα αποτελεί επαρκή λόγο για να ευθυγραμμιστεί κανείς με τη μαρξιστική κληρονομιά Αλλοτρίωση laquoεμπορευματοποίησηraquo της κοινωνικής ζωής κουλτούρα της απληστίας επιθετικότητα αλό-γιστος ηδονισμός και αυξανόμενος μηδενισμός δύ-σκολα θα συναντήσει κανείς σοβαρή πραγμάτευση αυτών των θεμάτων η οποία να μην οφείλει πολλά στη μαρξιστική παράδοση

Τον πρώτο καιρό του φεμινισμού κάποιοι άρρενες συγγραφείς δήλωναν ατελέσφορα αν και καλοπρο-αίρετα laquoΌταν λέω ldquoάντρεςrdquo3 εννοώ φυσικά ldquoάντρες και γυναίκεςrdquoraquo Να σημειώσω στο ίδιο πνεύμα πως όταν λέω Μαρξ πολύ συχνά εννοώ Μαρξ και Έν-γκελς Αλλά η μεταξύ τους σχέση είναι μια άλλη ιστορία

Είμαι ευγνώμων στον Άλεξ Καλλίνικος τον Φί-λιπ Κάρπεντερ και την Έλλεν Μέικσινς Γουντ οι οποίοι διάβασαν ένα προσχέδιο αυτού του βιβλίου κι έκαναν σχόλια και προτάσεις που είχαν ανεκτί-μητη αξία

Marx was right_teliko filmsindd 14 2782012 43935 μμ

15γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Marx was right_teliko filmsindd 15 2782012 43935 μμ

16 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 16 2782012 43935 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

15γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΓΙΑΤΙ Ο ΜΑΡΞ ΕΙΧΕ ΔΙΚΙΟ

Marx was right_teliko filmsindd 15 2782012 43935 μμ

16 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 16 2782012 43935 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

16 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 16 2782012 43935 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

17γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ΚεΦαΛαιΟ ena

Ο μαρξισμός έχει ξοφλήσει Ίσως κάποτε να ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα ενός κό-σμου εργοστασίων και συλλαλητηρίων πεινασμέ-νων ανθρακωρύχων και καπνοδοχοκαθαριστών γενικευμένης φτώχειας και μαζοποιημένων ερ-γατικών τάξεων Ασφαλώς όμως δεν έχει καμία σχέση με τις σημερινές ολοένα και πιο αταξικές μεταβιομηχανικές δυτικές κοινωνίες της υψηλής κοινωνικής κινητικότητας Αποτελεί το πιστεύω όσων είναι υπερβολικά ισχυρογνώμονες φοβι-σμένοι ή αυταπατώμενοι για νrsquo αποδεχτούν ότι ο κόσμος έχει αλλάξει για τα καλά και με τις δύο έννοιες της λέξης

Οι απανταχού μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλ-λίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός Θα μπο-ρούσαν τότε να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις να επιστρέψουν στους κόλπους των

Marx was right_teliko filmsindd 17 2782012 43935 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

18 terry eagleton

πενθουσών οικογενειών τους και νrsquo απολαύσουν ένα βράδυ στη θαλπωρή του σπιτιού τους αντί να παρευρεθούν σε μία ακόμη ανιαρή συνεδρίαση κά-ποιας επιτροπής Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές Από αυτή την άποψη το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος Μοιάζει πιο πολύ με το να είναι γιατρός Όπως οι ασκούντες την ιατρική έτσι και οι πολιτικοί ριζοσπάστες επιδιώκουν μέσω της επίτευξης των σκοπών τους να πάψει το έργο τους να είναι αναγκαίο Τότε θα μπορέσουν νrsquo αποσυρ-θούν να κάψουν τις αφίσες του Γκεβάρα να ξανα-πιάσουν εκείνο το από καιρό παραμελημένο τσέλο και να κουβεντιάσουν για κάτι πιο γοητευτικό από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής Αν μετά από είκοσι χρόνια εξακολουθούν να υπάρχουν μαρξιστές ή φε-μινιστές θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη Ο μαρξι-σμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση κι όποιος επενδύει σrsquo αυτόν όλη την ταυτότητά του έχει χάσει το νόημα Το όλο νόημα του μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό

Υπάρχει μόνο ένα πρόβλημα με αυτό το κατά τrsquo άλλα δελεαστικό όραμα Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού ndash μάλιστα την πιο διεισ-δυτική αυστηρή και εμπεριστατωμένη Αποτελεί επίσης τη μοναδική τέτοια κριτική που έχει μετα-μορφώσει μεγάλες περιοχές της υδρογείου Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός θα πρέπει να υπάρχει και μαρξισμός Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλό του θα μπορέσει

Marx was right_teliko filmsindd 18 2782012 43935 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

19γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη Και ο καπιταλισμός φαίνεται προς το παρόν πιο σφριγηλός από ποτέ

Η πλειονότητα των σημερινών επικριτών του μαρ-ξισμού δεν αμφισβητούν αυτή τη θέση Το επιχεί-ρημά τους είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει μεταβληθεί τόσο πολύ σε σχέση με την εποχή του Μαρξ ώστε οι μαρξικές ιδέες έχουν πάψει να αντα-ποκρίνονται στην πραγματικότητα Προτού εξετά-σουμε αυτή τη θέση πιο διεξοδικά αξίζει να σημειώ-σουμε ότι ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε Στον μαρξισμό οφείλουμε την έννοια των διαφορετικών μορφών του κεφαλαίου ιστορικά ndash εμπορικό αγροτικό βιομηχανικό μονοπωλιακό χρηματιστικό αυτοκρατορικό κτλ Γιατί λοιπόν το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες να καθιστά ανυπόληπτη μια θεωρία που βλέπει τη μεταβολή ως ουσιώδες χαρα-κτηριστικό του Εξάλλου ο ίδιος ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης Θα επανέλ-θουμε σrsquo αυτό λίγο αργότερα Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση ndash παράξενο για έναν άνθρωπο με υποτίθεται απηρχαιωμένη σκέψη Αν και ίσως η επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης σή-μερα να οφείλεται ακριβώς στον laquoαπηρχαιωμένοraquo χαρακτήρα της Ο Μαρξ κατηγορείται ως ξεπερα-σμένος από τους υπέρμαχους ενός καπιταλισμού που επανακάμπτει ραγδαία στα επίπεδα ανισότητας της βικτοριανής εποχής

Το 1976 πολλοί άνθρωποι στη Δύση πίστευαν ότι

Marx was right_teliko filmsindd 19 2782012 43935 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

20 terry eagleton

ο μαρξισμός είχε να πει κάτι ουσιαστικό Μόλις το 1986 μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε πάψει να το πιστεύει Τι ακριβώς μεσολάβησε Έφταιγε άραγε απλά το ότι αυτοί οι άνθρωποι βρίσκονταν πλέον θαμμένοι κάτω από έναν σωρό κουτσούβελα Μήπως η μαρξική θεωρία είχε καταρριφθεί ως ανυπόστατη από κάποια βαρυσήμαντη νέα έρευνα Έτυχε μήπως να ξετρυπώσουμε κανένα άγνωστο χειρόγραφο του Μαρξ όπου ομολογούσε ότι όλα ήταν ένα αστείο Δεν συνέβη πάντως νrsquo ανακαλύψουμε με απογοήτευση ότι ο Μαρξ ήταν στη δούλεψη του καπιταλισμού Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν Χωρίς την υφαντουρ-γία Έρμεν amp Ένγκελς στο Σάλφορντ1 η οποία ανήκε στον πατέρα του Φρίντριχ Ένγκελς ο μόνιμα χειμα-ζόμενος από τη φτώχεια Μαρξ θα μπορούσε κάλλι-στα να μην είχε επιζήσει για να γράφει πολεμικές εναντίον των υφαντουργών βιομηχάνων

