Ιατρικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, Νέα ... · 2016. 4. 4. ·...

ΠΛΗΡΩΜΕΝOTEΛOΣ

Tαχ. ΓραφείοK.K. Θεσ/νικης 21

Αριθµός Άδειας020065

PRESS POST

PR

ES S P OST

Hellenic Post

X+7

KΩΔIKOΣ: 4108 TIMH: 1 ΛEΠTO • IATPIKOΣ ΣYΛΛOΓOΣ ΘEΣΣAΛONIKHΣ • ΠΛAT. APIΣTOTEΛOYΣ 4 − 546 23 AP. AΔEIAΣ K.T.Θ. 23 206/E/25-11-97 • ISSN 1108-5576 • ENTYΠO KΛEIΣTO

Δ. Ανεστάκης, Α. Αρα-μπατζής, Αθ.Α. Εξαδάκτυλος,

A. Gawande, O. Henry, Ι.Θ. Καβα-λιώτης, Λ. Καλοβούλου, Μ. Λαγκου-

βάρδος, Ε.Μ. Μπέκα, Τ. Ναούμης, Ν.Π. Νί τσας, Χ. Ντέλλος, Αντ. Παπα-γιάννης, Ι. Παπαγιουβάννη, Α. Παπα-

διαμάντης, Ζ. Παπαληγούρα, Γρ.Σκαμπαρδώνης, Μ. Τσολάκη,

Δ. Χίντζογλου-Αμασλί-δου

692015

γράφουν

ΤΕΥΧ

ΟΣ

69

2015

ΙΑτρΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟγΟΣΘΕΣΣΑΛΟνΙΚΗΣΠΛ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 4546 23 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΤ 2310 273.755, F 2310 278.880

IδιοκτησίαΙατρικός Σύλλογος ΘεσσαλονίκηςΝΠΔΔ

ΕκδότηςΑθανάσιος ΕξαδάκτυλοςΠρόεδρος Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Πλ. Αριστοτέλους 4

Διευθυντής ΣύνταξηςΑντώνης ΠαπαγιάννηςΓραμματεία Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Πλ. Αριστοτέλους 4

Συντακτική ΕπιτροπήΒαΐτση ΒιολέτταΙσσόπουλος ΝίκοςΚαϊλάρη ΣουζάνναΚαρμπόνης ΙωάννηςΚουτελιδάκης ΙωάννηςΛάλλας ΑιμίλιοςΛιακόπουλος ΝικόλαοςΟικονόμου ΔημήτρηςΠαραμυθιώτης ΔανιήλΠίτσης ΑντώνιοςΡίζος ΣταύροςΧατζηπαντελής Μανώλης

Υπεύθυνος ΤυπογραφείουΛεωνίδας Α. ΜιχάληςUniversity Studio PressΑρμενοπούλου 32546 35 ΘεσσαλονίκηΤ 2310 209.637, 2310 209.837F 2310 216.647

ΕξώφυλλοΦωτογραφία: Κώστας Σιδηρόπουλος

Τα ενυπόγραφα άρθρα και κείμενα απη-χούν τις απόψεις των αρθρογράφων καιδεν ταυτίζονται κατ’ ανάγκη με την άπο-ψη της συντακτικής επιτροπής του πε-ριοδικού.

ΤΑ ΙΑτρΙΚΑ ΘΕΜΑτΑ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΗΜΟΟΡΓΑΝΟ ΤΟΥ ΙΣΘ. ΑΠΟΣΤΕΛΛΟΝΤΑΙΣΕ 6.500 ΜΕΛΗ ΤΟΥ ΚΑΙ 800 ΑΠΟΔΕ-ΚΤΕΣ (ΝΠΔΔ ΣΩΜΑΤΕΙΑ Κ.ΛΠ.).

ISSN 1108-5576

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

3 Ανακοίνωση του ΔΣ του Ιατρικού Συλλόγου ΘεσσαλονίκηςΔρ Αθανάσιος Α. Εξαδάκτυλος, Νικόλαος Π. Νί τσας

ΕντOΣ EΔρΑΣ5 Κάτι για όλους

Δρ Αντώνης Παπαγιάννης

AρΘρΟγρΑφIΑ7 Ευρωπαϊκές βιοτράπεζες νευρολογικών νοσημάτων:

Μια νέα προσπάθεια στον ελλαδικό χώροΙωάννα Παπαγιουβάννη, Αστέριος Αραμπατζής, Δοξάκης Ανεστάκης, Μάγδα Τσολάκη

11 Προαθλητικός καρδιολογικός έλεγχος. Πώς θα ωφελείχωρίς να βλάπτειΔρ Χρήστος Ντέλλος

13 Οι ψυχολογικές ανάγκες των ασθενών που πεθαίνουνΖαΐρα Παπαληγούρα

18 Η στοιχειώδης νομική κάλυψη των ιατρών κατά τη θερα-πεία του ασθενούςΕλένη Μ. Μπέκα

23 Σύστημα Υγείας – Iατρική – ΔεοντολογίαΙωάννης Θ. Καβαλιώτης

26 EτικέτεςΜόσχος Λαγκουβάρδος

Διορθώσεις κειμένωνAντώνης Παπαγιάννης, Ελένη Χαρίση

Εικόνες τεύχουςΚώστας Σιδηρόπουλος

http://thessalonikidailyphoto.blogspot.gr

Υπεύθυνος ύληςΑντώνης Παπαγιάννης

Σελιδοποίηση − ΕκτύπωσηΕκδοτικός οίκος

UNIvErSITY STUdIO PrESS

TΕΥΧΟΣ 69 • 2015

TεΥχοσ 69 • 2015

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν αΙστορIα

28 Ο Πωλ Μπραντ και ο μύθος των σάπιων σαρκώνΑντώνης Παπαγιάννης

31 Νεκρολογία ιατρούΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης

απO την πEνα σασ32 Οι Αλεβήδες, οι Μπεκτασήδες, οι κρυπτοχριστιανοί

κι ο Τούρκος ανθρωπολόγοςΔέσποινα Χίντζογλου-Αμασλίδου

34 Η μοιραία στένωση της αορτήςΓρηγόρης Σκαμπαρδώνης

37 Στο ΕργαστήριοΛουκία Καλοβούλου

43 Είμαστε νούμεραΤάσος Ναούμης

ΛογοτεχνIα45 Το τελευταίο φύλλο

O. Henry (Μετάφραση: Α. Παπαγιάννης)

σΥΜΒαΙνοΥν50 Όλιβερ Σακς

Atul Gawande (Μετάφραση: Α. Παπαγιάννης)

54 εΚΘεση ΒΙΒΛΙοΥ

Αποστέλλεται ταχυδρομικά στα ταμειακώς τακτοποιημένα μέλη. Διατίθεται ηλεκτρονικά (pdf) στην ιστοσελίδα του Ιατρικού Συλλόγου(www.isth.gr/?page=2693).

Φιλοσοφία του περιοδικούΤα Ιατρικά Θέματα είναι το τριμηνιαίο περιοδικό του Ιατρικού Συλλόγου Θεσ-σαλονίκης. Εκτός από την επιστήμη και την ενημέρωση, στόχο έχει να προ-βάλλει την τέχνη, την ιστορία, τη δεοντολογία και φιλοσοφία της ιατρικής,την εκπαίδευση και την πρακτική της. Η οπτική γωνία με την οποία εξετάζο-νται τα θέματα αυτά (σοβαρή, ανάλαφρη, ακόμη και σκωπτική) αφήνεταιστην κρίση και το γούστο του κάθε συνεργάτη (εξαιρείται η εξύβριση και ησυκοφαντία). Ελπίδα και φιλοδοξία του περιοδικού είναι να έχει, κατά το δυ-νατόν, όχι εφήμερο, αλλά διαχρονικό χαρακτήρα.

Η ποιότητα του περιοδικού καθορίζεται από το σύνολο των συνεργασιώνπου το απαρτίζουν. Η συντακτική επιτροπή καλεί τους αναγνώστες να γί-νουν «ποιηταί λόγου» και να προσφέρουν τα κείμενά τους για δημοσίευση,που πρέπει να ακολουθούν τις οδηγίες (βλ. Πρόσκληση προς τους ανα-γνώστες). Οι παρεμβάσεις των συντακτών περιορίζονται στο ελάχιστο,όπως την ταξινόμηση των κειμένων κατά ενότητες και τη διάταξη της ύληςστο κάθε τεύχος. Ελπίζουμε, με τη βοήθεια όλων, η μέχρι τώρα ανοδική πο-ρεία του περιοδικού να συνεχισθεί και στο μέλλον.

Αν και το ιδανικό θα ήταν να κυκλοφορεί το περιοδικό σε καθορισμένες καιτακτικές ημερομηνίες, αυτό συχνά δεν είναι δυνατό για τεχνικούς λόγους.Αν κάποιο δημοσίευμα (π.χ. αναγγελία συνεδρίου) έχει χρονικό περιθώριοπου δεν μπορεί να εξυπηρετηθεί από μια τριμηνιαία έκδοση, είναι καλύτερονα αποστέλλεται για ανάρτηση στην ιστοσελίδα του Συλλόγου και όχι γιαδημοσίευση. Τα τεύχη θα κυκλοφορούν κατά εποχή, ενώ στη δημοσίευσητης ύλης θα τηρείται, κατά το δυνατόν, η χρονολογική σειρά υποβολής τωνκειμένων. Αν κάτι πρέπει να δημοσιευθεί κατά προτεραιότητα, παρακα-λούμε να επικοινωνείτε με τη διεύθυνση σύνταξης στην ηλεκ τρονική διεύ-θυνση [email protected]. Η συντακτική επιτροπή δια τηρεί το δικαίωμακατανομής της ύλης κατά την κρίση της, εφόσον υπάρχει πλεόνασμα προ-σφοράς.

Οι κανόνες συγγραφής είναι απλοί. Θέλουμε κείμενα δακτυλογραφημέναστη μια όψη του χαρτιού, μήκους 500-2.000 λέξεων (μέχρι 4 σελίδες Α4 μεμονό διάστημα και με στοιχεία Times μέγεθος 12), που μπορούν να απο-στέλλονται με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ως προσαρτημένα αρχεία Word(attached files) στην παραπάνω διεύθυνση, ή να κατατίθενται προσωπικά ήταχυδρομικά στα γραφεία του ΙΣΘ, Πλ. Αριστοτέλους 4. Ανώνυμα άρθρα δενμπορούν να δημοσιευθούν. Οι συγγραφείς κειμένων πάνω σε επιστημονικάθέματα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη το γενικό αναγνωστικό κοινό και ναπροσφέρουν γνώσεις προσιτές σε όλους τους γιατρούς, αποφεύγοντας τιςπολύ εξειδικευμένες πληροφορίες και τη μακροσκελή βιβλιογραφία.

Ανακοίνωση του ΔΣ του Ιατρικού Συλλόγου

Θεσσαλονίκης

Αγαπητές και αγαπητοί συνάδελφοι,

Το 2015 ήταν μια χρονιά που αποδείχτηκεδυσκολότερη από το αναμενόμενο. Μαζί μετην κοινωνία, η υγεία δοκιμάστηκε από πολλάπροβλήματα, καθώς και από αναπάντεχεςνέες δυσκολίες λόγω των γενικότερων γεω-πολιτικών εξελίξεων στον χώρο της υγείας.

Η διαχρονική ανεπάρκεια και αναξιοπιστίατου ΕΟΠΥΥ κατέληξε σε περαιτέρω υποτιμο-λογήσεις που είναι σαφές ότι δεν καλύπτουντο κόστος ποιοτικών υπηρεσιών. Τα προβλή-ματα του ΕΣΥ εμπεδώνονται και το σύστημαλειτουργεί αποκλειστικά και μόνο χάρη στηναυταπάρνηση των γιατρών και των άλλωνστελεχών του.

Το ΠΕΔΥ παραμένει σε σπαργανώδη κα-τάσταση χωρίς προοπτική ανάπτυξης.

Ο ιδιωτικός τομέας, αφημένος στην τύχητου και λειτουργώντας χωρίς όρια και κανόνες,οδηγείται στον εξευτελισμό της παραπλανη-τικής διαφήμισης των καρτών και την ασυδοσίατων ιδιωτικών ασφαλειών.

Στον τομέα της εκπαίδευσης, η χώρα μαςπαραμένει πρωτοπόρος στη μετανάστευση

ιατρικού προσωπικού έχοντας τεράστιο αριθμόΕλλήνων φοιτητών σε ιδιωτικά πανεπιστήμιαγειτονικών χωρών και επιμένοντας βλακωδώςστην αποκλειστικά δημόσια ανώτατη εκπαί-δευση.

Τραγικότερο όλων, η άδικη κατάληξη τουΤΣΑΥ που προορίζεται να οδηγηθεί στο χω-νευτήρι του ενός ταμείου όπου θα χαθούν οικόποι γενεών γιατρών γιατί η πολιτεία απο-φάσισε να δημεύσει την κοινή μας περιουσίακαι οι επίσημοι εκπρόσωποί μας δεν θέλησανκαν να αρθρώσουν λογική και αξιόπιστη αντι-πρόταση.

Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι,

Για τον Ιατρικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης, καθώςτο 2016 σημαίνει το τέλος των ψευδαισθήσεωνγια όλους, θεωρούμε υποχρέωσή μας να εκ-φράσουμε ρεαλιστικές προτάσεις, έχονταςπλήρη επίγνωση ότι οι πιθανότητες να εισα-κουστούμε είναι πολύ μικρές, καθώς ουδέποτευπήρξαμε αρεστοί στις ηγεσίες του ΥπουργείουΥγείας.

Το δημόσιο σύστημα υγείας, ΕΟΠΥΥ και

Θεσσαλονίκη, 30 Δεκεμβρίου 2015

ΕΣΥ, θα πρέπει να λειτουργήσει με κοινούςκανόνες για όλους τους παρόχους. Σήμερα,οι συμβεβλημένες ιδιωτικές κλινικές έχουν τοδικαίωμα επιπλέον χρέωσης ενώ κανέναςάλλος πάροχος δεν έχει το ίδιο δικαίωμα. Ησυμμετοχή των ασθενών στο κόστος της υγείαςείναι μια καθημερινή πραγματικότητα η οποίααφορά εξίσου έχοντες και μη έχοντες, και ησύνδεσή τους με τρόπο επίσημο, δίκαιο καιλογικό με κριτήριο το εισόδημα αποτελεί τημόνη λογική και ρεαλιστική πρόταση για τηνεπιβίωση του συστήματος, όσο και αν αυτήδεν μπορεί να γίνει αποδεκτή ιδεολογικά απότη σημερινή κυβέρνηση. Σε κάθε άλλη περί-πτωση, θα εξαπλώνεται η αδικία.

Ο ΕΟΠΥΥ θα πρέπει επιτέλους να κατευ-θυνθεί στην κατάργηση όλων των συμβάσεωνμε όλους, καθώς είναι σαφές ότι δεν μπορείνα ανταποκριθεί και κατά το μέτρο των δυ-νατοτήτων του θα πρέπει να αποζημιώνει

απευθείας τους ασφαλισμένους του ασθενείς.Τέλος, αναφορικά με το ιδιαίτερο πρόβλη -

μα του συνταξιοδοτικού των γιατρών, έχουμεαποφασίσει το 2016 να είναι η χρονιά δράσηςπρος δύο κατευθύνσεις. Στην αναζήτηση τωνευθυνών όλων όσοι με πράξεις και παραλείψειςοδήγησαν το ΤΣΑΥ στην ενσωμάτωση αλλάκαι στη δημιουργία επαγγελματικού ταμείουγια τους γιατρούς της Θεσσαλονίκης. Στηναπόφαση αυτή οδηγηθήκαμε από τη διαπί-στωση ότι οι υπόλοιποι συνάδελφοί μας δενέχουν φτάσει στο ίδιο σημείο σκέψης και από-φασης και ότι ο χρόνος είναι πολύτιμος. Έχο-ντας το παράδειγμα και την αρωγή των δικη-γόρων της πόλης μας, ευελπιστούμε σύντομανα σας ανακοινώσουμε τα πρώτα πρακτικάβήματα.

Ευχόμαστε το 2016 να αποδειχτεί μια καλήχρονιά, με υγεία, ευτυχία, πρόοδο και προκοπήγια όλους.

Ιατρικά θέματα 69

Δρ Αθανάσιος Α. Εξαδάκτυλος Νικόλαος Π. Νίτσας

Πρόεδρος ΙΣΘ, Γ. Γραμματέας ΙΣΘ, πλαστικός χειρουργός χειρουργός οφθαλμίατρος

Μπροστά στο παρελθόν να κλίνεις το κεφάλι,

μπροστά στο μέλλον να σηκώσεις τα μανίκια σου.

H.L. Mencken

Ε ί π α ν

Κάτι για όλουςΔρ Αντώνης Παπαγιάννης

Πνευμονολόγος

Εντός έδρας

Προ καιρού παλαιότερος συνάδελφος μου πα-ραπονέθηκε ότι «πολύ θάνατο έχει το περιο -δικό!» (είχε τύχει να δημοσιεύσουμε σε ένατεύχος τρεις νεκρολογίες συναδέλφων). Ομο-λογώ ότι με απογοήτευσε κάπως η παρατήρηση:τα κείμενα αυτά, όταν είναι γραμμένα με ειλι-κρίνεια αλλά και με αγάπη και νοσταλγία γιατους εκλιπόντες, είναι ένα είδος μνημόσυνου,μια «τελική αξιολόγηση», αλλά και μια ευκαιρίαεκ των υστέρων γνωριμίας με κάποιους αν-θρώπους που άφησαν τη δική τους σφραγίδαστον επαγγελματικό και επιστημονικό μαςχώρο, «ίνα μη η τούτων προσφορά τω χρόνωεξίτηλος γένηται», όπως θα μας έλεγε ο Ηρό-δοτος. Μάλιστα πριν αρκετά χρόνια το BritishMedical Journal είχε δημοσιεύσει μια στατιστική,σύμφωνα με την οποία οι νεκρολογίες ήταν ηπρώ τη σελίδα του περιοδικού την οποία άνοιγανοι πολυάριθμοι αναγνώστες του.

Γιατί γράφονται τα παραπάνω; Διότι «κατάσυγκυρίαν» στο τεύχος αυτό έχουμε αρκετήαρθρογραφία που σχετίζεται με το τέλος τηςζωής. Έτσι διαβάζουμε για την ψυχολογία τουθανάτου (μια ομιλία από ένα πολύ ενδιαφέρονσυνέδριο για το τέλος της ζωής στον καρκίνοπου έγινε στη Χάλκη της Κωνσταντινούπολης

τον περασμένο Ιούνιο), και βλέπουμε να νε-κρολογείται ο πρόσφατα εκλιπών Όλιβερ Σακςαπό τον Atul Gawande, αλλά και ο ιατρόςΓουλιέλμος Βιλδ από τον Αλέξανδρο Παπα-διαμάντη, πριν έναν αιώνα και πλέον. Ακόμη,μαθαίνουμε για μια μοιραία στένωση της αορ-τής, αλλά και για μια επανάσταση που μετα-μόρφωσε τη ζωή των άλλοτε «ζωντανών νε-κρών», των ασθενών με λέπρα, μέσα από τοπρωτοποριακό ερευνητικό έργο του ΠωλΜπραντ. Τέλος, στο «Τελευταίο φύλλο» ο O.Henry ζωγραφίζει με τη φαντασία του έναναυτοθυσιαστικό θάνατο που δίνει ζωή σε μιανασθενή.

Δεν είναι όμως μόνο αυτά. Από τις βιο-τράπεζες και τον προαθλητικό καρδιολογικόέλεγχο μέχρι τη νομική κάλυψη των ιατρών,από την ιατρική δεοντολογία ώς τα μικροβιο -λογικά εργαστήρια άλλων δεκαετιών, από τηνπρόσφατη ιστορία της Μικρασίας μέχρι τοσύγχρονο χιούμορ, υπάρχει στο περιοδικόκάτι για όλους. Ελπίζουμε έτσι τα Ιατρικά Θέ -ματα να διατηρούν το ενδιαφέρον των ανα-γνωστών τους. Και όσοι θα ήθελαν κάτι άλλο,δεν έχουν παρά να το προτείνουν και να στεί-λουν τη συνεισφορά τους.

Πρόσκληση προς τους αναγνώστες

Τα Ιατρικά Θέματα δέχονται για δημοσίευση, πάντα μετά από έγκρισητης συντακτικής επιτροπής, κείμενα που να ενδιαφέρουν το ευρύ ια-τρικό κοινό, και που μπορεί να είναι:

Βραχείες παρουσιάσεις ιατρικών θεμάτων γενικού ενδιαφέροντος.Δεν θα πρέπει να είναι ούτε εξαντλητικές από βιβλιογραφική πλευρά,ούτε πολύ εξειδικευμένες. Η απλή γραφή και η ευχάριστη ανάγνωσηεί ναι κριτήρια πιο σημαντικά από την «τελευταία λέξη» της ερευνητικήςδραστηριότητας πάνω στα θέματα αυτά. Οπωσδήποτε όμως οι πα-ρεχόμενες πληροφορίες θα πρέπει να είναι επιστημονικά ορθές.

Προσωπικές εμπειρίες είτε από τον επαγγελματικό χώρο της ιατρικής(δημόσιο και ιδιωτικό), είτε από βιώματα ιατρών ως ασθενών (για ναγνωρίζουμε και την «άλλη πλευρά του νομίσματος»). Ακόμη και πα-ράπονα ή κριτικές είναι αποδεκτά, αρκεί να µην έχουν χαρακτήραονομαστικής προσβολής ή εξύβρισης προσώπων ή ιδρυμάτων. Τέτοιακείμενα μπορούν να γραφούν και από µη ιατρούς. Θα πρέπει πάντοτενα υποβάλλονται επώνυμα, ωστόσο μπορεί να δημοσιεύονται καιανώ νυμα, εφόσον ο συντάκτης τους το επιθυμεί.

Σκέψεις και προβληματισμοί πάνω στη φύση, την τέχνη, την απο -στολή, την εκπαίδευση και την άσκηση της ιατρικής.

Ιστορικά και λογοτεχνικά κείμενα που αναφέρονται στον ιατρικόχώρο, την υγεία και την αρρώστια.

Όλα τα κείμενα πρέπει να είναι πρωτότυπα και να μην παραβιάζουνπνευματικά δικαιώματα άλλων συγγραφέων ή εκδοτών (copyright).

Τα Ιατρικά Θέματα δεν δημοσιεύουν παρουσιάσεις περιστατικών,πρωτότυπες ερευνητικές μελέτες ή πρακτικά συνεδρίων, ούτε κείμεναπου να έχουν διαφημιστικό χαρακτήρα. Σκοπός του περιοδικού είναινα απο τελεί ένα βήμα έκφρασης και διαλόγου των γιατρών πάνωστα θέματα που τους απασχολούν στην καθημερινή τους εργασία.Για την προβολή του αμιγώς επιστημονικού έργου υπάρχουν πολλάκαι πιο κατάλληλα έντυπα. Ελπίζουμε στην κατανόηση των συναδέλφων,ώστε να µην βρισκόμαστε στη δυσάρεστη θέση να απορρίπτουμεκείμενα που μπορεί να έχουν επιστημονική αξία, δεν ανήκουν όμωςστα πλαίσια της φιλοσοφίας των Ιατρικών Θεμάτων.

ΑρθρογραφίαΙατρικά θέματα 69 σελ. 7-10

Ευρωπαϊκές βιοτράπεζες νευρολογικών νοσημάτων:

Μια νέα προσπάθεια στον ελλαδικό χώρο

Ιωάννα Παπαγιουβάννη*, Αστέριος Αραμπατζής*, Δοξάκης Ανεστάκης**, Μάγδα Τσολάκη***

ΕισαγωγήΒιοτράπεζα είναι ένα κέντρο συλλογής, απο-θήκευσης και επεξεργασίας ανθρώπινων βιο-λογικών δειγμάτων με ταυτόχρονη διατήρησητων κλινικών δεδομένων που συνοδεύουν ταεν λόγω δείγματα. Στις βιοτράπεζες νευρικούιστού το υλικό μπορεί να είναι εγκεφαλικόςιστός, εγκεφαλονωτιαίο υγρό, δείγματα περι-φερικών νεύρων, νωτιαίου μυελού αλλά καιαίμα και γενετικό υλικό, τα οποία προέρχονταιείτε από δότες που απεβίωσαν (η αφαίρεσηεγκεφάλου είναι απαραίτητο να γίνει μέσα σε2-6 ώρες από τον θάνατο) είτε από χειρουρ-γικές επεμβάσεις. Απαραίτητες όμως για τηλήψη του υλικού είναι όχι μόνο η πλήρης ενη-μέρωση του δότη ή των συγγενών του αλλάκαι η έγγραφη συναίνεσή τους. Στη συνέχειατο υλικό υφίσταται επεξεργασία και είτε ψύχεταιστους –80oC, είτε διατηρείται σε φορμόλη καιαποθηκεύεται. Επιπλέον, τα δείγματα που λαμ-

βάνονται πρέπει να συνοδεύονται από ακριβείςπληροφορίες οι οποίες περιλαμβάνουν γενε-τικά δεδομένα, στοιχεία του ιατρικού φακέλουτου δότη όπως τα αποτελέσματα ιατρικώνεξετάσεων, γενεαλογικά δεδομένα καθώς καικοινωνικά δεδομένα, όπως είναι π.χ. ο τρόποςζωής ή το επάγγελμα, λόγω ενδεχόμενης συ-σχέτισης με κάποιο είδος διαταραχής. Εφόσονόμως τα στοιχεία αυτά είναι ευαίσθητα προ-σωπικά δεδομένα για να μην υπάρχει άμεσηπρόσβαση σε αυτά, το υλικό και τα δεδομένακωδικοποιούνται και με αυτό τον τρόπο δια-τηρείται η ανωνυμία του δότη.1

Σκοπός βιοτραπεζών νευρικού ιστούΕίναι σημαντικό να κατανοηθεί ότι η δημι-ουργία βιοτράπεζας νευρικού ιστού εξυπηρετείιατρικούς, ερευνητικούς και εκπαιδευτικούςσκοπούς. Πράγματι, οι βιοτράπεζες συνεργά-ζονται με εκπαιδευτικά ιδρύματα, μεγάλους

* Ιατρικό Τμήμα Σχολής Επιστημών Υγείας, ΑΠΘ** Ιστοπαθολογικό Τμήμα, Εργαστήριο Ιατροδικαστικής & Τοξικολογίας, Ιατρικό Τμήμα Σχολής Επιστημών Υγείας, ΑΠΘ*** Γ΄Νευρολογική Κλινική, Ιατρικό Τμήμα Σχολής Επιστημών Υγείας, ΑΠΘ

8


ερευνητικούς φορείς και μεμονωμένους ερευ-νητές, τους οποίους προμηθεύουν με υλικόοι οποίοι το εξετάζουν και το αναλύουν. Μεαυτό τον τρόπο, γίνονται μελέτες για την κα-τανόηση της παθογένειας των διαταραχώντου νευρικού συστήματος, γεγονός που μπορείνα οδηγήσει στη δημιουργία νέων διαγνω-στικών και θεραπευτικών μέσων.1 Ακόμη, τογεγονός ότι οι δότες είναι είτε ασθενείς, είτεφυσιολογικά άτομα, δίνει τη δυνατότητα σύ-γκρισης του φυσιολογικού και παθολογικούιστού, ώστε να δοθούν περισσότερες πληρο-φορίες για τη φύση της διαταραχής.

Ευρωπαϊκές βιοτράπεζες νευρικού ιστούΗ Ευρώπη έχει έναν κυρίαρχο ρόλο στη δημι -ουργία βιοτραπεζών νευρολογικών νοσημάτωνήδη από τον προηγούμενο αιώνα. Πράγματι,οι περισσότερες χώρες της έχουν ενεργές βιο-τράπεζες με μεγάλες συλλογές και σπουδαίεςσυνεργασίες με σημαντικούς ερευνητικούςφορείς.

Μία από τις μεγαλύτερες νευρολογικέςβιοτράπεζες είναι η Βιοτράπεζα ΕγκεφαλικούΙστού της Βιέννης, η οποία ανήκει στην ΙατρικήΣχολή της Βιέννης και συγκεκριμένα στο ΤμήμαΝευρολογίας. Η βιοτράπεζα της Βιέννης συλ-λέγει το υλικό της από το 1948 και μέχρι σή -με ρα έχει στη διάθεσή της 16.000 εγκεφάλους,30.000 βιοψίες που προέρχονται από νευρο-χειρουργικές επεμβάσεις, 7.500 βιοψίες περι-φερικών νεύρων και μυών, κυτταροκαλλιέργειεςνεοπλασματικών κυττάρων εγκεφαλικού ιστού,δείγματα εγκεφαλονωτιαίου υγρού και δείγματααίματος. Τα δείγματα εγκεφαλικού ιστού είτευφίστανται επεξεργασία και μονιμοποιούνταισε παραφίνη, είτε ψύχονται απευθείας και δια-τηρούνται στους –80oC. Τέλος, η μεγάλη συλ-λογή της είναι επόμενο να της επιτρέπει τησυνεργασία με μια πληθώρα πανεπιστημίωνκαι επιστημόνων, ενώ το ερευνητικό της εν-διαφέρον επικεντρώνεται κυρίως στις νευρο-εκφυλιστικές και νευρομυϊκές ασθένειες, στανοσήματα prion, στις λοιμώδεις, γενετικές και

μεταβολικές παθήσεις του νευρικού συστή-ματος καθώς και στη νευρο-ογκολογία.2,3

Μια ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η συλ-λογή εγκεφαλικού ιστού του ΠανεπιστημίουAarhus στη Δανία, η δραστηριότητα της οποίαςξεκίνησε το 1945. Όμως, το 1982 αποφασί-στηκε η αναστολή της λειτουργίας της διότικρίθηκε ανήθικη και παράνομη η λήψη νευ-ρικού ιστού. Παρ’ όλα αυτά, επιτεύχθηκε ησυλλογή 9.479 εγκεφάλων. Το ιδιαίτερο χα-ρακτηριστικό αυτής της συλλογής είναι ότι οιεγκέφαλοι λήφθηκαν από ασθενείς ψυχιατρι-κών νοσημάτων, οι οποίοι δεν είχαν λάβει κά-ποια από τις μοντέρνες ιατροφαρμακευτικέςθεραπείες.2,4 Επομένως, δίνεται η δυνατότηταέρευνας των αποτελεσμάτων που έχουν οινέες θεραπείες στους ψυχιατρικά ασθενείςμέσα από τη σύγκριση αυτών των ιστών καιτων ιστών των ασθενών που λαμβάνουν κά-ποια νέα φαρμακευτική αγωγή.

