ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ...

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ Φ.Π.Ψ.

ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΤΙΣ “ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ”

Ο συνδικαλισμός των εκπαιδευτικών της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974

(Κρατικός έλεγχος και ιδεολογική συμμόρφωση)

Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία

Επιβλέπων Καθηγητής: Χ. Νούτσος

Μεταπτυχιακός Φοιτητής: Ευάγγελος Καινούργιος

ΙΩΑΝΝΙΝΑ

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ………………………………………………………………………………......

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Ι. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Α. Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα: Θεωρητικές προσεγγίσεις………….

Β. Το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967……………………………………...

ΙΙ. Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Α. Επισκόπηση της βιβλιογραφίας …………………………………………...

Β. Περιοδολόγηση…………………………………………………………….

Γ. Η υπόθεση της έρευνας…………………………………………………….

Δ. Το υλικό της έρευνας…………………………………………………........

Ε. Η μέθοδος και τεχνική της έρευνας……………………………………......

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1967-ΙΟΥΛΙΟΣ 1968)

Ι. Η Δ.Ο.Ε ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ 21ης

ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1967

Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το καθεστώς…………………………………

Β. Οι θέσεις της Διοίκησης για την κυβερνητική πολιτική…………………..

Γ. Το ιδεολογικό περιεχόμενο των θέσεων της Διοίκησης…………………..

ΙΙ. Η ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ Δ.Ο.Ε.

Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το συνδικαλισμό……………………………..

Β. Η συνδικαλιστική πρακτική της Διοίκησης………………………………..

Γ. Το διεκδικητικό πλαίσιο…………………………………............................

3

7

10

14

18

19

20

21

25

26

28

31

34

36

2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΙΟΥΛΙΟΣ 1968-ΙΟΥΛΙΟΣ 1974)



Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το καθεστώς………………………………..

Β. Οι θέσεις της Διοίκησης για την κυβερνητική πολιτική………………….

Γ. Το ιδεολογικό περιεχόμενο των θέσεων της Διοίκησης………………….


Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το συνδικαλισμό……………………………

Β. Η συνδικαλιστική πρακτική της Διοίκησης……………………………….

Γ. Το διεκδικητικό πλαίσιο…………………………………………………...

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΙΟΥΛΙΟΣ 1974-ΜΑΪΟΣ 1975)



Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το καθεστώς………………………………..

Β. Οι θέσεις της Διοίκησης για την κυβερνητική πολιτική………………….

Γ. Το ιδεολογικό περιεχόμενο των θέσεων της Διοίκησης………………….


Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το συνδικαλισμό…………………………….

Β. Η συνδικαλιστική πρακτική της Διοίκησης……………………………….

Γ. Το διεκδικητικό πλαίσιο…………………………………………………...

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

Ι. Η Δ.Ο.Ε. και το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967………………………..

ΙΙ. Η συνδ. οργάνωση και δράση της Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974………..

ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ……………………………………………………

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………………..

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ………………………………………………………………………………..

39

44

54

66

77

92

103

104

106

111

113

118

123

125

129

132

136

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

«Η αξιολόγηση και η διατύπωση ενός προβλήματος συνδεόμενου με την

ιστορική έρευνα συχνά εμπλέκονται με την προσωπικότητα του ερευνητή σε μεγαλύτερο

βαθμό απ’ ό,τι αυτό ισχύει σε άλλους βασικούς τύπους έρευνας».1

Για μας, η ιδιότητα του συνδικαλιστικού στελέχους της Δ.Ο.Ε., καθώς και το

προσωπικό ενδιαφέρον για την ιστορία της, υπήρξαν τα κίνητρα που γέννησαν την

επιθυμία ερευνητικής απασχόλησης σχετικής με το συνδικαλιστικό κίνημα των

εκπαιδευτικών της Π.Ε. και ειδικότερα με την ιστορία του.

Η προαναφερθείσα επιθυμία ερευνητικής απασχόλησης σχετικής με την

ιστορία της Δ.Ο.Ε., υπό την επιμέλεια του επιβλέποντος καθηγητή οδηγήθηκε στην

επιλογή της ιστορικής διερεύνησης του συνδικαλιστικού κινήματος των

εκπαιδευτικών της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974, για την οποία «αξιοσημείωτη είναι η

παντελής απουσία εργασιών».2

Σκοπός του προλόγου κάθε εργασίας είναι συνήθως η παρουσίαση των

αναγκών που οδήγησαν στη συγγραφή της, οι οποίες στην περίπτωση της εργασίας

μας, λόγω της συνδικαλιστικής μας ιδιότητας, δεν θα μπορούσαν να είναι άλλες από

τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το σύγχρονο συνδικαλιστικό κίνημα των

εκπαιδευτικών της Π.Ε. Έτσι, ως προσωπικά βιώματα από την ενασχόληση μας με το

συνδικαλιστικό κίνημα, η «προϊούσα αδυναμία των συνδικάτων να παρέμβουν, να

επηρεάσουν την επίλυση και των μικρής ακόμα σημασίας κοινωνικών και οικονομικών

προβλημάτων»3, αλλά και η διαχρονική «αδυναμία» του ελληνικού κράτους να

ικανοποιήσει τα αιτήματα των εκπαιδευτικών της Π.Ε.4 αποτέλεσαν την αφετηρία του

προβληματισμού μας.

Συμμεριζόμενοι δε την άποψη του B.Croce, «ότι η ιστορία συνίσταται βασικά

στο να βλέπει κανείς το παρελθόν με τα μάτια του παρόντος και υπό το φως των

σημερινών προβλημάτων»,5 καθώς και την «ανάστροφη» όψη της, την προσέγγιση

δηλαδή των προβλημάτων του παρόντος μέσα από τη διερεύνηση του παρελθόντος

1

Κατά τους Hill και Kerber, βλ. Cohen L. - Manion L., Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, Εκδ.

Μεταίχμιο, Αθήνα, 1994, σ. 77. 2 Αθανασιάδης Θ., «Εργασιακές σχέσεις και εκπαιδευτική πολιτική», Περ. Ενημέρωση, Εκδ. ΙΝΕ-

ΓΣΕΕ, Νοέμβριος 2003, τ. 100, σ. 30. 3 Μητρόπουλος Α., «Το μέλλον του συνδικαλιστικού κινήματος ( Μέρος Α΄)», Περ. Θέσεις, Απρίλιος-

Ιούνιος 1987, τ. 19.

4 Προς επίρρωση της παραπάνω διαπίστωσης, επικαλούμαστε εκτός από τις γνώσεις μας για την

ιστορία της Δ.Ο.Ε. τον πρόσφατο, παρατεταμένο, απεργιακό της αγώνα (φθινόπωρο 2006) και την

προσωπική μας πικρία για την αντιμετώπιση, της οποίας έτυχαν οι εκπαιδευτικοί της Π.Ε. από το

ελληνικό κράτος. 5 Καρ Ε.Χ., Τι είναι ιστορία, Εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1999, σ. 33.

4

τους, θα επιχειρήσουμε μέσω της διερεύνησης του συνδικαλισμού των εκπαιδευτικών

της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974, να ανασυγκροτήσουμε την εξέλιξή του σ’ αυτή την

ιστορική περίοδο, αποκομίζοντας ταυτοχρόνως γνώσεις απαραίτητες τόσο για την

κατανόηση όσο και για την αντιμετώπιση προβλημάτων που απασχολούν το

σύγχρονο συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών της Π.Ε. αλλά και την

προσωπική, καθημερινή, συνδικαλιστική μας πρακτική.

Για τη διατύπωση του προαναφερθέντος σκοπού της εργασίας μας λάβαμε

υπόψη τις επιστημολογικές προϋποθέσεις της ιστοριογραφίας,6 καθώς και τις

κοινωνικές προϋποθέσεις που προσδιορίζουν την επιστημολογική διάσταση της

ιστοριογραφίας της εκπαίδευσης.7

Αναγνωρίζουμε λοιπόν, πως στη διατύπωσή του ελλοχεύει ο κίνδυνος της

πραγματιστικής προσέγγισης των ιστορικών γεγονότων.8 Ωστόσο, αποδεχόμαστε ότι

η ιστορική έρευνα δεν μπορεί να είναι κοινωνικά ουδέτερη. Εφόσον, οι ανθρώπινες

κοινωνίες είναι κοινωνίες συγκρούσεων, η ιστορική έρευνα αποτελεί «αναπόσπαστο

τμήμα του κοινωνικού ανταγωνισμού στο επίπεδο της θεωρίας».9 Άλλωστε, πρέπει εδώ

να προσθέσουμε ότι «κάθε γενιά ξαναγράφει την ιστορία γιατί τα ερωτήματα στα οποία

αναζητά απαντήσεις είναι διαφορετικά»,10

μια προσπάθεια που χαρακτηρίζεται από

σχετική αντικειμενικότητα αλλά και από αδιαμφισβήτητη αναγκαιότητα

ταυτοχρόνως.

Με βάση τις παραπάνω επισημάνσεις, που αφορούν τους θεωρητικούς

προβληματισμούς τόσο της επιστήμης της ιστορίας όσο και της ιστοριογραφίας της

εκπαίδευσης, η έρευνά μας θα προσπαθήσει να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα

σχετικά: α) με την οργάνωση, β) τη δράση, γ) το διεκδικητικό πλαίσιο, δ) και τον

ιδεολογικό προσανατολισμό της Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974, καθώς και ε) τη

σχέση της με το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967.

6 Βλ. Encyclopedie de la Pleiade, Ιστορία και Μέθοδοί της (Διεύθυνση Charles Samaran), Τόμος Α΄,

Γενικά προβλήματα, Γ΄ Έκδοση, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1989, Καρ Ε.Χ., (1999), ο.π. και Κόκκινος Γ.,

Από την ιστορία στις ιστορίες, Εκδ. Ελληνικά γράμματα, Β΄ Έκδοση, Αθήνα, 1998. 7 Βλ. Νούτσος Χ., Ιστορία της εκπαίδευσης και ιδεολογία, Όψεις του Μεσοπολέμου, Εκδ. Ο Πολίτης,

Αθήνα, 1990, σ.σ. 9-10. 8 Σύμφωνα με τον Ε.Χ. Καρ, «Αν ο ιστορικός βλέπει πάντοτε την ιστορική περίοδο που μελετά με τα

μάτια της εποχής του και μελετά τα προβλήματα του παρελθόντος ως κλειδί για τα τρέχοντα προβλήματα,

είναι φυσικό να διολισθήσει σε μια αμιγώς πραγματιστική προσέγγιση των γεγονότων, θεωρώντας

κριτήριο της ορθής ερμηνείας το αν αυτή είναι πρόσφορη ή όχι για την εξυπηρέτηση κάποιου σκοπού».

Βλ. Ε.Χ. Καρ, (1999), ο.π., σ. 42. 9 Νούτσος Χ., (1990), ο.π., σ. 9.

10 Κουκουλές Γ., Για μια ιστορία του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, Εισαγωγή στην παιδαγωγική

της ιστορικής έρευνας, Εκδ.Οδυσσέας, Β΄ Έκδοση, Αθήνα, 1994, σ. 12.

5

Για να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα, προαπαιτείται η διευρεύνηση

ζητημάτων αναφορικά με τη σχέση κράτος-ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα αλλά και

τη φύση του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου και της πολιτικής του. Προαπαιτείται,

διότι η προσέγγιση της ιστορίας του συνδικαλιστικού κινήματος των εκπαιδευτικών

της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974 δεν είναι δυνατή, αν δε λάβουμε υπόψη μας το

ιστορικό πλαίσιο της περιόδου που εξετάζουμε.11

Πριν όμως προχωρήσουμε, θέλουμε να εκφράσουμε εδώ τις ευχαριστίες μας

στον επιβλέποντα καθηγητή Χ. Νούτσο, καθώς και στους συμφοιτητές μας Κ.

Γιαννόπουλο, Κ. Διαμαντή, Θ. Λώλη και Α. Μαυρογιώργου τόσο για τη βοήθειά τους

όσο και για τη φιλική σχέση την οποία οικοδομήσαμε τα τελευταία χρόνια. Το

μεγαλύτερο όμως ευχαριστώ το οφείλουμε στη σύζυγό μας για τη συμπαράστασή της

και την υπομονή της. Τέλος, η εργασία αυτή αφιερώνεται στον αείμνηστο παππού

μας Ε. Καινούργιο, δάσκαλο και δήμαρχο Θεσπρωτικού (παύθηκε από το καθεστώς

της 21ης

Απριλίου 1967).

11

Βλ. Κουκουλές Γ., (1994), ο.π., σ. 23.

6

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

7

Ι. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Α. Το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα: Θεωρητικές προσεγγίσεις

Εισαγωγικά, θεωρούμε απαραίτητο τον εννοιολογικό προσδιορισμό του όρου

συνδικαλιστικό κίνημα, προσπάθεια η οποία προϋποθέτει τη διάκρισή του από τον

όρο εργατικό κίνημα, λόγω και της επικρατούσας σύγχυσης για την έννοια και το

περιεχόμενο των δύο όρων.

Σύμφωνα με το Γ. Κουκουλέ, ως εργατικό κίνημα ορίζεται «η πράξη

συνένωσης των εργατών, είτε περιστασιακά είτε διαρκώς, με σκοπούς επαγγελματικούς

ή πολιτικούς, αλλά πάντοτε στη βάση της εργατικής τους ιδιότητας».12

Ωστόσο, αναφερόμενος στην ιστορία του εργατικού κινήματος υποστηρίζει

ότι «ο όρος εργατικό κίνημα δεν αναφέρεται μόνο στο κίνημα των εργατών, αλλά στο

κίνημα των εργαζομένων, δηλαδή όλων αυτών που αποζούν από την πώληση της

εργατικής τους δύναμης και άσχετα αν παράγουν υπεραξία ή όχι».13

Με τη θέση αυτή φαίνεται να συμφωνεί και ο Α. Λιάκος, υποστηρίζοντας ότι

ο όρος εργατικό κίνημα χρησιμοποιείται για την περιγραφή τόσο της ιστορίας της

εργατικής τάξης όσο και της ιστορίας της κοινωνικής διαμαρτυρίας συνολικότερα,

στη βιομηχανική εποχή.14

Το εργατικό κίνημα εκφράστηκε ιστορικά μέσα από μια ποικιλία

οργανωτικών μορφών (συνδικάτα, πολιτικά κόμματα, συνεταιρισμούς, σωματεία,

οργανώσεις νεολαίας, κ.α.).15

Με βάση λοιπόν και τις μέχρι τώρα επισημάνσεις μας,

που αφορούσαν τον εννοιολογικό προσδιορισμό του, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι

ο όρος εργατικό κίνημα αποτελεί έννοια γένους, ενώ το συνδικαλιστικό κίνημα

έννοια είδους.16

Αναφορικά με το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα, η μελέτη της σχετικής

βιβλιογραφίας μας έδειξε ως κύρια και διαχρονικά χαρακτηριστικά του γνωρίσματα:

α) την έλλειψη μαζικότητας, β) οργανωτικής συνοχής, γ) τη συνεχή κρατική

παρέμβαση στη λειτουργία του και δ) την οικονομική εξάρτησή του από το κράτος.17

12

Κουκουλές Γ., (1994), ο.π., σ. 16. 13

Κουκουλές Γ., (1994), ο.π., σ. 127. 14

Βλ. Λιάκος Α., «Η ιστοριογραφία του εργατικού κινήματος, Σημειώσεις για μια επισκόπηση», Περ.

Σύγχρονα Θέματα, τ. 35-36-37, Δεκέμβριος 1988, σ. 161. 15

Βλ. Κουκουλές Γ., (1994), ο.π., σ.σ. 16-17, Λιάκος Α., (1988), ο.π., σ. 161, Μητρόπουλος Α. (1987),

ο.π.

16 Βλ. Κουκουλές Γ., (1994), ο.π., σ. 17.

17 Πρέπει εδώ να παρατηρήσουμε ότι μια σειρά μελετών σχετικά με το ελληνικό συνδικαλιστικό

κίνημα καταλήγουν σε παρόμοια συμπεράσματα. Βλ. Ζαμπαρλούκου Σ., Κράτος και εργατικός

8

Βέβαια, θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε ότι στην περίπτωση των

δημοσιοϋπαλληλικών συνδικάτων (βάση συγκρότησης των οποίων αποτελεί η

ιδιότητα του δημοσίου υπαλλήλου) εντοπίζονται κάποιες διαφορές σε σχέση με τα

συνδικάτα των μισθωτών του ιδιωτικού τομέα.

Σύμφωνα με τον Γ. Μαυρογορδάτο, η ενότητα και η διάρκεια του κράτους, η

μονιμότητα, καθώς και η διαρκής αντιπαράθεση με τους εκάστοτε πολιτικούς τους

προϊστάμενους, εμπνέουν αλληλεγγύη στους δημοσίους υπαλλήλους, συμβάλλοντας

στην αυξημένη οργανωτική πυκνότητα και συνοχή των συνδικαλιστικών τους

οργανώσεων.18

Οι παραπάνω διαπιστώσεις αποτελούν κοινό τόπο της σχετικής με το

ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα βιβλιογραφίας, ωστόσο οι ίδιες μελέτες στην

προσπάθειά τους να περιγράψουν τη σχέση κράτος - ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα

στηρίζονται σε εντελώς διαφορετικές, θεωρητικές οπτικές.

Μερικές από αυτές τις μελέτες αναφέρονται στον κρατικό κορπορατισμό19

ως

κυρίαρχο και διαχρονικό πρότυπο οργάνωσης των σχέσεων κράτους - μισθωτής

εργασίας στην Ελλάδα.20

Στους αντίποδες αυτών των προσπαθειών προσέγγισης της σχέσης κράτος -

ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα, εντός των πλαισίων μιας ευρύτερης

μακροκορπορατιστικής προοπτικής, τοποθετούνται μελέτες που απορρίπτουν ή

αποφεύγουν ανάλογα συμπεράσματα.

συνδικαλισμός στην Ελλάδα, 1936-1990, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1997, Κατσανέβας Θ., Το

σύγχρονο συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα, Εκδ. Νέα Σύνορα - Α.Α. Λιβάνη, Γ΄Έκδοση, Αθήνα,

1994, Κουκουλές Γ., Ελληνικά συνδικάτα: Οικονομική αυτοδυναμία και εξάρτηση, 1938-1984, Συμβολή

στη διερεύνηση της υπόθεσης ανυπαρξίας του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, Εκδ. Οδυσσέας,

Αθήνα, 1984, Κουκουλές Γ., (1994), ο.π. και Μαυρογορδάτος Γ., Μεταξύ Πιτυοκάμπτη και

Προκρούστη, Οι επαγγελματικές οργανώσεις στη σύγχρονη Ελλάδα, Α΄Επανέκδοση, Εκδ.Οδυσσέας,

Αθήνα, 1998. 18

Βλ. Μαυρογορδάτος Γ., (1998), ο.π., σ. 133. Σύμφωνα με την Β. Βασιλού Παπαγεωργίου, «Τα μέλη

ενός σωματείου δημοσίων υπαλλήλων είναι ταυτόχρονα μέλη της κρατικής μηχανής και διαφόρων

επιμέρους κοινωνικών τάξεων. Και ενώ είναι όργανα προστασίας των συμφερόντων της τάξης που

εκπροσωπούν, δεν είναι εύκολο να αυτονομηθούν, ως μέλη της κρατικής μηχανής.» Βλ. Βασιλού-

Παπαγεωργίου Β., Το συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα, Ο ρόλος της ΟΛΜΕ και

ΔΟΕ στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 1996, σ.σ. 39-40. 19

Σύμφωνα με τον εισηγητή του ορισμού Philippe Schmitter, ο όρος κορπορατισμός αναφέρεται στην

ύπαρξη περιορισμένου αριθμού ιεραρχικά οργανωμένων ομάδων συμφερόντων, εξουσιοδοτημένων

από το κράτος με το αποκλειστικό δικαίωμα εκπροσώπησης ομάδων εργαζομένων, με αντάλλαγμα

ορισμένους περιορισμούς στην επιλογή ηγεσίας και στη διεκδίκηση των αιτημάτων τους. Ο

κορπορατισμός διακρίνεται σε δύο τύπους, τον κρατικό και τον κοινωνικό. Ειδικότερα, ο κρατικός

κορπορατισμός αναφέρεται στον κρατικό έλεγχο πάνω στις οργανωμένες κοινωνικές ομάδες σε

αυταρχικά καθεστώτα. Βλ. σχετικά, Ζαμπαρλούκου Σ., (1997), ο.π., σ.σ. 36-37, Μαυρογορδάτος Γ.,

(1998), ο.π., σ.σ. 19-26. 20

Βλ. Ζαμπαρλούκου Σ., (1997), ο.π., σ.σ. 23-30, Μαυρογορδάτος Γ., (1998), ο.π., σ.σ. 202-203,

Μαυρογορδάτος Γ., Ομάδες πίεσης και δημοκρατία, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2001, σ. 35.

9

Οι θεωρητικές τοποθετήσεις που δεν υιοθετούν τον κρατικό κορπορατισμό ως

θεωρητικό μοντέλο, είτε χαρακτηρίζουν το ελληνικό, συνδικαλιστικό κίνημα ως

«ομοίωμα» συνδικαλιστικού κινήματος,21

ως ιδιότυπο, ιδεολογικό, κρατικό

μηχανισμό22

είτε εισηγούνται τον όρο πατερναλιστικός συνδικαλισμός23

για να

περιγράψουν τον κρατικό έλεγχο που επιβάλλεται στο συνδικαλιστικό κίνημα σε

χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας όπως η Ελλάδα.24

Ειδικότερα, για τα συνδικάτα των εκπαιδευτικών στη χώρα μας (στα οποία

συμπεριλαμβάνεται και το αντικείμενο της εργασίας μας), η ιδιομορφία της στενής

σύνδεσης της εργασιακής με την εκπαιδευτική τους συνιστώσα25

αλλά και η ιστορική

συγκυρία, οδηγούν τους μελετητές επίσης σε διαφορετικά συμπεράσματα, αναφορικά

με τη σχέση κράτος-εκπαιδευτικός συνδικαλισμός.26

Ωστόσο, η διεξοδική παρουσίαση των θεωρητικών προβληματισμών γύρω

από τη σχέση κράτος - ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα ξεπερνά κατά πολύ τα

πλαίσια της παρούσας εργασίας, όπως άλλωστε και μια προσπάθεια κατάταξης της

παραπάνω σχέσης σε μια ευρύτερη ιστορική προοπτική, σύμφωνα με κάποια από τις

γνωστές θεωρίες της πολιτικής κοινωνιολογίας για τη σχέση κράτος - μισθωτή

εργασία.

Για να προσδιορίσουμε το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνάς μας, θεωρούμε ότι

η διαχρονικότητα της παρέμβασης του κράτους στο ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα

21

Σύμφωνα με τον Γ. Κουκουλέ, το επίσημο, ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα ουδέποτε υπήρξε

πραγματικά ανεξάρτητο και αυτόνομο. Η ερευνητική επαλήθευση της υπόθεσής του περί οικονομικής

(κατά κύριο λόγο) εξάρτησης του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος από το κράτος και τους

εργοδότες, τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι «το θεωρούμενο σα συνδικαλιστικό κίνημα - δηλαδή το

επίσημο και μέχρι το 1981 - ήταν ανύπαρκτο κι αυτό που υπήρχε ήταν μόνο ένας λόγος για την ύπαρξη

του. Επρόκειτο δηλαδή για ομοίωμα.» Βλ. Κουκουλές Γ., (1984), ο.π., σ.σ. 81-83. 22

Βλ. Κουκουλές Γ., (1984), ο.π., σ. 14, Κουκουλές Γ., (1994), ο.π., σ. 27. 23

Βασικό χαρακτηριστικό του φαινομένου αυτού αποτελεί η ύπαρξη μιας ομάδας συνδικαλιστικών

στελεχών (εργατοπατέρων) που ελέγχονται ποικιλοτρόπως από τις εκάστοτε κυβερνήσεις. Βλ.

Κατσανέβας Θ., (1994), ο.π., σ.σ. 135-139. 24

Επιπροσθέτως, ο Θ. Κατσανέβας θεωρεί ότι η συγκέντρωση της δύναμης στα χέρια μιας ολιγαρχίας

ανώτερων στελεχών των συνδικαλιστικών οργανώσεων, ο «σιδηρούς νόμος» της ολιγαρχίας (βλ.

Μίχελς Ρ. Κοινωνιολογία των πολιτικών κομμάτων στη σύγχρονη δημοκρατία, Έρευνες γύρω από τις

ολιγαρχικές τάσεις του ομαδικού βίου, Εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1997), έχει επαυξημένη ισχύ σε χώρες της

καπιταλιστικής περιφέρειας, όπως είναι η Ελλάδα. Βλ. Κατσανέβας Θ., (1994), ο.π., σ. 90. 25

Τα συνδικάτα των εκπαιδευτικών στοχεύουν στην προώθηση και την επίλυση εργασιακών αλλά και

εκπαιδευτικών ζητημάτων. Βλ. Αθανασιάδης Θ., (2003), ο.π., σ.σ. 28-29, την εισαγωγή των

Αθανασιάδη Θ. & Πατραμάνη Α. στο συλλογικό τόμο του Ινστιτούτου ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, που επιμελήθηκαν

οι Αθανασιάδης Θ. & Πατραμάνης Α., Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και εκπαιδευτικοί, ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, Αθήνα,

2003, σ.σ. 19-35, Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1996), σ.σ. 39-40. 26

Ο Θ. Αθανασιάδης επισημαίνει τις προσπάθειες προσέγγισης της παραπάνω σχέσης (αναλόγως με

την ιστορική περίοδο) σύμφωνα με το λενινιστικό μοντέλο (σύνδεση συνδικάτου-κομμουνιστικού

κόμματος), τον κρατικό ή τον κοινωνικό κορπορατισμό. Βλ. Αθανασιάδης Θ., (2003), ο.π., σ.σ. 30-31.

Για την Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου τα ελληνικά εκπαιδευτικά συνδικάτα αποτελούν «ομάδες πίεσης».

Βλ. Βασιλού-Παπαγεωργίου Β. (1996), ο.π., σ. 40.

10

δεν μπορεί να αποτελέσει κριτήριο κατάταξης της σχέσης τους ως κορπορατισμού

οποιασδήποτε μορφής.27

Κατά την άποψή μας, μια ανάλογη προσέγγιση αδυνατεί να

ερμηνεύσει τη μόνιμη διάσπαση του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος

(κυρίαρχο χαρακτηριστικό του), η οποία έπαιρνε (και εν πολλοίς ακόμα παίρνει)

χαρακτηριστικά αριστερής εν γένει, αμφισβήτησης και διεκδίκησης.

Με βάση λοιπόν, και τις προηγούμενες επισημάνσεις μας, μπορούμε να

υποστηρίξουμε ότι το ελληνικό συνδικαλιστικό κίνημα λειτούργησε κατά τη διάρκεια

της ιστορικής πορείας του ως ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους (Ι.Μ.Κ.).28

Ιδιαίτερο μάλιστα χαρακτηριστικό του αποτέλεσε η ύπαρξη συνδικαλιστών

ηγετών (εργατοπατέρων) οι οποίοι ελέγχονταν από τις εκάστοτε κυβερνήσεις.

Β. Το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967

Εξίσου απαραίτητο για τις ανάγκες της εργασίας μας θεωρούμε τόσο τον

προσδιορισμό του χαρακτήρα του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου 1967 όσο και της

πολιτικής του στο χώρο της εκπαίδευσης και του συνδικαλισμού.

Εξάλλου, η οποιαδήποτε σχέση μεταξύ του συνδικαλιστικού κινήματος των

εκπαιδευτικών της Π.Ε. και του καθεστώτος, δεν είναι δυνατόν να διερευνηθεί χωρίς

να συνυπολογιστεί και το ιδεολογικοπολιτικό πλαίσιο της περιόδου 1967-1974.

Αναλυτικότερα, αξίζει να επισημανθεί ότι παρά τις ποικίλες απόψεις, όσον

αφορά τα αίτια της επιβολής του καθεστώτος,29

μεγαλύτερη συναίνεση μεταξύ των

27

Για την «ταύτιση» του συνόλου των φαινομένων συνεργασίας κράτους και συνδικάτων με τον όρο

κορπορατισμός, καθώς και για τις δυσκολίες υιοθέτησής του ως θεωρητικού μοντέλου για την

περίπτωση της Ελλάδας, βλ. Ψημίτης Μ., Κορπορατιστική διαμεσολάβηση και κοινωνικός έλεγχος,

Ζητήματα θεωρίας για τη συσσωμάτωση των συμφερόντων, Εκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα, 1999,

σ.σ. 17-51. 28

Η προσέγγιση του συνδικαλιστικού φαινομένου από την παρούσα εργασία κινείται στα πλαίσια της

νεομαρξιστικής θεωρίας για το κράτος, όπως αυτή αποτυπώνεται στο έργο του L. Althusser και του Ν.

Πουλαντζά. Σύμφωνα με τον L. Althusser καθοριστικό ρόλο για την αναπαραγωγή των παραγωγικών

σχέσεων έχουν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους (των συνδικάτων συμπεριλαμβανομένων), τους

οποίους ορίζει ως διακριτούς και ειδικευμένους θεσμούς, που λειτουργούν με κυρίαρχο στοιχείο την

ιδεολογία (των κυρίαρχων τάξεων), η οποία εντός των πλαισίων τους αποκτά υλική υπόσταση,

ενσωματώνεται σε πρακτική. Στην πληρέστερη κατανόηση των θέσεων αυτών συμβάλλουν οι ύστερες

επεξεργασίες του Ν. Πουλαντζά για το κράτος, στις οποίες επισημαίνεται η σημασία του υλικού

υποστρώματος της συναίνεσης των λαϊκών μαζών (των θετικών μέτρων που παίρνει το κράτος υπέρ

τους), η οποία δεν θα πρέπει να ανάγεται αποκλειστικά στην καταστολή ή στην ενστάλαξη της

ιδεολογίας από τους μηχανισμούς του κράτους. Βλ. Αλτουσέρ Λ., Θέσεις, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1999,

σ.σ. 82-95 και Πουλαντζάς Ν., Το κράτος η εξουσία ο σοσιαλισμός, Εκδ. Θεμέλιο, Γ΄Έκδοση, Αθήνα,

2001, σ.σ. 39-48. 29

Για μια κριτική επισκόπηση των κυριότερων απόψεων για τα αίτια του πραξικοπήματος, βλ.

Σακελλαρόπουλος Σ., Τα αίτια του απριλιανού πραξικοπήματος, 1949-1967 Το κοινωνικό πλαίσιο της

πορείας προς τη δικτατορία, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα, 1998, σ.σ.33-55.

11

ερευνητών της περιόδου 1967-1974 συναντούμε στις εκτιμήσεις τους για τη φύση του

καθεστώτος, το οποίο χαρακτηρίζεται ως στρατιωτική δικτατορία.30

Ο κυρίαρχος

ρόλος του στρατού, η εμφανής απουσία φασιστικών χαρακτηριστικών, μαζικών

οργανώσεων στήριξης του καθεστώτος και λαϊκού ερείσματος επιβεβαιώνουν τα

συμπεράσματά τους.31

Εντούτοις, παρά την έλλειψη ολοκληρωτικής κοσμοθεωρίας, η στρατιωτική

δικτατορία πρόβαλλε μία επίσημη πολιτική ιδεολογία,32

σαφώς προσανατολισμένη

στο ελληνοχριστιανικό ιδεολόγημα33

και τον αντικομμουνισμό.

Όπως ήδη επισημάνθηκε, το καθεστώς της 21-7-1967 ουδέποτε απέκτησε

λαϊκό έρεισμα. Όμως, για μεγάλο χρονικό διάστημα απολάμβανε την ανοχή των

λαϊκών μαζών ως αποτέλεσμα τόσο των ευνοϊκών εξελίξεων στο χώρο της

οικονομίας34

όσο και του φόβου που προκαλούσε η δράση των κατασταλτικών

μηχανισμών του κράτους. Σταδιακά, ωστόσο, λόγω της αντιφατικής πολιτικής του

(αντανάκλαση των εσωτερικών αντιφάσεων του)35

αλλά και της δυσμενούς πορείας

30

Σύμφωνα με τον Ν. Πουλαντζά η στρατιωτική δικτατορία είναι μία από τις μορφές που μπορεί να

πάρει το καπιταλιστικό κράτος εκτάκτου ανάγκης (φασισμοί, στρατιωτικές δικτατορίες,

βοναπαρτισμοί). Βλ. Πουλαντζάς Ν., (2001), σ. 34 και Πουλαντζάς Ν., Φασισμός και δικτατορία, η

Τρίτη διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό, Β΄Έκδοση, Εκδ. Θεμέλιο, Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς, Αθήνα,

2006, σ. 10. 31

Ενδεικτικά, βλ. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμος ΙΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000, σ.σ.

285-286, Μελετόπουλος Μ., «Για την ιδεολογία των συνταγματαρχών», Περ. Αντί, Περίοδος Β΄, τ.

344, Απρίλιος 1987, σ. 37, Πουλαντζάς Ν., Η κρίση των δικτατοριών, Πορτογαλία -Ελλάδα-Ισπανία,

Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1976, σ.σ. 111-112, Φίλιας Β., Πολιτικά κείμενα, Εκδ. Αύριο, Αθήνα, 1975, σ.

72. 32

Σχετικά με την πολιτική ιδεολογία του καθεστώτος βλ. Ιστορία του ελληνικού έθνους, (2000), ο.π.,

σ.σ. 285-286, καθώς και τη συμβολή της Δ. Παπαδημητρίου στο συλλογικό τόμο της Ελληνικής

Εταιρίας Πολιτικής Επιστήμης, που επιμελήθηκαν οι Γ. Αθανασάτου, Α. Ρήγος και Σ. Σεφεριάδης, Η

δικτατορία (1967-1974), Πολιτικές πρακτικές-ιδεολογικός λόγος-αντίσταση, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα,

1999, σ.σ. 153-165. Για μια εκτενέστερη ανάλυση βλ. Μ. Μελετόπουλος, Η δικτατορία των

συνταγματαρχών, Κοινωνία-πολιτική-ιδεολογία, Εκδ. Παπαζήση, Β΄Έκδοση, Αθήνα, 2000, σ.σ. 147-

310. 33

Για τον ελληνοχριστιανισμό, βλ. Μελετόπουλος Μ., Η ιδεολογία του δεξιού κράτους (1949-1967),

Εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα, 1993, σ.σ. 26-29. 34

Κατά τη διάρκεια της περιόδου 1967-1972 συνεχίζεται απρόσκοπτα η ανοδική πορεία του ελληνικού

καπιταλισμού (η οποία είχε ξεκινήσει από τα μέσα της δεκαετίας του 50) υποβοηθούμενη από την

ευνοϊκή διεθνώς οικονομική συγκυρία, επιτρέποντας έτσι στο καθεστώς να μιλά για «οικονομικό

θαύμα». Την ίδια περίοδο παρατηρείται αύξηση του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, άνοδος του

βιοτικού επιπέδου και σχετική σταθερότητα τιμών. Βλ. Ιστορία του ελληνικού έθνους, (2000), ο.π., σ.σ.

287-290, Μ. Μελετόπουλος, (2000), ο.π, σ.σ. 403-412 και Ψυρούκης Ν., Ιστορία της σύγχρονης

Ελλάδας (1940-1974), τόμος Δ΄, Εκδ. Ηρόδοτος, Δ΄ Έκδοση, Αθήνα, 1991, σ.σ. 121-136. Σύμφωνα με

το Ν. Πουλαντζά η αγοραστική δύναμη των λαϊκών μαζών αυξήθηκε κατά τη διάρκεια της περιόδου

αυτής. Βλ. Πουλαντζάς Ν., (1976), ο.π. σ.σ. 103-104. 35

Σύμφωνα με τον Ν. Πουλαντζά, στις στρατιωτικές δικτατορίες ο στρατός καθίσταται το μοναδικό

«πολιτικό κόμμα» της αστικής τάξης και συνεπώς το κατεξοχήν πεδίο της ενδοαστικής σύγκρουσης, η

οποία αποτυπώνεται στις αντιθέσεις των ηγετικών του κύκλων. Λόγω της αδυναμίας τους να

ανταπεξέλθουν στο ρόλο αυτό (στρατός=κόμμα), στην επιβολή δηλαδή της πολιτικο-ιδεολογικής

κυριαρχίας της αστικής τάξης, οι στρατιωτικές δικτατορίες οδηγούνται σε μία ασυνάρτητη πολιτική

απέναντι στις λαϊκές τάξεις. Βλ. Πουλαντζάς Ν., (1976), ο.π., σ. 118 και σ.σ. 149-154.

12

της ελληνικής οικονομίας μετά το 1973, οδηγήθηκε στην απώλεια της λαϊκής

ανοχής36

και τελικώς στην ανατροπή του, στη συγκυρία των κυπριακών γεγονότων

(1974).

Όσον αφορά την πολιτική του καθεστώτος στο χώρο του συνδικαλισμού, θα

πρέπει να επισημάνουμε ότι μαζί με τη διάλυση του κοινοβουλίου, τα συνδικάτα

υπέστησαν άμεσα την κρατική καταστολή.

Πολλές συνδικαλιστικές οργανώσεις διαλύθηκαν και τα ανεπιθύμητα για το

καθεστώς συνδικαλιστικά στελέχη συνελήφθησαν, απομακρύνθηκαν ή

αντικαταστάθηκαν από διορισμένους, φιλικά προσκείμενους στο καθεστώς

εργατοπατέρες.

Στην άμεση κατασταλτική δράση του καθεστώτος προστέθηκε σύντομα ένα

νέο νομοθετικό πλαίσιο για τις εργασιακές σχέσεις, που ουσιαστικώς απαγόρευε τη

συνδικαλιστική δράση.37

Εάν για τους προαναφερθέντες λόγους η ιστορική περίοδος 1967-1974 μπορεί

να χαρακτηριστεί ως περίοδος αναγκαστικής εργασιακής ειρήνης για το ελληνικό

συνδικαλιστικό κίνημα, για την ελληνική εκπαίδευση σηματοδοτεί μέσω μιας σειράς

νομοθετημάτων (Α.Ν. 40/1967, Α.Ν. 129/1967, Ν.Δ. 651/70), την οριστική ανατροπή

της φιλελεύθερης αστικής μεταρρύθμισης του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας

που επιχειρήθηκε με το Ν.Δ. 4379/1964 και τον αναπροσανατολισμό του προς τις

δοκιμασμένες αξίες του παρελθόντος.

Στην Π.Ε., με τον Α.Ν. 129/67 επανέρχεται το εκπαιδευτικό καθεστώς που

ίσχυε πριν τη μεταρρύθμιση του 1964. Στις τρεις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού

Σχολείου διδάσκεται η καθαρεύουσα (με το Ν.Δ. 651/70 περιορίζεται στις Ε΄& ΣΤ΄

τάξεις), τα έτη φοιτήσεως στις Π.Α. περιορίζονται σε δύο, ενώ καταργούνται οι

θέσεις των αιρετών εκπαιδευτικών συμβούλων.

Το 1969 δημοσιεύεται νέο αναλυτικό πρόγραμμα για το Δημοτικό Σχολείο

(τροποποιήθηκε το 1973 για τα μαθήματα των Φυσιογνωστικών και της

Αριθμητικής), ενώ για τη μετεκπαίδευση των δασκάλων (μετά την κατάργηση του

36

Παρά την έλλειψη μαζικού αντιδικτατορικού κινήματος, η «υπόκωφη» κατά τον Ν. Πουλαντζά

λαϊκή αντίσταση όξυνε τις εσωτερικές αντιφάσεις του καθεστώτος και επιτάχυνε την ανατροπή του

Βλ. Πουλαντζάς Ν., (1976), ο.π., σ.σ. 110-112. 37

Βλ. Ζαμπαρλούκου Σ., (1997), ο.π., σ.σ. 72-75 και Μαυρογορδάτος Γ., (1998), ο.π., σ.σ. 45-49.

Ειδικότερα για την νομοθεσία του καθεστώτος για τις επαγγελματικές οργανώσεις, βλ. Γιαννόπουλος

Γ. - Glogg R., Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1976, σ.σ. 189-194 και

Μαραντζίδης Ν., «Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα στα χρόνια της δικτατορίας των

συνταγματαρχών: Συνδικαλιστικές πρακτικές και ιδεολογία στο εργατικό κέντρο Θεσσαλονίκης στα

χρόνια 1967-1974», Περ. Επιθεώρηση εργασιακών σχέσεων, τ. 11, 1998, σ.σ. 8-9.

13

Π.Ι.) ιδρύεται στην Αθήνα το «Διδασκαλείον Δημοτικής Εκπαιδεύσεως» (με το

Ν.Δ.1222/72 μετονομάζεται σε Μαράσλειο Δ.Δ.Ε.).38

Ωστόσο, η ασυμβατότητα των συντηρητικών εκπαιδευτικών

προσανατολισμών με τις υπαρκτές ανάγκες που δημιουργούσε η συνεχιζόμενη

ανοδική πορεία του ελληνικού καπιταλισμού, υποχρέωσαν το καθεστώς να επιδιώξει

την υιοθέτηση μιας εκπαιδευτικής πολιτικής, σύμφωνα με τις ανάγκες που επέβαλε η

αναπτυξιακή πορεία της οικονομίας. Έτσι, το 1971 συγκρότησε Επιτροπή Παιδείας,

οι προτάσεις της οποίας για την αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών προβλημάτων, αν

και δεν υλοποιήθηκαν, εμπεριείχαν στοιχεία της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του

1964.39

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι στο χώρο της Π.Ε. κατά τη διάρκεια της

περιόδου 1976-1974 σημειώνονται εκτεταμένες αλλαγές στο διοικητικό και εποπτικό

μηχανισμό της, οι οποίες συνοδεύονται από διώξεις εκπαιδευτικών αλλά και την

επιβολή κρατικού ελέγχου στην Δ.Ο.Ε.40

Με βάση την προηγηθείσα προσέγγιση όψεων της στρατιωτικής δικτατορίας

που επιβλήθηκε την 21η Απριλίου 1967 (περιγραφή του χαρακτήρα του καθεστώτος

και της πολιτικής του στο χώρο του συνδικαλισμού και της εκπαίδευσης) μπορούμε

να υποστηρίξουμε ότι:

1) Tο καθεστώς της 21ης Απριλίου 1967 υπήρξε στρατιωτική δικτατορία με

συντηρητικό - εθνικιστικό ιδεολογικό προσανατολισμό, χωρίς ευρεία κοινωνική

υποστήριξη και νομιμοποίηση.

2) Η πολιτική του στο χώρο του συνδικαλισμού υπήρξε πολιτική καταστολής

και κρατικού ελέγχου του συνδικαλιστικού κινήματος.

3) Η αντιφατική εκπαιδευτική πολιτική του ανέτρεψε την εκπαιδευτική

μεταρρύθμιση του 1964, προσανατολίζοντας το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα προς

τις δοκιμασμένες αξίες του παρελθόντος. Σταδιακά, ωστόσο, αναγκάστηκε να

αναζητήσει τρόπους προσαρμογής του σύμφωνα με τις ανάγκες που επέβαλε η

αναπτυξιακή πορεία της ελληνικής οικονομίας.

38

Βλ. Ανδρέου Α., «Η εκπαιδευτική πολιτική, 1967-1974», Περ. Θέσεις, Ιανουάριος-Μάρτιος 1999, τ.

66. 39

Βλ. Ανδρέου Α., (1999), ο.π. και Νούτσος Χ., Προγράμματα μέσης εκπαίδευσης και κοινωνικός

έλεγχος, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1999, σ.σ. 287-303. 40

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν., Ιστορία του δασκαλικού συνδικαλισμού, Εκδ. Εκπαιδευτική επικοινωνία,

Αθήνα, 1983, σ.σ. 273-294, Βουρνάς Τ., Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας, τόμος ΣΤ΄, Εκδ.

Πατάκη, Αθήνα, 1999, σ.σ. 78-79 και Κατσαντώνης Γ., Οι δάσκαλοι στους αγώνες, Εκδ. Σύγχρονη

Εποχή, Αθήνα, 1981, σ.σ. 188-195.

14

ΙΙ. Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Α. Επισκόπηση της βιβλιογραφίας

Για το συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών της Π.Ε. δεν υπάρχει, όσο

γνωρίζουμε, ειδική συνθετική εργασία για την ιστορική περίοδο 1967-1974. Έτσι, η

επισκόπηση της βιβλιογραφίας στηρίχθηκε σε επιμέρους κεφάλαια των ακόλουθων

συγγραμμάτων:

1) Βαλσαμόπουλος Ν., Ιστορία του δασκαλικού συνδικαλισμού, Εκδ.

Εκπαιδευτική επικοινωνία, Αθήνα, 1983, σ.σ. 273-315.

2) Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., Το συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών

στην Ελλάδα, Ο ρόλος της ΟΛΜΕ και ΔΟΕ στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976,

Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 1996, σ.σ. 11-40, 72-85 και 181-205.

3) Κατσαντώνης Γ., Οι δάσκαλοι στους αγώνες, για ψωμί-παιδεία-ελευθερία,

Εκδ. Σύγχρονη εποχή, Αθήνα, 1981, σ.σ. 188-195.

Αναλυτικότερα, η αφετηρία της σύντομης ιστορικής αναδρομής την οποία θα

επιχειρήσουμε αφορά την ανασύνθεση του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. λίγους μήνες μετά την

εκδήλωση του πραξικοπήματος της 21ης

Απριλίου.

Σύμφωνα με τον Ν. Βαλσαμόπουλο απολύθηκαν από τη χούντα (αποχώρησαν

κατά τον Γ. Κατσαντώνη) τρία μέλη του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. και οι εναπομείναντες

σύμβουλοι το ανασυγκρότησαν υπό την προεδρία του Χ. Αμοιρίδη.41

Μάλιστα,

αντιμετωπίζει συγκαταβατικά της νέα Διοίκηση, θεωρώντας ότι τα μέλη της

διέτρεχαν τον κίνδυνο να τεθούν σε διαθεσιμότητα ή να απολυθούν, κατηγορούμενοι

ως κομμουνιστές από «ομάδα εξάλλων υπερεθνικοφρόνων δασκάλων της Αθήνας»,

που συσπειρώνονταν γύρω από την κλαδική εφημερίδα «ΤΟ ΚΥΜΑ».42

Ακόλουθα,

αναφέρει ότι παρά τις προσπάθειες της Διοίκησης να αποσείσει τις κατηγορίες αυτές,

απομακρύνεται οριστικά από τη Δ.Ο.Ε. και αντικαθίσταται από διορισμένη τριμελή

Διοίκηση, υπό την προεδρία του Κ. Θεοδοσόπουλου.43

41

Απομακρύνθηκαν ο πρόεδρος Αρναούτογλου Κ., ο α΄ αντιπρόεδρος Αθανασίου Χ. και το μέλος

Νταής Ε. Ο Ν. Βαλσαμόπουλος δεν αναφέρεται καθόλου στη νέα σύνθεση του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. και

εσφαλμένα παρουσιάζει ως απολυθέντα από τη χούντα τον Ε. Λύκο, αντί του Ε. Νταή. Αντιθέτως, η

αναφορά του Γ. Κατσαντώνη στη Διοίκηση αυτή, επιβεβαιώνεται από την ανάλυση του υλικού της

εργασίας μας. Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν., (1983), ο.π., σ.σ. 277-278, Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ.

189, καθώς και στο παράρτημα της εργασίας μας τον πίνακα 1. 42

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν., (1983), σ. 278. 43

Στις 15-7-1967, το καθεστώς διορίζει τριμελή Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. με απόρρητο έγγραφο

(Φ.900/12541827/15-7-67) του γραφείου πολιτικών υποθέσεων της Στρατιωτικής Διοίκησης Αθηνών.

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν. (1983), ο.π., σ.σ. 279-280. Στο βιβλίο του Γ. Κατσαντώνη η σύνθεση της

διορισμένης από το καθεστώς Διοίκησης δεν αναφέρεται καθόλου.

15

Ενδιαφέρουσα, στην περίπτωση αυτή, είναι η προσπάθεια εξωραϊσμού της

εικόνας του διορισμένου νέου προέδρου. Έτσι, ο διορισμός του παρουσιάζεται ως

επιστράτευση, την οποία σύμφωνα με «διασταυρωμένες πληροφορίες» του συγγραφέα

προσπάθησε να αποφύγει. Παρά την έλλειψη στοιχείων που επιβεβαιώνουν τον

ισχυρισμό του, ο Ν. Βαλσαμόπουλος θεωρεί ότι για τον Κ. Θεοδοσόπουλο, «η

μετέπειτα θητεία του στο εποπτικό προσωπικό, κατά την οποία στάθηκε συμπαραστάτης

των δασκάλων, χωρίς λιβανωτούς για τη χούντα […] επιβεβαιώνει τα παραπάνω.»44

Μετά την επιβολή της δοτής Διοίκησης στη Δ.Ο.Ε., το ενδιαφέρον της

βιβλιογραφίας εστιάζεται στην απόλυτη πολιτική και ιδεολογική συμμόρφωσή της

στα κελεύσματα του δικτατορικού καθεστώτος.

Ιδιαίτερα, επισημαίνονται: α) οι διαρκείς δηλώσεις πίστης και αφοσίωσής της

στο καθεστώς, β) η προπαγάνδα της υπέρ του καθεστώτος και των πολιτικών

επιλογών του, γ) η ανεπιφύλακτη εκ μέρους τής αποδοχή της εκπαιδευτικής πολιτικής

του καθεστώτος και δ) η εγκατάλειψη των εκπαιδευτικών της Π.Ε. που διώκονταν

από τη χούντα.45

Σύμφωνα τον Γ. Κατσαντώνη, στην πρώτη επέτειο της δικτατορίας, η

Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. οργάνωσε συγκέντρωση εκπαιδευτικών, όπου μίλησε ο

δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος.46

Οι παραπάνω συνδικαλιστικές πρακτικές εντοπίζονται στη βιβλιογραφία ως

χαρακτηριστικά και των «εκλεγμένων» Διοικήσεων που διαδέχονται τη διορισμένη

από το καθεστώς Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. Πρόκειται για τις Διοικήσεις που εκλέχτηκαν

από τις γενικές συνελεύσεις των ετών 1968 και 1969 (ΛΘ΄ και Μ΄), υπό την προεδρία

των Παπαφωτίου Ν. και Λάμπρου Χ. αντίστοιχα.47

Ενδεικτικά, σύμφωνα με τους Ν. Βαλσαμόπουλο και Γ. Κατσαντώνη, οι

Διοικήσεις αυτές: α) διενεργούν προπαγάνδα υπέρ της ψήφισης του χουντικού

συντάγματος του 1968, β) καταδικάζουν τις προσπάθειες αντίστασης στο καθεστώς

γ) τροποποιούν κατά τρόπο αντιδημοκρατικό το Σεπτέμβριο του 1969 το καταστατικό

της Δ.Ο.Ε., δ) «ανταποδίδουν» στο δικτατορικό καθεστώς την αύξηση που δόθηκε

στους δασκάλους το 1970, αποφασίζοντας μια προσφορά εκατομμυρίων δραχμών στο

Βασιλικό Ναυτικό για την αγορά πολεμικού πλοίου, ε) αποδέχονται το Ν.Δ. 651/70

44

Βαλσαμόπουλος Ν. (1983), ο.π., σ. 80. 45

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν., (1983), ο.π., σ.σ. 279-282, Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ. 190. 46

Βλ. Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ. 190. 47

Σύμφωνα με τον Ν. Βαλσαμόπουλο, μετά «από εσωτερική κρίση» στο Δ.Σ., ο Ν. Παπαφωτίου

παραιτήθηκε και τον αντικατέστησε στην προεδρία της Δ.Ο.Ε. ο μέχρι τότε γενικός γραμματέας Μ.

Μηνάς. Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν., (1983), ο.π., σ.σ. 283-287, Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ. 191.

16

ως σταθμό «πνευματικής ανατάσεως και πνευματικής καμπής εις τα εκπαιδευτικά

χρονικά της χώρας» και στ) επιδιώκουν τη συμμετοχή τους στο «Εθνικό Συμβούλιο

Παιδείας» που συγκροτείται από το καθεστώς το 1971.48

Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. προβάλλει τα

αιτήματα της καθιέρωσης 8χρονου δημοτικού σχολείου (αντιδικώντας με την

Ο.Λ.Μ.Ε.) και της αύξησης των ετών φοίτησης στις παιδαγωγικές ακαδημίες.49

Ωστόσο, σύμφωνα με τον Γ. Κατσαντώνη, τα μεγαλύτερα προβλήματα που

αντιμετωπίζει ο διδασκαλικός κλάδος την περίοδο αυτή είναι οι εκατοντάδες κενές

θέσεις δασκάλων και η καθυστέρηση των προαγωγών.50

Το 1971 η υπό την προεδρία του Χ. Λάμπρου Διοίκηση επανεκλέγεται με

διετή πλέον θητεία μετά την τροποποίηση του καταστατικού της Δ.Ο.Ε. Κατά τη

διάρκεια της θητείας της διορίζονται 115 νέοι επιθεωρητές και καθιερώνεται το

συνεχές ωράριο εργασίας στα δημοτικά σχολεία.51

Σύμφωνα με τον Ν. Βαλσαμόπουλο, στα μέσα της θητείας της Διοίκησης

αυτής, γίνονται εσωτερικές ανακατατάξεις. Απομακρύνεται ο Χ. Λάμπρου και

αναλαμβάνει πρόεδρος ο Α. Ντόγκας. Μάλιστα, στο σημείο αυτό ο Ν.

Βαλσαμόπουλος διακόπτει την εξιστόρηση των γεγονότων της περιόδου 1967-1974,

θεωρώντας ανάξια λόγου τη συνέχισή της, διότι όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «ο

αναγνώστης έχει σχηματίσει πια μια εικόνα για την προσφορά της διοίκησης, για την

υμνολογία της, για τους στόχους και τις μεθόδους της.»52

Η υπό την προεδρία του Α. Ντόγκα Διοίκηση επανεκλέγεται από τη γενική

συνέλευση του 1973 (ΜΓ΄).53

Ο Γ. Κατσαντώνης την παρουσιάζει ως απόλυτα

αφοσιωμένη στο καθεστώς. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι: α) η Διοίκηση αυτή ενώπιον

της ΜΓ΄ γενικής συνέλευσης της Δ.Ο.Ε. εναποθέτει στο Θεό τις ελπίδες της για την

επίλυση των οικονομικών αιτημάτων του διδασκαλικού κλάδου, β) προτρέπει τους

δασκάλους να ψηφίσουν ΝΑΙ στο δημοψήφισμα του 1973 και γ) οργανώνει τον

Ιούνιο του 1973 συγκέντρωση των δασκάλων της Αθήνας στο θέατρο «Διονύσια» για

να γιορταστεί η ανακήρυξη της «προεδρικής δημοκρατίας» του Γ. Παπαδόπουλου.54

48

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν. (1983), ο.π., σ.σ. 283-293, Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ.σ. 191-192,

Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1976), ο.π., σ.σ. 75-80. 49

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν. (1983), ο.π., σ. 292, Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1976), ο.π., σ. 75. 50

Βλ. Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ.σ. 191-192. 51

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν. (1983), ο.π., σ. 293, Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ.σ. 192-193. 52

Βαλσαμόπουλος Ν., (1983), ο.π., σ. 294. 53

Βλ. Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ. 193. 54

Βλ. Κατσαντώνης Γ., (1981), ο.π., σ. 193.

17

Κατά την διάρκεια της προεδρίας του Α. Ντόγκα, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

προβάλλει κυρίως τα αιτήματα: α) της καθιέρωσης 8χρονου δημοτικού σχολείου

(βασικό αίτημα της συνδικαλιστικής διετίας 1971-1973), β) της ανωτατοποίησης των

παιδαγωγικών ακαδημιών (1973-1974), γ) της ίσης επιδοματικής μεταχείρισης

δασκάλων και καθηγητών (1973), δ) της καθιέρωσης της δημοτικής γλώσσας σε όλη

τη διάρκεια της δημοτικής εκπαίδευσης (1974) και ε) της ανασύστασης του Α.Ε.Σ.