Αυτό που μεσολάβησε είναι ότι στην εν λόγω πε-ρίοδο το δυτικό σύστημα υπέστη κρίσιμες μεταβο-λές2 Σημειώθηκε η μετάβαση από την παραδοσι-ακή βιομηχανική παραγωγή στη laquoμεταβιομηχανικήraquo κουλτούρα του καταναλωτισμού των επικοινωνιών της τεχνολογίας της πληροφορικής και της βιομηχα-νίας των υπηρεσιών Ήρθαν στο προσκήνιο οι μικρής κλίμακας αποκεντρωμένες ευπροσάρμοστες μη ιε-ραρχικές επιχειρήσεις Οι αγορές απορρυθμίστηκαν και το κίνημα της εργατικής τάξης δέχτηκε άγρια νομική και πολιτική επίθεση Αποδυναμώθηκαν οι παραδοσιακοί ταξικοί δεσμοί ενώ απέκτησαν πιο επιτακτική σημασία οι ταυτότητες που διαμορφώ-νονται από την εντοπιότητα το φύλο και την εθνική

Marx was right_teliko filmsindd 20 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

21γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

καταγωγή Επίσης σημείωσε συνεχή αύξηση η δια-χείριση και η χειραγώγηση της πολιτικής

Οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην επέκταση και παγκοσμιοποίηση του καπιταλιστικού συστήματος καθώς μια χούφτα υπερεθνικές εταιρείες κατένειμαν την παραγωγή και τις επενδύσεις τους σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου προς αναζήτηση του πιο εύκολου και άμεσου κέρδους Πολλές μονάδες παραγωγής μετα-φέρθηκαν στον laquoυπανάπτυκτοraquo κόσμο όπου υπήρχε φθηνό εργατικό δυναμικό κάτι που οδήγησε ορισμέ-νους στενόμυαλους Δυτικούς στο συμπέρασμα ότι είχε εξαφανιστεί oλωσδιόλου από τον πλανήτη η βα-ριά βιομηχανία Αυτή η παγκόσμια κινητικότητα είχε ως επακόλουθο μαζικές οικονομικές μεταναστεύσεις διεθνώς και κατrsquo επέκταση την αναζωπύρωση του ρατσισμού και του φασισμού καθώς φτωχοί μετα-νάστες συνέρρεαν στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες Την ώρα που οι laquoπεριφερειακέςraquo χώρες υποβάλ-λονταν σε εξοντωτική εργασία ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας περικοπή των προνοι-ακών δαπανών και εξωφρενικά άνισους εμπορικούς όρους τα ανώτερα στελέχη των μητροπολιτικών χω-ρών έμεναν αξύριστα πέταγαν τις γραβάτες τους χαλάρωναν τους γιακάδες τους και κόπτονταν για την ψυχική ευεξία των υπαλλήλων τους

Τίποτε από αυτά δεν συνέβη επειδή το καπιταλι-στικό σύστημα ήταν κεφάτο και χαρούμενο Αντιθέ-τως η εκ νέου επιθετική στάση του οφειλόταν όπως οι περισσότερες μορφές επιθετικότητας σε βαθύ άγ-χος Το σύστημα περιέπεσε σε μανία εξαιτίας της

Marx was right_teliko filmsindd 21 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

22 terry eagleton

λανθάνουσας κατάθλιψής του Το κύριο αίτιο αυτής της αναδιοργάνωσης ήταν το αιφνίδιο ξεφούσκωμα του μεταπολεμικού κύματος ευημερίας Ο έντονος διεθνής ανταγωνισμός συμπίεζε τα ποσοστά κέρδους στέρευε τις πηγές άντλησης επενδυτικών κεφαλαίων και επιβράδυνε τους ρυθμούς ανάπτυξης Ακόμη και η κοινωνική δημοκρατία αποτελούσε πλέον υπερ-βολικά ριζοσπαστική και ακριβή πολιτική επιλογή Έτσι στήθηκε το σκηνικό για τον Ρίγκαν και τη Θά-τσερ οι οποίοι βοήθησαν να διαλυθεί η παραδοσι-ακή βιομηχανία να περιοριστεί το εργατικό κίνημα να αφεθεί αχαλίνωτη η αγορά να ισχυροποιηθεί το καταπιεστικό χέρι του κράτους και να προωθηθεί μια νέα κοινωνική φιλοσοφία γνωστή ως αναίσχυ-ντη απληστία Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε-ταμένη οικονομική κρίση όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σrsquo έναν θαυμαστό νέο