Στην Ουγγαρία εξάλλου λειτουργεί απότο 1992 η βιοτράπεζα εγκεφαλικού ιστού τηςΒουδαπέστης, η οποία ανήκει στο Τμήμα Ανα-τομίας του Πανεπιστημίου Semmelweis. Ησυγκεκριμένη βιοτράπεζα καινοτομεί καθώςδεν αποθηκεύει ολόκληρους εγκεφάλους αλλάμικροανατομές από οριοθετημένες περιοχέςκαι πυρήνες. Στη διάθεσή της έχει τουλάχιστον20.000 μικροανατομές, οι οποίες χρησιμοποι-ούνται σε νευροχημικές και νευροβιολογικέςέρευνες, κυρίως για νευροεκφυλιστικά νοσή-ματα. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι ο χρόνοςαφαίρεσης του εγκεφάλου από το κρανίοείναι πολύ μικρός και ανέρχεται στις 2 με 6ώρες από τον θάνατο του δωρητή.2,5

Αξιοσημείωτη περίπτωση είναι η βιοτρά-πεζα εγκεφαλικού ιστού της Ολλανδίας, πουλειτουργεί από το 1985 στο Άμστερνταμ καισυνεργάζεται με το Πανεπιστήμιο του Vrije,και αυτό γιατί η Ολλανδία έχει ένα πολύ καλάοργανωμένο σύστημα δωρητών. Πράγματι,από τους 3.710 δωρητές (απογραφή 2012)πάνω από το 25% είναι φυσιολογικά άτομα(δείγματα ελέγχου), γεγονός που φανερώνει

9

Αρθρογραφία

την επαρκή ενημέρωση των πολιτών και ότιτο θέμα δωρεάς νευρικού ιστού δεν αποτελείαντικείμενο προκατάληψης. Αποτελεί αξιο-σημείωτη παρατήρηση ότι το ποσοστό αυτόξεπερνά και το αντίστοιχο που αφορά τουςδωρητές με νόσο Alzheimer. Το ερευνητικόενδιαφέρον της βιοτράπεζας επικεντρωνόταναρχικά στη νόσο Alzheimer αλλά από το 1990προστέθηκαν και άλλες ασθένειες όπως ησκλήρυνση κατά πλάκας, η νόσος του Par kin -son, η χορεία του Huntington καθώς και πολλάψυχιατρικά νοσήματα.2,6

Το Ηνωμένο Βασίλειο διαθέτει αρκετέςβιοτράπεζες νευρικού ιστού. Αρχικά, υπάρχειη βιοτράπεζα νευροεκφυλιστικών νοσημάτωντου King’s College που ιδρύθηκε το 1989 καιέχει στην κατοχή της πάνω από 1.500 δείγματαεπεξεργασμένου ιστού και πάνω από 500δείγματα φρέσκου ιστού.2,7 Επιπλέον, υπάρχειη βιοτράπεζα Queen Square που ανήκει στοπανεπιστημιακό κολέγιο του Λονδίνου και ει-δικεύεται σε παρκινσονικές διαταραχές, στιςδιάφορες μορφές άνοιας και σε κάποιες σπά-νιες ασθένειες όπως η δυστονία.2,8 Το ImperialCollege διαθέτει δύο βιοτράπεζες, μία πουεπικεντρώνεται στη σκλήρυνση κατά πλάκαςκαι ιδρύθηκε το 19892,9 και μία που ειδικεύεταιστη νόσο του Parkinson και λειτουργεί απότο 2002.2 Ακόμη, στο Πανεπιστήμιο του Εδιμ-βούργου ιδρύθηκε βιοτράπεζα νευρικού ιστούτο 1990 και λαμβάνει τα δείγματά της απόασθενείς με AIDS και χρήστες ναρκωτικών,προκειμένου να συμβάλει στη μελέτη τωνεπιδράσεων του HIV και των ναρκωτικών ου-σιών στο ΚΝΣ.2 Τέλος, βιοτράπεζα εγκεφαλικούιστού βρίσκεται και στο Newcastle με το ερευ-νητικό της επίκεντρο στη νόσο Alzheimer καιστη νόσο Parkinson.2,10

Βέβαια δεν είναι μόνο αυτές οι βιοτράπεζεςνευρικού ιστού της Ευρώπης. Σημαντική βιο-τράπεζα αποτελεί και αυτή του Παρισιού πουσυλλέγει υλικό (εγκεφάλους, δείγματα νωτιαίουμυελού, μάτια, περιφερικά νεύρα, μυϊκούς καιάλλους ιστούς) από το 1984 και ειδικεύεται

σε νευροεκφυλιστικές, γενετικές και λοιμώδειςασθένειες του ΚΝΣ, όπως η νόσος Alzheimer,η νόσος του κινητικού νευρώνα, η χορεία τουHuntington, η πολλαπλή σκλήρυνση, το AIDS,η νόσος των Creutzfeldt-Jakob και ποικίλεςπαρκινσονιακές διαταραχές.2 Στη Γαλλία λει-τουργεί από το 1997 βιοτράπεζα εγκεφαλικούιστού και στη Λυών. Η NeuroBioTec, ένα απότα πρώτα κέντρα βιολογικών πόρων στη Γαλ-λία, διαθέτει σήμερα πάνω από 100.000 δείγ-ματα ορού, πλάσματος, εγκεφαλονωτιαίουυγρού, μεμονωμένων κυττάρων περιφερικούαίματος, ούρων, DNA και RNA.2,11

Επιπλέον, αξίζει να σημειωθούν και η βιο-τράπεζα του Μονάχου με έτος ίδρυσης το1994 και ερευνητικό ενδιαφέρον τις νευρο-εκφυλιστικές και prion ασθένειες2,12 και η βιο-τράπεζα της Στοκχόλμης που δημιουργήθηκετο 1972, ειδικεύεται στις διάφορες μορφέςάνοιας, όπως η νόσος Alzheimer και η μετω-ποκροταφική άνοια2,13 και συλλέγει εκτός απόιστικό υλικό, εγκεφαλονωτιαίο υγρό, αίμα καισε ορισμένες περιπτώσεις δείγματα ινοβλα-στών. Διαθέτει 753 εγκεφάλους διατηρημένουςσε φορμόλη και 229 κατεψυγμένους2. Τέλος,η βιοτράπεζα στο Κουόπιο της Φινλανδίας,που η λειτουργία της ξεκίνησε το 1991, επι-κεντρώνεται στη νόσο Alzheimer, στην άνοιαμε σωμάτια Lewy, σε διάφορες tau-πάθειεςκαθώς και στο φαινόμενο της γήρανσης καιτης επίδρασής του στον εγκέφαλο.2,14

Σε όλες τις προαναφερθείσες βιοτράπεζες,τηρείται συγκεκριμένο πρωτόκολλο επεξερ-γασίας και αποθήκευσης των ιστών, ενώ είναιαπαραίτητη η γραπτή συγκατάθεση του δω-ρητή ή των συγγενών του προσώπων.

Πανελλήνια Βιοτράπεζα ΝευρολογικώνΝοσημάτωνΣτον ελλαδικό χώρο έχουν γίνει προσπάθειεςτα τελευταία χρόνια για τη δημιουργία βιο-τράπεζας εγκεφαλικού ιστού. Τον Νοέμβριοτου 2013 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η Πα-νελλήνια Βιοτράπεζα Νευρολογικών Νοση-

10


μάτων (ΠΑ.ΒΙ.Ν.Ν. / Hellas Neuro-Bio). Η δρα-στηριότητά της, όμως, ξεκίνησε πολύ νωρίτερακαθώς ο πρώτος εγκέφαλος συλλέχθηκε το1995. Έτσι, μέχρι τον Οκτώβριο του 2014είχαν συλλεχθεί 18 εγκέφαλοι (17 από ανθρώ -πινους δότες και 1 από δότη σκύλο με άνοια),ενώ 30 άτομα έχουν δώσει γραπτή συγκατά-θεση ώστε να γίνουν δότες εγκεφάλου στομέλλον. Στη συλλογή της ΠΑ.ΒΙ.Ν.Ν περιλαμ-βάνονται ακόμη 1.000 δείγματα εγκεφαλο-νωτιαίου υγρού, 2.224 δείγματα DNA από ταοποία τα 968 ανήκουν σε ασθενείς με Alzhei -mer, τα 408 σε άτομα με ήπια νοητική διατα-ραχή, 303 σε ασθενείς με άλλες μορφές άνοιας,384 με λοιπές συγγενείς διαταραχές και 161προέρχονται από άτομα ελέγχου. Επιπλέον,διατηρεί αρχείο με 40.000 κλινικά δεδομένακαι δημογραφικά στοιχεία ασθενών και ατόμωνελέγχου, από τα οποία τα 4.500 έχουν ήδηκαταγραφεί σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομέ-νων.15

Στόχο για το μέλλον αποτελεί η συνεργασίατης ΠΑ.ΒΙ.Ν.Ν. με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκέςβιοτράπεζες και με πλήθος επιστημονικώνφορέων, προκειμένου η Ελλάδα να έχει ενεργόρόλο στο ευρωπαϊκό δίκτυο βιοτραπεζώνεγκεφαλικού ιστού και να συνδράμει στηνπροαγωγή της έρευνας στο πεδίο των νευ-ρολογικών και ψυχιατρικών διαταραχών.

Βιβλιογραφία• Neshika Samarasekera, Rustam Al-Shahi Salman, Inge

Huitinga, Natasja Klioueva, Catriona A McLean, HansKretzschmar, Colin Smith, James W Ironside. (2013, 25

Σεπτεμβρίου). “Brain banking for neurological disorders”The lancet neurology. Ανακτήθηκε 4 Ιανουαρίου, 2015,από http://www.thelancet.com/journals/laneur/article/PIIS1474-4422(13)70202-3/abstract.

• BrainNetEurope. Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου, 2014,από http://www.brainnet-europe.org/.

• Klinisches Institut für Neurologie (Obersteiner Institut).Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου, 2014, από http://t3-orgs.meduniwien.ac.at/index.php?id=5764.

• Brain Collection. Ανακτήθηκε 20 Δεκεμβρίου, 2014,από http://www.braincollection.dk/.

• Human brain tissue bank Semmelweis university, facultyof medicine, department of anatomy. Ανακτήθηκε 20Δεκεμβρίου, 2014, από http://semmelweis.hu/hbtb/.

• Welcome to Netherlands brain bank. Ανακτήθηκε 20Δεκεμβρίου, 2014, από http://www.brainbank.nl/.

• King’ s College London - MRC London neurodegenerativediseases brain bank. Ανακτήθηκε 19 Δεκεμβρίου, 2014,από http://www.kcl.ac.uk/ioppn/depts/cn/research/MRC-London-Neurodegenerative-Diseases-Brain-Bank/MRC-London-Neurodegenerative-Diseases-Brain-Bank.aspx.

• Queen Square brain bank. Ανακτήθηκε 19 Δεκεμβρίου,2014, από http://www.ucl.ac.uk/ion/departments/molecular/themes/neurodegeneration/brainbank.

• The UK multiple sclerosis tissue bank. Ανακτήθηκε 22Δεκεμβρίου, 2014, από http://www.ukmstissuebank.org.uk/.

• Newcastle brain tissue resource. Ανακτήθηκε 22 Δε-κεμβρίου, 2014, από https://nbtr.ncl.ac.uk/.

• NeuroBioTec Banques. Ανακτήθηκε 26 Δεκεμβρίου,2014, από http://www.neurobiotec.net.

• Neurobiobank München–Zentrum für Neuropathologieund Prionforschung - LMU München. Ανακτήθηκε 22Δεκεμβρίου, 2014, από http://www.neuropathologie.med.uni-muenchen.de/referenz_hirnbanken1/muenchner_gehirnbank/index.html.

• The brain bank at Karolinska institutet, department ofneurobiology, care sciences and society. Ανακτήθηκε23 Δεκεμβρίου, 2014, από http://ki.se/en/nvs/the-brain-bank-at-karolinska-institutet.

• www.uef.fi - Neurology - Alzheimer Research. Ανακτή-θηκε 23 Δεκεμβρίου, 2014, από http://www.uef.fi/en/neuro/alzheimer.

• ΠΑ.ΒΙ.Ν.Ν. Ανακτήθηκε 29 Οκτωβρίου, 2014, από http://www.neuro-bio.gr/index.php/el/.

Η τέχνη της ιατρικής είναι να διασκεδάζει τον άρρωστο

ενώ η φύση θεραπεύει την αρρώστια.

Βολταίρος

Ε ί π α ν


Προαθλητικός καρδιολογικός έλεγχος

Πώς θα ωφελεί χωρίς να βλάπτει*

Δρ Χρήστος Ντέλλος

Διευθυντής Καρδιολογικού ΤμήματοςΤζάνειου Νοσοκομείου Πειραιά

Ο προαθλητικός καρδιολογικός έλεγχος σεόλες τις ηλικίες έχει προσλάβει μεγάλη έκτασητα τελευταία χρόνια, κυρίως εξαιτίας της με-γάλης δημοσιότητας περιστατικών αιφνίδιουθανάτου στην άθληση.

Ο αιφνίδιος θάνατος στη διάρκεια αθλη-τικής δραστηριότητας ή και γενικότερα φυ-σικής άσκησης αποτελεί ένα πολύ σπάνιο (0,6ανά 100.000 αθλούμενους ανά έτος), αλλάιδιαίτερα τραγικό γεγονός, καθώς αφορά συ-νήθως άτομα νεαρής ηλικίας και σε άριστηφυσική κατάσταση. Σε κάθε περίπτωση, εκτόςαπό τη βαθιά οδύνη της οικογένειας, προκα-λείται γενικότερη αίσθηση, συγκίνηση καιανησυχία λόγω της δημοσιότητας που δίνεταισε τέτοια γεγονότα. Δυστυχώς η κοινή γνώμηέχει πλέον «εθιστεί» στους πολλαπλάσιουςκαθημερινούς θανάτους και αναπηρίες νέωνατόμων από άλλες αιτίες, όπως τα τροχαία, η

χρήση ουσιών και οι αυτοκτονίες, που δενπροκαλούν τον ίδιο βαθμό ανησυχίας.

O προληπτικός καρδιολογικός έλεγχοςνέων ατόμων δεν πρέπει να θεωρείται εξέταση«ρουτίνας». Απαιτείται προσεκτική λήψη ιστο-ρικού (συγκοπτικά επεισόδια, οικογενειακόιστορικό καρδιακής νόσου και αιφνίδιου θα-νάτου σε νεαρή ηλικία), πλήρης κλινική εξέ-ταση, καθώς επίσης και προσεκτική ερμηνείατου ηλεκτροκαρδιογραφήματος. Όπου υπάρ-χουν ενδείξεις πιθανής καρδιακής νόσου οέλεγχος θα πρέπει να συμπληρώνεται με υπε-ρηχοκαρδιογράφημα, ή και δοκιμασία κόπω-σης και καταγραφή Holter. Από την άλλημεριά, πρέπει να τονισθεί ότι η ύπαρξη ενόςκαρδιακού «φυσήματος» στην παιδική καιεφηβική ηλικία είναι ένα ιδιαίτερα συχνό καιστη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεωναθώο εύρημα.

*Αναδημοσιεύεται από την ιστοσελίδα http://www.ntellos.gr/ με την άδεια του συγγραφέως.

12


Το υπερηχοκαρδιογράφημα συμβάλλεισημαντικά στις μέρες μας στον προαθλητικόέλεγχο σε άτομα κάθε ηλικίας. Δίνοντας ακρι-βείς ανατομικές πληροφορίες, καλύπτει δια-γνωστικά τις περισσότερες παθήσεις που εν-δέχεται να οδηγήσουν στα σπάνια αλλά τρα-γικά περιστατικά αιφνίδιου θανάτου στηνάθληση. Φθάνοντας όμως στην υπερβολή,το υπερηχογράφημα θεωρείται από πολλούςαθλούμενους, γυμναστές, γονείς, εκπαιδευτι-κούς αλλά και γιατρούς συνώνυμο της καρ-διολογικής εξέτασης στην εκτίμηση της ικα-νότητας για άθληση. Πρέπει με έμφαση νατονισθεί ότι το υπερηχογράφημα, και με τατελειότερα σύγχρονα μηχανήματα, δεν ανα-πληρώνει το καλό ιστορικό, την προσεκτικήκλινική εξέταση και την εκτίμηση του ηλεκτρο -καρδιογραφήματος. Όταν η εξέταση γίνεται«στα τυφλά», σπαταλάται τελικά περισσότεροςχρόνος και ο εξεταστής συχνά δεν είναι βέβαιοςγια τα ευρήματα.

Εκτός από τη διάγνωση παθήσεων πουενδέχεται να προκαλέσουν αιφνίδιο θάνατοστην άθληση (υπερτροφική μυοκαρδιοπάθεια,συγγενείς ανωμαλίες στεφανιαίων, παθήσειςαορτής, αρρυθμιογόνος δεξιά κοιλία, διατατικήμυοκαρδιοπάθεια κ.ά.), η υπερηχογραφία συμ-βάλλει στη διάγνωση και άλλων παθήσεωνπου δεν αποτελούν αιτίες αιφνίδιου θανάτου,αλλά απαιτούν περιορισμό της αθλητικήςδραστηριότητας ή απλώς παρακολούθηση.Το συμπέρασμα της υπερηχογραφικής μελέτηςπρέπει να είναι σαφές και κατανοητό, όχι μόνοαπό καρδιολόγους, αλλά και γιατρούς άλλωνειδικοτήτων που εμπλέκονται στον προαθλη-τικό έλεγχο (παιδιάτρους, παθολόγους κ.λπ.).Σε λίγες μόνο περιπτώσεις υπάρχουν παθο-λογικά ευρήματα. Σε όλες τις άλλες περιπτώσειςτο συμπέρασμα της μελέτης πρέπει να διατυ-πώνεται ως «φυσιολογικά ευρήματα» ή «μελέτη

χωρίς παθολογικά ευρήματα». Συμπεράσματαμελετών που αναφέρουν ευρήματα του τύπου«ήπια ή ελαχίστη ανεπάρκεια ή διαφυγή μι-τροειδούς ή τριγλώχινας ή πνευμονικής»,«προπτωσική συμπεριφορά» κ.ά. δημιουργούνσύγχυση, αβεβαιότητα και ανασφάλεια όχιμόνο στον ίδιο τον αθλητή και την οικογένειάτου αλλά και σε παιδίατρους, παθολόγους,προπονητές κ.λπ.

Από την εμπειρία μας διαπιστώνουμε δυ-στυχώς καθημερινά ότι στη χώρα μας η ια-τρογενής «νόσος των υπερήχων», κυρίωςστους προαθλητικούς ελέγχους, έχει πάρειτεράστιες διαστάσεις. Πλήττει χιλιάδες παιδιάκαι νέους και οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα σο-βαρές: Παιδιά και νέοι, μαζί με τις οικογένειέςτους, βιώνουν τον φόβο, το άγχος και τηνανασφάλεια μιας ανύπαρκτης «καρδιοπάθει-ας», σταματούν να αθλούνται και ταλαιπω-ρούνται με πολλαπλές επανεξετάσεις. Είναιαπαράδεκτο η διάγνωση της «πρόπτωσηςτης μιτροειδούς» να εξακολουθεί να μπαίνειμε τό ση ελαφρότητα και ευκολία και οι φυ-σιολογικές διαφυγές των βαλβίδων να ανα-φέρονται ως «ανεπάρκειες».

Επίσης, πρέπει να τονισθεί ότι το ανοικτόωοειδές τρήμα είναι ένα πολύ συχνό, τυχαίοκαι απόλυτα φυσιολογικό εύρημα στους προ-αθλητικούς ελέγχους και δεν θα πρέπει νασυστήνεται «οισοφάγειος μελέτη» για την πε-ραιτέρω αξιολόγησή του, ούτε φυσικά περιο-ρισμός της αθλητικής δραστηριότητας.

Η υπερηχογραφία στην απόφαση για τηνάθληση μπορεί να ωφελήσει λίγους και ναβλάψει πολλούς. Σήμερα με τα τόσα εκπαι-δευτικά κέντρα υπερηχογραφίας είναι καθήκονόλων μας που ασχολούμαστε με τους υπερή-χους να είμαστε ενημερωμένοι, υπεύθυνοικαι ευαίσθητοι απέναντι στα παιδιά και τουςνέους που αθλούνται.


Οι ψυχολογικές ανάγκες των ασθενών που πεθαίνουν

Ζαΐρα Παπαληγούρα

Καθηγήτρια Εξελικτικής Ψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας ΑΠΘ

Οι περισσότεροι άνθρωποι φοβόμαστε τηνπιθανότητα να αντιμετωπίσουμε μια μακράκαι δύσκολη περίοδο πόνου, μια αναξιοπρεπήδιαδικασία θανάτου, ιδίως αν αυτή συμβεί σεένα περιβάλλον άγνωστο ―όπως ένα νοσο-κομείο―όπου η περιποίηση γίνεται από αγνώ-στους, οι οποίοι μπορεί να μη σέβονται τιςπροσωπικές μας ανάγκες και τις επιθυμίες μας.

Η εισαγωγή ενός ατόμου σε ένα νοσοκο-μείο έχει σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες. Οασθενής εκτίθεται σε αδιάκριτα μάτια, χάνειτον έλεγχο της ζωής του, του καθημερινούτου προγράμματος, στερείται του δικαιώματοςνα λαμβάνει αποφάσεις. Νιώθει χαμένος καισυχνά αισθάνεται ταπεινωμένος. Η προοπτικήτου θανάτου τον γεμίζει αγωνία, ενεργοποιείφόβους και ανασφάλειες, ενώ αυξάνει τις ψυ-χικές του άμυνες.

Συχνά, η αντιμετώπιση των ασθενών εκμέ ρους του ιατρικού και νοσηλευτικού προ-σωπικού μοιάζει να είναι υποτιμητική. Η χρήσητου ενικού ή η προσφώνηση ηλικιωμένων αν-

θρώπων ως «γιαγιά» ή «παππού» προσβάλλει.Η εμφάνιση καμιά δεκαριά γιατρών στο

δωμάτιο του ασθενούς οι οποίοι με δυσκολίατον χαιρετούν, συζητάνε για τη θεραπευτικήτου αγωγή σαν να μην είναι ο ίδιος παρών, ηαποκλειστική ενασχόληση με τις λειτουργίεςτου οργανισμού του, αλλά όχι με τον ίδιο, οιερωτήσεις που απευθύνονται προς τη νοση-λεύτρια σαν ο ίδιος να είναι ανίκανος να απα-ντήσει, η αποφυγή του αγωνιώδους του βλέμ-ματος, τον θίγoυν.

Πολλοί γιατροί δεν έχουν διαθέσιμο χρόνονα καθίσουν στο προσκέφαλο του ασθενούςγια να ακούσουν τις ερωτήσεις και τις αμφιβολίεςτου, να αφουγκραστούν την απελπισία του.

Ωστόσο, σε ένα δωμάτιο νοσοκομείουβρίσκεται ένας άνθρωπος με μια ολόκληρηιστορία και όχι μόνον ένα πάσχον σώμα. Οιγιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό δενφροντίζουν σώματα αλλά ανθρώπους.

Το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικόέχει εκπαιδευτεί ώστε να είναι αποτελεσματικό.

14


Όμως, πολλές φορές δεν γνωρίζει ότι ο χρόνοςπου διαθέτει σε έναν ασθενή έχει καταπραϋ-ντικό αποτέλεσμα. Οι ασθενείς που έχουντην τύχη να τους φροντίζουν δημιουργώνταςμια ζεστή και ήρεμη ατμόσφαιρα γύρω τουςχρειάζονται να τους χορηγηθούν λιγότερααναλγητικά και αγχολυτικά φάρμακα. Οι ασθε-νείς αυτοί ανακαλύπτουν εκ νέου την από-λαυση που νιώθει κάποιος όταν ασχολούνταιμαζί του.

Επώδυνες ιατρικές παρεμβάσεις είναι συχνάαναπόφευκτες, μπορεί να είναι βασανιστικέςκαι τραυματικές, ωστόσο, η απτική επαφήείναι σημαντική και η ποιότητα του αγγίγματοςτων γιατρών και των νοσηλευτών/τριών επη-ρεάζει το βίωμα των επώδυνων αυτών πα-ρεμβάσεων.

Οι καταληκτικές ασθένειες συχνά οδηγούνσε σωματική παραμόρφωση η οποία δημι-ουργεί στους ασθενείς ένα αίσθημα ντροπής.Για το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικόείναι πολλές φορές δύσκολο να κοιτάξει αυτούςτους ασθενείς και να βρει κάτι όμορφο πάνωτους ώστε το βλέμμα του να μην υπογραμμίζειτην ανεπάρκεια του ασθενούς αλλά να πι-στοποιεί την ταυτότητά του. Ο τρόπος τηςφροντίδας αυτών των παραμορφωμένων αν-θρώπων θα αμβλύνει ή θα οξύνει αυτά τα συ-ναισθήματα ντροπής. Όταν η φροντίδα προ-σφέρεται με στοργή, οι ασθενείς ξαναβρίσκουνκάτι από τον τρόπο με τον οποίο τους φρόντισεη μητέρα τους στην αρχή της ζωής τους.

Καθώς κανείς καθίσταται εκ νέου ανήμπο-ρος και εξαρτημένος χωρίς τη δυνατότηταελέγχου των σωματικών αναγκών, καθηλω-μένος στο κρεβάτι δεν χρειάζεται επιδέξιαμηχανικά χέρια κουρασμένων γιατρών και νο-σηλευτών αλλά φροντίδα που προσφέρεταιμε σεβασμό και τρυφερότητα γιατί εκείνηείναι που διαφοροποιεί το βίωμα.

Πολλές φορές το σύστημα υγείας αλλάκαι ευρύτερα η σύγχρονη κοινωνία αντιμε-τωπίζουν τον άρρωστο που πεθαίνει με απο-

στροφή και φόβο, με αποτέλεσμα να περι-θωριοποιείται μέσα στον ίδιο χώρο που νο-σηλεύεται. Παράλληλα, οι πόρτες των Μονά-δων Εντατικής Θεραπείας παραμένουν κλειστέςγια τους συγγενείς, με αποτέλεσμα ο ασθενήςνα νιώθει ότι εγκαταλείπεται τις τελευταίεςμέρες της ζωής του στα χέρια εξειδικευμένουπροσωπικού που τον γνωρίζει ελάχιστα.

Άλλες αγωνίες που βιώνουν οι ασθενείςαφορούν το τι θα τους συμβεί. Φοβούνται τοάγνωστο. Διακινούνται άγχη θανάτου πουαφορούν την ανυπαρξία, την απώλεια τουεαυτού ή της ταυτότητας.

Η αντιμετώπιση του θανάτου αλλά και οισχετικοί φόβοι και οι ανησυχίες ποικίλλουνσημαντικά από άνθρωπο σε άνθρωπο. Κάθεάνθρωπος που πεθαίνει αποτελεί μια πολύ-πλοκη οντότητα με σωματικές, ψυχολογικές,κοινωνικές και πνευματικές διαστάσεις. Οιψυχολογικές, κοινωνικές και πνευματικές ανη-συχίες είναι εξίσου σημαντικές με τον σωματικόπόνο.

Η έμφαση σε μια μόνο από τις παραπάνωδιαστάσεις θέτει σε κίνδυνο την ολότητα τηςπροσωπικότητας και παραγνωρίζει τις ανάγκεςτου ατόμου.

Ενόψει του θανάτου οι αντιδράσεις ενόςασθενούς είναι σύνθετες και συχνά αντιφατικές.Κάθε άτομο αντιμετωπίζει τον θάνατο με τονίδιο τρόπο που αντιμετώπισε προηγούμεναδύσκολα γεγονότα αλλά και την ίδια του τηζωή. Δηλαδή, κάθε άνθρωπος ενεργοποιείμηχανισμούς και στρατηγικές που ενεργοποι-ούσε και στο παρελθόν όταν ερχόταν αντιμέ-τωπος με κάποια απειλή ή με μια σημαντικήαπώλεια. Επομένως, κάθε άνθρωπος αντιμε-τωπίζει την πορεία προς τον θάνατο με τονδικό του ιδιαίτερο τρόπο και συνεπώς κάθεμορφή υποστήριξης προς εκείνον οφείλει ναστηρίζεται στην κατανόηση και τον σεβασμότης ιδιαιτερότητάς του καθώς και της ανα-γνώρισης του δικαιώματος να επιλέγει το πώςθέλει να ζήσει και να πεθάνει.

15


Ο ασθενής είναι ενεργός, ικανός να απο-φασίζει ποιους στόχους θα θέσει, πότε καιπώς θα διευθετήσει τις προκλήσεις που προ-βάλλουν.

Οι ετοιμοθάνατοι ασθενείς είναι ζωντανοίκαι έχουν ανάγκη να τους αντιμετωπίζουμεως ζωντανούς. Φροντίζοντας έναν ετοιμοθά-νατο ασθενή του επιτρέπουμε να αισθάνεταιζωντανός μέχρι το τέλος της ζωής του.

Η ελπίδα του αρρώστου δεν χάνεται μέχριτην τελευταία στιγμή της ζωής του. Ωστόσο, ηελπίδα μπορεί να πάρει άλλη μορφή. Για πα-ράδειγμα, κάποιος μπορεί να μην ελπίζει ότιθα θεραπευτεί αλλά να προσμένει να προλάβεινα επιστρέψει από το νοσοκομείο στο σπίτιτου για να περάσει τις μέρες των Χριστουγέννων.Αυτές οι μικρές ελπίδες μπορούν να δώσουννόημα και προοπτική στη ζωή που απομένει.

Ακόμη, όλοι oι άνθρωποι έχουν ανάγκηνα έχουν έναν καλό θάνατο. Ο καλός θάνατοςορίζεται από τον ίδιο τον ασθενή. Καλός θά-νατος είναι εκείνος που επιτρέπει στο υπο-κείμενο να διανύσει τις τελευταίες μέρες τηςζωής του σε συνθήκες που είναι σύμφωνεςμε τις αξίες και τις πεποιθήσεις του. Για κάποιουςασθενείς ο θάνατος είναι καλός όταν επέρχεταιστον χώρο του σπιτιού, για άλλους στον χώροτου νοσοκομείου. Είναι σημαντικό ο κάθε άν-θρωπος να έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τοπώς επιθυμεί να ζήσει τις τελευταίες μέρεςτης ζωής του.

Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις προ-κλήσεις του βίου τα υποκείμενα καταβάλλουνμια συνεχή προσπάθεια τόσο σε γνωστικόόσο και σε συμπεριφορικό επίπεδο, διευθε-τώντας τις συγκεκριμένες εσωτερικές και εξω-τερικές απαιτήσεις οι οποίες ανακύπτουν. Ηαποτελεσματική αντιμετώπιση των προκλή-σεων προϋποθέτει την κατανόηση του νοή-ματος μιας κατάστασης, την αντιμετώπισητης πραγματικότητας αλλά και των ψυχικώναντιδράσεων στις απαιτήσεις της εξωτερικήςπραγματικότητας, τη διατήρηση των σχέσεων

με την οικογένεια, τους φίλους που μπορείνα βοηθήσουν στην κρίση, τη συντήρησημιας συναισθηματικής ισορροπίας με τη δια-χείριση συναισθημάτων που προκαλούν ανα-ταραχή. Τη διαφύλαξη μιας ικανοποιητικήςεικόνας εαυτού και τη διατήρηση μιας αίσθη-σης επάρκειας.

Στο οργανικό επίπεδο ο άνθρωπος καλείταινα ικανοποιήσει βασικές σωματικές ανάγκεςκαι συχνά τη δυσφορία. Η αντιμετώπιση τωνβιολογικών αναγκών είναι σημαντική γιατίεπηρεάζει την ποιότητα της ζωής αλλά και τηλειτουργία του ατόμου.

Η αντιμετώπιση των αναγκών στο ψυχο-λογικό επίπεδο αφορά στη διατήρηση τηςαυτονομίας και της ψυχολογικής ασφάλειας.

Συχνά οι ασθενείς εκφράζουν αισθήματαθυμού, θλίψης, άγχους και κατάθλιψης. Πολλοίασθενείς νιώθουν ότι προδόθηκαν από τοσώμα τους και δυσκολεύονται να αποδεχθούνότι ο οργανισμός τους είναι τρωτός, ευάλωτοςκαι αδύναμος. Η δυσκολία αυτή μπορεί νατους προκαλέσει θυμό και να μεταθέσουν τονθυμό τους αυτό προς άλλες κατευθύνσειςόπως στους οικείους τους, τους συγγενείς, τοιατρονοσηλευτικό προσωπικό στους οποίουςκαι να δημιουργήσει αμηχανία. Μπορεί ακόμανα διοχετεύσουν τον θυμό τους προς τον ίδιοτους τον εαυτό βιώνοντας έντονες ενοχές. Οιενοχές μπορεί να εστιάζονται στην πεποίθησηότι με τη συμπεριφορά τους προκάλεσαν οιίδιοι την ασθένειά τους ή να ερμηνεύουν τηναρρώστια τους ως τιμωρία για συγκεκριμένεςμη αποδεκτές πράξεις τους ή ακόμα μπορείνα βιώνουν ενοχές για ευκαιρίες που έχασανστη ζωή τους όπως, π.χ., να κάνουν παιδιά.

Για να είμαστε αποτελεσματικοί στη φρο-ντίδα που παρέχουμε στο άτομο που πεθαίνειπρέπει να είμαστε σε θέση να ακούσουμεπροσεκτικά αυτό που εκφράζει άμεσα, έμμεσαή συμβολικά και να καθοδηγούμαστε απότον ίδιο τον ασθενή και τις ανάγκες του.

Ορισμένοι ασθενείς ακολουθούν μια διερ-

16


γασία θρήνου που τους επιτρέπει να προετοι -μασθούν ψυχικά για τον επικείμενο θάνατότους. Η ενθάρρυνση της έκφρασης των οδυ-νηρών συναισθημάτων και η αναγνώρισητου θρήνου χωρίς κρίση, συμβουλές ή επι-βολή προσωπικών αντιλήψεων στηρίζει ου-σιαστικά τους ασθενείς. Συχνά επικρατεί ηεσφαλμένη άποψη ότι κάθε συζήτηση πουφέρνει στην επιφάνεια αρνητικά συναισθή-ματα είναι άστοχη. Η ανακούφιση όμως απότον ψυχικό πόνο έρχεται με την αναγνώρισητων αρνητικών συναισθημάτων και την έκ-φρασή τους σε κάποιον που είναι πρόθυμοςνα ακούσει.

Στο κοινωνικό επίπεδο οι ανάγκες τωνασθενών περιλαμβάνουν τη διατήρηση καιεξασφάλιση των σημαντικών για εκείνους σχέ -σεων. Η πορεία προς το τέλος της ζωής μπορείνα είναι αργή, σταδιακή με ένα ιστορικό υπο-τροπών ή μπορεί να είναι βραχεία. Η ενημέ-ρωση ή μη του ανθρώπου που πεθαίνει θαεπηρεάσει τις κοινωνικές του σχέσεις αλλάκαι τον τρόπο αντιμετώπισής του. Η εποχήμας δεν αντέχει τη θλίψη, τη φοβάται. Επομένωςπροσπαθούμε να αποσπάσουμε την προσοχήόσων είναι θλιμμένοι ώστε να τους αλλάξουμετη διάθεση.

Ωστόσο, ο άνθρωπος ανακουφίζεται ότανμπορεί να εκφράσει τα αρνητικά του συναι-σθήματα και τις αρνητικές του σκέψεις. Όμως,μια ουσιαστική επαφή είναι προϋπόθεση προ-κειμένου ο ασθενής να μιλήσει για τις φοβίεςτου, για τα συναισθήματά του. Έχω ελπίδες;Γιατί σταμάτησαν οι θεραπείες; Πόσος χρόνοςμου μένει; Δύσκολες ερωτήσεις, η αποφυγήτων οποίων είτε οδηγεί σε απόκρυψη τηςαλήθειας σχετικά με την έκβαση της ασθένειας,είτε στη χορήγηση ηρεμιστικών με το πρό-σχημα ότι αποτελεί προστασία του ασθενούς.Μήπως όμως με αυτό τον τρόπο στην ουσίαπροσπαθούμε να προστατεύσουμε τον εαυτόμας από τον πόνο που δεν αντέχουμε; Μήπωςυποτιμούμε την ικανότητα των ασθενών να

αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες; Η απόκρυψητης αλήθειας υψώνει έναν τοίχο ανάμεσαστους ασθενείς και τους υπολοίπους. Ο ασθε-νής γνωρίζει. Τα μηνύματα που λαμβάνει απότο σώμα του, η έκφραση του προσώπου τωνοικείων του έρχονται σε αντίθεση με τη δια-βεβαίωση ότι θα αναρρώσει και άρα του δη-μιουργούν σύγχυση.

Καθώς το άτομο πλησιάζει προς τον θάνατοαρχίζει να αποσύρεται συναισθηματικά και νααποδεσμεύεται σταδιακά από τις σχέσεις τουμε αγαπημένα πρόσωπα. Και ενώ έχει ανάγκηνα νιώθει τους άλλους γύρω του, μειώνει τηνεπικοινωνία μαζί τους, μιλάει λιγότερο, κοιμάταιπερισσότερο. Η απόσυρση αυτή προετοιμάζειγια το τέλος και μειώνει τον πόνο του αποχω-ρισμού.

Στο πνευματικό επίπεδο οι ανάγκες τωνασθενών αφορούν την επιθυμία τους να δώ-σουν ένα νόημα στη ζωή τους και στις εμπειρίεςτους. Πολλοί κάνουν μια ανασκόπηση τηςζωής τους ξαναγράφοντας, σε ένα συμβολικόεπίπεδο, την ιστορία τους και ερμηνεύονταςτο παρελθόν υπό το πρίσμα μιας νέας οπτικήςόπου θετικές και αρνητικές εμπειρίες αποκτούνένα νόημα. Η ανασκόπηση αυτή της ζωήςεπιτρέπει στα άτομα να νιώσουν ότι ήταν ση-μαντικά και ότι η ζωή τους είχε αξία. Οι μελέτεςδείχνουν ότι ασθενείς οι οποίοι αποδίδουννόημα στη ζωή τους βιώνουν λιγότερο άγχοςθανάτου. Ωστόσο, η ανασκόπηση της ζωήςμπορεί να φέρει στην επιφάνεια πικρία, θυμό,ενοχές για ορισμένες αποφάσεις και πράξεις,απογοήτευση για χαμένες ευκαιρίες και γιαστόχους που δεν ολοκληρώθηκαν ή για τιςσυγκρούσεις που έμειναν άλυτες. Χαρακτη-ριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ιβάν Ίλιτς στηνουβέλα του Τολστόι «Ο θάνατος του ΙβάνΊλιτς». Η έκφραση των συναισθημάτων αυτώναπαλύνει την πικρία.

Η τεχνολογική εξέλιξη αντιμετώπισε απο-τελεσματικά πολλές ασθένειες και δημιούργησετην ψευδαίσθηση της ιατρικής παντοδυναμίας.

17


Οι γιατροί σώζουν ζωές. Ωστόσο, ο θάνατοςέρχεται. Η αρρώστια είναι εχθρός και πρέπεινα καταπολεμηθεί, ο θάνατος όμως δεν είναιεχθρός μιας και όλοι θα τον ζήσουμε.

Η αποδοχή της πορείας των πραγμάτωνίσως μας βοηθήσει να κοιτάξουμε τον θάνατοκατάματα και να ζούμε δίνοντας νόημα στηζωή μας. Μιλώντας για τον θάνατο πιστοποι-ούμε τη ζωή και αναγνωρίζουμε το δώρο της.Σήμερα θεωρείται ότι ρόλος του γιατρού είναιη ίαση. Επομένως ο γιατρός που δεν κατα-φέρνει να θεραπεύσει έναν ασθενή μπορείνα αισθάνεται ματαίωση ή και αποτυχία καινα διακινηθούν αισθήματα ανικανότητας, ενο-χής. Ωστόσο, όταν ο ρόλος δεν αφορά απο-κλειστικά τη θεραπεία αλλά τη γενικότερηφροντίδα του ασθενούς τότε τα συναισθήματααπαξίωσης δεν έχουν θέση.

Το ιατρικό και το νοσηλευτικό προσωπικόκαλείται να στηρίξει τους ασθενείς μέχρι τοτέλος της ζωής τους χωρίς όμως να υπάρχει

αναγνώριση της ανάγκης του ίδιου του προ-σωπικού να εκφράσει τον προσωπικό τουθρήνο. Στη χώρα μας ο γιατρός και ο νοση-λευτής που χάνουν έναν ασθενή δεν έχουντην πολυτέλεια να τον θρηνήσουν. Αναγκά-ζονται να συνεχίσουν χωρίς διακοπή να φρο-ντίζουν τους υπόλοιπους ασθενείς. Ωστόσο,οι απώλειες αυτές επηρεάζουν τόσο τους για-τρούς όσο και τους νοσηλευτές. Όταν δεν τιςδιαχειριστούν, μοιραία θα δημιουργηθούνάμυνες και ψυχική εξουθένωση που θα επη-ρεάσουν την παροχή φροντίδας προς άλλουςασθενείς.

Οι έρευνες δείχνουν ότι η εκπαίδευση τουιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού σεζητήματα πένθους αλλά και η προσφορά συμ-βουλευτικής είναι αποτελεσματικές και είναιη ελάχιστη φροντίδα που μπορεί να τους πα-ρασχεθεί στο δύσκολο έργο που έχουν ανα-λάβει φροντίζοντας ασθενείς με απειλητικέςγια τη ζωή τους ασθένειες.


Η στοιχειώδης νομική κάλυψητων ιατρών κατά τη θεραπεία

του ασθενούςΕλένη Μ. Μπέκα

Δικηγόρος ΔΣΘ, Υποψήφια MA in Art, Law and Economy

Εισαγωγή«Ορκίζομαι στο θεό Απόλλωνα τον ιατρό καιστο θεό Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πα-νάκεια και επικαλούμενος τη μαρτυρία όλωντων θεών ότι θα εκτελέσω κατά τη δύναμη καιτην κρίση μου τον όρκο αυτόν και τη συμφωνίααυτή […] Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για ναβοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη καιτην κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή νααδικήσω. Ούτε θα δίνω θανατηφόρο φάρμακοσε κάποιον που θα μου το ζητήσει, ούτε θα τουκάνω μια τέτοια υπόδειξη …»

Αποσπάσματα από τον Όρκο του Ιπποκράτη (4ος αιώνας π.Χ.)1

Διαχρονικό, ακόμη και στην εποχή μας, τοκείμενο αυτό, αποτελεί τη βασική «τελετουργίαπεράσματος» του φοιτητή της ιατρικής στην

άσκηση πλέον του λειτουργήματος του ιατρού.Παρ’ όλο που ορισμένα τμήματά του έχουναντικατασταθεί, λόγω της εξέλιξης στο πέρα-σμα των αιώνων, εντούτοις η ηθική του αξίαπαραμένει σταθερή, καθώς «δένει» τον ιατρόμε την «ιερότητα» του επαγγέλματός του, τηθεραπεία των ασθενών.

Με την εξέλιξη της όλης επιστήμης, όπωςείναι φυσικό, εξελίχθηκε και η ιατρική, μεαποτέλεσμα στις μέρες μας να θεραπεύεταιπληθώρα ασθενειών, κάτι που στο παρελθόνδεν ήταν εφικτό. Φυσικό επακόλουθο είναι ηπροσπάθεια του νομοθέτη να θέσει κάποιαόρια στην άσκηση του ιατρικού λειτουργή-ματος, πέρα από τα ηθικά που θέτει ο όρκοςτου Ιπποκράτη, ώστε να προστατεύεται όχιμόνο ο ασθενής, αλλά και ο ιατρός. Η υγείαθεωρείται ένα από τα πολυτιμότερα αγαθάγια τον άνθρωπο, κατοχυρώνεται στη χώρα

19


μας και συνταγματικά (άρθρο 5 παρ. 5 Σ.2)και ο ιατρός είναι ο λειτουργός που το δια-σφαλίζει.

Το νομικό πρόβλημαΗ νομική επιστήμη είναι μια ευρύτατη επι-στήμη, η οποία απλώνει τα δίχτυα της σε όλεςσχεδόν τις καθημερινές δραστηριότητες τουανθρώπου και ως εκ τούτου διαθέτει πληθώραεπιστημονικών κλάδων και τομέων, τους οποί-ους και ρυθμίζει προκειμένου να επιτυγχάνεταιη εύρυθμη λειτουργία τους μέσα στην κοινωνία.Η υγεία και η άσκηση του ιατρικού επαγγέλ-ματος δεν γίνεται να παραλειφθούν. Στην Ελ-λάδα υπάρχουν διάφορα ισχύοντα νομοθετικάκείμενα που ρυθμίζουν τα της υγείας, όπωςείναι το Σύνταγμα της Ελλάδος, ο Κώδικας Ια-τρικής Δεοντολογίας3, ο Κώδικας Οδοντιατρι-κής Δεοντολογίας4, η Σύμβαση του Οβιέδο5

κ.λπ. Επιπλέον, η νομολογία των ελληνικώνδικαστηρίων δέχεται παγίως πως ο ιατρόςείναι πρόσωπο υπόχρεο σε ιδιαίτερη επιμέλεια(απόφαση Αρείου Πάγου 2581/2008), εφόσονπραγματεύεται το ανώτερο όλων των αγαθών,την ανθρώπινη ζωή.

Ένα σοβαρό πρόβλημα που αναφύεταικατά την άσκηση της ιατρικής είναι το εξής:πώς μπορεί να καλυφθεί νομικά ο ιατρός απέ-ναντι στον ασθενή του για τις πράξεις πουενδεχομένως θα επιτελέσει κατά τη διάρκειατης θεραπείας του; Με το θέμα αυτό θα ασχο-ληθούμε στη συνέχεια.

Η γενική νομική πρόβλεψηΤόσο ο Κώδικας Ιατρικής και ΟδοντιατρικήςΔεοντολογίας όσο και η Σύμβαση του Οβιέδοαναφέρουν μέσα στο κείμενό τους την υπο-χρέωση του ιατρού να μην προβαίνει στη διε-νέργεια ιατρικών πράξεων χωρίς την προη-γούμενη συναίνεση του ασθενούς. Τι σημαίνει,όμως, αυτό για τον ιατρό;

Σημαίνει πως ο ιατρός οφείλει, πριν απότην προσπάθεια θεραπείας του ασθενούς και

πριν από την άσκηση οποιασδήποτε ιατρικήςπράξης πάνω στον ασθενή, να έχει τη ρητήκαι σαφή συναίνεσή του. Σε αντίθετη περί-πτωση, ο ιατρός προβαίνει σε «αυθαίρετη ια-τρική πράξη», ακόμη και αν η πράξη του δεναντίκειται στους κανόνες της ιατρικής και οασθενής μπορεί να στραφεί νομικά κατά αυτούπροκειμένου να αποκαταστήσει οποιαδήποτεζημία του συνδέεται με αυτή την αυθαίρετηιατρική πράξη. Ο Κώδικας Ιατρικής Δεοντο-λογίας (εν συντομία ΚΙΔ) δεν προβλέπει κά-ποιον ιδιαίτερο τύπο που πρέπει να έχει ησυναίνεση του ασθενούς (π.χ. έγγραφο), παράμόνο σε ορισμένες ιατρικές πράξεις, όπωςείναι η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και ημεταμόσχευση. Έτσι, για πολλές και συνήθειςιατρικές διαδικασίες (όπως η λήψη του ιστο-ρικού του ασθενούς και η κλινική εξέταση, οικοινές εργαστηριακές και ακτινολογικές εξε-τάσεις κ.λπ.) αρκεί η σιωπηρή συναίνεση τουασθενούς για την κάλυψη του ιατρού, χωρίςαυτό να σημαίνει πως δίνεται μεγαλύτερηελευθερία στον ιατρό ή πως καταπατάται τοδικαίωμα αυτοδιάθεσης και αυτοκαθορισμούτου ασθενούς. Απλά, λόγω της «ελαφρύτητας»των ιατρικών πράξεων, αρκεί η προφορική ήσιωπηρή συναίνεση του ασθενούς.

Ωστόσο η σιωπηρή συναίνεση δεν επαρκείγια την πλήρη κάλυψη του ιατρού απέναντιστον ασθενή για ειδικές εξετάσεις και θεραπείεςή επεμβατικές πράξεις, σε περίπτωση που οτελευταίος επιθυμήσει νομική κίνηση εναντίοντου θεράποντος ιατρού. Γι’ αυτόν τον λόγο,καλό είναι οι ιατροί να δίνουν στον ασθενήένα έντυπο προς ανάγνωση, κατανόηση καιυπογραφή από τον ίδιο, εφόσον συναινεί στηνεκτέλεση της ιατρικής πράξης, και το οποίοθα μπορεί να χρησιμοποιήσει ο ιατρός ωςαποδεικτικό μέσο για τη συναίνεση του ασθε-νούς σε περίπτωση που του ζητηθεί.

Αρκεί, όμως, ένα απλό «ναι» από τον ασθε-νή, ο οποίος είναι ένας μέσος άνθρωπος καιτου οποίου το μορφωτικό επίπεδο δεν φτάνει

20


αυτό του ιατρού όσον αφορά στα ζητήματαυγείας; Όχι. Η συναίνεση σε καμία περίπτωσηδεν δύναται να έχει ισχύ, εάν δεν έχει προηγηθείη πλήρης ενημέρωση του ασθενούς από τονιατρό6. Με τον όρο «πλήρης ενημέρωση» εν-νοούμε την παροχή υπό του ιατρού των πλη-ροφοριών της γενικής κατάστασης της υγείαςτου ασθενούς, καθώς και την πλήρη ενημέ-ρωση σχετικά με τη φύση, τον σκοπό και τουςκινδύνους της επικείμενης ιατρικής πράξης.7

Η ενημέρωση πρέπει να είναι πλήρης, σαφήςκαι κατανοητή για τον ασθενή, δηλαδή μεόρους όσο το δυνατόν πιο κοντά στην καθη-μερινή γλώσσα, ώστε να μπορεί κάθε άνθρω-πος, ασχέτως του μορφωτικού του επιπέδου,να κατανοεί από τι ασθένεια πάσχει, σε τι θε-ραπεία πρόκειται να υποβληθεί, ποιες είναιοι αρνητικές και ποιες οι θετικές συνέπειεςαυτής της θεραπείας κ.λπ.

Σύμφωνα με την ερμηνεία του ΚΙΔ, η ενη-μέρωση του ασθενούς έχει τρεις μορφές: τη «γενική ενημέρωση/πληροφόρηση» τουασθενούς για την κατάσταση της υγείας του,η οποία κατοχυρώνεται νομικά στο άρθρο 11παρ. 1 ΚΙΔ,τη «θεραπευτική ενημέρωση», η οποία αφοράτην παροχή οδηγιών και συμβουλών για τηνπροφύλαξη του ασθενούς από ενδεχόμενηβλάβη της υγείας του κατά τη θεραπευτικήκαι φαρμακευτική αγωγή του ή την επέμβασηστην οποία θα υποβληθεί ή έχει υποβληθεί(π.χ. οδηγίες σχετικά με τη λήψη ενός φαρμά-κου, οδηγίες για τη μετεγχειρητική συμπερι-φορά του ασθενούς κ.λπ.). Η παράβασή τηςαποτελεί ειδική περίπτωση ιατρικού σφάλ-ματος, και την «ενημέρωση αναφορικά με συγκεκριμένηιατρική πράξη», η οποία αποτελεί προϋπόθεσηισχύος της συναίνεσης του ασθενούς σε αυτήτην ιατρική πράξη και κατοχυρώνεται νομικάστο άρθρο 11 παρ. 1 και 12 παρ. 2α ΚΙΔ.8

Συνεπώς, το έντυπο, στο οποίο γίνεταιαναφορά παραπάνω, και το οποίο καλό είναι

να ζητά ο ιατρός να υπογράψει ο ασθενήςπριν από οποιαδήποτε ιατρική πράξη, θα πρέ-πει να αποτελεί ένα «έντυπο ενημέρωσης καισυναίνεσης»9 και όχι μόνο συναίνεσης, ώστενα καλύπτεται νομικά όσο το δυνατόν περισ-σότερο ο ιατρός ως προς την ορθή επιτέλεσητης διαδικασίας αυτής.

Παράλληλα όμως με την πλήρη ενημέρωσητου ασθενούς και τη ρητή και σαφή συναίνεσήτου, ο ιατρός οφείλει να επιλέγει τη μέθοδοεκείνη που είναι ιατρικά ενδεδειγμένη για τοκάθε περιστατικό, σταθμίζοντας τους τυχόνκινδύνους με τα προσδοκώμενα οφέλη, καιφυσικά να εκτελεί την ιατρική πράξη legeartis, ήτοι σύμφωνα με τον «κανόνα της (ια-τρικής) τέχνης», ώστε να μην υπάρχει περί-πτωση τεκμηρίωσης ιατρικού σφάλματος.

Γενικά, τα νομοθετικά κείμενα ρυθμίζουντο στάδιο ενημέρωσης και συναίνεσης τουασθενούς. Τι συμβαίνει, όμως, στις πιο ειδικέςπεριπτώσεις, όπως σε αυτή της «εικαζόμενηςσυναίνεσης», όταν, δηλαδή, ένας ασθενήςαδυνατεί να συναινέσει από μόνος του λόγωτης κατάστασης στην οποία βρίσκεται; (π.χ.κώμα, ηλικία κ.λπ.). Ή στην περίπτωση που οασθενής αρνείται είτε την ενημέρωση είτε τησυναίνεση; Πώς καλύπτεται νομικά ο ιατρόςκαι ποια είναι η νομική πρόβλεψη;

Νομική πρόβλεψη σε ειδικές περιπτώσεις

■ Σε περίπτωση ανήλικου ασθενούςΣύμφωνα με το άρθρο 12 παρ. 2 του ΚΙΔ,«αν ο ασθενής είναι ανήλικος η συναίνεση δί-δεται από αυτούς που ασκούν τη γονική μέριμναή έχουν την επιμέλειά του». Σε περιπτώσειςπου οι γονείς είναι διαζευγμένοι, τότε σύμ-φωνα με τη νομολογία των ελληνικών δικα-στηρίων, συναποφασίζουν και οι δύο γονείς,εφόσον η ιατρική πράξη είναι μία σοβαρήιατρική επέμβαση.10 Συνεπώς, σε αυτή τηνπερίπτωση ο ιατρός θα πρέπει να ζητήσειτην έγγραφη συναίνεση και των δύο γονέων,διαφορετικά μόνο αυτού που ασκεί τη γονική

21


μέριμνα ή την επιμέλεια του ανήλικου τέκνου.Ο ανήλικος περιορίζεται ex lege μόνο στηνέκφραση της γνώμης του σχετικά με την ια-τρική πράξη, ανάλογα με την ωριμότητα πουέχει ως άτομο.

Υπάρχει, βέβαια, και η περίπτωση που οιασκούντες τη γονική μέριμνα του ανήλικουτέκνου αρνούνται να παραχωρήσουν τη συ-ναίνεσή τους στη διενέργεια μιας ιατρικήςπράξη λόγω, π.χ., των θρησκευτικών τους πε-ποιθήσεων, θέτοντας την υγεία ή τη ζωή τουασθενούς σε κίνδυνο. Γι’ αυτόν τον λόγο, πέρααπό τη διάταξη 1534 ΑΚ11 (που προβλέπει τηδυνατότητα του εισαγγελέα να δίδει την άδειαστον ιατρό να προβαίνει στην αναγκαία ιατρικήπράξη ύστερα από αίτηση αρμόδιου υγειονο-μικού οργάνου), η οποία είναι πολλές φορέςχρονικά αδύνατο να επιτευχθεί, εφόσον σπα-ταλάται πολύτιμος χρόνος για τον ασθενή μεγραφειοκρατικά θέματα, σε περιπτώσεις πουο κίνδυνος για τον ασθενή είναι άμεσος καιμε κατεπείγοντα χαρακτήρα, ο ιατρός μπορεί,εκτιμώντας πάντα την κατάσταση, να παρα-κάμπτει την άρνηση και να ασκεί την ιατρικήπράξη δίχως συναίνεση.

■ Σε περίπτωση ασθενών που πάσχουναπό ψυχική ή διανοητική διαταραχή

Το άρθρο 12 παρ. 2 ΚΙΔ αναφέρεται και σταάτομα τα οποία δεν έχουν την ικανότητα συ-ναίνεσης λόγω ψυχικής, διανοητικής διατα-ραχής ή λόγω σωματικής αναπηρίας. Σε αυτέςτις περιπτώσεις, η συναίνεση δίδεται είτε απότο δικαστικό συμπαραστάτη, εφόσον έχει διο-ριστεί τέτοιος από το αρμόδιο δικαστήριο,είτε από τους «οικείους» του ασθενούς. Μετον όρο «οικείος» νοείται κάθε συγγενής εξαίματος και εξ αγχιστείας σε ευθεία γραμμή,καθώς και οι μόνιμοι σύντροφοι των αδελφώντου ασθενούς. «Οικείοι» θεωρούνται, επίσης,οι θετοί γονείς, τα θετά τέκνα, οι σύζυγοι, οιμόνιμοι σύντροφοι και τα αδέλφια, όχι, όμως,και οι μακρινοί συγγενείς εξ αίματος σε πλάγια

γραμμή (όπως είναι οι θείοι και τα ξαδέλφια).Σε εξαιρετικά επείγοντα περιστατικά ασθενών,χρήζοντα άμεσης παροχής ιατρικής φροντίδας,είναι επιτρεπτή η άσκηση ιατρικής πράξηςυπό του ιατρού, χωρίς τη συναίνεση του ασθε-νούς για τον οποίο θα έπρεπε να διοριστεί δι-καστικός συμπαραστάτης.12

■ Σε περίπτωση που ο ασθενής είναι αναί-σθητος ή σε κώμα

Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ιατρός ζητάει ναδοθεί συναίνεση από τους «οικείους» τουασθενούς. Εάν, όμως, υπάρχει επείγουσα ανά-γκη παροχής ιατρικής φροντίδας λόγω άμεσουκινδύνου του ασθενούς, τότε ο ιατρός μπορείνα προβεί στην άσκηση ιατρικής πράξης.

Εάν ο ασθενής αδυνατεί λόγω πρόσκαιρηςαδυναμίας συνείδησης να συναινέσει και ηιατρική πράξη δεν είναι κατεπείγουσα, τότε οιατρός υποχρεούται να αναβάλει την άσκησητης ιατρικής πράξης μέχρι ο ασθενής να επα-νέλθει και να μπορεί πλέον να συναινέσει οίδιος ή μέχρι η αδυναμία αυτή του ασθενούςνα καταστεί πλέον μόνιμη και να διοριστεί δι-καστικός συμπαραστάτης ή να δοθεί η συ-ναίνεση από τους «οικείους».

Αξίζει να σημειωθεί πως σε καμία περί-πτωση δεν επιτρέπεται η εξέταση ασθενούςγια την ύπαρξη AIDS, χωρίς τη συναίνεση αυ-τού. Μια τέτοιου είδους εξέταση δεν θα μπο-ρούσε να είναι αντικείμενο «εικαζόμενης συ-ναίνεσης» από τους «οικείους» του ασθενούςούτε από τον ίδιο τον ιατρό, διότι τα θετικάαποτελέσματα μιας τέτοιας έρευνας έχουνμεγάλη σημασία λόγω του κοινωνικού απο-κλεισμού που δύναται να προκληθεί εξαιτίαςτης ασθένειας αυτής.

■ Σε περίπτωση που ο ασθενής έχει τηνικανότητα συναίνεσης, αλλά αρνείταινα συναινέσει

Σε αυτή την περίπτωση ο ιατρός καλείται ναδεχτεί την απόφαση του ασθενούς του, αλλά

22


ταυτόχρονα να προβεί σε πρόσθετη ενημέ-ρωσή του σχετικά με τις συνέπειες αυτής τουτης απόφασης. Εξαίρεση είναι ανεκτή μόνοσε περίπτωση απόπειρας αυτοκτονίας, οπότεκαι ο ιατρός δύναται να παρακάμψει την άρ-νηση του ασθενούς να συναινέσει στην παροχήιατρικής φροντίδας.

Σε κάθε περίπτωση και παρ’ όλο που δενυπάρχει σχετική νομική πρόβλεψη, ορθό θαήταν για την πλήρη νομική κάλυψη του ιατρού,να ζητήσει από τον ασθενή που αρνείται νασυναινέσει παρά την αντίθετη ιατρική γνω-μάτευση και παρά την πρόσθετη ενημέρωσήτου, να του υπογράψει έγγραφη δήλωση πως,ενώ ενημερώθηκε για τις αρνητικές συνέπειεςτης μη συναίνεσής του προς την ιατρικήπράξη, εκείνος εμμένει στην άρνηση αυτήκαι άρα ο ιατρός δεν φέρει πλέον καμία ευ-θύνη.