(1974).55

Την ίδια περίοδο, σύμφωνα με τη Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου, αρχίζει

σταδιακά να γίνεται εμφανής η αντίδραση των εκπαιδευτικών στην βαθμολογική και

μισθολογική υποβάθμισή τους, που προκαλεί η εφαρμογή του Ν.Δ. 651/70. Μάλιστα,

το 1972 η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. το χαρακτηρίζει «διάτρητον από της γεννήσεως του»

και επιδιώκει την τροποποίησή του κατά τη διάρκεια των επομένων ετών μέχρι την

μεταπολίτευση ανεπιτυχώς.56

Τέλος, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι μετά την μεταπολίτευση, η Διοίκηση της

Δ.Ο.Ε. που δηλώνει πλέον την πίστη της στη δημοκρατία και την εμπιστοσύνη της

στο πρόσωπο του Κ. Καραμανλή, αρνείται να αποχωρήσει και επιδιώκει την

παραμονή της ως τη λήξη της «θητείας» της το καλοκαίρι του 1975.57

Άλλωστε,

γίνεται αποδεκτή από τις δημοκρατικές κυβερνήσεις ως ο νόμιμος εκπρόσωπος των

εκπαιδευτικών της Π.Ε. τόσο στο διάλογο για την αντικατάσταση του Ν.Δ. 651/70

όσο και σε διάφορες επιτροπές μελέτης εκπαιδευτικών θεμάτων.58

Κατά τον Ν. Βαλσαμόπουλο, στην απομάκρυνση της τελευταίας χουντικής

Διοίκησης συνέβαλε η πίεση που της ασκούσαν τόσο οι δημοκρατικές οργανώσεις

των δασκάλων (Δ.Α.Σ.Κ., Ν.Α.Σ.Κ., Δ.Ο.Σ.Α.) όσο και οι πρωτοβάθμιοι σύλλογοι

των εκπαιδευτικών της Π.Ε. αίροντας την εμπιστοσύνη τους προς αυτήν και

προσφεύγοντας δικαστικά εναντίον της.

Έτσι, στις 8-5-1975 πραγματοποιήθηκε έκτακτη Γ.Σ. (μετά την υπ’ αρ.

2162/1975 απόφαση του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών ενώπιον του οποίου

είχαν προσφύγει 36 πρωτοβάθμιοι σύλλογοι δασκάλων, ζητώντας τη σύγκλησή της),

από την οποία εκλέχτηκε η πρώτη, μεταδικτατορική Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. υπό την

προεδρία του Π. Καζαντζή.59

55

Βλ. Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1976), ο.π., σ.σ. 181,185,190,198,202. 56

Βλ. Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1976), ο.π., σ.σ. 78-85. 57

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν., (1983), ο.π., σ.σ. 305-308. 58

Βλ. Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1976), ο.π., σ. 85-96 59

Βλ. Βαλσαμόπουλος Ν., (1983), ο.π., σ.σ. 308-313

18

Μετά από αυτή τη σύντομη βιβλιογραφική επισκόπηση για το συνδικαλιστικό

κίνημα των εκπαιδευτικών της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974, έχουμε να κάνουμε τις

παρακάτω επισημάνσεις:

1) Τα βιβλία των Ν. Βαλσαμόπουλου και Γ. Κατσαντώνη δεν αποτελούν

«υπόδειγμα» ιστοριογραφικής παραγωγής.60

Οι πληροφορίες που μας παρέχουν για

το συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974 είναι

ελάχιστες και αποσπασματικές.

2) Η μελέτη της Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου περιέχει χρήσιμες αναφορές,

σχετικά με την εκπαιδευτική πολιτική του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου και τα

αιτήματα της Δ.Ο.Ε. την περίοδο της επταετίας.

3) Από τα βιβλία των Ν. Βαλσαμόπουλου και Γ. Κατσαντώνη απουσιάζει η

θεωρητική προσέγγιση της σχέσης κράτος - εκπαιδευτικός συνδικαλισμός, ενώ

σύμφωνα με τη Β. Βασιλού-Παπαγεωργίου τα εκπαιδευτικά συνδικάτα αποτελούν

ομάδες πίεσης.61

4) Το σύνολο σχεδόν της βιβλιογραφίας επικεντρώνεται στην περιγραφή της

πολιτικής που άσκησαν οι διοικήσεις της Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974. Για την

πολιτική τους αυτή κρίνονται συνολικά αρνητικά και κατακρίνονται για την τυφλή

πίστη και αφοσίωσή τους στο καθεστώς της 21ης

Απριλίου.

Β. Περιοδολόγηση

Την περίοδο που εξετάζουμε δεν θα την αντιμετωπίσουμε ως ενιαία (παρά το

γεγονός ότι πρόκειται για βραχεία ιστορική περίοδο) αλλά θα την περιοδολογήσουμε,

για τους εξής λόγους:

1) Η επταετία 1967-1974 δεν υπήρξε περίοδος ιστορικής ακινησίας, όπως

πιστεύεται. Αντιθέτως, κατά τη διάρκειά της παρατηρούμε: α) νέα οικονομικά,

κοινωνικά και πολιτικά δεδομένα, τα οποία σφράγισαν ανεξίτηλα την πορεία του

ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού κατά την μεταπολίτευση,62

καθώς και β)

σημαντικές αλλαγές στο χώρο της εκπαίδευσης και ειδικότερα της πρωτοβάθμιας.

60

Σύμφωνα με τον Α. Ανδρέου «χαρακτηρίζονται από διαστρεβλώσεις, παραμορφώσεις και

αποσιωπήσεις». Βλ. Ανδρέου Α., Όψεις του συνδικαλισμού των δασκάλων, -ισσών (1872-1927), Εκδ.

Νέα Σύνορα - Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα, 1995, σ.σ. 16-17. 61

Βλ. Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1976), ο.π., σ.40. 62

Βλ. Ελεφάντης Α., Στον αστερισμό του λαϊκισμού, Εκδ. Πολίτης, Αθήνα, 1991, σ.σ. 70-81, καθώς και

Σακελλαρόπουλος Σ., ο.π., (1998), σ.σ. 11-14 (από τον πρόλογο του Κ.Βεργόπουλου).

19

2) Η διαφοροποίηση κυρίως στον τρόπο ανάδειξης των Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε τέμνει

κατά την άποψή μας την περίοδο 1967-1974 σε επιμέρους περιόδους, γεγονός που

μας υποχρεώνει να διακρίνουμε επιμέρους φάσεις.

Έτσι λοιπόν το διάστημα 1967-1974 το διακρίναμε σε τρεις υποπεριόδους: α)

Απρίλιος 1967 - Ιούλιος 1968 (διορισμένη Διοίκηση), β) Ιούλιος 1968 - Ιούλιος 1974

(Διοικήσεις «εκλεγμένες» από Γ.Σ.) και γ) Ιούλιος 1974 - Μάιος 1975 («συνύπαρξη»

του τελευταίου Δ.Σ. της περιόδου με την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και την

πρώτη κυβέρνηση του Κ. Καραμανλή).

Κατά την άποψή μας τα χρονικά πλαίσια Ιούλιος 1968, Ιούλιος 1974 και

Μάιος 1975 που αντιστοιχούν: α) στην αποχώρηση της διορισμένης τριμελούς

Διοίκησης, β) στην πτώση του καθεστώτος και γ) στην απομάκρυνση της τελευταίας

Διοίκησης που εκλέχτηκε κατά τη διάρκεια της επταετίας, τεκμηριώνουν την

προαναφερθείσα περιοδολόγησή μας, οριοθετώντας διακριτές, επιμέρους περιόδους.

Το κριτήριο λοιπόν, με βάση το οποίο έγινε αυτή η περιοδολόγηση είναι ο

τρόπος ανάδειξης των Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε την περίοδο 1967-1974 σε συνδυασμό με

συναφείς ιστορικές εξελίξεις.

Γ. Η υπόθεση της έρευνας

Με βάση τις θεωρητικές παραδοχές63

αλλά και τις επισημάνσεις (επισκόπηση

βιβλιογραφίας, περιοδολόγηση), τις οποίες αναπτύξαμε σε προηγούμενες ενότητες

της εργασίας μας, η υπόθεση της έρευνάς μας διαμορφώνεται ως εξής:

Κατά την ιστορική περίοδο 1967-1974, η κρατική παρέμβαση στο

συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών της Π.Ε. υλοποιήθηκε μέσω μιας ομάδας

συνδικαλιστών ηγετών (εργατοπατέρων), οι οποίοι χρησιμοποιώντας τη δομή του

συνδικάτου επιδίωξαν τη στήριξη του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου και την επιβολή

της πολιτικο-ιδεολογικής του κυριαρχίας στους εκπαιδευτικούς.

Με βάση αυτή την υπόθεση, θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε: 1) τη σχέση

συνδικαλιστική ηγεσία της Δ.Ο.Ε. – καθεστώς 21ης

Απριλίου 1967, 2) τη

συνδικαλιστική πρακτική των Διοικήσεων της Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974.

Η υπόθεση αυτή μας οδήγησε στη διατύπωση, μιας σειράς επιμέρους

σχετικών ερωτημάτων, με τα οποία θα επιχειρήσουμε την ανάλυση του υλικού της

63

Βλ. στις σ. 10 και 13 της εργασίας μας.

20

έρευνάς μας. Τα ερωτήματα αυτά αφορούν: α) τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει

η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. το καθεστώς της 21ης

Απριλίου, β) την πολιτική των

κυβερνήσεών του (ειδικότερα την εκπαιδευτική πολιτική του), γ) τον ιδεολογικό

προσανατολισμό της, δ) τον τρόπο με τον οποίο κατανοεί και περιγράφει το

συνδικαλισμό των εκπαιδευτικών της Π.Ε., ε) τη συνδικαλιστική πρακτική της και

στ) το διεκδικητικό της πλαίσιο κατά τη διάρκεια της επταετίας.

Δ. Το υλικό της έρευνας

Αποτελείται αποκλειστικά από το «Διδασκαλικό Βήμα», το επίσημο,

δημοσιογραφικό όργανο της Δ.Ο.Ε., το οποίο όπως είναι γνωστό εκδίδεται για πρώτη

φορά στις 15 Αυγούστου του 1924, ως δεκαπενθήμερο περιοδικό.64

Δεν

χρησιμοποιήσαμε άλλες έντυπες πηγές (π.χ. τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο), διότι

θα ήταν έργο επίπονο και άλλης τάξης εργασία.

Το «Διδασκαλικό Βήμα», μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου,

επανεκδόθηκε στις 8-6-1967 (τ.617) και εξακολούθησε να εκδίδεται με συχνότητα

δεκαπενθημέρου περιοδικού συνήθως,65

καθ’όλη τη διάρκεια της επταετίας.

Το υλικό της έρευνάς μας αποτελείται από τα τεύχη 617 (Περίοδος Γ΄, 8

Ιουνίου 1967) έως και 777 ( Περίοδος Γ΄, 30 Μαΐου 1975).66

Από αυτά τα τεύχη

χρησιμοποιήσαμε τα πρωτοσέλιδά τους, τα οποία είναι συνήθως άρθρα που

υπογράφει η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. Επίσης, χρησιμοποιήσαμε τις εκθέσεις

πεπραγμένων των απερχόμενων Διοικήσεων στις Γ.Σ. της Δ.Ο.Ε. και τις αποφάσεις

των Γ.Σ., καθώς και το καταστατικό της Δ.Ο.Ε., θεωρώντας ότι η συνεξέτασή τους θα

μας επιτρέψει να αποκτήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το συνδικαλιστικό

κίνημα των εκπαιδευτικών της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974.

Συγκεκριμένα, αναλύσαμε: α) όλα τα πρωτοσέλιδα (τ.617 έως και 777), β) τις

εκθέσεις πεπραγμένων των απερχόμενων διοικητικών συμβουλίων στις Γ.Σ. της

Δ.Ο.Ε. και τις αποφάσεις των Γ.Σ. (τ.635, 655, 656, 679, 703, 704, 725, 744, 745,

761, 770) και γ) ολόκληρο το τ.660, που περιλαμβάνει τα δύο καταστατικά της

Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974.

64

Βλ. Αθανασιάδης Θ., Η Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδας στο Μεσοπόλεμο, Πανεπιστήμιο

Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 1999, σ.σ. 27-28, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή. 65

1967 (17 τεύχη), 1968 ( 15 τεύχη), 1969 ( 24 τεύχη), 1970 ( 23 τεύχη), 1971 ( 25 τεύχη), 1972 ( 20

τεύχη), 1973 ( 19 τεύχη), 1974 ( 18 τεύχη), 1975 ( 16 τεύχη). 66

Από το τεύχος 680 (10 Σεπτεμβρίου 1970) έως και το τεύχος 703 (5 Ιουλίου 1971) η Περίοδος

ονομάζεται Δ΄.

21

Ε. Η μέθοδος και τεχνική της έρευνας

Η εργασία μας από τη φύση του αντικειμένου της (συνδικάτο εκπαιδευτικών)

κινείται ανάμεσα στα όρια της Κοινωνικής Ιστορίας67

(κλάδου της ιστορίας σαφώς

συνδεδεμένου με τις κοινωνικές επιστήμες) και της Ιστορίας της Εκπαίδευσης.68

Η Ιστορία της Εκπαίδευσης ως κλάδος των Επιστημών της Αγωγής ή της

Παιδαγωγικής Επιστήμης κατέχει κορυφαία θέση στη μελέτη των εκπαιδευτικών

συστημάτων και φαινομένων, δεδομένου ότι συνεπικουρεί την Κοινωνιολογία της

Εκπαίδευσης, εντάσσοντας τα αντικείμενα μελέτης της σε μια ευρύτερη διαχρονία

(την ιστορική δομή).69

Εξαιτίας αυτής της αναγκαίας σύζευξης Ιστορίας και Κοινωνιολογίας (τόσο

στην περίπτωση της Κοινωνικής Ιστορίας όσο και στην Ιστορία της Εκπαίδευσης), η

μέθοδος έρευνάς μας θα είναι η Ιστορική-Συγκριτική μέθοδος (Historical-

Comparative Analysis).70

«Η συγκριτική μέθοδος (έμμεση πειραματική μέθοδος κατά

τον Durkheim) αποτελεί την κατ’ εξοχή μέθοδο αιτιακής ανάλυσης η απλής εντόπισης

σχέσεων ταυτόχρονης ή συνακόλουθης μεταβολής (variations concomitantes) μεταξύ

φαινομένων που μελετούν τόσο οι κοινωνιολόγοι, όσο και οι ιστορικοί».71

Συναφής με τη μέθοδο που επιλέξαμε είναι η τεχνική της ανάλυσης

περιεχομένου την οποία χρησιμοποιήσαμε, γιατί το υλικό της έρευνάς μας (τεύχη

συνδικαλιστικού εντύπου) είναι γραπτά κείμενα και μάλιστα κατ’εξοχήν κείμενα

επικοινωνίας για την επεξεργασία των οποίων αυτή θεωρείται η καταλληλότερη.

Η τεχνική της ανάλυσης περιεχομένου, πέρα από την αναζήτηση και την

επισήμανση των μηνυμάτων που εμπεριέχονται στα γραπτά κείμενα, αποκαλύπτει το

υπολανθάνον σύστημα αξιών μέσω του οποίου συνέχονται, προσιδιάζοντας έτσι στο

σκοπό ανάλυσης του υλικού μας.

67

Για την έννοια της Κοινωνικής Ιστορίας και τη μεθοδολογία της βλ. Κουκουλές Γ., (1994), ο.π., σ.σ.

17-24 και σ.σ. 105-118. 68

Για τις επιστημολογικές προϋποθέσεις της ιστοριογραφίας της εκπαίδευσης, βλ. Νούτσος Χ, (1990),

ο.π., σ.σ. 7-18. 69

Σύμφωνα με τον Γ. Κόκκινο η όσμωση ιστορίας και κοινωνιολογίας αποτελεί τον πλέον πρόσφορο

τρόπο μελέτης του παρελθόντος, «οι δύο αυτές διανοητικές πειθαρχίες δεν είναι αντιθετικές αλλά

συμπληρωματικές […] Η ιστορία δίνει έμφαση στη διαχρονία και τη μεταβολή, ενώ η κοινωνιολογία στη

συγχρονία και στις δομές.». Βλ. Κόκκινος Γ., (1998), ο.π., σ.28. 70

Για τον Θ.Ιωσηφίδη η Ιστορική-Συγκριτική μέθοδος (Historical-Comparative Analysis) συνίσταται

στον έλεγχο υφιστάμενων θεωρητικών πλαισίων ή στην προσπάθεια για τη διαμόρφωση νέων, μέσω

της (κυρίως ποιοτικής) ανάλυσης, ιστορικών δεδομένων και της σύνδεσής τους με τις σύγχρονες

κοινωνικές διαδικασίες, τάσεις και φαινόμενα. Βλ. Ιωσηφίδης Θ., Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων στις

κοινωνικές επιστήμες, Εκδ. Κριτική, Αθήνα, 2003, σ. 64. 71

Λαμπίρη-Δημάκη Ι., Κοινωνιολογία και Ιστορία, Ομοιότητες και Διαφορές, Εκδ. Παπαζήζη, Αθήνα,

1989, σ. 108.

22

Ως ανάλυση περιεχομένου, ορίζεται από τον B. Berelson «η τεχνική έρευνας

για την αντικειμενική, συστηματική και ποσοτική περιγραφή του προφανούς

περιεχομένου μιας επικοινωνίας».72

Σύμφωνα με τον B. Berelson υπάρχουν δύο μορφές ανάλυσης περιεχομένου, η

ποσοτική και η ποιοτική, οι οποίες διαφέρουν ως προς τον τρόπο της παρουσίασης

των δεδομένων και της εξαγωγής των συμπερασμάτων, χωρίς όμως να υφίσταται

μεταξύ τους αυστηρός διαχωρισμός.

Διότι, «όπως ακριβώς η ποιοτική ανάλυση προσδιορίζει σχετικές συχνότητες σε

διαφορετικές ποιότητες (ή κατηγορίες), έτσι και η ποιοτική ανάλυση συχνά περιέχει

ποσοτικά στοιχεία σε πρόχειρη μορφή».73

Έχοντας υπόψη τις παραπάνω διαπιστώσεις καθώς και τη φύση του

αντικειμένου της έρευνάς μας, επιλέξαμε την ποιοτική ανάλυση, διότι αυτό που μας

ενδιαφέρει είναι το είδος των σχέσεων μεταξύ περιεχομένων επικοινωνίας, χωρίς

αυτό να σημαίνει ότι δεν προχωρήσαμε στην καταγραφή ποσοτικών στοιχείων που

εμφανίζονταν με αξιοσημείωτη συχνότητα.

Η χρήση αυτής της τεχνικής έρευνας προϋποθέτει τον ορισμό και τη

διατύπωση κατηγοριών ανάλυσης, οι οποίες πρέπει να είναι σαφώς προσδιορισμένες

και προσαρμοσμένες τόσο στην υπόθεση όσο και στο υλικό της έρευνας,74

«να

εξαντλούν τη συγκεκριμένη περιοχή, να αποκλείει η μια την άλλη, να είναι ανεξάρτητες

και να βασίζονται σε μια μόνο αρχή ταξινόμησης».75

Ωστόσο, η οριστική επιλογή των κατηγοριών ανάλυσης «υπαγορεύθηκε» από

το ίδιο το υλικό της έρευνας. Έτσι, θεωρούμε ότι η ενδελεχής μελέτη του υλικού της

έρευνάς μας υποδεικνύει ως κυρίαρχες μεταξύ των παραμέτρων του θέματός μας την

επιβολή του κρατικού ελέγχου πάνω στο συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών

της Π.Ε. την περίοδο 1967-1974 και τη συμμόρφωση της επίσημης έκφρασής του με

την επίσημη, καθεστωτική ιδεολογία.

Λαμβάνοντας λοιπόν, υπόψη το σκοπό της έρευνάς μας, το αναλυόμενο υλικό

και τις κατηγορίες ανάλυσης ομοειδών μελετών, όπως επίσης και την παρατήρηση

του B. Berelson ότι «η παραγωγή σχετικών κατηγοριών περιορίζεται μόνο από τη

φαντασία του αναλυτή στη διατύπωση του προβλήματος της έρευνας και το σχεδιασμό

72

Berelson B., Content analysis in communication research, Hafner Publishing Co, New York, 1971,

σ. 18 (μετάφραση δική μας). 73

Berelson B., (1971), ο.π., σ. 116, (μετάφραση δική μας). 74

Βλ. Cohen L. - Manion L., (1994), ο.π., σ.σ. 86-87. 75

Βάμβουκας Μ., Εισαγωγή στην Ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και μεθοδολογία, Γρηγόρης, Αθήνα, 1988,

σ. 273.

23

κατηγοριών που ταιριάζουν στο πρόβλημα»,76

επιλέξαμε τις παρακάτω δύο γενικές

κατηγορίες ανάλυσης: 1) η Δ.Ο.Ε. και το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967, 2) η

συνδικαλιστική οργάνωση και δράση της Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974. Κάθε μία

από αυτές αναλύεται εδώ σε τρεις υποκατηγορίες.

Έτσι, με την πρώτη κατηγορία ανάλυσης επιχειρούμε να διερευνήσουμε: α)

τις θέσεις της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. για το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967, β) την

πολιτική των κυβερνήσεών του (με έμφαση στην εκπαιδευτική πολιτική τους) και γ)

το ιδεολογικό περιεχόμενο των θέσεων της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε.

Με την δεύτερη κατηγορία ανάλυσης στις εσωτερικές τρεις υποκατηγορίες

επιχειρούμε να διερευνήσουμε: α) τον προσδιορισμό της συνδικαλιστικής οργάνωσης

και δράσης από τη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε., β) τη συνδικαλιστική της πρακτική, και γ) το

διεκδικητικό πλαίσιο της Δ.Ο.Ε την περίοδο 1967-1974.77

Σημειώνουμε, τέλος, ότι ως μονάδα ανάλυσης χρησιμοποιήσαμε από τα

κείμενα που επιλέχθηκαν, οποιοδήποτε τμήμα του περιεχομένου τους αντιστοιχεί στις

κατηγορίες ανάλυσης που ορίσαμε. Το τμήμα αυτό μπορεί να είναι η λέξη, η

πρόταση, μια παράγραφος ή και ολόκληρο το κείμενο.

76

Berelson B., (1971), ο.π., σ. 148, (μετάφραση δική μας). 77

Για την κατηγοριοποίηση των αιτημάτων της Δ.Ο.Ε. υιοθετούμε τη διάκριση τους σε εκπαιδευτικά

και επαγγελματικά, την οποία προτείνει η Βασιλού-Παπαγεωργίου Β. στην εργασία της, Το

συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών στην Ελλάδα (Ο ρόλος της Ο.Λ.Μ.Ε και της Δ.Ο.Ε. στην

εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976). Βλ. Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., (1996), ο.π., σ.σ. 61-62.

24

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1967-ΙΟΥΛΙΟΣ 1968)



Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το καθεστώς

Εισαγωγικά, πρέπει να αναφέρουμε ότι λίγους μήνες μετά την εκδήλωση του

πραξικοπήματος της 21ης

Απριλίου 1967, μετά από ανασύνθεση του τελευταίου,

προδικτατορικού διοικητικού συμβουλίου της Δ.Ο.Ε., ανέλαβε το αξίωμα του

προέδρου ο Χ. Αμοιρίδης.78

Η βραχύβια αυτή Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. σύντομα αντικαταστάθηκε από το

δικτατορικό καθεστώς με διορισμένη τριμελή Διοίκηση, υπό την προεδρία του Κ.

Θεοδοσόπουλου.79

Από το πρώτο τεύχος του Διδασκαλικού Βήματος που εκδόθηκε μετά την

εκδήλωση του πραξικοπήματος, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.80

υιοθετεί την

επιχειρηματολογία με την οποία το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967 επιχείρησε να

αιτιολογήσει τη συνταγματική εκτροπή που πραγματοποίησε.81

Έτσι, το καθεστώς

παρουσιάζεται ως λύση εκτάκτου ανάγκης, η επιβολή της οποίας δικαιολογείται από

την κρισιμότητα των περιστάσεων (τ.61782

, 620).

Μάλιστα, χαρακτηρίζεται ως εθνικής αναγκαιότητας επανάσταση και

εθνοσωτήρια επέμβαση του ελληνικού στρατού (τ.620), η οποία «διεφύλαξε τὴν

ἐλευθερίαν τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ» (τ.622, σ.2, 631), από τις φαυλοκρατικές

κυβερνήσεις του παρελθόντος (τ.626) και τον κομμουνιστικό κίνδυνο (τ.622, σ.2).

Σύμφωνα με την ακόλουθη, χαρακτηριστική διατύπωσή της, η Διοίκηση

θεωρεί ότι «ἡ Ἐπανάστασις ἐπέτυχεν ταχέως καὶ ἀναιμάκτως εἰς τοὺς δυὸ βασικοὺς

στόχους της, ἤτοι τὴν ἐξάλειψιν τῆς κομμουνιστικῆς διαβρώσεως καὶ τῆς παντοειδοῦς

φαυλότητος».83

Επίσης, κατά παρόμοιο με το διάγγελμα της 21ης

Απριλίου τρόπο, συχνά η

Διοίκηση αναφέρεται στον εξυγιαντικό χαρακτήρα του καθεστώτος, καθώς και στις

78

Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τον πίνακα 1. 79


Aπό το σημείο αυτό της εργασίας μας, θα χρησιμοποιούμε τον όρο Διοίκηση (με τον οποίο

υπογράφονται τα πρωτοσέλιδα του Διδασκαλικού Βήματος) για το σύνολο των Διοικητικών

Συμβουλίων της Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974. 81

Για το κείμενο του διαγγέλματος της 21ης

Απριλίου, Βλ. Μελετόπουλος, (2000), ο.π., σ.σ. 155-157. 82

Πρόκειται για την πρώτη σελίδα του συγκεκριμένου Διδασκαλικού Βήματος (σε αντίθετη περίπτωση

θα αναφέρεται και ο αριθμός της σελίδας). 83

Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 635, 8-10-1968, σ.5.

26

επαγγελίες του για την υπέρβαση των διαχωριστικών γραμμών του παρελθόντος και

την ανάγκη εθνικής ενότητας. Ενδεικτικά, η «Επανάσταση» εμφανίζεται να εκφράζει:

«τὴν γραμμὴν τῆς ἑνότητας αἰσθημάτων καὶ ἀντιλήψεων»84

«τὴν κοινὴν

θέλησιν τῶν Ἑλλήνων νὰ ἀναστήσουν τὴν Πατρίδαν τῶν ἐκ τῆς καταπτώσεως,

εἰς ἢν ὠδήγησαν ταύτην ὁ κομματισμός, ἡ παραπλάνησις, τὰ ἀποχαλινωμένα

πάθη»85

Παρόμοια, σε άλλες περιπτώσεις, παρουσιάζεται ως επανάσταση των

Ελλήνων εναντίον του κακού εαυτού τους (τ.635, σ.5) και ως σκοπός της

προβάλλεται η κάθαρση, η ανόρθωση, η αναγέννηση, η πρόοδος (τ.627, σ.2) και η

δημιουργία μιας Νέας Ελληνικής Πολιτείας (τ.631).

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι στο λόγο της Διοίκησης συχνά παρουσιάζεται

μία εξιδανικευμένη εικόνα τόσο των πραξικοπηματιών «μὲ τὴν διακρίνουσαν αὐτοὺς

παρρησίαν, ἀνιδιοτέλειαν καὶ ἀντικειμενικὴν σκέψιν τοῦ στρατιώτου» (τ.635, σ.6) όσο

και της Εθνικής Κυβέρνησης, που εμφανίζεται απαρτιζόμενη «ἀπό στρατιωτικούς καί

δικαστικούς, οἱ ὁποῖοι χαρακτηρίζονται ἀπό λιτότητα εἰς τάς ἐκφράσεις καί τά

αἰσθήματα» (τ.618).

Χαρακτηριστικά, η μη δημοσίευση του βιογραφικού του Υπουργού Παιδείας

Ν. Καλαμποκιά στο Διδασκαλικό Βήμα αποδίδεται στη μετριοφροσύνη του γιατί δεν

είναι πολιτικός (τ.618).

Συνοψίζοντας, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. όχι μόνον αποδέχεται την

αναγκαιότητα του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου αλλά και υιοθετεί τόσο την

επιχειρηματολογία όσο και τη φρασεολογία που το ίδιο χρησιμοποιούσε για να

δικαιολογήσει την εκτροπή που πραγματοποίησε.

Β. Οι θέσεις της Διοίκησης για την κυβερνητική πολιτική

Κατά κανόνα, το έργο της Εθνικής Κυβέρνησης περιγράφεται ως ανορθωτικό,

αναδημιουργικό86

ή ως εθνική αναγέννηση.87

Ειδικότερα, η παιδεία παρουσιάζεται ως

84

Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 619, 8-7-1967, σ.1. 85

Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 631, 21-4 -1968, σ.1. 86

Βλ. ενδεικτικά. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 617, 8-6-1967, σ.1 87

Βλ. ενδεικτικά. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 619, 8-7-1967, σ.1

27

το πρώτο μέλημα του καθεστώτος (τ.617, 620, 633), το οποίο εμφανίζεται να διαθέτει

σημαντικές πιστώσεις για την ανέγερση νέων διδακτηρίων και να λύνει χρονίζοντα

προβλήματα της εκπαίδευσης (τ.623).

Έτσι, στο τέλος του σχολικού έτους 1967-1968 η Διοίκηση αποτιμά θετικά το

έργο του, με τον ακόλουθο τρόπο:

«Πλούσιον καὶ θετικὸν εἶναι τὸ συντελεσθέν, κατὰ τὸ ἐκπνέον σχολικὸν ἔτος,

ἔργον τοῦ Ὑπουργείου Ἐθνικῆς Παιδείας, τὸ ὁποῖον τιμᾶ τὴν Ἐπανάστασιν τῆς

21ης Ἀπριλίου 1967»88

Εξίσου θετικά αποτιμάται και το νομοθετικό έργο της Εθνικής Κυβέρνησης

για την Π.Ε. Συγκεκριμένα, η Διοίκηση επικροτεί την επαναφορά της διδασκαλίας

της καθαρεύουσας στις μεγάλες τάξεις του Δημοτικού Σχολείου και των εισιτηρίων

εξετάσεων για το γυμνάσιο, καθώς και την κατάργηση του Π.Ι. (τ.635, σ.6), ενώ η

μείωση των ετών φοίτησης στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες δικαιολογείται λόγω της

πλημμελούς λειτουργίας τους, και η αλλαγή του τρόπου μετεκπαίδευσης (μετά την

κατάργηση του Π.Ι), διότι ο τίτλος Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαιδεύσεως

δημιουργούσε μειωτικές για τον κλάδο εντυπώσεις (τ.635, σ.7).

Συνολικά, ο Α.Ν. 129/1967, χαρακτηρίζεται ως προϊόν μελέτης και όχι

βιασύνης και προχειρότητας (τ.635, σ.6), χαρακτηριστικά τα οποία αποδίδονται στην

εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964. Μάλιστα, η μεταρρυθμιστική προσπάθεια που

επιχειρήθηκε με το Ν.Δ. 4379/1964, περιγράφεται ως εξής:

«Ἀπωθημένη καταστροφικὴ μανία μαζὶ μὲ πολιτικὴν σκοπιμότητα καὶ

ἐκμετάλλευσιν παίρνει τὸν λαμπερὸν τίτλον «μεταρρύθμισις» διὰ νὰ καταντήση

εἰς προχειρότητα, βιασύνην, ἀμελετησίαν καὶ ἄρνησιν κάθε προυπάρξαντος καὶ

κυρίως παντὸς ὅ,τι δύναται νὰ ἔχη ἱστορικοὺς καὶ καρποφόρους τίτλους.»89

Επίσης, ας σημειωθεί ότι κατά την διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, το

κυβερνητικό έργο αποτιμάται θετικά και σε άλλους τομείς. Έτσι, η Διοίκηση

επισημαίνει τη σταθερότητα των τιμών (τ.635, σ.6), ενώ σε μία άλλη περίπτωση

επικροτεί και την εξωτερική πολιτική του καθεστώτος. Σε πρωτοσέλιδο άρθρο του

Διδασκαλικού Βήματος (τ.627) αποκλειστικά αφιερωμένο στην κρίση του κυπριακού

ζητήματος το Νοέμβριο του 1967, η απόλυτη ταύτιση των θέσεων της Διοίκησης με

88

Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 633, 10-6-1968, σ.1 89


28

τους κυβερνητικούς χειρισμούς του δικτατορικού καθεστώτος,90

εκφράζεται με τον

ακόλουθο τρόπο :

«Οἱ Διδάσκαλοι τῆς Μητρὸς Πατρίδος […] Προσβλέπουν μὲ ἀπόλυτον

ἐμπιστοσύνην πρὸς τὴν Ἐθνικὴν Κυβέρνησιν τῆς Χώρας […] καὶ πιστεύουν ὅτι,

συντόμως, θὰ ὁδηγήση αὔτη τὸ Ἐθνικὸν τοῦτο θέμα εἰς δικαίαν καὶ ἐθνικὼς

ἐπωφελῆ λύσιν.»91

Συμπερασματικά, με βάση τις παραπάνω επισημάνσεις μας μπορούμε να

ισχυριστούμε ότι σε όλη τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου ο λόγος της

Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. χαρακτηρίζεται τόσο για την απόλυτη ταύτισή του με τις

πολιτικές επιλογές του δικτατορικού καθεστώτος όσο και για την επίμονη

προσπάθεια του να προβάλλει το έργο του με θετικό τρόπο σε κάθε τομέα της

κυβερνητικής δραστηριότητας.

Γ. Το ιδεολογικό περιεχόμενο των θέσεων της Διοίκησης

Συχνά, συναντούμε στο λόγο της Διοίκησης αναφορές στην Αιώνια Ελλάδα (η

οποία παρουσιάζεται ως κοιτίδα του πολιτισμού με τον τρισχιλιετή πολιτισμό της)

αλλά και στην ελληνική φυλή.92

Ιδιαιτέρως επισημαίνεται και η ιστορική συνέχεια του ελληνισμού. Έτσι,

σύμφωνα με την ακόλουθη χαρακτηριστική διατύπωση της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε.

τους Έλληνες συνδέει «ἡ ἑνότης χρόνου, αἵματος, γλώσσης, χώρου καὶ παραδόσεων»

(τ.629, σ.2).

Ωστόσο, στον ιδεολογικό λόγο της κυριαρχεί η επίκληση του

ελληνοχριστιανισμού ως πάγιας εθνικής ιδεολογίας και αναπόσπαστου στοιχείου της

ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού, με χαρακτηριστικότερη την ακόλουθη αναφορά

της:

«τό μέγα κεφάλαιον τῆς συνθέσεως τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πνεύματος, τοῦ

ρωμαϊκοῦ δικαίου καί τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας καί ζωῆς […] δι’ ἡμᾶς

90

Επισήμως το καθεστώς επιζητούσε την «Ένωση» της κυπριακής δημοκρατίας με την Ελλάδα,

ωστόσο μετά την κρίση του 1967 συνθηκολόγησε στις αξιώσεις της Τουρκίας και απέσυρε τον

ελληνικό στρατό από τη Κύπρο. Βλ. Βουρνάς Τ., (1999), ο.π., σ.σ. 90-92, Ιστορία του ελληνικού

έθνους, (2000), ο.π., σ. 271, Ψυρούκης Ν., (1991), ο.π., σ.σ. 98-102. 91


Βλ. ενδεικτικά Σε κάθε πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος συναντούμε παρόμοιες αναφορές.

29

τούς Ἕλληνας εἶναι ὀργανική λειτουργία καί διεργασία τῆς ἐθνικῆς μας

ὀντότητος διά μέσου τοῦ χρόνου»93

Αναφορικά με το έτερο σκέλος του ελληνοχριστιανισμού, την αιώνια

θρησκεία του Χριστού (τ.631), ενδιαφέρουσα είναι η επιχειρούμενη από τη Διοίκηση

σύγκριση της ανάστασης του Χριστού με την 21η Απριλίου 1967:

«Ἀνάστασις εἶναι ἡ ἔγερσις τῆς Ἑλλάδος ἐκ τοῦ ληθάργου καὶ ἡ σωτηρία αὐτῆς

ἐκ τοῦ ἐσχάτου κινδύνου, τὴν ὁποίαν, παραλλήλως πρὸς τὸ μέγα θρησκευτικὸν

γεγονὸς πανηγυρίζει σήμερον […] Ἡ Ἑλλὰς ἀνέστη!»94

Αξίζει επίσης να επισημανθεί ως στοιχείο του ιδεολογικού λόγου της

Διοίκησης και ο αντικομμουνισμός. Έτσι, γίνεται λόγος για τον ερυθρό

ολοκληρωτισμό (τ.619) και η 21η Απριλίου παρουσιάζεται ως το νέο ΟΧΙ, στον

κομμουνισμό (τ.622, σ.2). Μάλιστα, ο αντικομμουνισμός αποτελεί το άλλοθι των

εναπομεινάντων μελών του τελευταίου προδικτατορικού Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε.,95

που

επισημαίνουν ότι «συνέβαλον διὰ τῶν ἀγωνιστικῶν προσπαθειῶν τῶν εἰς τὴν

συντριβὴν τοῦ ξενοκίνητου συμμοριτισμοῦ» (τ.618), αντιμετωπίζοντας έτσι τις

κατηγορίες που εξαπολύει το περιοδικό «ΤΟ ΚΥΜΑ» ότι η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

είναι κομμουνιστική.

Επίσης, εκτός του κομμουνιστικού κινδύνου συχνά επισημαίνεται και η

φθοροποιός επίδραση του άκρατου υλισμού που χαρακτηρίζει τον 20ο αιώνα (τ.625),

ο οποίος εμφανίζεται ως το αίτιο της ηθικής κρίσης της εποχής96

που απειλεί τις

πατροπαράδοτες ηθικές αξίες. Έτσι, στο λόγο της Διοίκησης η σύγχρονη εποχή

παρουσιάζεται ως:

«Μία ἐποχὴ ἀνελέητος εἰς τάς ἀλλαγᾶς της, εἰς τὴν κατεδάφισιν τῶν αἰωνίων

πνευματικῶν ἀξιῶν, μία ἐποχὴ ἡ ὁποία δίδει ἀσυζητητὶ τὰ σκῆπτρα εἰς τὴν

τεχνοκρατίαν, τὸν ἐγωισμὸν καὶ τὸν ὑλισμὸν εἰς ὄλας αὐτοῦ τάς μορφὰς καὶ

τάς ἐκδηλώσεις.»97

93


Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 631, 21-4 -1968, σ.1. 95

Βλ. στο παράρτημα, πίνακας 1. 96

Η καταδίκη του υλισμού (υπό τη μορφή τόσο του μαρξισμού, όσο και του καταναλωτικού

ευδαιμονισμού) ως αιτίου της εγκατάλειψης των παραδοσιακών ηθικών αξιών, αποτελεί κυρίαρχο

χαρακτηριστικό του ιδεολογικού λόγου του καθεστώτος. Βλ. Ιστορία του ελληνικού έθνους, (2000),

ο.π., σ. 267, Γ. Αθανασάτου, Α. Ρήγος και Σ. Σεφεριάδης (1999), ο.π., σ.σ. 163-165, Μ.

Μελετόπουλος, ( 2000), ο.π., σ.σ. 147-310. 97


30

Ως αποτέλεσμά της παρουσιάζεται η κρίση του θεσμού της οικογένειας, η

οποία εμφανίζεται να προκαλεί «τραύματα ἠθικά, θρησκευτικὰ καὶ πνευματικά,

τραύματα κοινωνικῆς τοποθετήσεως καὶ κοινωνικῶν σχέσεων» στην ελληνική νεολαία

(τ.627).

Τα τραύματα αυτά, σύμφωνα με τη Διοίκηση θεραπεύει ο δάσκαλος, ο οποίος

παρουσιάζεται κυρίως ως ο εθνικός φρονηματιστής, «ἐκεῖνος ποὺ χαράσσει τὴν

πορείαν τῆς ζωῆς τοῦ Ἔθνους μὲ τὸν ἐθνικὸν φρονηματισμὸν τῶν Ἑλληνοπαίδων»

(τ.618). Μάλιστα, κατ’ απόλυτη συμφωνία προς τους συντηρητικούς

προσανατολισμούς της εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος, η Διοίκηση θεωρεί

ότι «Ἡ καλλιέργεια τοῦ ἤθους καὶ τοῦ φρονήματος τῶν μαθητῶν ἀποτελεῖ

πρωταρχικὴν ἐπιδίωξιν τοῦ σημερινοῦ σχολείου.» (τ.620).

Κατά παρόμοιο τρόπο παρουσιάζεται και το Δημοτικό Σχολείο ως βάση της

εθνικής ζωής, ως «θεμέλιον τοῦ Κράτους καὶ ζωὴ τοῦ Ἔθνους […] καὶ ἰδιότυπον

ἐθνικὸν ἐργαστήριον» (τ.620, 633).

Ενώ σε μία άλλη περίπτωση, η περιγραφή του ρόλου της εκπαίδευσης,

καταδεικνύει μια φονξιοναλιστικού τύπου κατανόησή της, ως παράγοντα κοινωνικής

συνοχής και προόδου, που θα πρέπει σύμφωνα με την ανάλυση της Διοίκησης:

«να ἀποτελῇ […] ἡμερωτικὴν δύναμιν μέσα εἰς τὴν κοινωνίαν, να βοηθῇ εἰς

τὴν προσαρμογὴν εἰς τὴν ζωὴν καὶ εἰς τὴν ὀρθὴν διοχέτευσιν τῶν

δημιουργουμένων ρευμάτων, εἰς τὴν συνεργασίαν τῶν ἀτόμων καὶ τῶν

κοινωνικῶν ὁμάδων, εἰς τὴν πολιτιστικὴν καὶ οἰκονομικὴν ἄνοδον»98

Αξίζει, ωστόσο να σημειωθεί ότι αν και το κράτος παρουσιάζεται ως ο

«στιβαρὸς χειραγωγὸς καὶ ποδηγέτης τῆς Παιδείας τοῦ λαοῦ καὶ τοῦ Ἔθνους»,

ταυτοχρόνως ως έργο του προβάλλεται «ὁ συγκερασμὸς καὶ ἡ συνύπαρξις τῶν

αἰωνίων πνευματικῶν ἀξιῶν πρὸς τάς ζωτικᾶς ἀξίας τοῦ παρόντος» (τ.628), υπό την

μορφή της αναγκαίας σύνθεσης των αξίων του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού και

των νέων επιστημονικών δεδομένων στην ελληνική εκπαίδευση (τ.623, 628).

Συνοψίζοντας, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η ανάλυση του ιδεολογικού

λόγου της Διοίκησης κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου καταδεικνύει την

αξιοσημείωτη ταύτισή του με τον αντίστοιχο του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου.

98


31


Α. Οι θέσεις της Διοίκησης για το συνδικαλισμό

Πριν αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο η Διοίκηση παρουσιάζει το

συνδικαλισμό των εκπαιδευτικών της Π.Ε., θα πρέπει να επισημάνουμε ότι κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου δεν καταγράφεται στο λόγο της ούτε μία

περίπτωση συστηματικής περιγραφής της έννοιας συνδικαλισμός (ως ιδεολογικού

περιεχομένου, σκοπών, διεκδικητικών μέσων κ.λ.π).

Αντιθέτως, περιγράφονται αναλυτικά τα επιθυμητά σύμφωνα με τη Διοίκηση

χαρακτηριστικά του συνδικαλιστικού κινήματος, κυρίως η ενότητα και η πειθαρχία.

Στις σχετικές αναλύσεις της η Διοίκηση, με τον ίδιο στερεότυπο και μονότονο

τρόπο επαναλαμβάνει ότι:

«τὰ μέλη πρέπει να χαρακτηρίζη ἀγάπη χριστιανική, καλωσύνη, πραότης,

δεσμὸς ἄρρηκτος»99

«ἡ εἰλικρίνεια, ἡ σύνεσις, ἡ ἐργατικότης, ἡ ἀνιδιοτέλεια

καὶ κυρίως ἡ ἑνότης καὶ ἡ ἀγάπη»100

Ωστόσο, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η περιγραφή της πειθαρχίας με όρους

μιλιταριστικούς, ως χαρακτηριστικού γνωρίσματος του συνδικαλισμού των

εκπαιδευτικών της Π.Ε.

Έτσι, η Διοίκηση εμφανίζει τους δασκάλους «πειθαρχοῦντες εἰς τὴν φωνὴν

τῆς Ἑλλάδος» (τ.620, 622, σ.2, 633) παρομοιάζοντάς τους μάλιστα με στρατιωτικό

σχηματισμό, με στρατιά (τ.620) και φάλαγγα (τ.627).

Αξίζει να σημειωθεί ότι η μοναδική περίπτωση που επισημαίνεται απειλή για

την ενότητα του κλάδου είναι αυτή των συντακτών του περιοδικού «ΤΟ ΚΥΜΑ»

(στην οποία ήδη αναφερθήκαμε στην αμέσως προηγούμενη ενότητα της εργασίας

μας), οι οποίοι χαρακτηρίζονται από την υπό την Προεδρία του Χ. Αμοιρίδη

Διοίκηση ως «κήνσορες τῆς ἐθνικοφροσύνης» (τ.619) και επισημαίνεται ότι «ὄπισθεν

τῶν ἐκδηλώσεων τῶν ὑποκρύπτονται ἰδιοτελεῖς σκοποὶ» (τ.618).

Η προαναφερθείσα επίμονη προσπάθεια ανάδειξης της ενότητας και της

πειθαρχίας ως κυρίαρχων γνωρισμάτων του συνδικαλιστικού κινήματος, συχνά

συνδυάζεται με μια εξίσου επίμονη προσπάθεια προβολής μιας συνολικά αρνητικής

εικόνας για το «κακό συνδικαλιστικό παρελθόν».

99



32

Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προσπάθειας της Διοίκησης

της Δ.Ο.Ε., αποτελεί η ακόλουθη αναφορά του Προέδρου της διορισμένης, τριμελούς

Διοίκησης,101

ο οποίος απευθυνόμενος στη ΛΘ΄ Γ.Σ. διαπιστώνει:

«Εἰς τὸ πρόσφατον παρελθὸν κυρίως ἐδώσαμε δείγματα συνδικαλιστικῆς

ἀταξίας, ἡ ὁποία δὲν ἐταίριαζεν εἰς τοὺς πνευματικοὺς ἀνθρώπους, ὅπως εἶναι

οἱ Ἕλληνες διδάσκαλοι. Δὲν χρειάζεται νὰ ἀριθμήσωμεν τὰ σφάλματα.»102

Μάλιστα, συχνά, την περιγραφή του «κακού παρελθόντος» ακολουθεί η

εξιδανικευμένη παρουσίαση του «συνδικαλιστικού παρόντος».

Στα πλαίσια αυτής της ιδανικής και επιδιωκόμενης από τη Διοίκηση,

παρουσίασης του συνδικαλισμού των εκπαιδευτικών της Π.Ε. επισημαίνεται

χαρακτηριστικά ότι οι δάσκαλοι:

«Ἀπηλλαγμένοι ἀπὸ τὴν κακοδαιμονίαν καὶ τάς ἀγωνίας τοῦ παρελθόντος καὶ

ἀνεπηρέαστοι ἀπὸ τάς παραταξιακᾶς ἀναμετρήσεις καὶ τάς ἰδεολογικᾶς

συγκρούσεις, ἐπεδόθησαν, μὲ πίστιν καὶ ἀφοσίωσιν, ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τοῦ

σχολείου, στὰ ἐκπαιδευτικὰ καὶ τὰ ἐθνικὰ τῶν καθήκοντα»103

Συνοψίζοντας, στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι αυτά τα διαρκώς

προβαλλόμενα αλλά και ταυτοχρόνως επιζητούμενα χαρακτηριστικά του

συνδικαλιστικού κινήματος (ενότητα, πειθαρχία, αποφυγή του φανατισμού κ.λ.π.),

εμφανίζονται εμμέσως ως τα χαρακτηριστικά «τοῦ ὑγιοῦς συνδικαλισμοῦ» (τ.635,

σ.5), αν και το ακριβές περιεχόμενο της έννοιας ουδέποτε προσδιορίζεται σαφώς στο

λόγο της Διοίκησης.

Αυτό που προσδιορίζεται ρητώς είναι άμεση σχέση του με τους σκοπούς του

καθεστώτος της 21ης

Απριλίου. Έτσι, ο Πρόεδρος της διορισμένης, τριμελούς

Διοίκησης (διερμηνεύοντας την προτροπή του δικτάτορος Γ. Παπαδόπουλου προς

τους εκπαιδευτικούς, να μην συνδικαλίζονται), παρουσιάζει ως ανάγκη τη μετατροπή

του συνδικαλιστικού κινήματος γενικώς και ειδικώς σε στήριγμα των πολιτικών

επιδιώξεων του καθεστώτος με τον ακόλουθο τρόπο:

«Ὁ Πρωθυπουργὸς δὲν εἶχεν τὴν πρόθεσιν νὰ καταργήση τὸν συνδικαλισμόν,

διότι ἀπὸ τὴν πρώτην στιγμὴν ἡ Ἐθνικὴ Κυβέρνησις ἐπεδίωξεν νὰ συνεχισθῆ ἡ

101



Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 633, 10-6-1968, σ.1

33

συνδικαλιστικὴ πορεία ὅλων τῶν ἐργαζομένων τῆς Χώρας, μαζὶ δὲ καὶ τῶν

διδασκάλων, ἀλλὰ ἐπὶ νέας ὑγιοῦς βάσεως, αὐτὴν τὴν ὁποίαν καλούμεθα […]

νὰ ἀποδείξωμεν ὅτι εἴμεθα εἰς θέσιν νὰ ἀκολουθήσωμεν.»104

Αξιοσημείωτη, όπως ήδη επισημάναμε στην αρχή της παρούσας ενότητας,

είναι και η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στους σκοπούς του συνδικαλιστικού

κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε.

Αντιθέτως, προβάλλονται ως στόχοι του και ταυτοχρόνως ως στόχοι της

Διοίκησης η αποκατάσταση της ενότητας του κλάδου και της εμπιστοσύνης του

καθεστώτος προς το δάσκαλο, «ἡ διάλυσις τῆς κακῆς φήμης ὅτι πολλοὶ Ἕλληνες

διδάσκαλοι εἶναι ἀριστεροὶ» (τ.635, σ.6).

Παράλληλα, αν και δεν καταγράφεται κάποια συστηματική προσπάθεια

περιγραφής των διεκδικητικών μέσων του συνδικαλιστικού κινήματος, συχνά

καταδικάζονται οι απεργιακοί αγώνες του παρελθόντος, οι οποίοι σύμφωνα με τη

Διοίκηση είχαν ως αποτέλεσμα να εμφανίζονται οι εκπαιδευτικοί ασυνεπείς προς τα

καθήκοντά τους (τ.619) αντιδικώντας με την πολιτεία για 100 δραχμές (τ.635, σ.6).

Τέλος, ας σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου οι

σχέσεις της Δ.Ο.Ε. με τις άλλες συνδικαλιστικές οργανώσεις περιγράφονται γενικώς

ως αρμονικές (τ.635, σ.8), αν και απουσιάζει η οποιαδήποτε αναφορά στην Ο.Λ.Μ.Ε.

Ωστόσο, ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η απάντηση που δίνεται τόσο

στους «κακούς Έλληνες του εξωτερικού» όσο και στους Βούλγαρους δασκάλους και

στις κατηγορίες τους «ὅτι εἰς τὴν Ἑλλάδα ὁ συνδικαλισμὸς ἀπαγορεύεται».

Έτσι, η Διοίκηση προτρέπει τους Βούλγαρους δασκάλους να «κοιτάξουν

αὐτοὶ ν’ ἀποκτήσουν τὴν ἐλευθερίαν τῶν», ενώ την ανεξαρτησία του συνδικαλιστικού

κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε. εμφανίζεται να διαπιστώνει ο Γ.Γ. της

Παγκόσμιας Συνομοσπονδίας των εκπαιδευτικών σε επίσκεψή του στην Ελλάδα

(τ.635, σ.8).

Συμπερασματικά, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κατά τη διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου η Διοίκηση αποφεύγει εσκεμμένα την ακριβή διασάφηση του

τρόπου με τον οποίο κατανοεί την έννοια συνδικαλισμός, ενώ παράλληλα προβάλλει

ως μονόδρομο την «προσαρμογή» του σύμφωνα με τις απαιτήσεις των καιρών. Έτσι,

ο λόγος της περί συνδικαλισμού εμφανίζεται κυρίως ως μία ιδεολογική ερμηνεία της

104


34

πραγματικότητας που στοχεύει στην νομιμοποίηση του καθεστώτος και των

επιδιώξεών του στο συνδικαλιστικό χώρο.

Β. Η συνδικαλιστική πρακτική της Διοίκησης

Εισαγωγικά, θα πρέπει ιδιαιτέρως να αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο

αυτοπροσδιορίζεται η τριμελής, διορισμένη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

Συγκεκριμένα, σπάνια αναφέρεται στον τρόπο επιβολής της. Έτσι, στον

απολογισμό της, ο Πρόεδρός της Κ. Θεοδοσόπουλος απευθυνόμενος στους

αντιπροσώπους της ΛΘ΄ Γ.Σ. υπενθυμίζει ότι «ἦτο τριμελὴς μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐντολὴν

διάφορον εἶχε ἀπὸ ἄλλας διοικήσεις τοῦ παρελθόντος.» (τ.635, σ.5).

Το είδος της εντολής της Διοίκησης συγκεκριμενοποιεί μόνον ο Αντιπρόεδρος

της Χ. Ανδρέου, ο οποίος χρησιμοποιώντας τις λέξεις «Ἐκλήθημεν», «Ὑπακούσαμεν»,

την προσδιορίζει ως λύση εκτάκτου ανάγκης «εἰς περιστάσεις ἐκτάκτως δυσχερεῖς»

(τ.635, σ.8).

Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι η τριμελής, διορισμένη Διοίκηση στον

απολογισμό της, εμφανίζεται να αντλεί νομιμοποίηση μέσα από την αναγνώριση του

έργου της και απευθυνόμενη δια του Προέδρου της στους αντιπροσώπους της ΛΘ΄

Γ.Σ. διαπιστώνει: «Δὲν μᾶς ἐψηφίσατε ὡς Διοίκησιν τῆς Δ.Ο.Ε., ἀλλά μᾶς

χειροκροτήσατε» (τ.635, σ.8).

Πέρα από τις παραπάνω αναγκαίες κατά την εκτίμησή μας επισημάνσεις, η

συνδικαλιστική πρακτική της δοτής Διοίκησης (αλλά και της βραχύβιας Διοίκησης

που προηγήθηκε), αποτυπώνεται στο λόγο της, κυρίως ως πρακτική εφαρμογή των

αντιλήψεών της περί συνδικαλισμού, που παρουσιάσαμε στην προηγούμενη ενότητα

της εργασίας μας.

Έτσι, δεν παραλείπει να εκφράζει την ευγνωμοσύνη της προς το καθεστώς της

21ης

Απριλίου για την «εθνοσωτήρια» επέμβασή του διερμηνεύοντας «τὰ αἰσθήματα

καὶ τάς σκέψεις τοῦ Διδασκαλικοῦ κόσμου τῆς Χώρας», είτε να παρέχει διαβεβαιώσεις

ότι «οἱ Ἕλληνες Διδάσκαλοι, […] συμπαρίστανται ὁλοψύχως εἰς τὸ ἀνορθωτικὸν

ἔργον τῆς Ἐθνικῆς Κυβερνήσεως» (τ.620).

Επίσης, κατά παρόμοιο τρόπο, διαρκώς παρουσιάζει τους δασκάλους ως «τὰ

πρῶτα ἐθελοντικὼς στρατευμένα παιδιὰ τοῦ ἔθνους εἰς τὸν νέον εἰρηνικὸν ἀγῶνα τῆς

35

ἑλληνικῆς ἀναδημιουργίας» (τ.623) να συστρατεύονται, άγρυπνοι και όρθιοι (τ.633)

στην πρώτη γραμμή (τ.631, 633) των υποστηρικτών του καθεστώτος.