Ωστόσο είναι αμφίβολο αν η πλειονότητα των ρι-ζοσπαστών που άλλαξαν γνώμη για το σύστημα από τα μέσα της δεκαετίας του rsquo70 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του rsquo80 το έκαναν απλώς και μόνο επειδή μειώθηκε ο αριθμός των υφαντουργιών Δεν τους οδήγησε αυτό να ξεφορτωθούν τον μαρξισμό μαζί με τις φαβορίτες και τις μπαντάνες τους αλλά η ολοένα και πιο ισχυρή πεποίθηση ότι το καθεστώς με το οποίο βρίσκονταν αντιμέτωποι είχε τελικά απο-δειχτεί πολύ σκληρό καρύδι Την πλάστιγγα δεν την

Marx was right_teliko filmsindd 22 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

23γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

έγειραν οι ψευδαισθήσεις του νέου καπιταλισμού αλλά η απογοήτευση γύρω από τη δυνατότητα αλ-λαγής του Υπήρξαν σίγουρα πλήθος πρώην σοσια-λιστών που διασκέδασαν τη θλίψη τους με τη σκέψη ότι αν η αλλαγή του συστήματος ήταν αδύνατη τότε ήταν και αχρείαστη Όμως η αποφασιστική παράμε-τρος της μεταστροφής τους ήταν η έλλειψη πίστης σε κάποια εναλλακτική προοπτική Λόγω του ότι το κίνημα της εργατικής τάξης είχε χτυπηθεί τόσο άγρια και η πολιτική αριστερά είχε εξαναγκαστεί σε σημαντική υποχώρηση το μέλλον έμοιαζε να έχει ολότελα εξαφανιστεί Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ήρθε να επιδεινώσει την απογοήτευση κάποιων αριστερών Δεν βοηθούσε την κατάσταση το γεγονός ότι ήδη τότε το πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νεότερης εποχής ndashο επαναστατικός εθνικισμόςndash είχε σε μεγάλο βαθμό εξαντλήσει τη δυναμική του Η κουλτούρα του με-τανεωτερισμού η οποία απέρριψε τις αποκαλούμε-νες μεγάλες αφηγήσεις και διακήρυξε θριαμβευτικά το laquoτέλος της ιστορίαςraquo βασίστηκε πάνω απrsquo όλα στην πεποίθηση ότι το μέλλον θα αποτελούσε στο εξής αναπαραγωγή του παρόντος ndash ή όπως το έθεσε ένας ενθουσιώδης μετανεωτεριστής laquoτο παρόν με περισσότερες επιλογέςraquo

Η απαξίωση του μαρξισμού πήγασε κατά κύριο λόγο από μια υποβόσκουσα αίσθηση πολιτικής ανι-κανότητας Δύσκολα διατηρείς την πίστη σου στην αλλαγή όταν η αλλαγή φαίνεται να είναι εκτός θέ-ματος ακόμη κι αν ακριβώς τότε τη χρειάζεσαι πε-ρισσότερο Σε τελική ανάλυση αν δεν αντισταθείς

Marx was right_teliko filmsindd 23 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