■ Σε περίπτωση που ο ασθενής αρνείταιτην ενημέρωση

Το άρθρο 11 παρ. 2 ΚΙΔ προβλέπει τον σεβα-σμό της επιθυμίας του ασθενούς να μην θέλεινα ενημερωθεί ο ίδιος, αλλά να υποδεικνύειστον ιατρό ένα τρίτο πρόσωπο το οποίο θαενημερώνεται για την κατάσταση της υγείαςτου και για την ιατρική πράξη. Και αυτό γιατί,όπως είναι λογικό, πολλοί ασθενείς επηρεά-ζονται αρνητικά ψυχολογικά από αυτή τηνενημέρωση και προτιμούν να την αποφύγουν.Ο ιατρός, βέβαια, θα πρέπει να είναι ιδιαίτεραπροσεκτικός, διότι ο ασθενής μπορεί να αλ-λάξει γνώμη και να επιθυμεί στο μέλλον τηνενημέρωση του ίδιου και όχι μέσω τρίτου. Ησυναίνεση πάντως είναι αρμοδιότητα τουασθενούς και όχι του τρίτου προσώπου.

ΕπίλογοςΣτις μέρες μας παρατηρείται έξαρση του φαι-νομένου οι ασθενείς να κινούνται νομικά ενα-ντίον των ιατρών, αυξάνοντας διαρκώς τηνπληθώρα των ιατρικών υποθέσεων που περ-νάνε τις πόρτες των δικαστικών ακροατηρίων.Η νομική ενημέρωση των ιατρών και η εφαρ-μογή του έγγραφου τύπου στην ιατρική, δυ-στυχώς, δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη στα επί-πεδα που θα καθιστούσαν επαρκώς ασφαλείςτους Έλληνες ιατρούς. Στόχος με το παραπάνωάρθρο είναι η ενημέρωση των ιατρών ώστενα καλύπτονται νομικά σε στοιχειώδες επίπεδοκατά τη διάρκεια της άσκησης του απαιτητικούλειτουργήματός τους.

Σημειώσεις1. https://el.wikipedia.org/wiki/Όρκος_του_Ιπποκράτη#.CE.91.CF.80.CF.8C.CE.B4.CE.BF.CF.83.CE.B7_.CF.83.CF.84.CE.B1_.CE.BD.CE.AD.CE.B1_.CE.B5.CE.BB.CE.BB.CE.B7.CE.BD.CE.B9.CE.BA.CE.AC.2. Άρθρο 5, παράγραφος 5 του Συντάγματος: «Καθένας έχειδικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής τουταυτότητας. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την προστασία κάθεπροσώπου έναντι των βιοϊατρικών παρεμβάσεων».3. Ν. 3418/2005.4. ΠΔ 39 / 2009.5. Ν. 2619/1998, «ΣΥΜΒΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝ-ΘΡΩΠΙΝΩΝ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝ-ΘΡΩΠΟΥ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣΚΑΙ ΙΑΤΡΙΚΗΣ».6. Στην αγγλική νομική ορολογία, η συναίνεση του ασθενούςκατόπιν ενημέρωσης εκ του ιατρού είναι γνωστή με τονόρο “informed consent”.7. Άρθρα 5-10 της Σύμβασης Οβιέδο (Ν. 2619/1998) καιάρθρα 11 και 12 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (Ν.3418/2005).8. Βλ. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου Και Βιοηθικής 1, ΟΝέος Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας (2006), 30-32.9. Βλ. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου Και Βιοηθικής 1, ΟΝέος Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας (2006), 37-38.10. ΑΠ 1321/1992.11. Όπου ΑΚ ο Αστικός Κώδικας.12. Βλ. Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου Και Βιοηθικής 1, ΟΝέος Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας (2006), 22.


Σύστημα Υγείας –Iατρική – Δεοντολογία

Ιωάννης Θ. Καβαλιώτης

Παιδίατρος-Λοιμωξιολόγος

Συζητούσα με υποψήφιους για τις ιατρικέςσχο λές. Παραμονές αποτελεσμάτων των εισα -γωγικών εξετάσεων. Το βασικότερο ερώτημαήταν τα αναμενόμενα έσοδα από το ιατρικόεπάγγελμα (όρος των υποψηφίων). Παρ’ όλοπου οι εποχές δεν είναι κατάλληλες για τέτοιεςχρονοβόρες επιστήμες, η ιατρική παραμένειμια κατ’ εξοχήν ελκυστική επιστήμη. Θα πρέπειόμως να παραμείνει και μια ιδεαλιστική καιανθρωπιστική επιστήμη. Άτομα που ακολου-θούν την ιατρική με μόνο στόχο το χρήμα εί -ναι αποτυχημένα εξαρχής. Μπορεί να συσσω -ρεύσουν χρήμα αλλά τίποτε άλλο από τα όσαόμορφα προσφέρει η διακονία και η θεραπείατου ανθρώπου.

Ας δούμε, όμως, μερικά παραδείγματαπου υποβαθμίζουν την επιστήμη μας:

Το νοσούν σύστημαΑ. Θήλυ 2 μηνών με έντονο κλάμα και ανησυχίακαι προφανώς κοιλιακά άλγη περιοδικά απόηλικίας 1 μηνός. Γιατρός θέτει τη διάγνωση

«κολικοί» και συνιστά λήψη σχετικού γάλακτος,χωρίς όμως βελτίωση.

Το βρέφος προσκομίζεται, ξημερώματα,στο νοσοκομείο Α, όπου λένε στη μητέρα ότιυπάρχει κάποιο πρόβλημα και καλό είναι νατο πάει στο νοσοκομείο Β που εφημερεύει.Εκεί όμως η εφημερία είναι προς το τέλος τηςκαι συστήνουν επιστροφή στο νοσοκομείοΑ, το οποίο αρχίζει την εφημερία του (κοντεύεινα ξημερώσει).

Στο νοσοκομείο Α (ώσπου να πάει και ναεξεταστεί φθάνει το μεσημέρι) γίνονται κάποιεςεξετάσεις και οι γιατροί λένε στη μητέρα ναπεριμένει τα αποτελέσματα. Περιμένοντας κα-ταφθάνει η νύχτα (φαίνεται είχε ξεχαστεί τοπαιδί), οπότε ένας γιατρός λέει στη μητέραότι οι εξετάσεις δεν δείχνουν κάτι ιδιαίτεροαλλά αν επιμένουν τα συμπτώματα ας πάειστο νοσοκομείο Γ, που θα αρχίσει την επομένημέρα την εφημερία και όπου υπάρχουν καλοίκαι ειδικοί γιατροί.

Τι να κάνει η μάνα; Ακολουθεί τη συμβουλή,επισκέπτεται το τρίτο πλέον νοσοκομείο όπου

24


γίνονται εξετάσεις και στέλνουν το παιδί στοσπίτι.

Το πρόβλημα συνεχίζεται, και την επόμενηημέρα της τηλεφωνούν από το νοσοκομείοΑ ότι η ουροκαλλιέργεια που είχε ληφθεί είναιθετική και απαιτείται εισαγωγή. Όχι όμως στοδικό τους νοσοκομείο αλλά στο νοσοκομείοΒ, μια και εκείνο εφημερεύει.

Πάει λοιπόν η ταλαίπωρη η μάνα στο νο-σοκομείο Β, εισάγεται το παιδί, οι εξετάσειςείναι αρνητικές, οι γιατροί λένε ότι δεν βρίσκουνκάτι ιδιαίτερο, δεν προχωρούν σε περαιτέρωέλεγχο και δίνουν εξιτήριο λέγοντας αν συνε-χιστεί το πρόβλημα, ας επισκεφθεί και το νο-σοκομείο Γ (το ίδιο τροπάριο) – όπου όμωςκαι εκεί η ουροκαλλιέργεια ήταν αρνητική.

Η μάνα είναι πλέον έξαλλη, καταλαβαίνειότι κανείς δεν θέλει να ασχοληθεί με το πρό-βλημα και καταφεύγει σε ιδιωτική κλινικήόπου γίνονται πολλές εξετάσεις, πληρώνειαδρά και κάποια στιγμή βρίσκεται διάγνωσηκαι λύση.

Σημασία δεν έχει η διάγνωση και ούτεποιοι γιατροί εξέτασαν ή έπρεπε να εξετάσουντο παιδί. Το κύριο είναι η ταλαιπωρία που τρά -βηξε η μάνα με ένα παιδί στην αγκαλιά να γυ-ρίζει από νοσοκομείο σε νοσοκομείο την ίδιαμέρα. Και να καταλήγει κάπου μετά τα μεσά-νυχτα χωρίς να βρίσκει λύση. Και το ίδιο να γί-νεται σε λίγες μέρες.

Ποιος φταίει άραγε; Το σύστημα; Οι γιατροί;Η αδιαφορία; Ο ωχαδελφισμός κάποιων; Το«μακριά από μας και όπου να ’ναι»;

Β. Παιδί μεταφέρεται στο νοσοκομείο με κά-ποιες οδηγίες που πήρε προ 2ημέρου απόελευθεροεπαγγελματία γιατρό. Ο ειδικευόμε-νος που το εξετάζει (συνήθως στην αρχή τηςειδικότητας) με ύφος «καρδιναλίου» αγνοείτις οδηγίες του γιατρού, ουσιαστικά απορρίπτειτα φάρμακα και μιλάει πολύ επιτιμητικά γιατον γιατρό στους γονείς του παιδιού.

Ίδια σκηνή συμβαίνει συχνά σε γιατρούςπαλιούς με πείρα και ιστορία που για κάποιο

λόγο κατέφυγαν αναγκαστικά σε νοσοκομείο.Εκεί να δείτε ύφος και συμπεριφορά του ειδι-κευόμενου (αναφέρω τον ειδικευόμενο γιατίσυνήθως έτσι συμβαίνει) και πολλάκις και τουειδικού. Αναρωτήθηκε άραγε ο νεαρός γιατρόςαν ο ίδιος θα μπορέσει ποτέ να φθάσει στοεπίπεδο του νυν ασθενούς συναδέλφου του;

Το σύνδρομο της ύβρεωςΑ. Η σκηνή σε ιδιωτική κλινική. Ο προθάλαμοςγεμάτος κόσμο. Από ένα γραφείο βγαίνει έναςγιατρός (γύρω στα 75), με ύφος «πάπα», βλο-συρός και συνοδευόμενος από κάποιον πα-ρατρεχάμενο. Νεαρός που βρισκόταν στονπροθάλαμο τρέχει και τον πλησιάζει με βλέμμααγωνιώδες λέγοντάς του: «Γιατρέ, είμαι ο…Θα ήθελα…». Χωρίς να σταματήσει ο γιατρόςκαι χωρίς να γυρίσει καν το βλέμμα του, απα-ντάει: «Μη με ενοχλείς, έχω δουλειά».

Και το παλικάρι αποσβολωμένο στάθηκεκαι μουρμούρισε: «Άθλιε, όταν μου τ’ άρπαξεςήταν καλά…».

Η κλινική ιδιωτική. Φανταστείτε να ήτανδημόσιο ίδρυμα, ποια θα ήταν η συμπεριφοράτου γιατρού. Αν ο συνάδελφος ιατρός δενείχε καταλάβει σ’ αυτή την ηλικία ότι ο άρρω-στος θέλει μια καλή κουβέντα και μια συμπόνια,τότε δεν μπορεί να λέγεται γιατρός αλλά συλ-λέκτης χρημάτων.

Β. Ο γιατρός ελευθεροεπαγγελματίας. Πάγιααρχή του ότι η υπογραφή του έχει μεγάληαξία. Απαιτεί λοιπόν φορτικά από φαρμακευ-τική εταιρεία την αγορά οικιακού εξοπλισμού.Το αίτημά του ικανοποιείται. Την επόμενηχρο νιά επανέρχεται με άλλο αίτημα πιο δα-πανηρό. Η εταιρεία απαντά ότι δεν μπορείαυτή τη φορά να ικανοποιήσει το αίτημα, γιαλόγους οικονομικής στενότητας. Και τι κάνειο γιατρός; Με σκαιή συμπεριφορά πετάει έξωαπό το ιατρείο του τον ιατρικό επισκέπτη (τιέφταιγε άραγε ο άνθρωπος; υπάλληλος ήταν)λέγοντάς του ότι όσο υπάρχει το ιατρείο δεντου επιτρέπει να ξαναπατήσει εκεί, ούτε αυτός

25


ούτε άλλο άτομο της εταιρείας του.Ακριβώς, εξανέστη ο γιατρός μας διότι

δεν του αγόραζε η εταιρεία κλιματιστικά, στε-ρεοφωνικά κ.λπ.! Λες και επειδή συνταγογρα-φούσε δυο φάρμακα θα έπρεπε οι άλλοι ναεκτελούν κάθε καπρίτσιο του.

Το ίδιο σκηνικό επαναλαμβάνεται συχνάαπό πολλούς γιατρούς με διάφορα αιτήματα,που φθάνουν μέχρι και τις καλοκαιρινές δια-κοπές.

Η ουσία είναι ότι σε αρνητικές απαντήσειςυφίστανται τις απειλές και τις φωνές υπάλληλοικαθόλα σωστοί στη δουλειά τους, που για ναβγάλουν ένα κομμάτι ψωμί υποχρεούνται ναακούν τον καθένα από μας να τους «στολίζει».Η ισχύς της καρέκλας και της συνταγής! Ορι-σμένες φορές μάλιστα ο ιατρικός επισκέπτηςβρίσκεται και υπό το φάσμα της απόλυσης.Που κάποτε γίνεται και αυτό. Πώς να αισθάνεταιάραγε τότε ο υπεύθυνος γιατρός;

Από τα τυχαία αυτά περιστατικά (μπορεί οκαθένας να αναφέρει από την πείρα του πά-μπολλα τέτοια) προκύπτει ότι, ναι, μας κατη-

γορούν εμάς τους γιατρούς, αλλά δεν έχουνάδικο πολλές φορές. Οι γονείς είναι εριστικοί,αλλά και η συμπεριφορά η δική μας δεν είναιπάντα επάξια του λειτουργήματός μας. Το σύ-στημα υγείας, ανεξαρτήτως ευθύνης, νοσεί.Βαθύτατα. Μόνον όποιος το χρησιμοποιήσειως χρήστης θα το αντιληφθεί καλά αυτό. Επι-πλέον στερείται ανθρωπιάς, καλοσύνης, αν-θρώπινης βοήθειας προς τον πάσχοντα. Μπο-ρεί να προσφέρει μόνο τεχνική βοήθεια καιαυτή μόνο έναντι αδράς αμοιβής. Ίσως αυτόσυμβαίνει διότι το σύστημα υπηρετείται ήελέγχεται από ανθρώπους που είχαν λάθοςπροσανατολισμό ή που διακατέχονται απότο Σύνδρομο της Ύβρεως (εύκολη η αναζήτησητου συνδρόμου αυτού).

Θα υπάρξει ποτέ βελτίωση; Από ό,τι φαί-νεται δεν ενδιαφέρεται κανείς να περισώσεικάτι. Μήπως κάποτε θα πρέπει να καθιερωθείκαι μάθημα ιατρικής δεοντολογίας και ηθικήςστα πανεπιστήμια; Αρκούν άραγε τα σπάνιανοσήματα που διδάσκονται μετά μανίας σταεκπαιδευτικά μας ιδρύματα, για να γίνει κάποιοςκαλός γιατρός;

Όποιος κουράζεται για τον πλησίον του

από καθαρή αγάπη, ξεκουράζεται με την κούραση.

Ενώ εκείνος που αγαπάει τον εαυτό του και τεμπελιάζει,

κουράζεται και με το να κάθεται.

Άγιος Παΐσιος Αγιορείτης

Ε ί π α ν


EτικέτεςΜόσχος Λαγκουβάρδος

«Μάθε να βλέπεις με τα μάτια της καρδιάς.Σκύψε μ’ αγάπη πάνω σ’ ένα φύλλο».

Αντουάν ντε Σαιντ Εξυπερύ: Ο μικρός πρίγκιπας

Σε κανένα δεν αρέσει να του κολλάνε ετικέτες.Να μην χρησιμοποιούν το όνομά του (ή έστωτο επώνυμό του) όταν μιλούν γι’ αυτόν, αλλάνα χρησιμοποιούν κάποιον αριθμό ή κάποιονεπιθετικό προσδιορισμό. Όπως γίνεται στανοσοκομεία, π.χ., όπου χάνεις το όνομά σουκαι αντί Γιάννης, Μανόλης, Δημήτρης είσαι «ονεφρός», «το στομάχι», «το παχύ έντερο» κ.ά.Αυτός είναι ένας τρόπος να σου φέρονται σαννα μην υπάρχεις. Δεν αναφέρονται σε σένα,αλλά στην ετικέτα. Κανένας δεν θα θελήσει νακοιτάξει στα μάτια σου. Κανένας δεν θα σκύ-ψει με αγάπη πάνω σου, γιατί έχεις την ετι-κέτα, το σφράγισμα, το σημάδι.

Έζησα με αυτόν τον τρόπο μερικούς μή -νες σ’ ένα μεγάλο νοσοκομείο, περιμένονταςτη σειρά μου να χειρουργηθώ. Όταν βγήκα

από εκεί μέσα, είχα θεραπευθεί απ’ τη σωμα-τική μου πάθηση, αλλά είχα αρρωστήσει απόκατάθλιψη, που κράτησε πολλά χρόνια. Πρινεισαχθώ στο νοσοκομείο αυτό, είχα νοσηλευ-τεί σε κάποιο άλλο προηγουμένως, πολύ χει-ρότερο από αυτό ως προς την οργάνωση καιτην καθαριότητα. Αλλά εκεί διατηρούσα τοηθικό μου ακμαίο. Ο γιατρός που με επισκε-πτόταν το πρωί και έβλεπε τα ακάθαρτα νεράνα φτάνουν σχεδόν μέχρι τα κρεβάτια μας,μου έλεγε: «Μόσχο, να τα γράψεις όλα αυτά».Ήταν καλαμπουρτζής. Ήξερε τα ονόματα τωνασθενών του, τι δουλειά κάνουν, ακόμα καιτην καταγωγή τους. Θυμάμαι τον κυρ-Σπύρο.Ο γιατρός ήξερε ότι είχε πολεμήσει στη Μι -κρά Ασία και τον άφηνε να μιλάει λίγο για τιςαναμνήσεις του. Ο κυρ-Σπύρος έπαιζε τρο-μπέτα με το στόμα του, αναθυμούμενος τηθριαμβευτική είσοδο των ελληνικών στρα -τευμάτων στη Σμύρνη. Ο γιατρός γελούσεακούγοντάς τον.

Ενώ αντέχουμε λοιπόν τη σωματική ταλαι-

Σ.τ.Ε.: Το δοκίμιο αυτό περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Μ. Λαγκουβάρδου Το τραγούδι του κυνηγού, Οι εκδόσεις των φίλων,Αθήνα 2006, και αναδημοσιεύεται με την άδεια του συγγραφέα.

27


πωρία, στον ψυχικό τομέα η αποστέρηση τηςαναγνώρισης και το να μας φέρονται σαν ναείμαστε «ο κανένας» μας αρρωσταίνει καιπρέπει να ξεκολλάμε τις ετικέτες από πάνωμας, και βέβαια να μην τις κολλάμε κι εμείςστους άλλους.

Μια κινηματογραφική ταινία επιστημονικήςφαντασίας έχει γυρισθεί με το θέμα αυτό. Σε κά-ποιο καθεστώς, όποιος έκανε παράπτωμα τι-μωρούνταν με το σφράγισμα. Κι αυτός που

σφραγιζόταν ήταν σαν να μην υπήρχε. Μπο-ρούσε να πάει παντού, αλλά κανείς δεν τον κοί-ταζε, κανείς δεν τον άκουγε, κανείς δεν τουμιλούσε. Δεν τον αναγνώριζε κανείς. Κι όποιοςτου μιλούσε, τιμωρούνταν κι αυτός με τον ίδιοτρόπο. Ήταν σαν να μην υπήρχε.

«Οι ετικέτες ασκούν βία. Όταν χαρακτηρί-ζεις κάποιον ή κάτι, παγιδεύεις το περιεχό-μενό του σε στεγανά, που ίσως και να τοκα ταδικάζουν τελεσίδικα» (Irvin Yalom).

Γέλα πάντα όταν μπορείς, είναι φτηνό φάρμακο.

Λόρδος Βύρων

Ε ί π α ν

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΙΑΤΡΕΙΟ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

«Οι Άγιοι Ανάργυροι»

Με την ευλογία του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης κ. Ανθίμου και την προ -σφορά πολλών συνεργατών μας στο φιλανθρωπικό και κοινωνικό έργο της τοπικής μαςΕκ κλησίας, αλλά και τη σχετική έγκριση του Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης λει τουργείαπό τις 01/06/2015 το κοινωνικό ιατρείο της Μητροπόλεώς μας επί της οδού Παπαγεωργίου 3όπισθεν του Ιερού Ναού Αγίου Αθανασίου (Εγνατία). Το κοινωνικό ιατρείο στελεχώνεταιαπό εθελοντές ιατρούς, οδοντιάτρους, ψυχολόγους, καθώς και εθελοντές που προσφέρουνγραμματειακή υποστήριξη.

Σκοπός του ιατρείου είναι η δωρεάν προσφορά ιατρικών υπηρεσιών και η δωρεάν χορήγησηφαρμάκων σε ανασφάλιστους και απόρους που κατοικούν στο κέντρο και τα περίχωρατης Θεσσαλονίκης. Το ιατρείο λειτουργεί καθημερινά εκτός Σαββάτου και Κυριακής καιώρες 10:00-13:00 και 18:00-21:00.

Όσοι ιατροί μέλη του Ιατρικού Συλλόγου επιθυμούν να προσφέρουν αφιλοκερδώς τις υπη -ρεσίες τους ή απλά να επισκεφτούν τους χώρους του ιατρείου είναι ευπρόσδεκτοι και κα-λοδεχούμενοι. Για κάθε σχετική πληροφορία με το κοινωνικό ιατρείο της Ιεράς Μητρο -πόλεως Θεσσαλονίκης οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνούν τηλεφωνικά στο2310-283222 τις ώρες λειτουργίας του ιατρείου.

ΙστορίαΙατρικά θέματα 69 σελ. 28-30

Ο Πωλ Μπραντ και ο μύθος

των σάπιων σαρκώνΑντώνης Παπαγιάννης

Πνευμονολόγος

Ο Πωλ Μπραντ (1914-2003) γεννήθηκε στηνΙνδία από γονείς Άγγλους ιεραποστόλους. Σεμικρή ηλικία πήγε στην Αγγλία, και μετά τοΓυμνάσιο σπούδασε αρχικά επί πέντε χρόνιακατασκευαστικές τέχνες (ξυλουργική, οικο-δομική, υδραυλική κ.λπ.), και στη συνέχειαπρώτες βοήθειες, με σκοπό να γυρίσει στηνΙνδία ως ιεραπόστολος. Ωστόσο, όπως λέει οίδιος, εντυπωσιάσθηκε τόσο από τη θαυμα-τουργική ανάνηψη μιας σοκαρισμένης γυναί-κας με μετάγγιση αίματος, ώστε ερωτεύθηκεκεραυνοβόλα την ιατρική, που τη σπούδασεστο Λονδίνο κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκο-σμίου Πολέμου, ενώ η πόλη βομβαρδιζότανασταμάτητα από τους Ναζί. Την εποχή εκείνηγνώρισε από κοντά την εντυπωσιακή ερευ-νητική προσπάθεια που γινόταν υπό τελείωςαντίξοες συνθήκες. Η εμπειρία αυτή αποδεί-χθηκε πολύτιμη όταν αργότερα θα εργαζότανστο σχεδόν πρωτόγονο περιβάλλον της αγρο-τικής Ινδίας.

Μετά τις σπουδές και την ειδίκευσή τουστη γενική χειρουργική και την ορθοπεδικήεπέστρεψε στην Ινδία τo 1946 για να εργασθείως χειρουργός στο νοσοκομείο της Βελόρε.Λίγο αργότερα, με πρόσκληση του ΡόμπερτΚόχραν, ενός διάσημου λεπρολόγου, είχε τηνπρώτη του επαφή με το μεγάλο λεπροκομείοτου Τσινγκλεπούτ, που στέγαζε περισσότερουςαπό χίλιους ασθενείς. Οι σουλφόνες τους είχανθεραπεύσει από τη νόσο, αλλά δεν έπαυαννα είναι παραμορφωμένοι απόκληροι της κοι-νωνίας, με παράδοξα μυοσκελετικά προβλή-ματα. Ο Μπραντ ξαφνιάστηκε από τη δύναμηπου είχε το παραμορφωμένο γαμψό χέρι ενόςασθενούς, γεγονός που έδειχνε ότι οι μύεςτου κάθε άλλο παρά άχρηστοι ήταν. Με κίνητροτην επιθυμία του να βοηθήσει τους δυστυχι-σμένους εκείνους ανθρώπους, και εφαρμό-ζοντας πολλά από τα διδάγματα των κατα-σκευαστικών τεχνών, ανέπτυξε πρωτοποριακέςχειρουργικές τεχνικές μετάθεσης τενόντων

29

Ιστορία

ώστε να ξανακάνει λειτουργικά τα χέρια τωνασθενών. Μετά από πολλές δοκιμές και επίμονηπροσπάθεια τα αποτελέσματα ήταν εντυπω-σιακά καλά, και οι ασθενείς ανέκτησαν τη δυ-νατότητα να εργάζονται και να βγάζουν ταπρος το ζην.

Ο Μπραντ δεν περιορίσθηκε στην επα-νόρθωση: ήθελε να βρει την αιτία των παρα-μορφώσεων. Μέχρι εκείνη την εποχή η επι-κρατούσα άποψη ήταν ότι η λέπρα έκανε τιςσάρκες να σαπίζουν και να πέφτουν. Ο ίδιοςπαρατήρησε ασθενείς στην καθημερινή τουςζωή, και πρόσεξε με έκπληξη ότι συνέχιζαννα βαδίζουν πάνω σε πόδια που είχαν απαίσιεςπληγές, και ακόμη ότι έχωναν τα χέρια τουςμέσα σε καυτά κάρβουνα χωρίς ούτε ένανμορφασμό πόνου. Άρχισε να υποπτεύεται ότιοι παραμορφώσεις τους ίσως να είχαν σχέσημε την απώλεια της αντίληψης του πόνουπου προκαλούσε η λέπρα. Η έλλειψη αυτήμετέτρεπε ασήμαντες καθημερινές πληγέςσε πηγές λοίμωξης, γάγγραινας και τελικάακρωτηριασμού. Με βάση αυτή την υπόθεση,έπεισε μια ομάδα νεαρών και πρόθυμωνασθενών να κάνουν τους ντετέκτιβ: έπρεπενα επιθεωρούν τακτικά τα αναίσθητα μέλητους, να ανιχνεύουν τυχόν νέες πληγές, να τιςαιτιολογούν και να μαθαίνουν να προστα-τεύουν το σώμα τους από τραυματισμούς.Σύντομα συνειδητοποίησαν ότι αγκίδες ξύλου,στενά παπούτσια, μικροεγκαύματα από θερ-μάστρες, ακόμη και δαγκώματα ποντικώντην ώρα του ύπνου ήταν συχνές εμπειρίεςπου προηγουμένως περνούσαν απαρατήρη-τες. Όταν άρχισαν να ανιχνεύουν και να θε-ραπεύουν τέτοιες πληγές μόλις εμφανίζονταν,οι νέες παραμορφώσεις εξαφανίσθηκαν σχε-δόν θαυματουργικά.

Ο Μπραντ χρειάσθηκε πολλά χρόνια κο-πιαστικής προσπάθειας και σχολαστικής τεκ-μηρίωσης για να πείσει το ιατρικό και κοινωνικόκατεστημένο της εποχής του ότι η ίδια ηλέπρα δεν προκαλούσε τις «σάπιες σάρκες».

Τελικά η πραγματικότητα αυτή έγινε παγκόσμιααποδεκτή και οι μέθοδοί του για τη θεραπείακαι την πρόληψη των παραμορφώσεων δια-δόθηκαν σε όλες τις χώρες όπου ήταν ενδημικήη λέπρα. Ωστόσο, ο ίδιος δεν αναπαύθηκεστις δάφνες του. Η ανεύρεση της αιτίας, ηδιόρθωση των παραμορφώσεων και η πρό-ληψη περαιτέρω βλαβών ήταν μεγάλα βήματαπρος τα εμπρός, αλλά οι ασθενείς εξακολου-θούσαν να φέρουν τα στίγματα της επίφοβηςνόσου στα πρόσωπά τους. Έτσι ανέπτυξε τε-χνικές πλαστικής χειρουργικής για να εξαλείψειτα ορατά στίγματα της λέπρας, όπως βου-λιαγμένες μύτες και χαμένα φρύδια και βλέ-φαρα, κάνοντας έτσι τους ασθενείς ευπαρου-σίαστους και αποδεκτούς από τις οικογένειεςκαι τις κοινότητές τους. Σχεδίασε ακόμη ειδικάπαπούτσια με κατάλληλη μαλακή εσωτερικήεπένδυση για να προλαμβάνει τις κακώσειςστα πόδια.

Μετά από είκοσι σχεδόν χρόνια πρωτο-ποριακής εργασίας στην Ινδία, και έχονταςαφήσει εκεί πολυάριθμους μαθητές και συ-νεχιστές του έργου του, ο Μπραντ μετακόμισεστις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου του ανατέθηκεη διεύθυνση του τμήματος αποκατάστασηςστο μόνο λεπροκομείο που υπήρχε σε αμερι-κανικό έδαφος, στην Καρβίλ της Λουιζιάνα.Για μια ακόμη φορά χρειάσθηκε να παλέψειμε την προκατάληψη, που τη βρήκε ενσωμα-τωμένη ακόμη και στους κυβερνητικούς κα-νονισμούς για την απομόνωση των ασθενών.Παρ’ όλο που ο αριθμός των λεπρών στιςΗΠΑ ήταν πολύ μικρός σε σύγκριση με τηνΙνδία ή την Αφρική, τα προβλήματα ήταν ταίδια. Το πιο ευνοϊκό οικονομικό κλίμα στηνΑμερική τον βοήθησε να αναπτύξει νέεςλύσεις. Μάλιστα ο Μπραντ διαπίστωσε ότι τανευροπαθητικά έλκη στα πόδια των διαβητικώνασθενών είχαν παρόμοια αιτία με εκείνα τωνλεπρών: την έλλειψη της αίσθησης του πόνου.Όταν εφάρμοσε τις μεθόδους του στην αντι-μετώπιση των ελκών αυτών στους διαβητικούς,

30


που είναι πολύ περισσότεροι, τα αποτελέσματαήταν εξίσου εντυπωσιακά.