Βέβαια, αν και η υποστήριξη των εκπαιδευτικών προς το δικτατορικό

καθεστώς παρουσιάζεται γενικώς ως δεδομένη, συχνά ο λόγος της Διοίκησης τους

καλεί να ακολουθήσουν την «νέαν πορείαν τοῦ Ἔθνους» (τ.620) και «τὴν ὁδὸν τοῦ

ὑγιοῦς συνδικαλισμοῦ» (τ.635, σ.5).

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η Εθνική Κυβέρνηση παρουσιάζεται από τη

Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. να αποκαθιστά τόσο την άνιση μεταχείριση του δασκάλου σε

σχέση με τους υπόλοιπους δημόσιους υπαλλήλους (τ.619, 626) όσο και τις

κατηγορίες που του απεύθυναν οι προεπαναστατικές κυβερνήσεις «δι’ ἀντεθνικὴν

τοποθέτησίν του» (τ.619).

Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Εθνική Κυβέρνηση εμφανίζεται να τον περιβάλλει με

ιδιαίτερη αγάπη (τ.620, 633) και στοργή (τ.619) και να του παρέχει ίση μεταχείριση

«ὡς καλὸς πατέρας, χωρὶς νὰ κάμη ἐξαιρέσεις». (τ.635, σ.6).

Η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. επικροτεί και τις διώξεις που υφίστανται οι

εκπαιδευτικοί από το καθεστώς της 21ης

Απριλίου, θεωρώντας ότι με τις απολύσεις

228 εκπαιδευτικών της Π.Ε., ο δάσκαλος «ἀπεκατεστάθη ἐπισήμως, ἀπὸ τὴν Ἐθνικὴν

Κυβέρνησιν καὶ οὐδεὶς πλέον δύναται ἀνευθύνως νὰ προσάψη εἰς τὸν Ἕλληνα

διδάσκαλον τὴν κατηγορίαν τῆς μειωμένης ἐθνικῆς ἐμπιστοσύνης».105

Επίσης, η αποκατάσταση της ενότητας του κλάδου και συνακόλουθα της

εμπιστοσύνης του καθεστώτος προς το δάσκαλο, προβάλλονται ως αναγκαία

συνθήκη για την ικανοποίηση των αιτημάτων του, «ὥστε νὰ ἐπιλύονται εὐκολώτερον

καὶ τὰ εἰδικὰ θέματα» όπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται (τ.635, σ.7).

Ενώ, συχνά προβάλλεται και η ακλόνητη πεποίθηση της Διοίκησης για την

ευνοϊκή αντιμετώπιση του κλάδου από την Εθνική Κυβέρνηση, και οι δάσκαλοι

παρουσιάζονται «βέβαιοι, ὅτι […] θὰ τοποθετήση αὐτοὺς εἰς τὴν ἁρμόζουσαν, ἐν τῇ

Ἑλληνικῇ Κοινωνίᾳ, θέσιν.» (τ.626).

Τέλος, στις παραπάνω επισημάνσεις μας, ως αναγκαία προσθήκη για την

κατανόηση της συνδικαλιστικής πρακτικής της Διοίκησης την περίοδο αυτή, θα

πρέπει να συνυπολογιστούν οι διαρκείς κολακευτικές-υμνητικές αναφορές για την

105


36

Εθνική Κυβέρνηση και ειδικότερα για την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας,106

καθώς

και η δημοσίευση στο πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος του λόγου που

εκφώνησε ο δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος στις 21/3/1968 σε συγκέντρωση

εκπαιδευτικών στον κινηματογράφο «ΠΑΛΛΑΣ» στην Αθήνα (τ.630).

Συνοψίζοντας στο σημείο αυτό, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η

συνδικαλιστική πρακτική της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. κατά τη διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου, υλοποιεί την οπτική υπό την οποία η ίδια αντιμετωπίζει τον

συνδικαλισμό των εκπαιδευτικών της Π.Ε.

Έτσι, επικεντρώνεται στην αναγκαία σύμφωνα με τις αντιλήψεις της

Διοίκησης μετατροπή της Δ.Ο.Ε. σε στήριγμα του καθεστώτος και των πολιτικών

επιλογών του, στις οποίες εμφανίζεται να υποτάσσει το συμφέρον των εκπαιδευτικών

της Π.Ε.

Γ. Το διεκδικητικό πλαίσιο

Εισαγωγικά, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι μέσα από την ποσοτική ανάλυση

των αιτημάτων της Δ.Ο.Ε. κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, τα

εκπαιδευτικά αιτήματα107

εμφανίζονται να δεσπόζουν στο λόγο της Διοίκησης.

Ειδικότερα, προβάλλονται κυρίως αιτήματα για την εποπτεία της Π.Ε. (τ.623,

626, 628, 635, σ.7), τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες (τ.623, 628, 635, σ.7), τη

μετεκπαίδευση (τ.623, 628, 635, σ.7), τα σχολικά βιβλία και το αναλυτικό πρόγραμμα

(τ.623, 635, σ.7), την ανέγερση σχολικών διδακτηρίων (τ.623, 628), την αναλογία

μαθητών ανά τάξη (τ.628), και τη γλώσσα της Δημοτικής Εκπαίδευσης (τ.635, σ.6).

Σπανιότερα προβάλλονται τα επαγγελματικά αιτήματα αναφορικά με τη

βαθμολογική εξέλιξη (τ.619, 626, 635, σ.6) και τις οικονομικές διεκδικήσεις (τ.626,

635, σ.6).

Όσον αφορά τα εκπαιδευτικά αιτήματα, κυριαρχεί το ζήτημα της εποπτείας

της Δημοτικής Εκπαίδευσης, και προβάλλεται ως αναγκαία «ἡ ἄμεσος καὶ ταχεία

ἐπιλογὴ τοῦ ἐποπτικοῦ προσωπικοῦ», ο διορισμός νέων, μόνιμων επιθεωρητών,

«οἵτινες θὰ ἐμπνεύσουν τὴν ἐφαρμογὴν τῆς ἱστορικῆς […] ἐκπαιδευτικῆς πολιτικῆς»,

σύμφωνα με την παραπάνω χαρακτηριστική διατύπωση της Διοίκησης (τ.626).

106

Βλ. ενδεικτικά. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 623, 15-11-19687, σ.1. 107

Για τη διάκριση των αιτημάτων της Δ.Ο.Ε. σε εκπαιδευτικά και επαγγελματικά, βλ. στο πρώτο

μέρος της εργασίας μας σ. 23, υποσημείωση 77.

37

Ωστόσο, ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι αν και επικροτείται ο περιορισμός

των ετών φοίτησης στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες (όπως ήδη επισημάνθηκε σε

προηγούμενη ενότητα της εργασίας μας), ζητείται η αύξησή τους εκ νέου.

Έτσι, στο τ.628 το σχετικό αίτημα δεν περιλαμβάνεται στην αριθμητική

ιεράρχηση των αιτημάτων που επιχειρείται, αλλά προβάλλεται εμμέσως στην

κατακλείδα του πρωτοσέλιδου (τ.628, σ.2), όπου και επισημαίνεται χαρακτηριστικά

ότι «ἡ ἀμάθεια καὶ ἡ ἡμιμάθεια εἶναι πάντοτε κακὸς σύμβουλος, γίνεται χείριστος,

ὅταν αὔτη ἀναφέρεται εἰς τοὺς τεταγμένους νὰ εἶναι μορφωτικὸν φῶς καὶ ὁδηγοὶ τῶν

ἄλλων.» 108

Αναφορικά με το ζήτημα της μετεκπαίδευσης οι θέσεις της Διοίκησης

εμφανίζονται τουλάχιστον αντιφατικές. Έτσι, αν και τη θεωρεί ανεπαρκή (τ.623, 628,

σ.2), στον απολογισμό της το καλοκαίρι του 1968 επικροτεί την κατάργηση του

Διδασκαλείου Δημοτικής Εκπαίδευσης επισημαίνοντας ότι «ἡ ὀνομασία

«Διδασκαλεῖον» δημιουργεῖ μειωτικᾶς ἐντυπώσεις» για τον κλάδο (τ.635, σ.7).

Όσον αφορά τη γλώσσα της Δημοτικής Εκπαίδευσης, η Διοίκηση διατείνεται

«ὅτι ἡ 4η τάξις εἶναι ὀλίγον πρόωρος νὰ δεχθῆ τὴν διδασκαλίαν τῆς καθαρευούσης»,

αν και επικροτεί την επαναφορά της στο Δημοτικό Σχολείο (τ.635, σ.6).

Επίσης, σε κάποιες άλλες περιπτώσεις η Διοίκηση προβάλλει την ανάγκη

συγγραφής νέων διδακτικών βιβλίων και την τροποποίηση του αναλυτικού

προγράμματος (τ.623, 635, σ.7), καθώς και την ανάγκη ανέγερσης νέων

διαδακτηρίων (τ.623, 628).

Ως προς τα επαγγελματικά αιτήματα που καταγράφονται στο λόγο της

Διοίκησης κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, ας σημειωθεί ότι κυρίως

προβάλλεται το βαθμολογικό.

Έτσι, η Διοίκηση διαμαρτύρεται διότι οι δάσκαλοι αν και υπάλληλοι Α΄

κατηγορίας κατέχουν ελάχιστες θέσεις στο 2ο και στον 3

ο βαθμό (τ.619, 626), ενώ

αντιθέτως η γενική αναστολή των προαγωγών λόγω του Α.Ν. 196/1970

παρουσιάζεται με λιτό και ουδέτερο τρόπο (τ.635, σ.6-7). Οι οικονομικές

διεκδικήσεις του κλάδου περιορίζονται στην επισήμανση της ανάγκης καθιέρωσης

«ἀληθῶς ἑνιαίου μισθολογίου», για να αρθεί η άνιση μισθολογική μεταχείριση των

δημοσίων υπαλλήλων (τ.626, 635, σ.6).

108


38

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της εξεταζόμενης

περιόδου δεν παρατηρείται κάποιος σταθερός τρόπος ιεράρχησης των αιτημάτων της

Δ.Ο.Ε. Ενδεικτικά, τον Ιανουάριο του 1968, ως «τὰ πλέον σοβαρὰ καὶ ἐπείγοντα»

αιτήματα εμφανίζονται τα επαγγελματικά (τ.626), ενώ τον επόμενο μήνα

προβάλλονται ως «τὰ θεμελιωδέστερα καὶ τὰ κατέχοντα ἰεραρχικῶς προτεραιότητα»

τα εκπαιδευτικά (τ.628).

Συμπερασματικά, από την καταγραφή των αιτημάτων της Δ.Ο.Ε. κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, προκύπτει ότι το φάσμα των διεκδικήσεών της

είναι περιορισμένο, ενώ δεν παρατηρείται κάποια σαφής και σταθερή ιεράρχηση των

αιτημάτων της. Κυρίως προβάλλονται τα εκπαιδευτικά αιτήματα,109

αν και η

παρουσίασή τους γίνεται με τρόπο αντιφατικό, καθώς συχνά η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

ταυτοχρόνως εμφανίζεται ως απολογητής των σχετικών με αυτά αποφάσεων της

«Εθνικής Κυβέρνησης».

109

Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τον πίνακα 13.

39

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1968-ΙΟΥΛΙΟΣ 1974)




Εισαγωγικά, πρέπει να αναφέρουμε ότι κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης

περιόδου εναλλάσονται διαδοχικά στη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε., διοικητικά συμβούλια

που εκλέγονται από γενικές συνελεύσεις (ΛΘ΄, Μ΄, ΜΑ΄, ΜΒ΄), υπό την προεδρία

των Γ. Παπαφωτίου, Μ. Μηνά, Χ. Λάμπρου και Α. Ντόγκα.110

Το πραξικόπημα της 21ης

Απριλίου 1967 παρουσιάζεται και σ’ αυτή την

περίοδο ως εθνοσωτήριος111

και καθολική επανάσταση (τ.683), η οποία επιβλήθηκε

«ἀναιμάκτως» (τ.649, 675). Εμφανίζεται, ως ιστορικό γεγονός (τ.678, 690), ιστορική

(τ.649, 683) και εθνική αναγκαιότητα (τ.678), σε κρίσιμες για το έθνος στιγμές.

Οι αναλύσεις της Διοίκησης, αναφορικά με τα αίτια επιβολής του καθεστώτος

επικεντρώνονται στις συνθήκες κοινωνικής, πολιτικής (τ.645, 649) αλλά και

εκπαιδευτικής κρίσης (τ.675) που επικρατούσαν πριν την εκδήλωση του

πραξικοπήματος, οι οποίες σε συνδυασμό με τον κομμουνιστικό κίνδυνο (τ.646, σ.2,

649, 675) εγκυμονούσαν κινδύνους για την πολιτική, οικονομική και εθνική

υπόσταση της πατρίδας (τ.649).

Χαρακτηριστικά παραδείγματα της σχετικής επιχειρηματολογίας, η οποία

ταυτίζεται με αυτή του διαγγέλματος της 21ης

Απριλίου 1967, συναντούμε κυρίως με

αφορμή την επέτειο εκδήλωσης του πραξικοπήματος (τ.649, 675).

Εκεί, η Διοίκηση επικαλείται με παρόμοιο τρόπο τη γνωστή ρήση του

Κικέρωνα, salus populi suprema lex esto, για να παρουσιαστεί η δικτατορία ως

καθεστώς εκτάκτου ανάγκης:

«Αἳ Ἔνοπλαι Δυνάμεις τῆς χώρας, ἀκοίμητοι φρουροὶ τῶν Ἐθνικῶν ἰδεωδῶν,

πισταὶ εἰς τάς Ἐθνικᾶς παραδόσεις, τὸν ὅρκον καὶ τὴν ἀκατάλυτον ἀρχήν, ὅτι

ὑπέρτατος Νόμος εἶναι «ἡ σωτηρία τῆς Πατρίδος» […] διεπιστώσασαι δέ, ὅτι

κάθε ἐλπὶς σωτηρίας ἐξέλιπεν καὶ ὅτι τὰ πάντα ἔβαινον πρὸς τὴν διάλυσιν,

ἔδρασαν»112

110

Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τους πίνακες 3-9. 111

Βλ. Ενδεικτικά. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 675, 5-5-1970, σ.1. 112


40

Είναι αξιοσημείωτο ότι οι συντάκτες του ίδιου κειμένου υιοθετούν και την

ιατρική ορολογία («ἐγχείρισις», «ἀφαίρεσις τῶν σεσηπότων ὀργάνων» κ.λ.π.) που

συνήθιζε να χρησιμοποιεί ο δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος, συνομολογώντας ότι

«ἐπεβάλλετο μία χειρουργικὴ ἐπέμβασις» (τ.675).

Εξίσου, χαρακτηριστικές από την άποψη της ομοιότητάς τους με τις

επαγγελίες του διαγγέλματος της 21ης

Απριλίου είναι και οι αναφορές της Διοίκησης

στον εξυγιαντικό, κοινωνικά εξισωτικό και συμφιλιωτικό χαρακτήρα του

καθεστώτος, ως στόχοι του οποίου εμφανίζονται η ενότητα, η αγάπη, η κοινωνική

δικαιοσύνη, ο κοινωνικός εξαγνισμός και η υπέρβαση του πολιτικού διχασμού του

παρελθόντος.

Κατά παρόμοιο τρόπο, το πραξικόπημα παρουσιάζεται ως «ἐπανάστασις τῶν

πολλῶν ἐναντίον τοῦ κακοῦ ἑαυτοῦ τῶν» (τ.649), η 21η Απριλίου ως «ὁ φάρος τῆς

ἀγάπης, τῆς δικαιοσύνης, τῆς κοινωνικῆς ἀλληλεγγύης, τῆς ἑνώσεως τῆς σκέψεως

μετὰ τῆς πράξεως, τῆς κυριαρχίας τοῦ πνεύματος ἐπὶ τῆς ὕλης, καὶ τῆς ψυχικῆς

ἑνώσεως τοῦ λαοῦ μας.»113

και οι πραξικοπηματίες ως αυτοί οι οποίοι «ἀνέλαβον τὸ

δεινῶς κλυδωνισθέν, ὑφ’ ὅλων τῶν ἀνέμων τῶν «Νέων Καιρῶν», Ἐθνικὸν σκάφος καὶ

ὁδηγοῦν ἤδη τοῦτο εἰς τὰ γαλήνια τοῦ Ἑλληνοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ ὕδατα».114

Παρόμοια, η Διοίκηση αποδέχεται τις αναφορές του διαγγέλματος της 21ης

Απριλίου περί της φαυλοκρατικής νοοτροπίας των κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων

του παρελθόντος, που κατά την άποψή της διέκρινε και την «φαύλη» διοίκηση της

παιδείας (τ.691). Όπως χαρακτηριστικά διαπιστώνεται:

«οὐδεὶς δύναται, ἀσφαλῶς, νὰ ἀμφισβητήση τὴν πορείαν πρὸς πλήρη

καταστροφήν, ἢν ὠδεύαμεν, ὡς ἄτομα καὶ ὡς Κράτος κατὰ τὸ πρὸ τῆς 21ης

Ἀπριλίου 1967 χρονικὸν διάστημα ἐλλείψει παντελοῦς διοικήσεως ἡ ἀσυδοσίας

ταύτης. Καὶ ἐντὸς αὐτοῦ τοῦ πνεύματος περὶ διοικήσεως ὡς γνωστὸν ἔζη καὶ

ἕδρα καὶ ἡ Παιδεία.»115

Σε μία άλλη περίπτωση (τ.675), η Διοίκηση διεκτραγωδώντας την κατάσταση

που επικρατούσε στο χώρο της παιδείας πριν την εκδήλωση του πραξικοπήματος,

προσφεύγει σε ένα ακόμη επιχείρημα του εναρκτήριου διαγγέλματος του

113



Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Δ΄, τ. 691, 12-2-1971, σ.1.

41

καθεστώτος: «Μικρὰ τὶς ἀναδρομὴ εἰς τὰ διαδραματιζόμενα κατὰ τὴν

προεπαναστατικὴν περίοδον εἰς τὸν ζωτικὸν τοῦτον τομέα τῆς Πατρίδος μας, μᾶς

πείθει περὶ τοῦ ἀναποφεύκτου της στρατιωτικῆς ἐπεμβάσεως».116

Αξιοσημείωτη επίσης είναι και η επαναλαμβανόμενη επίκληση της

δημιουργίας μιας «ΝΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ», που συναντάται συχνά και στο λόγο του


Απριλίου ως ο απώτερος σκοπός του, η οποία έχει συνήθως την

ακόλουθη μορφή: «ἡ Ἐθνικὴ μας Ἐπαναστατικὴ Κυβέρνησις ἀνοικοδομεὶ καὶ

ἀνασυγκροτεὶ σήμερον τὴν Χώραν μας πρὸς ἀναδημιουργίαν τῆς Νέας Ἑλλάδος»

(τ.683).

Επίσης, το δικτατορικό καθεστώς εμφανίζεται να απολαμβάνει την καθολική

αποδοχή του ελληνικού λαού. Σε χαρακτηριστική της αναφορά κατά την τρίτη

επέτειο από την επιβολή του, η Διοίκηση παρουσιάζει το σύνολο του ελληνικού λαού

συμπεριλαμβανομένων και των αποδήμων να γιορτάζει «μὲ πάνδημον καὶ καθολικὴν

συμμετοχὴν» (τ.675). Κατά παρόμοιο τρόπο, ακόμη και το Μάιο του 1974, η

Διοίκηση αναφερόμενη στο πραξικόπημα της 21ης

Απριλίου διαπιστώνει: «Ὅλοι οἱ

Ἕλληνες, ἰδιαιτέρως ἠμεῖς οἱ Διδάσκαλοι, ἐπανηγυρίσαμεν διὰ τὴν ἐπελθοῦσαν

μεταβολήν.» (τ.760).

Ωστόσο, αν και οι μέχρι τώρα επισημάνσεις μας καταδεικνύουν ότι καθ’ όλη

τη διάρκεια της περιόδου που διερευνούμε η Διοίκηση εγκολπώνεται τη

συλλογιστική του διαγγέλματος της 21ης

Απριλίου και αποδέχεται πλήρως το

δικτατορικό καθεστώς, από τις αρχές του 1973 καταγράφεται μια σημαντική αλλαγή

στον τρόπο με τον οποίο το αντιμετωπίζει.

Την αλλαγή σηματοδοτεί η ακόλουθη δήλωση του δικτάτορα Γ.

Παπαδόπουλου που παρατίθεται ως υπέρτιτλος στο πρώτο πρωτοσέλιδο του

«Διδασκαλικού Βήματος» για το 1973 : «…Δὲν θὰ ἀναγγείλω μέτρα συγκεκριμένα

ἐνδιαφέροντα ὁμάδας ἀτόμων προσφερόντων ὑπηρεσίας εἰς τὴν Παιδείαν ἀφήνοντας

τὸ θέμα εἰς τοὺς φορεῖς…Γ. Παπαδόπουλος Ἀντιβασιλεύς-Πρωθυπουργὸς».117

Αυτή

θα είναι και η τελευταία φορά που εμφανίζεται δήλωσή του πάνω από τον τίτλο, κάτι

που συνηθιζόταν ανελλιπώς από τον Αύγουστο του 1969 (τ.656). Το Μάρτιο του

ίδιου έτους στο εορταστικό πρωτοσέλιδο για την 25η Μαρτίου, απουσιάζει πλέον η

116



42

συνήθης, γραμμική εξομοίωση του συνόλου των εθνικών αγώνων που οδηγούσε έως

και την 21η Απριλίου 1967

118 (τ.738), ενώ τον Απρίλιο δεν υπάρχει (κατά τα ειωθότα)

επετειακό τεύχος για την 21η Απριλίου. Αντ’ αυτού δημοσιεύεται άρθρο με τίτλο:

«Τα καίρια προβλήματα του κλάδου ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΙΝ Χρήζοντα

ἀμέσου ἐπιλύσεως» (τ.740).

Εντούτοις, λίγες μέρες μετά την ανακοίνωση από τον Γ. Παπαδόπουλο (1-6-

1973) της εγκαθίδρυσης πολιτεύματος αβασίλευτης δημοκρατίας και της κατάληψης

από τον ίδιο του αξιώματος του Προέδρου, η Διοίκηση διοργανώνει δημόσια

συγκέντρωση υποστήριξης (7-6-1973),119

με το ψήφισμα της οποίας συντάσσεται

πλήρως με την προτεινόμενη πολιτειακή μεταβολή και υπόσχεται την υπερψήφισή

της από τον κλάδο στο σχετικό δημοψήφισμα που είχε εξαγγελθεί (τ.743, σ.2).

Η κορύφωση της αλλαγής που ήδη επισημάνθηκε καταγράφεται το

Σεπτέμβριο του 1973 (τ.746, τίτλος «ΚΑΙ ΟΙ ΛΙΘΟΙ ΚΕΚΡΑΞΟΝΤΑΙ»), όταν σε μία

έκρηξη δυσαρέσκειας η Διοίκηση απευθύνεται προς το καθεστώς με τον ακόλουθο

τρόπο: «πιστεύομεν, ὅτι πρέπει νὰ καταβληθῆ πάσα δυνατὴ προσπάθεια διὰ νὰ σωθῆ

πάση θυσία ἡ ψυχὴ τοῦ Διδασκάλου, πρὶν εἶναι πολὺ ἀργά.» (τ.746, σ.2).

Μάλιστα, τρεις μέρες πριν την ορκωμοσία της «μεταβατικής» κυβέρνησης

Μαρκεζίνη (τ.747) η Διοίκηση απευθύνει προς το καθεστώς μία έμμεση απειλή,

επισείοντας την άρση της εμπιστοσύνης του δασκάλου προς αυτό, ως αποτέλεσμα

των ανεκπλήρωτων υποσχέσεών του. Έτσι, παρουσιάζεται ο δάσκαλος «ἐχθρικὸς

ἐντὸς ὀλίγου πρὸς τὴν Πολιτείαν! Γιατί; Γιατί «τὸ τάμα ἐσὺ δὲν τὸ ΄σωσες»!» (τ.747,

σ.2).

Η συγκεκριμένη συγκυριακή αλλαγή της στάσης της Διοίκησης έναντι του

καθεστώτος (που ξεκινά στις αρχές του 1973, κορυφώνεται το φθινόπωρο του ίδιου

έτους και περιορίζεται στο επίπεδο της ρητορείας), συνδέεται άμεσα με τη ματαίωση

των προσδοκιών της αναφορικά με την ικανοποίηση των επαγγελματικών αιτημάτων

που προβάλλονται με έντονο τρόπο την περίοδο αυτή (οικονομικά, βαθμολογικά).

Ωστόσο, πρέπει να επισημάνουμε ότι εκδηλώνεται σε μία περίοδο κατά την

οποία το καθεστώς χάνει σταδιακά την κοινωνική ανοχή, ως αποτέλεσμα των

έντονων πληθωριστικών πιέσεων που πλήττουν το λαϊκό εισόδημα και σηματοδοτούν

το τέλος μιας μακράς περιόδου ανάπτυξης και σταθερότητας για την ελληνική

118

Βλ. στη συνέχεια της εργασίας μας στη σ. 56. 119

Βλ. στη συνέχεια της εργασίας μας στις σ.σ. 90-91.

43

οικονομία. Παράλληλα, διευκολύνεται από τη διευρυμένη παροχή κοινωνικών

ελευθεριών στην οποία προχώρησε το καθεστώς, προσπαθώντας να

«πολιτικοποιηθεί» υπό τη μορφή της «αβασίλευτης δημοκρατίας».120

Η αποτυχία της προσπάθειάς του και η μετεξέλιξή του υπό τη μορφή της

«αφανούς» δικτατορίας του συνταγματάρχη Δ. Ιωαννίδη γίνεται πλήρως αποδεκτή

από τη Διοίκηση, η οποία στο πρώτο τεύχος του Διδασκαλικού Βήματος μετά το

πραξικόπημα στις 25-11-1973 (τ.750) απευθύνει ανοικτή επιστολή προς τον

Πρωθυπουργό Α. Ανδρουτσόπουλο, η οποία αρχίζει και αυτή τη φορά με την

αποδοχή της αναγκαιότητας ενός ακόμη πραξικοπήματος:

«Ἐξοχώτατε, Οἱ Διδάσκαλοι καὶ οἱ Νηπιαγωγοὶ τῆς Χώρας, μὲ αἰσθήματα

ἐθνικῆς ὑπερηφανείας καὶ ἀνακουφίσεως ἐδέχθησαν, τὴν, ὑπὸ τῆς Ὑμετέρας

Ἐξοχότητος, ἀνάληψιν τῆς διακυβερνήσεως τοῦ Κράτους εἰς μίαν κρίσιμον

ἱστορικὴν καμπὴν τοῦ ἐθνικοῦ μας βίου, ὑπείκοντες εἰς τὴν φωνὴν τῶν

ἐνδόξων Ἐνόπλων Δυνάμεων τοῦ ‘Ἔθνους.»121

Έκτοτε, έως και την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος τον Ιούλιο του 1974

η Διοίκηση επανέρχεται στη γνωστή φρασεολογία και επιχειρηματολογία της, είτε

διαβεβαιώνοντας τον Α. Ανδρουτσόπουλο για την υποστήριξη που του παρέχει ο

ελληνικός λαός «σύσσωμoς» (τ.758) είτε επικαλούμενη για τελευταία φορά το Μάιο

του 1974 την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964 ως μία από τις αιτίες που

οδήγησαν στο πραξικόπημα της 21ης

Απριλίου 1967 με τον ακόλουθο τρόπο:

«Ἡ διατυμπανισθεῖσα εἰς τὸ ἔπακρον ἐκπαιδευτικὴ μεταρρύθμισις ἠπείλησε

θανασίμως τὰ θεμέλια της Ἐθνικῆς Παιδείας, εὐτυχῶς ὅμως, τὴν τελευταίαν

στιγμήν, αἳ ἔνοπλοι δυνάμεις τῆς Πατρίδος, ἀπέτρεψαν ἐπικινδύνους ἐθνικᾶς

περιπετείας καὶ ἐπανέφερον τὴν Χώραν εἰς τὴν ἐθνικήν της τροχιάν.»122

Συνοψίζοντας, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αποδέχεται πλήρως την αναγκαιότητα

του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου.

Παρά τη συγκυριακή διαφοροποίηση της στάσης της κατά τη διάρκεια του

1973, την οποία επισημάναμε και περιγράψαμε παραπάνω, το δικτατορικό καθεστώς

ουδέποτε αμφισβητείται.

120

Βλ. Ιστορία του ελληνικού έθνους, (2000), ο.π., σ.σ. 276-282. 121



44

Η αλλαγή αυτή περιορίζεται σαφώς στο επίπεδο της ρητορείας και

τερματίζεται πάραυτα μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος Ιωαννίδη στις 25-11-

1973. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικός και ο τρόπος με τον οποίο η Διοίκηση

επανέρχεται στη συνήθη επιχειρηματολογία και φρασεολογία που χρησιμοποιούσε

για το καθεστώς, ακολουθώντας μάλιστα, την ίδια πρακτική μέχρι και την πτώση του.


Οι κυβερνήσεις που σχημάτισε το καθεστώς καθ’όλη τη διάρκεια της

περιόδου αποκαλούνται συνολικά ως «Ἐθνική Κυβέρνησις» ή «Ἐθνικὴ Ἐπαναστατικὴ

Κυβέρνησις» και κατά κανόνα, το έργο τους χαρακτηρίζεται ως αναδημιουργία και

αναγέννηση.123

Μάλιστα, οι αναφορές που κυριαρχούν στο λόγο της Διοίκησης, προβάλλουν

συνήθως μία θετική εικόνα για το κυβερνητικό έργο σε όλους τους τομείς. Έτσι, το

1969 η Ελλάδα παρουσιάζεται πορευόμενη το δρόμο της επιτυχίας και της προόδου

(τ.649) και εξαίρεται η δημιουργική και εμπνευσμένη προσπάθεια της Εθνικής

Κυβερνήσεως για την κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική εξυγίανση και

ανόρθωση του λαού (τ.655).

Παρόμοιες αναφορές συναντούμε και τα επόμενα έτη. Χαρακτηριστικότερη

όλων, ο ακόλουθος υπέρτιτλος του Διδασκαλικού Βήματος τον Απρίλιο του 1971:

«21η Ἀπριλίου 1967 = 21η Ἀπριλίου 1971. Τέσσερα ἔτη ἡσυχίας, εὐημερίας,

προόδου.» (τ.697)

Το ίδιο σκεπτικό, αποτυπώνεται αναλυτικότερα και στο πρώτο τεύχος του

Διδασκαλικού Βήματος για το 1973 (τ.733) Εκεί, η Ελλάδα εμφανίζεται «ὀδεύουσα

ἐν ἀπολύτῳ τάξει καὶ εὐημερία […] ἕτοιμη ἵνα συναγωνισθῇ εἰς τὸν διεθνὴν στίβον

καὶ τὰ πλέον προηγμένα Κράτη τῆς ὑδρογείου.»124

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι οι συντάκτες του ίδιου κειμένου επιχειρούν

μία εξιδανικευμένη εικονογράφηση της πολιτικής του καθεστώτος σε όλους τους

τομείς της κυβερνητικής δραστηριότητας, χρησιμοποιώντας τα ακόλουθα

επιχειρήματα:

123

Βλ. Ενδεικτικά. Σχεδόν σε κάθε πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος συναντούμε παρόμοιες

αναφορές, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. 124


45

«Ἡ ἀλματώδης οἰκονομικὴ ἀνάπτυξις, ὁ ἐκσυγχρονισμὸς τῆς Διοικήσεως, αἱ

δημιουργηθεῖσαι κατάλληλοι προϋποθέσεις διὰ περαιτέρω κατασκευὴν καὶ

ἀνάπτυξιν ἔργων κοινωνικῆς καὶ πολιτιστικὴς προόδου, εἶναι οἱ ἀψευδεῖς

μάρτυρες τῆς, πράγματι, Ἐπαναστατικὴς πνοῆς που πνέει ἀπ’ ἄκρου εἰς ἄκρον

τῆς Χώρας.»125

Ιδιαιτέρως ευμενείς είναι και οι αναφορές της Διοίκησης για την οικονομική

κατάσταση της χώρας και την οικονομική πολιτική του καθεστώτος.126

Έτσι, τα πρώτα χρόνια της επτετίας επισημαίνεται στις γενικές συνελεύσεις

του κλάδου η σταθερότητα τιμών και αξιών (1970, τ.679, σ.2, 1971, τ.703, σ.3). και η

δραχμή εμφανίζεται ως το ισχυρότερο νόμισμα της Ευρώπης (τ.703, σ.3).

Ενώ, και το 1972 κατά παρόμοιο τρόπο επισημαίνεται «Ἡ καταπληκτικὴ - ἰδία

τὰ τελευταῖα ἐπαναστατικὰ ἔτη - ἄνοδος τοῦ βιοτικοὺ ἐπιπέδου τοῦ λαοῦ μας»

(τ.730).

Επίσης, και τα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, αποτελούν πεδίο σύγκλισης

των θέσεων της Διοίκησης μ’αυτές του καθεστώτος και ταύτισής της με τις

φιλονατοϊκές επιλογές του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η απόφαση της

Διοίκησης να προσφέρει η Δ.Ο.Ε το αναγκαίο χρηματικό ποσό για την αγορά

ναυτικής πολεμικής μονάδας από το Βασιλικό Ναυτικό (περίπτωση για την οποία θα

αναφερθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια της εργασίας μας), η οποία στηρίζεται στο

επιχείρημα της παρουσίας εχθρικών πλοίων (υπονοείται σοβιετικών) στη Μεσόγειο

(τ.666, 678).

Σε μία άλλη περίπτωση, αξιοσημείωτος είναι και ο έντονος τρόπος με τον

οποίο η Διοίκηση εμφανίζεται να καταδικάζει την απόπειρα αποπομπής της Ελλάδας

από το συμβούλιο της Ευρώπης,127

επισημαίνοντας ότι:

«Διὰ ψηφίσματός της, κοινοποιηθέντος εἰς τὸν κ. Πρωθυπουργὸν καὶ Ὑπουργὸν

Ἐξωτερικῶν, κατεδίκασε τάς ἐπεμβάσεις τῶν Ὑπουργῶν Ἐξωτερικῶν ἐνίων

125


Η επίκληση της «επιτυχημένης» οικονομικής πολιτικής του, χρησιμοποιήθηκε εν πολλοίς από το

καθεστώς ως επιχείρημα αυτοδικαίωσης και νομιμοποίησης του. Βλ. , Μ. Μελετόπουλος, (2000), ο.π,

σ.σ. 348-349. 127

Η διαδικασία αποπομπής της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης λόγω της επιβολής του

δικτατορικού καθεστώτος ξεκίνησε μετά από προσφυγή των τριών σκανδιναβικών χωρών και της

Ολλανδίας, με πρωτοβουλία του Ολλανδού αντιπροσώπου Max van der Stoel. Τελικώς, η Ελλάδα

αποχώρησε το Δεκέμβριο του 1969, ώστε να αποτραπεί η αποπομπή της. Βλ. Γ. Αθανασάτου, Α.

Ρήγος και Σ. Σεφεριάδης, (1999), ο.π. σ.39 και Ιστορία του ελληνικού έθνους, (2000), ο.π., σ. 274.

46

τῆς Εὐρώπης, εἰς τὰ ἐσωτερικὰ τῆς Πατρίδος μας, διαδηλώσασα ὅτι, ἡ ΕΛΛΑΣ

δὲν δέχεται μαθήματα δημοκρατίας ἀπὸ οὐδένα.»128

Με εξίσου έντονο τρόπο η Διοίκηση καταδικάζει τις προσπάθειες αντίστασης

στο καθεστώς, και επικροτεί την κατασταλτική πολιτική του. Έτσι, στους

απολογισμούς της υπενθυμίζει ότι «κατεδίκασε τάς ἐγκληματικᾶς ἐνέργειας τοῦ

Καθηγητοῦ τῆς Παντείου Σχολῆς Καράγιωργα καὶ ἠτήσατο τὴν παραδειγματικὴν

τιμωρίαν αὐτοῦ» (τ.679, σ.5), αλλά και τους διάφορους άλλους «άνανδρους»

σύμφωνα με την εκτίμησή της βομβιστές, «οἵτινες διὰ τῆς μεθόδου ταύτης

προσεπάθησαν νὰ διαταράξουν τὴν γαλήνην τοῦ τόπου» (τ.703, σ.8).

Αναφορικά με την εκπαιδευτική πολιτική του καθεστώτος, η παιδεία

παρουσιάζεται ως το πρώτο μέλημα και ο κύριος στόχος του.129

Έτσι, ιδιαιτέρως

τονίζεται ότι με τον καθορισμό του έτους 1969 ως έτους παιδείας (τ.641, 643), «διὰ

πρώτην φορᾶν, ἐπισημαίνεται, ἀναγνωρίζεται καὶ ὑπογραμμίζεται τόσον ἐντόνως ὁ

ρόλος τῆς» (τ.641).

Η εκπαιδευτική πολιτική των Εθνικών Κυβερνήσεων περιγράφεται ως

εκπαιδευτική αναγέννηση (τ.645) και κοσμογονία (τ.675), ενώ συχνά διαπιστώνεται

κατά παρόμοιο τρόπο ότι «Χρονίζοντα προβλήματα της εκπαιδεύσεως ευρίσκουν την

λύσιν των το έν κατόπιν του άλλου.»(τ.659).

Έτσι, κατά τη διάρκεια των συνδικαλιστικών ετών 1968-1969 και 1969-1970,

επανειλημμένως, επιχειρείται απαρίθμηση των λύσεων που έδωσε το καθεστώς

(τ.642, 654, 655, 659, 663, 675), που παρουσιάζονται ως υλοποίηση της δωρεάν

παιδείας (ανέγερση διδακτηρίων, δωρεάν βιβλία, χορήγηση υποτροφιών).

Ενδεικτικά, ο πρόεδρος της Δ.Ο.Ε. Μάρκος Μηνάς130

απαντώντας σε

ερώτηση δημοσιογράφου της εφημερίδας «ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ»131

σχετικά με το έργο

του Υπουργείου Παιδείας δηλώνει:

«Ἡ Ἐπανάστασις τῆς 21ης Ἀπριλίου 1967 ἐκ τῶν πρώτων ἡμερῶν ἐπεσήμανεν

τὸ πρόβλημα «Παιδεία» καὶ ὡς πρωταρχικόν της στόχον ἔθεσεν τὴν

ἐκπαίδευσιν τῶν Ἑλληνοπαίδων καὶ τὴν ἐξύψωσιν, ὑλικὴν καὶ ἠθικὴν […] τοῦ

128




Η συνέντευξη του αναδημοσιεύθηκε στο Διδασκαλικό Βήμα.

47

Ἕλληνος Ἐκπαιδευτικοῦ […] Εἰς τὸν τομέαν εἰδικώτερον τῆς Δημοτικῆς

Ἐκπαιδεύσεως μέγα συνετελέσθη ἔργον.»132

Μάλιστα, την ίδια χρονική περίοδο, επισημαίνεται ιδιαιτέρως και η αύξηση

που δόθηκε στους μισθούς των εκπαιδευτικών της Π.Ε. το 1970. Αύξηση 5% επί του

βασικού μισθού από 1/1/1970 και επιδόματα συνολικού ποσού 700 δραχμών (τ.668,

679, σ.2).

Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι η παρουσίαση της εκπαιδευτικής πολιτικής

του καθεστώτος που αποτιμάται συνολικώς θετικά, συχνά συνοδεύεται από αρνητικές

αναφορές για τη μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος της χώρας που

επιχειρήθηκε με το Ν.Δ. 4379/1964.

Όπως χαρακτηριστικά διαπιστώνεται, «ἡ λαίλαψ τῆς Ἐκπαιδευτικῆς

μεταρρυθμίσεως παρῆλθε» (τ.642), ενώ επικροτείται η αποκατάσταση της πίστης των

εκπαιδευτικών στα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη (τ.654) και ο αναπροσανατολισμός του

εκπαιδευτικού συστήματος στις αξίες του παρελθόντος (τ.675).

Στο χρονικό διάστημα που ακολουθεί η επίμονη προσπάθεια προβολής μιας

θετικής εικόνας για το έργο των Εθνικών Κυβερνήσεων στον τομέα της Παιδείας

συνεχίζεται. Στις αρχές του συνδικαλιστικού έτους 1970-1971 με ενθουσιασμό

γίνεται δεκτό το Ν.Δ. 651/70 που η Διοίκηση χαρακτηρίζει «Σταθμὸν πνευματικῆς

ἀνατάσεως, ἀλλὰ καὶ ἱστορικῆς καμπῆς εἰς τὰ ἐκπαιδευτικὰ χρονικὰ τῆς Χώρας»

(τ.681) και εξακολουθούν οι θετικές κρίσεις για την προσπάθεια αναδιοργάνωσης της

Παιδείας την οποία «μετ’ ἐπιτυχίας ἐπαινετῆς πραγματώνει ἡ Ἐπαναστατικὴ

Κυβέρνησις» (τ.692).

Επίσης, την ίδια περίοδο η Διοίκηση επισημαίνει το σταθερό και

ικανοποιητικό ρυθμό υλοποίησης του Ν.Δ. 651/70 (τ.689) και εκφράζει την

ικανοποίησή της διότι με το άρθρο 26 του νομοθετήματος αποδίδεται στο δάσκαλο το

αξίωμα του διευθυντή (τ.691), ενώ με ικανοποίηση γίνεται δεκτή και η καθιέρωση

συνεχούς ωραρίου εργασίας (τ.706).

Το κλίμα ευφορίας που αποπνέουν τα πρωτοσέλιδα του Διδασκαλικού

Βήματος την περίοδο αυτή, αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στην ακόλουθη

περιγραφική αναφορά της Διοίκησης το Μάιο του 1971, όπου επισημαίνεται ότι η

Πολιτεία διαθέτει για την Παιδεία «ποσὰ μυθικὰ διὰ τοὺς προεπαναστατικοὺς

132


48

χρόνους καὶ θεσπίζει νέα Προγράμματα, νέους σχολικοὺς ὁραματισμούς, νέα μέτρα

ὑπὲρ τῆς Ἐκπαιδεύσεως καὶ τῶν λειτουργῶν της.»133

Ας σημειωθεί ότι ο Πρόεδρος της Δ.Ο.Ε. Χ. Λάμπρου134

στον απολογισμό του

το καλοκαίρι του 1971 (τ.703) διαπιστώνει χαρακτηριστικά: «καὶ πλούσιας

μισθολογικῆς βελτιώσεως ἐτύχομεν, καὶ τὴν βαθμολογικὴν ἐξέλιξιν εἰς τοὺς

ἀνωτάτους βαθμοὺς [...] κατεκτήσαμεν» (τ.703).

Επίσης, κατά τη συνήθη πρακτική της Διοίκησης επιχειρεί για μία ακόμη

φορά την απαρίθμηση των λύσεων που έδωσε το καθεστώς στα προβλήματα των


Έτσι, με ιδιαίτερη έμφαση επισημαίνει την αύξηση των αποδοχών τους «ἀπὸ

40-60 % ἐπὶ τῶν παλαιῶν» (τ.703, σ.3), ενώ οι αναφορές του σχετικά με το Ν.Δ.

651/70 συνοψίζονται στην άποψη ότι: «Γενικῶς τὸ Ν.Δ. 651)1970 ὑπῆρξεν ἕνας

πραγματικὸς ὕμνος διὰ τὸν Κλάδον μας» (τ.703, σ.9).

Αλλά και κατά τη διάρκεια του επόμενου συνδικαλιστικού έτους 1971-1972,

η Διοίκηση εξακολουθεί να παρουσιάζει με θετικό τρόπο την εκπαιδευτική πολιτική

του καθεστώτος, αν και πλέον αποφεύγονται οι διθυραμβικές αναφορές του

προηγούμενου έτους για το Ν.Δ. 651/70.

Στον απολογισμό της το καλοκαίρι του 1972 περιγράφει με θετικό τρόπο το

κυβερνητικό έργο. Ως θετικά βήματα παρουσιάζονται η πρόθεση του υπουργείου να

δημιουργήσει νέα νηπιαγωγεία, η καθιέρωση ενιαύσιας εξειδικευμένης

μετεκπαίδευσης στα μαθηματικά, φιλολογικά και τεχνικά μαθήματα στις

Παιδαγωγικές Ακαδημίες Ιωαννίνων, Λάρισας και Ηρακλείου, η πρόθεση της

Εθνικής Κυβέρνησης να αυξήσει τα έτη υποχρεωτικής φοίτησης σε 8 θέτοντας το

ζήτημα σε δημόσιο διάλογο, η καθιέρωση του βαθμού του διευθυντή με το Ν.Δ.

651/70 ως διοικητικού και πειθαρχικού προϊστάμενου (τ.725, σ.2) και η καθιέρωση

συνεχούς ωραρίου εργασίας (τ.725, σ.3).

Όμως, τόσο η προσθήκη μιας σειράς χαρακτηριστικών επιθέτων που

συνοδεύουν την αναφορά της Διοίκησης για το βαθμολογικό θέμα («ἀκανθῶδες»,

«πολύπλοκον», «πολύπλευρον», «ζωτικόν») όσο και η λιτή υπενθύμιση των

133

Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Δ΄, τ. 700, 30-5-1971, σ.1. 134

Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τους πίνακες 5, 6, 7 και 8.

49

οικονομικών διεκδικήσεων του κλάδου υποδηλώνουν μία συγκεκαλυμμένη

δυσαρέσκεια για την αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών από την πολιτεία (τ.725,

σ.3).

Ωστόσο, και το επόμενο συνδικαλιστικό έτος 1972-1973 αρχίζει με μια

συνηθισμένη επανάληψη. Σε τηλεοπτική συνέντευξη της Διοίκησης στην Υ.ΕΝ.Ε.Δ.

στις 12-9-1972 που αναδημοσιεύθηκε στο Διδασκαλικό Βήμα (τ.727) ο Πρόεδρος της

Δ.Ο.Ε. Α. Ντόγκας δηλώνει χαρακτηριστικά: «Εἶναι πιστεύω ὅλων μας […] ὅτι ἡ

Ἐπανάστασις τῆς 21ης Ἀπριλίου ἐνέσκυψε μὲ πρωτοφανῆ στοργὴ στὰ θέματα τῆς

Ἑλληνικῆς Παιδείας καὶ ἔδωσε λύσεις ποὺ δὲν μπόρεσε νὰ δώση καμιὰ ἀπὸ τὶς

προηγούμενες κυβερνήσεις.»135

Μάλιστα, και στα πρωτοσέλιδα που ακολουθούν επαναλαμβάνεται για μία

ακόμα φορά η συνήθης εκτίμηση της Διοίκησης ότι η Παιδεία αποτελεί τον πρώτο

στόχο του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου (τ.730, 733).

Από το σημείο αυτό (αρχές του 1973) και μετέπειτα καταγράφεται μία

μεταβολή του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζεται από τη Διοίκηση η εκπαιδευτική

πολιτική των Εθνικών Κυβερνήσεων.

Η διαφοροποίηση αυτή προσδιορίζεται χρονικά από τις αρχές του 1973 και

συνεχίζεται και μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος του ταξιάρχου Δ. Ιωαννίδη

στις 25-11-1973, έως και την πτώση του καθεστώτος.

Ωστόσο, κατά την εκτίμησή μας αποτελεί την κορύφωση μίας πορείας ήπιων

αρχικά διαμαρτυριών που καταγράφονται σταδιακά στο λόγο της Διοίκησης από τις

αρχές του 1969 για διάφορα ζητήματα που αφορούν την Π.Ε. και μόνο. Αυτό το

στοιχείο, χωρίς να αντιστρατεύεται τις μέχρι τώρα διαπιστώσεις μας, καταδεικνύει

μία σαφή τάση που εκδηλώνεται προοδευτικά και σχετίζεται άμεσα τόσο με την

εκπαιδευτική πολιτική του καθεστώτος όσο και με το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου

που ερευνούμε.

Η πρώτη ανάλογη περίπτωση εμφανίζεται το 1969 με τη διαπίστωση

ατελειών, αντιφάσεων και παραλείψεων στον Α.Ν. 129/1967 (τ.644) και ακολουθεί η

αρνητική αντιμετώπιση των προθέσεων του καθεστώτος να ενοποιήσει όλα τα

επικουρικά ταμεία των Δημόσιων Υπαλλήλων (τ.655, σ.4). Αξιοσημείωτη είναι και η

αναφορά της Διοίκησης στους αρμόδιους παράγοντες του Υπουργείου Παιδείας, που

χαρακτηρίζονται άγευστοι της σχολικής πραγματικότητας, εξαιτίας της αρνητικής

135


50

τους στάσης για την αύξηση των ετών της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και την

καθιέρωση 8χρονου Δημοτικού Σχολείου (τ.663).

Επίσης, και τα επόμενα έτη εντοπίζονται σποραδικά, ανάλογες αναφορές της

Διοίκησης. Έτσι, το 1970 συναντούμε διαμαρτυρίες για την καθυστέρηση των

προαγωγών (τ.674, σ.2) και για το επίδομα εκπαιδευτικών που λαμβάνουν μόνο οι

καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης (τ.685).

Ενώ, το 1971 η Διοίκηση διαμαρτύρεται για τον περιορισμό των ετών

φοίτησης στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες και τις σχολές Νηπιαγωγών (υπενθυμίζοντας

ότι αρχικώς είχε επικροτήσει τον εν λόγω περιορισμό) και ζητά την απόσυρση των

σχολικών βιβλίων, διότι κατά την εκτίμησή της δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες

παιδαγωγικές και ψυχολογικές ανάγκες (τ.699, σ.2).

Ωστόσο, από τα τέλη του έτους 1971 και καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους

1972, σταδιακά εντοπίζονται στο λόγο της Διοίκησης με μεγαλύτερη συχνότητα

(τ.705, 707, 710, 711, 719, 724) διαμαρτυρίες για το ζήτημα των προαγωγών, λόγω

της εφαρμογής σχετικών διατάξεων του Ν.Δ. 651/70.

Από την αρχή του 1973 παρατηρείται πλέον εμφανώς μία τομή στο λόγο της

Διοίκησης, η οποία έχει ως αφετηρία τις διαμαρτυρίες της για τη μη χορήγηση

ειδικού επιδόματος στους εκπαιδευτικούς της Π.Ε. (τ.734) και τα προβλήματα που

δημιούργησαν τα νομοθετήματα του καθεστώτος για τις προαγωγές τους (τ.737), και

κορυφώνεται με την ταυτόχρονη προβολή των δύο αυτών ζητημάτων σε ένα

πρωτοσέλιδο (τ.740), που συνδυάζεται με την αξιοσημείωτη απουσία ύπαρξης

πανηγυρικού τεύχους για την επέτειο του πραξικοπήματος της 21ης

Απριλίου 1967.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η αλλαγή του ύφους της γραφής γίνεται σαφέστερη το

Μάιο του 1973, όπου γίνεται για πρώτη φορά λόγος για «τὸ συνθλιπτικὸν βάρος τοῦ

Ν.Δ. 651/70» αλλά και για «τὴν ἀφόρητον πίεσην τῆς διαφοροποιήσεως τοῦ

Τιμαρίθμου» (τ.742).

Τότε, για πρώτη φορά αποδίδονται ευθύνες στο καθεστώς για την

εκπαιδευτική πολιτική του, με τον ακόλουθο τρόπο:

«Εἶναι καιρὸς πιὰ νὰ ἐκλείψουν οἱ βανδαλισμοὶ εἰς βάρος τῆς Παιδείας μας

καὶ οἱ προκρούστειοι μεταχειρίσεις της. Καὶ ἐπειδὴ πολλὴ ἐγένετο συζήτησις

ἐπὶ ἔτη πολλὰ ἐπάνω εἰς τὸ πρόβλημα τῆς Παιδείας μας, καιρὸς εἶναι

51

νομίζομεν νὰ ἐξαγγελθῆ ἡ νέα δομή της, διότι ὁ χρόνος ποὺ χάνεται εἶναι

πολυτιμότατος.»136

Στον απολογισμό της για το συνδικαλιστικό έτος 1972-1973, η Διοίκηση

εκφράζει την ικανοποίησή της κυρίως για την καθιέρωση του συνεχούς ωραρίου

εργασίας, ενός αιτήματος που είχε προ πολλού ικανοποιηθεί (τ.744, σ.2), ενώ είναι

καταφανής η δυσαρέσκεια της τόσο για το ζήτημα της καθυστέρησης των

προαγωγών, που αποδίδεται στα νομοθετήματα του καθεστώτος Α.Ν. 129/67, Ν.Δ.

169/69 και Ν.Δ. 651/70 (τ.744, σ.σ.3-5) όσο και για το ειδικό επίδομα (τ.744, σ. 6),

δηλαδή για θέματα που είχαν τεθεί με τόσο έντονο τρόπο τους προηγούμενους μήνες.

Το απόγειο της διαφοροποίησης του λόγου της Διοίκησης καταγράφεται το

Σεπτέμβριο του 1973, όταν το κύριο επιχείρημα που επιστρατεύεται σε μια

προσπάθεια αρνητικής αποτίμησης του συνόλου της εκπαιδευτικής πολιτικής του

καθεστώτος, είναι η εξομοίωσή της με αυτήν των κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων

που προηγήθηκαν, ανατρέποντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μια επιχειρηματολογία

χρόνων που την πρόβαλλε ως σταθμό στα εκπαιδευτικά χρονικά της χώρας.

Έτσι, σε δύο συνεχόμενα πρωτοσέλιδα η Διοίκηση διατείνεται ότι: «δὲν

δικαιοῦται ἡ Ἐθνικὴ Κυβέρνησις νὰ εἶναι ὑπερήφανη διὰ τὴν πολιτικὴν τῆς ἔναντι τοῦ

Διδασκάλου» (τ.746, σ.2, 747, σ.2).

Μάλιστα, το πρώτο πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος μετά το

πραξικόπημα Ιωαννίδη (τ.750, τίτλος «ΑΝΟΙΚΤΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ, Ἀθῆναι τῆ 29-11-

1973, Πρὸς τὸν Ἐξοχώτατον Πρωθυπουργὸν κ. Ἀδαμάντιον Ἀνδρουτσόπουλον»)

αποτελεί στο σύνολο του μία απαξιωτική αναφορά της Διοίκησης για την

εκπαιδευτική πολιτική των προηγούμενων Εθνικών Κυβερνήσεων.

Στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί έως τη μεταπολίτευση, η Διοίκηση

εκφράζει την ικανοποίησή της για την αντικατάσταση, συμπλήρωση και τροποποίηση

άρθρων των Ν.Δ 651/1970 και 1331/1973 από την κυβέρνηση του Α.

Ανδρουτσόπουλου (τ.754), όμως εξακολουθούν οι διαμαρτυρίες της (ηπιότερης

μορφής πλέον) για την επιδοματική πολιτική. Έτσι, τον Ιούνιο του 1974, με λιτό και

ουδέτερο τρόπο περιγράφεται η απόρριψη από τον Α. Ανδρουτσόπουλου σχετικού

αιτήματος, «λόγω τῆς παγκοσμίου οἰκονομικῆς ἀναταραχῆς […] ἀλλὰ καὶ τῆς

ἀδυναμίας τοῦ Κρατικοῦ Προϋπολογισμοῦ.» (τ.761).

136


52

Κυρίαρχο, ωστόσο, στοιχείο του λόγου της Διοίκησης την περίοδο αυτή είναι

ο τρόπος προσέγγισης και ερμηνείας της εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος

στα χρόνια που προηγήθηκαν, ο οποίος την εντάσσει εντός των πλαισίων μιας

διαχρονικά αρνητικής αντιμετώπισης του εκπαιδευτικού ζητήματος από τις

μεταπολεμικές κυβερνήσεις. Όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζεται, «ἡ χελωνοβασία

καὶ ἡ ἐπ’ αὐτῆς ὑπνηλία ὑπῆρξε μεταπολεμικῶς τὸ χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τῆς

ἐκπαιδευτικῆς μας ζωῆς» (τ.753).