24 terry eagleton

στο φαινομενικά αναπόφευκτο δεν θα μάθεις ποτέ πόσο αναπόφευκτο ήταν στην πραγματικότητα το αναπόφευκτο Αν οι λιπόψυχοι είχαν καταφέρει να παραμείνουν πιστοί στις προηγούμενες απόψεις τους για δύο ακόμη δεκαετίες το 2008 θα είχαν γίνει αυτόπτες μάρτυρες ενός καπιταλισμού που ήταν πια τόσο θριαμβευτικός και ακαταμάχητος ώστε μόλις και μετά βίας κατόρθωνε να κρατήσει ανοιχτά τα μηχανήματα ανάληψης μετρητών στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους Θα είχαν επίσης δει μια ολό-κληρη ήπειρο νότια της Διώρυγας του Παναμά να κάνει αποφασιστική στροφή προς την πολιτική αρι-στερά Το laquoτέλος της ιστορίαςraquo είχε πλέον φτάσει στο τέλος του Εν πάση περιπτώσει οι μαρξιστές οφείλουν να είναι καλά εξοικειωμένοι με την ήττα Είχαν γνωρίσει μεγαλύτερες αντιξοότητες από τη συγκεκριμένη Οι πολιτικές πιθανότητες θα είναι πά-ντα με το μέρος του συστήματος που βρίσκεται στην εξουσία αν μη τι άλλο επειδή διαθέτει περισσότερα τανκς απrsquo ότι εσύ Αλλά τα μεθυστικά οράματα και οι ζωηρές προσδοκίες των τελών της δεκαετίας του 1960 κατέστησαν το ποτήρι της εν λόγω αρνητικής συγκυρίας ιδιαίτερα πικρό για να το πιουν όσοι εί-χαν γαλουχηθεί με τις ιδέες εκείνης της εποχής

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν απώλεσε την πειστικό-τητά του επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε τα ποικίλ-ματα αυτού Το σύστημα όχι μόνο συνέχισε να είναι αυτό που είναι αλλά το έκανε και ακόμη πιο επι-τατικά Κατά ειρωνικό τρόπο λοιπόν αυτό που συ-ντέλεσε στην υποχώρηση του μαρξισμού ενίσχυσε θα λέγαμε την αξιοπιστία του Σπρώχτηκε στο πε-

Marx was right_teliko filmsindd 24 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

25γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

ριθώριο όχι γιατί η κοινωνική τάξη πραγμάτων με την οποία ήταν αντιμέτωπος έγινε πιο μετριοπαθής και καλοπροαίρετη αλλά γιατί έγινε πιο πωρωμένη και αδιάλλακτη Η εξέλιξη αυτή κατέστησε τη μαρ-ξιστική κριτική ακόμη πιο επίκαιρη Σε παγκόσμια κλίμακα το μεν κεφάλαιο ήταν πλέον πιο συγκε-ντρωμένο και αρπακτικό από ποτέ η δε εργατική τάξη είχε αυξηθεί σε μέγεθος Είχε αρχίσει να δια-φαίνεται το ενδεχόμενο ενός μέλλοντος στο οποίο οι μεγιστάνες του πλούτου θα έβρισκαν καταφύγιο στις οπλισμένες και οχυρωμένες κοινότητές τους ενώ το ένα περίπου δισεκατομμύριο υπόλοιποι Δυ-τικοί θα κατοικούσαν σε δυσώδεις παραγκουπό-λεις περικυκλωμένοι από ειδικούς φρουρούς και συρματοπλέγματα Υπό εκείνες τις συνθήκες το να ισχυρίζεται κανείς ότι ο μαρξισμός είχε ξοφλήσει ισοδυναμούσε με το να ισχυρίζεται ότι η πυρο-σβεστική υπηρεσία αποτελούσε ξεπερασμένη ιδέα επειδή οι εμπρηστές είχαν γίνει πιο πανούργοι και πιο πολυμήχανοι από ποτέ

Οι ανισότητες πλούτου στη δική μας εποχή έχουν όπως προέβλεψε ο Μαρξ βαθύνει δραματικά Σή-μερα το εισόδημα ενός και μόνο Μεξικανού δισε-κατομμυριούχου ισοδυναμεί με τις αποδοχές των φτωχότερων δεκαεπτά εκατομμυρίων συμπατριω-τών του Ο καπιταλισμός δημιούργησε ασύγκριτη ευμάρεια σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο όμως το κόστος ndashη καταδίκη δισεκατομμυ-ρίων ανθρώπων στη σχεδόν απόλυτη φτώχειαndash ήταν αστρονομικό Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα το 2001 274 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζούσαν με

Marx was right_teliko filmsindd 25 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