Από την εργασία του με ασθενείς πουείχαν στερηθεί την αίσθηση του πόνου, οΜπραντ ανέπτυξε μια βαθιά εκτίμηση για τονπόνο, που τον θεωρούσε φίλο και όχι εχθρότου ανθρώπου. Το συναρπαστικό αυτοβιο-γραφικό βιβλίο του Πόνος: ένα δώρο πουκανένας δεν θέλει περιγράφει το ταξίδι τωνανακαλύψεών του και εκθειάζει τις πολλέςαρετές του «φίλου» αυτού και τον ρόλο πουπαίζει στην προστασία του σώματός μας απότους κινδύνους του συνεχούς και του επανα-λαμβανόμενου στρες.

Στην εποχή μας συνήθως συσχετίζουμετην επιστημονική πρόοδο με φημισμένα ακα-δημαϊκά ιδρύματα, αστραφτερά εργαστήριαυψηλής τεχνολογίας και τεράστια χρηματικάποσά. Εκτός από τον μύθο των σάπιων σαρκών,η δουλειά του Πωλ Μπραντ κατέρριψε καιτην αντίληψη ότι η έρευνα είναι σπορ μόνογια πλούσιους και προνομιούχους: το μεγα-λύτερο μέρος της πρωτοποριακής εργασίαςτου, ακόμη και η λεπτή επανορθωτική χει-

ρουργική, έλαβε χώρα με πενιχρά μέσα, μέσασε λασποκαλύβες, σε συνθήκες τροπικής ζέ-στης και σκόνης, μακριά από κλιματιζόμεναεργαστήρια, ακόμη και από κοινούς θαλάμουςνοσοκομείου, από τους οποίους οι λεπροίασθενείς ήταν εξοστρακισμένοι. Η σταδιο-δρομία του είναι ένα λαμπρό παράδειγμα γιατο πώς η προσεκτική παρατήρηση, η σκληρήκλινική εργασία κι ένα πνεύμα φιλάνθρωπηςαγάπης μπορούν να μεταμορφώσουν τις ζωέςεκατομμυρίων πασχόντων ανθρώπων, πολύπερισσότερο από πανάκριβα φάρμακα ή συ-σκευές. Στο «πάνθεο» των ηρώων της ιατρικής,ο Πωλ Μπραντ ασφαλώς κατέχει δικαιωματικάμια περίοπτη θέση.

Βιβλιογραφία• Το βιβλίο των Paul Brand & Philip Yancey Πόνος: ένα

δώρο που κανένας δεν θέλει κυκλοφορεί από τις εκδό -σεις University Studio Press.

• Dorothy Clarke Wilson. Ten Fingers for God: The Lifeand Work of Dr Paul Brand. Zondervan 1989.

• Στο YouTube υπάρχει ένα βίντεο όπου ο Πωλ Μπραντμιλάει σε ιατρικό συνέδριο και περιγράφει κάποιες απότις ερευνητικές του εμπειρίες, στη διεύθυνση: http://www.youtube.com/watch?v=30piDE5iIVw

Τα βιβλία έχουν τους ίδιους εχθρούς με τον άνθρωπο:

τη φωτιά, την υγρασία, την ανοησία, τον χρόνο

και το ίδιο τους το περιεχόμενο.

Paul Valery

Ε ί π α ν

ΙστορίαΙατρικά θέματα 69 σελ. 31

Νεκρολογία ιατρούΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Εἶχε κατέλθει εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους τοῦ Ὄθωνος,τοῦ μουσοτραφοῦς Βασιλέως. Ἀπὸ τοῦ 1846 εἶχεν ἀποκατασταθῆ εἰςΣκίαθον, καὶ ἦτο ζηλευτὸς ἰατρὸς εἰς τὴν μικρὰν πολίχνην, ὁ ἀγαθὸςΒαυαρός, ὁ φιλάνθρωπος ἐπιστήμων, ὅστις ἐκηδεύετο χθὲς τὸ ἀπόγευμαεἰς τὸν Ναὸν τοῦ Ἁγίου Διονυσίου τῶν Δυτικῶν.

Οἱ κατὰ καιροὺς ὑπουργοὶ τῶν Ἐσωτερικῶν τὸν ἐνθυμοῦντο, καὶ τὸνἀνεκάλουν ἀπὸ τὴν ἀπόκεντρον νῆσον, καὶ τὸν ἔπεμπον ὅπως διευθύνῃτὰς καθάρσεις εἰς Δῆλον, ὁπότε ἦτο ἀνάγκη, ἐπειδὴ εἶχε πεῖραν πολλήν,καὶ θάρρος καὶ εὐσυνειδησίαν. Ἕως προχθὲς ἀκόμη ἦτο θαλερὸς πρεσβύτηςἀκμαῖος, ὡραία φυσιογνωμία καὶ ζωηρά. Ἡ φυσικὴ εὐθυμία του, ἡ δια-χυτικότης του, ἦτο τερπνὸν θέα μα καὶ ἐντρύφημα μεταδοτικόν. Χθὲς ὑπέ-κυψεν εἰς τὸ μοιραῖον τέλος, καὶ ἐκοιμήθη τὸν ὕπνον τὸν ἄφυκτον. Ὡραῖοντὸ λείψανον τοῦ νεκροῦ, ὅπως ἦτο ὡραῖον τὸ ἦθος τοῦ ζῶντος.

Δὲν ἐλάτρευσε τὸν Μαμωνᾶν, οὐδ᾿ ὑπερέβη τὸν ὅρκον τοῦ ἐπιστήμονος.Δὲν μετῆλθε τὴν θείαν τέχνην τοῦ Ἀσκληπιοῦ ἐπὶ χρηματισμῷ, ἢ «φάτιοςἱμέρῳ». Ἐὰν ἐδικαιοῦτο νὰ λάβῃ 50 ἀπὸ ἕνα πτωχὸν ἀσθενῆ, ἐλάμβανε15. Ἐὰν ἐδικαιοῦτο νὰ λάβῃ 15 ἐλάμβανε 5. Ἐὰν ὁ ἀσθενὴς ἦτο πολὺπτωχός, τότε ἔδιδεν ἀντὶ νὰ λαμβάνῃ. Τοιοῦτος ὑπῆρξεν ὁ ἐνάρετος ἐπι-στήμων, ὁ ἀγαθὸς Γερμανός, ὁ Γουλιέλμος Βίλδ.

Ἂς εἶναι ἄφθιτος ἡ μνήμη του μετ᾿ ἐγκωμίων.

Δημοσιεύθηκε στην Ακρόπολη (1899)

Από την πένα σαςΙατρικά θέματα 69 σελ. 32-33

Οι Αλεβήδες, οι Μπεκτασήδες,οι κρυπτοχριστιανοί

κι ο Τούρκος ανθρωπολόγοςΔέσποινα Χίντζογλου-Αμασλίδου

Ο Τούρκος ανθρωπολόγος Timucin Binder,καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντι-νούπολης, σε συνέντευξή του στη εφημερίδαSabah, υποστηρίζει ότι οι σημερινοί Τούρκοιδεν ήρθαν από την Κεντρική Ασία, όπωςυποστηρίζουν οι ιστορικοί, αλλά είναι από-γονοι των αυτοχθόνων λαών της περιοχής,δηλαδή των λαών που κατοικούν στην Τουρ-κία εδώ και 40.000 χρόνια!

Ως γνωστόν, στο Ματζικέρτ, το 1071 μ.Χ.,οι Βυζαντινοί μετά από προδοσία και παρά τηγενναία ηγεσία του Ρωμανού του Διογένη, νι-κήθηκαν από τον Αλπ Αρσλάν και έτσι άρχισεη εξάπλωση των Σελτζούκων στη Μικρά Ασία.

Οι κατακτητές ήταν μόλις 50.000, αριθμόςπάρα πολύ μικρός για να επανδρώσει τη δι-οικητική μηχανή του κράτους. Έτσι τα25.000.000 των κατοίκων της εξασθενημένηςαυτοκρατορίας, υποτάχθηκαν με τις γνωστέςσε μας μεθόδους, παιδομάζωμα (τουλάχιστον1.500.000 παιδιά) και εξισλαμισμό, βίαιο ή μη.

Βέβαια ο καθηγητής μιλάει για «αυτόχθονεςλαούς» και αποφεύγει προσεκτικά να μιλήσειγια Έλληνες ή Βυζαντινούς. Επιμένει πάντως(και μπράβο του) ότι οι γενετικές έρευνες δενγράφονται από ιστορικούς και επομένως μετίποτε… δεν αμφισβητούνται. Άρα οι παπ-πούδες του 85% του πληθυσμού των Τούρκων,είναι οι Βυζαντινοί, κι αυτό αποδεικνύεται απότη γενετική μελέτη που είναι, όπως λέει, το«μαύρο κουτί», δηλαδή η αλήθεια για κάθελαό. Το υπόλοιπο 15% αντιστοιχεί σ’ εκείνεςτις 50.000 Σελτζούκων, που ήρθαν από ταβάθη της Ανατολής τον 11ο αιώνα.

Η ανομολόγητη όμως αυτή αλήθεια, όπωςλέει, του 85% του πληθυσμού της Τουρκίας,για μας δεν είναι καθόλου… ανομολόγητη!

Οι εξισλαμισμοί ομολογήθηκαν και κατα-γράφηκαν και κάποιες φορές ήταν εκούσιοι(με ανταλλάγματα θέσεις, φοροαπαλλαγές ήκτήματα), αλλά τις περισσότερες φορές ήτανβίαιοι.

33

Από την πένα σας

Οι πιο αδύνατοι υποχώρησαν, οι πιο δυ-νατοί «μαρτύρησαν» και οι πιο ανθρώπινοι…υποκρίθηκαν ότι αλλαξοπίστησαν! Είναι οιΚρυπτοχριστιανοί, οι Τενεσούρ-ρούμ, πουκράτησαν την πίστη τους και υπάρχουν ακόμηεκεί.

Από την άλλη, οι δύο μεγαλύτερες θρη-σκευτικές αιρέσεις στην Τουρκία, οι Αλεβήδεςκι οι Μπεκτασήδες, που σκληρά κυνηγήθηκανως «άπιστοι» από τους μουσουλμάνους επίαιώνες (25.000.000 περίπου σήμερα), έχουνμεγάλη σχέση με τον ελληνικό πολιτισμό καιτην Ορθοδοξία και δίκαια ομολογούν ότι: «οελληνικός λαός κι οι Αλεβήδες είμαστε ένα» (Rumve alevi halklari birdir). Μάλλον λοιπόν, ταχρόνια εκείνα τα σκοτεινά, γύρω από τους σο-φούς ηγέτες τους, τους γνώστες της ελληνικήςφιλοσοφίας, τον Μεβλανά τον Ρωμιό και τονΧατζή-Μπεκτάς, να συσπειρώθηκαν οι υπόδιωγμόν Ελληνοορθόδοξοι και να προέκυψεέτσι το τάγμα τους, που με πάθος αρνείται τηνταυτότητα του μουσουλμάνου και χωρίς φόβοδείχνει τη συμπάθειά του προς τους Έλληνες!Οι «άπιστοι» αυτοί… πιστεύουν στην Παναγία,στον Άγιο Γεώργιο, στην Τριαδική Θεότητα,έχουν ναούς που μοιάζουν με ορθόδοξες εκ-κλησίες, παραδέχονται τον μοναχισμό, τιμούντους 12 ιμάμηδες (12 Αποστόλους) και καμιάφορά έχουν και εικόνες της Παναγίας, τουΑγίου Γεωργίου και αφιερώματα.

Στην πορεία των αιώνων, οι Κρυπτοχρι-στιανοί έζησαν πολύ δύσκολα γιατί αγωνί-σθηκαν να επιβιώσουν κρατώντας δύο ταυ-τότητες. Στα υπόγεια των σπιτιών με παπάδεςχωρίς ράσα ή με παπάδες που ήταν μαζί καιμολλάδες, έκαναν σπάνια τους γάμους και ταβαφτίσια τους. Άναβαν τα κεράκια τους στιςυπόγειες κατακόμβες κι έβγαζαν με φόβο τηΣύνοψη από τον κόρφο τους, όταν έμπαινανκρυφά στην εκκλησία με σκεπασμένα πρό-σωπα, γνωστοί-άγνωστοι ανάμεσα στους χρι-στιανούς.

Το 1856 με το Σουλτανικό Διάταγμα, το

Χάττι-Χουμαγιούν, που έδωσε θρησκευτικέςελευθερίες στις μειονότητες, καταγράφηκανσε μητρώα με το τουρκικό και το ελληνικόόνομα, μπροστά στον καϊμακάμη και τονέπαρχο της περιοχής. Και τότε βγήκαν στοφως πολλές συγκινητικές ιστορίες. Μία απ’αυτές είναι του μολλά Βαϊζόγλου, στη Μα-τσούκα, που αφού ολοκλήρωσε την καταγραφήτων συγχωριανών του Κρυπτοχριστιανών,μπροστά στους αξιωματούχους, έβγαλε τοσαρίκι του και έγραψε και το δικό του όνοματελευταίο στον κατάλογο: Γεώργιος Κυρητό-πουλος, ιερέας!

Λίγο πριν την ανταλλαγή, λόγω των διωγ-μών και των εκτοπίσεων, άρχισαν πάλι νακρύβουν την πίστη τους με αποτέλεσμα, ότανήρθε η ώρα της ανταλλαγής, να μη μπορούννα συμπεριληφθούν στους «ανταλλάξιμους».Οι περισσότεροι ζουν στην περιοχή του Πόντου(περίπου 190.000), μιλούν ποντιακά και ότανακούσουν Έλληνες τουρίστες πλησιάζουν συ-νεσταλμένα, γιατί λαχταρούν Ελλάδα.

Δεν ξέρω με σιγουριά πόσο ζωντανό είναιτο θρησκευτικό τους συναίσθημα μετά απότόσα χρόνια, αν και υπάρχουν μαρτυρίες ότιφυλάγουν σε μπαούλα εικόνες, καντήλια, ακόμηκαι σημαίες ελληνικές. Έχουν όμως στα μάτιαμια θλίψη, που φαίνεται θα τους κυνηγάει μέχριτο τέλος. Γιατί, κι αν ξεθώριασε η μνήμη, ηπίστη δεν χάθηκε τελείως και κάνει το μαρτύριοτης Αποκρυφίας γλυκόπικρο ισόβιο βάσανο.

Αυτό το βάσανο της Αποκρυφίας έκανεεκείνον τον Πόντιο γέροντα, που συναντήθηκεμε έναν Αγιορείτη μοναχό, τον μακαριστό Γα-βριήλ Διονυσιάτη, σ’ ένα σκοτεινό παρεκκλήσιτης Πόλης το1954, να πει τα παρακάτω συ-γκινητικά:

«Πάτερ, λελεύομέ σε, διάβασο ατό σακκίν χώμαν,να σύρομ’ απάν σα ταφία μουν… Δος μας καιΚοινωνίαν να δίνωμε’ς σα παιδία μουν... Ποίσομας κ’ έναν Ανάστασιν, ν’ ακούωμε το ΧριστόςΑνέστη, κι ατότε ας αποθάνωμε»…


Η μοιραία στένωση της αορτής

Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης

Καρδιολόγος, υποστράτηγος ΥΓ ε.α.

Αρκετά συνηθισμένη ιδίως στον ανδρικό πλη-θυσμό, η βαλβιδοπάθεια αυτή είχε σημαντικήθέση μεταξύ των ασθενών μου και συνδέεταιμε ενδιαφέρουσες αναμνήσεις.

Η στένωση της αορτικής βαλβίδας είναισυνήθως ασυμπτωματική πάθηση. Όταν εμ-φανιστούν τα συμπτώματα συνήθως είναιαργά για αποτελεσματική αντιμετώπιση, ενώαρκετά συχνά σε ασθενείς με σοβαρού βαθμούστένωση το πρώτο σύμπτωμα είναι ο θάνατοςαπό ανακοπή. Είναι δύσκολο να πεισθεί έναςασυμπτωματικός ασθενής για την ανάγκη χει-ρουργικής διόρθωσης, η οποία, εκτός απότην ταλαιπωρία και τον εγχειρητικό κίνδυνο,συνεπάγεται ισόβια αντιπηκτική θεραπεία σεπερίπτωση εμφύτευσης μηχανικής προσθε-τικής βαλβίδας ή μοσχεύματος. Από αρκετάχρόνια εφαρμόζεται σε κάποιες περιπτώσειςη βαλβιδοπλαστική, δηλαδή η διάνοιξη τηςστένωσης χωρίς εγχείρηση με τη βοήθεια κα-θετήρα με μπαλονάκι και τελευταία η χωρίςεγχείρηση τοποθέτηση βαλβίδας με απλό κα-θετηριασμό.

Ένα από τα πρώτα περιστατικά σοβαρούβαθμού στένωσης της αορτής που αντιμετώ-πισα στη Θεσσαλονίκη, το ’72, αφορούσε έναντριανταπεντάρη άνδρα ποντιακής καταγωγής,τον οποίο στάθηκε αδύνατο να πείσω για τησοβαρότητα του προβλήματός του· επρόκειτομάλιστα να κάνει σύντομα τον γάμο του καιδεν ήθελε να ακούσει κουβέντα. Μετά απόένα χρόνο, τον Δεκέμβρη του ’73, ξαναήρθεστο ιατρείο μου σε κατάσταση προχωρημένηςκαρδιακής ανεπάρκειας. Κανένας από τουςκαρδιοχειρουργούς της Θεσσαλονίκης δενδέχθηκε να τον χειρουργήσει (με δικαιολογίατην έλλειψη προσωπικού λόγω των εορτών)και έτσι αναγκάσθηκα χριστουγεννιάτικα νατον συνοδεύσω στην Αθήνα με ασθενοφόρο,όπου τον δέχθηκαν με χίλια ζόρια στο Ρυθμι-στικό Κέντρο και τον διακόμισαν στο Ιππο-κράτειο. Εκεί, επειδή οι γιατροί εκτίμησαν ότιπιθανώς δεν θα επιζούσε μιας εγχείρησης ήαπλά λόγω αναβλητικότητας, ο ασθενής απε-βίωσε μετά από μερικές ημέρες.

Έκτοτε είχα αρκετούς ασθενείς με βαλβιδική

35


στένωση της αορτής, ηλικιωμένους συνήθως,οι περισσότεροι από τους οποίους χει -ρουργήθηκαν επιτυχώς και κάποιοι από αυτούςείναι ακόμα στη ζωή. Εξαίρεση αποτέλεσε έναςπολύ καλλιεργημένος γείτονάς μου, ο οποίος―εν γνώσει των συνεπειών― αρνήθηκε ναυποβληθεί σε βαλβιδοπλαστική και προτιμούσενα τελειώσει τη ζωή του «ανεπαισχύντως»,όπως δήλωσε. Σεβαστή η επιλογή του, η οποίαμάλιστα εισακούσθηκε από τον Θεό. Απεβίωσεμετά από μερικούς μήνες συγκοπτικά.

Το περιστατικό που μου έδωσε αφορμήγια το κείμενο αυτό ήταν ο Κωνσταντίνος Κ.,«δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω», όπως συνήθιζενα αυτοσυστήνεται. Τον είχα γνωρίσει στηΘεσσαλονίκη, στο ιατρείο μου, όπου συνόδευετην πιο ηλικιωμένη από αυτόν θεία του. Ήτανένας ψηλός, αδύνατος γραφικός τύπος, εργέ-νης, που μιλούσε στην καθαρεύουσα και μεκάπως «περί-διά-γραμμάτου» τρόπο, αναφε-ρόμενος και στις σπουδές του στη Γερμανία.Μου είχε πει μάλιστα ότι προ πολλών ετώνεξετάσθηκε από κάποιον, όπως έλεγε, επιφανήΓερμανό γιατρό, ο οποίος διαπίστωσε «έναμικρόν φύσημα εγγύς εις τον πρώτον καρ-διακόν τόνον». Όταν του πρότεινα να τον εξε-τάσω, αρνήθηκε και μου είπε ότι αυτό θα γι-νόταν «εν ευθέτω χρόνω». Παίρνοντας μετά-θεση από τη Θεσσαλονίκη για την Αθήνα, τον«έχασα» και αυτόν και τη θεία του.

Το φθινόπωρο του ’81, επιστρέφονταςαπό ετήσια μετάθεση στο Διδυμότειχο, πήγαστο ΤΕΒΕ για κάποιες καθυστερούμενες ια-τρικές αμοιβές, όταν φεύγοντας από το αρ-μόδιο γραφείο συναντήθηκα τυχαία μαζί του.Μου έκανε μεγάλες χαρές και μεταξύ άλλωνμου είπε ότι θα ήθελε να τον εξετάσω, επειδήείχε κάποια συμπτώματα «πιθανώς καρδιο-λογικής φύσεως». Δώσαμε ραντεβού και κατάτην εξέταση διαπιστώθηκε ότι έπασχε απόπολύ σοβαρού βαθμού στένωση της αορτήςμε αρχόμενη κάμψη της αριστερής κοιλίας.Του εξήγησα ότι η κατάστασή του ήταν σοβαρή

και ότι έπρεπε χωρίς καθυστέρηση να υπο-βληθεί σε χειρουργική θεραπεία. Εξεπλάγη,αλλά τελικά συμφώνησε και μου δήλωσε ότιθα δεχόταν να χειρουργηθεί μόνο εφόσον ηεγχείρηση γίνει στην Αγγλία και μάλιστα απότον διάσημο Άγγλο καρδιοχειρουργό Ross,τον μόνο που εμπιστευόταν, όπως μου είπε,και υπό την προϋπόθεση να τον συνοδεύσωστην Αγγλία. Με παρακάλεσε να αλληλογρα-φήσω με τον Ross και να «κλείσω ραντεβού»,πράγμα που έκανα, ενώ ζήτησα άδεια από τηστρατιωτική υπηρεσία για να τον συνοδεύσω,όπως επιμόνως μου ζητούσε.

Η ημερομηνία του ραντεβού πλησίαζε καιμε κάλεσε να τον ιδώ στο σπίτι του, το οποίοβρισκόταν σε μια φτωχική πολυκατοικία σεένα στενό πίσω από το Εθνικό θέατρο. Ανέβηκατη σκοτεινή σκάλα, ασανσέρ δεν υπήρχε, καιμπήκα σε ένα διαμέρισμα του τρίτου ορόφουσχεδόν άδειο από έπιπλα, όπου τον βρήκαξαπλωμένο σε ένα σιδερένιο ντιβάνι με μερικάμαξιλάρια κάτω από το κεφάλι του. Η εικόνατου φτωχικού διαμερίσματος μου έκανε εντύ-πωση, επειδή η θεία του μου είχε πει: «Ο Κώ-στας είναι πολύ ευκατάστατος. Σκοπεύει μά-λιστα μετά την εγχείρηση να παντρευτεί καιέχει ετοιμάσει ένα διαμέρισμα “στην τρίχα”,πολυτελώς επιπλωμένο και εξοπλισμένο».Έκανα κάποιες αναγκαίες τροποποιήσεις στηφαρμακευτική αγωγή και ετοιμάσθηκα ναφύγω, όταν έκπληκτος άκουσα από τον ασθενήότι έπρεπε να αναβάλουμε το ταξίδι προκει-μένου «Να μου φτιάξει τα δόντια ο οδοντία-τρος. Δεν είναι σωστό να με ιδεί ο κύριοςRoss με σάπια δόντια!». Του εξήγησα ότι οχρόνος δεν ήταν με το μέρος μας. Η αλήθειαήταν ότι η κατάστασή του είχε επιδεινωθείκαι το ταξίδι έπρεπε εκ των πραγμάτων νααναβληθεί μέχρι να ρυθμιστεί κάπως καλύτεραη κατάστασή του. Έτσι προτίμησα να τονβάλω για λίγες μέρες σε κλινική και ανανέωσατο ραντεβού για την εγχείρηση.

Οι μέρες περνούσαν, όταν ένα απογευμα-

36


τάκι πήρα ένα τηλεφώνημα από τη θεία τουΚωνσταντίνου που με παρακαλούσε να πάωεπειγόντως στο σπίτι, γιατί «Ο Κώστας δενείναι καλά».

Πήγα κατευθείαν, και ανεβαίνοντας στοδιαμέρισμα τον βρήκα σε κατάσταση σοκ,σχεδόν χωρίς πίεση. Κάλεσα το 166 και είπαστη θεία του να τον ετοιμάσει κάπως. Επάνωστο ντύσιμο ο ασθενής έπαθε ανακοπή. Προ-σπάθησα εις μάτην να τον συνεφέρω. «Τονχάσαμε!», είπα στη θεία. Αυτή έβγαλε μια σπα-ρακτική κραυγή και μου είπε να ανοίξω τηνπόρτα, που χτυπούσαν οι γειτόνισσες ακού-γοντας τους θρήνους της. «Θα λιποθυμήσω!»,μου είπε. Σύρθηκε μέχρι την ντουλάπα τουτοίχου και γύρισε δίνοντάς μου ένα μάτσοχαρτονομίσματα σε ξένο συνάλλαγμα (χρήματαγια το ταξίδι και την επέμβαση), ένα σφραγι-σμένο φάκελο αλληλογραφίας, τα κλειδιά θυ-ρίδων τράπεζας και ένα χρυσό ρολόι PatekPhilippe (πρώτη φορά έβλεπα τέτοιο ρολόι).«Φύλαξέ τα», μου είπε και λιποθύμησε.

Την πήγαμε στο διπλανό δωμάτιο και τηνξαπλώσαμε σε ένα ντιβάνι. Με εντριβές καικολώνιες απο τις γειτόνισσες σιγά-σιγά συνήλθεκαι βρήκα την ευκαιρία να ευπρεπίσω κάπωςτον νεκρό, δένοντας με ένα μαντήλι το σαγόνιγια να κλείσω το στόμα του. Στο μεταξύ οιγειτόνισσες είχαν ανοίξει τις ντουλάπες καιτις «ξαλάφρωναν» από το περιττό τους πλέονπεριεχόμενο. Η σκηνή θύμιζε τη διαρπαγήτου σπιτικού της Μαντάμ Ορτάνς στην ταινία«Αλέξης Ζορμπάς» του Μιχάλη Κακογιάννη.

Γυρίζοντας στο άλλο δωμάτιο είδα ότι ηγιαγιά που είχε επιχειρήσει να σηκωθεί ξανα-λιποθύμησε. Προσπάθησα να τη συνεφέρωκαι αναλογιζόμουν πώς θα μπορούσα να ξε-

μπλέξω. Δεν υπήρχε κανένας συγγενής στοδιαμέρισμα και κάποιες γειτόνισσες είχαν δειτη γιαγιά να μου δίνει το ξένο συνάλλαγμα.Ήμουν σίγουρος ότι δεν θα έβγαινα ζωντανόςκατεβαίνοντας τη σκοτεινή σκάλα.

Μόλις συνήλθε η γιαγιά, πήγα αμήχανοςστο διπλανό δωμάτιο και τι να ιδώ; Ο νεκρόςείχε εξαφανιστεί! Κάποιος ή κάποια από τουςγειτόνους είχε καλέσει ―με το αζημίωτο προ-φανώς― κάποιο γραφείο κηδειών, το οποίοήρθε και απήγαγε λάθρα τη σορό χωρίς νατο πάρω μυρουδιά.

Νύχτωσε για τα καλά και δεν τολμούσανα φύγω. Κάποια στιγμή εμφανίσθηκε έναςσυγγενής, τον οποίο είχαν φροντίσει μάλιστανα ενημερώσουν για το συνάλλαγμα που μουείχε δώσει η γιαγιά. Πήγαμε σε ένα διπλανόδιαμέρισμα και έκανα ένα πρόχειρο πρακτικό,το οποίο υπέγραψε ο συγγενής και δύο μάρ-τυρες και του έδωσα τα χρήματα. Βγάζοντάςτα αποκαλύφθηκε και ο μικρός φάκελος, τονοποίο επίσης του έδωσα (είχε μέσα μια πρό-χειρη διαθήκη), συμπληρώνοντας και γι’ αυτότο πρακτικό. Ευτυχώς δεν έκανα λόγο για τακλειδιά και το πανάκριβο ρολόι.

Την επομένη, μετά την κηδεία, μίλησα μετη θεία του μεταστάντος. Της έδωσα το πρα-κτικό, τα κλειδιά και το ρολόι. Μου είπε ότιόλα τα χρήματα είχαν κάνει φτερά, τα κλειδιάαπό τις θυρίδες της ήταν άχρηστα, αφού ωςσυγγενής τρίτου βαθμού δεν δικαιούνταν τί-ποτε από το περιεχόμενό τους. Της έμεινε τορολόι, το οποίο ομολόγησε ότι δεν περίμενενα το ξαναδεί.

Αυτή είναι η ιστορία του Κωνσταντίνου Κ.και οι συνέπειες της «μοιραίας» στένωσης τηςαορτής από την οποία έπασχε.

Ο τρόπος που δίνεις αξίζει περισσότερο

από αυτό που δίνεις.

Μαχάτμα Γκάντι

Ε ί π α ν


Στο ΕργαστήριοΛουκία Καλοβούλου

Βιοπαθολόγος

Το καθιστικό ήταν το αγαπημένο δωμάτιοτης Φανής. Οι ακτίνες του ήλιου τρύπωναναπό νωρίς ανάμεσα από τις γρίλιες των πα-ραθυρόφυλλων και κατευθύνονταν με παι-χνιδιάρικη διάθεση σε κρύσταλλα και καθρέ-φτες που συναντούσαν στο διάβα τους. Τοσκρίνιο με σκελετό από σκαλιστό ξύλο καιράφια από καθρέφτη ήταν τοποθετημένοακριβώς απέναντι από το παράθυρο. Τα πορ-σελάνινα σερβίτσια μιας άλλης εποχής και οιεξάδες κρυστάλλινα ποτήρια όλων των ειδών―νεροπότηρα, του κρασιού, του λικέρ, τηςσαμπάνιας―θύμιζαν πρωταγωνιστές σε σκηνήπου φωτίζεται από τους προβολείς της πα-ράστασης. Αυτά τα σερβίτσια έζησαν τις με-γάλες στιγμές της οικογένειας και τώρα έβγαι-ναν από τη θέση τους μόνο για ξεσκόνισμαμε απέραντη προσοχή.