Οι εκτιμήσεις αυτές δεν συμπεριλαμβάνουν τη νέα κυβέρνηση, στην οποία η

Διοίκηση απευθύνεται το Μάιο του 1974 (τ.760), επιχειρώντας «μὲ πάσαν

εἰλικρίνειαν» μία συνοπτική αποτίμηση της κυβερνητικής πολιτικής των Εθνικών

Κυβερνήσεων στο χώρο της Π.Ε. πριν την εκδήλωση του πραξικοπήματος Ιωαννίδη

στις 25-11-1973, στην οποία και συμπυκνώνεται το σύνολο της σχετικής

επιχειρηματολογίας που χρησιμοποιούσε στο προηγούμενο διάστημα. Μάλιστα, η

κριτική της επικεντρώνεται στα δύο βασικά νομοθετήματα του καθεστώτος για την

εκπαίδευση, τον Α.Ν. 129/1967 και το Ν.Δ. 651/1970, περιγράφοντας με τα

μελανότερα χρώματα τα αποτελέσματά τους για την Π.Ε. και τους εκπαιδευτικούς.

Αναφερόμενη στον Α.Ν. 129/1967 η Διοίκηση επισημαίνει ως κύρια συνέπειά

του την υποβάθμιση των Παιδαγωγικών Ακαδημιών και συνακόλουθα των δασκάλων

με τον εξής τρόπο:

«παρέστημεν μάρτυρες τοῦ ἰδόντος τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος, μὲ πάσαν

προχειρότητα, Α.Ν. 129, διὰ τοῦ ὁποίου ἀφ’ ἑνὸς μέν, ἐδόθη βαρύτατον

πλῆγμα εἰς τὴν Δημοτικὴν Ἐκπαίδευσιν μὲ τὴν κατάργησιν τοῦ τρίτου ἔτους

σπουδῶν τῶν Παιδαγωγικῶν Ἀκαδημιῶν καὶ τὴν ὑποβάθμισιν τοῦ

Διδασκάλου, ἀφ’ἑτέρου δέ, περιέπλεξεν ἔτι περαιτέρω, τὴν βαρύτατα νοσοῦσαν

Παιδείαν μας.»137

Ωστόσο, η κριτική της γίνεται σφοδρή όταν αναφέρεται στο Ν.Δ. 651/1970,

το οποίο απαξιώνεται συλλήβδην:

«Μετὰ παρέλευσιν ἀρκετοῦ χρόνου καὶ μακρὰν ἐκκόλαψιν, ἐρήμην του

ὠργανωμένου Κλάδου ὅστις θὰ ἔπρεπε νὰ εἴπη τὴν πρώτην καὶ τὴν τελευταίαν

λέξην, ἐδημοσιεύθη, μὲ πηχυαίους μάλιστα τίτλους, τὸ περιλάλητον Ν.Δ.

137


53

651/1970. Διάτρητον ἀπὸ τῆς γεννήσεώς του, μὲ σωρεία ἀσαφειῶν, ἀτελειῶν

καὶ παραδοξοτήτων.»138

Επίσης, η Διοίκηση συμπεριλαμβάνει στις αρνητικές επιπτώσεις του Ν.Δ.

651/1970: την κατάργηση του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου (Α.Ε.Σ.), τη

δημιουργία «πολυδάπανης» και «πολυτελούς» εποπτείας (χαρακτηρίζεται «βραχνάς»

του δάσκαλου), την κατάργηση των κατακτημένων με αγώνες βαθμολογικών

επιτευγμάτων του κλάδου, την απομάκρυνση των αιρετών εκπροσώπων του από τα

υπηρεσιακά συμβούλια, τον παράδοξο τρόπο μετατροπής των βαθμολογιών των

παλιών εκθέσεων των επιθεωρητών και τα αλλεπάλληλα διατάγματα περί

μεταθέσεων (τ.760).

Με την κατάληξη της απαρίθμησης των αρνητικών συνεπειών του νόμου, η

Διοίκηση συμπεραίνει: «Ἀληθινὸς τραγέλαφος. Κανεὶς δὲν γνωρίζει τί ἰσχύει ἢ τί δὲν

ἰσχύει.» (τ.760). Μάλιστα, η αναφορά που ακολουθεί για τις συνεχείς τροποποιήσεις

του αναλυτικού προγράμματος και τα ακατάλληλα κατά την εκτίμησή της βοηθητικά

βιβλία, συμπληρώνει την εικόνα μίας συνολικά αρνητικής αποτίμησης της

κυβερνητικής πολιτικής των Εθνικών Κυβερνήσεων έως και το 1973.

Επιγραμματικά, αξίζει να σημειωθεί ότι και στην τελευταία φάση της

εξεταζόμενης περιόδου, στον τελευταίο απολογισμό της Διοίκησης τον Ιούνιο του

1974 (τ.761) καταγράφεται και πάλι η ίδια, επίμονη προσπάθεια διαπίστωσης των

αρνητικών συνεπειών του «περιλάλητου» Ν.Δ. 651/70, ο οποίος όπως χαρακτηριστικά

επισημαίνεται «ἐπέφερεν σύγχυσιν, ἄγχος καὶ ἀβάστακτον βάρος εἰς τοὺς ὤμους τῶν

συναδέλφων» (τ.761).

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι ο λόγος της Διοίκησης περιγράφει μια

εξιδανικευμένη εικόνα του συνόλου της κυβερνητικής πολιτικής έως και το τέλος του

1972. Έκτοτε, διαφοροποιείται, περιγράφοντας προοδευτικά την εκπαιδευτική

πολιτική του καθεστώτος για την Π.Ε. με αρνητικό τρόπο.

Η διαφοροποίηση αυτή, η οποία κορυφώνεται το φθινόπωρο του 1973,

συνδέεται άμεσα τόσο με την εκπαιδευτική πολιτική του καθεστώτος για την Π.Ε.

όσο και με τις αλλαγές που σημειώνονται στο ιστορικό πλαίσιο της περιόδου που

ερευνούμε (συνθήκες οικονομικής κρίσης, σταδιακή «αποσάθρωση» του

καθεστώτος). Μάλιστα, εξακολουθεί να καταγράφεται έως και τη μεταπολίτευση, αν

138


54

και περιορίζεται στην αρνητική αποτίμηση της εκπαιδευτικής πολιτικής των Εθνικών

Κυβερνήσεων έως το 1973, από την οποία η Κυβέρνηση του Α. Ανδρουτσόπουλου

εξαιρείται.


Ο ιδεολογικός λόγος της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. κατά τη διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου χαρακτηρίζεται από μία ακάματη επίκληση της «Αἰωνίας

Ἑλλάδος» ως απόδειξης της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού.139

Η Ελλάδα προσεγγίζεται ως υπερβατική έννοια. Παρουσιάζεται ως αιώνια,

πανανθρώπινη, πανοικουμενική (τ.744), να αναγεννιέται από την τέφρα της όπως ο

μυθολογικός φοίνιξ (τ.646) και της αποδίδονται ιδεατά χαρακτηριστικά, είναι

ασύλληπτη ιδέα (τ.756) με αιώνια ζωή (τ.748) και ψυχή (τ.738, 756). Έτσι,

υπερβαίνει τη διάσταση του ιστορικού χρόνου, «εἶναι πάντα μία ἰδέα καὶ μία φλόγα κι

ἕνας ποταμὸς αἵματος. Εἶναι ζωὴ αἰώνια» (τ.748).

Το στοιχείο της συνέχειας του ελληνισμού εμπεριέχουν και οι συνεχείς

αναφορές στην ελληνική φυλή, που αναδεικνύουν τη φυλετική σύλληψη του έθνους

ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό του ιδεολογικού λόγου της Διοίκησης.

Ενδεικτικά, η ελληνική φυλή, στα πλαίσια μιας επίμονης προβολής της

ανωτερότητάς της, παρουσιάζεται ως η αρχαιότερη και ευγενέστερη της ηπείρου μας

(τ.651), υπέροχη (τ.738), «προικισμένη ἀπὸ τὴ μοίρα της» (τ.743, σ.2), αμετάβλητη

(τ.756) και επισημαίνεται η ενότητα και τη συνέχειά της (τ.708), «μία συνέχεια χωρὶς

τέλος» (τ.718).

Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι τον Απρίλιο του 1974 η Διοίκηση

αποφαίνεται ότι «Τοῦτο τὸ Ἔθνος εἶναι ράτσα, μ’ ὅλη τή σημασία τῆς λέξεως.»

(τ.757).

Η εξίσου συνεχής υπόμνηση του «τρισχιλιετοῦς ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ»,140

υπενθυμίζει διαρκώς την πνευματική ανωτερότητα του ελληνισμού. Ως

αδιαμφισβήτητη παρουσιάζεται η πνευματική υπεροχή της ελληνικής φυλής, η οποία

139

Σχεδόν σε πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος συναντούμε παρόμοιες αναφορές, αν και τα

τελευταία έτη της περιόδου καταγράφονται με μικρότερη συχνότητα. 140

Σχεδόν σε πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος συναντούμε παρόμοιες αναφορές, αν και τα

τελευταία έτη της περιόδου καταγράφονται με μικρότερη συχνότητα.

55

εμφανίζεται να «Ἔδωσεν εἰς τὴν ἀνθρωπότητα ἕναν μέγα πολιτισμόν, τὸν ὁποῖον

μάλιστα ἐδημιούργησεν εἰς ἐποχὴν κατὰ τὴν ὁποίαν ἡ ἀνθρωπότης αὐτὴ εὐρίσκετο εἰς

ἀγρίαν ἢ ἡμιαγρίαν κατάστασιν.»141

Σύμφωνα με την ακόλουθη χαρακτηριστική διατύπωση της Διοίκησης,

«Δημιούργημα τῆς Ἑλληνικῆς Φυλῆς εἶναι ὁ Ἑλληνοχριστιανικός Πολιτισμός.» (τ.718).

Έτσι, σχεδόν σε κάθε τεύχος του Διδασκαλικού Βήματος συναντούμε

αναφορές στον ελληνοχριστιανικό πολιτισμό και τις εκφάνσεις του,142

που

εμφανίζονται εδραζόμενες σε ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα, στην

ελληνοχριστιανική βιοθεωρία (τ.725). Μάλιστα, ο ελληνοχριστιανισμός

παρουσιάζεται ως η πάγια, αμετάβλητη και αδιαμφισβήτητη εθνική ιδεολογία και

όπως χαρακτηριστικά διευκρινίζεται:

«ἐὰν ὑπάρχουν φιλοσοφικοὶ νόμοι διέποντες τὴν ἱστορικὴν ἐξέλιξιν τῆς φυλῆς

μας, τοὺς νόμους τούτους δὲν δυνάμεθα νὰ ἀνεύρωμεν παρὰ εἰς τὴν διαρκῆ

ὕπαρξιν καὶ καλλιέργειαν τοῦ ἰδεώδους της Ἑλληνικῆς Πατρίδος ἐν συνδυασμῷ

μὲ τὴν χριστιανικὴν πίστιν.»143

Συχνές είναι και οι αναφορές στη σχέση του ελληνισμού με τον χριστιανισμό

στα πλαίσια της ελληνοχριστιανικής σύνθεσης, της Ελλάδας του Χριστού (τ.706, 709,

744). Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι Έλληνες παρουσιάζονται ως ο χριστιανικός,

ελληνικός λαός (τ.648), ο εκλεκτός, ο περιούσιος λαός του θεού (τ.708, 718) που

βρίσκεται στα μεταίχμια του ανθρωπίνου προς το θείο (τ.748). Έτσι, στο λόγο της

Διοίκησης, η υπερβατική προσέγγιση της ιδέας «Ελλάδα» συναντά την εξίσου

ανορθολογική σύλληψη ενός «Θείας» προέλευσης πεπρωμένου για το έθνος που «ἐκ

Θείας Προνοίας, ἔχει ξεχωριστὸν προορισμὸν να ἐπιτελέση ἐπὶ τοῦ γηίνου πλανήτου»

(τ.718), που «ἡ Θεία Πρόνοια τό ἐτοποθέτησεν ἐπάνω εἰς τόν ἱερόν αὐτόν βράχον».

(τ.708).

Εξαίρεση, συνήθως, αποτελούν τα πρωτοσέλιδα που αναφέρονται στις εθνικές

επετείους ή στις ένοπλες δυνάμεις. Εκεί εγκαταλείπεται για προφανείς λόγους η

ολοκληρωτικά υπερβατική προσέγγιση του ιστορικού χρόνου και επισημαίνεται η

σημασία της ιστορικής μνήμης, με τον ακόλουθο τρόπο:

141


Γίνεται ακατάπαυστα λόγος για ελληνοχριστιανικό πολιτισμό, ιδεώδες, πνεύμα, φως, μεγαλείο,

αγωγή κ.λ.π. 143


56

«Μόνο τὰ ἔθνη ποὺ γνωρίζουν νὰ ἀντλοῦν ἀπὸ τοὺς θησαυροὺς τῆς μνήμης

τῶν βαδίζουν ἰσχυρὰ καὶ ἀλώβητα πρὸς τὸ μέλλον. Ὁ συμβολισμὸς τῆς

συνεχοῦς συσπειρώσεως τοῦ ἔθνους περὶ τάς ἱερᾶς του ἀναμνήσεις […] εἶναι

πάντοτε ταυτισμένος μὲ τάς ἐνδόξους Ἐνόπλους Δυνάμεις τῆς Πατρίδος.»144

Μάλιστα, οι αναφορές της Διοίκησης στον Εμφύλιο Πόλεμο, αποτελούν μία

καθαρά επιλεκτική προσέγγιση του ιστορικού χρόνου. Έτσι, ο Εμφύλιος Πόλεμος

εντάσσεται σε μια γραμμική εξομοίωση του συνόλου των εθνικών αγώνων (τ.756),

που οδηγεί μερικές φορές έως και την 21η Απριλίου 1967 (τ.646, σ.2, 708) σε μία

εμφανή προσπάθεια χρησιμοποίησης των ιστορικών γεγονότων για την ιδεολογική

ερμηνεία του παρόντος.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται λόγος για «Τὸ ἴδιον ἐκεῖνο Πνεῦμα τὸ ὁποῖον

ὁδήγησε τοὺς Ἕλληνας εἰς τοὺς Μαραθῶνες, Θερμοπύλες, Πύλη τοῦ Ρωμανοῦ, 25

Μαρτίου 1821, Ζάλογγον - Μεσολόγγι - Ἀρκάδι, 12-13, 40-44, Γράμμο-Βίτσι καί…!

Εἰς τὴν 21ην Ἀπριλίου 1967»145

και οι ίδιοι οι πραξικοπηματίες, ως γενιά του 40,

εντάσσονται εντός του ίδιου πλαισίου (τ.683). Επίσης, σε μία άλλη περίπτωση η

Διοίκηση θεωρεί ότι η νίκη του 40 κινδύνευσε να προδοθεί (υπονοώντας τον εμφύλιο

πόλεμο) και η επανάσταση της 21ης

Απριλίου λέγοντας ένα νέο ΟΧΙ τη διέσωσε

(τ.661).

Επιπροσθέτως, ο εμφύλιος πόλεμος εμφανίζεται ως συνέχεια του εθνικού

αγώνα κατά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, αυτή τη φορά ενάντια στους

Σλαυοκομμουνιστές (τ.657) και υιοθετείται η γνωστή, διχαστική, εμφυλιοπολεμική

ρητορεία. Έτσι, σε πρωτοσέλιδο άρθρο με τίτλο «ΒΙΤΣΙ-ΓΡΑΜΜΟΣ», οι μάχες του

εμφυλίου πολέμου χαρακτηρίζονται: «ἄλλος Μαραθὼν […] ἡ περιφανὴς ὅσον καὶ

ἔνδοξος νίκη τῶν Ἐθνικῶν ἐνόπλων δυνάμεων κατὰ τῶν κομμουνιστοσυμμοριτῶν,

ὀρδῶν ἀπάτριδων καὶ ξενόδουλων».146

Σε μια προσπάθεια να επισημανθούν οι καταστροφικές συνέπειες του

εμφυλίου, υπενθυμίζονται τα θύματά του, συμπεριλαμβανομένων των συναδέλφων

Ευθυμίου, Παπαθανασίου (τ.646) και Ρεμπέλη (τ.655, σ.5), αν και κάποτε η Διοίκηση

οδηγείται στην υπερβολή, αναφερόμενη στους 7.000 σφαγιασθέντες, εθνικόφρονες

144




57

πολίτες του Κιλκίς (τ.655, σ.5) και στα 30.000 παιδιά του παιδομαζώματος, του

ξεκληρίσματος του έθνους (τ.657). Μάλιστα, η Δ.Ο.Ε. συνεισφέρει οικονομικά στην

ανέγερση μνημείων, εις μνήμην των θυμάτων του εμφυλίου (τ.655, σ.5).

Ωστόσο, όπως ήδη επισημάνθηκε παραπάνω αλλά και σε προηγούμενη

ενότητα της εργασίας μας, οι αντικομμουνιστικές αναφορές που καταγράφονται στο

λόγο της Διοίκησης συνδέονται είτε με τον Εμφύλιο Πόλεμο είτε χρησιμοποιούνται

κυρίως ως επιχείρημα για την αιτιολόγηση της επιβολής του καθεστώτος. Όμως,

οπωσδήποτε είναι περιορισμένες σε σχέση με την κυρίαρχη διάσταση του

ελληνοχριστιανισμού στο λόγο της Διοίκησης.

Ας σημειωθεί επίσης ότι στο λόγο της εύκολα ανιχνεύεται ένα πλέγμα

συντηρητικών - ηθικών αξιών, οι οποίες του προσδίδουν μία ηθικοπλαστική και

διδακτική χροιά. Σ’αυτές συμπεριλαμβάνονται, «Ἡ Ἑλληνικὴ ἀνδρεία» (τ.748, τ.756),

η πολεμική αρετή του Έλληνα στρατιώτη (τ.639, 657), η πειθαρχημένη ελευθερία

(τ.652), η ευσυνείδητη (τ.674, σ.2), η έντιμος εργασία (τ.642), «ἡ γενεσιουργὸς

δύναμις ὅλων τῶν ἀγαθῶν καὶ ὅλων τῶν ἀξιῶν» (τ.650), ο ιεραρχημένος χαρακτήρας,

η αλληλεγγύη και το πνεύμα θυσίας που χαρακτηρίζουν την ελληνική οικογένεια

«αὐτὸν τὸν ἀφθάστου στερεότητος Ἑλληνικὸν θεσμὸν» (τ.651), η παράδοση γενικώς, η

αίσθηση του καθήκοντος, η σύνεση, η μετριοπάθεια κ.α.147

Στο σημείο αυτό, έχοντας ήδη επιχειρήσει την καταγραφή των κυρίαρχων

ιδεολογικών στοιχείων του λόγου της Διοίκησης θεωρούμε αναγκαίο να

επισημάνουμε ότι η χρήση της ίδιας φρασεολογίας, πολλές φορές και των ίδιων

λέξεων κλειδιών, αλλά και της ίδιας ιδεολογικής ανάγνωσης του ιστορικού

παρελθόντος με στόχο την ερμηνεία του παρόντος, τον ταυτίζει σαφώς με τον

ιδεολογικό λόγο του καθεστώτος.

Ωστόσο, θα πρέπει να προσθέσουμε ότι ένα ακόμη στοιχείο ενισχύει το

παραπάνω συμπέρασμα. Αυτό το στοιχείο του λόγου της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. είναι

η διαρκώς επαναλαμβανόμενη επίκληση του υλιστικού κινδύνου που κατά την άποψή

της υπονόμευε τα θεμέλια του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού και τις

πατροπαράδοτες ηθικές αξίες.148

147

Σχεδόν σε πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος συναντούμε παρόμοιες αναφορές. 148

Ένας από τους λόγους που προκαλούσαν τη δυσαρέσκεια των στρατιωτικών πριν από την

εκδήλωση του πραξικοπήματος ήταν τα νέα, φιλελεύθερα, κοινωνικά ήθη της δεκαετίας του ΄60 που

αποδίδονταν τόσο στον μαρξισμό όσο και στον δυτικόφερτο, καταναλωτικό ευδαιμονισμό. Μάλιστα,

το καθεστώς της 21ης

Απριλίου αυτοπροσδιοριζόταν ως φραγμός στην ηθική παρακμή της ελληνικής

κοινωνίας και ο ιδεολογικός λόγος του χαρακτηριζόταν από έντονο συντηρητισμό και ηθικισμό στην

58

Έτσι, η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται «τεταραγμένη», κοσμογονική (τ.667,

σ.3, τ.670, σ.3), μηδενιστική (τ.690) και εμφανίζεται ως παραπαίουσα και δεινώς

χειμαζόμενη (τ.655, σ.6) η «ἐν τοὶς χαλεποὶς σήμερον καιροίς, ἀνθρωπότητα» (τ.744).

Μάλιστα, ο λόγος της Διοίκησης εμφανίζεται ως λόγος παραδοσιακός και

αντίστοιχος ενός τρόπου παραγωγής προβιομηχανικού, αντιμετωπίζοντας αρνητικά

την τεχνολογική πρόοδο, στην οποία αποδίδεται η εγκατάλειψη των ηθικών αξιών

(τ.642, 652, 706, 709).

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκεκριμένης συλλογιστικής αποτελεί η

ακόλουθη αναφορά της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. για το σύγχρονο πολιτισμό: «Θρίαμβος

τῆς μηχανοκρατίας! Ἡ θαυμαστή της τεχνικῆς εὐφορία καταπνίγη ἐν πρὸς ἐν τὰ ἄνθη

τῶν αἰωνίων ἀξιῶν».149

Ενώ, η μόνιμη επωδός των αντίστοιχων αναλύσεών της έχει

πάντοτε την ίδια περίπου μορφή: «Ὅλα διαλυμένα, χρωκοπημένα καὶ θρησκεῖαι καὶ

σοφίαι καὶ ἠθικαὶ καὶ κοινωνικαὶ σχέσεις. Καὶ τὸ χείριστον: Ἡ καρδία χωρὶς ἀπόθεμα

ἀγάπης.»150

Επιπροσθέτως, σε σχέση με το λόγο της Διοίκησης για την ηθική κρίση της

σύγχρονης εποχής, διαπιστώνεται μία προσπάθεια ιδεολογικής ερμηνείας της από

ιδεαλιστική αφετηρία.

Η ηθική κρίση αποδίδεται, στις υλιστικές και μηδενιστικές θεωρίες (τ.706),

τους ποικιλώνυμους (τ.645), μοντέρνους -ισμούς (τ.709) τον υπαρξισμό, τον

μαρξισμό (τ.652) αλλά και τους φορείς τους, την «πνευματικὴ ἰντελλιγκέντσια» της

εποχής (τ.706).

Χαρακτηριστικά, η Διοίκηση διατείνεται ότι «Οἱ φιλοσοφικοὶ σωρεῖται τῶν

διαφόρων μοντέρνων φιλοσοφισμῶν -ισμῶν τρομερᾶς ἐπιφέρουν πνευματικᾶς

καταστροφᾶς, φοβερᾶς προκαλοῦν ἠθικᾶς καθιζήσεις»151

και εξομοιώνει την «κακή»

επιρροή τους, υποστηρίζοντας ότι ο σύγχρονος άνθρωπος «μετατρέπεται ἀπὸ

πρόσωπον εἰς μαζάνθρωπον (Ἀνατολή) και homo oeconomicus (Δύσις).» (τ.709).

Με παρόμοιο τρόπο διαπιστώνεται και ο αρνητικός τους αντίκτυπος στην

Ελλάδα, η οποία σύμφωνα με την ακόλουθη διατύπωση της Διοίκησης «δεινὴν

εκφορά του. Βλ. Ιστορία του ελληνικού έθνους, (2000), ο.π., σ. 267, Γ. Αθανασάτου, Α. Ρήγος και Σ.

Σεφεριάδης (1999), ο.π., σ.σ. 163-165, Μ. Μελετόπουλος, ( 2000), ο.π., σ.σ. 147-310. 149




59

ὑφίσταται σήμερον δοκιμασίαν ἐντὸς τῶν ἱερῶν τειχῶν της ἀπὸ τὴν ὁρμητικὴν μανίαν

μίας ἀχαλινώτου Ἐλευθερίας».152

Σε αντίθεση με τις συνθήκες πνευματικής και ηθικής εκτροπής που

περιγράφονται, παρουσιάζεται το καθεστώς της 21ης

Απριλίου ως ο φραγμός που

διασώζει τις αιώνιες αξίες του Ελληνοχριστιανισμού (τ.706, 709). Μάλιστα, η

Ελλάδα παρουσιάζεται να ακολουθεί δική της πορεία και να κυριαρχεί ιδεολογικά:

«Ἡ Ἑλλὰς καὶ πάλι σήμερον εὑρίσκεται, ὡς ἐκ τῶν ἱστορικῶν πεπρωμένων

τῆς, προμαχὼν τοῦ ἐλευθέρου κόσμου, ὁ ὁποῖος ἐμποροκρατούμενος,

τεχνοκρατούμενος, φιλοχρήματος καὶ πλούσιος, κινδυνεύει να αὐτοχειριασθῆ

ὡς ἄλλη Βαβυλὼν.»153

Εντούτοις, από τα τέλη του 1969 (τ.663), οι αφοριστικής μορφής αναφορές

στην τεχνολογική πρόοδο, ως αιτίου της ηθικής κρίσης της σύγχρονης εποχής,

μεταλλάσσονται σε θετική δεξίωσή της, ως παράγοντα εκσυγχρονισμού της

ελληνικής εκπαίδευσης. Ενδιαφέρον είναι και το γεγονός ότι την ίδια περίπου

χρονική περίοδο, ο δάσκαλος αποκτά και μια νέα ιδιότητα αυτή του «αγωγού της

προόδου» (τ.641, 645), συνακόλουθα με την ιδιότητα του «σμιλευτή ψυχών» που του

αποδίδεται συνήθως, κατά κύριο λόγο154

και παρουσιάζεται ως αυτός που «ρυθμίζει

τάς ἀντιρρόπους δυνάμεις τῆς συντηρήσεως καὶ τῆς προόδου, τῆς παραδόσεως καὶ τῆς

ἐξελίξεως».155

Έκτοτε, η ίδια απαίτηση εκσυγχρονισμού της ελληνικής εκπαίδευσης

καταγράφεται σταθερά στο λόγο της Διοίκησης, αν και κατά διαστήματα απουσιάζει

ή αντικαθίσταται από τη γνωστή ρητορεία για την πνευματική και ηθική κρίση της

σύγχρονης εποχής.

Έτσι, το 1970, η Διοίκηση αποφαίνεται ότι ο σκοπός και τα περιεχόμενά της

ελληνικής παιδείας πρέπει πλέον «ν’ ἀναζητηθοῦν εἰς τὴν σημερινὴν ζωήν, τὸν

σημερινὸν πολιτισμὸν», αλλά οι αξίες της να παραμείνουν ελληνοχριστιανικές (τ.671).

Το ίδιο αντιφατικό ιδεολογικό σχήμα επαναλαμβάνεται συχνά (τ.663, 665,

671), παρότι υποστηρίζεται ταυτοχρόνως ότι το καθεστώς, «Ἐπροχώρησεν εἰς μίαν

μέσην λύσιν ἀνταποκρινομένην εἰς τὴν ἑλληνικὴ πραγματικότητα, συνέθεσε τὸ

152





60

ἑλληνικὸν ἱστορικὸν παρελθὸν εἰς στενὴν καὶ ζωντανὴν ἐπαφὴν πρὸς τὴν οἰκονομικὴν

καὶ κοινωνικὴν τοιαύτην».156

Ενδεικτικά, η πλέον χαρακτηριστική αναφορά της Διοίκησης την περίοδο

αυτή, που «αναδεικνύει» την αντιφατικότητα του εγχειρήματος είναι η ακόλουθη:

«Διὰ νὰ ἔχη ἡ Παιδεία Ἑλληνικὴν ὑπόστασιν πρέπει νὰ στηρίζεται, ἐπὶ τοῦ

ἰδεαλισμοῦ τῶν δυὸ βασικῶν πηγῶν: τῆς θρησκείας καὶ τοῦ κλασσικισμοῦ εἰς

τρόπον, ὥστε οἱανδήποτε ἐπίδρασιν ρεαλισμοῦ κι ἂν ὑποστῆ, ὡς πρὸς τὸ

πρόγραμμα καὶ τάς μεθόδους, νὰ παραμείνη, ὡς παρέμεινε, κατὰ βάσιν

Ἑλληνοχριστιανικὴ ἐκπαίδευσις.»157

Αν και το 1971 η Διοίκηση εμφανίζεται να επανακάμπτει (τ.706, 709) στην

προγενέστερη επιχειρηματολογία της (επιρροή υλιστικών θεωριών, ηθική κρίση

κ.λ.π.), το 1972 επανέρχεται συνδέοντας τον εκσυγχρονισμό της παιδείας με το

κυρίαρχο αίτημά της για την παράταση της υποχρεωτικής φοίτησης και τη

δημιουργία 8χρονου Δημοτικού Σχολείου (τ.726), ενώ και πάλι το 1973 ζητώντας να

εισακουστούν οι θέσεις της, προτείνει τον άμεσο προσανατολισμό της παιδείας «Εἰς

τὸν Ἑλληνοχριστιανικὸν Οὐμανισμὸν καὶ εἰς τὴν Τεχνολογίαν καὶ τὴν Τεχνικήν.»

(τ.742).

Αξίζει να σημειωθεί, ότι λίγους μήνες μετά το πραξικόπημα Ιωαννίδη, σε ένα

πρωτοσέλιδο στο οποίο δεν αναφέρεται ούτε μία φορά η λέξη ελληνοχριστιανισμός

(τ.753), η Διοίκηση προτείνει στην κυβέρνηση του Α. Ανδρουτσόπουλου την

αξιοποίηση των πορισμάτων της Επιτροπής Παιδείας που είχε συστήσει το καθεστώς

το 1971 με σκοπό τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής εκπαίδευσης.

Στην περίπτωση αυτή, μάλιστα, ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο τρόπος με τον

οποίο καταδικάζεται η προσκόλληση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος στις

αξίες του παρελθόντος:

«Καὶ ἐνῶ ἄλλοι λαοὶ μὲ τὴν Παιδεία τοὺς αὐξάνουν μὲ ταχύτατο ρυθμὸ τὶς

γνώσεις τοὺς σ’ ὅλους τους τομεῖς τοῦ ἐπιστητοῦ […] ἐμεῖς καυχόμεθα. […]

ὑπερηφανευόμεθα […] ναρκισσευόμεθα […] ὅτι εἴμεθα ἡ Χώρα […] ποὺ

κατηύγαυσε τὸν Κόσμο μὲ τὸ φῶς τῶν αἰωνίων ἀξιῶν.»158

156




61

Σύντομα, όμως, η Διοίκηση αναφέρεται εκ νέου στον κίνδυνο που προέρχεται

από τον υλικό, τεχνολογικό πολιτισμό (τ.757, 759). Έτσι, το Μάιο του 1974, μπροστά

στο σύνηθες, μανιχαϊστικό δίλημμα του σύγχρονου κόσμου που «τραβάει γιὰ τὸ

«Λόγο» ἢ γιὰ τὴν «Ἄβυσσο»», ως λύση επιλέγεται πλέον η επιστροφή στις

ελληνοχριστιανικές αξίες, «ἡ ἀνασύνταξη τῆς ζωῆς μας πάνω στὴν πατρογονική μας

κληρονομιά.» (τ.759).

Συνοψίζοντας, στο σημείο αυτό μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι σχετικές

αναφορές της Διοίκησης, εξελισσόμενες μέσα από μία συνεχή πορεία διακυμάνσεων

και παλινδρομήσεων, παρουσιάζονται ως αντανάκλαση της αντιφατικής

εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος, αναφορικά με την προσαρμογή της

εκπαίδευσης σύμφωνα με τα οικονομικά και κοινωνικά αιτήματα της εποχής.159

Εντούτοις, αν και η προαναφερθείσα, προβληματική προσπάθεια «σύζευξης»

παράδοσης και εξέλιξης στην ελληνική εκπαίδευση οδηγεί τη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

σε λεκτικές και ιδεολογικές ακροβασίες, όταν προσδιορίζεται η ιδεολογική και

κοινωνική της λειτουργία, αυτό γίνεται με τρόπο σαφή και ξεκάθαρο.

Το σχολείο κατανοείται ως σημαντικός ιδεολογικός θεσμός και παρουσιάζεται

ως εργαστήριο σφυρηλατήσεως του εθνικού φρονήματος, «σφυρηλατήσεως σώματος

καὶ ψυχῆς, θρησκευτικῆς συνειδήσεως καὶ ἐθνικῆς κατευθύνσεως.» (τ.668).

Ειδικότερα, το Δημοτικό Σχολείο εμφανίζεται ως «τὸ κατ’ ἐξοχὴν Σχολεῖον

τοῦ Ἔθνους» (τ.740) αλλά και το σχολείο το οποίο απευθύνεται κυρίως στο λαό της

υπαίθρου.160

Μέσα από τις αναλύσεις της Διοίκησης αναδεικνύεται μία φονξιοναλιστικού

τύπου κατανόησή του, ως παράγοντα προόδου, άμεσα συνδεδεμένου με τις

μορφωτικές ανάγκες κυρίως των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, στα οποία

μεταδίδει τις απαραίτητες γνώσεις αλλά και τις κατάλληλες ηθικές αξίες, ρυθμίζοντας

τόσο την επαγγελματική τους εξέλιξη σύμφωνα με τις κυρίαρχες ιδεολογικές

159

Το δικτατορικό καθεστώς παρά το γεγονός ότι ανέτρεψε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964,

προσανατολίζοντας ιδεολογικά το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα προς τις αξίες του

ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, σύντομα αναγκάστηκε να αναζητήσει τρόπους προσαρμογής του

σύμφωνα με τις ανάγκες που επέβαλε η ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στη χώρα

μας. Για το λόγο αυτό συγκρότησε το 1971 Επιτροπή Παιδείας με στόχο τη συνολική εξέταση του

εκπαιδευτικού ζητήματος. Οι προτάσεις της Επιτροπής που συνέκλιναν προς αυτές της μεταρρύθμισης

του 1964 , δεν εφαρμόστηκαν εξαιτίας της προσπάθειας του καθεστώτος να αποφύγει τη δημιουργία

συνθηκών υπονόμευσης του, από την εφαρμογή τους. Βλ. Ανδρέου Α., (1999), ο.π. και Νούτσος Χ.,

(1999), σ.σ. 284-303. 160

Βλ. ενδεικτικά. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 724, 27-6-1972, σ.1.

62

αντιλήψεις για τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας όσο και την επιθυμητή

κοινωνική τους συμπεριφορά. Έτσι, σύμφωνα με τη Διοίκηση:

«Τὸ Δημοτικὸν Σχολεῖον εἶναι διὰ τὸν Λαόν μας τὸ φῶς, […] ποὺ φωτίζει

ὅσους εἶναι γύρω του, βοηθεῖ τὴν ἐργασίαν τῶν καὶ ὁδηγεῖ τὰ βήματα τῶν πρὸς

τὰ ἐμπρός. Τὸ Δημοτικὸν Σχολεῖον ἐκπαιδεύει, μορφώνει, ἀνθρωπίζει χιλιάδας

πολιτῶν καὶ δημιουργεῖ ἠθικοὺς χαρακτήρας, ἐργάτας, τεχνίτας καὶ

ἐπαγγελματίας.»161

Ωστόσο, μία σημαντική εξαίρεση στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται το

Δημοτικό Σχολείο καταγράφεται το 1971 με αφορμή δημοσιεύματα στα οποία

προτείνεται η υποβάθμιση του Δημοτικού Σχολείου (5χρονο) και η ίδρυση Σχολείου

Μέσης Εκπαίδευσης κατώτερου κύκλου.

Εκεί, η Διοίκηση ομιλούσα «Ὑπὸ κοινωνικὴν ἄποψιν» επικαλείται με τον

πλέον έντονο τρόπο τον κοινωνικά εξισωτικό του ρόλο (τ.700). Μάλιστα,

αντιμετωπίζεται η προτεινόμενη μείωση των ετών φοίτησης του Δημοτικού Σχολείου

περίπου ως ταξικός φραγμός και καταδικάζεται:

«ἡ δημιουργία νέων στεγανῶν διαχωρισμάτων μεταξὺ τῶν διαφόρων βαθμίδων

τῆς γενικῆς ἐκπαιδεύσεως διὰ τῶν ὁποίων θὰ ἦτο ἐνδεχόμενον νὰ

προδικάζεται βάσει κριτηρίων, ἐν πολλοὶς αὐθαιρέτων καὶ συμπτωματικῶν, τὸ

μέλλον χιλιάδων Ἑλληνοπαίδων.»162

Ο δάσκαλος, παρουσιάζεται στο λόγο της Διοίκησης ως ο κατεξοχήν φορέας

της κυρίαρχης ιδεολογίας του ελληνικού κράτους, του ελληνοχριστιανισμού. Όπως,

έχουμε ήδη επισημάνει ο δάσκαλος εμφανίζεται κυρίως ως σμιλευτής ψυχών, ως ο

εθνικός φρονηματιστής που εγχαράσσει την κυρίαρχη ιδεολογία.

Ενδεικτικά, παρουσιάζεται συνήθως ως ο «πυρὴν τῆς ἐθνικῆς καὶ κοινωνικῆς

ζωῆς» (τ.643, 645) ο «ἀρχιτέκτων τῆς κοινωνικῆς καὶ πολιτειακῆς δομῆς τῆς

πατρίδος» (τ.668), ο «φρονηματίζων καὶ ἐμψυχώνων τάς λαϊκᾶς μάζας» (τ.652, σ.2),

ο «δημιουργῶν ἰσχυροὺς χαρακτήρας, διαπεποτισμένους ἀπὸ τὰ νάματα τῶν

Ἑλληνοχριστιανικῶν ἰδεωδῶν» (τ.731). Εμφανίζεται ως αυτός που «δημιουργεῖ τὸ

Παρὸν καὶ σφυρηλατεῖ τὸ Μέλλον τοῦ Ἔθνους» (τ.728), που «σμιλεύει καὶ ὁδηγεῖ τὴν

161



63

ψυχὴν εἰς ὑψηλοὺς ὁραματισμοὺς» (τ.736), που «χαλκεύει φρόνημα εἰς τὰ εὔπλαστα

της νεότητος τοῦ Ἔθνους σώματα» (τ.746), που «κρατάει τὸ ἅγιο δισκοπότηρο καὶ

κοινωνεῖ τοῦτο τὸ Λαό, μὲ τὸν ἄρτο καὶ τὸν οἶνο τῆς Ἐθνικῆς Ἰδέας.» (τ.759, σ.3).

Επίσης, εκτός από τον κυρίαρχο χαρακτηρισμό του σμιλευτή ψυχών,

αποκαλείται συχνά και ιεραπόστολος, ιεροφάντης, μύστης και μυσταγωγός163

στο ναό

της παιδείας. Είναι αυτός που «μεθᾶ τὴν νέαν γενεὰν μὲ τὸν δυνατόν του Θεοῦ οἶνον»

(τ.706) και εμφανίζεται υπεύθυνος για τη θρησκευτική της διαπαιδαγώγηση δίνοντας

στο Χριστό την υπόσχεση «νὰ δώση εἰς τὰ βρέφη τῆς Πολιτείας τοῦ Χριστιανισμοῦ τὸ

γάλα» (τ.712).

Γενικώς, περιγράφεται ως παράδειγμα ανιδιοτέλειας, ιδεαλιστής, ακάματος

εργάτης, μοναδικός εκπρόσωπος της πολιτείας σε όλη την επικράτεια, και ως

συμπαραστάτης του λαού της υπαίθρου, ως αυτός «ποῦ στερεῖται τῶν κοσμικῶν

τέρψεων καὶ τῆς παραμικρᾶς ψυχαγωγίας, ποὺ ἀπαρνεῖται συνεχῶς τὸν ἑαυτὸ τοῦ

ζώντας μόνο γιὰ τὴν ἱερὴ ἀποστολὴ τοῦ ὡς ζωντανὴ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς

Πολιτείας στὸ Ἑλληνικὸ χωριό».164

Η ατέρμονη επανάληψη ανάλογων διατυπώσεων, αποτελεί κυρίαρχο

χαρακτηριστικό του λόγου της Διοίκησης και αναδεικνύεται με τον παραστατικότερο

τρόπο στην ακόλουθη αναφορά της το Μάιο του 1974:

«Τὸ ξαναείπαμε: Ἀπὸ τὰ Ὄργανα τῆς Πολιτείας, ἐκεῖνος ποῦ βρίσκεται

ἐγγύτερα στὴν ψυχὴ τοῦ Λαοῦ μας […] ποὺ τὸν ποδηγετεῖ, τὸν χειραγωγεῖ, τὸν

ἀνυψώνει, τὸν κατευθύνει πρὸς τὶς αἰώνιες ἐπιταγὲς τῆς Ἱστορίας του, εἶναι

μόνον ὁ Διδάσκαλος. Στὴ σμίλη του καὶ στὸ γλύφανό του εἶναι ἐμπεπιστευμένο

τὸ μάρμαρο τῆς Ψυχῆς του.»165

Ωστόσο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο στο λόγο

της Διοίκησης ο παιδαγωγικός ρόλος του δασκάλου παίρνει έναν εμφανώς πολιτικό

χαρακτήρα. Έτσι, στις αναλύσεις της, ο δάσκαλος παρουσιάζεται ταυτοχρόνως ως

φορέας της ελληνοχριστιανικής ιδεολογίας και κατεξοχήν αρμοδίος για τη διάδοσή

της αλλά και προπαγανδιστής των πολιτικών σκοπών και επιδιώξεων του

καθεστώτος.

163

Βλ. Ενδεικτικά. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 652, 31-5-1969, σ.2. 164



64

Συγκεκριμένα, η συνεχής αυτή προσπάθεια της Διοίκησης επιχειρείται με

διάφορους τρόπους. Ένας από αυτούς είναι η παροχή διαβεβαιώσεων για το

προπαγανδιστικό έργο των δασκάλων υπέρ του καθεστώτος. Έτσι, το 1973 ο

Πρόεδρος της Δ.Ο.Ε. Α. Ντόγκας166

απευθυνόμενος στον Υπουργό Παιδείας Ν.

Γκαντώνα σε χοροεσπερίδα της Δ.Ο.Ε. στην Θεσσαλονίκη (τ.736) επισημαίνει:

«Ἐξοχώτατε, Ἐπιτρέψατέ μοὶ νὰ Σᾶς διαβεβαιώσω […] ὅτι οἱ Ἕλληνες

Διδάσκαλοι ἑρμηνεύουν καὶ ἀνυψώνουν καθημερινῶς εἰς τάς ψυχᾶς τῶν

Ἑλληνοπαίδων τὸ μέγα Ἐθνικὸν ὅραμα τῆς Ἐπαναστάσεως τῆς 21ης Ἀπριλίου,

μὲ ὄλας τάς πανανθρωπίνους προεκτάσεις του»167

Αξιοσημείωτη είναι και η περίπτωση στην οποία οι δάσκαλοι εκτός από

συνήθη χαρακτηρισμό τους ως «διαπρησίων κηρύκων»168

του κυβερνητικού έργου

παρομοιάζονται ως η «ἠχηρὰ σάλπιγξ τοῦ Στρατοῦ», σε επίσκεψή της Διοίκησης στον

Αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων Ο. Αγγελή στις 9-9-1969 (τ.658). Οι συντάκτες του

ίδιου κειμένου επιχειρούν και την εξομοίωση του παιδαγωγικού ρόλου δασκάλων και

στρατού με τον ακόλουθο τρόπο:

«ἐπέστη ὁ καιρὸς, Στρατός, καὶ Διδάσκαλοι, νὰ θεμελιώσωμεν ἐπὶ νέων ὑγιῶν

ἐθνικῶν βάσεων τὴν Νέα Ἑλλάδα ἐμβαπτίζοντες τοὺς μικροὺς καὶ μεγάλους

στρατιώτας μας εἰς τὰ ἐθνικὰ νάματα, θέτοντες ἐπ’ αὐτῶν τὴν θείαν σφραγίδα

τοῦ Ἐθνικοῦ Πιστεύω.»169

Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι σε άλλες περιπτώσεις, ο ρόλος του δασκάλου

προβάλλεται ως απαραίτητος για την επιτυχία των επιδιώξεων του καθεστώτος. Έτσι,

το Νοέμβριο του 1971, πάλι μέσα από μια εικόνα παρομοίωσης ο κομμουνισμός

υπονοείται ως Λερναία Ύδρα, η Εθνική Κυβέρνηση ως Ηρακλής και ο δάσκαλος ως

Ιόλαος με το δαυλό να «προβαίνει εἰς τὴν συμπλήρωσιν τοῦ Ἐθνοσωτηρίου ἔργου.»

(τ.709). Ενώ, σε μία άλλη περίπτωση με χαρακτηριστικό τρόπο επισημαίνεται ότι:

«διὰ τῆς ἐπεμβάσεως τῶν ἐνόπλων δυνάμεων, ἐξουδετερώθησαν μόνον τὰ

ἀποτελέσματα τοῦ κακοῦ, τὰ αἴτια αὐτοῦ παραμένουν. Ταῦτα, μόνον διὰ τῆς

ἐπεμβάσεως τοῦ Ἕλληνος διδασκάλου θὰ ἐξουδετερωθοῦν.»170

166

Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τους πίνακες 6, 7, 8 και 9. 167


Βλ. Ενδεικτικά. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Δ΄, τ. 693, 10-3-1971, σ.2. 169



65

Συμπερασματικά, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η ανάλυση του

ιδεολογικού λόγου της Διοίκησης την περίοδο αυτή, με ιδιαίτερη ευκολία

καταδεικνύει την αξιοσημείωτη ταύτισή του με την επίσημη πολιτική ιδεολογία του


Απριλίου.

Ωστόσο, αυτό που αξίζει ιδιαιτέρως να επισημανθεί είναι ο τρόπος με τον

οποίο ο λόγος της Διοίκησης προβάλλει τόσο το Δημοτικό Σχολείο ως κυρίαρχο

ιδεολογικό θεσμό όσο και το δάσκαλο ως φορέα της κυρίαρχης ελληνοχριστιανικής

ιδεολογίας και κατεξοχήν αρμόδιο για τη διάδοσή της.

Μάλιστα, οι αναλύσεις της Διοίκησης, του αποδίδουν πέρα από τον

παιδαγωγικό του ρόλο και έναν καθαρά πολιτικό, προτρέποντάς τον ποικιλοτρόπως

να λειτουργήσει ως όργανο προπαγάνδας των πολιτικών σκοπών και επιδιώξεων του

δικτατορικού καθεστώτος.

66



Στο λόγο της Διοίκησης συναντούμε μία σειρά από σποραδικές περιγραφές

του συνδικαλιστικού κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε. Ωστόσο, σε τρεις

τουλάχιστον περιπτώσεις παρουσιάζεται με εναργέστερο τρόπο η προσπάθειά της να

ορίσει το περιεχόμενο του και το σκοπό του (τ.653, τίτλος «ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ

ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ», τ.722, τίτλος «Η ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΗΡΙΣ ΤΗΣ

Δ.Ο.Ε.» και τ.744, τίτλος «ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ Δ.Ο.Ε. ΤΗΣ ΔΙΕΤΙΑΣ 1971-1973»).

Εκεί, η Διοίκηση διευκρινίζει τον ιδιαίτερο τρόπο («Ὁ συνδικαλισμὸς ὡς τὸν

ἐννοοῦμεν ἠμεῖς») με τον οποίο αντιλαμβάνεται την έννοια συνδικαλισμός, το

περιεχόμενο, το σκοπό και την αποστολή του, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται

(τ.653).

Έτσι, το ιδεολογικό περιεχόμενο του συνδικαλισμού παρουσιάζεται ως

χριστιανικό με τον ακόλουθο τρόπο: «Ὡς ἰδέα, πηγὴν καὶ περιεχόμενον ἔχει αὐτὴν

τὴν κατανυκτικήν του Χριστοῦ λυχνίαν τῆς Ἀγάπης ἐντός μας».171

Μάλιστα, η

συνέχεια της ίδιας ανάλυσης υποδηλώνει μια ομοιόμορφη, ενιαία, χωρίς συγκρούσεις

προσέγγιση της έννοιας συνδικαλισμός:

«ἡ ἴδια ἰδέα αὐτὴ δημιουργεῖ, τρέφει καὶ γαλουχεῖ τὴν ἐλευθέραν συνείδησιν,

τὸν ἐλεύθερον στοχασμὸν καὶ τὴν ἀνοικτὴν ἐποπτείαν τοῦ κόσμου εἰς τὸν

ἄνθρωπον, μετατρέποντα τοῦτον εἰς π ρ ό σ ω π ο ν καὶ εἰς σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ

ν ο ν ἄνθρωπον.»172

Ωστόσο, ο ιδεολογικός προσανατολισμός των συντακτών του ίδιου

πρωτοσέλιδου αποκαλύπτεται με τη μορφή της «αποστολής» και του «οράματος» του

συνδικαλισμού, που εμφανίζονται με ιδεολογικό περιεχόμενο σαφώς

ελληνοχριστιανικό. Έτσι, για τη Διοίκηση ο συνδικαλισμός, «Ὡς ἀποστολὴ καὶ

ὅραμα ἐπιδιώκει τὴν κατάφασιν τῆς Ἐθνικῆς Ζωῆς καὶ τὴν ὑλοποίησιν αὐτοῦ τοῦ

ὁράματος: ΕΛΛΑΣ ἴσον ἐνσάρκωσις τοῦ Ζῶντος - Λόγου τῆς ἀνθρωπότητος.»173

171




67

Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1973 εγκαταλείπεται ο θρησκευτικός, χριστιανικός

προσδιορισμός του περιεχομένου του συνδικαλισμού και επιχειρείται πλέον ένας

νέος, μέσω μιας κλασσικής, φιλελεύθερης θεώρησης περί ατομικών ελευθεριών174

οι

οποίες χαλιναγωγούνται με γνώμονα το «κοινό αγαθό» («τὴν ἱερὰν ὑπόθεσιν τοῦ

«Συνόλου»»).

Ωστόσο, και σ’αυτήν την νέα θεώρηση του συνδικαλιστικού φαινομένου που

επιχειρεί η Διοίκηση, οι οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές παράμετροί του

αγνοούνται.

Όπως εμφατικά δηλώνεται στην παράγραφο που ακολουθεί, το ποιητικό αίτιο

που υπαγορεύει τη συνδικαλιστική οργάνωση και δράση είναι πρωτίστως η

συνείδηση και η βούληση του ατόμου:

«Ἀπὸ τὴν ἐσωτάτην ἐκείνην ἀρχέγονον αὐθεντικὴν οὐσίαν τῆς ἀνθρωπίνης

προσωπικότητος, ἡ ὁποία δημιουργεῖ τὴν ἐλευθέραν συνείδησιν, τὸν ἐλεύθερον

στοχασμὸν καὶ τὴν ἀνοικτὴν ἐποπτείαν τοῦ Κόσμου εἰς τὸν ἄνθρωπον

μετετρέποντα τοῦτον εἰς ὑπεύθυνον καὶ συγκεκριμένον πρόσωπον,

ὑπαγορεύεται καὶ τὸ συνδικαλιστικὸν χρέος καὶ ἡ ἀκεραιωμένη αὐτοῦ πράξις

εἷς τὴν ἱερὰν ὑπόθεσιν τοῦ «Συνόλου»».175

Όμως, η πρωτοτυπία της συγκεκριμένης ανάλυσης της Διοίκησης βρίσκεται

στη συνέχειά της, όπου περιεχόμενο και σκοπός του συνδικαλισμού ταυτοποιούνται

εν ονόματι μιας εθνικής ιδιαιτερότητας και πρωτίστως αναφέρονται στην

αναπαραγωγή της κυρίαρχης ελληνοχριστιανικής ιδεολογίας και δευτερευόντως στην

ανύψωση της παιδείας και την εξυπηρέτηση των ηθικών και υλικών συμφερόντων

των εκπαιδευτικών (στον πάγιο σκοπό της Δ.Ο.Ε. σύμφωνα με το καταστατικό της):

«Ἰδοὺ τὸ καθ’ ἠμᾶς περιεχόμενον, τὸ νόημα καὶ ὁ σκοπὸς τοῦ Συνδικαλισμοῦ.

Εἰδικώτερον εἰς τὴν χώραν μας εἶναι: […] Νὰ κλείνεις εἰς τὰ ἄδυτα τῶν

ἀδύτων τῆς ὑπάρξεώς σου τὴν αἰωνίαν, τὴν πανανθρωπίνην, τὴν

πανοικουμενικὴν Ἑλλάδα. […] Νὰ ἀγωνίζεσαι διὰ τὴν ἠθικὴν καὶ ὑλικὴν

καταξίωσιν […] τοῦ Διδασκάλου»176

174

Σύμφωνα με προγενέστερη ανάλυση της Διοίκησης ο ελληνικός πολιτισμός βασίζεται στις αρχές

της Δημοκρατίας, που με τη σειρά της εμφανίζεται να «κρηπιδοῦται ἐπὶ τῆς ἀτομικῆς ἐλευθερίας-

γνώρισμα τοῦ Δυτικοῦ Κόσμου -». Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 742, 30-5-1973, σ.1. 175



68

Ενδιαφέρουσα, από την άποψη της διαφοροποίησής της από τις παραπάνω

αναλύσεις, είναι η αναφορά της Διοίκησης στις απαρχές του συνδικαλιστικού

κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε., με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 50 ετών

από τη δημιουργία της Δ.Ο.Ε. (τ.722):

«Μὲ τὴν ἀνάπτυξιν τοῦ συνδικαλιστικοῦ κινήματος εἰς τάς Εὐρωπαικᾶς

χώρας, ἔγινε σιγὰ - σιγὰ αἰσθητὴ ἡ ἀνάγκη τῆς συλλογικῆς ὀργανώσεως τῶν

διδασκάλων, διὰ τὴν προβολὴν καὶ διεκδίκησιν τῶν δικαιωμάτων τῶν καὶ τὴν

βελτίωσιν τῆς θέσεώς τους.»177

Αυτή είναι και η μοναδική περίπτωση κατά την οποία το συνδικαλιστικό

κίνημα παρουσιάζεται ως πράξη συνένωσης εργαζομένων στη βάση της εργασιακής

τους ιδιότητας και σκοπό τη βελτίωση της επαγγελματικής τους θέσης, σε διεθνές

επίπεδο. Βεβαίως, το συνολικό ύφος γραφής του συγκεκριμένου πρωτοσέλιδου

αποτελεί εξαίρεση μέσα στο σύνολο του υλικού που αναλύσαμε. Αυτό οφείλεται

στον επετειακό του χαρακτήρα αλλά και σε μια διαφοροποίηση του λόγου της

Διοίκησης για το συνδικαλισμό, που σταδιακά καταγράφεται από το 1972 και στην

οποία θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια της εργασίας μας.

Αν και το περιεχόμενο του συνδικαλισμού ορίζεται από τη Διοίκηση με τρόπο

αφηρημένο, η περιγραφή των σκοπών του γίνεται με πιο ξεκάθαρο τρόπο: «ἐπιζητεῖ

τὴν ὑλικὴν βελτίωσιν, τὴν ἠθικὴν ἐξύψωσιν καὶ τὴν πνευματικὴν ἄνοδον».178

Μάλιστα, με την ευκαιρία της πεντηκονταετηρίδας της Δ.Ο.Ε. (τ.722)

παρουσιάζεται ως βασικός σκοπός της έκπαλαι («Βασικὸς σκοπὸς τῆς Ὀργανώσεώς

μας ὑπῆρξεν»):

«ἡ ἀσφαλεστέρα προαγωγή, ἐξυπηρέτησις καὶ ἐξύψωσις τοῦ σχολείου καὶ τῶν

λειτουργῶν της Στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως καὶ τῶν ἠθικῶν καὶ ὑλικῶν

συμφερόντων αὐτῶν, ἐντὸς τῶν ὁρίων τὰ ὁποία ἐπιτρέπουν οἱ Νόμοι τοῦ

Κράτους, τὸ συμφέρον τοῦ Ἔθνους καὶ τὰ θέσμια τοῦ συνδικαλισμοῦ.»179

Η συγκεκριμένη αναφορά της Διοίκησης αποτελεί αναπαραγωγή του σκοπού

της Δ.Ο.Ε., όπως αυτός περιγράφεται στο νέο καταστατικό της (1969).180

Αν και στην

177




Το παλιό καταστατικό της Δ.Ο.Ε και το τελικό σχέδιο για την αναθεώρησή του παρουσιάζονται σε

αντιπαραβολή στο τ. 660. Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 660, 8-10-1969, σ.σ.2-8. Για την

69

περίπτωση αυτή αποσιωπούνται οι επιθετικοί προσδιορισμοί της λέξης σχολείο

(Λαϊκό πριν το 1969, Δημοτικό μετέπειτα), η όλη διατύπωση του σκοπού της Δ.Ο.Ε.

παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι εμφανίζει την προαγωγή και την

εξυπηρέτηση των ηθικών και υλικών συμφερόντων των εκπαιδευτικών να

περιορίζονται «ἐντὸς τῶν ὁρίων» που θέτουν τα «γενικότερα» συμφέροντα του

κράτους, του έθνους αλλά και το ισχύον νομικό πλαίσιο, περιγράφοντας εμμέσως και

τη σχέση της οργάνωσης με την κρατική εξουσία ως σχέση συνεργασίας.

Ειδικότερα, από την ανάλυση του υλικού της έρευνας μας καταδεικνύεται ότι

η βελτίωση της επαγγελματικής κατάστασης και συνακόλουθα της κοινωνικής θέσης

των εκπαιδευτικών, προσδιορίζεται ως ο κυρίαρχος σκοπός του συνδικαλιστικού

κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε.

Σύμφωνα με την ακόλουθη χαρακτηριστική διατύπωση της Διοίκησης, «Τὰ

πλεῖστα τῶν προβλημάτων τῆς Στοιχειώδους Παιδείας, συνοψίζονται εἰς ἐν μόνον

κεντρικὸν καὶ θεμελιῶδες, τὸ τῆς προσωπικότητος τοῦ διδασκάλου.»181

Μάλιστα, η ικανοποίηση του κυρίαρχου σκοπού του συνδικαλιστικού

κινήματος της Π.Ε., παρουσιάζεται γενικώς ως αναγκαία και συμφέρουσα για το

έθνος, την πολιτεία, τη νεολαία και γενικότερα ως ζήτημα ηθικής και δικαίου.182

Η συγκεκριμένη συλλογιστική της Διοίκησης αποτυπώνεται χαρακτηριστικά

στις ακόλουθες αναφορές της:

«Ἐμπρός, λοιπόν, ὢ Ταγοὶ τῆς Πολιτείας, δῶστε μας ἐκεῖνα πού μας πρέπουν,

ἐκεῖνα πού μας ἀνήκουν διὰ τὸ καλόν του Ἔθνους καὶ τῆς Παιδείας.»183

«Τοῦτο ἐπιτάσσει ἡ ἠθικὴ καὶ τὸ δίκαιον, τὸ συμφέρον τοῦ Ἔθνους, καὶ τῆς

μαθητιώσης νεολαίας μας.»184

Χαρακτηριστική περίπτωση στην οποία συμπυκνώνεται ως σύνολο η σχετική

επιχειρηματολογία της Διοίκησης συναντούμε το Μάιο του 1974 (τ.759, τίτλος «Η

ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΑΛΞΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΕΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ»). Εκεί, η

επικύρωση του νέου καταστατικού, συγκλήθηκε έκτακτη Γ.Σ. της Δ.Ο.Ε (οι πρόεδροι των

πρωτοβάθμιων συλλόγων) στις 31-10-1969. Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 662, 10-11-1969, σ.1.

και τ. 679, 5-7-1970, σ.4. Το καταστατικό τροποποιήθηκε εκ νέου το 1971, σύμφωνα με το Ν.Δ.

7951/1971 και πάλι από έκτακτη Γ.Σ. της Δ.Ο.Ε στις 27-11-1971. Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄,

τ.711, 5-12-1971, σ.12. 181


Σχετικές αναφορές συναντούμε σχεδόν πάντα στην κατακλείδα των υπομνημάτων που

δημοσιεύονται στο πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος. 183



70

υλική και ηθική αναβάθμιση του δασκάλου συσχετίζεται άμεσα με την ιδιαιτερότητα

της αποστολής του και παρουσιάζεται ως μετριοπαθής απαίτηση, ως ζήτημα ηθικής

και δικαίου και ως χρέος της πολιτείας (έξι συναπτές παράγραφοι με αιτήματα

αρχίζουν με αυτή τη φράση στη σ.3) που έχει καθήκον να τον αγκαλιάζει με

περισσότερη στοργή και αγάπη. Μάλιστα, ο δάσκαλος εμφανίζεται διακατεχόμενος

από ένα διαχρονικά αξεπέραστο αίσθημα αδικίας για την αντιμετώπισή του από την

Πολιτεία:

«σήμερα ὁ δάσκαλος ζῆ δὲν εὐζωεῖ. Ἂς τοῦ δοθεῖ τουλάχιστον ἡ μέση

δυνατότης. Ἀπὸ τὴ στέρηση ὄχι, πρὸς Θεοῦ, στὴν τέλεια πλησμονή, ἀλλὰ κάτι

μεταξὺ τῶν δυό. Δὲν εἶναι τοῦ κάκου, ποὺ ἐπὶ 10ετίες, ὁ δοκιμαζόμενος, ὁ

χειμαζόμενος Διδάσκαλος διεκδικεῖ ἀντιδικῶν πρὸς τὴν Πολιτεία, ὅ,τι τοῦ

πρέπει, ὅ,τι τοῦ ἀνήκει σὲ φῶς καὶ ὕλη […] στὴν ἰδεολογικὴ ἀδιαλλαξία του

ἕνα αἴσθημα δικαιοσύνης τραυματισμένο ὑπάρχει».185

Επιπλέον, η ικανοποίηση του κυρίαρχου σκοπού (κυρίως της υλικής

αναβάθμισης του δασκάλου η οποία κατανοείται ταυτοχρόνως ως ηθική αναγνώριση

και κοινωνική αποκατάσταση) συνδέεται στο λόγο της Διοίκησης αρχικώς με τις

υποσχέσεις για ιδιαίτερη-προνομιακή μεταχείρισή του από το καθεστώς της 21ης

Απριλίου και εμφανίζονται οι δάσκαλοι να πιστεύουν «ἀπολύτως ὅτι θὰ τύχουν τῆς

ἰδιαιτέρας μεταχειρίσεως ἐκ μέρους τῆς Πολιτείας, τὴν ὁποίαν ἐπηγγέλθη ὁ κ.

Πρωθυπουργός.»186

Όμως, η διάψευση των προσδοκιών της Διοίκησης την οδηγεί σταδιακά στη

διεκδίκηση «ίσης» μεταχείρισης με τους άλλους δημόσιους υπαλλήλους και κυρίως

με τους καθηγητές. Σύμφωνα με την ακόλουθη χαρακτηριστική αναφορά του

τελευταίου απολογισμού της, τον Ιούνιο του 1974, «Μοναδικό της αἴτημα ἦτο καὶ

παραμένει «ἡ ἴση μεταχείρισις», μεταξὺ τῶν Δημοσίων Ὑπαλλήλων τῆς αὐτῆς

ἀφετηρίας».187

Η συγκεκριμένη διαφοροποίηση καταγράφεται από τις αρχές του 1973 (τ.734,

τίτλος «ΖΗΤΟΥΜΕΝ ΙΣΗΝ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΝ») και κορυφώνεται το φθινόπωρο του

ίδιου έτους, σε ένα πρωτοσέλιδο που ξεκινά με στίχους του Ρίλκε («Βλέπεις θέλω

185




71

πολλά. Ἴσως τὰ θέλω ὅλα.») και ως ζητούμενο εμφανίζεται όχι πλέον η προνομιακή ή

η ίση, αλλά η ανθρώπινη μεταχείριση με μία διατύπωση που δίνει στο λόγο της

Διοίκησης σοσιαλιστική χροιά: «Chaque peine merite salaire: Κάθε κόπος ἀξίζει

ἀμοιβή!» (τ.746, σ.2). Βέβαια, η συγκεκριμένη αναφορά αποτελεί εξαίρεση και

συνδέεται με μία συνολική διαφοροποίηση του λόγου της Διοίκησης την ίδια

περίοδο, την οποία έχουμε επανειλημμένως επισημάνει.

Επίσης, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι μέσα από την ανάλυση του υλικού της

έρευνάς μας, καταγράφεται στο λόγο της Διοίκησης μία στενά συντεχνιακή σύλληψη

του κλαδικού συμφέροντος που συχνά και σαφώς αποσυνδέεται από αυτό του

ευρύτερου συνόλου των εργαζομένων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αντίληψης αυτής, είναι το επιχείρημα που

επιστρατεύεται από τη Διοίκηση για να αντιμετωπίσει την πρόθεση του καθεστώτος

να ενοποιήσει το σύνολο των ασφαλιστικών ταμείων των δημοσίων υπαλλήλων. Σ’

αυτήν την περίπτωση, σε επίσκεψή της στον Υπουργό Κοινωνικών Υπηρεσιών Λ.

Πάτρα, η Διοίκηση διατείνεται ότι «δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξη κοινὸν σημεῖον

συναντήσεως πάντων τῶν ἠσφαλισμένων.» (τ.655, σ.4).

Ειδικότερα, αν και οι σχέσεις με τις άλλες συνδικαλιστικές οργανώσεις των

Δημοσίων Υπαλλήλων περιγράφονται πάντοτε στους απολογισμούς των Διοικήσεων

επιγραμματικά ως αγαθές και αρμονικές, συχνά εμφανίζονται ως σχέσεις

αντιπαλότητας, οργανώσεων με αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα.

Ως κύριος αντίπαλος εμφανίζεται η «αδελφή» Ο.Λ.Μ.Ε. στην οποία

αποδίδονται κακόβουλες μεθοδεύσεις εναντίον των συμφερόντων του διδασκαλικού

κλάδου (ιδίως για την περίπτωση του 8χρονου Δημοτικού Σχολείου που αποτελούσε

βασικό αίτημα της Δ.Ο.Ε. την περίοδο αυτή).

Μάλιστα, αυτό επιχειρείται συνήθως με έμμεσο τρόπο: «Δυστυχῶς ὅμως

ὁρισμένοι παράγοντες, ἐκπρόσωποι διαφόρων Ὀργανώσεων, Συλλόγων κ.λ.π. […]

βάλλουν κατὰ τῆς λαϊκῆς ἐκπαιδεύσεως […] ἐπιδιώκοντες ἕναν καὶ μόνον σκοπὸν τὴν

κολόβωσιν τοῦ Δημοτικοῦ μας Σχολείου».188

Σπανιότερα δε, ευθέως, αν και στο επιμύθιο των σχετικών αναφορών οι

σχέσεις των δύο οργανώσεων πάντα εξομαλύνονται και παραμένουν αρμονικές. Κατ’

188


72

αυτόν τον τρόπο, σε ανάλογη αναφορά και πάλι για την περίπτωση του 8χρονου

Δημοτικού Σχολείου, η Διοίκηση διαπιστώνει:

«Ὁ ἀγὼν ἦτο σκληρότατος, διότι εἴχομεν νὰ ἀντιπαλαίσωμεν μὲ δεινοὺς

ἀντιπάλους, δεινότερος τῶν ὁποίων ὑπῆρξε ἡ ἀδελφὴ ΟΛΜΕ διεκδικοῦσα,

πεισμόνως, δι’ἑαυτὴν ὄχι μόνον τὰ 2 ἐπιπλέον ἔτη τῆς ὑποχρεωτικῆς

ἐκπαιδεύσεως, ἀλλὰ καὶ τὴν κολόβωσιν τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου.

Ἀντιδικήσαμεν μὲ τὴν ἀδελφὴν ΟΛΜΕ […] χωρὶς ὅμως καὶ νὰ διαταράξωμεν

τάς, ὄντως, ἀγαθᾶς καὶ ἀδελφικᾶς σχέσεις μας.»189

Σε άλλες περιπτώσεις, η Διοίκηση στην προσπάθειά της να προσδιορίσει τα

ενδεικνυόμενα για το συνδικαλιστικό κίνημα της Π.Ε. διεκδικητικά μέσα,

επισημαίνει ότι επιδιώκει την επίτευξη των στόχων της:

«Διὰ συνεχῶν παραστάσεων εἰς τοὺς Κυβερνητικοὺς καὶ ὑπηρεσιακοὺς

παράγοντας, δι’ ὑποβολῆς σειρᾶς ὑπομνημάτων […] πρὸς τὴν Κυβέρνησιν καὶ

δι’ ἀνακοινώσεών της διὰ τοῦ Τύπου».190

«Διὰ συνεντεύξεων, σχολίων,

ἐκπομπῶν καὶ τηλεοπτικῶν προβολῶν»191

, «Μὲ μοναδικόν της μέσον, τὸν

γόνιμον διάλογον καὶ τὴν συνδιαλλαγήν, τὸ ὑψηλὸν συνδικαλιστικὸ ἦθος.»192

Μπορούμε λοιπόν να υποστηρίξουμε πως η προβαλλόμενη μεθόδευση των

ενεργειών της Διοίκησης περιγράφει τη σχέση της με το καθεστώς ως σχέση

συνεργασίας και ουδέποτε ως σχέση συγκρουσιακή.

Μάλιστα, η διεκδίκηση των στόχων του συνδικαλιστικού κινήματος της Π.Ε.,

παρουσιάζεται ως διαδικασία που υποτάσσεται στις πολιτικές επιλογές του

δικτατορικού καθεστώτος.

Χαρακτηριστικά, η Διοίκηση εμφανίζεται να επιδιώκει την «ἐπισήμανσιν καὶ

ἐκπόρθησιν στόχων ἐντὸς τῶν πλαισίων καὶ προγραμματισμῶν τῆς Ἐθνικῆς

Ἐπαναστατικῆς Κυβερνήσεως»(τ.679).

Ενώ, κατά παρόμοιο τρόπο, σε μία άλλη περίπτωση εμφανίζεται «ὄχι

ἀντιδικοῦσα καὶ ἀντιμαχομένη, ἀλλὰ συμπλέουσα καὶ συμπορευομένη μὲ τὴν

Ἐπανάστασιν». (τ.655, σ.7).

189




Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Δ΄, τ. 680, 10-9-1970, σ.1

73

Επίσης, ας σημειωθεί ότι η υπό τον Χ. Λάμπρου193

Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

παρουσιάζει ως βασική στόχευσή της, την προσπάθειά της να πείσει το καθεστώς για

την απόλυτη πίστη της σ’ αυτό:

«Βασικὸς στόχος ὑπῆρξε τὸ νὰ πεισθῆ τὸ Ὑπουργεῖον μας καὶ οἱ ἁρμόδιοι ἐπὶ

τοῦ συνδικαλισμοῦ, ὅτι ἡ ἡγεσία τοῦ Κλάδου μας συνδικαλίζεται ὑγιῶς καὶ

ἐντὸς τῶν πλαισίων τῶν Κυβερνητικῶν προθέσεων καὶ ἐπιδιώξεων.»194

Οι παραπάνω ενδεικτικά καταγραφόμενες αναφορές της Διοίκησης,

επισημαίνονται ως κυρίαρχες, όχι μόνο στο λόγο αλλά και στη συνδικαλιστική της

πρακτική (όπως αυτή παρουσιάζεται στο επόμενο μέρος της εργασίας μας), καθ’ όλη

τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου.

Επιπροσθέτως, ο «φανατισμός» καταδικάζεται ως διεκδικητική,

συνδικαλιστική πρακτική. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, στο συνδικαλιστικό

αγώνα «Δὲν ἔχει, […] θέσιν ἡ λεκτικὴ ὠμότης ἡ συνισταμένη ἐξ ἀγοραίων ὕβρεων,

χυδαίων χαρακτηρισμῶν καὶ πεζοδρομιακῶν ἐκφράσεων εἰς τὴν ἔντονον προβολὴν

τῶν παντοειδῶν ἐπαγγελματικῶν αἰτημάτων».195

Επίσης, ο φανατισμός καταδικάζεται

και κατά τη διάρκεια των Γενικών Συνελεύσεων ως πράξη αντιβαίνουσα «πρὸς τὸ

σημερινὸ πνεῦμα καὶ τάς ἀρχᾶς τῆς ὁμονοίας καὶ τῆς ἑνότητος, ἂς ἐπιτακτικῶς

διακηρύσσει ἡ Ἐθνικὴ Κυβέρνησις».196

Μάλιστα, σε δύο περιπτώσεις, η

προβλεπόμενη από το νέο καταστατικό της Δ.Ο.Ε. διετής θητεία για το διοικητικό

συμβούλιο, θεωρείται κεφαλαιώδους σημασίας ρύθμιση για την αποφυγή του

φανατισμού στις Γενικές Συνελεύσεις (τ.679, σ.4, 703, σ.5).

Κατά παρόμοιο τρόπο, παρουσιάζονται οι εκπαιδευτικοί στους φοβερούς και

επιζήμιους απεργιακούς αγώνες του παρελθόντος (τ.679, σ.2, 703, σ.3) «νὰ

διεκδικοῦν τὰ αἰτήματα τῶν διὰ μέσων ἀπαδόντων πρὸς τὴν ἰδιότηταν τῶν» (τ.675),

ενώ τα αποτελέσματά των αγώνων αυτών απαξιώνονται με τον χαρακτηρισμό τους

ως παλαιών μεθόδων που ο δάσκαλος τις αποκήρυξε ως άχρηστες και ανεδαφικές

(τ.680). Μάλιστα, σύμφωνα με τη Διοίκηση οι αγώνες του παρελθόντος γίνονταν

«δι’ ὀλίγας δραχμᾶς» (τ.703) «διὰ μικροαυξήσεις 50 καὶ 100 δραχμῶν μηνιαίως»

(τ.679, σ.2).

193





74

Ωστόσο, η επισημανθείσα διαφοροποίηση του λόγου της Διοίκησης το 1973,

συνδυάζεται επίσης και με μία διαφορετική αντιμετώπιση του απεργιακού αγώνα ως

διεκδικητικού μέσου. Έτσι, οι απεργιακοί αγώνες του παρελθόντος, πλέον

περιγράφονται ως μακροί, κοπιώδεις (τ.740), δίκαιοι (τ.743), συνεχείς και αδιάλειπτοι

(τ.745) με θετικά αποτελέσματα. Όπως, χαρακτηριστικά διαπιστώνεται, «ὁ

Διδάσκαλος […] ὅ,τι ἐπέτυχεν τὸ ἐπέτυχεν κατόπιν σκληρᾶς πρὸς τὴν Πολιτείαν

ἀντιδικίας» (τ.746). Όμως, για μια ακόμη φορά η επιβολή του πραξικοπήματος

Ιωαννίδη σηματοδοτεί την επιστροφή της Διοίκησης στη συλλογιστική και την

επιχειρηματολογία του παρελθόντος, με αποτέλεσμα τον Ιούνιο του 1974 να

εμφανίζεται στο λόγο της εκ νέου μία αναφορά στους ανεπιτυχείς αγώνες του

παρελθόντος με τα πενιχρά αποτελέσματα (τ.761).

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι το ελληνοχριστιανικό ιδεολογικό

περιεχόμενο, η «ταύτιση» με τις επιλογές του καθεστώτος, η αποφυγή του

«φανατισμού» αλλά και η ενότητα και η πειθαρχία («εὐπραξίας μήτηρ» τ.653) που

περιγράφονται με όρους μιλιταριστικούς («ἡ στρατιὰ τῶν δασκάλων» τ.668),

εμφανίζονται στο λόγο της Διοίκησης ως τα κύρια γνωρίσματα του συνδικαλισμού

που πρεσβεύει και του αποδίδονται οι ιδιότητες του νέου, του «ὑγιοῦς» (τ.662, 679,

σ.4, 680), ακομμάτιστου (τ.680) γόνιμου και καρποφόρου (τ.703, σ.7).

Τα παραπάνω γνωρίσματα του «ὑγιοῦς» συνδικαλισμού παρουσιάζονται ως η

ειδοποιός διαφορά του με το προεπαναστατικό συνδικαλιστικό παρελθόν του οποίου

ως κυρίαρχα χαρακτηριστικά προβάλλονται ο «φανατισμός», «ἡ πολιτικὴ

ἐκμετάλλευσις, ὁ παραγοντισμός, ὁ δασκαλοπατερισμός, τὸ παρασκήνιον καὶ ὁ

καιροσκοπισμὸς», που σύμφωνα με τη Διοίκηση «συνθέτουν τὴν ἀφηφάγον Ὕδραν τῆς

ἀναρχίας καὶ τοῦ διχασμοῦ» και απειλούν την ενότητα και την αγαστή σύμπνοια του

κλάδου (τ.653).

Η μοναδική περίπτωση στην οποία προβάλλεται μία διαφορετική αντίληψη

για το παρελθόν είναι στο επετειακό τεύχος για τα 50 χρόνια της Δ.Ο.Ε. (τ.722). Εκεί,

με την ευκαιρία της πεντηκονταετηρίδας περιγράφεται η ιστορική πορεία της

οργάνωσης ως «δαφνοστεφής», με μεγάλα επιτεύγματα και κατακτήσεις. Μάλιστα,

υπάρχει συνοπτική αναφορά στην προϊστορία της, στην ίδρυσή της και ειδική μνεία

στον ιδρυτή της τον Α. Καραγιάννη (τ.722). Το εν λόγω πρωτοσέλιδο καταλήγει

75

συμπεραίνοντας ότι: «Τιμὴ καὶ Δόξα ἀνήκει εἰς ὅλους, ὅσοι προσέφεραν τάς

ὑπηρεσίας τῶν εἰς τὸν Ἱερὸν Βωμὸν τοῦ Ἱστορικοῦ μας Κλάδου».197

Αξιοσημείωτες, επίσης είναι και οι περιπτώσεις στις οποίες επισημαίνεται

απειλή για την ενότητα του κλάδου Έτσι, ο Σύλλογος μετεκπαιδευομένων και

μετεκπαιδευθέντων καταγγέλλεται ευθέως (τ.744) με την κατηγορία της

διασπαστικής κίνησης (εμμέσως του αποδίδονται ιδιοτελή συμφέροντα).198

Στην περίπτωση αυτή εμφανίζεται ο «Ο ΚΛΑΔΟΣ ΗΝΩΜΕΝΟΣ» (τ.719,

τίτλος) και η Διοίκηση ως φρουρός της ενότητας, που με τη σθεναρή της στάση

εμποδίζει την επιτυχία του σκοπού των διασπαστών. Όπως χαρακτηριστικά

επισημαίνεται, «ἡ Διοίκησις, ἀπολυθεῖσα εἰς ἔντονον ἀγώνα, κατόρθωσε καὶ τὸ

κεκτημένον δικαίωμα νὰ διατηρήση καὶ τὴν ἱερὰν καὶ συμπαγῆ ἑνότητα τοῦ Κλάδου

νὰ διαφυλάξη.»199

Στην ίδια κατεύθυνση, αξίζει να σημειωθεί και το κάλεσμα που απευθύνει η

Διοίκηση το φθινόπωρο του 1973 (τ.745) στους εκπαιδευτικούς της Π.Ε. να

εγγραφούν ως μέλη στους πρωτοβάθμιους συλλόγους, γεγονός που μας επιτρέπει να

υποθέσουμε ότι την περίοδο αυτή εμφανίζονται φαινόμενα αποσυνδικαλισμού στη

Δ.Ο.Ε. Έτσι, στην περίπτωση αυτή η Διοίκηση υποστηρίζει ότι «Πρέπει ὅλοι νὰ

ἐννοήσουν ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξη Διδάσκαλος ἢ Νηπιαγωγὸς μακρὰν τοῦ

ὠργανωμένου μας Κλάδου.» (τ.745)

Από την ανάληψη της προεδρίας της Δ.Ο.Ε. από τον Α. Ντόγκα200

δεν

καταγράφεται πλέον στο λόγο της Διοίκησης καμία αναφορά στον «ὑγιῆ»

συνδικαλισμό. Ωστόσο, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η μεταβολή αυτή προκύπτει

από την ανάγκη της νέας Διοίκησης να διαφοροποιηθεί κυρίως από το λόγο του τέως

Προέδρου Χ. Λάμπρου201

και την εν γένει πολιτεία του στη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.,

διότι και επί των ημερών της ως κυρίαρχα γνωρίσματα του συνδικαλιστικού

κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε. προβάλλονται τα συνήθη (η ενότητα, η

197


Το 1972 συζητήθηκε στη Συμβουλευτική Επιτροπή σχέδιο νόμου «περὶ μετεκπαιδεύσεως τοῦ

Ἔκπ)κοῦ Προσωπικοῦ Δημοτικῆς Ἐκπαιδεύσεως καὶ ἀναδιοργανώσεως τοῦ Διδασκαλείου Δημοτικῆς

Ἐκπαιδεύσεως», που προέβλεπε ως απαραίτητο προσόν για την κατάληψη θέσης στο διοικητικό και

τον εποπτικό μηχανισμό της Π.Ε. και τη βαθμολογική εξέλιξη ως το 2ο βαθμό, το πτυχίο της

μετεκπαίδευσης. Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 719, 10-4-1972, σ.1. 199



Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τους πίνακες 5, 6, 7 και 8.

76

πειθαρχία με όρους μιλιταριστικούς και η «ταύτιση» με το καθεστώς της 21ης

Απριλίου) με τον ακόλουθους τρόπους:

«Ἂς πλαισιώσωμεν ὅλοι τὴν ΜΕΓΑΛΗΝ ΜΑΝΝΑ μᾶς τὴ Δ.Ο.Ε. καὶ ἂς

ταχθῶμεν ὅλοι στρατιῶται ὑπὸ τὴν τετιμημένην ἐθνικὴν συνδικαλιστικήν της

σημαία»202

«παρακαλοῦμεν ὅπως σφυρηλατήσετε ἑνωτικοὺς δεσμοὺς ἀγάπης,

συμπνοίας, συνεργατικότητος καὶ ἀδελφωσύνης ὑπὸ τὸν Φοίνικα τῆς Δ.Ο.Ε.,

ὅστις εἶναι ὁ αὐτὸς μὲ τὸν τῆς Προεδρικῆς Κοινοβουλευτικῆς Δημοκρατίας»203

Καταλήγοντας, αξίζει να επισημάνουμε ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου η Διοίκηση παρουσιάζει τη Δ.Ο.Ε. ως μία συνδικαλιστική

οργάνωση με αυστηρά ιεραρχημένη δομή και ηγεσία με συγκεντρωτικά

χαρακτηριστικά.

Έτσι, γίνεται λόγος για συνδικαλιστική πυραμίδα και στην κορυφή της

τοποθετείται η Διοίκηση (τ.653, τ.725, σ.2), ως η ανώτατη αρχή του συνδικαλισμού

(τ.653), ενώ και σε άλλες περιπτώσεις η Διοίκηση είτε αυτοπροσδιορίζεται ως

πρωτοβάθμιος συνδικαλιστικός φορέας που χειρίζεται τα συλλογικά συμφέροντα του

κλάδου «ἀπὸ τοῦ κάστρου της» (τ.680) είτε παρομοιάζει την έδρα της Δ.Ο.Ε. (το

μέγαρο της οδού Ξενοφώντος 15Α΄) με σκοπιά και παρατηρητήριο του εθνικού και

κοινωνικού ορίζοντος (τ.725, σ.2) και τον κλάδο με σκάφος και τον Πρόεδρο πλοηγό

του (τ.744).

Μάλιστα, το 1969, στα πλαίσια μιας εξιδανικευμένης περιγραφής των

ιδιοτήτων της συνδικαλιστικής ηγεσίας (των αρίστων), αξιοσημείωτη είναι η

απαίτηση της Διοίκησης να έχουν «ἀκηλίδωτον παρελθὸν καὶ ὁλοκληρωμένην

κοσμοθεωρίαν» (τ.653), καταλήγοντας μάλιστα στο πολιτικό δια ταύτα, ότι:

«Αὐτοὶ καὶ μόνον […] ἔχουν καθῆκον νὰ κατέρχωνται εἰς τὸν συνδικαλιστικὸν

στίβον […] διὰ τὴν ἀπὸ τῶν κρηπίδων μέχρι τῶν θριγκῶν ἀνοικοδόμησιν τοῦ

νέου συνδικαλιστικοῦ οἴκου ὑπὸ τὴ σκιὰν τοῦ ἀναγεννηθέντος, ὑπὸ τῆς 39ης

Γενικῆς του Κλάδου Συνελεύσεως, Φοίνικος. Ὅστις εἶναι ὁ αὐτὸς μὲ τὸν τῆς

Ἐπαναστάσεως τῆς 21ης Ἀπριλίου 1967.»204

202




77

Όμως, στην περίπτωση αυτή η ταυτόχρονη απαίτηση της Διοίκησης να

αναδεικνύεται η συνδικαλιστική ηγεσία «ἀξιολογικῶς καὶ ἀξιοκρατικῶς» (τ.653)

λειτουργεί αντιφατικά σε σχέση με τα προαναφερθέντα, προαπαιτούμενα κατ’αυτήν

χαρακτηριστικά της.

Συμπερασματικά, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι κατά τη διάρκεια της

εξεταζόμενης περιόδου, ο λόγος της Διοίκησης για το συνδικαλισμό κυρίως

περιγράφει τη σχέση του συνδικαλιστικού κινήματος της Π.Ε. με το καθεστώς, ως

σχέση συνεργασίας.

Ειδικότερα, η συνειδητή και σκόπιμη την περίοδο αυτή (σε αντίθεση με την

προηγούμενη) προβολή του περιεχομένου και των στοχεύσεων του συνδικαλισμού

των εκπαιδευτικών της Π.Ε., παρουσιάζει και πάλι ως αναγκαίο τον προσανατολισμό

του, κατά τρόπο σύμφωνο προς τις επιδιώξεις του δικτατορικού καθεστώτος στο

συνδικαλιστικό χώρο.

Ωστόσο, η επίμονη προσπάθεια περιχαράκωσης του κλαδικού συμφέροντος, ο

τρόπος παρουσίασής του ως αντιτιθέμενου με τα συμφέροντα των άλλων

δημοσιοϋπαλληλικών οργανώσεων, όσο και η διαρκής επίκληση της κρατικής

συνδρομής για την ικανοποίησή του με ιδιαίτερο-προνομιακό τρόπο, υποδηλώνουν

μία ιδιότυπη, πλουραλιστικής μορφής205

κατανόηση του συνδικαλισμού από τη

Διοίκηση, περιγράφοντας ταυτοχρόνως μία προσπάθεια ανάδειξης της Δ.Ο.Ε. σε

ευνοούμενη από το καθεστώς ομάδα πίεσης206

.


Πριν αναφερθούμε στα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της συνδικαλιστικής

πρακτικής της Διοίκησης, θα πρέπει να επισημάνουμε την επίμονη προσπάθειά της να

παρουσιάζεται ως ο αδιαμφισβήτητος εκφραστής της βούλησης του συνόλου των

205

Η αντίστοιχη περί συνδικαλισμού αντίληψη εδράζεται στην κατανόηση των μελών της κοινωνίας

ως ατόμων με διαφορετικές αξίες, στόχους και ανάγκες, βάσει των οποίων εκπροσωπούνται από

αλληλοσυγκρουόμενες και ανταγωνιστικές «ομάδες συμφερόντων», οι οποίες επιδιώκουν την

ικανοποίηση των ιδιαιτέρων αιτημάτων τους μέσω του επηρεασμού της κρατικής εξουσίας (η οποία

διαμεσολαβεί και τα επιλύει). Βλ. Σεραφετινίδου Μ., Εισαγωγή στην πολιτική κοινωνιολογία, Εκδ.

Gutenberg, Αθήνα, 2004, σ.σ. 220-225. 206

Σύμφωνα με την Μ. Σεραφετινίδου, κατά τη διάρκεια του 20ου

αιώνα αναπτύσσεται μια νέα μορφή

πολιτικής οργάνωσης και δράσης, οι λεγόμενες «ομάδες πίεσης», οι οποίες δε στοχεύουν στην

κατάκτηση της κρατικής εξουσίας, αλλά στον επηρεασμό αυτών που την ασκούν, έτσι ώστε να

εισακουσθούν και να ικανοποιηθούν τα ιδιαίτερα αιτήματα επιμέρους κοινωνικών ομάδων. Βλ.

Σεραφετινίδου Μ., (2004), ο.π., σ.σ. 220-225.

78

εκπαιδευτικών της Π.Ε., στους οποίους αναφέρεται συνήθως χρησιμοποιώντας τον

όρο «κλάδος».207

Σπανιότερα, βέβαια, επικαλείται τον ακριβή αριθμό των υπηρετούντων στην

Π.Ε.,208

για να τονίσει τη σημαντικότητα ενός αιτήματος ή την αποφασιστικότητά της

για τη διεκδίκησή του.

Έτσι, πάντοτε, η Διοίκηση παρουσιάζοντας τις ενέργειές της, εμφανίζεται ως

«ἀπηχοῦσα» ή «διερμηνεύουσα»209

τη βούληση του κλάδου (ως θελήσεως, πόθου,

συναισθήματος κ.α.) αλλά και ομιλούσα «ἐξ ὀνόματος πάντων τῶν διδασκάλων τῆς

Ἑλλάδος» (τ.650) ή «διὰ λογαριασμὸν ὁλοκλήρου του Διδασκαλικοῦ κόσμου τῆς

Χώρας» (τ.736).

Μάλιστα, οι αναφορές της αυτές αφορούν το σύνολο των ενεργειών της,

ακόμη και όταν δεν σχετίζονται με τις αποφάσεις των Γενικών Συνελεύσεων,

αποτελώντας καθαρά δικές τις επιλογές.210

Επίσης, πάντοτε, η Διοίκηση εμφανίζεται να απολαμβάνει την εμπιστοσύνη

του κλάδου (αλλά και την αγάπη, την υποστήριξη κ.α.),211

σε κάποιες περιπτώσεις,

μάλιστα, ως συνεπαγωγή της εμπιστοσύνης του προς το καθεστώς της 21ης

Απριλίου

και αντιστρόφως.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προπαγανδιστική συγκέντρωση που

διοργανώνει η Διοίκηση στις 7-6-1973, υπέρ της εγκαθίδρυσης πολιτεύματος

«αβασίλευτης δημοκρατίας» από το καθεστώς, η οποία σύμφωνα με την εκτίμησή της

«ὑπῆρξε π ρ α γ μ α τ ι κ ό ν δημοψήφισμα ὑπὲρ τῆς Ἡγεσίας τοῦ Κλάδου, ἤτις

τυγχάνει τῆς τυφλῆς ἐμπιστοσύνης, ἀγάπης καὶ ἐκτιμήσεως ὁλοκλήρου του κλάδου.»212

Επιπροσθέτως, κατά πάγιο τρόπο, στους απολογισμούς της (τ.655, 679, 703,

725, 744, 761) αναφέρεται στην ενότητα και την αρμονική συνεργασία των μελών

της, στα αισθήματα ευθύνης και ανιδιοτέλειας που τα διακρίνουν και στην

πραγματογνωμοσύνη τους περί των συνδικαλιστικών ζητημάτων.213

207

Συνήθως χαρακτηρίζεται υπέροχος αλλά και ισχυρός, αυτοδύναμος, υπερήφανος, πρώτος μεταξύ

του υπαλληλικού κόσμου της χώρας κ.λ.π. Βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 703, 5-6-

1971, σ.1. 208

Βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 719, 10-4-1972, σ.1. 209


Βλ. ενδεικτικά, τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει την απόφασή της να προσφέρει η Δ.Ο.Ε.

χρηματικό ποσό στο Πολεμικό Ναυτικό για την αγορά πολεμικού πλοίου. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄,

τ. 666, 20-1-1970, σ.1. 211



Βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 744, 6-7-1973, σ.1.

79

Αξιοσημείωτη, από την άποψη της διαφοροποίησής της από τις συνήθεις

αυτές αναφορές, είναι η περίπτωση της λογοδοσίας του Προέδρου της Δ.Ο.Ε. Χ.

Λάμπρου214

στην ΜΒ΄ Γενική Συνέλευση, ο οποίος εμφανίζεται να ομιλεί διαρκώς σε

πρώτο πρόσωπο ως εκφραστής μίας Διοίκησης προσωποπαγούς («ἐχάραξα τὴν

γραμμὴν τῆς ἡγεσίας, τὴν ὁποίαν καὶ πιστῶς ἐτήρησα» τ.703). Γι’ αυτή τη μονομέρεια

των αποφάσεων του καταδικάζεται συχνά από τη διάδοχη Διοίκηση.215

Ιδιαίτερη σημασία, σε όλους τους απολογισμούς των Διοικήσεων της

περιόδου, αποδίδεται στην δίκαια κρίση των πεπραγμένων τους, που παρουσιάζονται

πάντοτε με υπερηφάνεια, γεμάτα με μεγάλες για τον κλάδο κατακτήσεις.216

Επίσης, κατά τον ίδιο πάγιο τρόπο σε κάθε απολογισμό τους οι Διοικήσεις

χρησιμοποιώντας παρεμφερείς διατυπώσεις δεν παραλείπουν να εμφανίζονται, «μὲ

ἀκλόνητον τὴν πεποίθησιν καὶ μὲ ἀπόλυτον ἐμπιστοσύνην πρὸς τὴν Ἐπανάστασιν τῆς

21ης Ἀπριλίου».217

Μετά τις εισαγωγικές αυτές παρατηρήσεις, θα επιχειρήσουμε συνοπτικά την

περιγραφή της δραστηριότητας των Διοικήσεων της εξεταζόμενης περιόδου, όπως

αυτή καταγράφεται τόσο μέσα από τα πρωτοσέλιδα του Διδασκαλικού Βήματος όσο

και στους απολογισμούς τους (τ.655, 679, 703, 725, 744, 761).

Κυρίως, πρόκειται για μία σωρεία υπομνημάτων, τα οποία έχουν συνήθως την

ακόλουθη αρχή και κατάληξη: «Εὐλπιστοῦντες […] διατελοῦμεν μετὰ τοῦ

προσήκοντος σεβασμοῦ» (σε κάποιες περιπτώσεις «βαθυτάτου»). Μάλιστα, σε αυτά

(στην κατακλείδα συνήθως) συμπυκνώνεται το σύνολο των επιχειρημάτων που

χρησιμοποιεί η Διοίκηση ζητώντας την ικανοποίηση των αιτημάτων του κλάδου.

Έτσι, συνήθως περιλαμβάνουν την επίκληση της «συμπόρευσης» των

δασκάλων με το καθεστώς και της στοργής του προς αυτούς, το χαρακτηρισμό του

αιτήματος ως δίκαιου και μετριοπαθούς (σπανιότερα), τη διάσταση της προσδοκίας

αλλά και της αναμονής και ως επιμύθιο την ευγνωμοσύνη, που εμφανίζεται να

ανατροφοδοτεί και να ενδυναμώνει τη σχέση του κλάδου με το καθεστώς.218

Επίσης, οι δραστηριότητες της Διοίκησης περιλαμβάνουν, επισκέψεις-

παραστάσεις σε διάφορους κυβερνητικούς παράγοντες (επίσκεψη στον αρχηγό των

214




Βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Δ΄, τ. 703, 5-7-1971, σ.1. 218

Βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 719, 10-4-1972, σ.2.

80

Ενόπλων Δυνάμεων Ο. Αγγελή, τ.658), δημοσιεύσεις και συνεντεύξεις στο γραπτό

(«ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ», 22-6-1969, τ.654) και τον ηλεκτρονικό τύπο («Υ.ΕΝ.Ε.Δ.», 12-

9-1972, τ.727), καθώς και συνεντεύξεις τύπου (τ.724).

Ωστόσο, η καταγραφή των παραπάνω δραστηριοτήτων της Διοίκησης

αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συνόλου που περιλαμβάνει και ενέργειές της

(αποφάσεις του Δ.Σ.) οι οποίες συνδέονται έμμεσα είτε άμεσα με τις πολιτικές

επιδιώξεις του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου.

Ενδεικτικά, σ’ αυτές συμπεριλαμβάνονται η δωρεά στο Πολεμικό Ναυτικό

χρηματικού ποσού για την αγορά πολεμικού πλοίου (τ.665) και η απόφασή της να

παρακρατηθεί το 5% της αύξησης που πήρε ο Κλάδος από 1-1-1970 για το μήνα

Ιανουάριο, ως πρώτη συνεισφορά του για να συγκεντρωθεί το ποσόν (τ.666, σ.2), η

οργάνωση ομιλίας για την τρίτη επέτειο του καθεστώτος με ομιλητή τον Διευθυντή

Δημοτικής Εκπαίδευσης Χ. Λαβίδα (τ.679, σ.5), η συμμετοχή της Δ.Ο.Ε. στο «ὑπὸ

τῆς Ἐθνικῆς Κυβερνήσεως ἐκδοθὲν ἐσωτερικὸν Λαχειοφόρον Δάνειον» με το ποσόν

των 100.000 δρχ. (τ.679, σ.5), η προώθηση 30.000 αντιπύπων «του βιβλίου του

Θεοφυλάκτου Παπακωνσταντίνου «Η Αγωγή του Πολίτου» προς τους συναδέλφους της

Χώρας.» (τ.703, σ.3) και η διοργάνωση κατά τη διετία 1972-1973, δημόσιων,

προπαγανδιστικών υπέρ του καθεστώτος εκδηλώσεων.219

Όσον αφορά το Διδασκαλικό Βήμα, η ίδια η εμφάνιση του πρωτοσέλιδου

προϊδεάζει τον αναγνώστη για το περιεχόμενό του. Σε δύο περιπτώσεις το

πρωτοσέλιδο υπερκαλύπτεται πλήρως από το έμβλημα του καθεστώτος (τ.649, 697),

ενώ συχνά συναντούμε αναδημοσιευμένες ομιλίες προβεβλημένων στελεχών του

(τ.637, 640, 647, 688, 697, 713, 720, 723), εγκυκλίους της ηγεσίας του Υπουργείου

Παιδείας (τ.716, 717) και μία αναδημοσιευμένη συνέντευξη του Αρχιεπισκόπου

Αθηνών Ιερωνύμου (τ.721).

Επίσης, συχνότατα τα πρωτοσέλιδα του Διδασκαλικού Βήματος βρίθουν

κολακευτικών-υμνητικών αναφορών για τα ηγετικά στελέχη του καθεστώτος, την

Εθνική Κυβέρνηση και ειδικότερα για την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας.220

Αλλά και η ίδια η εμφάνιση του εξωφύλλου του Διδασκαλικού Βήματος

αλλάζει κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, καθώς από το τ.659 (6-10-

219

Βλ. στη συνέχεια της εργασίας μας σ.σ. 90-91. 220

Για το δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλο, βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 743, 15-6-1973,

σ.1. Για την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 725, 25-9-

1972, σ.1.

81

1969) προστίθεται κάτω από τον τίτλο, το νέο έμβλημα της Δ.Ο.Ε. με τον

αναγεννόμενο φοίνικα.

Εξίσου συνήθη πρακτική αποτελεί και η προσθήκη αποσπασμάτων από

ομιλίες ή δηλώσεις του δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλου, συνήθως επάνω από τον

τίτλο.221

Πρακτική την οποία η Διοίκηση κρίνει ως ιδιαίτερα επιτυχημένη:

«θεωροῦμεν ὡς λίαν ἐπιτυχῆ τὴν προσθήκην κάτωθι τοῦ τίτλου τοῦ σήματος

τῆς Δ.Ο.Ε. καὶ ἄνωθεν αὐτοῦ τὴν καταχώρησιν περικοπῶν ἐκ τῶν λόγων τοῦ

Ἐθνεγέρτου Πρωθυπουργοῦ καὶ Ὑπουργοῦ Ἐθνικῆς Παιδείας κ. Γεωργίου

Παπαδοπούλου.»222

Επιπλέον, συναντούμε στο πρωτοσέλιδο ως υπέρτιτλο ή υπότιτλο,

προπαγανδιστικές αναφορές με την ακόλουθη συνθηματική μορφή: «ΖΗΤΩ Η 21Η

ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1967» (τ.675), «ΣΥΝΑΔΕΛΦΟΙ, ΔΩΣΑΤΕ ΤΟ «ΠΑΡΩΝ» ΕΙΣ ΤΟ ΝΕΟΝ

ΟΜΟΛΟΓΙΑΚΟΝ ΔΑΝΕΙΟΝ» (τ.681), «Ἀγαπητοὶ συνάδελφοι, ἐγγραφῆτε ὅλοι εἰς τὸ

Λαχειοφόρον Δάνειον Οἰκονομικῆς Ἀναπτύξεως 1972 ἴνα διὰ τῶν πόρων τοῦ

ἐπιτευχθῆ ἡ οἰκονομικὴ ἀνάπτυξις τῆς Πατρίδος καὶ ἡ εὐημερία τῶν παιδιῶν μας.»

(τ.730), «ΣΥΝΑΔΕΛΦΟΙ: ψηφίσατε μὲ φανατισμὸν ΝΑΙ εἰς τὸ δημοψήφισμα τ ῆ ς 2 9

η ς Ἰ ο υ λ ί ο υ 1 9 7 3» (τ.744).

Επίσης, στους απολογισμούς της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε., κατά παρόμοιο τρόπο

επισημαίνεται ότι το Διδασκαλικό Βήμα «ἐξέφρασε τὸ πνεῦμα τῆς Ἐθνικῆς

Ἐπαναστάσεως εἰς τὸν συνδικαλιστικὸν χῶρον.» (τ.725, σ.4).

Αξιοσημείωτος είναι και ο τρόπος με τον οποίο ομολογείται ευθέως η ταύτιση

των περιεχομένων του Διδασκαλικού Βήματος με τις πολιτικές επιδιώξεις του


Απριλίου. Έτσι, η Διοίκηση υποστηρίζει ότι τα άρθρα του

καταδεικνύουν:

«τὴν μέγιστην Π ρ ο σ φ ο ρ ὰ ν τῶν Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν Δημοτικῆς

Ἐκπαιδεύσεως εἰς τὴν ὑλοποίησιν τῶν ἐξαγγελιῶν, τὴν πραγμάτωσιν τῶν

σκοπῶν καὶ τὴν πλήρη ἐπιτυχίαν τῶν τεθέντων στόχων, ὑπὸ τῆς Ἐθνοσωτηρίου

Ἐπαναστάσεως τῆς 21ης Ἀπριλίου 1967»223

221

Πρακτική η οποία σταματά οριστικά τον Ιανουάριο του 1973. Βλ. σε προηγούμενη ενότητα της

εργασίας μας στη σ. 41. 222

Διδασκαλικό Βήμα, Περ.Γ΄, τ. 679, 5-7-1970, σ.4. 223


82

Ενδιαφέρουσα, είναι η προσθήκη το 1972, σε παρόμοια παράγραφο της

φράσης «ἀλλὰ καὶ τὴν ἱκανοποίησιν τῶν δικαίων αἰτημάτων μας.» (τ.725, σ.4), ενώ

το 1974 η ύλη του Διδασκαλικού Βήματος εμφανίζεται να διακρίνεται μόνο για «διὰ

τὴν μαχητικότητα, τὴν συνέπειαν καὶ τὴν θαρραλέαν προβολὴν τῶν διεκδικήσεων τοῦ

Κλάδου.» (τ.761, σ.3) αντικατοπτρίζοντας και μία διαφοροποίηση του λόγου της

Διοίκησης στην περιγραφή της συνδικαλιστικής της πρακτικής, στην οποία θα

αναφερθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια της εργασίας μας.

Ωστόσο, κομβικό σημείο για την κατανόηση της συνδικαλιστικής πρακτικής

της Διοίκησης, αποτελούν οι συνεχείς αναφορές της στη «συστράτευση» και τη

«συμπόρευση» των δασκάλων με το καθεστώς της 21ης

Απριλίου.

Οι ίδιες αναφορές επαναλαμβάνονται με τρόπο στερεότυπο και μονότονο καθ’

όλη τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, διανθιζόμενες από μια σειρά

χαρακτηριστικών επιθέτων και φράσεων, μέσω των οποίων αποσαφηνίζεται

περαιτέρω ο τρόπος με τον οποίο προσδιορίζονται οι έννοιες «συστράτευση» και

«συμπόρευση».

Έτσι, οι δάσκαλοι παρουσιάζονται «εὐρισκόμενοι παρὰ τὸ πλευρόν τοῦ

Στρατοῦ και τῆς Ἐθνικῆς Κυβερνήσεως»224

άγρυπνοι (τ.658) και στοιχημένοι (τ.658,

668, 675, 679), «πιστοὶ λάτρεις τοῦ […] ἔργου τῆς» (τ.703) και «ἀξιώτεροι μαχηταὶ

καὶ συμπαραστᾶται εἷς ὅλους τους τομεῖς τῆς Κυβερνητικῆς δραστηριότητος» (τ.703,

σ.2).

Αξιοσημείωτη είναι και η διαρκής φροντίδα της Διοίκησης να παρουσιαστούν

οι δάσκαλοι ως η πρωτοπορία των υποστηρικτών του καθεστώτος. Έτσι,

εμφανίζονται ως οι πρώτοι που ενστερνίσθηκαν (τ.661, 678, 693, 736) τους στόχους

του, που συμπορεύτηκαν και συνέπλευσαν μαζί του (τ.675) και βρίσκονται στην

πρώτη γραμμή (τ.645), πρωτοπόροι της αναγεννητικής του προσπάθειας (τ.744).

Μία από τις πλέον χαρακτηριστικές αναφορές της Διοίκησης, στην οποία

«αποτυπώνονται» ικανοποιητικά οι παραπάνω επισημάνσεις μας, είναι η ακόλουθη

απάντηση του προέδρου της Δ.Ο.Ε. Μ. Μηνά σε ερώτηση δημοσιογράφου της

εφημερίδας «ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ»225

για την τοποθέτηση της Δ.Ο.Ε. έναντι του

καθεστώτος:

224


Από συνέντευξή του που αναδημοσιεύθηκε στο Διδασκαλικό Βήμα.

83

«Οἱ Ἕλληνες Διδάσκαλοι εἶναι ἡ πρώτη τάξις τῶν Ὑπαλλήλων ἤτις ἐξ ἀρχῆς

συνεστρατεύθη καὶ συμπορεύεται μὲ τάς ἐνόπλους της πατρίδος μας δυνάμεις

εἰς τὴν ἀναγεννητικὴν προσπάθειαν».226

Παράλληλα, η Διοίκηση απευθυνόμενη προς το καθεστώς για την

ικανοποίηση των αιτημάτων του κλάδου, επικαλείται ως κυρίαρχο επιχείρημά της τη

«συμπόρευση» των δασκάλων μαζί του.

Το επιχείρημα αυτό χρησιμοποιείται ανεξάρτητα ή σε συνδυασμό με τη

διαρκώς επαναλαμβανόμενη επίκληση της στοργής και της αγάπης του καθεστώτος

προς τους εκπαιδευτικούς. Έτσι, η επιδιωκόμενη ικανοποίηση των κλαδικών

αιτημάτων παρουσιάζεται ως συνάρτηση της στήριξης που προσφέρουν οι δάσκαλοι

στο καθεστώς αλλά και ως αποτέλεσμα της στοργής και της αγάπης του γι’ αυτούς,

περιγράφοντας μία πατερναλιστικού τύπου σχέση.

Ενδεικτικά, στην περίπτωση δύο κυρίαρχων αιτημάτων της την περίοδο αυτή

(οικονομικό - βαθμολογικό), η Διοίκηση είτε παρουσιάζει την αναμενόμενη

οικονομική αναβάθμιση του κλάδου ως έμπρακτη απόδειξη της αγάπης του

Πρωθυπουργού (τ.659) είτε ζητά την επίσπευση των προαγωγών, υπενθυμίζοντας

πως οι λειτουργοί της Δημοτικής Εκπαίδευσης είναι «ἐμφανεῖς φορεῖς τῶν

ἐπιδιώξεων καὶ στόχων» της Επανάστασης (τ.674, σ.2).

Μάλιστα, η σχέση του καθεστώτος και των εκπαιδευτικών παρουσιάζεται ως

αμφίδρομη και ανατροφοδοτούμενη. Έτσι, η ικανοποίηση των αιτημάτων

εμφανίζεται να επιφέρει πάντοτε την ευγνωμοσύνη του κλάδου, την οποία σπεύδει να

εκφράσει η Διοίκηση προς το καθεστώς. Μάλιστα, οι ευχαριστίες απευθύνονται σε

στελέχη του καθεστώτος, που προβάλλονται ως οι πρωταγωνιστές της

πατερναλιστικής σχέσης που το συνδέει με τον κλάδο. Ενδεικτικά, η Διοίκηση

ευχαριστεί «διὰ τὴν πατρικὴν ἀγάπην» του τον Υπουργό Παιδείας Ν. Σιώρη (τ.703,

σ.10) και αποδίδει τη «σωτηρία» του Ταμείου Αρωγής στην «προσωπικὴν

ἐπέμβασιν» του Σ. Παττακού (τ.725, σ.4).

Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα της συνήθους αυτής πρακτικής, είναι

ολόκληρο το τελευταίο πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος για το 1973, που

καλύπτεται από τη φωτογραφία της συνάντησης του Πρωθυπουργού Α.

Ανδρουτσόπουλου με τον Προέδρο της Δ.Ο.Ε. Α. Ντόγκα:

226


84

«Ὁ Πρωθυπουργός, κ. ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ κατόπιν τῶν

ἐξαγγελθέντων ὑπὲρ τῶν ἐκπαιδευτικῶν μέτρων, δέχεται τάς εὐχαριστίας καὶ

τὴν εὐγνωμοσύνην τοῦ Κλάδου ὑπὸ τοῦ Προέδρου τῆς Διδασκαλικῆς

Ὁμοσπονδίας Ἑλλάδος κ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΝΤΟΓΚΑ».227

Επίσης, η ικανοποίηση των αιτημάτων εμφανίζεται να λειτουργεί

ανατροφοδοτικά και να ενδυναμώνει τη δέσμευση του κλάδου έναντι του

καθεστώτος.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αναφορά του Προέδρου της Δ.Ο.Ε.

Χ. Λάμπρου, σχετικά με τις θετικές κατά την εκτίμησή του ρυθμίσεις που

περιελάμβανε το Ν.Δ. 651/70 για το ζήτημα της μετεκπαίδευσης των δασκάλων:

«Πρὸς τούτοις, ὁ Κλάδος μας, ἐκφράζει τάς εὐχαριστίας του καὶ ὑπόσχεται, ὅτι

θὰ ἐξακολουθήση, μὲ περισσότερον ἔτι ζῆλον, νὰ ἐργάζεται διὰ τὴν

ὑλοποίησιν τῶν τεθέντων σκοπῶν καὶ στόχων, διὰ τῶν ληφθέντων καὶ

ληφθησομένων μέτρων τῆς Πολιτείας»228

Στις παραπάνω επισημάνσεις μας, θα πρέπει να προσθέσουμε και την διαρκή

εμφάνιση των ρημάτων πιστεύω και αναμένω, η εξακολουθητική χρήση των οποίων

σε παρόμοια μορφή («πιστεύωμεν ὅτι οἱ ἁρμόδιοι θὰ πεισθοῦν ἐν τῷ μέλλοντι διὰ τὸ

δίκαιον τοῦ αἰτήματος», τ.703, σ.8, «Ὁ Κλάδος εὐγνωμονεῖ καὶ ἀναμένει», τ.725, σ.3)

αποτελεί προσδιοριστικό στοιχείο της συνδικαλιστικής πρακτικής της Διοίκησης.