26 terry eagleton

λιγότερα από δύο δολάρια τη μέρα Ενδέχεται να ζήσουμε σrsquo ένα μέλλον στο οποίο κράτη εξοπλι-σμένα με πυρηνικά θα πολεμούν διεκδικώντας ανε-παρκείς φυσικούς πόρους ndash κι αυτή η ανεπάρκεια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον καπιταλισμό Για πρώτη φορά στην ιστορία το κυρίαρχο μοντέλο ζωής μπορεί όχι απλώς να καλλιεργεί τον ρατσι-σμό και να διασπείρει τον πολιτισμικό κρετινισμό να μας οδηγεί στον πόλεμο ή να μας μαντρώνει σε στρατόπεδα εργασίας αλλά και να μας εξα-φανίσει ως είδος Ο καπιταλισμός δεν διστάζει να συμπεριφερθεί αντικοινωνικά προκειμένου να απο-κομίσει κέρδος κάτι που πλέον μπορεί να αποβεί αφάνταστα καταστρεπτικό για την ανθρωπότητα Ενδεχόμενα που κάποτε ανήκαν στη σφαίρα της πιο τρομακτικής φαντασίας σήμερα απλώς εκφράζουν τον νηφάλιο ρεαλισμό Το παραδοσιακό αριστερό σύνθημα laquoσοσιαλισμός ή βαρβαρότηταraquo δεν υπήρξε ποτέ περισσότερο απειλητικά επίκαιρο ποτέ λιγό-τερο ρητορική φιοριτούρα Υπό αυτές τις δραματι-κές συνθήκες όπως γράφει ο Φρέντρικ Τζέιμσον laquoεπιβάλλεται ο μαρξισμός να ξαναγίνει αληθινόςraquo3

Ο σημερινός κόσμος χαρακτηρίζεται από θεαματι-κές ανισότητες πλούτου και εξουσίας από ιμπερια-λιστικούς πολέμους και ολοένα αυξανόμενη κρατική καταπίεση ndash δηλαδή από τα ζητήματα αναφορικά με τα οποία έχει δράσει και στοχαστεί ο μαρξισμός εδώ και δύο περίπου αιώνες Εύλογα λοιπόν θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω κίνημα έχει κάποια δι-δάγματα να προσφέρει στο παρόν Ο ίδιος ο Μαρξ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα με την εξαιρετικά βί-

Marx was right_teliko filmsindd 26 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

27γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

αιη διεργασία μετατροπής των ξεριζωμένων χωρικών σε αστική εργατική τάξη στην υιοθετημένη πατρίδα του την Αγγλία ndash διεργασία που βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη στη Βραζιλία την Κίνα τη Ρωσία και την Ινδία Ο Τρίστραμ Χαντ επισημαίνει ότι το βιβλίο του Μάικ Ντέιβις Ο πλανήτης των παραγκουπόλεων [Planet of Slums] το οποίο καταγράφει τα laquoδυσώδη βουνά περιττωμάτωνraquo που είναι γνωστά ως παρα-γκουπόλεις και που τα συναντάει κανείς σήμερα στο Λάγος ή στην Ντάκα μοιάζει με εκσυγχρονισμένη εκδοχή του έργου του Ένγκελς Η κατάσταση της εργατικής τάξης Καθώς η Κίνα μετατρέπεται στο εργοστάσιο του πλανήτη σχολιάζει ο Χαντ laquoοι ειδι-κές οικονομικές ζώνες της Γκουανγκντόνγκ και της Σαγκάης θυμίζουν αλλόκοτα το Μάντσεστερ και τη Γλασκόβη της δεκαετίας του 1840raquo4

Μήπως δεν έχει ξεπεραστεί ο μαρξισμός αλλά ο καπιταλισμός Ήδη στη βικτoριανή Αγγλία ο Μαρξ θεωρούσε ότι το σύστημα είχε χάσει την ορμή του Στην ακμή του ο καπιταλισμός είχε προαγάγει την κοινωνική ανάπτυξη αλλά πλέον λειτουργούσε ως τροχοπέδη της Ο Μαρξ πίστευε πως η καπιταλι-στική κοινωνία όσο κι αν υπερηφανευόταν για τα νεωτερικά στοιχεία της ήταν βουτηγμένη στις φα-ντασιώσεις τον φετιχισμό τον μύθο και την ειδω-λολατρία Ο ίδιος ο Διαφωτισμός της ndashη αυτάρεσκη πίστη της στην ανωτερότητα της δικής της ορθο-λογικότηταςndash αποτελούσε ένα είδος δεισιδαιμονίας Ήταν μεν ικανός να επιτύχει εκπληκτική πρόοδο αλλά υπό μία άλλη έννοια ήταν αναγκασμένος να πασχίζει για να μην οπισθοδρομήσει Το τελικό όριο