Ήχοι, λόγια, εικόνες του παρελθόντος σα-γήνευαν τη Φανούλα που είχε έρθει την προη-γουμένη στη συμπρωτεύουσα μαζί με τηνκολλητή της, τη Νάντια. Είχαν εκμαιεύσειχωρίς ιδιαίτερο κόπο την υπόσχεση της γιαγιάςνα τους αφηγηθεί περιστατικά από την επαγ-

γελματική της ζωή. Το χάρισμα της αφήγησηςστις γιαγιάδες μάλλον συμβαδίζει με τη δίψαπου έχουν τα εγγόνια για το αναμενόμενοπαραμύθι. Η δική της γιαγιά όμως ήταν απα-ράμιλλη στην αφήγηση. Τώρα μάλιστα πουκαι η κολλητή της εγγονής της βάδιζε σταεπαγγελματικά της χνάρια ήταν όλοι τουςέτοιμοι για ένα περιποιημένο πρωινό γεύμαστο καθιστικό του αρχοντικού με πολλή-πολλήσυζήτηση.

Αυτό το καθιστικό ήταν για πάνω από σα-ράντα χρόνια το βασικό δωμάτιο του μικρο-βιολογικού εργαστηρίου της κυρίας Ιωάννας.Η Νάντια τελείωνε την ειδικότητα της βιοπα-θολογίας και καθώς η Φανή της είχε πει τόσακαι τόσα για τη γιαγιά της, καιγόταν από τηνεπιθυμία να δει, να ακούσει και να κάνει συ-γκρίσεις του σήμερα με το χθες.

Από τη στιγμή που βγήκε στη σύνταξη ηκυρία Ιωάννα υποσχέθηκε στον εαυτό τηςπως θα αναπλήρωνε όλες τις χαμένες ώρεςύπνου. Κάθε επάγγελμα έχει τις δυσκολίες του,τις ιδιαιτερότητές του. Για την ίδια, το πρωινόξύπνημα ήταν ένας μικρός Γολγοθάς. Σύζυγος,

38


μητέρα και γιατρός, και οι ώρες του βραδινούύπνου ποτέ δεν ξεπέρασαν σε αριθμό τα δά-χτυλα του ενός χεριού. Εκείνη την ημέρα όμωςείχε καταβάλει προσπάθεια να σηκωθεί νωρίς.Στάθηκε στην πόρτα και παρακολουθούσεδιακριτικά τα δύο κορίτσια να ετοιμάζουν τοπρωινό. Έστρωσαν το ωραίο τραπέζι στο κα-θιστικό, στη θέση που κάποτε στεκόταν έναςμακρόστενος πάγκος με συρταρωτές πόρτες.Έβαλαν το κεντημένο τραπεζομάντηλο πουτους είχε βγάλει από βραδύς, τα πορσελάνιναφλιτζάνια με τα μικροσκοπικά κουταλάκια στοπλάι και το λεπτεπίλεπτο τσαγερό με το αχνιστότσάι. Ένα πλούσιο πρωινό με φρυγανισμένεςφέτες για τοστ, μαργαρίνη, τρία διαφορετικάείδη μαρμελάδας καθώς και σμυρναίικα κου-λουράκια που είχε προμηθευτεί επί τούτω γιατις καλεσμένες της την προηγουμένη, δενάφηναν περιθώρια για επιπλέον αργοπορία.Ένα θερμό φιλί για καλημέρα και πήραν και οιτρεις τις θέσεις τους γύρω από το τραπέζι. Ησυζήτηση ξεκίνησε με ασήμαντα θέματα, όπωςτο πώς κοιμήθηκαν, τι πρόγραμμα είχαν γιατο διήμερο, μέχρι που η κουβέντα ήρθε στιςσπουδές της Νάντιας. Μισός αιώνας χώριζετη διαδρομή των δύο γυναικών που είχαν επι-λέξει να ασχοληθούν με το ίδιο αντικείμενο.Είχαν πολλά να ρωτήσουν η μία την άλλη, κιένας ενδιαφέρων διάλογος άρχισε ανάμεσάτους με επιχειρήματα υπέρ και κατά των αλ-λαγών που είχαν συμβεί κατά τη διάρκεια τηςπεντηκονταετίας που τις χώριζε.

«Γιαγιά, σε αυτό εδώ το σημείο δεν ήταν οπάγκος εργασίας σου;» ρώτησε η Φανή. Το είχεπρολάβει το εργαστήριο. Είχε δει πολλές φορέςτη γιαγιά να βγάζει από το εσωτερικό του πά-γκου σκουρόχρωμες φιάλες όλων των ειδώνμε ομοιόμορφες ετικέτες, με διαφορετικές εν-δείξεις επικινδυνότητας του περιεχομένουτους. Παραδίπλα, απαστράπτοντες ογκομε-τρικοί κύλινδροι και φιάλες διαφόρων μεγεθών,όλα τοποθετημένα με στρατιωτική τάξη, γιατην προετοιμασία των αντιδραστηρίων. Αντι-

δραστήρια που, κατά πώς της έλεγε η Νάντια,τώρα τα προμηθεύονταν όλα έτοιμα προςχρήση σε συσκευασίες κατάλληλες για μικράκαι μεγάλα εργαστήρια. Πάνω στον πάγκο σεειδική προστατευτική θήκη ένας μικρός ζυγόςακριβείας και δίπλα του το πιο χρήσιμο καιαγαπημένο όργανο του μικροβιολόγου: το μι-κροσκόπιο. Ένα μονοφθάλμιο Zeiss χωρίς λυ-χνία αλλά με κάτοπτρο για αντανάκλαση εξω-τερικού τεχνητού ή φυσικού φωτός. Το τελει-ότερο της εποχής, παρ’ ότι απείχε κατά πολύαπό το μεταγενέστερο μοντέλο, διοφθάλμιομε ενσωματωμένη λυχνία για φωτισμό.

Τα υπόλοιπα όργανα του εργαστηρίου,κλίβανος, φυγόκεντρος, φωτόμετρο και αυ-τόκαυστο, ήταν τα περισσότερα εισαγωγήςκαι άριστης κατασκευής. Όργανα αποτελε-σματικά, ακριβείας, που τους έλειπε βέβαια ηφιγούρα των σύγχρονων μοντέλων, αλλάοπωσδήποτε αθάνατα, κατά πώς έλεγαν οιπαλαιότεροι.

Είχε δει τη γιαγιά της να χρησιμοποιεί γυά-λινα καλαμάκια ―διασκέδαζε να τα αποκαλείέτσι― έστω κι αν η γιαγιά της τα ονόμαζε πι-πέτες. Την είχε ρωτήσει κατ’ επανάληψη πώςκαταφέρνει και αποφεύγει να φθάσει η στάθμητου υγρού στο στόμα της και η γιαγιά απα-ντούσε πάντοτε σταθερά: «Προσέχω, κόρημου, προσέχω! Γι’ αυτό μη με απασχολείς ότανδουλεύω». Όταν όμως έκανε την ίδια ερώτησηστην κολλητή της, εισέπραξε την απάντησηπως αυτές ήταν απηρχαιωμένες επικίνδυνεςμέθοδοι που δεν χρησιμοποιούνται πλέον.Στο μεταξύ είχε παρεμβληθεί η χρήση των«πουάρ», των πλαστικών αναρροφητών στοσχήμα του αχλαδιού (ίσως γιατί “poire” σταΓαλλικά είναι το αχλάδι).

Η Νάντια έφερε ένα γύρο το βλέμμα στοδωμάτιο. Το παλιό ρολόι τοίχου, το μοναδικόαντικείμενο που ουδέποτε μετακινήθηκε απότη στιγμή που τοποθετήθηκε εκεί, μισόν αιώναπριν, έδειχνε τη σωστή ώρα μόνο δύο φορέςτην ημέρα. Όταν άλλαξε χρήση το δωμάτιο

39


κανείς μέσα στο σπίτι δεν ενδιαφέρθηκε νατο θέσει σε λειτουργία. Η κυρία Ιωάννα πουεκείνη τη στιγμή έμπαινε στο δωμάτιο, έλυσετην απορία της κοπέλας δίχως να περιμένειτην ερώτηση.

«Πάνε τα χρόνια που ο χρόνος μας πίεζε,κόρη μου. Τότε που θέλαμε να τα προλάβουμεόλα. Εξάλλου η τεχνολογία μας εφοδίασε με τό-σους διαφορετικούς τρόπους να ενημερωνό-μαστε για τον χρόνο που κυλάει, που τώρα πιατο έχουμε μόνον για διακόσμηση».

Κάτω από το παλιό ρολόι ένας ωραίοςτριθέσιος βελούδινος καναπές σε άριστη κα-τάσταση ερχόταν σε αντίθεση όχι μόνον μετην υπόλοιπη επίπλωση του σπιτιού αλλά καιμε την ηλικία της οικοδέσποινας. Ο θαυμασμός,ανάμεικτος με απορία στο βλέμμα της εγγονής,παρακίνησε τη γιαγιά να δώσει την εξήγηση:«Ναι, Φανούλα μου, είναι ο ίδιος καναπές πουτόσες φορές ξάπλωσες τα μεσημέρια. Μόνο πουτου έβγαλα τα καλύμματα για να σας υποδεχθώ.Έτσι κάναμε στον καιρό μου και κρατήσαμε τηνεπίπλωσή μας σαν καινούρια». Όχι όπως σήμερα,ήθελε να συμπληρώσει αλλά σταμάτησε, ναμην έρθει στα… λόγια με την εγγονή της καιτο μετανιώσει.

Η παρέα μετακινήθηκε από το τραπέζιστον καναπέ για να είναι πιο άνετα. Βολεύτηκανέχοντας ανάμεσά τους την ηλικιωμένη κυρία.Η Φανή σήκωσε με ιδιαίτερη φροντίδα το λε-πτεπίλεπτο τσαγερό και γέμισε για πολλοστήφορά τα φλιτζάνια των συνδαιτυμόνων της.

«Λοιπόν Νάντια, η Φανούλα μου είπε πωςσε λίγο θα είσαι μικροβιολόγος».

«Βιοπαθολόγος, κυρία Ιωάννα. Το πρόγραμμασπουδών άλλαξε. Η ειδικότητα έγινε πέντε χρόνιαγιατί προστέθηκε ο χρόνος της Παθολογίας.Αλήθεια, στην εποχή σας πόσα χρόνια ήταν ηειδικότητα;»

Η κυρία Ιωάννα έφερε το φλιτζάνι σταχείλη με αργές κινήσεις σε μία προσπάθειανα κερδίσει χρόνο. Ήθελε να σκεφθεί πριναπαντήσει. Δεν ήθελε να δείξει πως ο μισός

αιώνας που πέρασε από την ημέρα της λήψηςειδικότητας πήρε μαζί του και μερικές ανα-μνήσεις.

«Τρία χρόνια, κόρη μου. Αλλά τότε δεν μα-θαίναμε για καλλιέργειες όπως μαθαίνετε τώραεσείς. Το κομμάτι των καλλιεργειών το έμαθαστη μετεκπαίδευση που έκανα στην Αμερική».

Η επόμενη ερώτηση της κοπέλας αφορούσεστο προσωπικό του εργαστηρίου, όχι «εάν»,αλλά πόσες βοηθούς είχε το εργαστήριο. Ηκυρία Ιωάννα χαμογέλασε και της εξήγησεπως, όταν άρχισε να εργάζεται, δεν υπήρχανβοηθοί μικροβιολόγοι. Το επάγγελμα αυτόέκανε την εμφάνισή του καμιά εικοσαριά χρόνιααργότερα. Είχε όμως μάθει να εργάζεται μόνηστο εργαστήριο κι έτσι δεν ζήτησε ποτέ τησυνδρομή κάποιας παρασκευάστριας. Γεγονόςσπάνιο στην εποχή μας που ο τρόπος εργασίαςέχει αλλάξει και οι μικροβιολόγοι επικεντρώ-νονται στο καθαρά επιστημονικό κομμάτι τηςειδικότητάς τους και τους είναι σχεδόν απα-ραίτητη μια πρακτική τεχνική βοήθεια.

Οι πρώτοι σπουδαστές σε δημόσιες σχολές,τα ΚΑΤΕ, φοίτησαν το 1973. Την επόμενη χρο -νιά τα ΚΑΤΕ μετονομάστηκαν σε ΚΑΤΕΕ. Δέκαχρόνια αργότερα, το 1983, ιδρύθηκαν και λει-τούργησαν τα ΤΕΙ. Από το 1971 λειτούργησεκαι η πρώτη ιδιωτική σχολή για εκπαίδευσηπαρασκευαστών. Με τα χρόνια αποφοίτησανεκατοντάδες νέοι από δημόσιες και ιδιωτικέςσχολές. Η Νάντια ενημέρωσε την κυρία Ιωάνναπως στο νοσοκομείο τους είχαν συνέχεια εκ-παιδευόμενες παρασκευάστριες. Υπήρχε κα-θορισμένο πρόγραμμα για την εκπαίδευσήτους που συνήθως τηρούνταν κατά γράμμα.Συμπλήρωσε, όμως, πως όχι σπάνια, όταν οιμαθητευόμενοι δεν έδειχναν ιδιαίτερο ενδια-φέρον για μάθηση, οι υπεύθυνοι αρκούνταννα τους αναθέτουν ανιαρές εργασίες ρουτίνας,κυρίως γραφειοκρατικής φύσης, με ό,τι αρνη -τικό αυτό συνεπαγόταν για τη μετέπειτα στα-διοδρομία τους.

Είναι, όμως, δύσκολο να χρειαστεί βοήθεια

40


μία μικροβιολόγος που κατά τη διάρκεια τηςειδικότητας είχε εκπαιδευτεί να κάνει όλες τιςβοηθητικές εργασίες. Στην εποχή της κυρίαςΙωάννας όλα τα υλικά ήταν πολλαπλών χρή-σεων και συνήθως γυάλινα που συχνά έσπαζανκαι προκαλούσαν τραυματισμούς λόγω απει-ρίας και φόρτου εργασίας. Η αντικατάστασήτους από υλικά μιας χρήσης που τόσο διευ-κόλυνε τη δουλειά του εργαστηριακού, έγινεδεκαετίες αργότερα. Το πλύσιμο, η αποστεί-ρωση φιαλών, σωληναρίων, πιπετών και ηαπο θήκευσή τους ήταν στα καθήκοντα τωνειδικευόμενων όπως και το καθάρισμα όλωντων επιφανειών του εργαστηρίου. «Μόνο τοπάτωμα δεν μας είχαν ζητήσει να σφουγγαρί-σουμε», διευκρίνισε η γιαγιά. «Άλλες εποχές,όπου ο μόνος ειδικευμένος ιατρός ήταν ο Διευ-θυντής. Το λοιπό προσωπικό το αποτελούσανειδικευόμενοι διαφόρων ετών. Ούτε συζήτησηγια συστηματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Ηγνώση περνούσε από τον αρχαιότερο ειδικευό-μενο στον νεότερο. Ίσχυε κατά γράμμα η ρήσηπως την τέχνη πρέπει να την… κλέψεις για νατη μάθεις!

»Ηλίου φαεινότερο πως όχι μόνον δεν υπήρχεπραγματική κατανομή εργασίας αλλά ούτε καικαθορισμένο ωράριο. Η εργασία ξεκινούσε στις7 το πρωί και τελείωνε με το που τελείωνε όλη ηδουλειά, ποτέ πριν τις 5 ή 6 το απόγευμα. Μιαπροσπάθεια να κρατήσουν τους ειδικευόμενουςμέχρι το βράδυ ανετράπη από την απαίτησήτους για μεσημεριανή σίτιση. Έτσι τα… ελπιδο-φόρα σχέδια της διοίκησης δεν ευοδώθηκαν.Και σαν να μην ήταν αρκετά όλα αυτά, οι ειδι-κευόμενοι εκείνα τα χρόνια εργάζονταν αμισθί».

Όταν άνοιξε το εργαστήριό της η κυρίαΙωάννα το 1962, στη Θεσσαλονίκη λειτουρ-γούσαν το πολύ πέντε-έξι μεγάλα μικροβιο-λογικά εργαστήρια στο κέντρο της πόλης.Στον σύλλογο ήταν γραμμένοι καμιά εικοσαριάμικροβιολόγοι, από τους οποίους οι μισοί ερ-γάζονταν σε νοσοκομεία.

«Ο δρόμος μας, που τον βλέπεις γεμάτο πο-

λυκατοικίες, Νάντιά μου, είχε ιδιόκτητα μονώροφαή διώροφα με κήπους. Η περιοχή ήταν αραιο-κατοικημένη. Η απόκτηση πελατείας ήταν δύ-σκολη. Στην αρχή έκανα εξετάσεις μόνον σεσυγγενείς και φίλους. Αλλά η αιμοληψία και ηπαράδοση αποτελεσμάτων των εξετάσεων γί-νονταν κατ’ οίκον. Με τον καιρό το μικρό συνοι-κιακό εργαστήριο έγινε γνωστό και η πελατείααυξήθηκε. Ένα πράμα πρέπει να θυμάσαι, κόρημου. Ο γιατρός πρέπει να επιζητεί την εμπιστο-σύνη της πελατείας του. Και για να το πετύχειαυτό ο μικροβιολόγος απαιτούνται ευσυνειδησίαεκ μέρους του γιατρού και αντιδραστήρια απόαξιόπιστες εταιρείες. Και κυρίως δεν πρέπει ναφείδεται της πρόσθετης οικονομικής επιβάρυνσηςπου προκύπτει από ενδεχόμενες επαναλήψειςεξετάσεων προς επιβεβαίωση του αποτελέσμα-τος. Φυσικά η επιβάρυνση είναι δική του και όχιτου ασθενούς».

Ξαφνικά η κυρία Ιωάννα σταμάτησε τηναφήγηση. Γέμισε με αργές κινήσεις το φλιτζάνιτης με τσάι και καθώς ανακάτευε τη ζάχαρη,τα κορίτσια είχαν την αίσθηση πως δεν ήτανπια μαζί τους. Το βλέμμα της ήταν απλανές.Δεν μίλησε καμιά τους. Απλά περίμεναν τηνκυρία Ιωάννα να επιστρέψει από το προσωπικότης ταξίδι στο παρελθόν.

«Ο αρχικός εξοπλισμός του εργαστηρίουανακαινίστηκε σταδιακά και με δόσεις», συνέχισετην αφήγησή της. «Τα έξοδα εξέπιπταν από τηνεφορία».

Η Νάντια έφερε στον νου την εικόνα τουτελευταίου συνεδρίου Βιοπαθολογίας όπουαντιπρόσωποι εταιρειών εξοπλισμού εργα-στηρίων πληροφορούσαν τους νέους μικρο-βιολόγους για τον τρόπο απόκτησης των τε-λευταίων μοντέλων των αναλυτών τους μετη μέθοδο leasing – χρηματοδοτικής μίσθωσηςεπί το ελληνικότερο. Ένα είδος ενοικίασηςτου αναλυτή με αποκλειστική χρήση των αντι-δραστηρίων της εταιρείας. Χωρίς να απαιτείταιη κατάθεση προκαταβολής χρημάτων.

«Βέβαια εκείνη την εποχή τα εργαστήρια

41


δεν ήταν αυτοματοποιημένα σαν τα σημερινά.Τα αντιδραστήρια τα φτιάχναμε μόνοι μας καικάποια τα προμηθευόμασταν από μίαν αθηναϊκήεταιρεία», συνέχισε η γιαγιά. Η Νάντια έφερεστον νου τα έτοιμα kit του εμπορίου για πλη-θώρα μικροβιολογικών εξετάσεων που δενδιενεργούνται στους αυτόματους αναλυτές.Πρέπει να ήταν πολύπλοκη η καθημερινότητατων παλιών εργαστηριακών, σκέφθηκε, ότανάκουσε τη φίλη της να λέει: «Γιαγιά, πες στηΝάντια για τα βατράχια που τάιζες κάθε πρωί».

«Για τα συμπαθέστατα αμφίβια που μας πε-ριγελούσαν μέσα από τη γυάλα τους και κάποιεςφορές το έσκαζαν να κάνουν τη βόλτα τουςστην αίθουσα αναμονής; Η αλήθεια είναι πωςήταν μια μικρή περιπέτεια η συλλογή τους μετην κατάλληλη απόχη».

«Ναι, Νάντιά μου, η εξέταση για διάγνωσητης κύησης δεν γινόταν όπως τώρα επί πλακός.Το αποτέλεσμα δεν το είχαμε σε λίγα μόνονλεπτά της ώρας. Αλλά ούτε και όπως πριν μιαεικοσαετία, με τον σχηματισμό αρραγούς δα-κτυλίου σε ειδικό φιαλίδιο με αντισώματα γιατις ορμόνες της εγκυμοσύνης με χρόνο αναμονήςένα καλό δίωρο. Μία ένεση με διηθημένα ούραεγκύου γυναικός προκαλούσε ωορρηξία στοσυμπαθές αμφίβιο που γινόταν αντιληπτή μετα ωάρια που έπεφταν στη γυάλα. Η καθημερινήπεριποίηση όμως των βατράχων δεν ήταν καιαπό τα πιο ευχάριστα καθήκοντα. Επίσης χρει-αζόταν ιδιαίτερη προσοχή για ψευδώς θετικόαποτέλεσμα αν τα βατράχια ήταν σε φάση δικήςτους ωορρηξίας. Ομολογώ πως δεν ήταν και ηπιο αγαπημένη μου εξέταση».

Η κυρία Ιωάννα για να αλλάξει θέμα ρώ-τησε τη Νάντια αν σκόπευε να ανοίξει δικότης εργαστήριο και στη θετική της απάντησηπρόσθεσε ότι στη νομοθεσία για τα καινούριαμικροβιολογικά εργαστήρια προβλέπονταισυγκεκριμένα τετραγωνικά για τους χώρους,πιστοποιητικά ποιοτικού ελέγχου της εργασίας,κεκλιμένα επίπεδα για πρόσβαση των ατόμωνμε ειδικές ανάγκες και άλλα πολλά. Ο κάθε

μικροβιολόγος ανάλογα με την οικονομικήτου κατάσταση και το προσωπικό του γούστοκάνει τους χώρους υποδοχής και του κυρίωςεργαστηρίου πιο ελκυστικούς για τον πελάτημία εποχή που ο συναγωνισμός είναι δύσκολοςκαι συχνά αθέμιτος. «Αλλά να θυμάσαι, κόρημου. Όλα αυτά θα τραβήξουν πελατεία. Δεν θατην κρατήσουν όμως αν ο ασθενής δεν πάρειτα σωστά αποτελέσματα, για τα οποία επιβάλλεταιη επιστημονική συνεργασία με τον θεράπονταιατρό, που δυστυχώς απουσιάζει».

Τα τελευταία λόγια η κυρία Ιωάννα ταπρόφερε αργά κοιτάζοντας στα μάτια τη Νά-ντια που έκανε την αναμενόμενη γκριμάτσα.

«Είναι αλήθεια, κυρία Ιωάννα. Δύσκολα τουςπείθουμε να μας δώσουν τις πληροφορίες πουχρειαζόμαστε για τη διενέργεια των εξετάσεώνμας. Σύντομο ιστορικό με ηλικία, πιθανή διά-γνωση, λήψη φαρμάκων σημειωμένα στο πα-ραπεμπτικό είναι λίγος κόπος για τον κλινικόκαι μεγάλη βοήθεια για τον εργαστηριακό».

Για μία δεύτερη φορά το βλέμμα της κυρίαςΙωάννας έγινε απλανές. Για μία δεύτερη φοράείχε απομακρυνθεί από την παρέα τους μόνοπου τώρα όχι για ένα καινούριο ταξίδι στοπαρελθόν αλλά γιατί τη βασάνιζε μία βαθύτερησκέψη. Μία ακόμη συμβουλή της ανέβηκεστα χείλη αλλά την έδιωξε με μία γουλιά τσάι.Δεν ήταν βέβαιη αν έπρεπε ή όχι να τη δώσειστη Νάντια. Προτίμησε να τη θέσει καλυμμένα:«Και να θυμάσαι, Νάντιά μου. Χρηματικοί πει-ρασμοί και συντεχνιακές σχέσεις σε καμία περί-πτωση να μην επιτρέψεις να παρακάμψουν τησυνείδησή σου». Σηκώθηκε από το τραπέζι.Δεν ήθελε να αφήσει περιθώρια για περαιτέρωερωτήσεις. Φαινόταν καλό κορίτσι η Νάντια.Η εμπειρία θα της έδειχνε τον δρόμο.

Την ώρα που σηκωνόταν, ένας πόνος στημέση και τα γόνατα της θύμισαν την ηλικίατης και το ότι ήταν ώρα να ξαπλώσει για λίγο.Πριν αποχαιρετίσει τα κορίτσια κατευθύνθηκεστο γραφείο, τράβηξε το μεσαίο συρτάρι καιέβγαλε μία μεταλλική πλάκα τυλιγμένη επι-

42


μελώς σε τούλι. Την έδειξε στα κορίτσια πουτη διάβασαν μεγαλόφωνα: «Ιωάννα ΑλεξιάδουΙΑΤΡΟΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΟΣ».

«Η δική μου θα γράφει ΒΙΟΠΑΘΟΛΟΓΟΣ»,αντέτεινε η Νάντια, «αλλιώς προς τι ο επιπλέονχρόνος Παθολογίας στην αρχή της ειδικότητάςμας;»

Αρκεί, κόρη μου, η διαφορά να μην βρίσκεται

στον τίτλο αλλά στην ουσία, σκέφτηκε η κυρίαΙωάννα και απομακρύνθηκε διακριτικά.

Τα δυο κορίτσια βγήκαν από το δωμάτιο.Η Φανή έριξε μηχανικά ένα βλέμμα στο παλιόσταματημένο ρολόι. Ίσως να ερχόταν και γιατην ίδια η μέρα που δεν θα έτρεχε να προλάβειτον χρόνο. Τώρα, όμως, τους περίμεναν στοκέντρο της πόλης και είχαν αργήσει.

Το καμάρι των μικρών ανθρώπων είναι να μιλούν συνεχώς

για τον εαυτό τους, και των μεγάλων ανθρώπων

να μη μιλούν καθόλου για τον εαυτό τους.

Βολταίρος

Ε ί π α ν


Είμαστε νούμερα*Τάσος Ναούμης

Παιδίατρος

Ό,τι συνέβαινε με όλους έγινε και με μένα.Μόλις γεννήθηκα μου έδωσαν ένα επίθετο (τοοικογενειακό) στο οποίο προστέθηκε και έναμικρό όνομα στην συνέχεια. Φίλοι, συγγενείςκαι γείτονες αυτά χρησιμοποιούσαν για να μεπροσδιορίζουν. Στο σχολείο προστέθηκε και ηημερομηνία γεννήσεως ως επιπλέον χαρακτη-ριστικό για να μην μπερδεύονται οι συνωνυμίες.

Στο σπίτι υπήρχε διεύθυνση και αριθμόςοικίας για να μας βρίσκει ο ταχυδρόμος καιγια να διακρίνονται οι ιδιοκτησίες μεταξύτους. Τα περισσότερα σπίτια είχαν τηλέφωνομε δικό τους ξεχωριστό αριθμό. Τριψήφιο.Γνώριζα τους χρήσιμους αριθμούς της πόλεωςαπό μνήμης. Οι εξαψήφιοι αριθμοί τηλεφώνουτης Θεσσαλονίκης με εντυπωσίαζαν με τηνπολυπλοκότητά τους και αρνιόμουν να τουςμάθω. Όνομα, επίθετο, ημερομηνία γεννήσεωςκαι ενδεχομένως διεύθυνση και τηλέφωνοήταν αρκετά στοιχεία για να προσδιοριστείκανείς ως πολίτης στην κοινότητα και γεω-γραφικά μέσα στην πόλη.

Στην ενηλικίωση απέκτησα «Δελτίον Αστυ-νομικής Ταυτότητος». ΔΑΤ. Για τις συναλλαγέςμε το δημόσιο όφειλα να θυμάμαι τον εξα-

ψήφιο αριθμό της ταυτότητος, το γράμμαπου προηγείτο του αριθμού και να γνωρίζωτην ημερομηνία εκδόσεώς της. Εν τω μεταξύστον αριθμό τηλεφώνου προστέθηκε το 22και αργότερα ο τηλεφωνικός κωδικός της πό-λεως, δηλαδή το 341 που αργότερα έγινε3410 και μετά 23410. Στην δε διεύθυνση προ-στέθηκε το 61100 ως ταχυδρομικός κωδικόςτης πόλεως. Κατά την διάρκεια της θητείαςμου στον στρατό απέκτησα ακόμη έναν αριθ-μό, τον ΑΣΜ. Αριθμό Στρατιωτικού Μητρώου.Χωρίς αυτόν δεν υπήρχα για το στράτευμα.

Στην ζωή μου μπήκε σιγά σιγά και η τεχνο-λογία της κινητής τηλεφωνίας με τους δεκα-ψήφιους αριθμούς, τους οποίους άλλαζα κάθεφορά που μετανάστευα από εταιρεία σε εταιρεία.Μαζί με τα κινητά τηλέφωνα απέκτησα και PIN,δηλαδή συνδυασμό αριθμών που επιτρέπειτην χρήση του κινητού καθώς και αριθμό PUKγια να ξεμπλοκάρει η συσκευή κάθε φορά πουγίνεται λάθος χρήση του PIN. Εν τω μεταξύαπέκτησα και Αριθμό Φορολογικού Μητρώου,εννιαψήφιο, για να με εντοπίζει η εφορία ευκο-λότερα. Χωρίς ΑΦΜ δεν έχω καμία φορολογικήυπόσταση και δεν μπορώ να διεκπεραιώσω

*Αναδημοσίευση από την εφημερίδα Ειδήσεις του Κιλκίς με την άδεια του συγγραφέα.

44


καμία συναλλαγή με την φορολογική αρχή.Με την εγγραφή μου στον επαγγελματικό

ασφαλιστικό φορέα μού φορτώσανε ακόμηέναν αριθμό: Αριθμό Μητρώου ΕΤΑΑ. Αυτόςευτυχώς είναι πενταψήφιος και απομνημο-νεύεται εύκολα (μεγάλη τύχη εάν το συγκρί-νουμε με τον 14ψήφιο αριθμό μητρώου πουέχουν οι ασφαλισμένοι του ΟΓΑ). Να μην ξε-χάσω να αναφερθώ και στην ηλεκτρονική δι-εύθυνση (ελληνιστί e-mail) που επιτρέπει τηνεπικοινωνία των ανθρώπων μέσω υπολογι-στών. Αντιστοιχεί τουλάχιστον μία διεύθυνσηe-mail σε κάθε χρήστη. Το skype, που επιτρέπειτην επικοινωνία με χρήση εικόνας και ήχου,απαιτεί ξεχωριστές διευθύνσεις, το δε περί-φημο facebook απαιτεί άλλους ξεχωριστούςκωδικούς. Ήδη από το τέλος της δεκαετίαςτου 2000 πολλοί αριθμοί συσσωρεύονται στομυαλό μου και αρχίζω να τους μπερδεύω.

Πριν μερικά χρόνια μπήκε δυναμικά στηνζωή μας ένας καινούργιος αριθμός. Ο ΑΜΚΑ.Αριθμός Μητρώου Κοινωνικής Ασφάλισης. Χω-ρίς τον ΑΜΚΑ δεν γίνεται πλέον καμμιά συ-ναλλαγή που να σχετίζεται με θέματα υγείαςκαι κοινωνικών ασφαλίσεων. Χάθηκε τότε ηευκαιρία να δημιουργηθεί ένας ατομικός αριθ-μός, μοναδικός για κάθε πολίτη, που να χρησι-μεύει για όλες τις επαφές με το κράτος, δηλαδήένας αριθμός για όλες τις δουλειές με το δη-μόσιο, την εφορία, τον στρατό, τα ασφαλιστικάταμεία κλπ. Να θυμίσω με την ευκαιρία ότι οΑΜΚΑ προστέθηκε στην γραφειοκρατία χωρίςνα αντικαταστήσει τους παλαιότερους αριθμούςμητρώου των ασφαλιστικών φορέων. Έτσι έναςασφαλισμένος του δημοσίου για παράδειγμαέχει και τον νέο αριθμό μητρώου ασφαλισμένου(εννιαψήφιο) και τον ΑΜΚΑ (ενδεκαψήφιο).

Και φθάσαμε στην μοντέρνα εποχή πουεκτός από τους διάφορους αριθμούς που πρέ-πει να γνωρίζουμε, έχουμε ανάγκη και απότους λεγόμενους κωδικούς πρόσβασης, δη-λαδή από έναν συνδυασμό γραμμάτων καιαριθμών που μας επιτρέπει να έχουμε δικαίωμαστην χρήση συγκεκριμένων ηλεκτρονικών

εφαρμογών. Χρειάζεται ένας ξεχωριστός αριθ-μός για κάθε ξεχωριστή χρήση. Δεν μπορώνα καταθέσω στην εφορία την φορολογικήμου δήλωση εάν δεν γνωρίζω τον προσωπικόμου κλειδάριθμο και τον προσωπικό μου κω-δικό πρόσβασης. Δεν μπορώ να γράψω μιασυνταγή ασθενούς χωρίς να χρησιμοποιήσωτον προσωπικό μου κωδικό εισόδου στηνηλεκτρονική συνταγογράφηση. Δεν μπορώνα πληρώσω την εισφορά μου στον ασφαλι-στικό μου φορέα εάν δεν γνωρίζω τον προ-σωπικό μου κωδικό πρόσβασης. Μπλέξαμε!

Η τελευταία πολιτική εξέλιξη με τους περιο-ρισμούς στις κινήσεις των τραπεζικών λογαρια-σμών υποχρέωσε χιλιάδες ανθρώπους να στρα-φούν στις ηλεκτρονικές τραπεζικές συναλλαγές,μέσω διαδικτύου, καθώς και στην εκτεταμένηχρήση πιστωτικών καρτών. Πιστωτικές κάρτεςκαι ηλεκτρονικές συναλλαγές απαιτούν καινούρ-γιους ξεχωριστούς κωδικούς, άρα καινούργιεςπροσπάθειες απομνημονεύσεως αριθμών.

Μπορεί να μας ενοχλεί αλλά αυτή η εξέλιξηείναι απολύτως λογική. Η οργάνωση μιας μο-ντέρνας κοινωνίας απαιτεί αποτελεσματικότερηοργάνωση αρχείων. Οι ηλεκτρονικές συναλ-λαγές απαιτούν μεγαλύτερη ασφάλεια κατάτην ανταλλαγή στοιχείων. Η προστασία τωνπροσωπικών δεδομένων προϋποθέτει χρήσηπροσωπικών κωδικών. Δεν γνωρίζω πόσουςαριθμούς και πόσους κωδικούς μπορεί νααπομνημονεύει το μικρό μυαλό των ανθρώ-πων. Είναι όμως φανερό ότι έχουμε καταντήσειδέσμιοι της πληροφορικής, της τεχνολογίαςκαι των αριθμών. Διευθύνσεις οικιών και email,facebook και ταχυδρομικοί κώδικες, αριθμοίκινητών και σταθερών, ΑΔΤ, ΑΣΜ, ΑΜΚΑ, κλει-δάριθμοι και κωδικοί προσβάσεως, PIN καιPUK, αριθμοί μητρώων των ταμείων, κωδικοίskype και αριθμοί πινακίδων αυτοκινήτων,έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι του εαυτού μας.Είμαστε άτομα ταυτισμένα με αριθμούς, χωρίςτους οποίους ούτε λειτουργούμε ούτε υπάρ-χουμε. Χωρίς να το καταλάβουμε, ανεπαισθή-τως, γίναμε ένα τσουβάλι γεμάτο νούμερα.

ΛογοτεχνίαΙατρικά θέματα 69 σελ. 45-49

Το τελευταίο φύλλοO. Henry*

Μετάφραση: Α. Παπαγιάννης

Σε μια μικρή περιοχή δυτικά της πλατείας Ου-άσιγκτον οι δρόμοι τρελάθηκαν και χωρίστη-καν σε μικρές λωρίδες που κάνουν περίεργεςγωνίες και καμπύλες και σχηματίζουν το Γκρί-νουιτς Βίλατζ. Εδώ άρχισαν να έρχονται οιάνθρωποι της τέχνης ψάχνοντας για βορεινάπαράθυρα και αετώματα του δέκατου όγδοουαιώνα και ολλανδικές σοφίτες και χαμηλά νοί-κια, και έφεραν τα σύνεργά τους, κι έγιναν«αποικία».

Στην κορυφή ενός φτηνού τριώροφουτούβλινου σπιτιού είχαν το στούντιό τους ηΣου και η Τζόνσι. Το Τζόνσι ήταν χαϊδευτικότου Τζοάννα. Η μία ήταν από το Μέιν, η άλληαπό την Καλιφόρνια. Είχαν συναντηθεί στοφαγάδικο του Ντελμόνικο στη Ογδόη Οδό,και βρήκαν τόσο ταιριαστά τα γούστα τουςστην τέχνη, τα ραδίκια σαλάτα και τα φαρδιάμανίκια, που κατέληξαν στο στούντιο.

Αυτά έγιναν τον Μάιο. Τον Νοέμβριο, μιακρύα, αθέατη άγνωστη, που οι γιατροί τηνονόμαζαν Πνευμονία, άρχισε να κυκλοφορεί

στην «αποικία», αγγίζοντας έναν εδώ κι ένανεκεί με τα παγωμένα της δάχτυλα. Πέρα στηνανατολική πλευρά αυτή η φόνισσα βάδιζετολμηρά, χτυπώντας τα θύματά της κατά δε-κάδες, αλλά τα πόδια της αργοπατούσαν στονλαβύρινθο με τα στενά χορταριασμένα δρο-μάκια της αποικίας.

Η κυρα-Πνευμονία δεν ήταν καθόλου ιπ-ποτική. Μια μικροσκοπική γυναίκα με το αίματης αραιωμένο από τους ζέφυρους της Καλι-φόρνια δεν ήταν άξιο θήραμα για μια τέτοιακυνηγό. Όμως την Τζόνσι πήγε και χτύπησε,κι εκείνη κειτόταν, σχεδόν ακίνητη, στο σιδε-ρένιο κρεβάτι της, κοιτάζοντας μέσα από ταμικρά ολλανδέζικα παράθυρα την τυφλή πλευ-ρά του απέναντι τούβλινου σπιτιού.

Ένα πρωί ο πολυάσχολος γιατρός φώναξετη Σου στο χολ με σουφρωμένα τα γκρίζαφρύδια του.

«Έχει μια στις δέκα πιθανότητες να ζήσει»,είπε καθώς κατέβαζε τον υδράργυρο στο θερ-μόμετρό του. «Κι αυτή η πιθανότητα εξαρτάται

* Ο. Henry: λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Αμερικανού συγγραφέα William Sydney Porter (1862-1910), που έγινε γνωστόςαπό τα πολλά και έξυπνα διηγήματά του. Υπάρχουν όλα στο Διαδίκτυο, απ’ όπου πήρα και το παρόν.

46


από το αν θέλει να ζήσει. Η μικρή σου φίλητο ’χει αποφασίσει ότι δεν πρόκειται να γίνεικαλά. Έχει κάτι στο μυαλό της;»

«Ήθελε – ήθελε μια μέρα να ζωγραφίσειτον Κόλπο της Νάπολης», είπε η Σου.

«Να ζωγραφίσει; Μπα! Έχει κάτι στο μυαλότης που να αξίζει τον κόπο; – ας πούμε ένανάντρα;»

«Έναν άντρα;» έκανε η Σου με ένα σκέρτσοστη φωνή της. «Όχι, γιατρέ, δεν υπάρχει τίποτετέτοιο».

«Λοιπόν, τότε είναι από την αδυναμία»,είπε ο γιατρός. «Θα κάνω ό,τι μπορεί να κατα-φέρει η επιστήμη με τις προσπάθειές μου.Όμως όταν ο άρρωστός μου αρχίζει και μετράειτα αμάξια στην πομπή της κηδείας του, τότεαφαιρώ πενήντα τοις εκατό από τη θεραπευ-τική αξία των φαρμάκων μου. Αν την καταφέ-ρεις να σου κάνει μια ερώτηση για το νέο χει-μερινό στυλ στα ρούχα, θα σου υποσχεθώμία στις πέντε πιθανότητες να ζήσει αντί γιαμία στις δέκα».

Όταν ο γιατρός έφυγε, η Σου πήγε στοδωμάτιο εργασίας και έκλαψε μέχρι που ηχαρτοπετσέτα έγινε πολτός. Έπειτα μπήκεκορδωμένη στο δωμάτιο της Τζόνσι με το κα-βαλέτο της, σφυρίζοντας ένα σκοπό τζαζ.

Η Τζόνσι κειτόταν εκεί, σχεδόν ασάλευτηκάτω από τα σκεπάσματα, με το πρόσωποπρος το παράθυρο. Η Σου σταμάτησε το σφύ-ριγμα, νομίζοντας ότι κοιμόταν.

Τακτοποίησε το καβαλέτο της και άρχισεένα σκίτσο με μολύβι και μελάνη που θα στό-λιζε μια ιστορία σε περιοδικό. Οι νέοι καλλι-τέχνες πρέπει να στρώνουν τον δρόμο τουςπρος την Τέχνη ζωγραφίζοντας εικόνες γιαιστορίες περιοδικών που γράφουν οι νέοισυγγραφείς για να στρώσουν τον δρόμο τουςπρος τη Λογοτεχνία.

Καθώς η Σου σχεδίαζε ένα κομψό παντε-λόνι ιππασίας κι ένα μονόκλ στη φιγούρα τουήρωά της, ενός καουμπόι από το Άινταχο,άκουσε έναν χαμηλό ήχο να επαναλαμβάνεται

αρκετές φορές. Πήγε γρήγορα στο κρεβάτι.Τα μάτια της Τζόνσι ήταν ορθάνοιχτα. Κοί-

ταζε έξω από το παράθυρο και μετρούσε –μετρούσε αντίστροφα.

«Δώδεκα», είπε, και σε λίγο «ένδεκα», κιέπειτα «δέκα» και «εννιά», κι έπειτα «οκτώ»και «επτά», σχεδόν μαζί.

Η Σου κοίταξε περίεργη έξω από το πα-ράθυρο. Τι είχε εκεί για να μετράει; Φαινότανμόνο μια γυμνή, άψυχη αυλή, και η άδειαπλευρά του τούβλινου σπιτιού έξι μέτρα μα-κριά. Ένας παμπάλαιος κισσός, ροζιασμένοςκαι σαπισμένος στις ρίζες, σκαρφάλωνε ώςτα μισά του τοίχου. Η κρύα ανάσα του φθινο-πώρου είχε ρίξει τα φύλλα από τον κορμότου, και τα κλαδιά του σκελετού κρέμονταν,σχεδόν γυμνά, από τα θρυμματισμένα τούβλα.

«Τι είναι, καλή μου;» ρώτησε η Σου.«Έξι», είπε η Τζόνσι, σχεδόν ψιθυριστά.

«Πέφτουν πιο γρήγορα τώρα. Πριν τρεις μέρεςήταν σχεδόν εκατό. Πονούσε το κεφάλι μουνα τα μετράω. Τώρα όμως είναι εύκολο. Πάεικι άλλο ένα. Τώρα έμειναν μόνο πέντε».

«Τι πέντε, αγάπη μου; Πες το στη Σούντι».«Φύλλα. Πάνω στον κισσό. Όταν πέσει το

τελευταίο, θα πρέπει κι εγώ να φύγω. Το ξέρωεδώ και τρεις μέρες. Δεν σου το είπε ο για-τρός;»

«Ωχ, ποτέ μου δεν άκουσα τέτοια ανοησία»,διαμαρτυρήθηκε η Σου με μεγαλόπρεπη πε-ριφρόνηση. «Τι σχέση έχουν τα γέρικα φύλλατου κισσού με το να γίνεις καλά; Και σου άρεσετόσο αυτός ο κισσός, ζαβολιάρα. Μην είσαιχαζή. Μόλις σήμερα το πρωί ο γιατρός μουείπε ότι οι πιθανότητες να γίνεις τελείως καλάείναι ―πώς ακριβώς το είπε―, οι πιθανότητεςήταν δέκα προς μία! Είναι σχεδόν τόσο καλέςόσο κι εδώ στη Νέα Υόρκη όταν ανεβαίνουμεστο τραμ ή περνάμε δίπλα από μια καινούριαοικοδομή. Φάε λίγο ζωμό τώρα, κι άσε τηΣούντι να συνεχίσει τη ζωγραφιά της, για νατην πουλήσει στον εκδότη και να αγοράσεικονιάκ για το άρρωστο κορίτσι της και χοιρινά

47

Λογοτεχνία

παϊδάκια για το αχόρταγο στομάχι της». «Δεν χρειάζεται να αγοράσεις κονιάκ»,

είπε η Τζόνσι, με τα μάτια της καρφωμέναέξω από το παράθυρο. «Πάει κι άλλο ένα. Όχι,δεν θέλω ζωμό. Έμειναν μόνο τέσσερα. Θέλωνα δω το τελευταίο να πέφτει πριν σκοτεινιάσει.Έπειτα, θα φύγω κι εγώ».

«Τζόνσι αγάπη μου», είπε η Σου σκύβονταςπάνω της, «μου υπόσχεσαι να κρατήσεις ταμάτια σου κλειστά και να μην κοιτάξεις έξωαπό το παράθυρο μέχρι να τελειώσω τη δου-λειά μου; Πρέπει να παραδώσω αυτά τα σκίτσαμέχρι αύριο. Χρειάζομαι το φως, αλλιώς θακατέβαζα τα στόρια».

«Δεν μπορείς να ζωγραφίσεις στο άλλοδωμάτιο;» ρώτησε ψυχρά η Τζόνσι.

«Προτιμώ να είμαι εδώ δίπλα σου», είπε ηΣου. «Εξάλλου, δεν θέλω να κοιτάζεις συνέχειααυτά τα χαζοφύλλα του κισσού».

«Πες μου μόλις τελειώσεις», είπε η Τζόνσι,κι έκλεισε τα μάτια της και έμεινε άσπρη καιακίνητη σαν ένα πεσμένο άγαλμα, «γιατί θέλωνα δω το τελευταίο να πέφτει. Κουράστηκανα περιμένω. Κουράστηκα να σκέφτομαι. Θέλωνα τ’ αφήσω όλα και να πέσω, να πέσω κάτω,σαν ένα από αυτά τα καημένα τα κουρασμέναφύλλα».

«Προσπάθησε να κοιμηθείς», είπε η Σου.«Θα πρέπει να φωνάξω τον Μπέρμαν να μουποζάρει για να ζωγραφίσω τον γέρο ερημίτημεταλλωρύχο. Δεν θα αργήσω ούτε λεπτό.Μην κουνηθείς μέχρι να γυρίσω».

Ο γερο-Μπέρμαν ήταν ένας ζωγράφοςπου ζούσε στο ισόγειο από κάτω τους. Είχεπεράσει τα εξήντα και είχε μια γενειάδα σαντον Μωυσή του Μικελάντζελο που κατέβαινεαπό ένα κεφάλι σάτυρου σ’ ένα σώμα διαβο-λάκου. Ο Μπέρμαν ήταν αποτυχημένος στηντέχνη. Σαράντα χρόνια κράδαινε το πινέλοχωρίς να πλησιάσει αρκετά κοντά ώστε νααγγίξει τον ποδόγυρο της Κυρίας του. Πάνταεπρόκειτο να ζωγραφίσει ένα αριστούργημα,αλλά ποτέ δεν το είχε αρχίσει. Εδώ και αρκετά

χρόνια δεν είχε ζωγραφίσει τίποτε εκτός απόμια πινελιά πότε-πότε για εμπορικούς ή δια-φημιστικούς σκοπούς. Έβγαζε λίγα χρήματαποζάροντας σαν μοντέλο στους νεαρούς καλ-λιτέχνες της αποικίας που δεν μπορούσαν ναπληρώσουν την αμοιβή ενός επαγγελματία.Έπινε τζιν με το παραπάνω, και μιλούσε ακόμηγια το μελλοντικό αριστούργημά του. Για τουςυπόλοιπους ήταν ένας άγριος μικρός γέρος,που ειρωνευόταν τρομερά την τρυφερότητασε οποιονδήποτε, και που θεωρούσε τονεαυτό του σαν ένα λυκόσκυλο με την ειδικήαποστολή να προστατεύει τις δυο νεαρές καλ-λιτέχνιδες στο επάνω στούντιο.

Η Σου βρήκε τον Μπέρμαν στην αμυδράφωτισμένη φωλιά του να μυρίζει έντονα τζιν.Σε μια γωνιά ήταν ένας μαύρος καμβάς σ’ ένακαβαλέτο που περίμενε εκεί είκοσι πέντεχρόνια για να δεχθεί την πρώτη γραμμή τουαριστουργήματος. Του είπε για τη φαντασίωσητης Τζόνσι και πως φοβόταν ότι στ’ αλήθεια,έτσι αδύνατη και ελαφριά σαν φύλλο πουήταν, θα έφευγε μακριά μόλις αδυνάτιζε τοασθενικό κράτημά της στον κόσμο.

Ο γερο-Μπέρμαν, με δάκρυα να τρέχουναπό τα κόκκινα μάτια του, έβαλε τις φωνέςαπό περιφρόνηση και χλευασμό για τέτοιεςανόητες φαντασίες.

«Τι!» φώναξε. «Υπάρχουν άνθρωποι στονκόσμο που είναι τόσο παλαβοί ώστε να πε-θαίνουν επειδή πέφτουν τα φύλλα από ένανπαλιοκισσό; Δεν έχω ξανακούσει τέτοιο πράγ-μα. Όχι, δεν θα ποζάρω για τον χαζοερημίτησου. Γιατί την αφήνεις να βάζει στο μυαλότης τέτοιες σκέψεις; Αχ, καημένη μις Τζόνσι».

«Είναι πολύ άρρωστη και αδύναμη», είπεη Σου, «και ο πυρετός της έχει θολώσει τομυαλό με περίεργες ιδέες. Πολύ καλά, κ. Μπέρ-μαν, αν δεν θέλεις να μου ποζάρεις, δεν πει-ράζει. Όμως νομίζω ότι είσαι ένας απαίσιοςγερο-ιδιότροπος».

«Είσαι σαν όλες τις γυναίκες!» ξεφώνισε οΜπέρμαν. «Ποιος είπε ότι δεν θα ποζάρω;

48


Τράβα, κι έρχομαι μαζί σου. Εδώ και μισήώρα προσπαθώ να σου πω ότι είμαι έτοιμοςνα ποζάρω. Θεέ μου! Εδώ δεν είναι μέρος γιανα είναι άρρωστο ένα τόσο καλό πλάσμα σαντη Μις Τζόνσι. Μια μέρα θα ζωγραφίσω ένααριστούργημα, κι όλοι θα φύγουμε από δω.Θεέ μου! Ναι».

Η Τζόνσι κοιμόταν όταν πήγαν επάνω. ΗΣου κατέβασε το στόρι μέχρι το περβάζι τουπαραθύρου κι έγνεψε στον Μπέρμαν να πε-ράσει στο άλλο δωμάτιο. Από εκεί κοίταξανέξω φοβισμένα τα κλαδιά του κισσού. Έπειτακοιτάχτηκαν για μια στιγμή χωρίς να μιλήσουν.Έπεφτε μια επίμονη κρύα βροχή, ανακατεμένημε χιόνι. Ο Μπέρμαν, με το παλιό μπλε που-κάμισό του, πήρε τη θέση του σαν ερημίτηςμεταλλωρύχος πάνω σε μια ανάποδη κατσα-ρόλα για βράχο.

Όταν η Σου ξύπνησε μετά από μιας ώραςύπνο το επόμενο πρωί είδε την Τζόνσι με θα-μπά, διάπλατα μάτια να κοιτάζει το κατεβα-σμένο πράσινο στόρι.

«Σήκωσέ το, θέλω να δω», διέταξε ψιθυ-ριστά.

Κουρασμένα η Σου υπάκουσε.Αλλά να! Μετά από την ορμητική βροχή

και τις άγριες ριπές του ανέμου που είχανκρατήσει ολόκληρη εκείνη τη μακριά νύχτα,πάνω στον τούβλινο τοίχο στεκόταν ακόμηένα φύλλο κισσού. Ήταν το τελευταίο πάνωστο κλήμα. Σκούρο πράσινο ακόμη κοντάστο κοτσάνι του, με τα οδοντωτά χείλη τουχρωματισμένα με το κίτρινο της φθοράς καιτης σαπίλας, κρεμόταν γενναία από το κλαδίκάπου είκοσι πόδια πάνω από το έδαφος.

«Είναι το τελευταίο», είπε η Τζόνσι. «Νόμισαότι σίγουρα θα έπεφτε τη νύχτα. Άκουγα τονάνεμο. Θα πέσει σήμερα, κι εγώ θα πεθάνωτην ίδια ώρα».

«Ω Θεέ μου!» είπε η Σου γέρνοντας το μα-ραμένο της πρόσωπο προς το μαξιλάρι, «σκέ-ψου εμένα αν δεν θέλεις να σκεφτείς τονεαυτό σου. Τι θα κάνω εγώ;»

Όμως η Τζόνσι δεν απάντησε. Το πιο μο-ναχικό πράγμα σ’ όλο τον κόσμο είναι μιαψυχή όταν ετοιμάζεται να φύγει για το μυ-στηριώδες μακρινό ταξίδι της. Η φαντασίαφαινόταν να την κυριεύει ακόμη πιο έντονακαθώς ένας-ένας οι δεσμοί που την έδενανμε τη φιλία και με τη γη λύνονταν.

Η μέρα πέρασε, κι ακόμη και στο λυκόφωτομπορούσαν να δουν το μοναχικό φύλλο τουκισσού να κρέμεται με το κοτσάνι του πάνωστον τοίχο. Κι έπειτα, με τον ερχομό της νύχταςο βοριάς ξανάρχισε, ενώ η βροχή συνέχισενα χτυπάει τα παράθυρα και να στάζει απότις χαμηλές ολλανδέζικες μαρκίζες.

Όταν έφεξε αρκετά, η Τζόνσι, η ανελέητη,διέταξε να σηκωθεί το στόρι.

Το φύλλο του κισσού ήταν ακόμη εκεί.Η Τζόνσι απόμεινε για πολλή ώρα να το

κοιτάζει. Κι έπειτα φώναξε τη Σου που ανα-κάτευε ζωμό κότας πάνω στη γκαζιέρα.

«Ήμουν κακό κορίτσι, Σούντι», είπε ηΤζόνσι. «Κάτι έκανε εκείνο το τελευταίο φύλλονα μείνει εκεί για να μου δείξει πόσο κακιάήμουν. Είναι αμαρτία να θέλεις να πεθάνεις.Μπορείς να μου φέρεις λίγη σούπα τώρα, καιλίγο γάλα με κονιάκ μέσα και – όχι, φέρεπρώτα ένα καθρεφτάκι, κι έπειτα βάλε γύρωμου μερικά μαξιλάρια και θα κάθομαι να σεβλέπω να μαγειρεύεις».

Και μια ώρα αργότερα είπε:«Σούντι, ελπίζω κάποια μέρα να ζωγραφίσω

τον Κόλπο της Νάπολης».Ο γιατρός ήρθε το απόγευμα και η Σου

βρήκε μια πρόφαση για να βγει μαζί του στονδιάδρομο καθώς έφευγε.

«Πενήντα-πενήντα», είπε ο γιατρός, πιά-νοντας το λεπτό, τρεμάμενο χέρι της Σου στοδικό του. «Με καλή φροντίδα θα γίνει καλά.Και τώρα πρέπει να δω άλλη μια περίπτωσηκάτω. Μπέρμαν λέγεται – ένας καλλιτέχνης,νομίζω. Πνευμονία κι αυτός. Είναι γέρος καιαδύναμος, και η κατάσταση είναι οξεία. Δενέχει ελπίδες, αλλά θα πάει στο νοσοκομείο

49

Λογοτεχνία

σήμερα για να είναι πιο άνετα».Την άλλη μέρα ο γιατρός είπε στη Σου:

«Είναι εκτός κινδύνου. Κέρδισες. Τροφή καιφροντίδα τώρα – αυτό μόνο».

Κι εκείνο το απόγευμα η Σου ήρθε στοκρεβάτι όπου κειτόταν η Τζόνσι, πλέκονταςικανοποιημένη μια πολύ μπλε και πολύ άχρη-στη μάλλινη σάρπα, και πέρασε το μπράτσοτης γύρω από τους ώμους της μαζί με τα μα-ξιλάρια.

«Έχω να σου πω κάτι, άσπρο ποντικάκι»,είπε. «Ο κ. Μπέρμαν πέθανε από πνευμονίασήμερα στο νοσοκομείο. Ήταν άρρωστοςμόνο δυο μέρες. Ο θυρωρός τον βρήκε τοπρωί της πρώτης μέρας κάτω στο δωμάτιό

του ανήμπορο από τον πόνο. Τα παπούτσιακαι τα ρούχα του ήταν μούσκεμα και παγωμένα.Δεν μπορούσαν να φανταστούν πού είχε πάειμια τέτοια απαίσια νύχτα. Κι έπειτα βρήκανένα φανάρι, αναμμένο ακόμη, και μια σκάλαπου είχε μετακινηθεί από τη θέση της, και κά-ποια σκόρπια πινέλα, και μια παλέτα με ανα-κατεμένα πράσινα και κίτρινα χρώματα, και –κοίτα έξω από το παράθυρο, αγάπη μου,εκείνο το τελευταίο φύλλο πάνω στον τοίχο.Δεν αναρωτήθηκες γιατί δεν τρεμόπαιζε ποτέκαι δεν κουνιόταν όταν φυσούσε ο άνεμος;Αγάπη μου, αυτό είναι το αριστούργημα τουΜπέρμαν – το ζωγράφισε εκεί τη νύχτα πουέπεσε το τελευταίο φύλλο».

ΣυμβαίνουνΙατρικά θέματα 69 σελ. 50-53

Όλιβερ Σακς Atul Gawande

Μετάφραση: Α. Παπ.

Τέσσερεις εβδομάδες πριν από τον θάνατοτου Όλιβερ Σακς έλαβα ένα γράμμα του. Σεόλη τη διάρκεια της βραχυχρόνιας αλληλο-γραφίας μας ποτέ δεν έστειλε e-mail. Έγραφεόμορφα, παραδοσιακά γράμματα σε βαρύκρεμ επιστολόχαρτο με μπλε πένα, με τονγραφικό χαρακτήρα να γέρνει προς τα αρι-στερά. Ήταν πάντα πασπαλισμένα με διαγρα-φές και προσθήκες που έδιναν μια όψη τουμυαλού του που ξεχείλιζε από ιδέες.

«Γράφω ένα άρθρο για ΜΑΤΙΑ – για όλατα είδη, από τις μέδουσες και τα όστρακα καιτις αράχνες και τα χταπόδια μέχρι τα δικάμας μάτια (των σπονδυλωτών)», ανέφερε.«Επίσης, προσπαθώ να γράψω κάτι για τις(θανάσιμες) συνέπειες των «κοινωνικών μέσων»όταν αυτά απορροφούν τους ανθρώπους,αποκλείοντας οτιδήποτε άλλο, σε όλες τις

ώρες της εγρήγορσής τους». Μου έλεγε πόσοχάρηκε όταν ανακάλυψε ένα διήγημα τουΕ.Μ. Forster, γραμμένο πριν από έναν αιώνα,με τίτλο Η Μηχανή Σταματάει. «Το ξέρεις;» μερώτησε. Ο Forster, είπε, είχε προβλέψει τέτοιεςπιθανότητες.

«Δεν ξέρω όμως αν θα μπορέσω να συ-μπληρώσω τα άρθρα αυτά», συνέχισε. «Φοβούμαιότι χάνω έδαφος πολύ γρήγορα». Είχε δυσκολίαμε την αναπνοή και όλο και αδυνάτιζε.

Κανένας δεν με δίδαξε περισσότερα απότον Όλιβερ Σακς για το πώς να είμαι γιατρός.Πρωτοσυνάντησα το γράψιμό του στην ιατρικήσχολή, όταν έπιασα στα χέρια μου την κλασικήσυλλογή του Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τηγυναίκα του με καπέλο. Οι ιστορίες του βιβλίουείχαν ηλικία πάνω από δέκα έτη —αρχαίαιστορία στην ιατρική επιστήμη— αλλά η φωνή

Σ.τ.Μ.: Ο Όλιβερ Σακς (1933-2015), ο διάσημος νευρολόγος που έγραψε τις παράδοξες όσο και γοητευτικές ιστορίεςτων ασθενών του σε βιβλία όπως τα Ξυπνήματα και Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με καπέλο, πέθανε στις 30Αυγούστου, έχοντας περιγράψει δημόσια τις εμπειρίες του από την υποτροπή ενός μελανώματος. Στο κείμενο αυτό οAtul Gawande, χειρουργός και τακτικός αρθρογράφος στο περιοδικό The New Yorker (όπου και δημοσιεύθηκε το παρόνστις 14/9/2015) εκθέτει τις προσωπικές του αναμνήσεις.

51

Συμβαίνουν

του Σακς ήταν ήδη πάνω από τον χρόνο. Πε-ριέγραφε, με απλό τρόπο, κάποιους ασθενείςπου είχε δει, και τις ασυνήθιστες νευρολογικέςτους παθήσεις. Το έκανε όμως με εκείνη τηνερευνητική και παρατηρητική δύναμη πουεγώ, ως νέος φιλόδοξος γιατρός, θα ήθελα ναμιμηθώ. Έπιανε τόσο το ιατρικό όσο και τοανθρώπινο δράμα της αρρώστιας, αλλά καιτο έργο του γιατρού που την παρατηρούσε.

Ο «Δρ Π.», το υποκείμενο της φημισμένηςιστορίας του τίτλου, ήταν διακεκριμένος μουσικόςκαι καθηγητής σε μουσικό σχολείο που είχεχάσει την ικανότητα να αναγνωρίζει τα πρόσωπατων μαθητών του. Συγχρόνως, κατά παράδοξοτρόπο, «έβλεπε πρόσωπα εκεί που δεν υπήρχαν:καλοσυνάτα, σαν τον κύριο Magoo (Σ.τ.Μ.: μύω-πας ήρωας κινουμένων σχεδίων), στο δρόμο μπο-ρεί να χάιδευε τις κορυφές των σωλήνων υδρο-ληψίας και των παρκομέτρων, νομίζοντας ότιείναι κεφάλια παιδιών, ή μιλούσε τρυφερά σεδιακοσμητικά σκαλίσματα επίπλων και ξαφνια-ζόταν όταν αυτά δεν του απαντούσαν».

Ο Σακς ήταν ατέλειωτα περίεργος, κι εγώ,όπως και εκατομμύρια αναγνώστες, πρόθυματον ακολουθούσαμε στις εξερευνήσεις του –στο γιατί η μουσική συγκινεί τους ανθρώπους,πώς είναι να έχεις αμνησία ή αυτισμό ή πα-ραισθήσεις από φάρμακα, τι συνέβαινε με τονάνθρωπο που δεν αναγνώριζε πρόσωπα. ΟΔρ Π. ήταν ένας γρίφος, και ο Σακς τον εξέταζεολοφάνερα γοητευμένος. Το ίδιο και όλοι μας.

Μερικές φορές με έκανε να νιώθω άβολα.Ο Σακς παρατηρούσε τα υποκείμενά του μετην απάθεια ενός φυσιοδίφη, και όταν οι πε-ριγραφές του με έκαναν να γελώ ή μου έπιαναντην ανάσα ή με έκαναν να γυρίζω τη σελίδαγια να μάθω περισσότερα για το βάσανο τουαρρώστου, ένιωθα συνένοχος. Παρακολου-θώντας τον Σακς καθώς εξέταζε τον Δρ. Π.από την κορυφή μέχρι τα νύχια, μάθαμε ότι οΣακς δεν μπόρεσε να βρει φανερές ανωμαλίεςή παθογνωμονικά σημεία. Όταν όμως στοτέλος είπε στον Δρ. Π. να ντυθεί, εκείνος φά-

νηκε να έχει δυσκολία να διαπιστώσει αν στοπόδι του φορούσε παπούτσι ή όχι. Έπειτα,όταν αυτό το πρόβλημα λύθηκε, «άπλωσε τοχέρι, έπιασε το κεφάλι της γυναίκας του και προ-σπάθησε να το σηκώσει και να το φορέσει. Προ-φανώς είχε περάσει τη γυναίκα του για καπέλο!»

Ως φοιτητής, ήθελα η απροκάλυπτη γοη-τεία που ένιωθα να λυθεί με μια αφήγηση γιατο πώς οι εξετάσεις του Σακς, που συχνά ήτανοπωσδήποτε προσωπικές, οδηγούσαν σε μιαλύση, μια θεραπεία. Αυτό όμως δεν συνέβαινεστις περισσότερες περιπτώσεις. Οι προσεκτικέςπαρατηρήσεις του πάνω στον Δρ. Π. βαθμιαίαοδήγησαν στο συμπέρασμα ότι είχε μια νόσοπου προκαλούσε σοβαρή βλάβη στις περιοχέςτου εγκεφάλου που επεξεργάζονται οπτικέςπληροφορίες. Δεν μπορούσε να γίνει τίποτεγι’ αυτό. Η νόσος εξελίχθηκε ανεξέλεγκτημέχρι τον θάνατο του Δρ. Π. Παρ’ όλα αυτάόμως, όπως ήθελε ο Σακς να ξέρουμε, είχεουσιαστική σημασία απλώς να καταλάβουμε.Αυτό ήταν το βαθύτερο μάθημά του. Ο πιοσπουδαίος ρόλος του, ως γιατρού και συγ-γραφέα, ήταν να δώσει μαρτυρία για τηνπλατιά εμπειρία τού να είσαι άνθρωπος. Υπήρχεένα τρυφερό πάθος κάτω από την απάθεια.

«Μελέτες, ναι», έγραφε στον πρόλογο,«αλλά γιατί ιστορίες ή περιπτώσεις;» Διότι,εξηγούσε, η κατανόηση της αρρώστιας δενμπορεί να διαχωρισθεί από την κατανόησητου προσώπου. Είναι αλληλένδετα, κι αυτόέχει λησμονηθεί στην εποχή των αξονικών,των εξετάσεων, της γενετικής και των παρεμ-βάσεων. Σύγκρινε τον σύγχρονο κλινικό γιατρόμε τον άνθρωπο που μπέρδευε τη γυναίκατου με καπέλο – είναι ικανός να παρατηρείπολλές λεπτομέρειες, αλλά χάνει τελείως τοπρόσωπο. «Για να επαναφέρουμε το ανθρώ-πινο πρόσωπο στο κέντρο —τον άνθρωποπου πάσχει, υποφέρει, μάχεται— πρέπει ναβαθύνουμε το κλινικό περιστατικό σε αφήγησηή σε ιστορία», έγραφε.

Συνάντησα τον Σακς μόνο δυο φορές. Η

52


πρώτη φορά ήταν το 2002, όταν ως ειδικευό-μενος χειρουργός και αρχάριος αρθρογράφοςστο περιοδικό αυτό, πήγα να τον ακούσω ναμιλάει στο φεστιβάλ του περιοδικού New Yorker.Είχε τη φήμη ότι ήταν εσωστρεφής και αδέξιος,αλλά πάνω στο βήμα ήταν ζεστός, αστείος καιλιγότερο εγκεφαλικός απ’ ό,τι περίμενα. Ίδιοςήταν και όταν του μίλησα μετά. Ξαφνιάστηκαόταν έμαθα ότι είχε διαβάσει τα δοκίμιά μου,και με ρώτησε για μια ιδέα που του είχε μείνειαπό ένα από αυτά. Δεν θυμάμαι πλέον το θέμα.Αυτό που θυμάμαι είναι η αλλαγή μέσα μουπου προήλθε από τη σύντομη συνομιλία μας.Μέχρι τότε έβλεπα το γράψιμο σαν μια ευτυχήπαράπλευρη απασχόληση στη χειρουργικήμου καριέρα, και δεν ένιωθα σαν κάποιος πουάξιζε να αυτοαποκαλείται συγγραφέας. Επειδήόμως ο Σακς φαινόταν να εκτιμά περισσότεροτη δουλειά μου, συνειδητοποίησα ότι αυτόέπρεπε να κάνω κι εγώ.

Η δεύτερη περίπτωση ήταν τον Μάρτιοτου 2014, όταν ο Σακς ήλθε σε μια διάλεξηπου έδωσα στο Πανεπιστήμιο Ροκφέλλερ τηςΝέας Υόρκης. Ήταν ογδόντα ετών τότε καιπερπατούσε με μπαστούνι, αλλά η επιβρά-δυνσή του ήταν μόνο σωματική. Κατά τημακρά συνομιλία μας μετά μου είπε για τααπομνημονεύματα που μόλις τελείωνε, πουθα είχαν τον τίτλο On the Move (Σε κίνηση).Εγώ του είπα για το βιβλίο μου για τη γήρανσηκαι τον θάνατο που τελείωνα. Στείλαμε ο έναςστον άλλο τα χειρόγραφά μας και αρχίσαμεαλληλογραφία.

Αργότερα, έμαθε ότι ένας σπάνιος καρκί-νος, για τον οποίο είχε κάνει θεραπεία πρινεννιά χρόνια, είχε επανέλθει και απλωνότανσε όλο το σώμα του. Ανακοίνωσε την είδησηδημόσια τον περασμένο Φεβρουάριο, στουςNew York Times, στο πρώτο από τέσσερα εξαι-ρετικά δοκίμια, με τα οποία έστρεφε την αδί-στακτη παρατηρητικότητά του στην ίδια τηνκατάστασή του. «Τώρα βλέπω τον θάνατοπρόσωπο με πρόσωπο», έγραφε. «Ο καρκίνος

καταλαμβάνει το ένα τρίτο του συκωτιού μου,και παρ’ όλο που η εξέλιξή του μπορεί να επι-βραδυνθεί, αυτό το συγκεκριμένο είδος καρ-κίνου δεν θεραπεύεται».

Έναν μήνα αργότερα μου έστειλε γράμμα.Είχε μόλις υποβληθεί σε έναν καθετηριασμόπου έριχνε χημειοθεραπεία και σωματίδιαπου προκαλούσαν θρόμβωση απευθείας στοσυκώτι του, με την ελπίδα να μειωθεί το φορτίοτων μεταστάσεων. «Νιώθω απαίσια τώρα,αλλά κάθε μέρα και λίγο καλύτερα», έλεγε.Αδημονούσε, όπως πάντα, να ξαναγυρίσειστο γράψιμο και κατάφερε να συνεχίσει ναγράφει μέχρι τις τελευταίες μέρες του.

Στο τελευταίο γράμμα του που έλαβα, πα-ραδέχθηκε ότι ένιωθε τον πειρασμό να σκέ-φτεται με «πεσιμιστικούς, ακόμη και αποκα-λυπτικούς όρους». Αλλά τον συγκρατούσε,έλεγε, η σκέψη των ανθρώπων που θα συνέ-χιζαν μετά απ’ αυτόν: «καλοί επιστήμονες,καλοί γιατροί, που μου δίνουν ελπίδα για τομέλλον – μια ελπίδα που κανείς τη χρειάζεταιπάρα πολύ όταν η ίδια η ζωή του πλησιάζειστο τέλος, και τα αρνητικά της ζωής φαίνονταινα σκοτεινιάζουν τον ορίζοντα».

Ο Όλιβερ Σακς δεν έμοιαζε με κανένα άλλοκλινικό γιατρό ή συγγραφέα. Τον τραβούσαντα σπίτια των ασθενών, τα ιδρύματα των αδύ-ναμων και ανάπηρων, η συντροφιά των ασυ-νήθιστων και των «αφύσικων» ανθρώπων. Ήθε-λε να βλέπει την ανθρώπινη φύση στις πολλέςπαραλλαγές της και να το κάνει με τον δικότου σχεδόν αναχρονιστικό τρόπο – πρόσωπομε πρόσωπο, με άνεση χρόνου, μακριά απότον γιγαντωμένο εξοπλισμό μας με τα κομπι-ούτερ και τους αλγορίθμους. Και μέσα από ταγραπτά του μας έδειξε αυτά που έβλεπε.

Ο Σακς με είχε ρωτήσει αν είχα διαβάσειτο διήγημα Η Μηχανή Σταματάει του Forster.Δεν το είχα διαβάσει, αλλά το γράμμα του μεώθησε να το κάνω, και βλέπω γιατί τον τρά-βηξε τόσο. Μιλάει για έναν κόσμο όπου ταάτομα ζουν απομονωμένα σε κελιά, φοβούνται

53

Συμβαίνουν

την αυτοπεποίθηση και την άμεση εμπειρία,και εξαρτώνται από επίπεδες οθόνες-πιάτα,άμεσα μηνύματα, και από τις υπηρεσίες μιαςπαντοδύναμης Μηχανής. Ωστόσο υπάρχειένα αγόρι που, όπως ο Σακς, βλέπει τι λείπει.Το αγόρι λέει στη μητέρα του: «Η Μηχανήείναι σπουδαία, αλλά δεν είναι το παν. Βλέπω

κάτι σαν κι εσένα στο πιάτο, αλλά δεν βλέπωεσένα. Ακούω κάτι σαν εσένα μέσα από τοτηλέφωνο, αλλά δεν ακούω εσένα. Γι’ αυτόθέλω να έρθεις. Κάνε μου μια επίσκεψη γιανα συναντηθούμε πρόσωπο με πρόσωπο καινα μιλήσουμε για τις ελπίδες που υπάρχουνστο νου μου».

Αν συμπεριφέρεστε στους διπλανούς σας όπως τους αξίζει,

θα τους κάνετε χειρότερους. Αν όμως τους φέρεστε

σαν να είναι καλύτεροι απ’ ό,τι στ’ αλήθεια είναι,

τους κάνετε καλύτερους.

Γκαίτε

Ε ί π α ν

Έκθεση βιβλίουΙατρικά θέματα 69 σελ. 54-56

Έκθεση βιβλίου

Νευροχειρουργική. Κριτική και πρακτικήπροσέγγιση, Τσιτσόπουλος Φ.Δ., ΤσιτσόπουλοςΠ.Φ., 3η έκδοση, σελ. 434, εκδόσεις ΠαρισιάνουΑΕ, Αθήνα 2015, ISBN: 978-960-394-984-8

Η συγγραφή ενός διδα-κτικού βιβλίου που αφο-ρά εξειδικευμένο επιστη-μονικό πεδίο αποτελείπρόκληση σε πολλά επί-πεδα:

1. Το περιεχόμενοπρέπει να προσεγγίζει κυ-ρίως πρακτικά θέματα.

2. Ο συγγραφέας πρέπει να παραμένειενήμερος λόγω της συνεχούς εξέλιξης τουαντικειμένου.

3. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται πρέπεινα είναι εύληπτη και παράλληλα ακριβής.

4. Η εικονογράφηση πρέπει να είναι υψηλήςποιότητας, αυτόνομη αλλά και παράλληλαυποστηρικτική του κειμένου.

5. Ο συγγραφέας πρέπει να ισορροπείδιαρκώς μεταξύ της ευκολόχρηστης σύνοψηςκαι της εκτενούς ανάλυσης.

Βρίσκομαι στην ευχάριστη θέση να συ-στήσω χωρίς επιφυλάξεις σε κάθε ενδιαφε-ρόμενο για την παθολογία του Νευρικού Συ-

στήματος και Σπονδυλικής Στήλης, τη μελέτητου συγγράμματος ΝΕΥΡΟΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ –Kριτική και πρακτική προσέγγιση. Οι συνά-δελφοι νευροχειρουργοί Φ.Δ. ΤΣΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ,καθηγητής ΑΠΘ, και Π.Φ. ΤΣΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ,επίκουρος καθηγητής ΑΠΘ, κατάφεραν μετην τρίτη έκδοση να προσεγγίσουν με επιτυχίαόλες τις παραπάνω προκλήσεις. Ξεκινώνταςμε συστη ματικό τρόπο από το 2005 με τηνπρώτη έκδοση, και βελτιώνοντας συνεχώςτο περιεχόμενο κατάφεραν σταδιακά να οι-κοδομήσουν ένα αξιόλογο έργο. Με επίκεντροτη σύγχρονη διαγνωστική και θεραπευτικήπροσέγγιση της νευροχειρουργικής νοσολο-γίας, καταφέρνουν με διδακτικό τρόπο νασυγγράψουν ένα βιβλίο ιδιαίτερα χρήσιμογια τους προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούςφοιτητές των Νευρο-επιστημών. Παράλληλααποτελεί αξιόπιστο σημείο αναφοράς γιατους νέους ειδικευόμενους Νευροχειρουργι-κής. Χρήζουν ιδιαίτερης μνείας τα πρωτοπόραγια την ελληνική βιβλιογραφία κεφάλαια σχε-τικά με τη νευροχειρουργική ειδίκευση καιτη νευροχειρουργική ηθική.

Νικόλαος ΦόρογλουΕπ. Καθηγητής Νευροχειρουργικής ΑΠΘ

55

Έκθεση βιβλίου

Μικρές αγγελίες και Ενήλικα επειδή, Γ.Χ. Παπαδόπουλος, Σχήμα 11×16,5 εκ., σελ.128, University Studio Press 2015

Οι Μικρές αγγελίες και ταΕνήλικα επειδή, μέσα απόλέξεις που αβίαστα υπα-γορεύει η σκέψη, συνι-στούν μια διαπραγμάτευ-ση με τη συνείδηση, τιςβεβαιότητες, τα διλήμ-ματα, τα όρια, καθώς καιτη θέση του ανθρώπου

ως προς τον εαυτό και το άλλο.Ο Γ.Χ. Παπαδόπουλος είναι καθηγητής στο

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης,όπου διδάσκει και ερευνά την κατασκευή καιλειτουργία του εγκεφάλου.

Καρδιοχειρουργική, Κυριάκος Αναστασιάδης,Πασχάλης Τόσιος, Χριστόφορος Φορούλης,Πολυχρόνης Αντωνίτσης, Γεώργιος Ταγαράκης,Γεώργιος Καραπαναγιωτίδης, Σχήμα 17×24εκ., σελ. 228, University Studio Press 2015

Η παρούσα έκδοση έχεισκοπό τη μετάδοση γνώ-σεων της ειδικότητας τηςΚαρδιοχειρουργικήςπρος τους σπουδαστές,με αφορμή την έρευνααλλά και την ευρείαεφαρμογή των τεχνολο-γικών επιτευγμάτων στην

επιστήμη, καθώς και τη χρησιμοποίηση στηνπράξη νέων υλικών και μηχανημάτων πουεξέλιξαν την ειδικότητα και την έκαναν πιοπολύπλοκη στην άσκησή της. Το βιβλίο δίνειέμφαση στην ανάλυση βασικών αρχών τηςειδικότητας, ως προς την προσέγγιση τωνδιαφόρων παθήσεων της καρδιάς, που χρει-άζονται χειρουργική αντιμετώπιση, τις θερα-πευτικές επιλογές και τα βασικά στοιχεία εγ-χειρητικών τεχνικών. Στο βιβλίο συμπεριλή-

φθηκαν οι συχνότερες παθήσεις της καρδιάςκαι της αορτής που αντιμετωπίζονται απότον καρδιοχειρουργό, ώστε να επικεντρωθείη γνώση στις παθήσεις που αφορούν σε πλή-θος ασθενών και απασχολούν ιατρούς δια-φόρων ειδικοτήτων. Η συγγραφή του έργουέγινε από τους καθηγητές και λέκτορες τηςΚαρδιοθωρακοχειρουργικής Κλινικής του Αρι-στοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καιαποτελεί ένα πολύτιμο βοήθημα για τον φοι-τητή/τρια αλλά και για κάθε ιατρό που θέλεινα προσεγγίσει την ειδικότητα της Καρδιο-χειρουργικής.

Το κίνημα της Εθνικής Άμυνας. Σειρά: ΗΘεσσαλονίκη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,Νο 3, Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Σχήμα 16,5×23εκ., σελ. 64, University Studio Press 2015

Η μελέτη αυτή εξιστορείτα γεγονότα που οδήγη-σαν στην εκδήλωση τουΚινήματος της ΕθνικήςΆμυνας στη Θεσσα λονίκητον Αύγουστο του 1916καθώς και τις συνέπειέςτου, έως τα τέλη της άνοι-ξης του 1917, όταν ο βα-

σιλιάς Κωνσταντίνος, υπό την πίεση των όπλωντης Αντάντ, υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τηχώρα. Επρόκειτο για γεγονότα δραματικά πουέχουν μείνει γνωστά με τον όρο Εθνικός Δι-χασμός, αφού η σύγκρουση βενιζελικών καικωνσταντινικών προσδιόρισε εν πολλοίς τηνπορεία του νεότερου Ελληνισμού για αρκετέςδεκαετίες.

Η εικονογράφηση της έκδοσης έγινε στησυντριπτική της πλειοψηφία με υλικό από τοαρχείο του Γιάννη Μέγα.

Το βιβλίο είναι το 3ο της σειράς με τίτλο:«Η Θεσσαλονίκη στον Α′Παγκόσμιο Πόλεμο».Στη σειρά παρουσιάζονται τα κοινωνικο-πο-λιτιστικά και ιστορικά δρώμενα της εποχήςπου δεν ήταν ποτέ στο προσκήνιο των ιστο-

56


ρικών καταγραφών και αποτιμώνται τώραμετά από πολλά χρόνια δικαιολογημένης προ-σοχής στα κυρίαρχα ιστορικά ντοκουμέντατης εποχής.

Οι υγειονομικές υπηρεσίες στο ΜακεδονικόΜέτωπο. Σειρά: Η Θεσσαλονίκη στον Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο, Νο 7, Aλέξανδρος Γα-ρύφαλλος, Παρασκευάς Σαββαΐδης, ΔημήτριοςΧριστοδούλου, Σχήμα 16,5×23 εκ., σελ. 112,University Studio Press 2015

Στο έργο των Α. Γαρύ-φαλλου, Π. Σαββαΐδη καιΔ. Χριστοδούλου, Οι υγει-ονομικές υπηρεσίες στοΜακεδονικό Μέτωπο με-λετάται η απόβαση και ηεγκατάσταση στη Θεσ-σαλονίκη και τη Μακεδο-νία μιας τεράστιας στρα-

τιάς εκατοντάδων χιλιάδων στρατιωτών καιαξιωματικών του συμμαχικού στρατού πουάλλαξε πολλές από τις υπάρχουσες κοινωνικέςδομές, επηρεάζοντας την οικονομία και βελ-τιώνοντας τις υποδομές και τις συνθήκες υγι-εινής της περιοχής. Περιγράφονται οι πρώτεςσυμμαχικές υγειονομικές εγκαταστάσεις, η πε-ρίθαλψη και μεταφορά των τραυματιών, τασυμμαχικά νοσοκομεία στην περιοχή της Θεσ-σαλονίκης καθώς και οι σημαντικότερες ασθέ-νειες που απασχόλησαν το Μακεδονικό Μέ-τωπο. Η εικονογράφηση της έκδοσης έγινεστη συντριπτική της πλειοψηφία με υλικόαπό το αρχείο του Γιάννη Μέγα. Το βιβλίοείναι το 7ο της σειράς για τον Α′ ΠαγκόσμιοΠόλεμο.

Εκατό χρόνια φιλοξενίας. Τα ξενοδοχείατης Θεσσαλονίκης (1914-2014), ΒασίληςΚολώνας, Σχήμα 24×30 εκ., σελ. 288, UniversityStudio Press 2015

Tα ξενοδοχεία τηςΘεσσαλονίκης αποτε-λούν ένα γοητευτικόθέμα για τον ιστορικότης πόλης. Η ένταξήτους στον χώρο καιτον χρόνο των τελευ-ταίων 100 ετών συνει-σφέρει στην ίδια τηνιστορία της πόλης. Δεν

είναι μόνο τα κτίρια που υπάρχουν ακόμη,πολλά από αυτά θα κλείσουν σύντομα έναναιώνα ζωής, αλλά και η θέση τους στον χώροτης πό λης, ως τόπος δράσης γνωστών καιαγνώστων ηρώων, αλ λά και ως πλαίσιο πολι-τικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων και εκ-δηλώσεων. Η Ένωση Ξενοδόχων Θεσσαλονίκηςπου ιδρύθηκε το 1914 ως Συντεχνία των ενΘεσσαλονίκη Ξενοδόχων ύπνου, αναδεικνύ -εται στη διάρκεια των 100 χρόνων που μεσο-λάβησαν σ’ έναν ισχυρό φορέα εκσυγχρονισμούκαι τουριστικής ανάδειξης της πόλης.

Η έκδοση φιλοδοξεί μέσα από σπάνιο ει-κονογραφικό υλικό να παρουσιάσει τη δια-χρονική και σημαίνουσα παρουσία της ξενο-δοχίας, σε παράλληλη πορεία με σημαντικούςσταθμούς στην κοινωνική και οικονομικήιστορία της Θεσσαλονίκης, όπως η πυρκαγιάτου 1917, ο Β́ Παγκόσμιος Πό λεμος, η επανί-δρυση του ΕΟΤ (1950) και τα αναπτυξιακάπρογράμματα για τον τουρισμό της δεκαετίαςτου 1960 και του 1990. Η έκδοση είναι δί-γλωσση (ελληνικά, αγγλικά).

ΙΑτρΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟγΟΣΘΕΣΣΑΛΟνΙΚΗΣΠΛ. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 4546 23 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΤ 2310 273.755, F 2310 278.880

IδιοκτησίαΙατρικός Σύλλογος ΘεσσαλονίκηςΝΠΔΔ

ΕκδότηςΑθανάσιος ΕξαδάκτυλοςΠρόεδρος Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Πλ. Αριστοτέλους 4

Διευθυντής ΣύνταξηςΑντώνης ΠαπαγιάννηςΓραμματεία Ιατρικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης, Πλ. Αριστοτέλους 4

Συντακτική ΕπιτροπήΒαΐτση ΒιολέτταΙσσόπουλος ΝίκοςΚαϊλάρη ΣουζάνναΚαρμπόνης ΙωάννηςΚουτελιδάκης ΙωάννηςΛάλλας ΑιμίλιοςΛιακόπουλος ΝικόλαοςΟικονόμου ΔημήτρηςΠαραμυθιώτης ΔανιήλΠίτσης ΑντώνιοςΡίζος ΣταύροςΧατζηπαντελής Μανώλης

Υπεύθυνος ΤυπογραφείουΛεωνίδας Α. ΜιχάληςUniversity Studio PressΑρμενοπούλου 32546 35 ΘεσσαλονίκηΤ 2310 209.637, 2310 209.837F 2310 216.647

ΕξώφυλλοΦωτογραφία: Κώστας Σιδηρόπουλος

Τα ενυπόγραφα άρθρα και κείμενα απη-χούν τις απόψεις των αρθρογράφων καιδεν ταυτίζονται κατ’ ανάγκη με την άπο-ψη της συντακτικής επιτροπής του πε-ριοδικού.

ΤΑ ΙΑτρΙΚΑ ΘΕΜΑτΑ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΗΜΟΟΡΓΑΝΟ ΤΟΥ ΙΣΘ. ΑΠΟΣΤΕΛΛΟΝΤΑΙΣΕ 6.500 ΜΕΛΗ ΤΟΥ ΚΑΙ 800 ΑΠΟΔΕ-ΚΤΕΣ (ΝΠΔΔ ΣΩΜΑΤΕΙΑ Κ.ΛΠ.).

ISSN 1108-5576

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

3 Ανακοίνωση του ΔΣ του Ιατρικού Συλλόγου ΘεσσαλονίκηςΔρ Αθανάσιος Α. Εξαδάκτυλος, Νικόλαος Π. Νί τσας

ΕντOΣ EΔρΑΣ5 Κάτι για όλους

Δρ Αντώνης Παπαγιάννης

AρΘρΟγρΑφIΑ7 Ευρωπαϊκές βιοτράπεζες νευρολογικών νοσημάτων:

Μια νέα προσπάθεια στον ελλαδικό χώροΙωάννα Παπαγιουβάννη, Αστέριος Αραμπατζής, Δοξάκης Ανεστάκης, Μάγδα Τσολάκη

11 Προαθλητικός καρδιολογικός έλεγχος. Πώς θα ωφελείχωρίς να βλάπτειΔρ Χρήστος Ντέλλος

13 Οι ψυχολογικές ανάγκες των ασθενών που πεθαίνουνΖαΐρα Παπαληγούρα

18 Η στοιχειώδης νομική κάλυψη των ιατρών κατά τη θερα-πεία του ασθενούςΕλένη Μ. Μπέκα

23 Σύστημα Υγείας – Iατρική – ΔεοντολογίαΙωάννης Θ. Καβαλιώτης

26 EτικέτεςΜόσχος Λαγκουβάρδος

Διορθώσεις κειμένωνAντώνης Παπαγιάννης, Ελένη Χαρίση

Εικόνες τεύχουςΚώστας Σιδηρόπουλος

http://thessalonikidailyphoto.blogspot.gr

Υπεύθυνος ύληςΑντώνης Παπαγιάννης

Σελιδοποίηση − ΕκτύπωσηΕκδοτικός οίκος

UNIvErSITY STUdIO PrESS

TΕΥΧΟΣ 69 • 2015

Ιθ

ΠΛΗΡΩΜΕΝOTEΛOΣ

Tαχ. ΓραφείοK.K. Θεσ/νικης 21

Αριθµός Άδειας020065

PRESS POST

PR

ES S P OST

Hellenic Post

X+7

KΩΔIKOΣ: 4108 TIMH: 1 ΛEΠTO • IATPIKOΣ ΣYΛΛOΓOΣ ΘEΣΣAΛONIKHΣ • ΠΛAT. APIΣTOTEΛOYΣ 4 − 546 23 AP. AΔEIAΣ K.T.Θ. 23 206/E/25-11-97 • ISSN 1108-5576 • ENTYΠO KΛEIΣTO

Δ. Ανεστάκης, Α. Αρα-μπατζής, Αθ.Α. Εξαδάκτυλος,

A. Gawande, O. Henry, Ι.Θ. Καβα-λιώτης, Λ. Καλοβούλου, Μ. Λαγκου-

βάρδος, Ε.Μ. Μπέκα, Τ. Ναούμης, Ν.Π. Νί τσας, Χ. Ντέλλος, Αντ. Παπα-γιάννης, Ι. Παπαγιουβάννη, Α. Παπα-

διαμάντης, Ζ. Παπαληγούρα, Γρ.Σκαμπαρδώνης, Μ. Τσολάκη,

Δ. Χίντζογλου-Αμασλί-δου

692015

Ιατρικά θέματαΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

γράφουνΙατρ

ικά θέματα

•

ΤΕΥΧ

ΟΣ

69•

2015

Ιατρικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, Νέα ... · 2016. 4. 4. ·...

Documents

Transcript of Ιατρικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης, Νέα ... · 2016. 4. 4. ·...