Στοιχείο το οποίο ουδέποτε απολείπει από το λόγο της και αποτυπώνεται

χαρακτηριστικά στην ακόλουθη αναφορά της τον Απρίλιο του 1974:

«Ἄμποτε καὶ νὰ εὐτυχήσωμε νὰ ἀκούσωμε τὸ «γεννηθήτω» καὶ τὸ «δεῦτε

λάβετε φῶς». Τί λαχτάρα καὶ τί καημὸς ὑπάρχει σὲ τούτη τὴν ἐγκαρτέρηση. Μὰ

ὡς τότε ἐγκαρτέρει, ἀνδρίζου, ὑπόμεινε, Δάσκαλε!...»229

Τέλος, στα παραπάνω, ως αναγκαία προσθήκη για την κατανόηση της

συνδικαλιστικής πρακτικής της Διοίκησης θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τόσο την

παροχή διαβεβαιώσεων προς το καθεστώς («Σᾶς διαβεβαιοῦμεν, Κύριε Πρωθυπουργέ

[…] Οἱ Διδάσκαλοι εἶναι στοιχημένοι μεθ’ Ὑμῶν.» τ.668) όσο και τις προτροπές που

227




85

απευθύνει προς τον κλάδο να συστρατευθεί μαζί του («καλεῖται νὰ γίνη συμμέτοχος

τῆς ἱστορίας ποὺ αὐτὴν τὴν στιγμὴν ἐκτυλίσσεται ἐνώπιόν μας.» τ.645).

Έχοντας, στο σημείο αυτό ολοκληρώσει την παρουσίαση των κυρίαρχων

γνωρισμάτων της συνδικαλιστικής πρακτικής της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε., θα πρέπει να

προσθέσουμε στις σχετικές παρατηρήσεις που προηγήθηκαν, την επισήμανση

κάποιων ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών της που εμφανίζονται σταδιακά κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, χωρίς ωστόσο να την διαφοροποιούν ριζικά.

Έτσι, στα πρώτα έτη της περιόδου, κατά τη διάρκεια της Προεδρίας των Γ.

Παπαφωτίου, Μ. Μηνά και Χ. Λάμπρου (1969-1972)230

ο λόγος της Διοίκησης

περιορίζεται στην πλήρη αποδοχή των κυβερνητικών αποφάσεων, υποσχέσεων και

εξαγγελιών.

Γενικώς, οι κυβερνητικές υποσχέσεις αντιμετωπίζονται ως θέσφατα και

προβάλλεται διαρκώς η ακλόνητη πεποίθηση της Διοίκησης για την ευνοϊκή

αντιμετώπιση των αιτημάτων του κλάδου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι

διευκρινίσεις που δίνει ο Προέδρος της Δ.Ο.Ε. Μ. Μηνάς, σχετικά με τις

μισθολογικές διεκδικήσεις του κλάδου, κατά τον απολογισμό του στη Μ΄ Γ.Σ.:

«Ἡ Διοίκησις δὲν ἔθεσεν μισθολογικὸν θέμα. Τοῦτο δὲν σημαίνει ὅτι δὲν

ὑφίσταται. Ὅμως κατόπιν τῆς ρητῆς δηλώσεως τοῦ Προέδρου τῆς Ἐθνικῆς

Κυβερνήσεως […] ὅτι διὰ τὸ 1970 θὰ ἀποπειραθῆ τῆς ἰδιαιτέρας μισθολογικῆς

μεταχειρίσεως, δὲν ἦτο τοῦτο νοητὸν»231

Επιπλέον, η Διοίκηση εμφανίζεται ως απολογητής της εκπαιδευτικής

πολιτικής των Εθνικών Κυβερνήσεων, διαβεβαιώνοντας τον κλάδο για το μέγα έργο

τους (τ.679).

Ενώ, σε μία άλλη περίπτωση, ο πρόεδρος της Δ.Ο.Ε. Χ. Λάμπρου με τον

ακόλουθο τρόπο καλεί τους αντιπροσώπους της ΜΑ΄ Γ.Σ. του κλάδου να

ενημερώσουν τους συναδέλφους για τα αναμενόμενα, νέα εκπαιδευτικά μέτρα:

«τοὺς στόχους καὶ τάς ἐπιδιώξεις τῶν ὁποίων πάντες καλούμεθα ἀφ’ ἑνὸς μὲν

νὰ ἐπισημάνωμεν, ἀφ’ ἑτέρου δὲ νὰ ὑλοποιήσωμεν, ὡς διακατεχόμενοι ὑπὸ

τῶν αὐτῶν σκέψεων καὶ ἰδεῶν».232

230

Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τους πίνακες 3, 4, 5, 6 και 7. 231


Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 679, 5-7-1970, σ.1

86

Μάλιστα, μετά τη δημοσίευση του Ν.Δ. 651/1970 το κάλεσμα συμμόρφωσης

μετατρέπεται σε εντολή: «Δὲν ἀπομένει πλέον παρὰ ἡ πιστὴ ἐφαρμογὴ καὶ ἐκτέλεσις

παρὰ τῶν Ἐκπαιδευτικῶν τῆς Χώρας.» (τ.681)

Ας σημειωθεί ότι διαπιστώθηκαν την ίδια χρονική περίοδο περιπτώσεις στις

οποίες αποτυπώνεται εμφανώς η κρατική παρέμβαση στα εσωτερικά της Δ.Ο.Ε.,

παρά την ύπαρξη «αιρετών» Διοικήσεων. Τα περιστατικά αυτά, απλώς

καταγράφονται από τη Διοίκηση με τρόπο λιτό και ουδέτερο.

Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η παραίτηση του Προέδρου Γ.

Παπαφωτίου και του Ταμία Χ. Ζολώτα τον Ιανουάριο του 1969, ως αποτέλεσμα της

άρνησης της πλειοψηφίας του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. να δημοσιευτεί στο Διδασκαλικό Βήμα

άρθρο του Προέδρου για τα διδακτικά βιβλία, το οποίο εξέφραζε θέσεις (οι οποίες

δεν αναφέρονται) που είχε ήδη διατυπώσει σε συνέντευξή του στην εφημερίδα

«Δημόσιος Υπάλληλος». Για την επίλυση της κρίσης ο Πρόεδρος του Εποπτικού

Συμβουλίου της Δ.Ο.Ε:

«συνεκρότησε μικτὴν Ἐπιτροπήν […] ἤτις […] ἐπεσκέφθη τόσον τὴν ἁρμοδίαν

ὑπηρεσίαν τῆς Προεδρίας τῆς Κυβερνήσεως, ὅσον καὶ τὸν Γεν. Γραμματέαν τοῦ

Ὑπουργείου κ. Γαλιδάκην, πρὸς ἐξεύρεσιν λύσεως, διὰ τὴν δημοσίευσιν τῆς ἐν

λόγω συνεντεύξεως.»233

Παρά όμως τις παρακλήσεις της επιτροπής στο Γαλιδάκη για να δημοσιευθεί

το άρθρο του Προέδρου της Δ.Ο.Ε. στο Διδασκαλικό Βήμα, το αίτημά της

απορρίφθηκε:

«Ὁ κ. Γενικὸς μάλιστα εἶπε χαρακτηριστικῶς ὅτι τὸ θέμα τῶν διδακτικῶν

βιβλίων τὸ γνωρίζει εἰς βάθος καὶ πλάτος καὶ ἀποτελεῖ πολιτικήν της

Κυβερνήσεως, τὸ χειρίζεται δὲ ὁ ἴδιος προσωπικῶς.»234

Ενδιαφέρουσα, είναι και η κατάληξη της συγκεκριμένης αφήγησης της

Διοίκησης, στην οποία παρ’ όλα αυτά απορρίπτεται ο ισχυρισμός των μελών της ότι

εξαναγκάστηκαν σε παραίτηση (τ.655, σ.6). Βέβαια, για την περίπτωση αυτή (αν και

παρουσιάσαμε τα γεγονότα όπως ακριβώς περιγράφονται) μπορούμε βάσιμα να

υποθέσουμε ότι πρόκειται για προφανή περίπτωση λογοκρισίας των περιεχομένων

του Διδασκαλικού Βήματος από τις υπηρεσίες του δικτατορικού καθεστώτος.

233



87

Παρόμοια περίπτωση κρατικής παρέμβασης (η οποία καταγράφεται αυτή τη

φορά με τρόπο περιληπτικό αλλά εξίσου ουδέτερο) αποτελεί η επέμβαση του

Υπουργείου Παιδείας ώστε να απαλειφθεί από το νέο καταστατικό της Δ.Ο.Ε.235

,

αναφορά σχετικά με την επαναφορά του θεσμού του εκπαιδευτικού συμβούλου:

«Τὸ Ὑπουργεῖον, μὴ συμφωνοῦν μὲ τὴν παράγραφον 4 τοῦ ἄρθρου 15, ἤτις

ἀναφέρεται εἰς τὴν κατάληψιν θέσεως αἱρετοῦ ἐκπαιδευτικοῦ Συμβούλου,

ἤσκησεν ἔφεσιν ἐνώπιον τοῦ Ἐφετείου Ἀθηνῶν διὰ τὴν ἀπάλειψιν τῆς ἐπιδίκου

ταύτης παραγράφου, ἤτις καὶ παρεγράφη διὰ σχετικῆς ἀποφάσεως τοῦ

Ἐφετείου.»236

Με ακόμη πιο συνοπτικό τρόπο περιγράφεται ο περιορισμός των σελίδων του

Διδασκαλικού Βήματος σε 8, με την υπ’αριθ. 24/Ν/1-1-1970 απόφαση της Προεδρίας

της Κυβερνήσεως (τ.679, σ.4). Ωστόσο, λίγες εβδομάδες αργότερα, γίνεται εξαίρεση

για τη δημοσίευση του Ν.Δ. 651/1970. (τ.682).

Στην περίπτωση της υπό την Προεδρία του Α. Ντόγκα Διοίκησης,237

η αρχή

της θητείας της συνδυάζεται με την προσπάθεια των μελών της να εμφανιστούν ως

«Αἱρετοὶ» (τ.719), εκλεγμένοι μέσα από νόμιμες εκλογικές διαδικασίες

Ωστόσο και αυτή η Διοίκηση χρησιμοποιεί τη γνώριμη αναγωγή της

ικανοποίησης των αιτημάτων του συνδικαλιστικού κινήματος της Π.Ε. στην

περιγραφή της γνωστής, πατερναλιστικής μορφής σχέσης του με το καθεστώς.

Έτσι, τον Ιούνιο αλλά και το Σεπτέμβριο του 1972, η Διοίκηση,

χρησιμοποιώντας το ίδιο επακριβώς σκεπτικό διαπιστώνει:

«Διαπιστοῦται, ὅτι κοινὴν πίστιν καὶ συνείδησιν ὁλοκλήρου του Διδασκαλικοῦ

κόσμου τῆς Χώρας ἀποτελεῖ ἡ στοργὴ καὶ τὸ πραγματικὸ ἐνδιαφέρον τὸ ὁποῖον

ἐπιδεικνύει ἡ Ἐθνική μας Κυβέρνησις διὰ τὴν Ἑλληνικὴν Παιδείαν καὶ τοὺς

λειτουργοὺς αὐτῆς.»238

Αξίζει να σημειωθεί, ότι αν και την ίδια ακριβώς περίοδο η παράμετρος της

στοργής του καθεστώτος δεν αμφισβητείται, εμφανίζεται από τη Διοίκηση ως

ζητούμενο η έμπρακτη εκδήλωσή της.

235

Για την επικύρωση του νέου καταστατικού, συγκλήθηκε έκτακτη Γ.Σ. του κλάδου (οι πρόεδροι των

πρωτοβάθμιων συλλόγων) στις 31-10-1969. Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 662, 10-11-1969, σ.1.

και τ. 679, 5-7-1970, σ.4. 236


Βλ. στο παράρτημα της εργασίας μας τους πίνακες 8 και 9. 238

Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 724, 27-6-1972, σ.1. και τ. 727, 25-9-1972, σ.1.

88

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το φθινόπωρο του 1972 τοποθετείται ως

«υπενθύμιση», στο υποσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος (σε δύο συνεχόμενα

πρωτοσέλιδα) το ακόλουθο σχόλιο: «Οι Διδάσκαλοι της Ελλάδος αναμένουν

εμπράκτως, την εκδήλωσιν στοργής και αγάπης προς το θείον έργον των.» (τ.727, 728).

Η ίδια πρακτική δημοσίευσης ανάλογων «υπενθυμίσεων» (επάνω από τον

τίτλο πλέον για να δοθεί έμφαση) συνεχίζεται και το 1973 (τ.737, 741, 742) και η

Διοίκηση εξακολουθεί στα κείμενά της να καλλιεργεί το γνωστό ιδεολογικό σχήμα,

προσδοκία - εγκαρτέρηση, με τον ακόλουθο, χαρακτηριστικό τρόπο:

«Πόνος συνέχει τὴν ψυχήν μας, καθὼς γράφομεν αὐτᾶς τάς γραμμᾶς, ἀλλὰ δὲν

μᾶς ἀπολείπουν καὶ αἳ παλαιαὶ ἐκεῖναι γνώριμοι οἰκονομίαι: ἡ πίστις καὶ ἡ

ἐλπὶς ὅτι θὰ εὕρουν τὴν δέουσαν ἀνταπόκρισιν ἀπὸ τοὺς ἁρμοδίους

Πολιτειακοὺς παράγοντας.»239

Μάλιστα, οι ελπίδες για την επίλυση των προβλημάτων του κλάδου

εναποτίθενται αρχικώς στην προσωποπαγή εξουσία του δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλου,

παρά τη σχετική αρνητική του δήλωση (τ.733).

Έτσι, η Διοίκηση «ποιεῖται θερμοτάτην ἔκκλησιν πρὸς Αὐτόν, καὶ αἰτεῖ τὴν

προσωπικήν του παρέμβασιν» (τ.734).

Η αρνητική στάση του δικτάτορα, οδηγεί τη Διοίκηση σε εκκλήσεις προς το

σύνολο των πραξικοπηματιών που συνοδεύονται από την υπενθύμιση της

«συμπόρευσης» του κλάδου, η οποία ως παράμετρος της σχέσης που τον συνδέει με

το καθεστώς, ουδέποτε αμφισβητείται: «Γενναῖοι ἄνδρες τῆς Ἐπαναστάσεως […] μὲ

τοὺς Διδασκάλους εἰς τὸ πλευρόν Σας δύνασθε νὰ ἀναμορφώσετε τὴν Ἑλλάδα.» (τ.734,

735).

Ακόμη και η πλήρης διάψευση των προσδοκιών της δεν οδηγεί τη Διοίκηση

σε διαφορετική πορεία, ούτε καν σε φραστικό επίπεδο. Μάλιστα, στον απολογισμό

της το καλοκαίρι του 1973, με έναν τρόπο πρωτοφανή οι ελπίδες του κλάδου

εναποτίθενται στη Θεία βούληση («Εἴθε νὰ τοὺς φωτίση ὁ Θεὸς νὰ χωρήσουν εἰς τὴν

ἐπίλυσιν τῶν μισθολογικῶν αἰτημάτων μας.» τ.744, σ.6), ενώ ταυτοχρόνως η

Διοίκηση τον καλεί να υπερψηφίσει με φανατισμό ΝΑΙ στο δημοψήφισμα του

καθεστώτος για την εγκαθίδρυση πολιτεύματος «αβασίλευτης δημοκρατίας» (τ.744).

239


89

Μόνον, την παραμονή της κατάρρευσης της προσωποπαγούς εξουσίας του Γ.

Παπαδόπουλου,240

η στοργή του δικτατορικού καθεστώτος προς το δάσκαλο

αμφισβητείται ευθέως: «Ποῦ τὸ ἔμπρακτον, τὸ στοργικὸν ἐνδιαφέρον, δι’ αὐτὸν τῆς

Κυβερνήσεως;» (τ.746).

Η ενδιαφέρουσα αυτή αλλαγή κορυφώνεται τον Οκτώβριο του 1973 (τ.747),

όταν η Διοίκηση κρίνοντας την απάντηση του Υπουργείου Κυβερνητικής Πολιτικής

σε υπόμνημα που είχε υποβληθεί για την επίλυση βαθμολογικών και μισθολογικών

αιτημάτων διαπιστώνει:

«Ἡ ἀνάγνωσίς του μᾶς ἄφισεν ἐνεούς! Τοῦτο, διότι ἀπὸ τὸ περιεχόμενον τοῦ

γενικῶς ἐλλείπει […] καὶ αὐτὸ τὸ καταφατικὸν μειδίαμα μίας κάποιας

ἀορίστου συγκατανεύσεως, ὅσον καὶ ἡ γνώριμος σπατάλη τῶν μεγάλων

λόγων»241

Εξίσου ενδιαφέρων, είναι και ο τρόπος με τον οποίο η Διοίκηση απορρίπτει

στο ίδιο πρωτοσέλιδο τη δικαιολογία του Υπουργείου ότι η επισήμανση των ατελειών

του Ν.Δ. 651/1970 προϋποθέτει την εφαρμογή του για ικανό χρονικό διάστημα, ώστε

να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα:

«Ἀπαντῶμεν: Τὸ ἀλάθητον λέγει πὼς τοῦτο τὸ πράγμα «εἶναι ἔτσι» καὶ ἀμέσως

οἱ ἄλλοι πρέπει νὰ πέσουν εἰς τὰ γόνατα καὶ νὰ ἀναφωνήσουν «ἀμήν». Ἠμεῖς,

ὅμως, δὲν εἴμεθα τοῦ τοιούτου «ἀμήν»».242

Η συνέχεια είναι ανάλογη και στο πρώτο τεύχος του Διδασκαλικού Βήματος

μετά το πραξικόπημα Ιωαννίδη, η Διοίκηση επισημαίνει ότι «Οὐδείς, μέχρι σήμερον

[…] ἐπέδειξε στοργὴν καὶ ἀγάπην» για το δάσκαλο (τ.750).

Όμως, η μετεξέλιξη του δικτατορικού καθεστώτος σηματοδοτεί και την

επιστροφή της Διοίκησης στην προγενέστερη φρασεολογία της. Έτσι, αμέσως,

διεκδικεί και πάλι κατά την πάγια τακτική της την πρωτοπορία μεταξύ των

υποστηρικτών του:

«Ἐπελθούσης τῆς Κυβερνητικῆς ἀλλαγῆς […] κατὰ τὴν 25ην Νοεμβρίου 1973

[…] κατωρθώσαμεν πρῶτοι ἠμεῖς ἐξ’ ὅλων τῶν Δημοσιοϋπαλληλικῶν

240

Λίγες μέρες πριν από το σχηματισμό της «μεταβατικής» κυβέρνησης του Σ. Μαρκεζίνη. Βλ. Ιστορία

του ελληνικού έθνους, (2000), ο.π., σ.σ. 279-282. 241



90

Ὀργανώσεων τῆς Χώρας, νὰ ἴδωμεν προσωπικῶς τὸν Πρωθυπουργὸν κ. Ἀδάμ.

Ἀνδρουτσόπουλον».243

Ταυτοχρόνως, επανεμφανίζεται στο λόγο της Διοίκησης και το γνωστό

δίπολο, «συμπόρευση» - στοργή, που ενέχει και πάλι τις διαστάσεις της αναμονής και

της υπομονής. Ακόμη, και την παραμονή της μεταπολίτευσης η Διοίκηση επισημαίνει

τη στοργή και την αγάπη που επέδειξε ο Πρωθυπουργός Α. Ανδρουτσόπουλος για

την επίλυση των βαθμολογικών αιτημάτων του κλάδου (τ.760, 761), του οποίου η

ευγνωμοσύνη περιγράφεται ως «παντοτεινή» (τ.760).

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί εκ νέου, ότι η επανειλημμένως

επισημανθείσα αλλαγή στάσης της υπό την προεδρία του Α. Ντόγκα Διοίκησης,

συνδέεται άμεσα με τις μεταβολές που παρατηρούνται στο ιστορικό πλαίσιο της

εξεταζόμενης περιόδου, καθώς και με τη ματαίωση των προσδοκιών της αναφορικά

με την ικανοποίηση των επαγγελματικών αιτημάτων που προβάλλονται με έντονο

τρόπο την περίοδο αυτή (οικονομικά, βαθμολογικά). Εντούτοις, εξαντλείται στο

επίπεδο της εκφοράς του λόγου και ουδέποτε μετουσιώνεται σε αντίστοιχες ενέργειες

που να διαφοροποιούν ουσιαστικά τη συνδικαλιστική της πρακτική από αυτή των

προηγούμενων Διοικήσεων.

Αντιθέτως, κύριο χαρακτηριστικό της πρακτικής της αποτελεί η διοργάνωση

δημόσιων, προπαγανδιστικού χαρακτήρα εκδηλώσεων, άμεσα συνδεδεμένων με την

ηγεσία και τις πολιτικές επιδιώξεις του καθεστώτος. Σ’ αυτές περιλαμβάνεται η

συνεστίαση που διοργανώθηκε στις 25-11-1972 στο ξενοδοχείο KING GEORGE της

Αθήνας προς τιμήν των ενόπλων δυνάμεων («εἰς ἢν τόσαι τῆς Πολιτείας ὑψηλαὶ

παρέστησαν προσωπικότητες»), όπου και παραδόθηκε στον τότε αρχηγό του στόλου

Μαργαρίτη σε περγαμηνή το υπόλοιπο προσφοράς της Δ.Ο.Ε. (β΄δόση) για την αγορά

ναυτικής πολεμικής μονάδας (τ.744, σ.6) και η χοροσπερίδα που διοργάνωσε η

Δ.Ο.Ε. στις 17-2-1973 στο ξενοδοχείο ΗΛΕΚΤΡΑ ΠΑΛΛΑΣ της Θεσσαλονίκης

«ὑπὸ τὴν προστασίαν του» Υπουργού Παιδείας Ν. Γκαντώνα. (τ.736).

Όμως, εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή της συγκέντρωσης

που πραγματοποιήθηκε στις 7 Ιουνίου 1973 «τῇ ἐμπνεύσει καὶ διοργανώσει τῆς

Διδασκαλικῆς Ὁμοσπονδίας», υπέρ της ανακηρύξεως του πολιτεύματος της «Π ρ ο ε

δ ρ ι κ ῆ ς Κ ο ι ν ο β ο υ λ ε υ τ ι κ ῆ ς Δ η μ ο κ ρ α τ ί α ς», η οποία χαρακτηρίζεται

243


91

από τη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. πρωτοφανής, μεγαλειώδης, ανθρωποθάλασσα, με

συμμετοχή αυθόρμητη και ολοπρόθυμη (τ.743).

Εκεί σύμφωνα με τους συντάκτες του κειμένου, ο Πρόεδρος της Δ.Ο.Ε. Α.

Ντόγκας, οι Αντιπρόεδροι Δ. Καρέτσης και Θ. Κυριακίδης καθώς και ο Γ.

Γραμματέας Χ. Λουκόπουλος «ἀνέπτυξαν τὸ νόημα τῆς ἐπελθούσης Πολιτειακῆς

μεταβολῆς» και διάβασαν το ακόλουθο ψήφισμα που αποφασίστηκε σε έκτακτο

διοικητικό συμβούλιο της ομοσπονδίας:

«Διοικητικὸν Συμβούλιον Διδασκαλικῆς Ὁμοσπονδίας Ἑλλάδος ἐπὶ τὸ εὐτυχεῖ

διαγγέλματι ἀνακηρύξεως τοῦ Πολιτεύματος τῆς Χώρας εἰς ΠΡΟΕΔΡΙΚΗΝ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΝ συγχαίρει θερμῶς διὰ ληφθεῖσαν ἱστορικὴν ἀπόφασιν ἐπ’

ἀγαθῶ Ἔθνους καὶ διαδηλοὶ πίστιν, ἀφοσίωσιν καὶ ἔνθερμον συμπαράστασιν

σύμπαντος Διδασκαλικοῦ κόσμου Χώρας Νέον Πολίτευμα καὶ Ἐθνικὴν

Ἐπαναστατικὴν Κυβέρνησιν.»244

Καίρια σημεία της περιγραφής του γεγονότος αποτελούν οι αλλεπάλληλες

προτροπές των μελών του διοικητικού συμβουλίου προς τους συγκεντρωμένους να

ζητωκραυγάσουν «Ζήτω ἡ νέα Ἑλληνικὴ Δημοκρατία» (τ.743), οι ενθουσιώδεις (όπως

χαρακτηριστικά περιγράφονται) εκδηλώσεις των δασκάλων («Ὁλόκληρος ὁ πέριξ τοῦ

κινηματογράφου χῶρος ἐδονεῖτο ἀπὸ τάς ἐνθουσιώδεις ἐκδηλώσεις» τ.743, σ.2) και ο

όρκος που ο Πρόεδρος της Δ.Ο.Ε. στην ομιλία του, εν ονόματι όλων προφέρει:

«ἰδοὺ ἠμεῖς οἱ ὑπερήφανοι Διδάσκαλοι τῆς Ἑλλάδος […] ἐμπρὸς εἰς τὸν

Ἐθνάρχην κ. ΓΕΩΡΓΙΟΝ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΝ, ἐνώπιόν της Ἱστορίας καὶ τοῦ

μέλλοντος τῆς Φυλῆς, ἐμπρὸς εἰς τὸ ὅραμα τῆς Ἑλλάδος, δίδομεν τὸν ὅρκον τῆς

Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας.»245

Η ολοκλήρωση της συγκεκριμένης περιγραφής περιλαμβάνει την υπόσχεση

για «συντριπτικό παρόν» του κλάδου στο δημοψήφισμα που είχε εξαγγείλει το

καθεστώς και τη μετάβαση της Διοίκησης στο Υπουργείο Παιδείας όπου και

παραδόθηκε το ψήφισμα της συγκέντρωσης στον Υφυπουργό Κ. Ασλανίδη, ο οποίος

«βαθύτατα ἱκανοποιημένος ἐκ τῶν ἀνωτέρω […] σ υ ν ε χ ά ρ η τὴν Διοίκησιν τοῦ

Κλάδου» (τ.743, σ.2).

244



92

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι και σ’ αυτή την περίοδο η

συνδικαλιστική πρακτική της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. επικεντρώνεται στην αναγκαία

σύμφωνα με τις αντιλήψεις της μετατροπή του συνδικαλιστικού κινήματος των

εκπαιδευτικών της Π.Ε. σε στήριγμα του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου και της

πολιτικής του.

Μάλιστα, ως προσδιοριστικό στοιχείο της συνδικαλιστικής της πρακτικής την

περίοδο αυτή, καταγράφεται και ένα σημαντικό μέρος της δραστηριότητάς της, που

έχει το χαρακτήρα της προπαγάνδας υπέρ του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου.

Τέλος, η επισημανθείσα μεταβολή της στάσης της έναντι του καθεστώτος που

καταγράφεται κατά τη διάρκεια του έτους 1973, εξαντλείται στο επίπεδο της εκφοράς

του λόγου και δεν «μεταφράζεται» σε αποφάσεις ή ενέργειες που να διαφοροποιούν

ουσιαστικά τη συνδικαλιστική της πρακτική, έως και το τέλος της περιόδου αυτής.



των αιτημάτων της Δ.Ο.Ε., τα επαγγελματικά αιτήματα246

δεσπόζουν κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου.

Ειδικότερα, το ζήτημα της βαθμολογικής εξέλιξης των εκπαιδευτικών της

Π.Ε. κυριαρχεί την περίοδο αυτή. Μάλιστα, αξίζει να σημειωθεί ότι προβάλλεται με

αξιοσημείωτη συχνότητα (επαναλαμβάνεται σε 31 περιπτώσεις) καθ’ όλη τη διάρκεια

της περιόδου.

Αναφορικά με τα υπόλοιπα επαγγελματικά αιτήματα που προβάλλονται την

περίοδο αυτή, συχνά καταγράφονται οι οικονομικές διεκδικήσεις, κυρίως ως

αιτήματα για τη χορήγηση διαφόρων επιδομάτων (επαναλαμβάνονται σε 21

περιπτώσεις).

Επίσης, καταγράφονται «ομαδοποιημένα» συνήθως αιτήματα, αναφορικά με

τους διορισμούς, τις μεταθέσεις και τις αποσπάσεις (επαναλαμβάνονται σε 10

περιπτώσεις), το αίτημα της καθιέρωσης συνεχούς ωραρίου εργασίας

(επαναλαμβάνεται σε 7 περιπτώσεις), καθώς και το αίτημα της επαναφοράς του

θεσμού του Αιρετού Εκπαιδευτικού Συμβούλου που κατάργησε το καθεστώς της 21ης

Απριλίου (τ.654, 655).

246

Για τη διάκριση των αιτημάτων της Δ.Ο.Ε. σε εκπαιδευτικά και επαγγελματικά, βλ. στο πρώτο

μέρος της εργασίας μας σ. 23, την υποσημείωση 77.

93

Όσον αφορά τα εκπαιδευτικά αιτήματα που καταγράφονται την περίοδο αυτή,

ας σημειωθεί ότι κυριαρχεί το αίτημα της ανωτατοποίησης των Π.Α. και των Σ.Ν.

(επαναλαμβάνεται σε 21 περιπτώσεις). Ενώ, ακολουθούν κατά φθίνουσα συχνότητα,

αιτήματα για την καθιέρωση 8χρονου Δ.Σ. (επαναλαμβάνεται σε 18 περιπτώσεις), για

την αναβάθμιση της μετεκπαίδευσης (επαναλαμβάνεται σε 11 περιπτώσεις), για τα

σχολικά βιβλία (επαναλαμβάνεται σε 7 περιπτώσεις), το αναλυτικό πρόγραμμα

(επαναλαμβάνεται σε 7 περιπτώσεις), την εποπτεία (επαναλαμβάνεται σε 6

περιπτώσεις), τη γλώσσα της Π.Ε. (τ.727, 744, 761) και την πλήρωση της θέσης του

Δ/ντή Δημοτικής Εκπαίδευσης που παρέμενε κενή (τ.644, 654, 693).

Όπως ήδη επισημάναμε οι αναφορές της Διοίκησης στο βαθμολογικό ζήτημα

κυριαρχούν καθ’ όλη τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου. Έτσι, κατά τη διάρκεια

του συνδικαλιστικού έτους 1968-1969 ζητείται τόσο η διατήρηση των παλαιών

βαθμολογικών κατηγοριών ενόψει της δημιουργίας νέου υπαλληλικού κώδικα όσο

και η αύξηση του αριθμού των προακτέων στους ανώτερους βαθμούς (τ.636, 644,

654, 655) και ταυτοχρόνως η αναγνώριση των παλαιών εκθέσεων υπηρεσιακής

ικανότητας που είχαν συντάξει αναπληρωτές επιθεωρητές, εξαιτίας της απουσίας

μόνιμου εποπτικού προσωπικού για πολλά χρόνια (τ.644, 654). Μάλιστα, σε μερικές

περιπτώσεις επισημαίνεται η ανάγκη συμπλήρωσης-τροποποίησης διατάξεων του

Α.Ν. 129/67 σχετικών με τη βαθμολογική εξέλιξη των εκπαιδευτικών της Π.Ε. (τ.

644, 654) και αποδίδεται η καθυστέρηση των προαγωγών στο παραπάνω

«νομοθέτημα» (τ.655, σ.2)

Κατά τη διάρκεια του συνδικαλιστικού έτους 1969-1970, το βαθμολογικό

χαρακτηρίζεται ως πρώτο και σοβαρό αίτημα (τ.679, σ.3) και προβάλλεται και πάλι

ως αναγκαία τόσο η αύξηση του αριθμού των προακτέων στον 2ο και τον 3

ο βαθμό

(τ.676), όσο και η αναγνώριση των παλαιών υπηρεσιακών εκθέσεων (τ.676). Ενώ, η

Διοίκηση διαμαρτύρεται και για την καθυστέρηση σύνταξης των πινάκων των

προακτέων από τα υπηρεσιακά συμβούλια (τ.674).

Το επόμενο συνδικαλιστικό έτος 1970-1971 η Διοίκηση χαρακτηρίζει και

πάλι στον απολογισμό της το βαθμολογικό ως πρώτο και σοβαρό αίτημα και

επισημαίνει τις καθυστερήσεις στις προαγωγές (τ.703, σ.4). Επίσης προβάλλει ως

αναγκαία την αύξηση των προαγωγών σε όλους τους βαθμούς (τ.699) και ειδικότερα

στους ανώτερους (τ.689), ενώ επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι η καθυστέρησή τους

επί διετία, «δημιουργεῖ πικρίαν καὶ ἀπογοήτευσιν εἰς τοὺς συναδέλφους.» (τ.693).

94

Μάλιστα, την περίοδο αυτή (1970-1971) επισημαίνονται ιδιαιτέρως τα

προβλήματα που δημιουργούσε η μετατροπή των παλιών στοιχείων των υπηρεσιακών

εκθέσεων σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από το Ν.Δ. 651/70, διαδικασία η οποία ως

αποτέλεσμα είχε την προαγωγή πολλών δασκάλων κατ’ αρχαιότητα και όχι κατ’

εκλογήν (τ.696).

Το ίδιο πρόβλημα (ο τρόπος μετατροπής της βαθμολογίας των παλαιών

υπηρεσιακών εκθέσεων) αλλά και γενικότερα τα προβλήματα που δημιουργούν οι

περί προαγωγών διατάξεις του Ν.Δ. 651/70, αναφέρονται και κατά τη διάρκεια του

επομένου συνδικαλιστικού έτους 1971-1972 (τ. 705, 707, 710). Έτσι, ζητείται και

πάλι η αύξηση των προακτέων στους ανώτερους βαθμούς (τ.724), καθώς και

προαγωγές των αναπληρωτών γενικών επιθεωρητών για να καλυφθούν οι κενές

θέσεις γενικών επιθεωρητών (τ.711). Ας σημειωθεί ότι την περίοδο αυτή η Διοίκηση

αντιδρά με έντονο τρόπο σχετικά με τη συζήτηση στη Συμβουλευτική Επιτροπή

σχεδίου νόμου που αφορούσε τη μετεκπαίδευση των δασκάλων και το οποίο

περιελάμβανε εδάφιο που καθόριζε τον τίτλο της μετεκπαίδευσης ως απαραίτητο

προσόν για την προαγωγή στον 2ο βαθμό και σε θέσεις εποπτικού προσωπικού (τ.

719).

Κατά τη διάρκεια του επόμενου συνδικαλιστικού έτους 1972-1973, το

βαθμολογικό ζήτημα εξακολουθεί να προβάλλεται συνεχώς με τις γνωστές αναφορές

για την καθυστέρηση των προαγωγών, την ανάγκη τροποποίησης των διατάξεων των

νομοθετημάτων του καθεστώτος που αφορούσαν τη βαθμολογική εξέλιξη των

εκπαιδευτικών της Π.Ε. και το ζήτημα των υπηρεσιακών εκθέσεων (τ.730, 733, 737,

740). Ωστόσο, η καθυστέρηση των προαγωγών περιγράφεται πλέον ως «καθήλωση»

(τ.740) και η Διοίκηση επισημαίνει στον απολογισμό της το καλοκαίρι του 1973 με

έντονο τρόπο «τάς κραυγαλέας ἀδικίας τάς σημειωθείσας κατὰ τάς προαγωγᾶς εἰς

χιλιάδας συναδέλφων ἐξαιτίας τοῦ Α.Ν. 129)67, τοῦ Ν.Δ. 169)69 καὶ τοῦ Ν.Δ.

651)70».247

Κατά το τελευταίο συνδικαλιστικό έτος της περιόδου (1973-1974), το

βαθμολογικό ζήτημα καταγράφεται με μικρότερη συχνότητα πλέον (τ.745, 760, 761).

Μάλιστα, παρά την επισήμανση ότι «τὴν πρώτην θέσιν εἰς τάς διεκδικήσεις

τοῦ Κλάδου ἔχει ἡ ἱκανοποιητικὴ ἐπίλυσις τοῦ βαθμολογικοῦ», η Διοίκηση θεωρεί

στον απολογισμό της ότι ο Πρωθυπουργός Α. Ανδρουτσόπουλος «ἔκαμεν ἀμέσως

247


95

ἀποδεκτὰ τὰ βαθμολογικὰ αἰτήματα» της, ενώ κατ’ αυτόν τον τρόπο

αποκαταστάθηκαν οι αδικίες του παρελθόντος και κατακτήθηκαν «ἀνεπανάληπτα, διὰ

τὴν μέχρι τοῦδε Ἱστορίαν τοῦ Κλάδου» βαθμολογικά επιτεύγματα, δηλαδή η αύξηση

των προαγωγών στους ανώτερους βαθμούς (τ.761).

Αναφορικά με το ζήτημα των οικονομικών διεκδικήσεων της Δ.Ο.Ε. κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, θα πρέπει εισαγωγικά να επισημάνουμε ότι δεν

διεκδικείται ευθέως η αύξηση των μισθών και το ζητούμενο συνήθως είναι η

χορήγηση διαφόρων επιδομάτων.

Ειδικότερα, κατά το συνδικαλιστικό έτος 1968-1969 η Διοίκηση στον

απολογισμό της θεωρεί ότι το «μισθολογικόν θέμα» υπάρχει, όμως επισημαίνει ότι

δεν τίθεται, λόγω των υποσχέσεων του δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλου για ευνοϊκή

ρύθμισή του.248

Όμως, ζητά την επαναχορήγηση του περικοπέντος από 1-1-1969

επιδόματος Διευθυντού Σχολείων (τ.655).

Το μισθολογικό ζήτημα επανεμφανίζεται μόνον το μεθεπόμενο

συνδικαλιστικό έτος 1970-1971, όταν για πρώτη φορά διεκδικείται ευθέως κάποιο

οικονομικής φύσεως αίτημα (τ.685, τίτλος «ΕΝΑ ΔΙΚΑΙΟΝ ΑΙΤΗΜΑ») και

συγκεκριμένα το επίδομα εκπαιδευτικών (10% επί του βασικού μισθού) που έπαιρναν

οι καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης.

Μάλιστα, επισημαίνεται ιδιαιτέρως η ιδιαίτερη μεταχείρισή τους από την

πολιτεία έναντι των δασκάλων, που παρουσιάζονται στην περίπτωση αυτή ως

«ἰδιαζόντως ἀνήκοντες εἰς τὴν οἰκογένειαν τῶν Ἐκπαιδευτικῶν λειτουργῶν τῆς

Χώρας» (τ.685).

Επίσης, καθ’ όλη τη διάρκεια του ίδιου συνδικαλιστικού έτους διεκδικούνται

και διάφορα άλλα επιδόματα. Συγκεκριμένα, ζητείται η επαναχορήγηση του

επιδόματος 1/θεσίου («ἐρημίτου») και αυτό των υπηρετούντων στα μουσουλμανικά

σχολεία (τ.693, 699, 703, σ.3), το οικογενειακό επίδομα ως πανδημοσιοϋπαλληλικό

αίτημα (τ.699, 703, σ.3), η επέκταση του επιδόματος γραμματέα Σχ. Εφοριών σε

όλους τους Δ/ντές (τ.693, 699), η χορήγηση αποζημιώσεως στους δασκάλους που

πρόσφεραν υπηρεσίες στις μαθητικές κατασκηνώσεις (τ.699), καθώς και η καταβολή

εξόδων κινήσεως στους μετακινούμενους για υπηρεσιακούς λόγους εκπαιδευτικούς

(τ.699).

248

Βλ. σχετικά στη σ. 85 της εργασίας μας.

96

Βέβαια, η Διοίκηση αναφέρεται ιδιαιτέρως στον απολογισμό της το καλοκαίρι

του 1971 στην ονομαστική αύξηση των μισθών των δασκάλων κατά 5% και στην

χορήγηση επιδομάτων συνολικού ποσού 700 δραχμών (τ.703, σ.σ. 3-4),

διαπιστώνοντας χαρακτηριστικά ότι «ἡ Ἐθνικὴ Κυβέρνησις προέβη εἰς ὑψίστης

σημασίας χειρονομίαν ἐξισώσασα ἠμᾶς μετὰ τῶν λοιπῶν Δημοσιουπαλληλικῶν

Κλάδων» (τ.703, σ.2)

Το συνδικαλιστικό έτος 1971-1972 και πάλι διεκδικούνται τα επιδόματα

εκπαιδευτικών (τ.724, 725), 1/θεσίου (τ.725) καθώς και η επέκταση του επιδόματος

γραμματέα Σχ. Εφοριών σε όλους τους Δ/ντές (τ.725). Μάλιστα, η Διοίκηση

επισημαίνει σε συνέντευξη τύπου ότι «Τὸ θέμα τῆς ἐπιδοματικῆς μεταχειρίσεως,

τυγχάνει ἐκ τῶν πλέον σοβαρῶν καὶ φλεγόντων», αν και ταυτοχρόνως υποστηρίζει ότι

η «Ἡ ἰδανικωτέρα λύσις τοῦ μισθολογικοῦ θέματος εἶναι ἡ καθιέρωσις «μισθολογίου

ἐκπαιδευτικῶν»» (τ.724).

Αλλά και το επόμενο συνδικαλιστικό έτος 1972-1973, καταγράφεται και πάλι

η επισήμανση της άνισης, επιδοματικής αντιμετώπισης των δασκάλων έναντι των

άλλων δημόσιων υπαλλήλων (τ.728), ενώ καθ’ όλη τη διάρκειά του διεκδικούνται

διαρκώς διάφορα επιδόματα. Συγκεκριμένα, ζητείται η επαναχορήγηση του

επιδόματος 1/θεσίου (τ.733, 741, τ.744, σ.σ. 3-4), το επίδομα εκπαιδευτικών (τ.728,

733, 734, 741, τ.744, σ.σ. 3-4), το οικογενειακό επίδομα (τ.744, σ.σ. 3-4), η επέκταση

του επιδόματος γραμματέα Σχ. Εφοριών σε όλους τους Δ/ντές (τ.733, 741, τ.744, σ.σ.

3-4), επίδομα εκκαθαριστών αποδοχών (τ.744, σ.σ. 3-4), η χορήγηση αποζημιώσεως

στους δασκάλους που πρόσφεραν υπηρεσίες στις μαθητικές κατασκηνώσεις (τ.744,

σ.σ. 3-4), καθώς και η χορήγηση εξόδων κινήσεως για υπηρεσιακούς λόγους (τ.744,

σ.σ. 3-4).

Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής (συνδικαλιστικό έτος 1972-1973) το

«οἰκονομικὸν» μαζί με το «βαθμολογικόν» ζήτημα αποτελούν και πάλι την

προμετωπίδα των διεκδικήσεων της Δ.Ο.Ε. Ειδικότερα, όπως ήδη επισημάνθηκε

παραπάνω, διεκδικείται με ιδιαίτερη επιμονή το επίδομα εκπαιδευτικών που έπαιρναν

οι καθηγητές της μέσης εκπαίδευσης. Επίσης, εντοπίζεται και πάλι την περίοδο αυτή

η πρόταση δημιουργίας ενιαίου εκπαιδευτικού μισθολογίου (τ.741, 744, σ.σ. 3-4) και

για πρώτη φορά το καλοκαίρι του 1973 η πρόταση προσαρμογής των μισθών στον

τιμάριθμο (τ.744, σ.σ. 3-4).

97

Κατά το τελευταίο συνδικαλιστικό έτος της εξεταζόμενης περιόδου (1973-

1974), ο δάσκαλος παρουσιάζεται ως «οὐραγός του μισθολογίου τῶν Δημοσίων

Ὑπαλλήλων» (τ.745), ενώ η Διοίκηση εξακολουθεί να επιδιώκει τόσο τη χορήγηση

του επιδόματος εκπαιδευτικών (τ.749, 761) όσο και των επιδομάτων 1/θεσίου και

μουσουλμανικών σχολείων, καθώς και την επέκταση του επιδόματος γραμματέα Σχ.

Εφοριών σε όλους τους Δ/ντές (τ.761, σ.2).

Σχετικά με τα υπόλοιπα επαγγελματικά αιτήματα που καταγράφονται κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, θα πρέπει να αναφερθούμε στα

«ομαδοποιημένα» συνήθως αιτήματα, αναφορικά με τους διορισμούς, τις μεταθέσεις

και τις αποσπάσεις (τ. 655, 679, 687, 693, 703, 725, 739, 741, 744, 759), καθώς και

στο αίτημα της καθιέρωσης συνεχούς ωραρίου εργασίας (τ. 663, 667, 670, 693, 695,

699, 703), το μοναδικό αίτημα της Δ.Ο.Ε. που ικανοποιήθηκε την περίοδο αυτή.

Όσον αφορά την πρώτη περίπτωση, συναντούμε κυρίως προτάσεις για ένα

δικαιότερο τρόπο μοριοδότησης των μεταθέσεων, ενώ συχνά επισημαίνονται και

ατέλειες της σχετικής νομοθεσίας.

Αναφορικά με το αίτημα της καθιέρωσης συνεχούς ωραρίου εργασίας, θα

πρέπει να επισημάνουμε ότι καταγράφεται για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του

συνδικαλιστικού έτους 1969-1970 και προβάλλεται αυτοτελώς, τόσο με πρωτοσέλιδη

δημοσίευση σχετικής εργασίας του συμβούλου της Δ.Ο.Ε. Α. Βασιλείου τον

Ιανουάριο του 1970 (τ.667) όσο και το Μάρτιο του ίδιου έτους με υπόμνημα στο

πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος (τ.670).

Η επιχειρηματολογία της Διοίκησης υπέρ της καθιέρωσης του συνεχούς

ωραρίου εργασίας επικεντρώνεται κυρίως στις επιπτώσεις του διακεκομμένου

ωραρίου στη σωματική-ψυχική υγεία των μαθητών (τ.670). Μάλιστα, στις

περιπτώσεις που τα αιτήματα της Δ.Ο.Ε. κατηγοριοποιούνται σαφώς, το αίτημα

συμπεριλαμβάνεται στην κατηγορία των εκπαιδευτικών αιτημάτων της.249

Το αίτημα της καθιέρωσης συνεχούς ωραρίου εργασίας επαναλαμβάνεται

αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του επόμενου συνδικαλιστικού έτους 1970-1971

(τ.693, 695, 699, 703), μέχρι την ικανοποίηση του το Σεπτέμβριο του 1971 (τ.706).

Ως προς τα εκπαιδευτικά αιτήματα της εξεταζόμενης περιόδου, θα πρέπει να

επισημάνουμε ότι το αίτημα της ανωτατοποίησης των Παιδαγωγικών Ακαδημιών και

249


98

των Σχολών Νηπιαγωγών εμφανίζεται με αξιοσημείωτη συχνότητα καθ’ όλη τη

διάρκειά της.

Αρχικώς, εμφανίζεται κατά τη διάρκεια του συνδικαλιστικού έτους 1968-

1969, όταν παρουσιάζεται από τη Διοίκηση ως ζητούμενο ο περιορισμός των Π.Α.

και η μελλοντική αύξηση των ετών φοίτησης σ’αυτές σε 3, καθώς και η κατάργηση

των μονοταξίων Σ.Ν. και η ίδρυση μίας διετούς στη Θεσσαλονίκη (τ.644).

Τον Ιούνιο του 1969, ο Πρόεδρος της Δ.Ο.Ε. Μ. Μηνάς, σε συνέντευξή του

στην εφημερίδα «ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΕΙΑ» επαναλαμβάνοντας το παραπάνω σκεπτικό ζητά

για τις Π.Α. και την «ὑπαγωγὴ τοὺς εἰς τὰ Πανεπιστήμια» (τ.654, σ.2).

Κατά τη διάρκεια του συνδικαλιστικού έτους 1969-1970 ζητείται η ένταξη

των Π.Α. στα πανεπιστήμια ως παιδαγωγικών σχολών (τ.663) και η αναγνώρισή τους

ως ανώτατων σχολών σε μία άλλη περίπτωση (τ.665, σ.2).

Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του συνδικαλιστικού έτους 1970-1971 το αίτημα

σταδιακά διαφοροποιείται ποιοτικώς και προβάλλεται αυτοτελώς (τ.684, τίτλος «ΤΟ

ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΙΩΝ»). Έτσι, η Διοίκηση

επικαλούμενη κυρίως την πρόοδο των επιστημών της αγωγής διεθνώς ζητά 4ετή ή

τουλάχιστον 3ετή φοίτηση στις Π.Α., προτείνοντας μάλιστα την ειδίκευση των

δασκάλων κατά μαθήματα (τ.684), ενώ στον απολογισμό της το καλοκαίρι του 1971

περιορίζει τις διεκδικήσεις της στην 3ετή φοίτηση και επιχαίρει διότι με το Ν.Δ.

842/71 «Περὶ συγχωνεύσεως Παιδαγωγικῶν Ἀκαδημιῶν καὶ κατανομῆς τῶν

περιουσιακῶν στοιχείων αὐτῶν» προστίθεται 3 έτος φοίτησης στις Π.Α. (τ.703, σ.7).

Όμως, το 3ο έτος δεν προστίθεται και η Διοίκηση επανέρχεται και πάλι το

επόμενο συνδικαλιστικό έτος 1971-1972, ζητώντας την υπαγωγή των Π.Α. στα

πανεπιστήμια με τουλάχιστον 3ετή φοίτηση (τ.719, 725).

Το συνδικαλιστικό έτος 1972-1973 το αίτημα σε μία περίπτωση προβάλλεται

και πάλι αυτοτελώς (τ.730, τίτλος «ΧΡΕΙΑΖΟΝΤΑΙ ΚΙΝΗΤΡΑ»), όταν η Διοίκηση

αναφέρεται στα αποτελέσματα των εισαγωγικών εξετάσεων για τις Π.Α. και

επικαλείται το χαμηλό, μορφωτικό επίπεδο των προσερχομένων, «μὲ βαθμὸν

ἀπολυτηρίου 10-12», που έχει ως αποτέλεσμα την αποτυχία τους και την ύπαρξη

κενών θέσεων στις Π.Α. Έτσι, πέρα από το αίτημα της ένταξης των Π.Α. στα

πανεπιστήμια ως παιδαγωγικών σχολών προτείνει και την υλική αναβάθμιση του

δασκάλου «διὰ νὰ δημιουργηθοῦν αἳ κατάλληλαι προυποθέσεις προσελεύσεως τῶν

99

ἀρίστων καὶ ἐκλεκτῶν» (τ.730). Επίσης, και σε άλλες περιπτώσεις κατά τη διάρκεια

του ίδιου συνδικαλιστικού έτους η Διοίκηση αναφέρεται στην ανάγκη αύξησης της

φοίτησης στις Π.Α. σε 4ετή ή τουλάχιστον 3ετή και την υπαγωγή τους στα

πανεπιστήμια (τ.727, 733, 742, 744, σ.2).

Κατά το τελευταίο συνδικαλιστικό έτος της εξεταζόμενης περιόδου (1973-

1974) το αίτημα προβάλλεται και πάλι αυτοτελώς με το ίδιο σκεπτικό τον Ιανουάριο

του 1974 (τ.752, τίτλος «Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΑΞΙΟΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΜΟΡΦΩΣΙ»),

ενώ από τον Απρίλιο του 1974 (τ.757, τίτλος «ΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ

ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ») αποκρυσταλλώνεται πλέον η διατύπωση του αιτήματος με την

απαίτηση ανώτατων, παιδαγωγικών σπουδών 4ετούς φοίτησης για το δάσκαλο, η

οποία επαναλαμβάνεται πλέον ως το τέλος της περιόδου (τ.759, 760, 761, σ.3).

Αναφορικά με το αίτημα της Δ.Ο.Ε. για την ίδρυση 8/χρονου Δ.Σ., θα πρέπει

να επισημάνουμε ότι καταγράφεται για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του

συνδικαλιστικού έτους 1969-1970 (τ.663).

Συγκεκριμένα, προτείνεται την περίοδο αυτή, σε συνδυασμό με την παράταση

της υποχρεωτικής εκπαίδευσης μέχρι το 14ο έτος της ηλικίας των παιδιών, η

δημιουργία 8/χρονου Δ.Σ. με δύο κύκλους (κατώτερο εξαετή και ανώτερο διετή

κύκλο, παράλληλο προς τις δύο πρώτες γυμνασιακές τάξεις), με κύριο επιχείρημα την

ανακοπή της αστυφιλίας και την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου του αγροτικού

πληθυσμού (τ.665). Ωστόσο, στη συνέχεια καταγράφεται μία αξιοσημείωτη απουσία

του αιτήματος που επαναλαμβάνεται με το ίδιο σκεπτικό μόνον το Φεβρουάριο του

1971 (τ.692).

Κατά τη διάρκεια του συνδικαλιστικού έτους 1970-1971 παρουσιάζεται

εμμέσως για πρώτη φορά η αντιδικία Δ.Ο.Ε.-Ο.Λ.Μ.Ε. για το 8/χρονο Δ.Σ. Έτσι, το

Μάιο του 1971 (τ.700, τίτλος «ΕΠΙΒΕΒΛΗΜΕΝΗ ΑΠΑΝΤΗΣΙΣ») η Διοίκηση

αντιδρά με έντονο τρόπο σε δημοσιεύματα (δεν κατονομάζονται) που ζητούν

πενταετές Δ.Σ.250

και ζητά να διατηρηθεί το 6/χρονο Δ.Σ. και να παραταθεί η φοίτηση

σ’ αυτό (τ.700, σ.σ.1-2).

Κατά τη διάρκεια του επόμενου συνδικαλιστικού έτους 1971-1972 και πάλι το

αίτημα απουσιάζει και επανεμφανίζεται μόνον τον Ιούνιο του 1972 (τ.724, τίτλος

«ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΑΓΗ Η ΙΔΡΥΣΙΣ ΟΚΤΑΕΤΟΥΣ ΔΗΜΟΤ. ΣΧΟΛΕΙΟΥ») σε

συνέντευξη τύπου που πραγματοποιείται στα γραφεία της Δ.Ο.Ε. στις 23-6-1972.

250


100

Στην περίπτωση αυτή επαναλαμβάνεται η γνωστή επιχειρηματολογία της

Διοίκησης, η οποία μάλιστα κατηγορεί εμμέσως την Ο.Λ.Μ.Ε251

ότι επιδιώκει «τὴν

κολόβωσιν τοῦ Δημοτικοῦ μας Σχολείου» (τ.724).

Ας σημειωθεί ότι στον απολογισμό της το καλοκαίρι του 1972 η Διοίκηση

παρουσιάζει ως απόφαση της Εθνικής Κυβέρνησης «τὴν αὔξησιν τῶν ἐτῶν

ὑποχρεωτικῆς φοιτήσεως ἀπὸ 6 εἰς 8» και την έναρξη δημόσιου διαλόγου σχετικά με

το 8/χρονο Δ.Σ. (τ.725, σ.2).

Έτσι με την έναρξη του συνδικαλιστικού έτους 1972-1973 το αίτημα

προβάλλεται αυτοτελώς (τ.726, τίτλος «ΟΚΤΑΕΤΕΣ ΔΗΜΟΤ. ΣΧΟΛΕΙΟΝ ΤΟ

ΘΕΜΕΛΙΟΝ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ») και η Διοίκηση συμμετέχει στο δημόσιο διάλογο με

συνέντευξή της στην Υ.ΕΝ.Ε.Δ. στις 12-9-1972 (τ.727), όπου ο Σύμβουλος της

Δ.Ο.Ε. Γ. Στουρνάρας αναπτύσσει τις γνωστές θέσεις της Δ.Ο.Ε. (παράταση της

υποχρεωτικής φοίτησης και αναδιάρθρωση των εκπαιδευτικών βαθμίδων, με κύριο

επιχείρημα και πάλι την ανακοπή της αστυφιλίας).

Μάλιστα, την περίοδο αυτή επισημαίνεται ιδιαιτέρως η δυνατότητα

προώθησης των αποφοίτων του 8/χρονου Δ.Σ. στην τεχνική και επαγγελματική

εκπαίδευση (τ.727, 733).

Την άνοιξη του 1973 (τ.742), περίοδο κατά την οποία καταγράφεται μία

ποιοτική διαφοροποίηση του λόγου της Διοίκησης (την οποία έχουμε ποικιλοτρόπως

επισημάνει σε προηγούμενες ενότητες της εργασίας μας) ζητείται με έντονο ύφος η

αναδιάρθρωση των εκπαιδευτικών βαθμίδων.252

Ενώ, το καλοκαίρι του 1973 η Διοίκηση στον απολογισμό της κατονομάζει

πλέον τους «αντίδικους» της Δ.Ο.Ε., την «αδελφή» Ο.Λ.Μ.Ε253

, τον Πρόεδρο της

Α.Σ.Γ.Μ.Ε. και τον ακαδημαϊκό Κασιμάτη, ισχυριζόμενη ταυτοχρόνως ότι το αίτημά

του 8/χρονου Δ.Σ. ικανοποιήθηκε και «Ὁ Κλάδος δικαιοῦται νὰ πανηγυρίζη» (τ.744,

σ.2). Ωστόσο, το αίτημα δεν ικανοποιείται και προβάλλεται κατά τη διάρκεια του

επόμενου, συνδικαλιστικού έτους 1973-1974 με λιτό πλέον τρόπο (τ.759, 760, 761,

σ.3).