Marx was right_teliko filmsindd 27 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

28 terry eagleton

του καπιταλισμού σχολίασε κάποτε ο Μαρξ είναι το ίδιο το κεφάλαιο του οποίου η αδιάκοπη αναπα-ραγωγή αποτελεί απαραβίαστο σύνορο Το πιο δυ-ναμικό κοινωνικό καθεστώς στην ιστορία χαρακτη-ρίζεται λοιπόν από μια στατικότητα και επανάληψη Το γεγονός ότι η λογική που το διέπει παραμένει σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτη αποτελεί έναν λόγο για τον οποίο η μαρξιστική κριτική που ασκείται σε αυτό παραμένει σε μεγάλο βαθμό βάσιμη Αυτό θα έπαυε να ισχύει μόνο αν το σύστημα κατάφερνε να υπερβεί τους ίδιους τους περιορισμούς του και να εγκαινιάσει κάτι εντελώς νέο Αλλά ο καπιταλισμός είναι ανίκανος να επινοήσει ένα μέλλον που δεν θα αναπαράγει τελετουργικά το παρόν του ndash με πε-ριττό να προσθέσουμε περισσότερες επιλογέςhellip

Ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει σπουδαίες υλι-κές προόδους Ωστόσο παρrsquo ότι ο συγκεκριμένος τρόπος οργάνωσης των υποθέσεών μας είχε στη δι-άθεσή του πολύ χρόνο για να αποδείξει πως είναι σε θέση να ικανοποιήσει ολικά τις ανθρώπινες απαι-τήσεις δεν έχει κάνει καμία ουσιαστική πρόοδο ως προς αυτό Πόσο θα περιμένουμε Γιατί εξακολου-θούμε να πιστεύουμε τον μύθο ότι ο αμύθητος πλού-τος που δημιουργείται μrsquo αυτόν τον τρόπο παραγω-γής θα καταστεί όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου διαθέσιμος σε όλους Άραγε θα έδειχνε ο κόσμος τέτοια μακρόθυμη και ξέγνοιαστη υπομονή απέναντι σε παρόμοιους ισχυρισμούς της άκρας αριστεράς Οι δεξιοί που παραδέχονται ότι θα υπάρχουν πάντοτε κολοσσιαίες αδικίες στο σύστημα και ότι πρόκειται μεν για μια σκληρή πραγματικότητα αλλά οι εναλ-

Marx was right_teliko filmsindd 28 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

29γ ιατ ι ο μαρξ ε ιχε δ ικ ιο

λακτικές δυνατότητες είναι ακόμη χειρότερες είναι τουλάχιστον παρά την αδιαντροπιά τους πιο έντι-μοι από εκείνους που κηρύττουν ότι εντέλει όλα θα διορθωθούν Αν απλά συνέβαινε να υπάρχουν πλού-σιοι και φτωχοί όπως υπάρχουν μαύροι και λευκοί τότε θα μπορούσε κάλλιστα τα πλεονεκτήματα των εύπορων να επεκταθούν εν καιρώ στους μη προνο-μιούχους Αλλά το να επισημαίνει κανείς ότι απλά συμβαίνει κάποιοι άνθρωποι να στερούνται τα πάντα και άλλοι να ευημερούν είναι σαν να επισημαίνει ότι ο κόσμος απλά περιλαμβάνει και αστυνομικούς και εγκληματίες Όντως ισχύει το τελευταίο έτσι όμως συσκοτίζεται η αλήθεια ότι αστυνομικοί υπάρχουν επειδή υπάρχουν εγκληματίεςhellip

Marx was right_teliko filmsindd 29 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ

30 terry eagleton

Marx was right_teliko filmsindd 30 2782012 43936 μμ