Αναφορικά με το ζήτημα της μετεκπαίδευσης θα πρέπει να επισημάνουμε ότι

καταγράφεται για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του συνδικαλιστικού έτους 1968-

251

Βλ. σχετικά στη σ.71 της εργασίας μας. 252

Βλ. σχετικά στις σ.σ. 50-51 της εργασίας μας. 253

Βλ. σχετικά στη σ.72 της εργασίας μας.

101

1969 με την ακόλουθη, αόριστη αναφορά του Προέδρου της Δ.Ο.Ε. Μ. Μηνά:

«Εἶναι ἐπιβεβλημένον ὅπως ἐξευρέθη τρόπος ἐπιμορφώσεως ὅλων τῶν Διδασκάλων»

(τ.663).

Το αίτημα της αναβάθμισης της μετεκπαίδευσης καταγράφεται και πάλι το

μεθεπόμενο συνδικαλιστικό έτος 1970-1971 στον απολογισμό της Διοίκησης, όπου

ζητείται «ἡ ἐπέκτασις τῆς Μετεκπαιδεύσεως καὶ εἰς τὸ Πανεπιστήμιον τῆς

Θεσσαλονίκης», αν και γενικώς εκφράζεται η πεποίθηση ότι το ζήτημα της

μετεκπαίδευσης συνολικά, θα ρυθμιστεί ευνοϊκά σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο

Ν.Δ. 651/70 (τ.703, σ.6).

Το επόμενο συνδικαλιστικό έτος 1971-1972, στην περίπτωση του σχεδίου

νόμου που αφορούσε τη μετεκπαίδευση των δασκάλων και το οποίο περιελάμβανε

εδάφιο που καθόριζε τον τίτλο της μετεκπαίδευσης ως απαραίτητο προσόν για την

προαγωγή στον 2ο βαθμό και σε θέσεις εποπτικού προσωπικού, η Διοίκηση ζητά

κυρίως την απάλειψη του εδαφίου αυτού, την αύξηση του αριθμού των

μετεκπαιδευομένων σε 500, καθώς και τη δημιουργία «Διδασκαλείου

Μετεκπαιδεύσεως εἰς Θεσσαλονίκην» (τ. 719, 725, σ.2). Ωστόσο, στον απολογισμό

της το καλοκαίρι του 1972, η Διοίκηση εκφράζει την ικανοποίησή της για την

καθιέρωση ετήσιας εξειδικευμένης Μετεκπαίδευσης από το επόμενο σχολικό έτος254

(725, σ.2).

Κατά το επόμενο συνδικαλιστικό έτος (1972-1973), το αίτημα

διαφοροποιείται ποιοτικώς και διεκδικείται τόσο ταχύρρυθμη ειδίκευση κατά

μάθημα, όσο και μετεκπαίδευση σε δύο Ανώτατες Παιδαγωγικές Σχολές που «νὰ

δίδουν τίτλους Σπουδῶν […] μεταπτυχιακῆς στάθμης (MASTER, LICENCE καὶ ἀκόμα

διδακτορικὸν δίπλωμα)» (τ.741, σ.2, 744, σ.3). Τέλος, ας σημειωθεί ότι το αίτημα με

την ίδια μορφή καταγράφεται σε δύο περιπτώσεις κατά τη διάρκεια του τελευταίου

έτους της περιόδου (τ.757, 759, σ.2).

Καταλήγοντας, θα πρέπει να επισημάνουμε την επανεμφάνιση από το

συνδικαλιστικό έτος 1972-1973 κυρίως, αιτημάτων που αφορούν τα σχολικά βιβλία

το αναλυτικό πρόγραμμα και τη γλώσσα της Π.Ε., τα οποία πλέον έχουν σαφώς πιο

προοδευτικό χαρακτήρα. Ενδεικτικά, τον Ιανουάριο του 1973 εμφανίζεται ως

αναγκαία η αναμόρφωση του αναλυτικού προγράμματος και η έκδοση νέων

254

Βλ. σχετικά στη σ.48 της εργασίας μας.

102

διδακτικών βιβλίων (τ.733), ενώ για τη γλώσσα της Π.Ε., τον Ιούλιο του 1973, στον

απολογισμό της η Διοίκηση αναφέρει χαρακτηριστικά: «ἐζητήσαμεν […] νὰ

καθιερωθῆ ἑνιαία γλώσσα εἰς τὸ δημοτικὸν σχολεῖον καὶ ὡς τοιαύτην προεκρίναμεν

τὴν Δημοτικὴν ἀπηλλαγμένην ἀκροτήτων καὶ ἰδιωματισμῶν».255

Τέλος, σχετικά με το ζήτημα της εποπτείας, η Διοίκηση αναφέρεται κυρίως

κυρίως στον τρόπο επιλογής του εποπτικού προσωπικού. Έτσι προτείνει την

κατάργηση του γραπτού διαγωνισμού, και την επιλογή του εποπτικού προσωπικού

μέσω συνέντευξης, «ἐν συνδυασμῷ μετὰ τῶν στοιχείων τοῦ ἀτομικοῦ φακέλου τοῦ

ἐνδιαφερομένου» (τ.699, 703, σ.3). Μάλιστα, το Μάρτιο του 1974 (τ.755, τίτλος «ΝΑ

ΚΑΤΑΡΓΗΘΗ Ο ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ») ζητά τη επιλογή των επιθεωρητών «ἀριστίνδην»

και μάλιστα «βάσει στοιχείων ἁπτομένων τῆς ἐθνικῆς […] ὑπηρεσιακῆς […] καὶ

κοινωνικῆς τῶν συμπεριφορᾶς» (τ.755).

Συμπερασματικά, από την καταγραφή των αιτημάτων της Δ.Ο.Ε. κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, προκύπτει ότι τα επαγγελματικά αιτήματα (κατά

κύριο λόγο το βαθμολογικό και το οικονομικό) υπερτερούν ποσοτικώς256

και

προτάσσονται ιεραρχικώς.

Επίσης, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι και τα εκπαιδευτικά αιτήματα της

περιόδου αυτής (ανωτατοποίηση Π.Α., 8/χρονο Δ.Σ., μετεκπαίδευση) συνδέονται από

τη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. συχνά και ποικιλοτρόπως με την ικανοποίηση των κυρίαρχων

επαγγελματικών αιτημάτων (βαθμολογικό, οικονομικό).

Παρ’ όλα αυτά το μοναδικό αίτημα της Δ.Ο.Ε. που ικανοποιήθηκε κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, υπήρξε η καθιέρωση του συνεχούς ωραρίου

εργασίας το 1971. Καταλήγοντας, θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι το 1974 η

κυβέρνηση του Α. Ανδρουτσόπουλου αυξάνει τον αριθμό των δασκάλων που

προάγονται στους ανώτερους κυρίως βαθμούς, αμβλύνοντας τις αρνητικές συνέπειες

των νομοθετημάτων του δικτατορικού καθεστώτος (Α.Ν. 129/67, Ν.Δ. 651/70) για τη

βαθμολογική εξέλιξη των εκπαιδευτικών της Π.Ε.

255



103

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (ΙΟΥΛΙΟΣ 1974-ΜΑΪΟΣ1974)

Ι. Η Δ.Ο.Ε KAI ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ 21ης



Στη συγκυρία της μεταπολίτευσης, η αποκατάσταση της δημοκρατίας δεν θα

σημάνει και την παραίτηση της τελευταίας Διοίκησης της Δ.Ο.Ε.257

κατά την περίοδο

της επταετίας.

Έτσι, στο πρώτο μεταπολιτευτικό πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος

(τ.762), η Διοίκηση εμφανίζεται να μετέχει στη «χαρά της Αναστάσεως της

Δημοκρατίας» και αναφέρεται στην περίοδο 1967-1974 αορίστως.

Την παρουσιάζει ως «παρελθόν» και ιστορική παρένθεση, θεωρώντας ότι

«Στὶς 24 Ἰουλίου ξανάρχισε τὸ Γένος τὴν ἱστορική του πορεία, γιατί ξανανταμώσανε

ὅλοι οἱ Ἕλληνες ἀδελφικὰ»258

Στο ίδιο πρωτοσέλιδο, μέσω της επίκλησης της τουρκικής εισβολής στην

Κύπρο και της εθνικής ανάγκης για ενότητα και ομοψυχία λόγω της κρισιμότητας

των στιγμών, η πολιτειακή μεταβολή παρουσιάζεται ως αναγκαία και κοινώς

αποδεκτή, από τη Διοίκηση που έως τότε κατά την προσφιλή της διατύπωση,

«συμπορευόταν» με το καθεστώς της 21ης

Απριλίου. Όπως χαρακτηριστικά

επισημαίνεται:

«Τὸν οἴακα τοῦ Ἐθνικοῦ μας σκάφους ἀνέλαβε στὰ στιβαρά του χέρια ὁ κ. Κ.

Καραμανλής, ἡγέτης δοκιμασμένος καὶ ἀντάξιος τῶν κρίσιμων στιγμῶν, ποὺ

ἐσήμανε ἐθνικὸ προσκλητήριο καὶ σύνταξη ὅλων τῶν Ἐθνικῶν δυνάμεων.»259

Στο προσκλητήριό του εμφανίζονται να συμμετέχουν όλοι οι Έλληνες με

«Πανελλήνια ὁμοψυχία Κυβερνήσεως, Λαοῦ καὶ Στρατοῦ» (τ.762). Σύντομα και η ίδια

η Διοίκηση εμφανίζεται να έχει «ἀποδυθῆ στὸν ἀγώνα τοῦ ἐκδημοκρατισμοῦ καὶ τῆς

καθάρσεως τοῦ δημοσίου βίου», παρουσιάζοντας ως αναγκαίο τον εκδημοκρατισμό

όλων βαθμίδων της εκπαίδευσης (τ.763).

Ωστόσο, μόνο τον Οκτώβριο του 1974, για πρώτη φορά προσδιορίζει ρητώς

το καθεστώς της 21ης

Απριλίου ως «καταλυθέν», «δικτατορικό» καθεστώς, με ανοικτή

257




104

επιστολή της προς τους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων, ενόψει των πρώτων

βουλευτικών εκλογών της μεταπολίτευσης (τ.764).

Μετά τις βουλευτικές εκλογές στις 17-11-1974, η υπό την πρωθυπουργία του

Κ.Καραμανλή κυβέρνηση, παρουσιάζεται ως «λαοπρόβλητος» (τ.768, σ.2)

κυβέρνηση, που επιδιώκει την αποκατάσταση της ενότητας του ελληνικού λαού και

χαρακτηριστικά επισημαίνεται ότι «Κατ’ἐπανάληψιν, ὁ Πρωθυπουργὸς κ. Κων)νος

Καραμανλὴς ἐτόνισε, σὲ ὁμιλίες του ὅτι πρὸ πάντων προέχει ἡ ψυχικὴ ἑνότητα τοῦ

λαοῦ μας».260

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής η

Διοίκηση περιορίζεται σε απολύτως αναγκαίες και λιτές, επικριτικές αναφορές για το

καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967, του οποίου την αναγκαιότητα αποδεχόταν και

πρόβαλλε λίγους μήνες νωρίτερα.261

Μάλιστα, εμφανίζεται να συμμετέχει στην κοινή

προσπάθεια εκδημοκρατισμού και κάθαρσης του δημόσιου βίου, «αναζητώντας» τη

νέα της πολιτική έκφραση στις κυβερνήσεις του Κ.Καραμανλή.


Αμέσως μετά την μεταπολίτευση, στο λόγο της Διοίκησης συναντούμε το

πρώτο δείγμα του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζεται πλέον η πολιτική του


Απριλίου.

Έτσι, στο πρώτο μεταπολιτευτικό πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού Βήματος

(τ.762), αν και απουσιάζει η οποιαδήποτε ρητή αναφορά στο καθεστώς, η πολιτική

του περιγράφεται εμμέσως ως εθνική καταστροφή με τον ακόλουθο τρόπο: «Διάπυρο

τὸ φορτίο τῶν Ἐθνικῶν προβλημάτων καὶ τὸ «βδέλυγμα ἐρημώσεως» πού μας ἄφησε

τὸ παρελθόν».262

Η συνέχεια της παραπάνω διαπίστωσης, αποτελεί κατά την άποψή μας μία

υπαινικτική αναφορά για τις ευθύνες του καθεστώτος, σχετικά με την τουρκική

εισβολή στην Κύπρο: «Τὸ ἐγκληματικὸ πραξικόπημα στὴν Κύπρο ἄνοιξε τὴν

Κερκόπορτα στὰ τουρκικὰ στίφη καὶ τὴ βουλιμία τοὺς πρὸς τὸ Αἰγαῖο.»263

260


Βλ. σχετικά στη σ.43 της εργασίας μας. 262



105

Μάλιστα, η Διοίκηση επικροτεί τόσο τους χειρισμούς της κυβέρνησης

Εθνικής Ενότητος για το ζήτημα της Κύπρου όσο και την απόφασή της να

αποχωρήσει η Ελλάδα από το στρατιωτικό σκέλος του Ν.Α.Τ.Ο. (τ.762, σ.2)

Αναφορικά με τα ζητήματα της παιδείας, η πολιτική του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου, αντιμετωπίζεται εμμέσως, ως μέρος μιας διαχρονικά αποτυχημένης

αντιμετώπισης των εκπαιδευτικών ζητημάτων από την ελληνική πολιτεία (τ.763,

764). Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται, «μέχρι σήμερα ἡ Πολιτεία ἀντιμετώπιζε

τὴν Παιδεία ὡς πρόβλημα ἥσσονος σημασίας» (τ.763). Μάλιστα, τον Οκτώβριο του

1974, η Διοίκηση σε «ἀνοικτὴ ἐπιστολὴ πρὸς τοὺς ἀξιοτίμους κ.κ. ἀρχηγοὺς τῶν

Πολιτικῶν Κομμάτων» (τ.764) εξομοιώνει πλήρως την εκπαιδευτική πολιτική του

παρελθόντος, με τον ακόλουθο τρόπο:

«Πάντες, σχεδόν, μὲ μεγαλοστόμους καὶ δημαγωγικᾶς διακηρύξεις ἀνεφέροντο

ἀορίστως εἰς τὰ θέματα τῆς Παιδείας, ἐνῶ εἰς τὰ κονδύλια τοῦ Κρατικοῦ

προϋπολογισμοῦ αἳ δαπάναι ἤσαν ΠΑΝΤΟΤΕ περιωρισμέναι. Κακοὶ

σύμβουλοι, μανδαρίνοι, ἄσπονδοι φίλοι τῆς Παιδείας, ἴσως, ἐπηρέαζαν

ἀνελλιπῶς τάς προθέσεις καὶ τὰ προγράμματα τῶν Κυβερνήσεων. Ἀποτέλεσμα:

ὁ ἰσοβίως ἀσθενής, ἡ Παιδεία τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ.»264

Αν και η Διοίκηση παρουσιάζει ως κοινή τη διαπίστωση ότι «ἡ Παιδεία μας

νοσεῖ καὶ μάλιστα βαρύτατα», αποδίδει την κατάσταση αυτή «στὴν ἔλλειψη, γενικῶς,

δημοκρατικοῦ πνεύματος.» (τ.763). Μάλιστα, δεν αποδίδει ευθέως ευθύνες για την

επικρατούσα κατάσταση στο καθεστώς της 21ης

Απριλίου.

Ενδεικτικά, η χαρακτηριζόμενη ως εγκληματική, διγλωσσία στην εκπαίδευση,

αποδίδεται στις απόψεις κάποιων «ἱπποτῶν τοῦ κονδυλοφόρου» που επέβαλαν

καθεστώς γλωσσικής αναρχίας (τ.763).265

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμη και η απουσία των αρνητικών για την

εκπαιδευτική πολιτική του καθεστώτος (μέχρι το 1973) αναλύσεων που επιχειρούσε η

Διοίκηση μετά το πραξικόπημα Ιωαννίδη.266

264


Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημάνουμε την εμφανή διαφοροποίηση του τρόπου γραφής που

χρησιμοποιεί η Διοίκηση. Ο λόγος της εμφανίζεται πλέον απλούστερος και αποφεύγεται η χρήση της

καθαρεύουσας στην αρχαΐζουσα μορφή της. 266

Βλ. σχετικά στις σ.σ. 52-53 της εργασίας μας.

106

Έτσι, σπανίως εντοπίζονται στο λόγο της Διοίκησης, συγκεκριμένες,

επικριτικές αναφορές για την εκπαιδευτική πολιτική του δικτατορικού καθεστώτος, οι

οποίες όταν επιχειρούνται, επικεντρώνονται στο Ν.Δ. 651/70 και τις αρνητικές του

συνέπειες για τη βαθμολογική εξέλιξη των εκπαιδευτικών της Π.Ε. (τ.763, σ.2, 768).

Όμως, και στην περίπτωση αυτή, τα προβλήματα που συναντούν στη

βαθμολογική εξελιξή τους, αποδίδονται στην πολιτική του συνόλου των ελληνικών

κυβερνήσεων από το 1958 και την περίοδο 1967-1974 απλώς επαυξάνονται:

«Ἡ ἀδικία ἐπαυξάνεται κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς δικτατορίας, ὄτε βλέπει τὸ φῶς

τῆς δημοσιότητος τὸ περιλάλητον Ν.Δ 651)70, διὰ τοῦ ὁποίου καθιερώνεται ἡ

Ἐπετηρίς, δηλαδὴ ἡ σειρὰ τῶν προαχθέντων ἀνάλογα μὲ τὸ ΦΕΚ

προαγωγῆς.»267

Για «τὴν ἀποκατάστασιν τῶν ἀδικιῶν τῆς ἑπταετίας» η Διοίκηση εναποθέτει

τις ελπίδες της στις κυβερνήσεις του Κ.Καραμανλή (τ.763, σ.2, 768, σ.2), ενώ

συμμετέχοντας στην επιτροπή τροποποίησης του Ν.Δ. 651/70 διαπιστώνει τις:

«εὐργετικὲς διατάξεις τοῦ νέου Νόμου περὶ ὀργανώσεως τῆς Γενικῆς

Ἐκπαιδεύσεως ὑπὲρ τῶν συναδέλφων, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ τῆς εὐρύθμου καὶ

ἀποδοτικῆς λειτουργίας τοῦ Δημοτικοῦ μας Σχολείου.»268

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής,

η Διοίκηση, σκοπίμως, αποφεύγει την ανάδειξη των αρνητικών επιπτώσεων της

εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος για την Π.Ε. (για λόγους προφανείς),

επιχειρώντας να την παρουσιάσει ως μέρος μιας διαχρονικά, αποτυχημένης

αντιμετώπισης των εκπαιδευτικών ζητημάτων από την ελληνική πολιτεία. Αντιθέτως,

η εκπαιδευτική πολιτική των κυβερνήσεων του Κ.Καραμανλή παρουσιάζεται κατά

τρόπο θετικό.


Στο λόγο της η Διοίκηση εξακολουθεί και την περίοδο αυτή να προβάλλει την

ιστορική ενότητα και συνέχεια του ελληνισμού: «Ἡ Ἑλλάδα εἶναι πάντα μία ἰδέα […]

Εἶναι κάτι ποὺ δὲν πεθαίνει […] Εἶναι ζωὴ αἰώνια» (τ.765). Ενώ, για μια ακόμα

267



107

φορά, μέσα από μία υπερβατική προσέγγιση του ιστορικού χρόνου και του

θρησκευτικού στοιχείου και πάλι το ελληνικό έθνος τοποθετείται «ἀξιολογικὰ καὶ

ἀμετάθετα στὰ μεταίχμια τοῦ ἀνθρωπίνου πρὸς τὸ θεῖο» (τ.765).

Ωστόσο, με ευκολία εντοπίζεται πλέον, η απουσία των ατέρμονων

επικλήσεων στην Αιώνια Ελλάδα, την ελληνική φυλή και τον ελληνοχριστιανισμό,

που αποτελούσαν κυρίαρχο στοιχείο του λόγου της Διοίκησης τα προηγούμενα

χρόνια.

Επίσης, η συνήθης γραμμική εξομοίωση των εθνικών αγώνων δεν οδηγεί

πλέον στην 21η Απριλίου (τ.762, 765). Αντιθέτως, τώρα η ιδεολογική ανάγνωση του

παρελθόντος χρησιμοποιείται τόσο για την υπενθύμιση της ανάγκης εθνικής ενότητας

(σε ένα εχθρικό διεθνές περιβάλλον στο οποίο αποδίδεται η κυπριακή τραγωδία) όσο

και της «αναγκαίας» για τη Διοίκηση λήθης για την περίοδο της επταετίας:

«Ζοῦμε σήμερα τὸ 1940. Ἀναπολοῦμε τὶς ὡραῖες ἐκεῖνες στιγμὲς τῆς Ἐθνικῆς

Ἑνότητος καὶ ἀγάπης, ποὺ ὅλοι μαζί, μὲ μία φωνή, μὲ μία θέλησι,

βροντοφωνήσαμε τὸ ὑπέροχο ἐκεῖνο ΟΧΙ»269

Γενικώς, κάθε αναφορά που θα μπορούσε να «ταυτίσει» τη Διοίκηση με το


Απριλίου και την επίσημη, πολιτική ιδεολογία του αποφεύγεται

επιμελώς.

Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι σε μία περίπτωση, το Φεβρουάριο του 1975

(τ.773), η Διοίκηση απευθυνόμενη σε όσους την αμφισβητούν ζητώντας την

αποπομπή της, εμμέσως πλην σαφώς, προβάλει το εθνικόφρον ιδεολογικό της

παρελθόν με τον ακόλουθο τρόπο:

«Κι ἃς γνωρίζουν οἱ τόσο…ὄψιμοι ἀντιστασιακοὶ ἀντίπαλοί μας, πὼς

μαθήματα δημοκρατίας δὲ δεχόμαστε ἀπὸ κανένα, γιατί ἐμεῖς ὅλοι εἴμαστε

Δημοκράτες καὶ Ἐθνικοὶ Ἀγωνιστές, εἴτε στὴν Ἐθνικὴ Ἀντίστασι σὰν

ἐθελοντές, εἴτε σὰν μαχητὲς στὶς κορυφογραμμὲς τῆς Μουργκάνας, τοῦ

Γράμμου καὶ τοῦ Βίτσι καὶ τὰ στήθη μας κοσμοῦν ἀριστεῖα ἀνδρείας - τότε ποὺ

οἱ περισσότεροι ἀπ’αὐτοὺς φοιτοῦσαν στὸ Δημοτικὸ ἢ στὸ Γυμνάσιο -, γιὰ τὴν

πραγματικὴ Ἐλευθερία καὶ Δημοκρατία.»270

269



108

Αναφορικά με το Δημοτικό Σχολείο και το δάσκαλο, οι θέσεις και οι

αντίστοιχες διατυπώσεις της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. διαφοροποιούνται αισθητά, σε

σχέση με την προηγούμενη περίοδο.271

Το Δημοτικό Σχολείο αποκαλείται κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής λαϊκό

(τ.766, 776, σ.2) και «το δίπτυχον ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ-ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ»

εμφανίζεται να έχει πλέον ως αποστολή του «τὴν διαμόρφωσιν ὑγιοῦς καὶ

δημοκρατικῆς κοινωνίας» (τ.766).

Κατά παρόμοιο τρόπο σε μία άλλη περίπτωση η Διοίκηση επισημαίνει ότι

«γιὰ νὰ ζήσει καὶ νὰ προκόψει ἡ Δημοκρατία χρειάζεται τὴν ὑπακοὴ στοὺς Νόμους

καὶ τὶς ἠθικὲς ἀρχές της, τὴν ὁποία μόνο ἡ Παιδεία, μὲ τὴν καλλιέργεια τῆς

χρηστομάθειας, δύναται νὰ ἐπιτύχει.»272

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι την περίοδο αυτή το Δημοτικό Σχολείο δεν

παρουσιάζεται πλέον ως εργαστήριο σφυρηλατήσεως εθνικού φρονήματος.

Αντιθέτως, ως σκοπός του προβάλλεται πρωτίστως η μετάδοση γνώσεων και

δευτερευόντως η εγχάραξη αξιών:

«Τὸ Δημοτικὸν Σχολεῖον, τὸ ἐπιφορτισμένον μὲ τὸν ὑψηλὸν προορισμὸν νὰ

μορφώνη ὄλον τὸν ἑλληνικὸν λαόν, ἔχει τὴν ἠθικὴν ὑποχρέωσιν νὰ παρέχη εἰς

αὐτὸν ἀρτίαν καὶ συγχρονισμένην ἐπὶ τὴ βάσει τῶν νεωτάτων παιδαγωγικῶν

ἀρχῶν καὶ μεθόδων, ἐγκυκλοπαιδικήν, τεχνικὴν καὶ πρακτικὴν μόρφωσιν, πρὸς

δὲ θρησκευτικήν, ἐθνικὴν καὶ κοινωνικήν.»273

Ωστόσο, όσον αφορά την προσπάθεια εκσυγχρονισμού της ελληνικής

εκπαίδευσης, η Διοίκηση εμφανίζεται να εμμένει στη γνωστή σύνθεση

ελληνοχριστιανισμού και τεχνολογίας σε ισόποσες δόσεις, επιμένοντας ότι «μια

ρωμαλέα σύνθεση των Ελληνοχριστιανικών αξιών και της τεχνολογίας, ευλύγιστη και

ικανή να οικειοποιείται κάθε νέα και δοκιμασμένη αξία, θα μας δώσει το καθοδηγητικό

της αστέρι.»274

Βέβαια, στην περίπτωση αυτή, για να αποφευχθεί ο κίνδυνος μιας συνειρμικής

ταύτισης της παραπάνω πρότασής της με τις επιλογές του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου, χρησιμοποιείται η ακόλουθη προσθήκη: «Ἡ σύνθεση αὐτὴ εἶναι ἀπὸ τὴ

271

Βλ. σχετικά στις σ.σ. 61-63 της εργασίας μας. 272




109

φύση τῆς δημοκρατική. […] Ἄλλωστε, τὸ βαθύτερο νόημα τοῦ πολιτισμοῦ, τὸ καίριο

της ἐποχῆς μας, εἶναι ὁ χωρὶς βία ἐξανθρωπισμὸς τοῦ ἀνθρώπου.»275

Κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, οι αναλύσεις της Διοίκησης για

τον κοινωνικό ρόλο της εκπαίδευσης, επαναλαμβάνουν και πάλι την περιγραφή της

ως παράγοντα προόδου, άμεσα συνδεδεμένου με τις κυρίαρχες ιδεολογικές

αντιλήψεις για τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας.

Έτσι και πάλι το Δημοτικό Σχολείο εμφανίζεται να εφοδιάζει το μαθητή με

πνευματικά, ηθικά και σωματικά εφόδια, «διὰ νὰ ἠμπορῆ νὰ κατανοῆ καλύτερον καὶ

εὐχερέστερον τάς λεπτομέρειας τοῦ ἐπαγγέλματος, τὸ ὁποῖον θ’ ἀκολουθήση καὶ διὰ

νὰ ἠμπορῆ μὰ ἀντιπαρέρχεται τάς δυσκολίας τῆς ζωῆς εὐχερέστερα καὶ

ἀνετώτερα.»276

Ωστόσο, η πρωτοτυπία των σχετικών αναλύσεων που επιχειρεί η Διοίκηση

την περίοδο αυτή, συνίσταται στην προβολή του κοινωνικά εξισωτικού ρόλου της

παιδείας.

Έτσι, η παιδεία αποκαλείται πλέον λαϊκή (τ.769) και η Διοίκηση διατείνεται

ότι «δικαίωμα τοῦ κάθε Ἕλληνος εἶναι νὰ παίρνει ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότερη καὶ

ἀνώτερη μόρφωση καὶ ὑποχρέωση τοῦ Κράτους εἶναι νὰ τοῦ τὴν παρέχει.»277

Καταλήγοντας, θα πρέπει να επισημάνουμε επίσης ότι ο δάσκαλος δεν

παρουσιάζεται πλέον στο λόγο της Διοίκησης ως εθνικός φρονηματιστής και

σμιλευτής ψυχών278

αλλά ως μύστης «που φτερώνει την ψυχή» του λαού (τ.763, σ.2)

και ως ιεροφάντης της παιδείας (τ.763, σ.2, 769).

Κυρίως, όμως, ως ο ακάματος λειτουργός του λαϊκού Σχολείου (τ.766), «της

βασικής Παιδείας» (τ.769), που «βρίσκεται ἀπ’ ὅλους του ὑπαλλήλους τοῦ Κράτους

πιὸ κοντὰ στὴν καρδιὰ τοῦ Λαοῦ μας» (τ.763, σ.2), τον οποίο όμως πλέον ούτε

ποδηγετεί ούτε χειραγωγεί ιδεολογικά,279

απλώς «Ζῆ καὶ συμπάσχει μαζί του.

Γνωρίζει τοὺς καυμούς, τοὺς πόθους, τὰ ὄνειρά του. Τὸν στηρίζει, τὸν ὁδηγεῖ, τὸν

παραμυθεῖ, τὸν ἐνδυναμώνει, τὸν μορφώνει.»280

275




Βλ. σχετικά στη σ. 62 της εργασίας μας. 279



110

Συνοψίζοντας, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, σκοπίμως αποσιωπά το ιδεολογικό της

παρελθόν. Έτσι, αποφεύγει επιμελώς κάθε αναφορά που θα μπορούσε να την ταυτίσει

με την επίσημη πολιτική ιδεολογία του δικτατορικού καθεστώτος της 21ης

Απριλίου.

111



Κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, ο λόγος της Διοίκησης της

Δ.Ο.Ε. για το συνδικαλισμό περιορίζεται σημαντικά. Έτσι, η Διοίκηση δεν επιχειρεί

πλέον αναλυτικές αναφορές στο ιδεολογικό περιεχόμενο, το σκοπό και τα

διεκδικητικά μέσα του συνδικαλισμού.

Απλώς, παρουσιάζει μέσα από γενικόλογες διατυπώσεις ως ιδανικά της «ΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΑΣΚΑΛΟ» (τ.773) και εμμέσως ως σκοπό του συνδικαλιστικού

κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε. «τὴν δίδυμον καὶ ταυτόσημον ἔννοια

ΠΑΙΔΕΙΑ-ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ» (τ.764), «τὸ δίπτυχον ΔΗΜΟΤΙΚΟΝ ΣΧΟΛΕΙΟΝ-

ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ, ἐπὶ τοῦ ὁποίου στηρίζεται τὸ ὄλον οἰκοδόμημα τῆς ΠΑΙΔΕΙΑΣ»

(τ.766).

Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, αν και δεν προσδιορίζεται σαφώς η

βελτίωση της επαγγελματικής κατάστασης και συνακόλουθα της κοινωνικής θέσης

των εκπαιδευτικών της Π.Ε. ως ο κυρίαρχος σκοπός του συνδικαλιστικού τους

κινήματος, ο δάσκαλος παρουσιάζεται «Στὶς ἀπολαυὲς οὐραγὸς στὴ

δημοσιοϋπαλληλικὴ τάξη», λόγω της διαχρονικής «αστοργίας» της πολιτείας (τ.763,

σ.2).

Μάλιστα, επισημαίνεται πως ο δάσκαλος δεν έλαβε από το δικτατορικό

καθεστώς ούτε προνομιακή ούτε καν ίση μεταχείριση (τ.763, σ.2).

Σύμφωνα με την ακόλουθη χαρακτηριστική διατύπωσή της, η Διοίκηση

θεωρεί ότι την περίοδο της επταετίας, «ἀντὶ τῆς ἠθικῆς καὶ ὑλικῆς καταξιώσεώς του

«μεγάλα καὶ ὑψηλὰ τριγύρω τοῦ ἔχτισαν τείχη» ἀδιαφορίας καὶ ἀρνήσεως.»281

Έτσι, απευθύνει με ανοικτή επιστολή της προς τους αρχηγούς των πολιτικών

κομμάτων, ενόψει των βουλευτικών εκλογών στις 17-11-1974, αιτήματα τα οποία

χαρακτηρίζει «μετριοπαθῆ καὶ ἀμέσως ἐφαρμόσιμα» (τ.764).

Ας σημειωθεί ότι η ικανοποίηση των αιτημάτων του συνδικαλιστικού

κινήματος της Π.Ε. παρουσιάζεται και πάλι την περίοδο αυτή, ως αναγκαία και

συμφέρουσα για την πολιτεία και τη νεολαία και ως ζήτημα ηθικής και δικαίου.282

281


Βλ. ενδεικτικά, Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 776, 20-4-1975, σ.2. και Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄,

τ. 768, 10-12-1974, σ.1.

112

Πέρα όμως από τις παραπάνω επισημάνσεις μας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον

παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο η Διοίκηση αναφέρεται στην ενότητα του

συνδικαλιστικού κινήματος της Π.Ε., την οποία παρουσιάζει ως κυρίαρχο και

διαχρονικό, χαρακτηριστικό του γνώρισμα και την επικαλείται στην προσπάθειά της

να αντιμετωπίσει όσους την αμφισβητούν, ζητώντας την αποπομπή της:

«Καλοῦμεν ὅλους τους συναδέλφους τῆς Χώρας, ὅπως παραμείνουν

συσπειρωμένοι σὰν ἕνας ἄνθρωπος στὴ μεγάλη καὶ ἱστορική μας Ὀργάνωσι,

χάρις στὴν ὁποία ὁ Κλάδος μας ἐπέτυχε ΤΕΡΑΣΤΙΑ ΑΛΜΑΤΑ. Κι’ ἃς κλείσουν

ἑρμητικὰ τὰ αὐτιά τους στὶς σειρῆνες τῆς ὀπισθοδρομήσεως, τοῦ διχασμοῦ καὶ

τῆς καταστροφῆς του.»283

Μάλιστα, οι επικριτές της Διοίκησης παρουσιάζονται ως διασπαστές του

κλάδου, ως πρόσωπα με ιδιοτελείς σκοπούς (τ.772) που επιζητούσαν κατά το

παρελθόν «προνομιακή μεταχείριση» (τ.775) και συνδέονται εμμέσως με τη δράση

του Συλλόγου μετεκπαιδευομένων και μετεκπαιδευθέντων284

κατά τη διάρκεια της

επταετίας:

«οἱ περισσότεροι, ἀνεβοκατέβαιναν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη τὶς σκάλες τοῦ

Ὑπουργείου Παιδείας καὶ τῆς Συμβουλευτικῆς Ἐπιτροπῆς γιὰ νὰ ἐπιτύχουν

«προνόμια», τῶν ὀλίγων εἰς βάρος τῶν πολλῶν καὶ ποὺ συνέτριψε τὰ σχέδιά

τους ἡ δική μας ἀντίστασι.»285

Έτσι, η Διοίκηση επικαλείται τόσο το καταστατικό όσο και την ιστορία της

Δ.Ο.Ε., επιχειρώντας να εμφανιστεί ως η εγγυήτρια της ενότητας του διδασκαλικού

κλάδου.

Παρουσιάζει, λοιπόν, ως αντιδημοκρατικές και αντισυνδικαλιστικές τις

ενέργειες όσων την αμφισβητούν (τ.772) και περιγράφει την πρόταση μομφής που

μεθοδεύουν για να την αποπέμψουν, με τον ακόλουθο τρόπο: «Καινούργιο φροῦτο

αὐτό, ἡ ἄρσις ἐμπιστοσύνης, ποὺ δὲν προβλέπεται ἀπὸ καμιὰ καταστατικὴ ἢ νομικὴ

διάταξι.»286

Οι ενέργειες των «ὀλίγων» αυτών επικριτών της Διοίκησης (τ.772, 773),

περιγράφονται ως ελάχιστα τιμητικές για την ιστορία της Δ.Ο.Ε (τ.772) και τους

283





113

επισημαίνεται ότι «Ὀλίγος σεβασμὸς στὴν ἱστορία τοῦ συνδικαλισμοῦ μας, δὲν

βλάπτει.»287

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης

περιόδου, ο λόγος της Διοίκησης περί συνδικαλισμού επικεντρώνεται στην

παρουσίασή της ως εγγυήτριας της ενότητας και της καταστατικής νομιμότητας στη

Δ.Ο.Ε.


Πριν παρουσιάσουμε τα κύρια χαρακτηριστικά της συνδικαλιστικής

πρακτικής της Διοίκησης κατά τη διάρκεια της τελευταίας αυτής περιόδου, θα πρέπει

να επισημάνουμε ότι με ιδιαίτερη επιμονή προσπαθεί να παρουσιάζεται ως «Αἱρετὴ

Διοίκησις» (τ.764), εκλεγμένη μέσα από νόμιμες εκλογικές διαδικασίες. Έτσι, τα

μέλη της περιγράφονται «Ὡς αἱρετοὶ ἐκπρόσωποι τῶν Διδασκάλων, Διδασκαλισσῶν

καὶ Νηπιαγωγῶν τῆς Χώρας» (τ.776), στους οποίους αναφέρονται χρησιμοποιώντας

τον όρο «κλάδος».288

Προς ενίσχυση των ισχυρισμών της, η Διοίκηση επικαλείται το γεγονός της

αποδοχής της από την πολιτεία, ως νόμιμης εκπροσώπου των εκπαιδευτικών της

Π.Ε., με τον ορισμό του Προέδρου της Δ.Ο.Ε. από τον Υπουργό Παιδείας ως μέλους

της επιτροπής που επεξεργάστηκε την τροποποίηση του Ν.Δ. 651/70:

«Ὅπως εἶναι γνωστό, ἡ καταρτισθεῖσα μὲ ἀπόφαση τοῦ κ. Ὑπουργοῦ Ἐθνικῆς

Παιδείας Ὁμάδα ἐργασίας στὴν ὁποία συμμετεῖχε καὶ ἡ Διοίκησι τοῦ Κλάδου -

ἐντολοδόχος τῶν ἀπόψεων καὶ τῶν πόθων τοῦ - διὰ τοῦ Προέδρου της,

τελείωσε τὴν ἐπεξεργασία τοῦ νέου Νόμου».289

Όμως, όπως γίνεται φανερό από το παραπάνω απόσπασμα, η Διοίκηση

παρουσιάζοντας τις ενέργειές της, δεν εμφανίζεται πλέον ως «ἀπηχοῦσα» ή

«διερμηνεύουσα»290

τη βούληση του κλάδου αλλά ως εντολοδόχος του.

Ενώ, σε μία άλλη περίπτωση, τα μέλη του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. παρουσιάζονται

πλέον οι ίδιοι ως «πιστοὶ καὶ ἀνυποχώρητοι στρατιῶτες στὴν πρώτη γραμμὴ γιὰ τὰ

287


Βλ. ενδεικτικά Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 773, 25-2-1975, σ.1. 289



114

δίκαια τῶν συναδέλφων» (τ.773, σ.2), χρησιμοποιώντας μία εικόνα με την οποία

περιέγραφαν κατά τη διάρκεια της επταετίας τους δασκάλους ως την πρωτοπορία των

υποστηρικτών του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου.291

Πέρα από τις παραπάνω επισημάνσεις μας, πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι η

Διοίκηση εμφανίζεται καθ’όλη τη διάρκεια της περιόδου αυτής, να απολαμβάνει

αδιάπτωτα την εμπιστοσύνη, την αγάπη και την υποστήριξη του κλάδου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εναρκτήρια αφιέρωση του

πρωτοσέλιδου άρθρου του Διδασκαλικού Βήματος στις 25-2-75 (τ.773), στους

συναδέλφους, τους οποίους η Διοίκηση περιγράφει ως «αὐτούς, πού, μὲ τὴν ἀγάπη κι’

ἐμπιστοσύνη τους, παραστέκουν πάντοτε στοὺς θαραλλέους καὶ σκληροὺς ἀγῶνες μας

γιὰ τὴν δικαίωσι τῶν προσδοκιῶν τους.»292

Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι η Διοίκηση παρουσιάζεται ως ο νόμιμος

εκπρόσωπος του συνδικαλιστικού κινήματος της Π.Ε., που περιβάλλεται από την

αγάπη και την υποστήριξή του, από το Φεβρουάριο του 1975 (τ.772) εμφανίζεται

ταυτοχρόνως αμυνόμενη, απορρίπτοντας με συστηματικό τρόπο την κατηγορία ότι τα

μέλη της υπήρξαν «χουντικοί», γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη οργανωμένης

αμφισβήτησής της.

Η προέλευση των κατηγοριών αυτών αποδίδεται σε «ὠρισμένους συναδέλφους

- Προέδρους Διδασκαλικῶν Συλλόγων - ποὺ οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτοὺς

ἐπολιτεύτηκαν σ’ὅλη τὴ διάρκεια τῆς ἑπταετίας»293

και η γραμμή άμυνας της

Διοίκησης στηρίζεται σε δύο κυρίως επιχειρήματα.

Πρώτον, στην ανταπόδοση της κατηγορίας υπό τη μορφή της συνενοχής, προς

τους επικριτές της Διοίκησης που εμφανίζονται να «ἔχουν ἀκόμα πρησμένα τὰ χέρια

τοὺς ἀπ’τὰ χειροκροτήματα κατὰ τὴ διάρκεια τῆς 7/ετίας».294

Ενώ, σε μία άλλη

περίπτωση επισημαίνεται χαρακτηριστικά ότι:

«Μερικοί, μάλιστα, ποὺ ἔφτιαξαν καὶ «γύψινο πουλί» στὰ σχολειά τους, ἄλλοι

ποὺ ὑμνολόγησαν, κι’ ἄλλοι ποὺ ἦταν ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια κρυμμένοι «στὸ

καβούκι τους», ἔγιναν ξαφνικά…«ἀντιστασιακοί»».295

291



Διδασκαλικό Βήμα, Περ.Γ΄, τ. 772, 10-2-1975, σ.1. 294


Διδασκαλικό Βήμα, Περ.Γ΄, τ. 772, 10-2-1975, σ.1.

115

Ως μεγαλύτερη απόδειξη της συνενοχής τους προβάλλεται η συμμετοχή τους

στις εκλογικές διαδικασίες της Δ.Ο.Ε. κατά τη διάρκεια της επταετίας, με το

ακόλουθο ρητορικό ερώτημα:

«Γιατί, μὰ τὴν ἀλήθεια, ἐὰν οἱ αἱρετοὶ ἀντιπρόσωποι τοῦ Κλάδου κατὰ τὴν

ΜΓ΄ Γενικὴ Συνέλευσι, ἐξέλεγαν αὐτοὺς σὰν Διοίκησι, δὲν θὰ

ἦταν…χουντικοί, ἀλλὰ ἀντιστασιακοί;»296

Το δεύτερο επιχείρημα, το οποίο επικαλείται η Διοίκηση προσπαθώντας να

δικαιολογήσει τις ενέργειές της κατά τη διάρκεια της επταετίας, συνίσταται στην

υπενθύμιση της κρατικής παρέμβασης στο συνδικαλιστικό κίνημα την περίοδο αυτή:

«Ἡ Διοίκησι τοῦ Κλάδου ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ τί ἠναγκάσθη νὰ εἴπη κατὰ τὴν

περίοδον τῆς ἑπταετίας, ὑπηρέτησε καὶ ὑπηρετεῖ δυὸ καὶ μόνο ἰδανικά: ΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ καὶ τὸ ΔΑΣΚΑΛΟ.»297

Ενώ, σε μία άλλη περίπτωση, εμφανίζει τη συνδικαλιστική της πρακτική κατά

την περίοδο της επταετίας, περίπου ως αντίσταση προς το καθεστώς της 21ης

Απριλίου, με αποτέλεσμα την ικανοποίηση σημαντικών αιτημάτων του κλάδου:

«Βέβαια δὲν ἦταν «χουντικά» ὅλα αὐτά, ἀλλὰ ἀπόρροια τῶν συνεχῶν, ἄχαρων

καὶ σκληρῶν ἀγώνων μας ποὺ ἀνάγκασαν τὶς δικτατορικὲς Κυβερνήσεις νὰ

ὑποκύψουν καὶ νὰ χωρήσουν στὴν ἱκανοποίησι τῶν ἀνωτέρω αἰτημάτων μας,

χρησιμοποιώντας τὴ μέθοδο «μία στὸ καρφὶ καὶ μία στὸ πέταλο» - γιατί πῶς

ἀλλιῶς θὰ τοὺς πλησιάζαμε γιὰ τὰ αἰτήματα τοῦ Κλάδου; - καὶ μὲ αὐστηρὴ

κριτικὴ κι ἔλεγχο, ποὺ ὅλοι μας ἐθαύμαζαν γιὰ τὴν τόλμη μας.»298

Για να ενισχυθούν τα επιχειρήματα αυτά, η Διοίκηση ισχυρίζεται όχι μόνον

ότι δεν έβλαψε κανένα συνάδελφο (τ.733, σ.2), αλλά και ότι με δική της πρόταση το

πανδημοσιοϋπαλληλικό συνέδριο το Νοέμβριο του 1973, ενέκρινε ψήφισμα

επαναφοράς των απολυθέντων κατά τη διάρκεια της επταετίας δημόσιων

υπαλλήλων.299

296




Η «Ἐπαναφορὰ τῶν ἀπολυθέντων ἀπὸ τὸ 1967 καὶ ἐντεῦθεν Ἐκπαιδευτικῶν Λειτουργῶν ὅλων τῶν

βαθμῶν», συμπεριλαμβάνεται στις αποφάσεις της ΜΓ΄ Γ.Σ. της Δ.Ο.Ε. (βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ.

Γ΄, τ. 745, 5-9-1973, σ.12), όμως ουδέποτε αναφέρεται έκτοτε στο πρωτοσέλιδο του Διδασκαλικού

Βήματος, ούτε στο διεκδικητικό πλαίσιο της Δ.Ο.Ε. την περίοδο που ακολουθεί.

116

Επιπροσθέτως, το έργο της την περίοδο της επταετίας παρουσιάζεται «σὰν

ἱστορικὸς σταθμὸς στὶς ἐπιδιώξεις τοῦ Κλάδου σὲ μία δύσκολη περίοδο» και

επισημαίνεται ιδιαιτέρως ότι «δὲ βρέθηκε ΟΥΤΕ ΕΝΑΣ ἀπό τους …σημερινοὺς

ἐπικριτὲς» της, να το αμφισβητήσει την εποχή εκείνη (τ.773).

Κατά παρόμοιο τρόπο, η Διοίκηση «προετοιμάζει» τον κλάδο για νέες,

μεγάλες βαθμολογικές και μισθολογικές κατακτήσεις (τ.772, σ.2, 773, σ.2), τις

οποίες παρουσιάζει ως αποτέλεσμα δικών της ενεργειών, στα πλαίσια της επιτροπής

που επεξεργάστηκε την τροποποίηση του Ν.Δ. 651/70:

«Αἰσθανόμαστε ἰδιαίτερη ὑπερηφάνεια, γιατί κατορθώσαμε νὰ προσαρμόσουμε

τὶς περισσότερες διατάξεις αὐτοῦ, σύμφωνα μὲ τὶς ἐντολὲς τῆς ἔκτακτης

Γενικῆς Συνελεύσεως τοῦ Κλάδου τῆς 4)1)1975.»300

Μάλιστα, σ’ αυτή τη συγκυρία η αμφισβήτηση της Διοίκησης εμφανίζεται να

υπονομεύει τα συμφέροντα του κλάδου, την ώρα που αυτή αγωνίζεται στην επιτροπή

παιδείας του Υπουργείου, για τις νέες κατακτήσεις του (τ.772, σ.σ. 1-2).

Τέλος, ας σημειωθεί, ότι η Διοίκηση το Μάρτιο του 1975 (τ.774, τίτλος

«ΑΡΧΑΙΡΕΣΙΑΙ Δ.Ο.Ε»), επικαλούμενη το καταστατικό της Δ.Ο.Ε. ορίζει τη

διεξαγωγή της ΜΔ΄ Γ.Σ. στο σύνηθες χρονικό διάστημα (2/6-7-1975). Επιχειρώντας,

μάλιστα, να αντλήσει νομιμοποίηση μέσα από την ενέργειά της αυτή δηλώνει από το

Φεβρουάριο του ίδιου έτους ότι:

«θὰ καταθέση τὴν ἐντολὴν τοῦ Κλάδου εἰς τὴν ΜΔ΄ Γενικὴν Συνέλευσιν μὲ

ὑπερηφάνειαν καὶ ψηλὰ τὸ κεφάλι. Ἐκεῖ θὰ λογοδοτήση γιὰ τοὺς ἀγῶνες καὶ

τὰ πεπραγμένα της…»301

Ολοκληρώνοντας στο σημείο αυτό την παρουσίαση της «απολογητικής» που

χρησιμοποιεί η Διοίκηση για να αντιμετωπίσει τους αντιπάλους της, θα πρέπει να

επισημάνουμε ότι η προσπάθειά της αυτή εκδηλώνεται στις αρχές του 1975302

και

δεσπόζει στο λόγο της, έως και την αποπομπή της το Μάιο του ίδιου έτους.303

300



Αμέσως μετά την υποβολή προτάσεως μομφής κατά του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε., κατά τη διάρκεια της

έκτακτης Γ.Σ. στις 4-1-1975, που συγκλήθηκε με μοναδικό θέμα την τροποίηση του Ν.Δ. 651/70.

Σύμφωνα με τη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε., η πρόταση μομφής την οποία κατέθεσαν 11 αντιπρόσωποι (που

εκπροσωπούσαν το 1/10 του συνόλου των ψήφων) καταψηφίστηκε με ψήφους 98 ενάντι 1034. Βλ.

σχετικά Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 770, 10-1-1975, σ.7. 303

Βλ. σχετικά στη σ. 17, καθώς και τον πίνακα 10 στο παράρτημα της εργασίας μας.

117

Για το χρονικό διάστημα που προηγείται (φθινόπωρο του 1974), ας σημειωθεί

ότι η Διοίκηση είχε ήδη φροντίσει, από το πρώτο μεταπολιτευτικό τεύχος (τ.762), να

αφαιρεθεί από τον τίτλο του Διδασκαλικού Βήματος το έμβλημα της Δ.Ο.Ε. με τον

αναγεννόμενο φοίνικα. Ενώ, ενδιαφέρων είναι και ο τρόπος με τον οποίο

παρουσιάζονται τα βιογραφικά της νέας ηγεσίας του Υπουργείου Παιδείας που

προέκυψε από τις εκλογές στις 17-11-1974, χωρίς τις εξιδανικευμένες διατυπώσεις

του παρελθόντος (τ.767).

Μάλιστα, μπορούμε να πούμε ότι η συνδικαλιστική πρακτική της Διοίκησης

της Δ.Ο.Ε., όπως αποτυπώνεται στα πρωτοσέλιδα του Διδασκαλικού Βήματος την

περίοδο αυτή, διαφοροποιείται μερικώς, σε σχέση με την περίοδο της επταετίας.

Η Διοίκηση, αρχικά, συμπαρίσταται «στὸ Ἡράκλειο ἔργο τῆς Κυβερνήσεως»

Εθνικής Ενότητας (τ.762, σ.2) και αναγνωρίζει «τὶς ἀγαθὲς προθέσεις τῆς […] ὡς,

ἐπίσης, καὶ τὴν κρισιμότητα τῶν περιστάσεων» (τ.763, σ.2).

Όμως, ταυτοχρόνως την προτρέπει («δράξασθε τῆς Παιδείας» τ.763, σ.2,

«ΠΡΟΣΕΞΑΤΕ ΤΟΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΝ» τ.766) να ασχοληθεί με τα προβλήματα της

παιδείας και του δασκάλου εγκαινιάζοντας δημόσιο διάλογο, στον οποίο προτείνεται

«Νὰ κληθοῦν, […] ὄλοι ἐκεῖνοι ποῦ ὑπεύθυνα ὑπηρέτησαν καὶ ὑπηρετοῦν στὸ Ναὸ

τῆς Παιδείας» (τ.763).

Ας σημειωθεί ότι την ίδια χρονική περίοδο (φθινόπωρο του 1974)

αμφισβητείται η «στοργή» της πολιτείας προς το δάσκαλο: «Πότε θὰ ἐπιληφθοῦν μὲ

στοργὴ τῶν προβλημάτων τοῦ ἀκάματου λειτουργοῦ της βασικῆς Παιδείας τοῦ λαοῦ

μας;»304

Έτσι, η Διοίκηση δεν αρκείται πια στο να χρησιμοποιεί μόνο τα ρήματα

πιστεύω και αναμένω, τα οποία προσδιόριζαν τη συνδικαλιστική της πρακτική την

περίοδο της επταετίας («Ἐλπίζομεν καὶ πιστεύομεν» τ.768, σ.2, «Ἀ ν α μ έ ν ο μ ε ν»

τ.769) και αξιώνει σε κάποιες περιπτώσεις την ικανοποίηση των αιτημάτων της

Δ.Ο.Ε. («Ἐξηγούμεθα ἐκ τῶν προτέρων: Δὲν ἀπαιτοῦμεν, ἀλλ’ἀξιοῦμεν.» τ.764).

Κατά παρόμοιο τρόπο, «ενώνει» τη φωνή της με αυτή των συναδέλφων

(«Ἑνώνουμε μαζί τους τὴ δική μας φωνὴ» τ.769) και εμφανίζεται να διεκδικεί

«δάφνες» αγωνιστικότητας, μη αρκούμενη πλέον στις κυβερνητικές υποσχέσεις

304


118

(«Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ νοηθῆ «παιδεία» μὲ λόγους καὶ ὑποσχέσεις ἀνεκπληρώτους»

τ.764).

Τον Οκτώβριο του 1974, η Διοίκηση επιδιώκει τη συμμετοχή της στην

προεκλογική περίοδο και απευθύνει αιτήματα «πρὸς τοὺς ἀξιότιμους κ.κ. ἀρχηγοὺς

τῶν Πολιτικῶν Κομμάτων» (τ.764), επιχειρώντας να «αναβαπτισθεί» στη συνείδηση

των εκπαιδευτικών της Π.Ε. ως η νόμιμη εκπρόσωπος τους, μέσω της συμμετοχής της

στην προεκλογική περίοδο: «εἶναι κατάλληλος ἡ στιγμὴ αὐτή, οὕτως ὥστε

ν’ἀποτελέσουν αἳ ὀλίγαι αὐταὶ γραμμαὶ τὸ πιστεύω ὅλων μας πρὸς τὴν Πολιτικὴν

Ἡγεσίαν τοῦ τόπου μας».305

Καταλήγοντας, θα πρέπει να πούμε ότι η επισημανθείσα διαφοροποίηση του

λόγου της Διοίκησης κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, ουδέποτε

μετουσιώνεται σε αντίστοιχες ενέργειες που να μεταβάλουν σημαντικά τη

συνδικαλιστική της πρακτική, σε σχέση με την περίοδο της επταετίας.

Έτσι, η δραστηριότητά της περιορίζεται και πάλι στην αποστολή

υπομνημάτων, των οποίων η κατάληξη «Διατελοῦμεν μετ’ ἐξαιρέτου τιμῆς»,

αντικαθιστά τη διατύπωση «διατελοῦμεν μετὰ τοῦ προσήκοντος σεβασμοῦ» (σε

κάποιες περιπτώσεις «βαθυτάτου»), την οποία επέβαλε η απεύθυνσή τους προς το

δικατατορικό καθεστώς.306

Ωστόσο, και την περίοδο αυτή η κατακλείδα τους αρχίζει

με τη μετοχή «Εὐλπιστοῦντες» (τ.776).

Συμπερασματικά, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό

της συνδικαλιστικής πρακτικής της Διοίκησης την περίοδο αυτή, είναι η διαρκής και

επίμονη προσπάθειά της να παρουσιάζεται ως η νόμιμη εκπρόσωπος του συνόλου

των εκπαιδευτικών της Π.Ε. Μάλιστα, μπορούμε να πούμε ότι ένα σημαντικό μέρος

της δραστηριότητάς της από την αρχή του έτους 1975, στοχεύει στην αντιμετώπιση

όσων την αμφισβητούν, ζητώντας την αποπομπή της.



του υλικού της έρευνάς μας διαπιστώνεται ότι τόσο τα εκπαιδευτικά όσο και τα

305



119

επαγγελματικά αιτήματα, προβάλλονται ισόρροπα κατά τη διάρκεια του

συνδικαλιστικού έτους 1974-1975.

Ως προς τα επαγγελματικά αιτήματα, συχνά καταγράφονται αναφορές της

Διοίκησης σχετικά με τη βαθμολογική εξέλιξη των εκπαιδευτικών της Π.Ε. (τ.763,

764, 768, 769, 776).

Επίσης, καταγράφονται οικονομικά αιτήματα (τ.764, 776), το αίτημα της

αποκατάστασης των απολυθέντων κατά τη διάρκεια της επταετίας εκπαιδευτικών

(τ.764), το αίτημα της επαναφοράς του αιρετού εκπαιδευτικού συμβούλου (τ.776),

καθώς και το αίτημα της διατήρησης του θεσμού της 35ετίας (τ.764).

Όσον αφορά τα εκπαιδευτικά αιτήματα που καταγράφονται την περίοδο αυτή,

ας σημειωθεί ότι κυριαρχεί και πάλι το αίτημα της ανωτατοποίησης των Π.Α. (τ.763,

764, 766). Ενώ, ακολουθούν κατά φθίνουσα συχνότητα, τα αιτήματα για την

καθιέρωση 8χρονου Δ.Σ. (τ.763, 766), για την αναβάθμιση της μετεκπαίδευσης

(τ.763, 764), για τα σχολικά βιβλία, το αναλυτικό πρόγραμμα και τη γλώσσα της Π.Ε.

(τ.763), την εποπτεία (τ.776) και την ίδρυση πρότυπων σχολείων (τ.776).

Αναφορικά με βαθμολογικό ζήτημα, από την αρχή του συνδικαλιστικού έτους

1974-1975, ζητείται «νὰ ἀρθοῦν οἱ ἀθλιότητες τοῦ Ν.Δ.651» (τ.763, σ.2), καθώς και

«ἡ ἀκώλυτος βαθμολογικὴ ἐξέλιξις» (τ.764) όλων των εκπαιδευτικών της Π.Ε.

Ωστόσο, κατά τα τέλη του 1974 και τις αρχές του επόμενου έτους, τα

βαθμολογικά αιτήματα προβάλλονται αυτοτελώς και με ιδιαίτερα έντονο τρόπο

(τ.768, «ΚΑΥΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥ ΚΛΑΔΟΥ Η ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΝΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΘΗ Η

ΗΘΙΚΗ ΤΑΞΙΣ», τ.769, «ΚΑΙ ΑΛΛΟ ΚΑΥΤΟ ΘΕΜΑ ΟΙ ΠΡΟΑΓΩΓΕΣ ΤΩΝ

ΕΙΣΗΓΗΤΩΝ ΠΟΤΕ ΘΑ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΟΥΝ;»).

Στην πρώτη περίπτωση η επιχειρηματολογία της Διοίκησης επικεντρώνεται

στο ζήτημα της ηθικής αποκατάστασης χιλιάδων συναδέλφων, οι οποίοι εμφανίζονται

ηθικά ταπεινωμένοι από «παλαιᾶς ἀδικίας προϊσταμένων καὶ τάς «ἀλχημιστικᾶς»

μεθόδους ὑποβιβασμοῦ τῶν ὑπηρεσιακῶν τῶν ἐκθέσεων», με αποτέλεσμα τη

διασάλευση της ιεραρχίας και της αρχαιότητας (τ.768). Ενώ, τον Ιανουάριο του 1975,

επισημαίνεται η καθήλωση χιλιάδων συναδέλφων στο βαθμό του εισηγητού και

προτείνεται κυρίως η ενιαιοποίηση θέσεων από τον εισαγωγικό έως και τον 4ο βαθμό

(τ.769).

Αναφορικά με τις οικονομικές διεκδικήσεις της Δ.Ο.Ε., διεκδικούνται και

πάλι την περίοδο αυτή επιδόματα και συγκεκριμένα το οικογενειακό επίδομα, τα

120

επιδόματα μονοθεσίου και μουσουλμανικών σχολείων, καθώς και υπερωριακές

αποζημιώσεις (τ.764). Επίσης, εντοπίζεται και πάλι η πρόταση δημιουργίας ενιαίου

εκπαιδευτικού μισθολογίου, «μὲ ἴσην ἐπιδοματικὴ μεταχείρισιν κατὰ βαθμὸν» για

όλους τους δημόσιους υπαλλήλους (τ.764).

Σχετικά με τα υπόλοιπα επαγγελματικά αιτήματα που καταγράφονται κατά τη

διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου, θα πρέπει να αναφερθούμε στο αίτημα της

αποκατάστασης των απολυθέντων κατά τη διάρκεια της επταετίας εκπαιδευτικών,

που ζητείται να είναι «πλήρης, ἠθικὴ καὶ ὑλικὴ» (τ.764), το αίτημα της επαναφοράς

του τελευταίου πριν από την επιβολή του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου αιρετού

εκπαιδευτικού συμβούλου, μέχρι την εκλογή του νέου (τ.776), καθώς και το αίτημα

της διατήρησης του θεσμού της 35ετίας, που χαρακτηρίζεται από τη Διοίκηση «το

καίριον» πρόβλημα λόγω της κατάργησης από τη νέα βουλή του νόμου 4352/64

(τ.764).

Όσον αφορά τα εκπαιδευτικά αιτήματα της περιόδου, το αίτημα της

ανωτατοποίησης των Παιδαγωγικών Ακαδημιών εμφανίζεται με τη μεγαλύτερη

συχνότητα κατά τη διάρκειά της. Έτσι και πάλι παρουσιάζεται ως ζητούμενο η

μετατροπή τους σε ανώτατες παιδαγωγικές σχολές (τ.764) πανεπιστημιακού επιπέδου

με 4ετή φοίτηση (τ.763, σ.2, 766)

Ενώ, σχετικά με το αίτημα της αναβάθμισης της μετεκπαίδευσης ζητείται και

πάλι ζητείται η ένταξή της σε ειδικές πανεπιστημιακές σχολές (τ.764) στα

πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσ/νίκης, με παράλληλη αύξηση του αριθμού των

εισαγομένων (τ.763, σ.2).

Επίσης, κατά τη διάρκεια της τελευταίας αυτής περιόδου, καταγράφεται εκ

νέου το αίτημα της Δ.Ο.Ε. για την ίδρυση 8/χρονου Δ.Σ. και η 6/ετής φοίτηση και

πάλι «κρίνεται διὰ τὴν ἐποχὴν τελείως ἀνεπαρκὴς» (τ.766). Ενώ, σχετικά με τα

σχολικά βιβλία, το αναλυτικό πρόγραμμα και τη γλώσσα της Π.Ε., η Διοίκηση

επισημαίνει ότι θα πρέπει να πληρούν «τὶς ἀπαιτήσεις τῆς συγχρόνου Ἐπιστήμης καὶ

τῆς Ἑλληνικῆς πραγματικότητος» (τ.763).

Τέλος, προτείνεται για την εποπτεία της Π.Ε. να προάγονται οι «κρινόμενοι

βάσει τῶν οὐσιαστικῶν καὶ μόνον προσόντων, κατόπιν προκρίσεως καὶ ἐπιλογῆς»

(τ.776), καθώς και η ίδρυση πρότυπων σχολείων στις έδρες των νομών (τ.776).

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής,

τόσο τα εκπαιδευτικά όσο και τα επαγγελματικά της Δ.Ο.Ε. προβάλλονται

121

ισόρροπα,307

αν και αξίζει να σημειωθεί ότι το βαθμολογικό ζήτημα αποτελεί και

πάλι την προμετωπίδα των διεκδικήσεων της Δ.Ο.Ε.

307


122

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

123

Ι. Η Δ.Ο.Ε. και το καθεστώς της 21ης

Απριλίου 1967

Η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε., σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής περιόδου 1967-

1974, «συμπορεύεται» (κατά την προσφιλή της διατύπωση) με το δικτατορικό

καθεστώς.

Από την ανάλυση των δεδομένων διαπιστώσαμε ότι αποδέχεται τόσο την

αναγκαιότητα της επιβολής του καθεστώτος όσο και τις διάφορες φάσεις της εξέλιξής

του έως και την πτώση του, υιοθετώντας μάλιστα την επιχειρηματολογία ακόμα και

τη φρασεολογία που το ίδιο χρησιμοποιούσε για να αιτιολογήσει το πραξικόπημα της

21ης

Απριλίου.

Επίσης, διαπιστώσαμε ότι κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών της επταετίας, η

Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. με την ίδια επιμονή παρουσιάζει μια εξιδανικευμένη εικόνα του

συνόλου της κυβερνητικής πολιτικής του καθεστώτος έως και το τέλος του 1972.

Μπορούμε, ωστόσο, να διαπιστώσουμε από τις αρχές του έτους 1973 μία

διαφοροποίηση, όταν η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αρχίζει σταδιακά να αποτιμά αρνητικά

την εκπαιδευτική πολιτική του καθεστώτος για την Π.Ε. (ιδιαιτέρως τα

«νομοθετήματα» Α.Ν. 129/1967, Ν.Δ. 651/70), χρησιμοποιώντας μάλιστα κατά την

κορύφωση της διαφοροποίησής της αυτής το φθινόπωρο του ίδιου έτους, οξύτατες

διατυπώσεις.

Η ανάλυση των δεδομένων, ωστόσο, μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι η

διαφοροποίηση αυτή προκύπτει ως αποτέλεσμα των αρνητικών επιπτώσεων της

πολιτικής του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου για την Π.Ε. Κυρίως όμως συμπίπτει,

συνδέεται και «διευκολύνεται» από τις σημαντικές μεταβολές που παρατηρούνται

στο ιστορικό πλαίσιο της περιόδου αυτής, τις επικρατούσες συνθήκες κοινωνικής και

οικονομικής κρίσης, την αποτυχημένη προσπάθεια «φιλελευθεροποίησης» του

καθεστώτος και τη σταδιακή αποσάθρωση του.

Οι ίδιοι αυτοί λόγοι εξηγούν κατά την άποψή μας και τον τερματισμό της

συγκυριακής αυτής διαφοροποίησης της στάσης της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. έναντι του

καθεστώτος, μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος Ιωαννίδη. Κατ’ αυτόν τον

τρόπο τερματίζεται μία διαφορετική φάση ταύτισης της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. με το


Απριλίου, κατά τη διάρκεια της οποίας ουδέποτε, βέβαια, το

αμφισβητεί, περιοριζόμενη απλώς στην αρνητική αποτίμηση της εκπαιδευτικής του

πολιτικής για την Π.Ε.

124

Στο διάστημα, που μεσολαβεί μέχρι την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος,

η κριτική της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. περιορίζεται στην εκπαιδευτική πολιτική των

προγενέστερων «Εθνικών Κυβερνήσεων», από την οποία η Κυβέρνηση του Α.

Ανδρουτσόπουλου εξαιρείται.

Αντιθέτως, η ανάλυση του ιδεολογικού λόγου της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. μας

έδειξε ότι η ταύτισή του με την επίσημη, πολιτική ιδεολογία του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου υπήρξε αδιάπτωτη καθ’ όλη τη διάρκεια της επταετίας.

Από την ανάλυση των δεδομένων διαπιστώσαμε ότι ο λόγος της Διοίκησης

της Δ.Ο.Ε. προβάλλει διαρκώς τόσο το Δημοτικό Σχολείο ως βασικό κοινωνικό και

εθνικό θεσμό όσο και το δάσκαλο ως φορέα της επίσημης, κρατικής ιδεολογίας και

κατεξοχήν αρμόδιο για τη διάδοσή της.

Επίσης διαπιστώσαμε ότι η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. χρησιμοποιεί συχνά τις

ιδεολογικές συνιστώσες της δικτατορίας, τον ελληνοχριστιανισμό και τον

αντικομμουνισμό, επιχειρώντας μία φαντασιακή ανασύνθεση του παρελθόντος, με

σκοπό την ιδεολογική ερμηνεία του παρόντος, τη «δικαίωση» του καθεστώτος της

21ης

Απριλίου. Τον ίδιο σκοπό καλείται από τη Διοίκηση να υπηρετήσει ο «σμιλευτής

ψυχών» δάσκαλος, είτε μέσα στο «εργαστήριο σφυρηλατήσεως εθνικού φρονήματος»

σχολείο είτε έξω από αυτό στην κοινωνία υπό τη μορφή κοινής προπαγάνδας.

Στη συγκυρία της μεταπολίτευσης, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αποστασιοποιείται

από το καθεστώς της 21ης

Απριλίου, του οποίου την αναγκαιότητα αποδεχόταν και

πρόβαλλε μέχρι την πτώση του.

Η ανάλυση των δεδομένων μας έδειξε ότι την περίοδο αυτή εμφανίζεται να

συμμετέχει στην κοινή προσπάθεια εκδημοκρατισμού και κάθαρσης του δημόσιου

βίου, «αναζητώντας» τη νέα της πολιτική έκφραση στις κυβερνήσεις του Κ.

Καραμανλή. Έτσι, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αποφεύγει επιμελώς κάθε αναφορά που θα

μπορούσε να την ταυτίσει με το δικτατορικό καθεστώς, ενώ με την ίδια επιμέλεια

φροντίζει να αποσιωπά και το ιδεολογικό της παρελθόν.

Επίσης διαπιστώσαμε ότι κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, για λόγους

προφανούς σκοπιμότητας, αποφεύγει την ανάδειξη των αρνητικών επιπτώσεων της

εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος για την Π.Ε., επιχειρώντας να την

παρουσιάσει ως μέρος μιας διαχρονικά, αποτυχημένης αντιμετώπισης των

εκπαιδευτικών ζητημάτων από την ελληνική πολιτεία. Αντιθέτως, παρουσιάζει την

εκπαιδευτική πολιτική των κυβερνήσεων του Κ.Καραμανλή κατά τρόπο θετικό.

125

ΙΙ. Η συνδικαλιστική οργάνωση και δράση της Δ.Ο.Ε. την περίοδο 1967-1974

Με βάση τα ευρήματα της έρευνάς μας μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι σε

όλη τη διάρκεια της περιόδου αυτής, ο λόγος της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. για το

συνδικαλισμό εμφανίζεται κυρίως ως μία ιδεολογική προσέγγιση της

πραγματικότητας, που στοχεύει στην νομιμοποίηση του καθεστώτος και των

επιδιώξεών του στο συνδικαλιστικό χώρο της Π.Ε., δηλαδή στη μετατροπή του

συνδικαλιστικού κινήματός της σε στήριγμα του καθεστώτος και των επιλογών του.

Έτσι, ο λόγος της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. περί συνδικαλισμού περιγράφει τη

σχέση του συνδικαλιστικού κινήματος της Π.Ε. με το καθεστώς ως σχέση

συνεργασίας, ενώ το ελληνοχριστιανικό ιδεολογικό περιεχόμενο, η ταύτιση με τις

επιλογές του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου, η αποφυγή του «φανατισμού», αλλά και

η ενότητα και η πειθαρχία που περιγράφονται με όρους μιλιταριστικούς,

εμφανίζονται στο λόγο της ως τα κύρια γνωρίσματα του συνδικαλισμού, που

πρεσβεύει, αποκαλώντας τον «υγιή».

Από την ανάλυση των δεδομένων διαπιστώσαμε, ωστόσο, μία πλουραλιστικής

μορφής κατανόηση του συνδικαλισμού από τη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε., η οποία

αποτυπώνεται σε μία επίμονη προσπάθεια περιχαράκωσης του κλαδικού

συμφέροντος. Ο τρόπος παρουσίασής του, ως αντιτιθέμενου με τα συμφέροντα των

άλλων δημοσιοϋπαλληλικών οργανώσεων, όσο και η διαρκής επίκληση της κρατικής

συνδρομής για την ικανοποίησή του με ιδιαίτερο-προνομιακό τρόπο, περιγράφουν

μία προσπάθεια ανάδειξης της Δ.Ο.Ε. σε ευνοούμενη από το καθεστώς ομάδα πίεσης.

Αναφορικά με τη σύνθεση της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε., διαπιστώσαμε ότι καθ’

όλη τη διάρκεια της επταετίας αποτελείται από ένα ολιγομελές σύνολο

εκπαιδευτικών, πιστών στο καθεστώς 21ης

Απριλίου. Τα πρόσωπα αυτά διορίζονται

αρχικώς, ενώ στη συνέχεια «εκλέγονται» για μακρά χρονικά διαστήματα συνήθως,

αλλά και «αντικαθίστανται», όταν οι συνθήκες το απαιτούν.

Η ανάλυση των δεδομένων μας έδειξε ότι κύριο χαρακτηριστικό τους

αποτελεί η απόλυτη ταύτισή τους με το καθεστώς, την πολιτική και την επίσημη

ιδεολογία του, την οποία προπαγανδίζουν, προτρέποντας ταυτοχρόνως τους

εκπαιδευτικούς να λειτουργήσουν κατά παρόμοιο τρόπο. Στην προσπάθειά τους αυτή

επιστρατεύουν κάθε πρόσφορο μέσο, εκμεταλλευόμενοι στο έπακρο τις δυνατότητες

που τους παρέχει ο έλεγχος που ασκούν στην οργανωτική δομή του συνδικάτου των


126

Παράλληλα, τόσο με συνδικαλιστικό τους λόγο όσο και με την

συνδικαλιστική πρακτική τους, εμφανίζονται ως ενδιάμεσοι στη σχέση, που σύμφωνα

με τις αντιλήψεις τους, συνδέει τους εκπαιδευτικούς της Π.Ε. με το δικτατορικό

καθεστώς. Μάλιστα, κατά πάγιο τρόπο την παρουσιάζουν ως συλλογική, πελατειακή

σχέση, στην οποία το αντίτιμο της «συμπόρευσης» των εκπαιδευτικών με το

καθεστώς είναι η προνομιακή τους μεταχείριση απ’ αυτό.

Έτσι, η ικανοποίηση των κλαδικών αιτημάτων εμφανίζεται από τη Διοίκηση

της Δ.Ο.Ε. ως συνάρτηση της στήριξης που προσφέρουν οι δάσκαλοι στο καθεστώς

και ταυτοχρόνως παρουσιάζεται, όταν επιτυγχάνεται, ως αποτέλεσμα της στοργής του

γι’ αυτούς.

Στα πλαίσια αυτής της ιδιότυπης σχέσης, η συνδικαλιστική πρακτική της

Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. υλοποιεί την οπτική υπό την οποία η ίδια αντιμετωπίζει τον

συνδικαλισμό των εκπαιδευτικών της Π.Ε. Όπως, διαπιστώσαμε από την ανάλυση

των δεδομένων, οι ενέργειές της κατά τη διάρκεια της περιόδου 1967-1974,

περιορίζονται κυρίως στην αποστολή μιας σωρείας υπομνημάτων, τα οποία με ένα

ύφος φορμαλιστικό, που προσιδιάζει στην επικοινωνία μεταξύ δημοσίων υπηρεσιών,

απευθύνονται προς τις «Εθνικές Κυβερνήσεις» και την ηγεσία του καθεστώτος της

21ης

Απριλίου, «διεκδικώντας» τα αιτήματα της Δ.Ο.Ε. με τρόπο σχεδόν ικετευτικό,

καθώς και σε ένα σύνολο δραστηριοτήτων (δημοσιεύσεων, εκδηλώσεων, εορτασμών,

εράνων, κ.α.) που είτε αποσκοπούν στη στήριξη του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου

είτε έχουν το χαρακτήρα της προπαγάνδας υπέρ του.

Η ανάλυση των δεδομένων μας έδειξε ότι, ακόμα και κατά τη διάρκεια της

επισημανθείσας διαφοροποίησής της έναντι της εκπαιδευτικής πολιτικής του

καθεστώτος το 1973, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. περιορίζεται σε ανέξοδους, φραστικούς

«λεονταρισμούς» που δεν μεταβάλουν ούτε κατ’ ελάχιστο τη «συνδικαλιστική» της

πρακτική έναντι του δικτατορικού καθεστώτος, που κατέρρεε υπό το βάρος των

εσωτερικών του αντιφάσεων και της δυσμενούς οικονομικής συγκυρίας. Αντιθέτως,

κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, κύριο χαρακτηριστικό της συνδικαλιστικής

πρακτικής της αποτελεί η διοργάνωση δημόσιων, προπαγανδιστικού χαρακτήρα

εκδηλώσεων, άμεσα συνδεδεμένων με την ηγεσία και τις πολιτικές επιδιώξεις του

καθεστώτος. Οι παραπάνω διαπιστώσεις μας, επιβεβαιώνονται και από τον τρόπο με

τον οποίο η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αποδέχθηκε τη μετεξέλιξή του καθεστώτος μετά το

πραξικόπημα Ιωαννίδη και συνέχισε να «συμπορεύεται» μαζί του έως την πτώση του.

127

Αναφορικά με τις διεκδικήσεις της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε., κατά τη διάρκεια

της εξεταζόμενης περιόδου, από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτει ότι το

διεκδικητικό πλαίσιό της είναι αρχικώς περιορισμένο, ενώ δεν παρατηρείται κάποια

σαφής και σταθερή ιεράρχηση των αιτημάτων της.

Έτσι, κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών της επταετίας, προβάλλει

εκπαιδευτικά αιτήματα, αν και η παρουσίασή τους γίνεται με τρόπο αντιφατικό,

καθώς συχνά η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. ταυτοχρόνως εμφανίζεται ως απολογητής των

σχετικών με αυτά αποφάσεων των «Εθνικών Κυβερνήσεων» του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου.

Ωστόσο, διαπιστώσαμε ότι σταδιακά, τα επαγγελματικά αιτήματα υπερτερούν

ποσοτικώς και προτάσσονται ιεραρχικώς στο διεκδικητικό της πλαίσιο. Η ανάλυση

των δεδομένων μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται

στις αρνητικές συνέπειες της εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος και ιδιαιτέρως

των «νομοθετημάτων» Α.Ν. 129/1967, Ν.Δ. 651/70 για τη βαθμολογική και

συνακόλουθα τη μισθολογική εξέλιξη των εκπαιδευτικών της Π.Ε., και

επικεντρώνεται κυρίως στην προσπάθεια ικανοποίησης αντίστοιχων επαγγελματικών

αιτημάτων (βαθμολογικό, οικονομικό), καθώς και σε εκπαιδευτικά αιτήματα

(ανωτατοποίηση Π.Α., 8/χρονο Δ.Σ., μετεκπαίδευση) που συνδέονται από τη

Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. συχνά και ποικιλοτρόπως με την ικανοποίηση των κυρίαρχων

επαγγελματικών της αιτημάτων.

Η ανάλυση των δεδομένων μας έδειξε ότι παρά τη διαρκή προβολή των

παραπάνω αιτημάτων, ιδιαίτερα κατά τα τελευταία έτη της επταετίας, το μοναδικό

αίτημα της Δ.Ο.Ε. που ικανοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της περιόδου 1967-1974,

υπήρξε η καθιέρωση του συνεχούς ωραρίου εργασίας το 1971. Την ίδια περίοδο που

οι εκπαιδευτικοί της Π.Ε. βίωναν τη βαθμολογική και μισθολογική τους υποβάθμιση,

η αφοσίωση της ηγεσίας της συνδικαλιστικής τους οργάνωσης στο δικτατορικό

καθεστώς, εμπόδιζε κάθε αγωνιστική διεκδίκηση των αιτημάτων τους.

Στη συγκυρία της μεταπολίτευσης, η αποκατάσταση της δημοκρατίας δεν θα

σημάνει και την αποχώρηση (δηλαδή την παραίτηση) της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε., η

οποία επιδιώκει την παραμονή της στην ηγεσία του συνδικαλιστικού κινήματος της

Π.Ε. μέχρι τη λήξη της «θητείας» της το καλοκαίρι του 1975. Έτσι, ο λόγος της περί

συνδικαλισμού περιορίζεται σημαντικά και επικεντρώνεται τόσο στην παρουσίασή

της ως εγγυήτριας της ενότητας και της καταστατικής νομιμότητας στη Δ.Ο.Ε. όσο

και στην αντιμετώπιση των επιχειρημάτων των εκπαιδευτικών της Π.Ε. που

128

επιδίωκαν την αποπομπή της και την εκλογή μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες

νέας Διοίκησης στη Δ.Ο.Ε.

Η ανάλυση των δεδομένων μας επιτρέπει ακόμα να υποστηρίξουμε ότι η

αποδοχή της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. από τις κυβερνήσεις του Κ. Καραμανλή, ως

νόμιμης εκπροσώπου του συνδικαλιστικού κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε.,

της παρέχει το δικαίωμα να εμφανίζεται ως η νόμιμη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

Διαπιστώσαμε, επίσης, ότι την περίοδο αυτή η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αν και

εξακολουθεί το συνδικαλισμό μέσω υπομνημάτων, δραστηριοποιείται κυρίως από τις

αρχές του έτους 1975 για την αντιμετώπιση όσων την αμφισβητούν, ζητώντας την

αποπομπή της.

Η εν γένει πρακτική της κατά τη διάρκεια της επταετίας, δεν την εμποδίζει

ασφαλώς από το να εμφανίζεται ως τιμητής του συνδικαλιστικού κινήματος της Π.Ε.

έως και την αποπομπή της το Μάιο του 1975. Εμφανίζεται, έτσι αμυνόμενη,

απορρίπτοντας με συστηματικό τρόπο την κατηγορία ότι τα μέλη της υπήρξαν

«χουντικοί», την οποία και ανταποδίδει στους επικριτές της, ενώ ταυτοχρόνως

επικαλείται την κρατική παρέμβαση στο συνδικαλιστικό κίνημα της Π.Ε. κατά τη

διάρκεια της επταετίας, για να δικαιολογήσει τις ενέργειές της την περίοδο αυτή.

Τέλος, πρέπει να επισημάνουμε ότι η ανάλυση των δεδομένων μας έδειξε πως

μεταπολιτευτικά η Διοίκηση τη Δ.Ο.Ε. προβάλλει ισόρροπα τόσο τα εκπαιδευτικά

όσο και τα επαγγελματικά αιτήματα της Δ.Ο.Ε., αν και αξίζει να σημειωθεί ότι το

βαθμολογικό ζήτημα αποτελεί και πάλι την προμετωπίδα των διεκδικήσεων της.

129

ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στόχος της παρούσας εργασίας υπήρξε η ανασυγκρότηση της εξέλιξης του

συνδικαλιστικού κινήματος των εκπαιδευτικών της Π.Ε. κατά τη διάρκεια της

ιστορικής περιόδου 1967-1974. Η συστηματική διερεύνηση, που προηγήθηκε στα

προηγούμενα μέρη της, με βάση την υπόθεση και τα συναφή ερωτήματα που

διατυπώσαμε εισαγωγικά, μας επιτρέπει στο σημείο αυτό να συνοψίσουμε ως εξής τα

συμπεράσματά μας.

1. Από την ανάλυση των θέσεων της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. για το καθεστώς

της 21ης

Απριλίου, διαπιστώσαμε ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της επταετίας ταυτίζεται

μ’ αυτό αποδεχόμενη πλήρως τόσο την επιβολή του όσο και τις διάφορες φάσεις της

εξέλιξής του έως και την πτώση του. Αντιθέτως, διαπιστώσαμε ότι στη συγκυρία της

μεταπολίτευσης, για λόγους προφανείς, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αποστασιοποιείται

από το δικτατορικό καθεστώς και αποδέχεται την αποκατάσταση της δημοκρατικής

ομαλότητας, «αναζητώντας» τη νέα πολιτική της έκφραση στις κυβερνήσεις του Κ.

Καραμανλή.

2. Η ανάλυση των θέσεων της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. για την πολιτική του

καθεστώτος μας έδειξε ότι κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών της επταετίας αποτιμά

με τρόπο θετικό και συχνά εξιδανικευμένο το έργο των «Εθνικών Κυβερνήσεών»

του, σε κάθε τομέα της κυβερνητικής τους δραστηριότητας. Διαπιστώσαμε όμως ότι

κατά τη διάρκεια του έτους 1973, στις συνθήκες της πολύπλευρης κοινωνικο-

οικονομικής κρίσης που εξανεμίζει τη λαϊκή ανοχή προς το καθεστώς της 21ης

Απριλίου, η ανεπιφύλακτη και απόλυτη έως τότε αποδοχή του συνόλου της

κυβερνητικής πολιτικής του εκ μέρους της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε., μεταλλάσσεται

σταδιακά σε μία σφοδρή σε κάποιες περιπτώσεις κριτική της εκπαιδευτικής πολιτικής

του και μόνον. Η συγκεκριμένη εξέλιξη, που οφείλεται στις αρνητικές συνέπειες της

πολιτικής αυτής για την Π.Ε. όσο και στη ματαίωση των προσδοκιών της Διοίκησης

της Δ.Ο.Ε. για την ικανοποίηση των αιτημάτων της, διευκολύνεται από την

αποτυχημένη προσπάθεια «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος και τερματίζεται

με την επιβολή του πραξικοπήματος Ιωαννίδη. Έκτοτε, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε.

περιορίζεται στην αρνητική αποτίμηση της εκπαιδευτικής πολιτικής των

προγενέστερων «Εθνικών Κυβερνήσεων». Διαπιστώσαμε, τέλος, ότι στη συγκυρία

της μεταπολίτευσης, η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αποφεύγει σκοπίμως την ανάδειξη των

130

αρνητικών επιπτώσεων της εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου για την Π.Ε., παρουσιάζοντάς την ως μέρος μιας διαχρονικά αποτυχημένης

αντιμετώπισης των εκπαιδευτικών ζητημάτων από την ελληνική πολιτεία, ενώ

αποτιμά με θετικό τρόπο την πολιτική των κυβερνήσεων του Κ. Καραμανλή.

3. Η ανάλυση του ιδεολογικού λόγου της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. μας οδηγεί

στο συμπέρασμα ότι η ταύτισή του με την επίσημη, πολιτική ιδεολογία του


Απριλίου υπήρξε συνεχής και απόλυτη κατά τη διάρκεια της

επταετίας. Αντιθέτως, διαπιστώσαμε ότι στη συγκυρία της μεταπολίτευσης η

Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. σκοπίμως αποσιωπά το ιδεολογικό της παρελθόν, αποφεύγοντας

επιμελώς κάθε αναφορά που θα μπορούσε να την ταυτίσει με τον ιδεολογικό λόγο

που κατασκεύασε το δικτατορικό καθεστώς.

4. Η ανάλυση των θέσεων της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. για το συνδικαλισμό

κατά τη διάρκεια της επταετίας, μας επιτρέπει να τις χαρακτηρίσουμε ως μία

ιδεολογική προσέγγιση της πραγματικότητας, που στοχεύει πρωτίστως στη

νομιμοποίηση των επιδιώξεων του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου στο συνδικαλιστικό

χώρο της Π.Ε., δηλαδή στη μετατροπή του συνδικαλιστικού κινήματός της σε

στήριγμα του καθεστώτος και των επιλογών του. Επίσης, μπορούμε να

υποστηρίξουμε οι θέσεις της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. για το συνδικαλισμό επικαλούνται

διαρκώς την κρατική συνδρομή για την ικανοποίηση του κλαδικού συμφέροντος με

ιδιαίτερο-προνομιακό τρόπο, περιγράφοντας μία επίμονη προσπάθεια ανάδειξης της

Δ.Ο.Ε. σε ευνοούμενη από το καθεστώς ομάδα πίεσης. Διαπιστώσαμε τέλος, ότι

μεταπολιτευτικά ο λόγος της Διοίκησης Δ.Ο.Ε. περί συνδικαλισμού περιορίζεται

σημαντικά και επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση των επιχειρημάτων των

εκπαιδευτικών της Π.Ε., που επιδίωκαν την αποπομπή της και την εκλογή μέσα από

δημοκρατικές διαδικασίες νέας Διοίκησης στη Δ.Ο.Ε.

5. Η ανάλυση της συνδικαλιστικής πρακτικής της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε. κατά

τη διάρκεια της επταετίας, μας επιτρέπει να την χαρακτηρίσουμε ως πιστή υλοποίηση

των αντιλήψεών της για το συνδικαλισμό, η οποία συνίσταται: α) από ένα σύνολο

δραστηριοτήτων (δημοσιεύσεων, εκδηλώσεων, εορτασμών, εράνων, κ.α.) που είτε

αποσκοπούν στη στήριξη του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου είτε έχουν το χαρακτήρα

της προπαγάνδας υπέρ του και β) την παραγωγή μίας σωρείας υπομνημάτων, τα

οποία με ένα ύφος φορμαλιστικό, που προσιδιάζει στην επικοινωνία μεταξύ

δημοσίων υπηρεσιών, απευθύνονται προς τις «Εθνικές Κυβερνήσεις» και την ηγεσία

του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου, «διεκδικώντας» τα αιτήματα της Δ.Ο.Ε. με τρόπο

131

σχεδόν ικετευτικό. Μάλιστα, οι πρακτικές αυτές δεν εκλείπουν ούτε κατά τη διάρκεια

του έτους 1973, περίοδο κατά την οποία η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αποτιμά αρνητικά την

εκπαιδευτική πολιτική του καθεστώτος. Τέλος, διαπιστώσαμε ότι μεταπολιτευτικά η

Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. αν και εξακολουθεί το συνδικαλισμό μέσω υπομνημάτων,

δραστηριοποιείται κυρίως από τις αρχές του έτους 1975 για την αντιμετώπιση όσων

την αμφισβητούν, ζητώντας την αποπομπή της.

6. Η ανάλυση των δεδομένων μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι οι

διεκδικήσεις της Διοίκησης της Δ.Ο.Ε., κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών της

επταετίας, περιορίζονται σε ήσσονος σημασίας εκπαιδευτικά αιτήματα.

Διαπιστώσαμε, ωστόσο, ότι σταδιακά λόγω των αρνητικών συνεπειών της

εκπαιδευτικής πολιτικής του καθεστώτος και ιδιαιτέρως των «νομοθετημάτων», Α.Ν.

129/1967, Ν.Δ. 651/70 για τη βαθμολογική και συνακόλουθα τη μισθολογική εξέλιξη

των εκπαιδευτικών της Π.Ε., επικεντρώνονται κυρίως στην προσπάθεια ικανοποίησης

αντίστοιχων επαγγελματικών αιτημάτων (βαθμολογικό, οικονομικό), καθώς και σε

εκπαιδευτικά αιτήματα (ανωτατοποίηση Π.Α., 8/χρονο Δ.Σ., μετεκπαίδευση) που

συνδέονται από τη Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. συχνά και ποικιλοτρόπως με την

ικανοποίηση των κυρίαρχων επαγγελματικών της αιτημάτων. Παρά τη διαρκή

προβολή των παραπάνω αιτημάτων, ιδιαίτερα κατά τα τελευταία έτη της επταετίας,

το μοναδικό αίτημα της Δ.Ο.Ε. που ικανοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της περιόδου

1967-1974, υπήρξε η καθιέρωση του συνεχούς ωραρίου εργασίας το 1971.

Καταλήγοντας, θεωρούμε ότι η ανάλυση των δεδομένων και η ερμηνεία τους

επαληθεύουν την ερευνητική μας υπόθεση και μας επιτρέπουν στο σημείο αυτό να

υποβάλουμε ως τελικό, κύριο συμπέρασμα της εργασίας μας την ακόλουθη πρόταση:

Κατά την περίοδο 1967-1974 η Διοίκηση της Δ.Ο.Ε. εκμεταλλεύεται στο έπακρο τις

δυνατότητες που της παρέχει ο έλεγχος της οργανωτικής δομής της Δ.Ο.Ε., με σκοπό

τη στήριξη του καθεστώτος της 21ης

Απριλίου και την επιβολή της πολιτικο-

ιδεολογικής του κυριαρχίας στους εκπαιδευτικούς της Π.Ε.

132

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασάτου Γ., Ρήγος Α., Σεφεριάδης Σ. (εισαγωγή & επιμέλεια), Η δικτατορία

(1967-1974), Πολιτικές πρακτικές - ιδεολογικός λόγος - αντίσταση, Ελληνική Εταιρία

Πολιτικής Επιστήμης, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 1999.

Αθανασιάδης Θ., Η Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδας στο Μεσοπόλεμο,

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα, 1999, (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή).

Αθανασιάδης Θ., «Εργασιακές σχέσεις και εκπαιδευτική πολιτική», Περ.

Ενημέρωση, Εκδ. ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, τ.100, Νοέμβριος 2003.

Αθανασιάδης Θ. & Πατραμάνης Α. (εισαγωγή & επιμέλεια), Ευρωπαϊκή

ολοκλήρωση και εκπαιδευτικοί, Εκδ. ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, Αθήνα, 2003.

Αλτουσέρ Λ., Θέσεις, Εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1999.

Ανδρέου Α., Όψεις του συνδικαλισμού των δασκάλων, -ισσών (1872-1927), Εκδ. Νέα

Σύνορα - Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα, 1995.

Ανδρέου Α., «Η εκπαιδευτική πολιτική, 1967-1974», Περ. Θέσεις, τ.66, Ιανουάριος-

Μάρτιος 1999.

Βαλσαμόπουλος Ν., Ιστορία του δασκαλικού συνδικαλισμού, Εκδ. Εκπαιδευτική

επικοινωνία, Αθήνα, 1983.

Βάμβουκας Μ., Εισαγωγή στην Ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και μεθοδολογία, Εκδ.

Γρηγόρης, Αθήνα, 1988.

Βασιλού-Παπαγεωργίου Β., Το συνδικαλιστικό κίνημα των εκπαιδευτικών στην

Ελλάδα, Ο ρόλος της ΟΛΜΕ και ΔΟΕ στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, Εκδ.

Πατάκη, Αθήνα, 1996.

Berelson B., Content analysis in communication research, Hafner Publishing Co,

New York, 1971.

Βουρνάς Τ., Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας, τόμος ΣΤ΄, Εκδ. Πατάκη,

Αθήνα, 1999.

Γιαννόπουλος Γ. - Glogg R., Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, Εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα, 1976.

Cohen L. - Manion L., Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, Εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα,

1994.

Δημαράς Α., «Ιστοριογραφία της εκπαίδευσης», Περ. Σύγχρονα Θέματα, τ. 35-36-37,

Δεκέμβριος 1988.

Ελεφάντης Α., Στον αστερισμό του λαϊκισμού, Εκδ. Πολίτης, Αθήνα, 1991.

133

Encyclopedie de la Pleiade, Ιστορία και Μέθοδοί της (Διεύθυνση Charles Samaran),

Τόμος Α΄, Γενικά προβλήματα, Γ΄ Έκδοση, Εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1989,

Ευαγγελόπουλος Σ., Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης, τεύχος Β΄, Εκδόσεις Δανιά,

Αθήνα, 1984.

Ζαμπαρλούκου Σ., Κράτος και εργατικός συνδικαλισμός στην Ελλάδα, 1936-1990,

Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1997.

Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμος ΙΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000.

Ιωσηφίδης Θ., Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες, Εκδ.

Κριτική, Αθήνα, 2003.

Καρ Ε.Χ., Τι είναι ιστορία, Εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1999.

Κατσανέβας Θ., Το σύγχρονο συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα, Εκδ. Νέα Σύνορα

- Α.Α. Λιβάνη, Γ΄Έκδοση, Αθήνα, 1994.

Κατσαντώνης Γ., Οι δάσκαλοι στους αγώνες, Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981.

Κόκκινος Γ., Από την ιστορία στις ιστορίες, Προσεγγίσεις στην ιστορία της

ιστοριογραφίας την επιστημολογία και τη διδακτική της ιστορίας, Εκδ. Ελληνικά

γράμματα, Β΄Έκδοση, Αθήνα, 1998.

Κουκουλές Γ., «Για μια ιστορία του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος», Περ.

Αντί, Περίοδος Β΄, τ.217, Οκτώβριος 1982.

Κουκουλές Γ., Ελληνικά συνδικάτα: Οικονομική αυτοδυναμία και εξάρτηση, 1938-

1984, Εκδ.Οδυσσέας, Αθήνα, 1984.

Κουκουλές Γ., Για μια ιστορία του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, Εισαγωγή

στην παιδαγωγική της ιστορικής έρευνας, Εκδ. Οδυσσέας, Β΄ Έκδοση, Αθήνα, 1994.

Κυριαζή Ν., Η κοινωνιολογική έρευνα (Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των

τεχνικών), Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1999.

Λαμπίρη-Δημάκη Ι., Κοινωνιολογία και Ιστορία, Ομοιότητες και Διαφορές, Εκδ.

Παπαζήση, Αθήνα, 1989.

Lenk K., Πολιτική Κοινωνιολογία, Εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1990.

Λιάκος Α., «Η ιστοριογραφία του εργατικού κινήματος, Σημειώσεις για μια

επισκόπηση», Περ. Σύγχρονα Θέματα, τ. 35-36-37, Δεκέμβριος 1988.

Μαραντζίδης Ν., «Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα στα χρόνια της δικτατορίας

των συνταγματαρχών: Συνδικαλιστικές πρακτικές και ιδεολογία στο εργατικό κέντρο

Θεσσαλονίκης στα χρόνια 1967-1974», Περ. Επιθεώρηση εργασιακών σχέσεων, τ.11,

1998.

134

Μαυρογορδάτος Γ., Μεταξύ Πιτυοκάμπτη και Προκρούστη, Οι επαγγελματικές

οργανώσεις στη σύγχρονη Ελλάδα, Εκδ.Οδυσσέας, Α΄Επανέκδοση, 1998.

Μαυρογορδάτος Γ., Ομάδες πίεσης και δημοκρατία, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2001.

Μελετόπουλος Μ., «Για την ιδεολογία των συνταγματαρχών», Περ. Αντί, Περίοδος

Β΄, τ. 344, Απρίλιος 1987.

Μελετόπουλος Μ., Η ιδεολογία του δεξιού κράτους (1949-1967), Εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα, 1993.

Μελετόπουλος Μ., Η δικτατορία των συνταγματαρχών, Κοινωνία-πολιτική-ιδεολογία,

Εκδ. Παπαζήση, Β΄Έκδοση, Αθήνα, 2000.

Μητρόπουλος Α., «Το μέλλον του συνδικαλιστικού κινήματος (Μέρος Α΄)», Περ.

Θέσεις, τ.19, Απρίλιος-Ιούνιος 1987.

Μητρόπουλος Α., «Το μέλλον του συνδικαλιστικού κινήματος (Μέρος Β΄)», περ.

Θέσεις, τ. 20, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1987.

Μίχελς Ρ., Κοινωνιολογία των πολιτικών κομμάτων στη σύγχρονη δημοκρατία,

Έρευνες γύρω από τις ολιγαρχικές τάσεις του ομαδικού βίου, Εκδ. Γνώση, Αθήνα,

1997.

Μπουζάκης Σ., Νεοελληνική εκπαίδευση, 1821-1985, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1991.

Νούτσος Χ., Ιστορία της εκπαίδευσης και ιδεολογία, Όψεις του μεσοπολέμου, Εκδ. Ο

Πολίτης, Αθήνα, 1990.

Νούτσος Χ., Προγράμματα μέσης εκπαίδευσης και κοινωνικός έλεγχος, Εκδ. Θεμέλιο,

Αθήνα, 1999.

Πουλαντζάς Ν., Το κράτος η εξουσία ο σοσιαλισμός, Εκδ. Θεμέλιο, Γ΄Έκδοση,

Αθήνα, 2001.

Πουλαντζάς Ν., Η κρίση των δικτατοριών, Πορτογαλία - Ελλάδα - Ισπανία, Εκδ.

Παπαζήση, Αθήνα, 1976.

Πουλαντζάς Ν., Φασισμός και δικτατορία, η Τρίτη διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό,

Εκδ. Θεμέλιο, Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς, Β΄Έκδοση, Αθήνα, 2006.

Σακελλαρόπουλος Σ., Τα αίτια του απριλιανού πραξικοπήματος, 1949-1967, Το

κοινωνικό πλαίσιο της πορείας προς τη δικτατορία, Εκδ. Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα, 1998.

Σεραφετινίδου Μ., Εισαγωγή στην πολιτική κοινωνιολογία, Εκδ. Gutenberg, Αθήνα,

2004.

Τζιοβάρας Γ., Τα υπουργεία μας, Κυβερνήσεις 1833-1996, Εκδ. Το ποντίκι, Αθήνα,

1996.

Φίλιας Β., Πολιτικά κείμενα, Εκδ. Αύριο, Αθήνα, 1975.

http://www.theseis.com/1-75/theseis/t20/t20f/tomellon.htm

135

Ψημίτης Μ., Κορπορατιστική διαμεσολάβηση και κοινωνικός έλεγχος, Ζητήματα

θεωρίας για τη συσσωμάτωση των συμφερόντων, Εκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα,

1999.

Ψυρούκης Ν., Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας (1940-1974), Δ΄ Έκδοση, τόμος Δ΄,

Εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα, 1991.

136

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Ανασύνθεση του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. (1967)

Πρόεδρος Αμοιρίδης Χαράλαμπος

Α΄ Αντιπρόεδρος Λύκος Ευστράτιος

Β΄ Αντιπρόεδρος Καραμαλούδης Ευάγγελος

Γεν. Γραμματέας Αλεξάκης Μιχαήλ

Ειδ. Γραμματέας Σούφρας Λουκάς

Ταμίας Παπαχριστόπουλος Ιωάννης

Πηγή: Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 619, 8-7-1967, σ.8.

Στο τελευταίο Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. πριν από το πραξικόπημα της 21

ης Απριλίου συμμετείχαν και οι

Αρναούτογλου Κυπριανός (Πρόεδρος), Χρίστου Αθανάσιος (Β΄ Αντιπρόεδρος) και Νταής Ευάγγελος

(Μέλος). Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 605, 10-11-1966, σ.16.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Διορισμένη τριμελής Διοίκηση (1967-1968)

Πρόεδρος Θεοδοσόπουλος Κωνσταντίνος

Γεν. Γραμματέας Ανδρέου Χρυσόστομος

Ταμίας Τσιουμπλέκος Αθανάσιος


137

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. (1968-1969)

Πρόεδρος Παπαφωτίου Γεώργιος

Α΄ Αντιπρόεδρος Χριστοφακάκης Εμμανουήλ

Β΄ Αντιπρόεδρος Γαλετζάς Μιχαήλ

Γεν. Γραμματέας Μηνάς Μάρκος

Ειδ. Γραμματέας Λαμπρόπουλος Χαράλαμπος

Ταμίας Ζολώτας Χρύσανθος

Σύμβουλος Μιχαλακόπουλος Γεώργιος

Σύμβουλος Λουκόπουλος Χρίστος

Σύμβουλος Παπαργυρίου Διογένης


ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Ανασυγκρότηση του Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. (1969)

Πρόεδρος Μηνάς Μάρκος

Α΄ Αντιπρόεδρος Γαλετζάς Μιχαήλ

Β΄ Αντιπρόεδρος Λουκόπουλος Χρίστος

Γεν. Γραμματέας Χριστοφακάκης Εμμανουήλ

Ειδ. Γραμματέας Λαμπρόπουλος Χαράλαμπος

Ταμίας Παπαργυρίου Διογένης

Μέλος Μιχαλακόπουλος Γεώργιος


Η ανασυγκρότηση έγινε μετά από τις παραιτήσεις του Προέδρου και του Ταμία και την άρνηση των

επτά αναπληρωματικών συμβούλων να τους αντικαταστήσουν. Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 641,

31-1-1969, σ.8.

138

ΠΙΝΑΚΑΣ 5

Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. (1969-1971)

Πρόεδρος Λάμπρου Χαράλαμπος

Α΄ Αντιπρόεδρος Καρπούζης Κωνσταντίνος

Β΄ Αντιπρόεδρος Καρέτσης Δημήτριος

Γεν. Γραμματέας Λύκος Νικόλαος

Ειδ. Γραμματέας Στουρνάρας Γεώργιος

Ταμίας Ζαρωνάκης Νικήτας

Σύμβουλος Αποστόλου Γεώργιος

Σύμβουλος Βασιλείου Άγγελος

Σύμβουλος Νικηφορίδης Νικηφόρος


ΠΙΝΑΚΑΣ 6



Α΄ Αντιπρόεδρος Καρπούζης Κωνσταντίνος

Β΄ Αντιπρόεδρος Νικηφορίδης Νικηφόρος

Γεν. Γραμματέας Καρέτσης Δημήτριος


Ταμίας Ζαρωνάκης Νικήτας

Σύμβουλος Αποστόλου Γεώργιος

Σύμβουλος Βασιλείου Άγγελος

Σύμβουλος Ντόγκας Αναστάσιος

Πηγή: Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Δ΄, τ. 691, 12-2-1971, σ.8.

Παραιτήθηκε ο Λύκος Νικόλαος και τον αντικατέστησε ο Ντόγκας Αναστάσιος. Βλ. Διδασκαλικό

Βήμα, Περ. Δ΄, τ. 691, 12-2-1971, σ.8.

139

ΠΙΝΑΚΑΣ 7

Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. (1971-1973)


Α΄ Αντιπρόεδρος Ντόγκας Αναστάσιος

Β΄ Αντιπρόεδρος Κυριακίδης Θεοχάρης

Γεν. Γραμματέας Λουκόπουλος Χρίστος


Ταμίας Τυράσκης Ιωάννης

Σύμβουλος Καρέτσης Δημήτριος

Σύμβουλος Ζαρωνάκης Νικήτας

Σύμβουλος Λαμπρόπουλος Παναγιώτης


ΠΙΝΑΚΑΣ 8


Πρόεδρος Ντόγκας Αναστάσιος

Α΄ Αντιπρόεδρος Καρέτσης Δημήτριος


Γεν. Γραμματέας Λουκόπουλος Χρίστος

Ειδ. Γραμματέας Ζαρωνάκης Νικήτας


Σύμβουλος Λάμπρου Χαράλαμπος

Σύμβουλος Στουρνάρας Γεώργιος



Σύντομα ο Χαράλαμπος Λάμπρου παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον Τηλέμαχο

Κουτσαυτάκη. Βλ. Διδασκαλικό Βήμα, Περ. Γ΄, τ. 722, 25-5-1972, σ.12.

140

ΠΙΝΑΚΑΣ 9

Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. (1973-1975)

Πρόεδρος Ντόγκας Αναστάσιος

Α΄ Αντιπρόεδρος Λουκόπουλος Χρίστος


Γεν. Γραμματέας Καρέτσης Δημήτριος

Ειδ. Γραμματέας Κουτσαυτάκης Τηλέμαχος


Σύμβουλος Στουρνάρας Γεώργιος

Σύμβουλος Γαλέτζας Μιχαήλ



ΠΙΝΑΚΑΣ 10

Το πρώτο Δ.Σ. της Δ.Ο.Ε. μετά τη δικτατορία

Πρόεδρος Καζαντζής Παναγιώτης

Α΄ Αντιπρόεδρος Σπανουδάκης Εμμανουήλ

Β΄ Αντιπρόεδρος Κέλλας Αλέξανδρος

Γεν. Γραμματέας Λύκος Αθανάσιος

Ειδ. Γραμματέας Γεωργιάδης Κυριάκος

Ταμίας Τσαξιρλής Στυλιανός

Σύμβουλος Παπανικολόπουλος Αθανάσιος

Σύμβουλος Δοριάκης Εμμανουήλ

Σύμβουλος Παπαφωτίου Φώτιος


141

ΠΙΝΑΚΑΣ 11

ΗΓΕΣΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Δικτατορικές κυβερνήσεις

Υπουργός Αν. Υπουργός Υφυπουργός Περίοδος θητείας

Καλαμπόκιας Κ. 22/4 - 1/11/1967

Παπακωνσταντίνου Θ. 1/11/1967 - 20/6/1969

Κουτσογιαννόπουλος Δ 20/6 - 1/7/1968

Σιώρης Νικήτας 1/2/1969 - 29/6/1970

Παπαδόπουλος Γ. 20/6/1969 - 21/7/1970

Σιώρης Νικήτας 29/6 - 21/7/1970

Δημητράκος Σ. 29/6 - 21/7/1970

Σιώρης Νικόλαος 21/7/1970 - 25/8/1971

Φραγκάτος Γ. 26/8/1971 - 10/7/1972

Παναγιωτάκης Κ. 10/7 - 31/7/1972

Γκαντώνας Ν. 31/7/1972 - 8/10/1973

Τσάκωνας Δ. 31/7 - 30/8/1972

Ασλανίδης Κ. 12/10/1972 - 28/9/1973

Στεργιόπουλος Α. 12/10/1972 - 8/10/1973

Σιφναίος Π. 8/10 - 25/11/1973

Κορρές Σ. 8/10 - 25/11/1973

Βλάχος Σ. 25/11/1973 - 24/7/1974

Χρήστου Π. 3/12/1973 - 24/7/1974

Πηγή: Τζιοβάρας Γ., Τα υπουργεία μας, Κυβερνήσεις 1833-1996, Εκδ. Το ποντίκι, Αθήνα, 1996, σ.

202.

142

ΠΙΝΑΚΑΣ 12

ΗΓΕΣΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Κυβέρνηση εθνικής ενότητος


Λούρος Ν. 24/7 - 21/11/1974

Τσάτσος Δ. 26/7 - 9-10-1974

Αποσκίτης Κ. 26/7 - 9-10-1974

Θεοχάρης Π. 9/10 - 21/11/1974

Κυβέρνηση Νέας Δημοκρατίας


Ζέππος Π. 21/11/1974 - 5/1/1976

Ευρυγένης Δ. 21/11/1974 - 22/2/1975

Καραπιπέρης Χ.. 21/11/1974 - 10/9/1976

Ταλιαδούρος Α. 22/2/1975 - 10/9/1976

Πηγή: Τζιοβάρας Γ., Τα υπουργεία μας, Κυβερνήσεις 1833-1996, Εκδ. Το ποντίκι, Αθήνα, 1996, σ.

202.

143

ΠΙΝΑΚΑΣ 13

ΔΙΕΚΔΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΩΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

ΕΠΟΠΤΕΙΑ Π.Α. ΜΕΤΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ &

ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

ΑΝΕΓΕΡΣΗ

ΔΙΔΑΚΤΗΡΙΩΝ

ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΚΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ

Α/Α

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΑΙΤΗΜΑΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΑΙΤΗΜΑΤΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 14

ΔΙΕΚΔΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

0

5

10

15

20

25

30

35

ΑΝΩΤΑ

ΤΟΠΟΙΗ

ΣΗ Π

.Α.

8ΧΡΟΝΟ Δ

.Σ

ΜΕΤΕ

ΚΠΑΙΔ

ΕΥΣΗ

ΒΙΒ

ΛΙΑ

ΒΑΘ

ΜΟΛΟΓΙ

ΚΟ

ΟΙΚ

ΟΝΟΜ

ΙΚΟ

ΔΙΟ

ΡΙΣ

ΜΟΙ Μ

ΕΤΑ

ΘΕΣΕ

ΙΣ Α

ΠΟΣΠ

ΑΣΕΙΣ

ΣΥΝΕΧΕΣ Ω

ΡΑΡ

ΙΟ Ε

ΡΓΑ

ΣΙΑΣ

Α/Α


144

ΠΙΝΑΚΑΣ 15

ΔΙΕΚΔΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΡΙΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

0

1

2

3

4

5

6

ΑΝΩΤΑ

ΤΟΠΟΙΗ

ΣΗ Π

.Α.

ΜΕΤΕ

ΚΠΑΙΔ

ΕΥΣΗ

8ΧΡΟΝΟ Δ

.Σ.

ΒΙΒ

ΛΙΑ

ΒΑΘ

ΜΟΛΟΓΙ

ΚΟ

ΟΙΚ

ΟΝΟΜ

ΙΚΟ

35ΕΤΙΑ

ΑΠΟΚΑ

ΤΑΣΤΑ

ΣΗ Α

ΠΟΛΥΘΕΝΤΩ

Ν

Α/Α


ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ...

Documents

Transcript of ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ...