ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ

ΘΑΛΗΣ

Ο Θαλής θεωρούσε πως το νερό είναι η απαρχή του κόσμου. Όλα γεννιούνται από το νερό και η γη πλέει πάνω σε αυτό. Πίστευε επίσης πως παντού υπάρχει μια θεϊκή και δαιμονική πνοή. Τα πάντα δηλαδή είναι πλήρη θεών και δαιμόνων. Τέλος, πίστευε στην αθανασία της ψυχής. Εισήγαγε την έννοια της απόδειξης στη γεωμετρία.

ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ

Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι το άπειρο είναι η απαρχή του κόσμου. Μια απεριόριστη, απροσδιόριστη, χωρική και χρονική έκταση που βρίσκεται σε αέναη κίνηση δηλώνοντας την αφθαρσία του σύμπαντος. Επίσης, υποστήριζε πως τα δομικά υλικά των αντικειμένων είναι τα ίδια κατά τη γένεση και τη φθορά. Άρα, επικρατεί μια αυτορρυθμιζόμενη ισορροπία δικαιοσύνης μέσα στο σύμπαν. Συνέταξε τον πρώτο χάρτη της οικουμένης, γι αυτό θεωρείται πατέρας της γεωγραφίας.

ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ

Ο Αναξιμένης πίστευε ότι αρχή των όντων είναι ο αέρας. Ο αέρας έχει άπειρη μάζα και είναι θεϊκός. Μίλησε για αραίωση και πύκνωση. Κατά την αραίωση ο αέρας θερμαίνεται και γίνεται φωτιά και κατά την πύκνωση ψυχραίνεται και γίνεται νερό. Ο αέρας λοιπόν είναι η πνοή της ζωής.

ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ

Ο Πυθαγόρας έκανε λόγο για αθανασία της ψυχής και μετενσωμάτωσή της. Σκοπός του ανθρώπου είναι να ξεφύγει η ψυχή από τη σωματική φυλακή και να ενωθεί με το θεϊκό πνεύμα. Αρχή των πάντων είναι οι αριθμοί, που δεν υπόκεινται σε φθορά και είναι αιώνιοι. Το σύμπαν είναι δομημένο με τάξη, αρμονία, ομορφιά και έχει ορθολογική δομή. Οι πυθαγόρειοι είδαν ένα δυϊστικό κόσμο με τα άκρα να είναι το όριο και το άπειρο να είναι το ακαθόριστο.

ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ

Ο Ηράκλειτος πιστεύει πως υπάρχει το κοσμικό είναι, το οποίο είναι ο Λόγος που διέπει και ρυθμίζει τα πάντα. Ο κόσμος για τον Ηράκλειτο είναι μια αιώνια, ζωντανή φωτιά και όπως το κοσμικό είναι μεταβάλλεται κυκλικά, παίρνοντας διάφορες μορφές. Για τον Ηράκλειτο τα πάντα ρει (όλα αλλάζουν ) και ταυτόχρονα όλα τα ίδια μένουν. Βλέπουμε μια πρώτη συνύπαρξη του γίγνεσθαι με το Είναι. Τέλος, πρεσβεύει μια εξωηθική θεώρηση των πάντων, σαν να τα βλέπει μάτι θεού.

ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ

Ο Παρμενίδης κάνει λόγο για το Είναι των όντων, δηλαδή την πραγματική τους ύπαρξη. Το σύμπαν υπάρχει και έρχεται σε αντίθεση με το μηδέν. Το ον μας οδηγεί στη γνώση, ενώ το μη ον πουθενά. Ο Παρμενίδης απορρίπτει το γίγνεσθαι, γιατί αυτό σημαίνει ότι κάτι μεταβάλλεται σε κάτι που δεν είναι. Πιστεύει πως οι θνητοί

καθοδηγούνται μόνο από τις αισθήσεις με αποτέλεσμα να συγχέουν το είναι με το μη είναι, ενώ η αλήθεια είναι ότι τα πάντα είναι ενωμένα, όμοια και αδιαίρετα.

ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ

Ο Εμπεδοκλής δέχεται ότι το ον υπάρχει. Δεν γεννιέται, ούτε πεθαίνει, παρά μεταβάλλεται, αναμειγνύεται και διαχωρίζεται σε 4 κοσμικά στοιχεία, τα οποία δεν χάνουν την υπόστασή τους που είναι βαθιά ριζωμένη μέσα τους. Δύο κοσμικά στοιχεία ενώνουν και χωρίζουν τα όντα, η φιλία και το μίσος. Έτσι εξηγεί την επαναλαμβανόμενη πορεία των όντων, αφού άλλοτε τα 4 ριζώματα γίνονται 1 και άλλοτε το 1 διασπάται στα 4. Τέλος, ο Εμπεδοκλής μιλά για το δαίμονα, ένα θεϊκό στοιχείο που υπέπεσε σε λάθος και έχασε τη θεϊκή του ιδιότητα. Έπειτα ξεκίνησε τις μετενσωματώσεις για να μπορέσει να ξαναβρεί τη θεϊκή του υπόσταση.

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ

Ο Αναξαγόρας έκανε πρώτος λόγο για τη θεωρία των σπερμάτων, τα οποία είναι άπειρα, αόρατα, ανόμοια και απειροελάχιστα. Σε κάθε σπέρμα περιέχονται όλα τα υλικά συστατικά και έτσι προκύπτει η αρχή της ομομερείας, σύμφωνα με την οποία παντού υπάρχουν τα πάντα. Τέλος, για τον Αναξαγόρα τίποτα δεν γεννιέται ή πεθαίνει αφού όλα αποσυντίθενται σε αιώνια σπέρματα. Εκτός από τα σπέρματα υπάρχει και ο νους, ο οποίος εξουσιάζει και γνωρίζει το καθετί. Ο νους ξεκίνησε την περιστροφική κίνηση των πάντων και αυτό διευθετεί το σύμπαν.

ΛΕΥΚΙΠΠΟΣ & ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ

Οι Λεύκιππος και Δημόκριτος υποστήριξαν ότι το σύμπαν αποτελείται από άτομα που κινούνται στο κενό. Αποδέχτηκαν την ύπαρξη του μη όντος, την οποία ταύτισαν με την έννοια του κενού. Σύμφωνα με την ατομική θεωρία το σύμπαν δεν μπορεί να διαιρείται επ’ άπειρον, αλλά αποτελείται από τα άτομα που είναι άπειρα, αδιαίρετα και μικροσκοπικά σωματίδια. Η φθορά λοιπόν είναι η πράξη όπου τα άτομα διαχωρίζονται, ενώ η γένεση είναι η ένωσή τους. Τα άτομα είναι όμοια ποιοτικά (σαν ουσία) αλλά είναι ανόμοια όσον αφορά στις ιδιότητές τους (χρώμα, μέγεθος...)

ΣΟΦΙΣΤΕΣ

Το σοφιστικό κίνημα εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα με σκοπό την αναπροσαρμογή της παιδείας. Τα νέα ερωτήματα δεν εστιάζουν στη φύση, αλλά στη γνώση των απόλυτων αληθειών. Αμφισβητούν όλες τις αξίες που θεωρούνται συμβατικές (νόμω) και όχι φυσικές (φύσει).

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

Ο Πρωταγόρας θέτει τη φιλοσοφία σε ανθρωποκεντρικό επίπεδο και λέει πως για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος. Ό,τι υπάρχει, υπάρχει για αυτόν. Εισάγει τον απόλυτο σχετικισμό, λέγοντας πως όλα είναι υποκειμενικά, κάθε αισθητηριακή αντίληψη, γνώμη, αξία ή πεποίθηση. Από τη στιγμή που κάθε άνθρωπος κρίνει με τα δικά του μέτρα και σταθμά, το ίδιο πράγμα μπορεί να είναι καλό ή κακό. Άρα, δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μην δέχεται καμία αμετάβλητη ουσία στον κόσμο, αφού ο καθένας αποφασίζει και ορίζει τη δική του

υποκειμενική αλήθεια. Οι αισθήσεις είναι υποκειμενικές, άρα και η γνώση. Μιλάμε λοιπόν για γνωσιολογικό σχετικισμό. Όσον αφορά στη θρησκεία εκφράζει αγνωστικισμό, γιατί πιστεύει πως ο άνθρωπος δεν μπορεί με τις αισθήσεις του να γνωρίζει την ύπαρξη των θεών. Όσον αφορά στην ηθική πιστεύει πως οι νόμοι δεν έχουν φυσική καταγωγή, αλλά φτιάχτηκαν με σκοπό να μπορέσουν οι άνθρωποι να συμβιώσουν.

ΓΟΡΓΙΑΣ

Ο Γοργίας είναι ο πρώτος μηδενιστής. Προσπαθεί να αποδείξει 3 αξιώματα:1. δεν υπάρχει τίποτε2. και αν υπάρχει δεν είμαστε σε θέση να το γνωρίσουμε3. και να το γνωρίζουμε δεν μπορούμε να το διαδώσουμε μέσω της γλώσσας.Άρα, αρνείται την ύπαρξη της πραγματικότητας, αρνείται την ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει, και αρνείται τη δυνατότητα της γλώσσας. Παρόλα αυτά, ο Γοργίας διέκρινε την τεράστια ψυχολογική δύναμη που μπορεί να έχει η πειθώ στο ακροατήριο, για αυτό αναγνωρίζει τη δύναμη του ρητορικού λόγου.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Ο Σωκράτης δρα στην αντίπερα όχθη από τους Σοφιστές. Είναι ηθικός φιλόσοφος και σκοπός του είναι να βρει την αντικειμενική αλήθεια. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσει να διαμορφώσει μια οικουμενική ηθική που δεν θα εξαρτάται από τον τόπο ή την εποχή. Ξεκινά λοιπόν, τη σκέψη του, με το «εν οίδα ότι ουδέν οίδα», έχοντας απόλυτη συνείδηση της άγνοιάς του. Με καθαρή ματιά προσεγγίζει το θέμα από όλες τις πλευρές, ασκώντας την διαλεκτική (διάλογος με ερωτήσεις και απαντήσεις) και μαιευτική μέθοδο (αναγκάζει το συνομιλητή να φτάσει σε ένα συμπέρασμα). Τελικός σκοπός του είναι ο ορισμός μιας έννοιας, γιατί αν ορίσεις «τι είναι το χ», αυτόματα ξεκαθαρίζεις την κατάσταση. Έτσι για π.χ., αν έχει κάποιος να κρίνει μια πράξη ως δίκαια ή άδικη, πρέπει πρώτα από όλα να ορίσει τι είναι δικαιοσύνη. Τελικά, ο Σωκράτης προτείνει α)απόρριψη προκαταλήψεων β) σφαιρική διερεύνηση του θέματος και γ) ορισμό έννοιας. Η κατάκτηση της γνώσης σημαίνει κατάκτηση αρετής, που οδηγεί στην ευδαιμονία. Η αρετή εμπεριέχει τις έννοιες της ανδρείας, σωφροσύνης, δικαιοσύνης, φιλίας, οσιότητας, σοφίας. Οι άνθρωποι έχουν μια φυσική τάση προς την ευδαιμονία, άρα και προς την αρετή. Η κακή πράξη είναι αποτέλεσμα άγνοιας και γίνεται ακούσια. Άρα, δεν δέχεται την ηθική ακράτεια, αλλά δέχεται την ηθική εγκράτεια. Στην ουσία λοιπόν, όταν καπνίζεις δεν το κάνεις γιατί η επιθυμία έρχεται σε αντίθεση με το Λόγο, αλλά γιατί δεν έχεις σαφή επίγνωση των επιπτώσεων. Η ηθική για τους αρχαίους έχει πιο ευρεία έννοια, σε σχέση με αυτήν που απέκτησε αργότερα με τον Καντ. Για τους αρχαίους Έλληνες, η ηθική αφορά όλη την ποιότητα της ανθρώπινης ζωής, καθώς ακόμα και οι αρετές εντάσσονται στο πλαίσιο της ηθικής. Σκοπός της είναι η βελτίωση της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής, αφού φέρνει την ευδαιμονία. Αυτό το χαρακτηριστικό διαχωρίζει την αρχαία ηθική με την καντιανή.

Γνωσιοθεωρία Ο Σωκράτης πιστεύει πως δεν ξέρει τις απαντήσεις στις ερωτήσεις που θέτει, αλλά καταφέρνει να αποδείξει ότι ούτε οι άλλοι τις ξέρουν. Έπειτα, τους καλεί να βρουν τις απαντήσεις μαζί. Σύμφωνα με τον μύθο της ανάμνησης η ψυχή προϋπάρχει του

σώματος και είναι γεμάτη γνώση. Όταν όμως εισβάλλει στο σώμα ξεχνάει. Άρα, στην ουσία η μάθηση είναι επαναφορά της μνήμης.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ

Οντολογία και γνωσιολογία - Ψυχή και σώμαΟ Πλάτωνας πιστεύει πως υπάρχουν τρεις γνωσιολογικές καταστάσεις.Α) απλή γνώμη, που είναι η κατώτερη γνώση και δεν είσαι σίγουρος για αυτό που λες.Β) σωστή γνώμη, η οποία παρέχει κάποια ένδειξη ότι είναι σωστή. Στη σωστή γνώμη οδηγείται κανείς με τη βοήθεια της θεωρίας της ανάμνησης, στην οποία βασίζεται για να αποδείξει την ορθότητα της γνώμης. Γ) γνώση, που φτάνει κάποιος όταν αποδεικνύει το θεώρημα. Άρα, γνώση=απόδειξη.Στον Πλάτωνα οντολογία και γνωσιολογία αλληλοσυμπληρώνονται. Διακρίνει την πραγματικότητα σε δύο κόσμους. Τον κόσμο των αισθητών και τον κόσμο των Ιδεών. Τη θεωρία του την παρουσιάζει μέσα από δύο παραδείγματα: της γραμμής και του σπηλαίου.1. παράδειγμα γραμμής. Ο Πλάτωνας χωρίζει μια γραμμή σε δύο άνισα τμήματα και

αυτά τα δύο σε άλλα δύο κατ’ αντιστοιχία άνισα τμήματα. Έτσι, ορίζει την οντολογική πραγματικότητα σε 4 τμήματα: Α) τη νόηση, που είναι το ανώτατο τμήμα των ιδεών και αποκτάται με τη διαλεκτική. Β) τη διάνοια, που γίνονται κατανοητές οι μαθηματικές έννοιες. Γ) την πίστη, που είναι ορατό το μέρος των αισθήσεων. Δ) την εικασία, που είναι οι σκιές και τα είδωλα των πραγμάτων.

2. παράδειγμα σπηλαίου. Εδώ, ο Πλάτωνας υποστηρίζει πως τα αισθητά όντα είναι δέσμια του σπηλαίου και οι δεσμώτες βλέπουν τις σκιές των εαυτών τους, κατέχοντας την κατώτερη γνώση. Ο ήλιος είναι μοναδική πηγή φωτός και ο δεσμώτης είναι αρκετά δυνατός, απελευθερώνεται και βλέπει την πραγματικότητα, τα αισθητά όντα, όπως είναι. Αν είναι πιο δυνατός καταλαβαίνει τις μαθηματικές έννοιες, και τέλος αν είναι φιλόσοφος φτάνει στις ιδέες. Οι Ιδέες είναι η υψηλή βαθμίδα της πραγματικότητας, αποτελούν πρότυπα για τα αισθητά και είναι αναλλοίωτες, αμετάβλητες αιώνιες και ανεξάρτητες. Αντίθετα, ο αισθητός κόσμος είναι η χαμηλή βαθμίδα της πραγματικότητας, όπου υπάρχει γένεση και φθορά. Τελικά, ο αισθητός κόσμος είναι σκιές και είδωλα των Ιδεών. Για τον Πλάτωνα υπάρχει μια σχέση αιτιότητας ανάμεσα στις Ιδέες και τα αισθητά όντα, με τις Ιδέες να είναι η αιτία ύπαρξης των αισθητών. Η νόηση πρέπει να στρέφεται στις Ιδέες για την απόκτηση της γνώσης.

Διαχωρισμός ψυχής: Η ψυχή είναι ανώτερη από το σώμα και το κυβερνά. Η ψυχή είναι η έδρα της νόησης, ενώ το σώμα είναι η έδρα των αισθήσεων. Στην Πολιτεία η ψυχή αποτελείται από 3 μέρη: Α) το λογιστικό, που είναι η λογική, το ανώτερο μέρος της ψυχής.Β) το θυμοειδές, που είναι τα συναισθήματα, ο θυμός, η δόξα, η τιμή.Γ) το επιθυμητικό, που είναι οι επιθυμίες, το κατώτερο μέρος της ψυχής.Μόνο το λογιστικό μέρος της ψυχής προωθεί το γενικό καλό του ανθρώπου και έχει σύμμαχο το θυμοειδές, αφού αγαπά τις τιμές, ενώ έχει αντίπαλο το επιθυμητικό, αφού αυτό αγαπά τις σωματικές ηδονές. Ο Πλάτωνας πιστεύει στην αθανασία της ψυχής γιατί χρειάζεται να ανασύρει στην επιφάνεια τη μνήμη και να αποκτήσει τη γνώση. Ο Πλάτωνας ασπάζεται τη γνώμη του Σωκράτη περί γνώσης και αρετής και λέει πως δεν πράττει κανείς το κακό εκούσια.

Πλατωνική πολιτείαΟ Πλάτωνας σχετίζει την ανθρώπινη ψυχολογία με τη διαμόρφωση του κράτους. Αφού οι άνθρωποι αποτελούν την κοινωνία, η οργάνωση του κράτους θα πρέπει να γίνεται με βάση την ψυχολογία των ατόμων. Για αυτό κατασκευάζει μια ιδεατή πολιτεία που έχει 3 τάξεις:Α) τους κυβερνήτες, στους οποίους υπερισχύει το λογιστικό μέρος της ψυχήςΒ) τους φύλακες, που υπερισχύει το θυμοειδέςΓ) τους παραγωγούς, που υπερισχύει το επιθυμητικό.Η καταγωγή ή το φύλο δεν παίζει ρόλο στην εισαγωγή του ατόμου σε μια τάξη, το μόνο μέσο ταξινόμησης είναι η παιδεία, η οποία είναι ευθύνη του κράτους. Έτσι, οι πρώτοι που αποχωρούν από την παιδεία γίνονται παραγωγοί, οι δεύτεροι φύλακες και οι φιλόσοφοι κυβερνήτες. Οι φιλόσοφοι έχουν νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία. Οι φύλακες λειτουργούν ως εκτελεστικά όργανα και οι παραγωγοί είναι υπεύθυνοι για την υλική συντήρηση όλων.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

ΛογικήΟ Αριστοτέλης με το συλλογισμό εξάγει σωστά συμπεράσματα. Ο συλλογισμός είναι η σύνθεση δύο κρίσεων, της μείζονος και της ελάσσονος, από τις οποίες παράγεται η κρίση (δηλαδή το συμπέρασμα). Το συμπέρασμα πρέπει να είναι λογικά αποδεδειγμένο, καθώς δίχως απόδειξη δεν υπάρχει γνώση. Τα ορθά συμπεράσματα εξάγονται α) με την παραγωγή (από το γενικό στο ειδικό) και β) με την επαγωγή (από το ειδικό στο γενικό). Έτσι οδηγούμαστε στη γνώση. Η γνώση χωρίζεται στη γνώση του ότι(αισθητηριακή αντίληψη) και τη γνώση του διότι(αποδεικτική γνώση).

Μεταφυσική – Υλομορφική ΘεωρίαΟ Αριστοτέλης απορρίπτει τις πλατωνικές ιδέες, γιατί πιστεύει πως το είναι των αισθητών δεν μπορεί παρά να βρίσκεται μέσα τους. Τα είδη διαχωρίζονται στα ένυλα και άυλα. Τα άυλα δεν έχουν υπόσταση, είναι καθαρά, αιώνια, άφθαρτα και αθάνατα. Αντίθετα, τα ένυλα εξασφαλίζουν την επιβίωσή τους μέσα από την αναπαραγωγή. Τα ένυλα αντικείμενα είναι σύνθετα μορφής και ύλης, όπου η μορφή αποτελείται από τις ιδιότητες και η ύλη είναι το υπόστρωμα της μορφής, ή αλλιώς το υποκείμενο. Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε μορφή και ύλη, αφού μας παρουσιάζονται ως ενοποιημένο όλον. Η αληθινή γνώση όμως απαιτεί τη γνώση του αληθώς πραγματικού, η οποία ξεκινά με την αισθητηριακή εμπειρία, αλλά δεν σταματά εκεί αφού «αντιλαμβανόμαστε» περισσότερα από όσα ακούμε, βλέπουμε ή αγγίζουμε. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη υπάρχουν δύο είδη ουσίας: η πρώτη αφορά στα αισθητά (εγώ η άννα) και η δεύτερη αφορά στα καθολικά (εγώ ο άνθρωπος). Για να εξηγήσει τη μεταβολή χωρίζει το είναι σε κατηγορίες: α) στο μη-είναι, το οποίο είναι η υποδοχή, το τίποτα στο οποίο χώνεται η μορφή της ζωής και επειδή δεν είναι τίποτα το συγκεκριμένο δεν μπορούμε καν να το γνωρίσουμε β) στο δυνάμει – είναι και γ) στο ενέργεια – είναι. Μέσα στην ύλη υπάρχει η εντελέχεια, δηλαδή ο σκοπός της. Έτσι, από δυνάμει γίνεται ενεργεία ον. Οι αιτίες που συντελούν στη μεταβολή της ύλης είναι α) το ενεργό ή ποιητικό αίτιο (ο γλύπτης), β) το υλικό αίτιο (η πρώτη ύλη – το μάρμαρο), γ) το ειδικό αίτιο (η μορφή που δίνεται στο μάρμαρο) και δ) το τελικό αίτιο (η επιδίωξη του ωραίου). Σημαντικότερο όλων είναι το τελικό αίτιο, καθώς ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί την τελολογία για να εξηγήσει το σύμπαν.

ΗθικήΟ Αριστοτέλης υποστηρίζει πως ο σκοπός της ανθρώπινης ζωής είναι η ευδαιμονία. Η ευδαιμονία συνίσταται σε έναν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, στον οποίο ο άνθρωπος πρέπει να συμμορφώνεται, αν θέλει να πραγματοποιήσει το τελικό σκοπό της ζωής του. Η ευδαιμονία επιλέγεται προς χάριν του εαυτού και αφορά στο σύνολο του ανθρώπινου βίου. Υπάρχουν, λοιπόν, 3 τρόποι βίου:Α) Ηδονικός, ταιριάζει στους δούλους και τα κτήνηΒ) Πολιτικός, εξωτερική τιμή και δόξαΓ) Θεωρητικός, υπέρτατος ευδαιμονικός βίος. Ο Αριστοτέλης στηρίζει την ανθρώπινη πράξη στη λογική, καθώς ο Λόγος είναι η μοναδική ενέργεια που επιτελεί μόνο ο άνθρωπος.Η αρετή είναι έξη, που έρχεται ύστερα από επίπονη εξάσκηση και διδασκαλία. Συνεπώς, ενάρετος είναι αυτός που πράττει κατ’ εξακολούθηση ενάρετα έργα. Υπάρχουν δύο είδη αρετής: οι ηθικές αρετές, οι οποίες αποκτώνται με την έξη και οι διανοητικές αρετές που αποκτούνται με τη διδασκαλία. Ο Αριστοτέλης, τελικά, ορίζει την αρετή ως μέσο ανάμεσα σε δύο άκρα, την πλήρη έλλειψη και την υπερβολή. Έτσι, φτάνει στη θεωρία της μεσότητας.

ΠολιτικήΟ Αριστοτέλης θεωρεί την πολιτεία προέκταση της ανθρώπινης φύσης, και τον άνθρωπο πολιτικό ζώο. Εφόσον, το ηθικό τέλος του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία, το τέλος της πολιτείας είναι το δημόσιο ευ ζην. Διακρίνει τα πολιτεύματα σε 2 μεγάλες κατηγορίες:Α) τα ορθά πολιτεύματα, η βασιλεία, η αριστοκρατία, η δημοκρατίαΒ) τα παρεκβατικά πολιτεύματα, η τυραννία, η ολιγαρχία, η οχλοκρατία.Κρίνει την πλατωνική πολιτεία γιατί έχει ζητούμενο την ολότητα, και λειτουργεί ως απόλυτη έννοια. Αντίθετα, ο σκοπός της πολιτείας του Αριστοτέλη είναι η πολλότητα, καθώς σέβεται και επιδιώκει την διαφορετικότητα των πολιτών.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΙ

Η φιλοσοφία του Επίκουρου περιλαμβάνει:1. την ηθική. Ο Επίκουρος αντιλαμβανόταν τη φιλοσοφία ως μέσο που οδηγούσε

στην ευδαιμονία. Η ευδαιμονία βρίσκεται στην ηδονή, η οποία είναι το ανώτατο αγαθό, σημαντικό πάθος και κριτήριο αλήθειας. Η ηδονή διακρίνεται σε δύο είδη: α)την ενεργητική, αυτή δηλαδή που νιώθουμε ενεργώντας και β)την παθητική, αυτή που νιώθουμε σε ηρεμία. Οι παθητικές ηδονές είναι ανώτερες, γιατί είναι αμιγείς. Άρα οι ψυχικές ηδονές είναι ανώτερες των σωματικών γιατί επηρεάζουν την ψυχή για περισσότερο χρόνο. Με τον όρο ηδονή δεν εννοεί ασωτία στις σαρκικές απολαύσεις, αλλά όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απαλλαγή από τον πόνο ψυχής. Επιδιώκει λοιπόν την αταραξία της ψυχής. Εξέχουσα αρετή είναι η φρόνηση.

2. τη λογική. Ο Επίκουρος μετονομάζει τη λογική σε κανονική, γιατί μας διδάσκει τον κανόνα, δηλαδή το κριτήριο που οδηγεί στη γνώση. Κατά τον Επίκουρο, ο άνθρωπος είναι σε θέση να αποκτήσει βέβαια γνώση. Έτσι θεμελιώνει 3 κριτήρια που βοηθούν τον άνθρωπο να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα: α) αισθήσεις, που είναι πάντα αληθείς καθώς ανταποκρίνονται στα είδωλα που τις προκαλούν.

β) πάθη, που είναι συναισθήματα και βαθύτερα ένστικτα και γ) προλήψεις, που είναι έννοιες που έχουμε μέσα μας και φτιάχνουμε από τη μέρα που γεννιόμαστε.

3. τη φυσική. Ο Επίκουρος πιστεύει ότι ο κόσμος αποτελείται από άτομα που κινούνται μέσα στο κενό. Πρωτεύουσες ιδιότητες των ατόμων είναι το σχήμα, το μέγεθος και το βάρος. Υιοθετεί τον ακραίο υλισμό, τοποθετώντας ακόμα και την ψυχή στα υλικά σώματα. Αρνείται τη θεία πρόνοια και στην αθανασία της ψυχής.

ΣΤΩΙΚΟΙ

Τελικός σκοπός των στωικών είναι ηθικός, να μάθει κανείς δηλαδή να ζει ευδαιμονικά. 1. Ηθική. Οι στωικοί επιζητούν την ευδαιμονία σε συνδυασμό με τη λογική. Άρα, η

ηθική προϋποθέτει τη γνώση του λογικού. Η υγεία, ο πλούτος, οι τιμές είναι αδιάφορα. Αντιθέτως, τα πάθη (ηδονή, επιθυμία, λύπη) οδηγούν στη δυστυχία. Ο σοφός λοιπόν φτάνει στην απάθεια –απαλλάσσεται από τα πάθη.

2. Λογική. Η στωική λογική εξερευνά τον εξωτερικό και τον εσωτερικό λόγο. Υιοθετεί τον εμπειρισμό και δέχεται ως μοναδική πηγή γνώσης την αισθητηριακή εμπειρία. Είμαστε tabula rasa και στη συνέχεια αποτυπώνονται οι εντυπώσεις μας από την αισθητηριακή εμπειρία. Κριτήριο αλήθειας είναι οι εντυπώσεις, που είναι αναμφίβολα αξιόπιστες. Τέλος, διαχώρισαν το τυγχάνον, το αντικείμενο για το οποίο μιλάμε, από το σημαίνον, τη φωνή που εκφέρουμε όταν μιλάμε γι’ αυτό και το σημαινόμενο, το νόημα που λέμε τελικά.

3. Φυσική. Οι στωικοί υιοθετούν έναν υλιστικό πανθεϊσμό, καθώς θεωρούν ότι το σύμπαν είναι ένας ενσώματος θεός που διευθύνει τα πάντα με τη λογική του. Το θεϊκό σύμπαν δίνει ζωή με το πνεύμα, το οποίο είναι μια πύρινη πνοή αέρα που εμψυχώνει τα όντα.

ΣΚΕΠΤΙΚΟΙ

Κατά τους σκεπτικούς ο άνθρωπος δεν μπορεί να συλλάβει με βεβαιότητα την αληθινή γνώση, για αυτό οφείλει να αμφιβάλλει για τις κρίσεις του. Τελικός σκοπός είναι η συνεχής αναζήτηση της γνώσης. Επιζητούν την ψυχική γαλήνη και ευδαιμονία. Ο αρχαιότερος σκεπτικισμός, ο πυρρωνισμός, διδάσκει την αταραξία, η οποία επιτυγχάνεται με τη διαρκή αναζήτηση της γνώσης. Υιοθετεί την αφασία, δηλαδή τη μη τοποθέτηση κρίσης, αφού τα πράγματα είναι αδιάφορα, αστάθμητα και ανεπίκριτα. Η σκεπτική μέθοδος υιοθέτησε την σωκρατική μέθοδο των ερωταποκρίσεων, χωρίς όμως να φτάσουν στην κρίση. Οι άνθρωποι μπορούν να διαλέγουν αυτό που τους φαίνεται υποκειμενικά σωστό.

ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ

ΑΚΙΝΑΤΗΣ

Ο Ακινάτης πιστεύει στη διάκριση φιλοσοφίας – θεολογίας, με τη φιλοσοφία να μην μπορεί να υποκαταστήσει τη θεολογία καθώς δεν επιτυγχάνεται η ένωση με το θεό. Υπάρχουν δύο είδη θεολογίας: η φυσική θεολογία, στην οποία η λογική έχει τον πρώτο λόγο και η δογματική θεολογία, στην οποία χρησιμοποιεί το δόγμα. Προσπαθεί να απομακρυνθεί από το δόγμα της διπλής αλήθειας, δίνοντας προβάδισμα στη θεολογία.

Υλομορφική θεωρίαΟ Ακινάτης αποδέχεται τον αριστοτελικό υλομορφισμό, που θέλει τα αντικείμενα να αποτελούνται από μορφή και ύλη. Τελικά, όμως, αναβαθμίζει την έννοια της ύπαρξης εις βάρος της ουσίας. Η άμορφη ύλη είναι η καθαρή δυνατότητα, ενώ η μορφή είναι η πρώτη πράξη ενός φυσικού σώματος. Η ύλη και η μορφή εμφανίζονται στον κόσμο την ίδια στιγμή. Ο χρόνος, η ύλη, η ενέργεια δεν μπορούν να υπάρξουν σε διάσταση από τα αντικείμενα. Ο Ακινάτης στηρίζεται στην αρχή της εξατομίκευσης. Υποστηρίζει δηλαδή, ότι η ύλη είναι σχεδιασμένη εξ αρχής να πάρει μια συγκεκριμένη μορφή. Άρα, η μορφή είναι εξατομικευμένη, δηλαδή δεν υπάρχει ένα άλογο, αλλά το άλογο που βρίσκεται μπροστά μας. Η αλλαγή στα ένυλα αντικείμενα προκύπτει πάντα από έναν εξωγενή παράγοντα. Αν για παράδειγμα εκλείψει ένας παράγοντας επηρεάζει την πρώτη ύλη και δημιουργείται νέα μορφή. Για τους αγγέλους θεωρεί ότι η οντολογική δυνατότητα για αλλαγή βρίσκεται μέσα στην ίδια τους την ύπαρξη. Γενικά, στα κτιστά όντα η ουσία και η ύπαρξη διαφοροποιούνται, ενώ στο θεό ουσία και ύπαρξη δεν διαχωρίζονται.

Αποδείξεις για την ύπαρξη του θεού1) Η απόδειξη της κίνησης. Όλα τα όντα στη φύση κινούνται. Δεν υπάρχει όμως

εξωγενής παράγοντας με ατελείωτη κίνηση, χωρίς αρχή και τέλος. Άρα, υπάρχει θεός και είναι το αρχικό ον που θέτει σε κίνηση όλα τα άλλα.

2) Η απόδειξη της ύπαρξης. Κανένα ον δεν είναι η αιτία της ύπαρξής του, γιατί θα έπρεπε να υπάρχει πριν την ύπαρξή του, γεγονός που είναι λογικά αδύνατο. Άρα, πρέπει να υπάρχει μια αρχική αιτία για όλα τα όντα, που δεν είναι άλλη από το θεό.

3) Η απόδειξη της τελειότητας. Όλα τα όντα που βλέπουμε τα συγκρίνουμε ως προς την τελειότητά τους. Όμως, υπάρχει το τέλειο ον, το οποίο χρησιμοποιούμε και ως σημείο αναφοράς. Αυτό είναι ο θεός και έτσι όλες οι συγκρίσεις έχουν νόημα.

4) Τελεολογική απόδειξη. Όλα τα όντα έχουν σκοπό ύπαρξης. Τουλάχιστον τα μη οργανικά χρειάζονται κάποιο ον με νόηση για να τα κατευθύνει. Αυτό είναι ο θεός.

Ανθρωπολογία & ΓνωσιοθεωρίαΗ λογική ψυχή ενώνεται με την πρώτη ύλη και δημιουργούν τον άνθρωπο. Άρα, άνθρωπο ονομάζουμε την ενοποιημένη μορφή σώματος και ψυχής. Η ψυχή δεν υποδουλώνεται στο σώμα, αλλά ενώνεται με αυτό γιατί μόνο έτσι μπορεί να εξασκήσει τις λειτουργίες της στο έπακρο. Η ψυχή έχει αισθαντικές, αναπτυξιακές και λογικές δυνάμεις. Το αισθαντικό μέρος της ψυχής περιλαμβάνει εξωτερικές και εσωτερικές

αισθήσεις και το επιθυμητικό.

Το αναπτυξιακό είναι υπεύθυνο για την τροφή και την αναπαραγωγή. Το λογικό μέρος της ψυχής είναι ο παθητικός και ενεργητικός νους και η

βούληση. Μόνο οι λογικές δυνάμεις διατηρούν την ισχύ τους μετά θάνατον.Η βούληση για τον Ακινάτη είναι και ελεύθερη και μη ελεύθερη. Ελεύθερη βούληση έχει ο άνθρωπος που ασκεί τη λογική ικανότητα της ψυχής. Αν δεν την ασκεί, καταλήγει όπως το ζώο που είναι έρμαιο των ενστίκτων του. Όμως, τελικά, ούτε και ο άνθρωπος επιλέγει το σκοπό, αφού ο σκοπός είναι πάντα το καλό, η ευδαιμονία. Σε αυτό το σημείο πλησιάζει τη σωκρατική θέση, ουδείς εκών κακός. Ο Ακινάτης βλέπει την ψυχή του ανθρώπου ως tabula rasa και τον νου να δημιουργείται με βάση τα δεδομένα των αισθήσεων. Στην ουσία τα σώματα ενεργοποιούν τις αισθήσεις, οι οποίες αντιλαμβάνονται τα επιμέρους χαρακτηριστικά. Έπειτα, με τη βοήθεια της φαντασίας φτιάχνουμε ένα φάντασμα και εδώ έρχεται ο ενεργητικός νους για να το κατηγοριοποιήσει χρησιμοποιώντας τις καθολικές έννοιες. Τέλος, με τη βοήθεια του παθητικού νου φτάνουμε στην πλήρη και καθολική εικόνα. Γι’ αυτό το λόγο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την ουσία, ενώ οι αισθήσεις αντιλαμβάνονται συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

Ηθική θεωρίαΟ άνθρωπος, σύμφωνα με τον Ακινάτη, επιζητά με τις ηθικές πράξεις να πετύχει το σκοπό της ζωής του, που είναι η ευδαιμονία. Υπάρχουν δύο είδη ευδαιμονίας: η ατελής, όταν με τις ελεύθερες πράξεις κινούμαστε προς το θεό. Και η τέλεια, η θέαση του ίδιου του θεού που έρχεται μετά θάνατον. Όλες οι εμπρόθετες πράξεις, που γίνονται με βάση τη λογική είναι καλές. Όλες οι άλλες είναι κακές, εκτός από τις ακούσιες που δεν έχουν ηθικό χαρακτηρισμό. Το κακό για τον Ακινάτη είναι απλά η έλλειψη του καλού. Η ουσία της ηθικής ζωής βρίσκεται στη μεσότητα, όπως υποστήριζε και ο Αριστοτέλης.

Πολιτική θεωρίαΟ Ακινάτης υποστήριξε πως η κοσμική εξουσία είναι ένας κοινωνικός θεσμός, όπως η οικογένεια. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον και στηρίζει την επιβίωσή του στην κοινωνία. Έχει έξοχες ικανότητες επικοινωνίας, προδιάθεση για οργάνωση και συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών. Κύριος σκοπός της κοινωνίας είναι το κοινό καλό των πολιτών που επιτυγχάνεται με α) την εδραίωση της ειρήνης, β) την καθοδήγηση των πολιτών ώστε οι δραστηριότητές να αποσκοπούν στο καλό, γ) την εξασφάλιση των υλικών αγαθών. Η εκκλησιαστική εξουσία είναι διαφορετική από την κοσμική και έχει ανώτερο σκοπό την τέλεια ευδαιμονία, δηλαδή τη θέαση του θεού μετά θάνατον. Άρα, πρέπει να καθοδηγεί την κοσμική εξουσία. Για τον Ακινάτη υπάρχουν 4 είδη νόμου: ο αιώνιος και ο φυσικός που είναι δημιουργήματα του θεού. ο θεϊκός θετός , που αποκάλυψε ο θεός στους ανθρώπους και ο ανθρώπινος θετός

που είναι προϊόν της κοσμικής εξουσίας. Ο ανθρώπινος πρέπει να συμμορφώνεται στις προσταγές του θεϊκού, για να μην υπάρχει δυσλειτουργία. Ως εκ τούτου, ο πολιτικός άρχοντας πρέπει να συμμορφώνεται και να υπακούει στο θεϊκό νόμο. Με αυτόν τον τρόπο βάζει φραγμούς στην κοσμική εξουσία.

ΟΚΚΑΜ

Έννοια ταυτοσημίαςΓια τον Όκκαμ υπάρχουν 3 διαφορετικά είδη ταυτοσημίας: 1) αφορά διαφορετικά πράγματα που έχουν την ίδια έννοια (άνθρωπος - Κώστας /

Παύλος)2) αφορά διαφορετικά αντικείμενα που έχουν ομοιότητες και διαφορές (ζώο –

γάιδαρος / άνθρωπος)3) αφορά την ουσία των αντικειμένων (γυρίνος – βάτραχος)Ο Όκκαμ εισήγαγε τον αγνωστικισμό , λέγοντας ότι οι προσπάθειες απόδειξης της ύπαρξης του θεού είναι a priori αποτυχημένες.

Λογική των όρων – νομιναλισμόςΟ Όκκαμ έδωσε ώθηση στην ονοματοκρατία μέσω της αρχής της εξατομίκευσης. Υποστήριξε πως πρέπει να βρούμε το γενικό και το εξειδικευμένο νόημα των όρων. Το γενικό νόημα βλέπει τη γενική σχέση μιας λέξης με αυτό που σηματοδοτεί (άνθρωπος). Το ειδικό νόημα αναφέρεται στο συγκεκριμένο (Κώστας, αυτός που τρέχει). Οι λέξεις για τον Όκκαμ σημαίνουν κάτι σε κάποιον που ξέρει τη γλώσσα και μπορεί να την αποκωδικοποιήσει. Όμως, ο ίδιος ο όρος, ανεξαρτήτως γλώσσας, αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη έννοια. Αυτό είναι το φυσικό σήμα. Άρα, το φυσικό σήμα έχει το ίδιο νόημα, αλλά εκφράζεται διαφορετικά ανάλογα το πολιτιστικό περιβάλλον του καθενός. Το ίδιο ισχύει και για τους γενικούς όρους. Συνεπώς, οι καθολικές έννοιες δεν υπάρχουν και δεν μπορούν να υπάρξουν στην πραγματικότητα. Η ύπαρξη τους εξαρτάται από το πολιτισμικό πλαίσιο που ανήκουν. Αν μια καθολική έννοια υπήρχε θα μετατρεπόταν ταυτόχρονα σε συγκεκριμένο ον. Τελικά, για τον Όκκαμ , οι καθολικές έννοιες είναι μη υπαρκτές και εξαρτώνται από ένα δρών υποκείμενο. Αντίθετα, για τον Ακινάτη οι γενικές κατηγορίες υπάρχουν. Άλλη μια διαφορά Όκκαμ – Ακινάτη είναι ότι ο νομιναλιστής δέχεται μόνο μια κατηγορία αντικειμένων, αυτή των υπαρκτών – εξατομικευμένων. Ο Ακινάτης πιστεύει ότι υπάρχει το αντικείμενο, η εξατομίκευση και η κατηγοριοποίηση του. Τέλος, ενώ ο Όκκαμ πιστεύει ότι δεν υπάρχουν οι ιδέες με τις οποίες δημιουργήθηκαν τα αντικείμενα, γιατον Ακινάτη η τελειότητα του θεού είναι σημείο αναφοράς για τον επίγειο κόσμο. Ο Όκκαμ έφτασε να διαχωρίσει την επιστήμη σε πραγματική επιστήμη, που ασχολείται με τα συγκεκριμένα και σε λογική επιστήμη, η οποία ασχολείται με καθολικές έννοιες. Με την πραγματική επιστήμη κάνει παρατηρήσεις και με τη λογική επιστήμη εξάγει συμπεράσματα.

Αποδεικτική γνώσηΗ αποδεικτική γνώση είναι το θεμέλιο της επιστημονικής, καθώς καταδεικνύει την αιτιακή σχέση αντικειμένου και ιδιοτήτων του (βότανο και ιδιότητες που έχει).Από την άμεση εμπειρία, την παρατήρηση δηλαδή, περνάμε στην ενορατική γνώση που κατευθύνει το νου στην αποδεικτική γνώση. Η ενορατική γνώση εμφανίζεται ταυτόχρονα και είναι βέβαιη όσο η άμεση εμπειρία. Ο Όκκαμ είναι ήπιος εμπειριστής, γιατί στηρίζει τη γνώση στην εμπειρία. Ταυτόχρονα, όμως τον απασχολεί και ο κόσμος των ιδεών. Ο Όκκαμ εισάγει την αρχή της οικονομίας ή ξυράφι του Όκκαμ. Υποστηρίζει λοιπόν πως από όλες τις θεωρίες που μπορεί να ισχύουν η φύση διαλέγει την πιο απλή.

Για τον Όκκαμ κίνηση και χρόνος είναι το ίδιο πράγμα. Ο χρόνος είναι ο τρόπος που καταλαβαίνει ο άνθρωπος την κίνηση στο χώρο. Η κίνηση είναι η ύπαρξη ενός αντικειμένου σε διαφορετικές θέσεις. Αυτή η θέση του Όκκαμ στάθηκε η αφορμή για την διατύπωση της αρχής της αδράνειας, αφού έθεσε την κίνηση σε άλλα μονοπάτια, από αυτά που την είχε θέσει ο Αριστοτέλης που ήθελε την κίνηση αποτέλεσμα εξωτερικού παράγοντα.

Ηθική θεωρία Ο Όκκαμ είναι αντίθετος στον ακινάτειο ρεαλισμό. Για τον Όκκαμ υπάρχει η ψυχή που είναι άυλη και άφθαρτη μορφή. Η ψυχή δεν επιδρά στην ύλη άμεσα. Χρειάζεται την αισθητική μορφή που είναι φθαρτή και που βοηθά την ψυχή να επικοινωνεί με το σώμα. Όμως η ψυχή είναι μία. Όταν νοούμε ή θέλουμε κάτι νοούμε και το θέλουμε στο σύνολό του. Άρα, η θέληση δεν διαχωρίζεται από την νόηση. Όπως απλούστευσε την ψυχολογία, απλούστευσε και το πρόσωπο. Έτσι, το πρόσωπο είναι ένα τέλειο ον, με ταυτότητα και δεν έχει ανάγκη από άλλο ον για να υπάρξει. Μετά θάνατον παύουμε να είμαστε πρόσωπα. Το πρόσωπο είναι αυτοδύναμο, αυτόνομο και υπεύθυνο για τις πράξεις του. Η απόλυτη ελευθερία έχει ως αποτέλεσμα την απόλυτη αίσθηση καθήκοντος και υποχρέωση στο θεό. Ο ηθικός νόμος στηρίζεται στους κανόνες και στη βούληση του θεού. Αν το θέλημα του θεού ήταν να διαπράξει ο άνθρωπος αμαρτία, θα ήταν ηθικό για τον άνθρωπο να την πράξει.

Πολιτική θεωρίαΟ Όκκαμ δέχεται την απόλυτη ισχύ του θεού, αλλά όχι και του Πάπα. Ο Πάπας, για τον Όκκαμ, αυτοαναίρεσε τη θεολογική και εκκλησιαστική ισχύ όταν προσπάθησε να επηρεάσει την πολιτική σκηνή της Ευρώπης. Με αυτόν τον τρόπο, αναιρεί την υποταγή της κοσμικής εξουσίας στην εκκλησιαστική. Ο άνθρωπος έχει φυσικό δικαίωμα στην απόκτηση και τη χρήση περιουσίας για να επιβιώσει, γιατί υπακούει στη βούληση του θεού και του ορθού λόγου. Ο Όκκαμ πιστεύει στη χρησικτησία, στη χρήση αγαθών που δεν ανήκουν στο άτομο, ώστε να μπορέσει να επιβιώσει.

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

ΚΑΡΤΕΣΙΟΣ

Σκέφτομαι άρα υπάρχω, δυϊσμός ψυχής-σώματος & οντολογική απόδειξη θεού Ο Καρτέσιος εδραιώνει την ύπαρξη του σκεπτόμενου όντος. Σύμφωνα με την καρτεσιανή διαρχία ο άνθρωπος αποτελείται από δύο υποστάσεις: το σώμα και την ψυχή. Η ύλη είναι έκταση, όπου δεν υφίσταται κενός χώρος, και είναι διακριτή υπόσταση από την ψυχή. Αντίστοιχα, η ψυχή είναι μια άυλη σκεπτόμενη υπόσταση, η οποία ούτε εξαρτάται, ούτε έχει την ανάγκη ενός σώματος. Είναι ανεξάρτητη, αναλλοίωτη, ανεπηρέαστη και αυθύπαρκτη. Μάλιστα, υποστηρίζει, πως ακόμα και αν το σώμα δεν υπήρχε, η ψυχή δεν θα έπαυε να είναι ό,τι είναι, καθώς συνιστά την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο πραγματικός άνθρωπος υπάρχει με τη προσθήκη του νου, της αθάνατης ψυχής. Έτσι, διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, υποστηρίζοντας πως η γλώσσα και η συνείδηση είναι χαρακτηριστικά μόνο του ανθρώπου. Κρίσιμο σημείο στη φιλοσοφία του Καρτέσιου είναι η ριζική αμφιβολία, την οποία εισάγει με σκοπό την αναζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας. Απορρίπτει όλη την προϋπάρχουσα γνώση, αφού μπορεί να υπάρχει ένας «κακός δαίμονας» που να παίζει με αυτόν και με τις αισθήσεις του. Σε αυτό το σημείο ανατρέχει στην οντολογική απόδειξη του θεού και λεει πως αφού οι εμπειρίες του ανθρώπου είναι ατελείς, αλλά η ιδέα της τελειότητας υπάρχει, αυτή είναι έμφυτη. Άρα, ο θεός υπάρχει και έχει εμφυσήσει την ιδέα της τελειότητας στον άνθρωπο. Εδώ ακριβώς, ανακαλύπτει πως για να σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο είναι κάτι, υπάρχει. Έτσι, προκύπτει η πρώτη αρχή της φιλοσοφίας του «σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Συνεπώς, ο Καρτέσιος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του μονάχα ως σκεπτόμενο ον, που θα συνεχίσει να υπάρχει και μετά το θάνατο του σώματός του. Συμπερασματικά, ο Καρτέσιος υποστηρίζει το δυϊσμό, δίνοντας στον άνθρωπο μια υλική και μια άυλη υπόσταση. Οι δύο υποστάσεις είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους, με τη σκέψη να έχει τον καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη ταυτότητα, καθώς οδηγεί στην αυτοσυνείδηση. Τέλος, ο Καρτέσιος υποστηρίζει πως στη γνώση οδηγείται κανείς αν ξεκινήσει από τις ξεκάθαρες και δίχως αμφιβολία ιδέες. Αν διαιρέσει τα σύνθετα προβλήματα σε απλά μέρη. Αν από τις απλές ιδέες πάει στις σύνθετες και τέλος, απαραίτητος είναι ο επανέλεγχος της συλλογιστικής πορείας.

ΣΠΙΝΟΖΑ

Ο Σπινόζα αντιτάχθηκε στην καρτεσιανή δυαρχία ύλης-ψυχής. Για τον Σπινόζα η ψυχή και το σώμα ανήκουν σε κάποιον, όπου το εγώ είναι προγενέστερο και των δύο. Το εγώ είναι σαν ένα κάτοπτρο όπου η ψυχή και το σώμα βρίσκονται σε πλήρη ανταπόκριση χωρίς να συνδέονται. Ούτε η ψυχή μπορεί να κινήσει το σώμα, ούτε το σώμα την ψυχή. Όταν υπερισχύει το κορμί κάνουμε λόγο για ορμή, ενώ όταν υπερισχύει η ψυχή κάνουμε λόγο για απόφαση. Τελικά, η δύναμη του σκέπτεσθαι και η δύναμη του ενεργείν είναι ίσες.Για τον Σπινόζα ουσία είναι αυτό που βρίσκεται μέσα στον εαυτό του και που γίνεται αντιληπτό μέσα από τον εαυτό του. Είναι δηλαδή αυτό που δεν έχει ανάγκη ενός άλλου πράγματος. Αυτοπαράγεται και είναι απόλυτα αυθύπαρκτο. Έτσι, ουσία είναι μόνο ο θεός, που είναι η αιτία της ύπαρξής του και όλων των πραγμάτων. Το κατηγόρημα εκφράζει τις ποιότητες της ουσίας. Η ύλη για τον Σπινόζα έχει έναν πολυδιάστατο εσωτερικό πλούτο, με τα κατηγορήματα να μας δείχνουν τις διάφορες

υποστάσεις της. Ο τρόπος μας δείχνει πως εμφανίζεται ο θεός στα πράγματα, και αντίθετα με την ουσία δεν είναι αυθύπαρκτος, αλλά χρειάζεται κάτι άλλο για να υπάρξει.Ο θεός και ο κόσμος είναι το ίδιο για τον Σπινόζα. Καταργεί την έννοια του δημιουργού και των δημιουργημάτων. Ο θεός ενυπάρχει στη φύση. Η γνώση προέρχεται από σαφείς και διακριτές ιδέες. Τα μαθηματικά οδηγούν στην αντικειμενική γνώση, αφού αποστειρώνονται από τη φαντασία και τα συναισθήματα. Ο Σπινόζα αναγνωρίζει 3 είδη γνώσης:1) Το κατώτερο είδος είναι η συγκεχυμένη γνώση που βασίζεται στην εμπειρία.2) Μετά έρχεται η κοινή γνώση.3) Το ανώτερο είδος γνώσης είναι η γνώση των ιδιοτήτων και κατηγορημάτων του θεού.Ο Σπινόζα αντιτίθεται στην τελεολογία, καθώς τα πάντα λειτουργούν με αλληλοδράση, σαν ένα κλειστό κύκλωμα που φέρει μέσα του την αιτία της ύπαρξής του. Τέλος, οι άνθρωποι προσανατολίζουν τις ενέργειές τους προς αυτό που θεωρούν χρήσιμο. Επίκεντρο της φιλοσοφίας του Σπινόζα είναι η ίδια η ζωή και όχι η επιστήμη, όπως συμβαίνει στον Καρτέσιο. Ο Σπινόζα υποστηρίζει πως η ηθική ζωή είναι η χαρούμενη ζωή. Η μέγιστη ευτυχία έρχεται με τη συνένωση με το θεό που έχει ως αποτέλεσμα την ενορατική γνώση.

ΛΟΚ

ΓνωσιοθεωρίαΟ Λοκ καταπιάνεται με δύο ερωτήματα: πως γνωρίζουμε και ποια είναι τα όρια της γνώσης. Για τον Λοκ η ψυχή του ανθρώπου είναι tabula rasa. Η γνώση είναι επίκτητη και δεν υπάρχουν έμφυτες ιδέες. Ο άνθρωπος αποκτά γνώση καθώς μεγαλώνει. Οι αισθήσεις τον βοηθάνε να αποκτήσει ιδέες, που αντιστοιχούν στα γεγονότα του εξωτερικού κόσμου. Συνεπώς, οι ιδέες είναι αντικείμενα της νόησης. Η ιδέα δηλαδή είναι το ομοίωμα ενός αντικειμένου. Οι απλές ιδέες προκύπτουν άμεσα από την εμπειρία, ενώ στις σύνθετες ιδέες μεσολαβεί το πνεύμα. εξαντλούνται στα δεδομένα των αισθήσεων (πικρό, γλυκό, ψηλό, σκληρό). Συνδυάζοντας τις απλές ιδέες φτιάχνουμε τις σύνθετες που αναφέρονται σε σύνολα και όχι σε εξατομικευμένα αντικείμενα. (ιδέα ανθρώπου, ζώου). Συνεπώς, τα πράγματα της καθημερινότητας είναι ¨σύνθετες ιδέες¨. Ένα μήλο για π.χ. έχει χρώμα, γεύση, μέγεθος, βάρος, οσμή. Έχουμε λοιπόν μια σύνθετη ιδέα που αναγνωρίζουμε όλα τα επιμέρους χαρακτηριστικά. Η διαδικασία αυτής της αναγωγής γίνεται για όλα τα πράγματα και τις ιδέες όσο σύνθετες και να είναι. Το κύρος των θεωριών τελικά εξαρτάται από το κατά πόσο αντιστοιχούν στην αισθητηριακή εμπειρία. Σύμφωνα με τον Λοκ τα αντικείμενα συγκροτούνται από ποιότητες. Οι πρωτεύουσες ποιότητες αφορούν στη σύσταση. Αν δηλαδή ένα αντικείμενο δεν τις έχει, δεν νοείται ως τέτοιο. Οι δευτερεύουσες ποιότητες αφορούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του αντικειμένου(άνθρωπος – ξανθός άντρας).

Πολιτικές ιδέεςΕνώ η ψυχή του ανθρώπου είναι tabula rasa ο Λοκ προϋποθέτει την ύπαρξη ενός φυσικού νόμου, δεσμευτικού και γνωστού σε όλους μας μέσα από το φυσικό φως. Γενικότερα, ο Λοκ συνδέεται με τον κτητικό ατομικισμό και την προάσπιση ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων.

Ο φυσικός νόμος, όπως τον αντιλαμβάνεται ο Λοκ, έχει κανονιστικό περιεχόμενο. Ρυθμίζει τις σχέσεις των ανθρώπων στη φυσική κατάσταση, όπου όλοι έχουν υποχρεώσεις και δικαιώματα. Η ύπαρξη του φυσικού νόμου, σε συνδυασμό με τη διάθεση κοινωνικότητας οδηγεί τον Λοκ στην αντίληψη μιας προ-πολιτικής φιλειρηνικής ανταλλακτικής κοινωνίας. Μετά, όμως, την εισαγωγή του χρήματος δημιουργήθηκαν συγκρούσεις. Έτσι, τα άτομα αντιλαμβάνονται την αναγκαιότητα των κοινά αναγνωρισμένων κανόνων. Η πολιτική κοινωνία λοιπόν, λειτουργεί με βάση την πλειοψηφία και η κυβέρνηση οφείλει να εξασφαλίζει τα φυσικά δικαιώματα των πολιτών, αυτά που θεμελιώνει ο φυσικός νόμος. Άρα, η κυβέρνηση εφαρμόζει το φυσικό νόμο και προστατεύει τα προϋπάρχοντα φυσικά δικαιώματα, που είναι η ελευθερία, η ζωή, η ιδιοκτησία. Δεν μπορεί να επιβάλλει φόρους χωρίς την συγκατάθεση των πολιτών, γιατί τα άτομα εγκαθιδρύουν την κυβέρνηση για να προστατεύσουν την περιουσία τους από έναν τυχαίο άρπαγα, και όχι να βάλουν στο κεφάλι τους έναν μεγαλύτερο.Κεντρικό σημείο της πολιτικής σκέψης του Λοκ είναι η αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων. Όταν η κοινωνία νιώθει ότι εξαπατείται μπορεί να αντικαταστήσει την κυβέρνηση. Επικαλείται το θεό και ενεργοποιεί το φυσικό δίκαιο έναντι στον τύραννο. Ο Λοκ θεωρείται απολογητής της κεφαλαιακής συσσώρευσης, αλλά παράλληλα βλέπουμε και τη γνήσια θρησκευτική του ευγένεια, που διασφαλίζει τον άνθρωπο από την κρατική αυθαιρεσία.

ΜΠΑΡΚΛΕΫ

Στον Μπάρκλεϋ συνυπάρχουν ο ακραίος εμπειρισμός, ο οποίος δεν δίνει περιθώρια για τίποτα πέρα από την εμπειρία των αισθήσεων και η δημιουργικότητα του πνεύματος, όπου η ύλη είναι εντελώς απούσα. Ο Μπάρκλεϋ αρνήθηκε την ύπαρξη της άψυχης ύλης που δημιουργήθηκε εκ του μηδενός. Είναι αδύνατον μια αδρανής ύλη να επενεργεί σε ένα δυναμικό πνεύμα. Άρα, ο θεός είναι η αιτία των ιδεών μας, γιατί δεν χρειάζεται την ύλη. Ο κόσμος για τον Μπάρκλεϋ υπάρχει μόνο ως αντικείμενο του πνεύματος. Δεν υπάρχει δηλαδή τίποτα πέρα από την πνευματική δραστηριότητα, καθώς οι αισθητές ιδιότητες γίνονται αντιληπτές από ένα συγκεκριμένο υποκείμενο. Άρα, το είναι ταυτίζεται με το αντιλαμβάνεσθαι. Ο Μπάρκλεϋ δεν δέχεται την λοκιανή διάκριση πρωτευουσών και δευτερευουσών ιδιοτήτων. Πως μπορούμε να φανταστούμε ένα άνθρωπο χωρίς χαρακτηριστικά; Επιπλέον, αν όλη η γνώση εξαντλείται στα δεδομένα της εμπειρίας όπως υποστηρίζει ο Λοκ πώς είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε τις ποιότητες; Ο Μπάρκλεϋ υποστηρίζει πως όταν ο Λοκ προσπαθεί να βρει τον ελάχιστο κοινό παρανομαστή τελικά δεν του μένει τίποτα. Όταν σκεφτόμαστε έναν άνθρωπο καταφεύγουμε πάντα σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Δεν σκεφτόμαστε κάτι το αφηρημένο, αφού αυτό δεν υπάρχει. Άρα, πρόκειται για επιλεκτική λειτουργία της συνείδησης που εστιάζει σε ορισμένα χαρακτηριστικά και όχι σε όλα.

ΧΙΟΥΜ

Ο Χιουμ υποστήριξε πως ό,τι μπορούμε να γνωρίσουμε είναι μέσω της εμπειρίας, την οποία διέκρινε σε δύο κατηγορίες: ¨τις εντυπώσεις¨ που είναι οι εικόνες που σχηματίζουμε μέσω των αισθήσεων μας και ¨τις ιδέες¨ που είναι οι εικόνες των εντυπώσεών μας. Όταν μια εντύπωση σχηματιστεί μέσα μας εμφανίζεται ως ιδέα. Από τις απλές ιδέες σχηματίζουμε σύνθετες εντυπώσεις και από τις σύνθετες

εντυπώσεις καταλήγουμε σε σύνθετες ιδέες. Για να ελέγξουμε τις σύνθετες ιδέες πρέπει να γυρίσουμε πίσω στις απλές ιδέες και να τις αντιπαραβάλλουμε με τις απλές εντυπώσεις. Οτιδήποτε ξεφεύγει από αυτή τη διαδικασία είναι ανεπίτρεπτο και μη επιστημονικό. Η γνώση λοιπόν φτάνει ως εκεί. Για τον Χιουμ οι γενικές ιδέες είναι τελικά ειδικές ιδέες, καθώς ο νους τεμπελιάζει και δεν μπορούμε να σκεφτούμε παρά κάτι το συγκεκριμένο.Ο Χιουμ αμφισβητεί την ύπαρξη αιτιότητας, συνεπώς και τα ίδια τα θεμέλια της γνώσης. Η έννοια της αιτιότητας περιέχει: α) την επαφή, β) την χρονική αλληλουχία, γ) την αναγκαία σχέση μεταξύ των γεγονότων. Αν οτιδήποτε αρχίζει να υπάρχει πρέπει να έχει κάποια αιτία για την ύπαρξή του, θα ήταν αδύνατον να αρχίζει να υπάρχει κάτι χωρίς αιτία. Αυτό δεν είναι λογικά ορθό, γιατί τότε δεν θα υπήρχε ο κόσμος, αφού δεν θα γινόταν ποτέ η αρχή. Έτσι, ο Χιουμ υιοθετεί τον σκεπτικισμό. Λεει, λοιπόν, ότι όταν ένα συμβάν Β διαδέχεται ένα συμβάν Α, τότε συνδέουμε το Α με το Β και περιμένουμε όταν γίνεται το Α να ακολουθεί το Β. Δημιουργούμε δηλαδή μια νοητική συνήθεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πείραμα με το σκυλί του Παβλόφ που επειδή κάθε φορά όταν του δίνανε φαί χτυπάγανε ένα καμπανάκι, ο ήχος κατέληξε να σημαίνει φαί. Άρα η ισχύς όλων των θεωριών είναι πιθανολογική και μπορεί να παρατηρήσουμε στο μέλλον κάτι που θα τροποποιήσει τις θεωρίες μας. Στην ουσία δεν μπορούμε να έχουμε καμία βεβαιότητα για τους φυσικούς νόμους. Ο Χιουμ δεν μπορεί να αποδείξει ότι αύριο ο ήλιος θα ανατείλει μια φορά. Η αλλαγή λοιπόν των φυσικών νόμων είναι νοητή και δυνατή, αλλά όχι πιθανή γιατί η εμπειρία μας έχει διδάξει τη σταθερότητα της φύσης. Ο σκεπτικισμός ξεπερνιέται μόνο πρακτικά. Άρα, όταν διατυπώνουμε έναν φυσικό νόμο δεν λέμε τίποτα άλλο από αυτό που μας έχει διδάξει η εμπειρία μέχρι σήμερα. Η σχέση αιτίας – αποτελέσματος καταλήγει να είναι μια καθαρά ψυχολογική σχέση. Ο σκεπτικισμός ξεπερνιέται μόνο πρακτικά, αφού δεν μπορούμε και δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε για το αν ο ήλιος θα ανατείλει αύριο.

Πολιτικές ιδέεςΓια τον Χιουμ κάθε κοινωνία χρειάζεται κανόνες. Είναι προτιμότερο να υπάρχουν κακοί κανόνες, παρά να μην υπάρχουν καθόλου. Η έλλειψη κανόνων οδηγεί τους ανθρώπους σε μια κτηνώδη κατάσταση. Αντίθετα, η τήρηση κανόνων παράγει ωφέλεια. Σύμφωνα με τον Χιουμ, οι αρχές δικαιοσύνης δημιουργούν καθήκοντα. Δηλαδή, ο άνθρωπος οφείλει να είναι δίκαιος σε συνάρτηση με τους άλλους. Ως εκ τούτου, τα συμβατικά καθήκοντα είναι ισχυρότερα από τα φυσικά, και εδώ είναι που διαφοροποιείται από όλους τους άλλους. Για π.χ. έχω φυσική υποχρέωση να σώσω έναν άνθρωπο που πνίγεται, αλλά τελικά η ωφέλεια που παράγω δεν εξαρτάται από το τι θα έκαναν αν ήταν άλλοι στη θέση μου. Αντίθετα, έχω υποχρέωση να μην κλέβω, έστω και αν κάνω τον Ρομπέν των Δασών, γιατί αν έκαναν όλοι το ίδιο θα κατέρρεε κάθε μορφή ιδιοκτησίας και μαζί και η ίδια η πολιτική κοινωνία. Στην ουσία ο Χιουμ θέλει να ξεπεράσει το σκόπελο της φυσικής κατάστασης και πολιτικής κοινωνίας. Υποστηρίζει, λοιπόν, πως οι άνθρωποι συναίνεσαν σιωπηρά στη δημιουργία πολιτικών κοινωνιών για να πραγματοποιήσουν τους στόχους τους. Όπως, όταν βρίσκονται δυο άνθρωποι μέσα στη βάρκα μεσοπέλαγα και δεν μιλάνε την ίδια γλώσσα, συγχρονίζονται σιγά-σιγά και τραβάνε μαζί κουπί για να φτάσουνε στην ακρογιαλιά, έτσι περίπου λειτουργεί και η κοινωνία. Άρα, δεν υπάρχει κάποιο συμβόλαιο, αλλά αφού δεν το συνάψαμε δεν προκύπτει και καμία υποχρέωση από το συμβόλαιο καθαυτό. Η προσοχή πρέπει να στραφεί στους λόγους που φτάνουμε να μιλάμε για σύναψη συμβολαίου. Κατά τον Χιουμ, η γενική ωφελιμότητα είναι το

ουσιωδέστατο στοιχείο πίσω από κάθε συμβολαιοκρατική κατασκευή. Τέλος, τονίζει ότι για να ισχύει ένα συμβόλαιο μεταξύ δύο ανθρώπων , θα πρέπει να ισχύει ένα προϋπάρχων συμβόλαιο για να τους δεσμεύει. Έτσι, ενώ στόχος των ανθρώπων είναι το άμεσο όφελος, στόχος της κυβέρνησης είναι να παρεμβαίνει ώστε το μακροπρόθεσμό καλό να συγκλίνει με το άμεσο.

ΧΟΜΠΣ

Ο Χομπς στήριξε τη φιλοσοφία του πάνω στην κίνηση για να περιγράψει τη λειτουργία της φύσης μέσα από μαθηματικές σχέσεις. Τη μέθοδο των μαθηματικών την επεκτείνει και στην κοινωνία, με αποτέλεσμα να φτάνει στην ιδέα της πολιτικής υποχρέωσης με αδιαμφισβήτητη ισχύ. Ο Χομπς αντιλαμβάνεται το σύμπαν μηχανιστικά, το οποίο αποτελείται από σωματίδια σε αδιάκοπη κίνηση. Ο άνθρωπος είναι ένα αυτόματο, μια μηχανή που φέρει εντός της την πηγή της κίνησης του. Η κίνηση ισοδυναμεί με την επιθυμία και ο ύψιστος φόβος είναι η διακοπή της κίνησης, ο θάνατος δηλαδή. Άρα, κάθε αυτόματο αναγνωρίζει ως καλό αυτό που βοηθά την αυτοσυντήρησή του. Ο ρόλος του Λόγου περιορίζεται μπροστά στην επιθυμία, η οποία υπερισχύει όλων. Συνεπώς, η βούληση δεν είναι ελεύθερη αφού καθορίζεται από ψυχολογικά κίνητρα. Αυτή είναι ντετερμινιστική αντίληψη της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ο άνθρωπος λοιπόν στη φυσική του κατάσταση, σύμφωνα πάντα με το φιλόσοφο, είναι ένας εγωιστής που έλκεται από τις ηδονές. Ο άκρατος εγωισμός του τον κάνει επιθετικό, καθώς επιζητά την πρωτοκαθεδρία σε όλα. Επιθυμεί τα πάντα και θέλει να επιβάλλεται στους πάντες. Το πρόβλημα ξεκινά επειδή στη φυσική κατάσταση όλοι έχουν δικαίωμα σε όλα. Ανεξέλεγκτοι άνθρωποι με δικαίωμα στα πάντα, καθοδηγούμενοι από ορέξεις και πάθη. Έτσι, οδηγούμαστε στην αμοιβαία εχθρότητα και συνεπώς στον πόλεμο όλων εναντίων όλων. Ο Χομπς καταλήγει πως η φυσική κατάσταση των ανθρώπων δεν είναι άλλη παρά ο πόλεμος. Πως τελικά αυτό το εγωιστικό και ακοινώνητο ον δημιούργησε πολιτικές κοινωνίες; Ο λόγος είναι ένας. Ο φόβος του για επιβίωση. Το χομπσιανό κράτος εξασφαλίζει την ειρήνη, απομακρύνοντας τον συνεχή φόβο του βίαιου θανάτου. Εδώ έρχεται ο ορθός λόγος να βοηθήσει τους ανθρώπους να συνάψουν ειρήνη, με αποτέλεσμα όχι μόνο να τους απομακρύνει από τον πόλεμο αλλά και να τους διασφαλίσει την ιδιοκτησία, που είναι ένα άλλο μέγα πάθος τους. Η ορθολογική συμπεριφορά οφείλεται σε φυσικούς νόμους, για αυτό ονομάζονται «Νόμοι της Φύσης». 1. Ο πρώτος νόμος της φύσης λεει πως σκοπός είναι η επιβίωση του ανθρώπου. 2. Για την επίτευξη του στόχου απαιτείται η παραχώρηση των απεριόριστων

φυσικών δικαιωμάτων. Αυτός είναι ο δεύτερος νόμος. 3. Τέλος, φτάνουμε στον τρίτο νόμο με τον οποίο οι άνθρωποι οφείλουν να τηρούν

τις συμβάσεις τους. Σε αντίθετη περίπτωση γυρνούν στη φυσική κατάσταση πολέμου.

Γι’ αυτό λοιπόν οι άνθρωποι δεν μπορούν να επαναστατήσουν στις βουλές του κυρίαρχου για κανέναν λόγο, εκτός εάν κινδυνεύει η σωματική τους ακεραιότητα και τίθεται υπό αμφισβήτηση το θεμελιακό δικαίωμα της επιβίωσής τους. Στο σημείο αυτό ο φιλόσοφος αποδεικνύει πόσο σημαντική είναι η επιβίωση, αφού άλλωστε σε αυτήν στηρίζει όλη του τη θεωρία. Ο Χομπς προτείνει λοιπόν ένα καθ’ όλα απολυταρχικό καθεστώς, με μόνο τον κυρίαρχο να διατηρεί το φυσικό του δικαίωμα στα πάντα και να αποφασίζει για τα πάντα, αφήνοντας την Εκκλησία έξω από το παιχνίδι της εξουσίας καθώς κατά τη γνώμη του λειτουργεί διασπαστικά. Το

σημαντικό είναι πάντως πως μέσα στη απόλυτη μοναρχία δίνει μια διέξοδο στον υπήκοο να επαναστατήσει.

ΡΟΥΣΣΩ

Το συνεκτικό στοιχείο στο έργο του Ρουσσώ είναι η αγάπη για την ελευθερία και ο φόβος απέναντι σε κάθε μορφής εξάρτηση. Η εξάρτηση συνδέεται με την πλασματική ανάγκη. Έτσι, καταδικάζει την πολυτέλεια και υπεραμύνεται της αγροτικής απλότητας. Οι άνθρωποι δημιουργούν τεχνητές ανάγκες που τους απομακρύνουν από την αθωότητα της φύσης. Ως εκ τούτου, ο Ρουσσώ εξίσωσε την αρετή με την αθωότητα και θεώρησε τις πλασματικές ανάγκες την αιτία της ανισότητας και υποταγής. Για να εξηγήσει καλύτερα την αιτία της ανισότητας, έκανε ένα νοητικό πείραμα και ανέτρεξε πίσω στη φυσική κατάσταση των ανθρώπων. Για τον Ρουσσώ ο φυσικός άνθρωπος δεν είναι όπως τον περιγράφει ο Χομπς, εγωιστή και κακό. Η κακία είναι επίκτητη, λεει ο Ρουσσώ, ώστε να μπορέσει ο άνθρωπος να αντεπεξέλθει και να επιβιώσει μέσα στην πολιτική κοινωνία. Οι άνθρωποι στη φυσική κατάσταση ήταν σκορπισμένοι και ικανοποιούσαν τις φυσικές ορέξεις, βρισκόμενοι σε αρμονία με τη φύση. Είχαν οξυμένες αισθήσεις, ήρεμη ψυχή και υγιές σώμα. Άρα, δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για σύγκρουση. Ο φυσικός εγωισμός του Χομπς δεν είναι τίποτα άλλο παρά φιλαυτία, που αναπτύσσεται μέσα στην κοινωνία. Ο φυσικός άνθρωπος έχει αυξημένο το ένστικτο του οίκτου, συμμερίζεται και συμπονά τον συνάνθρωπό του. Ο άνθρωπος έφυγε από τη φυσική του κατάσταση, εξ’ αιτίας συνδυασμού αναγκών, συγκυριών και τυχαίων συμβάντων. Επίσης, καθοριστικό ρόλο έπαιξε η βελτιωσιμότητα, η οποία διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα και παράλληλα τον απομακρύνει από τα ένστικτά του. Τα βήματα απομάκρυνσης ήταν η γλώσσα, η τεχνολογία, η γεωργία και το χειρότερο όλων ο θεσμός ιδιοκτησίας. «είστε χαμένοι αν ξεχάσετε ότι οι καρποί της γης ανήκουν σε όλους και η ίδια η γη σε κανέναν». Το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσσώ θέλει να βρεθεί ο τρόπος ώστε να διασφαλισθεί η ισότητα και η ελευθερία όλων των πολιτών. Όμως, πως μπορεί κανείς να κυβερνάται και να είναι ελεύθερος ταυτόχρονα; Ο Ρουσσώ αντιλαμβάνεται το άτομο ως αυτόνομο, να είναι η πηγή του νόμου του. Η ελευθερία του Ρουσσώ σημαίνει συμμετοχή στις συλλογικές αποφάσεις της κοινότητας. Ο καθένας έχει τη φυσική εξουσία του εαυτού του και παράλληλα συμμετέχει στην κοινωνία υπό ίσους όρους. Οι αποφάσεις της συλλογικής δύναμης ισχύουν εξίσου για όλους, καθώς αυτές μαρτυρούν και μεθοδεύουν το κοινό καλό. Έτσι, γλιτώνουν οι πολίτες από τα επιμέρους συντεχνιακά συμφέροντα. Ο υπήκοος γίνεται πλέον συνειδητοποιημένος πολίτης. Η πολιτική σκέψη του Ρουσσώ ενέχει τα σπέρματα του ολοκληρωτισμού, καθώς εξαναγκάζει κάποιον να είναι «ελεύθερος» αλλά και να υπακούει στη γενική βούληση. Όμως, είναι σαφές ότι άλλο πράγμα είναι οι προθέσεις του συγγραφέα και άλλο η χρήση από κάθε «πατερούλη».

ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ

Ο Μοντεσκιέ υποστηρίζει τη συνταγματική μοναρχία. Τάσσεται υπέρ της ελευθερίας υπό τον νόμο και υπέρ της ελεύθερης βούλησης, γιατί η τυφλή μοίρα δεν παράγει έλλογα όντα. Ο Μοντεσκιέ έμεινε στην ιστορία γιατί είναι ο πρώτος που κάνει μια κοινωνιολογική προσέγγιση των φαινομένων. Δεν καταδικάζει αλλά εξηγεί

τα εναλλακτικά πολιτισμικά πρότυπα. Εντάσσει ποικίλα γεγονότα μέσα σε ένα εξηγητικό σχήμα και αναδεικνύει τις γενεσιουργές αιτίες. Εξετάζει το ρόλο του κλίματος, της γεωγραφικής θέσης, του εμπορίου στην πολιτιστική ανάπτυξη κάθε τόπου. Όπως ο Αριστοτέλης, έτσι και ο Μοντεσκιέ τυποποιεί τα πολιτεύματα. Διακρίνει την αβασίλευτη πολιτεία, τη μοναρχία και το δεσποτισμό. Η αρετή, η τιμή και ο φόβος διέπουν αντίστοιχα τα άνω πολιτεύματα. Η ουσιαστική διάκριση όμως είναι μεταξύ μετριοπαθών και μη μετριοπαθών πολιτευμάτων. Η μοναρχία είναι μετριοπαθές καθεστώς καθώς στηρίζεται στο νόμο, ενώ ο δεσποτισμός είναι απόλυτο καθεστώς καθώς στηρίζεται στο φόβο. Αρετή, για τον Μοντεσκιέ, σημαίνει σεβασμό στο νόμο και αφοσίωση στην κοινότητα. Αντίθετα, ο φόβος είναι υπο-πολιτικό αίσθημα.Ο Μοντεσκιέ διακρίνει με αποτελεσματικότητα την εκτελεστική, νομοθετική και δικαστική εξουσία. Στόχος του είναι η προστασία του πολίτη, αφού μέσα από τον διαχωρισμό των εξουσιών ζητά τον αλληλοέλεγχο των κρατικών λειτουργιών, για να αποφεύγεται η αυθαιρεσία. Τελικά, όταν υπεραμύνεται της μοναρχίας το κάνει επειδή δεν έχει εμπιστοσύνη πως θα μπορέσει να γίνει πραγματικότητα ένα γνήσια πολιτικό φιλελεύθερο πολίτευμα.

ΣΚΩΤΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ – ΗΘΙΚΗ & ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Μέχρι τον 18ο αιώνα η αυξανόμενη σημασία που καταλάμβανε το εμπόριο αποδοκιμάζονταν φιλοσοφικά. Τον 18ο αιώνα για πρώτη φορά οι Σκώτοι φιλόσοφοι συσχετίζουν το βαθμό ανάπτυξης του πολιτισμού και των ηθών με το οικονομικό στάδιο που βρίσκεται η κοινωνία. Η ιστορία της πολιτικής κοινωνίας δείχνει τη μετάβαση από τη βαρβαρότητα σε περισσότερο προηγμένα στάδια πολιτισμικής ανάπτυξης. Η ιστορία της πολιτικής κοινωνίας ολοκληρώνεται κυρίως από τον Άνταμ Σμιθ, σύμφωνα με τον οποίο υπάρχουν 4 στάδια οικονομικής ανάπτυξης. 1. η οικονομία στηρίζεται στο κυνήγι και στο ψάρεμα2. η οικονομία στηρίζεται στην ιδιοκτησία κοπαδιών και στις νομάδες3. η οικονομία στηρίζεται στη γεωργία4. η οικονομία στηρίζεται στο εμπόριο, το οποίο κυριαρχεί.Τα 4 στάδια συνυπάρχουν και δεν ακολουθείται μια χρονική ακολουθία.Οι Σκώτοι διαφωτιστές πιστεύουν ότι οι άνθρωποι έχουν μια ενστικτώδη ροπή για βελτίωση των υλικών συνθηκών ζωής. Έτσι, όλες οι κοινωνίες είναι προκαθορισμένες να ακολουθήσουν την πρόοδο. Για αυτό το λόγο αναπτύσσεται ένα δίκτυο ανταλλαγών (αγαθών, υπηρεσιών, ιδεών, συναισθημάτων και αξιών) που το ονομάζουν commerce. Σε αυτό το δίκτυο ανταλλαγών κεντρικό ζήτημα είναι η έννοια του καταμερισμού της εργασίας, καθώς η ανάπτυξη του χαρακτηρίζει το κατά πόσο μια κοινωνία είναι εμπορική ή όχι. Το σύγχρονο εμπόριο μοιάζει να αντικαθιστά τη στρατιωτική υπεροχή με την οικονομική. Η ευημερία ενός λαού εξαρτάται από την ευημερία ενός άλλου και έτσι διευκολύνεται το διεθνές εμπόριο και οι πολιτισμοί που έρχονται σε επαφή. Οι Σκώτοι διαφωτιστές αξιώνουν τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας, του παιδιού και του υπηρέτη.

Οι έννοιες της φιλαυτίας και του ατομικού συμφέροντοςΤο 1650 ο Mandeville πίστευε πως οι κοινωνικές συμπεριφορές δεν είναι τίποτα άλλο παρά ανάπτυξη της τέχνης της υποκρισίας. Οι άνθρωποι θέλουν να ικανοποιήσουν το ατομικό τους συμφέρον και προσπαθούν να μην προκαλούν αρνητικά συναισθήματα στους γύρω τους και να επιτύχουν το σκοπό τους. Ο Σμιθ

έλεγε πως όσο εγωιστές και να είναι οι άνθρωποι, πολλές φορές αποκομίζουν όφελος μόνο και μόνο αν βλέπουν τους γύρω τους ευτυχείς. Βλέπουμε λοιπόν ότι η εμπορική κοινωνία επιτυγχάνει τον εξευγενισμό των ηθών. Ο δάσκαλος των Σμιθ και Χιουμ κρίνει την ηθική πράξη από την απόσταση του θεατή. Έτσι, αποφεύγουν να μεροληπτήσουν με βάση τις δικές τους αρχές ή αξίες, θεμελιώνοντας μια έκτη αίσθηση, την ηθική αίσθηση. Οι Χιουμ και Σμιθ όμως υπερβαίνουν αυτή την αντίληψη της σκοπιάς του θεατή και αναπτύσσουν την έννοια της συμπάθειας, σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι δεν αναπτύσσουν κοινωνίες με μόνο σκοπό το οικονομικό όφελος, αλλά ικανοποιούν μέσα από τις σχέσεις και συναισθηματικές τους ανάγκες. Με τη συμπάθεια ο άνθρωπος ενεργοποιεί ένα μηχανισμό επικοινωνίας των συναισθημάτων, εκφράζοντας έτσι τη φυσική κοινωνικότητα των ανθρώπων και την ανάγκη δημιουργίας μιας ηθικής κοινότητας. Ο Χιουμ χρησιμοποιεί την έννοια της συμπάθειας με την οποία η ηθική έχει ως κριτήριο την ωφελιμότητα της πράξης. Ο Σμιθ προσπαθεί να δει πως σκέφτεται ο πραγματικός δρων και να κατανοήσει τη συμπεριφορά με βάση τις ιδιαίτερες περιστάσεις.

Η ΗΘΙΚΗ ΣΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ

Τα μεγάλα προβλήματα της ηθικής στη φιλοσοφία προέκυψαν όταν αυτονομήθηκε από τη θρησκεία. Η φύση πλέον σφετερίζεται το ρόλο της θεότητας, αλλά η απροσδιοριστία του τι είναι «φυσικό» κάνει το εγχείρημα δύσκολο. Κύρια αντιπαράθεση κατά τον 17ο-18ο αιώνα είναι μεταξύ της ελεύθερης βούλησης και του ντετερμινισμού. Η συλλογιστική έχει ως εξής: ο άνθρωπος που αμαρτάνει κολάζεται και ο δίκαιος θεός δεν μπορεί να τιμωρεί αν ο άνθρωπος δεν έχει ελεύθερη βούληση. Ωστόσο, αν ο άνθρωπος έχει ελεύθερη βούληση, ο θεός δεν μπορεί να είναι παντογνώστης. Γιατί αν είναι παντογνώστης γνωρίζει τι θα πράξει ο άνθρωπος, άρα δεν μπορεί να ξεφύγει από την πράξη αυτή. Τελικά, το υποκείμενο θα μπορούσε να πράξει διαφορετικά από ότι πράττει;

ΘΕΙΑ ΒΟΥΛΗΣΙΑΡΧΙΑ Δύο βασικές θέσεις: 1. Η έννοια του νόμου συνδέεται με το θεό που είναι ο ύψιστος νομοθέτης. Άρα

μιλάμε για βουλησιαρχία, όπου υπάρχει ο κυρίαρχος της πολιτικής κοινωνίας είναι άρχων των πάντων. Κύριος εκφραστής αυτής της θεωρίας είναι ο Χομπς. Δεν υπάρχει αντικειμενικότητα και όλα εμπίπτουν στην κρίση του άρχοντα.

2. Η έννοια του νόμου συνδέεται με τη βούληση και παντοδυναμία του θεού. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι προσπάθησαν να βρουν μια συμβιβαστική λύση. Ο Καρτέσιος είπε πως ο θεός θα μπορούσε να φτιάξει τον κόσμο όπως ήθελε, αλλά αποσύρθηκε μετά τη Δημιουργία. Ο Λοκ υιοθετεί τη βουλησιαρχία, αλλά δεν τη θεωρεί αντίθετη προς το Λόγο.

ΔΙΕΝΕΞΗ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ & ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΥ

Ο Καρτέσιος αναβιώνει το σωκρατικό ιδανικό που εξομοιώνει την ορθή κρίση με την αγαθή πράξη. Άρα, αν αναγνωρίζεις το καλό, θα το πράξεις κιόλας. Αυτό σημαίνει ότι ο λόγος καθορίζει τη βούληση. Αν η βούληση αδιαφορεί για την ορθή κρίση, απλά είναι ελαττωματική. Οι συγκεχυμένες ιδέες θολώνουν το μυαλό και το παραπλανούν. Αντίθετα, ο Καντ πιστεύει πως η βούληση είναι κριτήριο ηθικής,

επειδή ακριβώς είναι ελεύθερη. Η βούληση καθορίζεται από τα πάθη και όχι από το Λόγο, στην ουσία κυριεύεται από το ορμέφυτο. Ο άνθρωπος είναι οι επιθυμίες του που δεν μπορεί να ελέγξει. Για τους ιντετερμινιστές ή ελευθεριαστές τα πάθη είναι εξωτερικά προς τον εαυτό συμβάντα, ενώ για τους ντετερμινιστές αν υποτάξουμε τα πάθη καταστρέφουμε τον εαυτό. Άρα, για τους ντετερμινιστές το πρόβλημα της ηθικής τίθεται σε λάθος βάση. Το αίτημα της ελευθερίας αφορά την πράξη και όχι τη βούληση.Επειδή η έννοια της αυτοδυναμίας συνδέεται με την ηθική, τελικά η σχέση αυτή καταλήγει να γίνεται ζήτημα πολιτικής συμμετοχής. Οι ντετερμινιστές τείνουν να πιστεύουν ότι δεν έχουμε φυσική τάση προς το καλό, και για αυτό το λόγο πρέπει να επεμβαίνει ο νομοθέτης. Με άλλα λόγια, η θεσμοθέτηση είναι το εργαλείο για τη χειραγώγηση των παθών. Για π.χ. ο φόβος της ποινής αντισταθμίζει την ελπίδα του εύκολου κέρδους που παράγεται από μια κλοπή. Με το προβάδισμα της βούλησης έναντι του λόγου, οι φιλόσοφοι άρχισαν να μιλούν για ηθικά συναισθήματα. Ο Χομπς προτείνει μια άκρως πεσιμιστική θέση για την ανθρώπινη φύση, όπου όλοι στρέφονται εναντίον όλων και το μόνο που τους νοιάζει είναι το προσωπικό όφελος. Η σκωτική σχολή απαντά στον Χομπς, λέγοντας πως η θεωρία του είναι εμπειρικά εσφαλμένη. Ο άνθρωπος δεν βαδίζει με βάση το ατομικό συμφέρον, γιατί δεν θα ένιωθε ενστικτωδώς τη λύπη, τη συμπόνια. Αυτά τα συναισθήματα ενδυναμώνονται μέσα από την επανάληψη.

ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΟΓΜΑΤΙΣΜΟΣ

Μέλημα του 18ου αιώνα είναι να ερμηνεύσει τη φύση ως ένα μηχανικό σύστημα. Η νευτώνεια σύλληψη αποτελεί το ύψιστο επίτευγμα της ανθρώπινης διάνοιας. Η παράδοση του ορθολογισμού του Καρτέσιου έχει μετεξελιχθεί σε έναν δογματισμό, που σκοπό έχει να παράγει λογικά τους φυσικούς νόμους από αυταπόδεικτες θεωρητικές αρχές. Άρα, ο ορθολογικός δογματισμός επιζητά μια απρόσβλητη γνώση για τις πρώτες αιτίες, και θέλει να συλλάβει την πραγματικότητα όπως είναι καθαυτή. Ο Καντ, παρόλο που είναι παιδί της σχολής του Leibniz και Wolff (χαρακτηριστικοί υποστηρικτές του ορθολογικού δογματισμού) στην ώριμη σκέψη του καταπολεμά την αλαζονεία του μεταφυσικού αναστοχασμού. Η θεωρία του Χιουμ και ο άκρατος σκεπτικισμός που υιοθετεί «ξυπνάνε» τον Καντ από τον δογματικό του λήθαργο, που προσπαθεί να κάνει μια νέα αρχή στη γνωσιολογία, θέλοντας να συνδυάσει την επιστημονική γνώση με την εμπειρική θεμελίωση.

ΚΑΝΤ

Αυτό που απασχολεί τον Καντ είναι το κατά πόσο μπορούμε να έχουμε αντικειμενική γνώση του κόσμου. Σκοπός του είναι να επιβεβαιώσει την ύπαρξη του κόσμου, ώστε να αποτελεί αντικείμενο της επιστήμης. Για τον Καντ η εμπειρία δεν επαρκεί για να οδηγήσει στη γνώση. Λείπει από μέσα της η έννοια της αναγκαιότητας. Μας λεει τι υπάρχει, αλλά όχι γιατί υπάρχει. Από την άλλη μεριά ο ακραίος ρασιοναλισμός αφαιρεί σε τέτοιο βαθμό το ρόλο της εμπειρίας και των αισθήσεων, υποβαθμίζοντάς τα πλήρως. Τελικά, για τον Καντ η εμπειρία χωρίς λόγο είναι τυφλή και ο λόγος χωρίς εμπειρία είναι μορφή χωρίς περιεχόμενο.Η θεωρία του είναι γνωστή ως υπερβατολογικός ιδεαλισμός, ιδεαλισμός που αποδέχεται τα εμπειρικά φαινόμενα ως πραγματικά. Το τελικό ερώτημα του Καντ, καταλήγει να είναι το τι υπάρχει στην εμπειρία και όχι ποια είναι η προέλευσή της. Με αυτόν τον τρόπο, διακρίνει το φαινόμενο από το αντικείμενο και υποστηρίζει πως μπορούμε να γνωρίζουμε μόνο το φαινόμενο.

Οργάνωση εμπειρικών δεδομένων με χρήση νοητικών δυνάμεων – Η «κοπερνίκεια επανάσταση» στη φιλοσοφία – Συνθετική a priori γνώση – Υπερβατολογική συνείδηση Οι παραστάσεις που λαμβάνουμε από τις αισθήσεις είναι σκόρπια γεγονότα, τα οποία οργανώνει η υπερβατολογική μας συνείδηση, ο εσωτερικός παρατηρητής του καθενός μας, καθώς ο εαυτός μας έχει οργανωτική δύναμη. Αν δεν διαθέταμε την υπερβατολογική συνείδηση θα απομονώναμε τα περιστατικά κάθε φορά. Για τον Καντ κατανοούμε τις εμπειρίες γιατί έχουμε μέσα μας οργανωτικές δυνατότητες, που ονομάζονται κατηγορίες. Η ουσία και η αιτιότητα, οι έννοιες του χώρου, του χρόνου, του ποσού, του ποιου, της αναφοράς είναι τέτοιες κατηγορίες. Οι νοητικές δυνάμεις υπάρχουν a priori μέσα μας και οργανώνουν ετερόκλητα αισθητηριακά δεδομένα. Οι κατηγορίες είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη διεξαγωγή εννοιών που σχηματίζουμε βασιζόμενοι στις αισθήσεις. Το μυαλό εφηύρε τις κατηγορίες γιατί έχουν λογική συνέχεια με την εμπειρία. Αν η χρήση τους σταματήσει να εξασφαλίζει τη γνώση τότε μπορούμε να τις αντικαταστήσουμε με άλλες. Οι πιο κρίσιμες κατηγορίες είναι της ουσίας και της αιτιότητας. Η έννοια της ουσίας παραπέμπει στην ιδέα ότι πίσω από τις άπειρες μορφές μεταβολής που υφίσταται ένα υποκείμενο μέσα στο χρόνο, υπάρχει πάντα ένα σταθερό υπόβαθρο. Έτσι, ο Σωκράτης κοιμισμένος, ξύπνιος, γέρος, νέος, χαρούμενος, λυπημένος είναι πάντα ο Σωκράτης.

Επίσης, η αρχή ότι για κάθε γεγονός υπάρχει μια αιτία, είναι κατ’ ανάγκη αληθής εξαιτίας της κατηγορίας της αιτιότητας. Για τον Καντ υπάρχει μέσα μας η σχέση αιτίας-αποτελέσματος και δεν ασπάζεται το σχετικισμό του Χιουμ. Ενώ, ο Χιουμ έκανε λόγο για αναλυτικές αναγκαστικά αληθείς προτάσεις που δεν προάγουν τη γνώση και για συνθετικές προτάσεις που χρήζουν απόδειξης, ο Καντ κάνει λόγο για συνθετικές a priori προτάσεις, που είναι πάντα αληθείς και αποτελούν την αρχή κάθε επιστήμης. Οι συνθετικές a priori έχουν γνωστική αξία και προάγουν την επιστήμη και δεν είναι σαν τις αναλυτικές a priori που είναι ταυτολογίες. Ο Καντ καινοτομεί προσπαθώντας να αποδείξει πως οι μαθηματικές προτάσεις είναι a priori συνθετικές και όχι αναλυτικές όπως θεωρούσε ο Χιουμ. Όταν κάνουμε την πρόσθεση 7+5=12, το 7+5 δεν εμπεριέχει το 12. Αντίθετα, αν πούμε κάθε σώμα είναι εκτατό, η πρόταση είναι αναλυτική γιατί το σώμα εμπεριέχει την έννοια της έκτασης.Τελικά, για να υπάρξει η γνώση χρειάζεται η εμπειρία, αλλιώς οι έννοιες είναι κενές περιεχομένου. Εκτός όμως από τη εμπειρία είμαστε εξοπλισμένοι με τις μορφές του χώρου και του χρόνου και με τις κατηγορίες. Η συμμετοχή του νου είναι απαραίτητη στην οργάνωση των εμπειρικών δεδομένων. Για τα μόνα που δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι, είναι για τα πράγματα που βρίσκονται εκτός της εμπειρίας μας. Για αυτό δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα για την αρχή του κόσμου. Άρα, τα όρια της γνώσης είναι τα όρια της εμπειρίας. Ο Καντ πίστεψε ότι με τη γνωσιοθεωρία του έκανε την «κοπερνίκεια επανάσταση» στη φιλοσοφία.

Πράγμα καθαυτόΣτην προσπάθεια σύζευξης ρεαλιστικής αντίληψης και ιδεαλιστικής άποψης ο Καντ έκανε λόγο για το πράγμα καθαυτό που είναι το υλικό αντικείμενο, γυμνό από αισθητούς προσδιορισμούς, το οποίο παραμένει άγνωστο γιατί δεν μπορούμε να το συλλάβουμε με τις αισθήσεις. Στην ερώτηση αν το πράγμα καθαυτό είναι αυθαίρετο, ο Καντ απαντά πως μπορούμε να σκεφτούμε ό,τι είναι λογικώς δυνατό. Αυτό δε σημαίνει πως μπορούμε να μιλάμε σαν να το γνωρίζουμε κιόλας. Στον Καντ ο ρόλος της βούλησης είναι στο επίκεντρο της ηθικής θεωρίας. Κάνει διάκριση μεταξύ εμπειρικής και καθαρής βούλησης. Η εμπειρική βούληση εξυπηρετεί κάποια άλλη σκοπιμότητα και υπαγορεύεται από έναν ξένο όρο (θέλω να φαω ένα ροδάκινο), ενώ η καθαρή βούληση ικανοποιεί ίδιους στόχους (θέλω να είμαι τίμιος). Είναι σαφές ότι η εμπειρική βούληση δεν είναι ελεύθερη, είναι όπως όταν κάνω κάτι όχι επειδή το θέλω εγώ, αλλά επειδή το θέλει κάποιος άλλος. Αντίθετα, η καθαρή βούληση είναι ελεύθερη. Έτσι, ισχυρίζεται πως η λογική δεν είναι κριτήριο ηθικής συμπεριφοράς, καθώς ο λόγος δεν δρα ελεύθερα. Μόνο η καθαρή βούληση είναι κριτήριο ηθικής συμπεριφοράς γιατί δρα ελεύθερα. Άρα, ο Καντ συνδέει την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου με τη βούλησή του. Αυτή είναι και η καινοτομία στην ηθική του Καντ. Έως τότε, ξεκινώντας από τον Σωκράτη ο λόγος και η γνώση καθόριζαν την ηθική. Για τον Καντ ηθικός είναι ο άνθρωπος που πράττει το ορθό, ακόμη και αν αυτό βλάπτει το συμφέρον του, νοούμενο με υλικούς και φυσικούς όρους. Αν δηλαδή ένας έμπορας παύει να κλέβει στο ζύγι γιατί πιστεύει πως με αυτόν τον τρόπο θα αποκτήσει περισσότερο πελατεία δεν είναι ηθικός. Αν όμως δεν κλέβει γιατί απλά πιστεύει πως αυτό είναι το σωστό είναι ηθικός. Η ηθική είναι αυτοσκοπός και όταν πραγματοποιείται έχει ως αποτέλεσμα την ευδαιμονία. Τέλος, ο άνθρωπος ως πράγμα καθαυτό είναι αυτόνομος. Αυτός αποφασίζει τι είναι ηθικό και τι όχι. Αυτή είναι και η πρωτογενής του ελευθερία. Άπαξ και το αποφασίσει όμως, οφείλει να μείνει πιστός στην απόφασή του. Το καθήκον μας υποχρεώνει από τη στιγμή που θα το αναγνωρίσουμε, γιατί τότε υψώνεται μια φωνή μέσα μας που λέγεται κατηγορηματική προσταγή. Τότε λοιπόν η επιλογή οφείλει να γίνεται πράξη,

αλλιώς το υποκείμενο είναι ανήθικο. Η ελευθερία της επιλογής στον Καντ αναγνωρίζει τα δικαιώματα και τις επιλογές όλων των ανθρώπων. Σε αυτή την ιδανική αναρχία η υποταγή στο νόμο είναι μια ενδογενής δέσμευση. Ο Καντ πιστεύει πως ο κοσμοπολιτισμός, (όταν κάθε έλλογη συνείδηση ταυτιστεί με κάθε άλλη), είναι η ύψιστη πραγμάτωση του ηθικού μας πεπρωμένου. Το ύψιστο αγαθό είναι η αρετή και η ευτυχία. Απόλυτα ηθικός είναι ο άνθρωπος, που όχι μόνο πράττει αυτό που οφείλει να πράξει, αλλά είναι και ευτυχισμένος. Η ευτυχία όμως είναι ανέφικτη και εδώ χρειάζεται ο θεός, ως αίτημα του πρακτικού λόγου. Πιο αναλυτικά, μόνο ο θεός έχει ενορατική γνώση του πράγματος καθαυτού καθώς αυτός το έχει δημιουργήσει. Επίσης, έχει εποπτεία της συνολικής πραγματικότητας, αφού ο ίδιος βρίσκεται έξω και πέρα από αυτή. Αυτά τα δύο κριτήρια δεν ισχύουν για τον άνθρωπο, καθώς δεν είναι δημιουργός του κόσμου και μπορεί να δει μόνο μέρος της πραγματικότητας. Γι’ αυτό τα μεγάλα προβλήματα της μεταφυσικής είναι άλυτα, αφού υπερβαίνουν τα όρια κάθε δυνατής εμπειρίας. Άρα, μιλώντας για αυτά μπαίνουμε στην περιοχή του καθαρού λόγου. Κάθε απόπειρα να τα περιγράψουμε και να τα εξηγήσουμε καταλήγει σε κακοφωνία επιχειρημάτων που αναιρούν το ένα το άλλο. Συνεπώς, καμία λογική απόδειξη δεν είναι δυνατή σε σχέση με τη φύση και την ύπαρξη της ψυχής, ούτε για την ύπαρξη του θεού. Η ύπαρξη, εξάλλου, δεν είναι κατηγορούμενο, δεν μπορεί από μόνη της να προσδώσει ιδιότητες σε ένα αντικείμενο. Τελικά, ο Καντ καταλήγει πως δεν έχει δικαιοδοσία σε θέματα που υπερβαίνουν την εμβέλεια της αισθητηριακής αντίληψης.

Καλλιτεχνική εμπειρίαΗ προκαντιανή αισθητική παράδοση θέτει τα ερωτήματα: «τι είναι ωραίο;» ενώ ο Καντ θέτει το ερώτημα «ποια είναι η ουσία της τέχνης;». Ενώ για τον Αριστοτέλη η καλλιτεχνική αξία ενός έργου πηγάζει από την οργανική ενότητα του με σκοπό τη μίμηση, ο Καντ κάνει λόγο για την αναφορά στο Εγώ, το πως δηλαδή λειτουργεί το καλλιτέχνημα στη συνείδηση. Σημαντικό λοιπόν, είναι αν μας ικανοποιεί αισθητικά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι για να το κρίνουμε δεν το υπάγουμε σε κατηγορίες. Πάντως, το ίδιο το καλλιτέχνημα έχει μια σκοπιμότητα χωρίς σκοπό, υπηρετεί δηλαδή την ίδια την τέχνη, (η τέχνη για την τέχνη). Η παρουσία ενός έργου τέχνης κινητοποιεί όλες τις δυνάμεις συνείδησης και εκφέρει αισθητικές κρίσεις με διϋποκειμενική ισχύ. Υπάρχει λεει ο Καντ μια αισθητηριακή ικανότητα, κοινή σε όλα τα έλλογα όντα που ερεθίζεται από την παρουσία των καλλιτεχνικών αντικειμένων. Η απόλαυση που αισθάνεται ονομάζεται υψηλό, και είναι το δέος που αισθάνεται ο άνθρωπο όταν νιώθει την ασημαντότητά του. Ο Καντ υποστηρίζει τη ριζική ελευθερία της καλλιτεχνικής φαντασίας και θέλει τον καλλιτέχνη να μην εγκλωβίζεται από γούστα, φόρμες και τεχνικές. Τελικά, η τέχνη δεν είναι αναπαράσταση αλλά ανακάλυψη της πραγματικότητας, καθώς παρακινεί τον άνθρωπο στο στοχασμό.

ΧΕΓΚΕΛ

Η ερμηνεία του χριστιανισμούΟ Χέγκελ αναγνωρίζει στη μορφή του Ιησού έναν μεγάλο ηθικό διδάσκαλο. Ήταν κήρυκας της ηθικής ελευθερίας. Αντίθετα, η εκκλησία είναι ένα σύστημα καταναγκασμού των συνειδήσεων. Αυτό οφείλεται πρώτον στους μαθητές του Ιησού, οι οποίοι δεν κατάφεραν να κατανοήσουν το βαθύτερο νόημα της διδασκαλίας του, αλλά εξακολούθησαν να σκέφτονται με τις εβραϊκές παραδόσεις. Δεύτερον, η ύστερο-ρωμαϊκή ανθρωπότητα δεν ήταν σε θέση να ενστερνιστεί τη συνειδησιακή

αυτονομία που δίδασκε ο Ιησούς. Το αποτέλεσμα λοιπόν είναι ότι ο χριστιανισμός μετατράπηκε σε ένα γραφειοκρατικό σύστημα Αυτή ήταν η «θετικότητα» του χριστιανισμού που θριάμβευσε εις βάρος του πνευματικού περιεχομένου.

Φαινομενολογία του πνεύματοςΣύμφωνα με τον Χέγκελ το ανθρώπινο πνεύμα είναι έτοιμο να κατακτήσει την γνώση του απόλυτου, και να εγκαταλείψει όλες τις πλανημένες κατανοήσεις μια για πάντα. Το Απόλυτο δεν είναι ουσία, όπως το είχε κατανοήσει ο Σπινόζα, αλλά Υποκείμενο. Η αλήθεια είναι αυτή που περιγράφει σωστά τον κόσμο και βγαίνει σταδιακά μέσα από την ιστορική εξέλιξη του πολιτισμού.Για τον Χέγκελ ο σκεπτικισμός δεν είναι παρά μια παροδική κατάσταση της ορθολογικής σκέψης. Ο νους τον ξεπερνά όταν ασχολείται με την ουσία των πραγμάτων. Η γνώση της πραγματικότητας αποδεικνύεται όταν υπάρχουν πρακτικά αποτελέσματα. Έτσι, ο σκεπτικισμός δεν είναι παρά διανοητική σπατάλη.Η απόκτηση αυτοσυνειδησίας, δηλαδή η επιστροφή της συνείδησης στον εαυτό της, είναι θεμέλιος λίθος της ηθικότητας. Η ιστορία της συνείδησης και του πολιτισμού είναι μια αδιάκοπη σύγκρουση Κυρίων και Δούλων. Οι Δούλοι συνειδητοποιούν ότι η δική τους εργασία είναι η προϋπόθεση για την άσκηση της κυριαρχίας των δυναστών τους. Οι Δούλοι είναι η παραγωγική μηχανή και τους έχει αφαιρεθεί κάθε ανθρώπινο δικαίωμα και προοπτική. Όμως, οι κυρίαρχοι σιγά-σιγά χάνουν τη δύναμή τους και γίνονται ένα αδρανές σώμα που απομυζούν την εργασία των Δούλων. Η παρακμή των Κυριών συνοδεύεται από τη συνειδησιακή αφύπνιση των Δούλων, οι οποίοι συνειδητοποιούν την αξία τους ως ηθικές οντότητες. Έτσι, όταν ωριμάζει μέσα τους η συνείδηση ότι αυτοί είναι το θεμέλιο της κοινωνικής ζωής και δημιουργεί του πολιτισμού, καθαιρούν τους ηγεμόνες και γίνονται οι ίδιοι οι νέοι Κύριοι. Όμως, και αυτοί με τη σειρά τους υποκύπτουν στην παρακμή. Πάντως, το γεγονός είναι πως η πρόοδος της ανθρωπότητας περνάει πάντα μέσα από το στρώμα των Δούλων και η μοίρα των Κυρίων είναι η ανατροπή και η εξαφάνισή τους. Η ατομική συνείδηση κορυφώνεται στην περιγραφή της Φαινομενολογίας, όπου εισάγεται ο εγελιανός όρος Πνεύμα. Ο Χέγκελ υποστήριξε πως κινητήριος δύναμη της ιστορίας είναι το πνεύμα. Το Πνεύμα σπρώχνει τα γεγονότα προς την τελείωση τους, που δεν είναι άλλη από την απόλυτη γνώση που είναι γραφτό να κατακτήσει η συνείδηση.

Εγκυκλοπαίδεια Στην εγκυκλοπαίδεια ο Χέγκελ θέτει τις θεμελιώδεις αρχές του στοχασμού. Χωρίζεται σε 3 μέρη:1. Λογική, όπου μελετάει τη λογική ουσία του κόσμου. Το πρώτο τμήμα της

λογικής είναι η θεωρία του Είναι. Πρόκειται για μια καθαρή οντολογία, όπου κατατάσσει το Είναι στις πιο καθαρές μορφές του. Το Είναι στην αρχή είναι ένα τίποτα, ένα μη ον. Μετά, περνάει στο γίγνεσθαι, όπου δουλεύει ο στοχασμός. Το δεύτερο τμήμα της λογικής είναι η θεωρία της Ουσίας. Εδώ, ο λόγος πραγματώνεται, γίνεται δηλαδή μια ορατή πραγματικότητα και φαίνεται μέσα στην υλική ύπαρξη. Το τρίτο τμήμα της Λογικής είναι η θεωρία της Έννοιας. Τώρα, ο Χέγκελ ερμηνεύει το συλλογισμό ως ενόραση, καθώς ο νους χωράει μέσα του όλη την κίνηση της ζωής και τους θεμελιώδεις νόμους της. Με αυτόν τον τρόπο, ξεπερνά την καντιανή αντίφαση ανάμεσα στο νου και στο πράγμα καθαυτό. Ταυτόχρονα, αντικαθιστά και τη θεωρητική ισχύ του οντολογικού επιχειρήματος, που είχε απορρίψει ο Καντ. Για τον Χέγκελ, το οντολογικό

επιχείρημα είναι ένας γρίφος που όταν αποκωδικοποιηθεί, θα φανεί η ενότητα της έννοιας και της αντικειμενικής ύπαρξης.

2. Φύση, που στην ουσία είναι ο Λόγος σε ασυνείδητη κατάσταση. Σκοπός λοιπόν του Λόγου είναι να υψωθεί πάνω από τη ζωώδη του κατάσταση και να επιστρέψει στον εαυτό του.

3. Πνεύμα, που στην ουσία ο Λόγος έχει αφήσει πίσω του το φυσικό στάδιο της ύπαρξής του. Και πάλι έχουμε 3 στάδια στη ζωή του πνεύματος. Το πρώτο είναι το υποκειμενικό πνεύμα, όταν η ψυχή εκφράζεται μέσα στη φύση (χαρά, λύπη, έκφραση συναισθημάτων) και μάλιστα έχει συνείδηση πως εκφράζεται. Έτσι, το υποκειμενικό πνεύμα περιλαμβάνει δραστηριότητες όπως η αντίληψη, η επιθυμία, η φαντασία και η μνήμη. Το δεύτερο είναι το αντικειμενικό πνεύμα όπου οι άνθρωποι δημιουργούν μέσα στη φύση τις κοινωνίες και φτιάχνουν οικονομικά συστήματα και ταξικές διαφορές. Το τρίτο είναι το απόλυτο πνεύμα, όπου ο νους γίνεται απόλυτος και ταυτίζεται με τον νου του θεού.

Ο Χέγκελ υποστηρίζει πως η κινητήριος δύναμη της ιστορίας είναι το πνεύμα που θέλει να ξαναβρεί την ελευθερία του και να απαλλαχθεί από την κατάσταση της ύλης που έχει εκπέσει.

Το πνεύμα του λαού και το παγκόσμιο πνεύμαΗ ιστορία έχει μια αναγκαστική πορεία για τον Χέγκελ. Είναι η πορεία προς την ελευθερία, με το πνεύμα να είναι η κινητήρια δύναμη. Επίσης πιστεύει ότι η εξέλιξη είναι προϊόν αντίθεσης. Όλα τα πράγματα είναι αντιφατικά και αυτή η αντίφαση τα κάνει να ενεργοποιούνται. Οι επιμέρους πολιτισμοί έχουν αντιθέσεις, αλλά παράλληλα προϋποθέτουν ο ένας τον άλλο, καθώς υπάρχει μια δημιουργική επικοινωνία όπου ανταλλάσσουν κοσμοθεωρίες. Κάθε λαός έχει τα ιδιαίτερα δικά του πολιτιστικά χαρακτηριστικά και αυτό ονομάζεται το «πνεύμα του λαού». Όμως αυτά τα χαρακτηριστικά είναι μέρος ενός «παγκόσμιου πνεύματος», που είναι το οικουμενικό πνεύμα μέσα στο οποίο ξεδιπλώνεται το πνεύμα κάθε λαού. Σε κάθε εποχή υπάρχει ένα έθνος επιφορτισμένο να οδηγήσει την ανθρωπότητα στην ελευθερία. Ο φιλόσοφος παρατηρεί πως στην ιστορία σημειώθηκαν τρεις μεγάλες καμπές στην αναβάθμιση του πνεύματος. Πρόκειται για την εμφάνιση των Ασιατών, την εποχή των Ελλήνων και των Ρωμαίων και τέλος την παρουσία των Τευτόνων. Κάθε λαός έχει μία μόνο φορά τον ρόλο του πνευματικού ηγέτη. Η εγελιανή άποψη είναι καθαρά πολιτιστική και με κανένα τρόπο φυλετική.

Η ιστορία της ελευθερίας (aufhebung)Η ελευθερία κατέχει κεντρική θέση και επιτελεί σημαντική λειτουργία στην πολιτική φιλοσοφία του Χέγκελ. Η ελευθερία αποτελεί καθεαυτή τον τελικό σκοπό του Πνεύματος. Όταν μιλάει για ελευθερία ο Χέγκελ αναφέρεται στην αυτοσυνειδησία, τη συνείδηση του εαυτού. Θυμίζει Σπινόζα, μόνο που ο Θεός του Σπινόζα ισοδυναμεί με τη φύση, ενώ ο Χέγκελ διαχωρίζει τη φύση από το πνεύμα. Πάντως, ελευθερία χωρίς αυτοσυνείδηση δεν νοείται στο εγελιανό σύστημα, με την κοινωνία και το κράτος να είναι οι συνθήκες εντός των οποίων πραγματώνεται η ελευθερία. Ο άξονας για την ιστορική εξέλιξη είναι η πορεία του πνεύματος προς την ελευθερία. Κάθε ιστορική εποχή θέτει τις βάσεις και είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την έλευση της επόμενης που είναι πάντα ανώτερη. Η ιστορία για τον Χέγκελ είναι ένα σφαγείο, όπου δυναστείες και κοσμοθεωρίες γεννιούνται μόνο για να πεθάνουν. Το παγκόσμιο πνεύμα στην ασυγκράτητη ανάβασή του εξαφανίζει καθετί που φαντάζει στέρεο και μεγαλειώδες. Όμως, μέσα στην καταστροφή επιβιώνει ένας πυρήνας ηθικών και διανοητικών επιτευγμάτων, που αποτελεί τη βάση του επόμενου

ανώτερου πολιτισμού. Έτσι, ο ιστορικός θάνατος είναι παραγωγικός. Ιστορία λοιπόν, σημαίνει απώλεια και καταστροφή, αλλά συνάμα αναγέννηση εκ της τέφρας. Έτσι βγαίνει ο όρος aufhebung, που συνδυάζει την κατάλυση και διατήρηση των βιωμάτων του παρελθόντος. Εξάλλου, χωρίς το παρελθόν δεν θα μπορούσε να υπάρξει παρόν και μέλλον.

Το κράτος της τέλειας ελευθερίας (η φιλοσοφία του δικαίου του Χέγκελ)Η πραγμάτωση της αληθινής ελευθερίας σηματοδοτεί και το τέλος της ιστορίας. Αυτό σημαίνει πως η ανθρωπότητα θα συνεχίσει να υπάρχει, αλλά υπό συνθήκες αδιατάρακτης ενότητας. Η εγελιανή πολιτεία υποτάσσει το μεμονωμένο άτομο στο σύνολο, αναγνωρίζοντας όμως την ιδιωτική του ελευθερία. Το πνεύμα περνάει στην αντικειμενική του φάση, αποκτά δηλαδή πάτημα στη ζωή. Το αντικειμενικό πνεύμα διέρχεται σε 3 καταστάσεις:1. Τον νόμο, ο οποίος καλύπτει δικαιώματα και υποχρεώσεις που απορρέουν από το

θεσμό της ιδιοκτησίας. Χωρίς την κατοχή υλικών δεν υπάρχει ελευθερία, και μάλιστα αυτή η κατοχή πρέπει να αναγνωρίζεται από τους άλλους, αλλιώς δεν έχει νόημα. Η αμοιβαία αναγνώριση της υλικής κατοχής είναι το συμβόλαιο, μια νομική πράξη που αφορά την ατομική ιδιοκτησία.

2. Την ατομική ηθική, όπου ο καθένας αποφασίζει να συμπεριφερθεί κατά έναν ορισμένο τρόπο.

3. Την κοινωνική ηθική, η οποία με τη σειρά της διακρίνεται σε 3 επίπεδα: Η οικογένεια, είναι το πρώτο περιβάλλον που αναπτύσσεται το πνεύμα

και υποτάσσεται το φυσικό εγώ σε ένα σύνολο. Η αστική κοινωνία, όπου οι σχέσεις καθορίζονται με όρους οικονομικού

ανταγωνισμού, καθώς ο άνθρωπος φεύγει από την οικογένεια και μπαίνει στην εργασία. Η εργασία, για τον Χέγκελ είναι ηθικό καθήκον.

Το κράτος, που οφείλει να προστατεύει το άτομο καθώς, η κοινωνία έχει την φυσική τάση να παράγει ακραίες μορφές πλουτισμού και φτώχιας. Πρώτη φορά σκιαγραφείται η ιδέα του παρεμβατικού κράτους, που οφείλει να διασφαλίζει τους πολίτες από την αυθαιρεσία και την τυραννία.

Ο Χέγκελ υποστηρίζει τη συνταγματική μοναρχία σύμφωνα με το βρετανικό πρότυπο. Ο μονάρχης δεν ασκεί εκτελεστικό εξουσία, απλά κατακυρώνει τις αποφάσεις του νομοθετικού σώματος. Το νομοθετικό σώμα εκλέγεται από τους πολίτες, όχι όμως μέσω της ατομικής ψήφου. Ο πολίτης είναι μέρος μιας «τάξης» και όλες οι τάξεις συγκροτούν τη Βουλή. Υπάρχει η Άνω Βουλή που είναι οι γαιοκτήμονες και η Κάτω Βουλή που είναι εκπρόσωποι της αστικής τάξης. Ο εκλεγμένος αντιπρόσωπος δεν εκπροσωπεί το οικονομικό συμφέρον μιας τάξης ή συντεχνίας. Εκλέγεται με σκοπό να προσφέρει στο σύνολο του έθνους. Τέλος, ο Χέγκελ δίνει έμφαση στη γραφειοκρατία, που θεωρεί πως εκπροσωπεί το συλλογικό ιδεώδες. Φαντάζεται τους φιλοσόφους-βασιλείς του Πλάτωνα να κυβερνούν μέσα στο πλαίσιο της συντεταγμένης πολιτείας που προήλθε από τη Γαλλική Επανάσταση.

Η ατομικότητα στη φιλοσοφία του ΧέγκελΟ Χέγκελ δεν αγνοεί το υποκείμενο στην εξέλιξη της ιστορίας. Χαρακτηρίζει όμως το Εγώ «κακή υποκειμενικότητα» γιατί το εξατομικευμένο υποκείμενο δεν μπορεί να είναι καθοριστικό στην ανέλιξη των κοινωνικών πραγμάτων. Η αλήθεια είναι πάντοτε το όλον. Βέβαια, υπάρχουν κάποια ιστορικά πρόσωπα που τα χαρακτηρίζει «κοσμοϊστορικά υποκείμενα», όπως για π.χ. ο Ναπολέων, αλλά δεν τα αντιλαμβάνεται ως φυσικά άτομα, αλλά ως φορείς του παγκόσμιου πνεύματος. Εάν δεν είχε γεννηθεί ο Ναπολέων, κάποιος άλλο ξεχωριστό πρόσωπο θα είχε γεννηθεί

και θα συντελούσε, με διαφορετικό τρόπο βέβαια, τις αλλαγές. Άρα, ο Ναπολέων για τον Χέγκελ δεν είναι ανεπανάληπτος, ούτε αναγκαίος ως πρωτογενές βιωματικό υλικό.

ΚΙΡΚΕΓΚΩΡ (υπαρξιστής)

Για τον Κίρκεγκωρ οι αντιθέσεις της ιστορίας βιώνονται από το ατομικό υποκείμενο ως ένα προσωπικό πεπρωμένο. Άρα, η ιστορία είναι η προσωπική διαδρομή του αυτοσυνείδητου Εγώ μέσα σε έναν κόσμο που το πιέζει και το απειλεί. Το ανθρώπινο υποκείμενο ωριμάζει και αποκτά την αυτοσυνειδησία του μέσα από ένα ατομικό δράμα εντάσεων. Όσο καλλιεργείται η ατομική αυτοσυνειδησία, τόσο βυθίζεται μέσα στο εσωτερικό εγώ. Ο Κίρκεγκωρ, υποστηρίζει σε αντίθεση με τον Χέγκελ, πως η ιστορία υπάρχει για το ζωντανό Εγώ και εκπορεύεται από αυτό. Άρα, ο Ναπολέων υπήρξε καθοριστικός, είναι ανεπανάληπτος και αναγκαίος ως βιωματικό υλικό. Το ζήτημα της θεολογίας απασχολεί τον Κίρκεγκωρ. Υποστηρίζει πως το περιεχόμενο της θεολογίας είναι μια μορφή προσωπικής δέσμευσης που φέρνει το θεό να κατοικήσει μέσα στο ζωντανό υποκείμενο. Η πίστη είναι μια διαρκής αγωνία για υπέρβαση της πραγματικότητας. Είναι η προσπάθεια να δημιουργηθεί ο θεός εκ του μη όντος και να αποκτήσει υπόσταση ο πιο πραγματικός μας εαυτός. Ο Κίρκεγκωρ χρησιμοποιεί την ειρωνεία και γράφει πάντα με ψευδώνυμα. Με αυτή του την πράξη τονίζει ότι η γλώσσα αποκρύπτει τις εσωτερικές και αυθεντικές διαστάσεις του λόγου. Για τον Χέγκελ η πονηριά του λόγου είναι ο τρόπος που το παγκόσμιο πνεύμα φέρνει τις πολιτιστικές μεταβολές που σφραγίζουν την ιστορία. Αντίθετα, για τον Κίρκεγκωρ η πονηριά του υποκειμενικού λόγου είναι ο τρόπος που η συνείδηση χρησιμοποιεί τους θεσμούς και τους υποσκάπτει. Ο Κίρκεγκωρ κρίνει το εγελιανό σύστημα γιατί απαξιώνει το Εγώ και τα υποκειμενικά βιώματά του. Ο φιλόσοφος ανατρέπει την εγελιανή φιλοσοφία που στοχεύει στην υπαγωγή του Εγώ στο καθολικό. Υποστηρίζει λοιπόν πως το σύστημα του Χέγκελ είναι αδύνατον, αφού η αλήθεια βρίσκεται στην ατομική συνείδηση. Το άτομο δεν μπορεί να ξεχάσει ότι υπάρχει, αλλιώς θα καταντήσει μια κωμική φιγούρα. Η κάθε ανθρώπινη ύπαρξη αναλαμβάνει την ευθύνη των αποφάσεων και των πράξεών της. Ο Κίρκεγκωρ διέκρινε 3 στάδια που μπορεί να διέλθει η ανθρώπινη ύπαρξη:1. Το αισθητικό. Ο αισθητικός άνθρωπος ζει μέσα στις ηδονές, βιώνοντας τη

στιγμιαία ικανοποίηση και αναζητώντας συνεχώς καινούργιες ηδονές. Η πιο ριζική ειρωνεία του σαρκικού έρωτα είναι ότι πεθαίνει αναγκαστικά, από τη στιγμή που θα αποκτήσει το αντικείμενο του πόθου. Έτσι, η ποθούμενη ευτυχία διακατέχεται από μια αγωνία, ώσπου το υποκείμενο αντιλαμβάνεται την ματαιότητα, καταλαμβάνεται από ανία, και βρίσκεται στο κατώφλι της απελπισίας.

2. Το ηθικό. Ο άνθρωπος πλέον εγκαταλείπει τον αισθητικό βίο και αναλαμβάνει καθήκοντα και υποχρεώσεις. Οι φευγαλέες ηδονές αντικαθίστανται από την αίσθηση σταθερότητας που εφοδιάζει το καθήκον. Ο Κίρκεγκωρ παρομοιάζει το αισθητικό στάδιο με τον ρομαντισμό και το ηθικό στάδιο με το γάμο και τις υποχρεώσεις που τον συνοδεύουν. Όμως και σε αυτό το στάδιο η αγωνία και η απελπισία που δεν μπορεί να φτάσει την αιώνια ευτυχία, εξακολουθούν να υπάρχουν. Έτσι φτάνουμε στο τρίτο στάδιο.

3. Το θρησκευτικό. Ο άνθρωπος αναγνωρίζει ότι υπάρχει ένας απώτερος σκοπός από τον οποίο εξαρτάται το ίδιο το νόημα της ύπαρξής του. Είναι το μυστικό

κάλεσμα του θεού, που αφήνει πίσω του κάθε υλικό αγαθό, όπως ο Αβραάμ που εγκλημάτησε για την πίστη. Η θρησκευτική εμπειρία είναι μια αποκλειστικά εσωτερική εμπειρία και δεν έχει καμιά σχέση με τις εκκλησιαστικές δομές και τους λατρευτικούς χώρους. Η ζώσα πίστη είναι μια προσωπική σχέση με το Χριστό. Ο ιππότης της πίστης είναι ο πρωταθλητής της σιωπής και ενώ οι εξωτερικές κινήσεις του και οι συμπεριφορές του δεν διαφέρουν από τον τελευταίο αστό, εσωτερικά διαφέρει από όλους τους άλλους καθώς βιώνει την παραμικρή εμπειρία στο έπακρο, λες και εξαρτάται η τύχη του κόσμου από αυτό. Η αντίθεση και πάλι με τον Χέγκελ έγκειται στο γεγονός ότι ο Κίρκεγκωρ δεν βρίσκει καμία απολύτως προαποφασισμένη αναγκαιότητα στην ανάβαση της συνείδησης. Η ανύψωση του Εγώ γίνεται κάθε φορά μέσα από μια ελεύθερη επιλογή. Σε μια εποχή που ευνοούσε τις ολότητες (έθνος, κοινωνία) ο Κίρκεγκωρ ύψωσε το ανάστημα του ενός.

ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ

Οι έννοιες του πράγματος καθεαυτό και της βούλησης που εισηγήθηκε ο Καντ αποτέλεσαν τη βάση του φιλοσοφικού συστήματος του Σοπενχάουερ. Πιο συγκεκριμένα, ο Σοπενχάουερ υιοθέτησε την άποψη του Καντ που θέλει να υπάρχει το πράγμα καθεαυτό πέρα από τα φαινόμενα. Όμως για τον Σοπενχάουερ το πράγμα καθεαυτό δεν συγκροτεί μια άγνωστη χώρα, αλλά έχει την ίδια με τη δική μας φύση, και ως εκ τούτου μπορούμε να το γνωρίσουμε όπως τον εαυτό μας. Εκείνο που πραγματικά είμαστε είναι η βούλησή μας. Οι αισθήσεις και ο Λόγος δεν είναι τίποτα άλλο από εκδηλώσεις της βούλησης, μιας βούλησης που την αντιλαμβάνεται ενορατικά. Έτσι, κάθε πράγμα στον κόσμο κρύβει μέσα του μια βούληση, η οποία το κάνει να συμπεριφέρεται όπως συμπεριφέρεται. Αφού η βούληση αποτελεί τη δική μας ουσία και την ουσία κάθε άλλου πράγματος στον κόσμο, είναι τελικά μια ενιαία ορμή που διακλαδώνεται και μοιράζεται σε όλες τις οντότητες που συγκροτούν τον κόσμο. Δεν έχει όμως έναν απώτερο σκοπό. Ο σκοπός της είναι να υπάρχει και τίποτα άλλο πέρα από αυτό. Τέλος, η βούληση είναι απεριόριστη και δεν εξαρτάται από την ύπαρξη του πράγματος. Όταν αυτό πάψει να υπάρχει μεταφέρεται σε κάποιο άλλο πράγμα που το διαδέχεται. Ο Σοπενχάουερ υποστήριξε πως ο άνθρωπος δεν αποτελεί μια ξεχωριστή ύπαρξη μέσα στον κόσμο. Όπως κάθε άλλο ον συμπεριφέρεται με βάση την τυφλή ορμή της βούλησής του. Για παράδειγμα, όπως κάθε άλλος ζωντανός οργανισμός θέλει να ζήσει και επιδιώκει να διατηρήσει τη ζωή του. Ένας επαίτης που υποφέρει από την φτώχεια, την πείνα και την αρρώστια εξακολουθεί να θέλει να ζει, γνωρίζοντας πως θα συνεχίσει να υποφέρει. Ακόμα και όταν οι άνθρωποι φτάνουν στην αυτοχειρία η βούλησή τους για ζωή δεν αίρεται. Αυτό μαρτυρά και η οδύνη στο πρόσωπό τους. (ο Καρυωτάκης όταν αποφάσισε να αυτοκτονήσει έδεσε μια πέτρα στο λαιμό του και έπεσε στη θάλασσα. Όλο το βράδυ πάλευε με τη θάλασσα και όταν τελικά σώθηκε είπε στους μελλοντικούς αυτόχειρες να μην ακολουθήσουν αυτήν την μέθοδο αν ξέρουν κολύμπι.) Σε κάθε κύτταρο του ανθρώπου υπάρχει η βούληση για ζωή. Ο Λόγος είναι απλά χρήσιμος για να εξασφαλίσει στον άνθρωπο τα μέσα που θα τον βοηθήσουν να ικανοποιήσει τα αιτήματα της βούλησής του. Ο Σοπενχάουερ παρά τη γενική απαισιοδοξία του, που θέλει τον άνθρωπο να μην μπορεί να ευτυχήσει κατά τη διάρκεια του επίγειου βίου του, του δίνει μια διέξοδο. Την διέξοδο αυτή του την προσφέρει η τέχνη. Μέσα από τα έργα τους οι καλλιτέχνες επιδιώκουν να δείξουν το καθολικά ωραίο – όπως το εννοούσε και ο Πλάτωνας με τις ιδέες - . Παρατηρώντας λοιπόν τα έργα τέχνης ο Σοπενχάουερ παύει να αισθάνεται το

βάρος της προσωπικής ύπαρξης και τις πιέσεις της βούλησης, που τον ταλαιπωρούν στη ζωή. Βέβαια, η ανακούφιση που προσφέρει η τέχνη στον άνθρωπο είναι πρόσκαιρη. Κρατάει δηλαδή όσο παρακολουθούμε έναν πίνακα ή όσο ακούμε ένα ωραίο μουσικό κομμάτι. Μετά επιστρέφουμε στην κανονική ζωή που δέχεται τα προστάγματα της βούλησης. Η οριστική σωτηρία του ανθρώπου έρχεται με το θάνατό του, που περνάει σε μια κατάσταση νιρβάνα.

ΝΙΤΣΕ

Ποιητική σοφία του αρχαϊκού ελληνισμού & κριτική ιδεολογιών 19ου αιώναΟ Νίτσε πιστεύει πως ο δυτικός άνθρωπος λοξοδρόμησε και δεν μπόρεσε να κατανοήσει την υπόστασή από τον Σωκράτη και μετά. Το νόημα της ανθρώπινης υπόστασης είχε επεξεργασθεί με σωστό τρόπο ο αρχαιοελληνικός στοχασμός της ομηρικής και προσωκρατικής περιόδου. Την περιπέτεια του ανθρώπου που αντιμάχεται και επιβάλλεται στο πεπρωμένο του αποτυπώνει η τραγωδία του Αισχύλου. Στον προσωκρατικό άνθρωπο συνυπάρχουν ο Διόνυσος και ο Απόλλωνας και συμπληρώνουν ο ένας τον άλλο. Με άλλα λόγια, ο Λόγος δεν έχει χωρισθεί από το άλογο μέρος της ψυχής. Από τον 5ο αιώνα και μετά το σώμα απαξιώνεται και ο πολιτισμός παίρνει μια αρρωστημένη τροπή. Ο πλατωνικός Σωκράτης είναι ο ορισμός του θανάτου της φιλοσοφίας. Η μανιώδης ενασχόληση του Πλάτωνα με την αθανασία της ψυχής μαρτυρά την κατάπτωση των σωματικών και διανοητικών δυνάμεων του ανθρώπου. Ο θάνατος αυτός ενισχύθηκε από τον χριστιανισμό, ο οποίος είναι η εξέλιξη της πλατωνικής μεταφυσικής. Οι ιερείς μισούν το ανθρώπινο σώμα και συμμαχούν με τους φιλοσόφους που προωθούν τον «ιδεώδη κόσμο». Οι όροι «καλός»(ευγενής) και «κακός»(ταπεινός) αντιστράφηκαν στο χριστιανισμό και όσα συνδέονται με την ταπεινότητα να είναι ηθικά καλά, ενώ όσα συνδέονται με την ευγένεια να είναι ηθικά κακά. Ο καθένας γίνεται πλέον τύραννος του εαυτού του. Για τον Νίτσε ο νεότερος άνθρωπος δεν είναι παρά μια αγέλη ξεπεσμένων ζώων που αφήνουν τη ζωή να χάνεται και προσβλέπουν στη μεταθανάτια απόλαυση. Αντίστοιχα, η δημοκρατία, ο εθνικισμός, ο σοσιαλισμός, το κράτος είναι οι νέες θεολογίες και είναι δολιότερες γιατί υποκρίνονται πως έχουν καταργήσει την παραδοσιακή θρησκεία. Το θεμέλιο όλων αυτών των ιδεολογιών είναι η ισότητα, που για τον Νίτσε ισότητα σημαίνει ισοπέδωση των πάντων μπροστά σε μια δήθεν υπέρτερη ηθικότητα. Στην ουσία οι νέες ιδεολογίες συνωμοτούν κατά των ξεχωριστών ατομικοτήτων. Τελικά, για τον Νίτσε οι σοφιστές δεύτερης γενιάς του 5ου π.χ. αιώνα ήταν οι μόνοι που είχαν μια πρωτογενή σοφία, καθώς έβλεπαν τον άνθρωπο να κινείται με βάση τις ορέξεις και τα πάθη του. Ο αντι-πλατωνισμός του βοήθησε να βγει στην επιφάνεια η λογοκριμένη θεωρία των σοφιστών. Πάντως, στην νιτσεϊκή θεωρία βλέπουμε το λόγο ως μια άλλη όφη του πρωτόγονου ψυχισμού. Στην πρώιμη του σκέψη ο Νίτσε είναι πεπεισμένος ότι η τέχνη, και όχι η επιστήμη, είναι σε θέση να μας οδηγήσει στο πράγμα καθευατό. Η διαπίστωση του μηδενισμού οδηγεί στην απόλυτη έλλειψη αξίας, δηλαδή νοήματος. Το ερώτημα που θέτει πλέον ο Νίτσε είναι «τι είναι αυτό;» που στο βάθος σημαίνει «τι είναι αυτό για μένα;». Ο Νίτσε δεν είναι αρνητής της ηθικής, αλλά κάποιος που θέλει μια καταφατική ηθική, που να ακολουθεί το υπόδειγμα της τέχνης.

Η έκρηξη της βούλησης & ο ΥπεράνθρωποςΤι προτείνει ο Νίτσε; Τον «θάνατο του θεού» και τον «θάνατο του ανθρώπου» όπως διαπλάστηκε από τον Σωκράτη και μετά. Ακόμα και η επιστήμη της νεωτερικότητας πρέπει να πεθάνει, καθώς ο επιστήμονας απαρνιέται τον εαυτό του, διαγράφει τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του για χάρη της αντικειμενικής γνώσης. Ο θάνατός του θεού συνοψίζει τις συνέπειες της αυτοαναίρεσης της ηθικής. Ο Νίτσε λοιπόν, φιλοσοφεί με το σφυρί. Σπάει δίχως δισταγμό όλες τις αξίες της εποχής του, για τις οποίες ζητά την ολική επαναξιολόγησή τους. Η καινούργια επιστήμη που θα προκύψει θα είναι μια αληθινή γνώση της φύσης, γεμάτη με ασυγκράτητη ευθυμία. Ο Νίτσε οραματίζεται έναν νου που κατανοεί τον εαυτό του και δαμάζει την πραγματικότητα , ελέγχοντας τους υλικούς όρους της ζωής του. Γι’ αυτό κάνουμε λόγο για «ευρωπαϊκό μηδενισμό». Το μηδενισμό φέρει ο Ζαρατούστρα, που είναι ο προφήτης της νέας εποχής. Αναγγέλλει λοιπόν την επικείμενη παρουσία του Υπεράνθρωπου, ο οποίος είναι ένα φυσικό ον που απορρίπτει όλες τις αρχές ευσπλαχνίας, αμοιβαιότητας, ισότητας. Στον Υπεράνθρωπο μόνο το επιθυμητικό είναι ο οδηγός. Η βούληση είναι μια τεράστια ορμή, ένα βίωμα κυριαρχίας. Ο Υπεράνθρωπος είναι ο απόλυτος και ανεξέλεγκτος ποιητής (δημιουργός) των πάντων. Αυτός φτιάχνει ή καταστρέφει κατά πως θέλει υλικά, συναισθήματα, σκέψεις, οράματα. Ελευθερία σημαίνει καθυπόταξη των άλλων. Ο ελεύθερος είναι ο πολεμιστής που νικά. Έτσι, βλέπουμε πως η βούληση για δύναμη είναι το ουσιώδες οντολογικό χαρακτηριστικό των Υπεράνθρωπου. Το θεωρητικό θεμέλιο για τη φιλοσοφία της βούλησης το είχε θέσει ο Σοπενχάουερ, όμως δείλιασε όταν αναφέρθηκε στην «τυραννία της βούλησης» και έδωσε διέξοδο στον ανθρώπινο πόνο μέσω της τέχνης. Ο Νίτσε αναγνωρίζει την φιλοσοφική πατρότητα της βούλησης στο πρόσωπο του Σοπενχάουερ, αλλά ταυτοχρόνως των περιφρονεί γιατί πιστεύει πως επανεισάγει την ταπείνωση που προωθούσε τόσους αιώνες ο χριστιανισμός. Το μεταφυσικό σύστημα του Νίτσε κορυφώνεται με την περίεργη ιδέα της «αιώνιας επιστροφής». Η αιώνια επιστροφή δηλώνει την ενσωμάτωση του ανθρώπου στην αιωνιότητα που κατά τον Νίτσε κάνει κύκλους. Με αυτόν τον τρόπο, δίνει τη δυνατότητα στον Υπεράνθρωπο να επέμβει όχι μόνο στο μέλλον του, αλλά και να αλλάξει το παρελθόν του! Εδώ έγκειται η έπαρση του φιλοσόφου.

ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ

Το φιλοσοφικό κίνημα του Λογικού Θετικισμού ξεκινά στη Βιέννη, όπου δημιουργείται ένας κύκλος φιλοσόφων, γνωστός ως κύκλος της Βιέννης, ο οποίος επηρεάστηκε βαθύτατα από τον Βιτγκενστάιν και τις ιδέες του Ράσελ. Κορυφαίοι εκπρόσωποι είναι οι Schlick, Carnap, Neurath, και ο Άγγλος Ayer, οι οποίοι πολύ γρήγορα αποκτούν οπαδούς και χαίρουν την εκτίμηση της επιστημονικής κοινότητας. Βασικός στόχος των μελών του Κύκλου της Βιέννης είναι να βρουν ένα τρόπο να ορίσουν τη φιλοσοφία, ώστε να είναι αναγνωρισμένη επιστήμη, όπως για παράδειγμα είναι η φυσική και τα μαθηματικά. Παράλληλα, θέλουν να περιχαρακώσουν την επιστήμη, η οποία πλέον θα περιλαμβάνει τη φιλοσοφία, να της προσδώσουν μια ενότητα και να τη διαχωρίσουν μια για πάντα από τη μεταφυσική. Καίριο φιλοσοφικό ερώτημα τους είναι πως θα ξεφύγουν από τα λαβύρινθο της γλώσσας και θα καταστήσουν σαφή τη χρήση της. Για να ξεπεράσουν λοιπόν τον σκόπελο της γλώσσας, στηρίζονται στην εμπειρία και ανάγουν τα πάντα σε αυτήν. Οι Λογικοί Θετικιστές υποστηρίζουν πως δεν υπάρχει εκ των προτέρων συνθετική γνώση. Χρησιμοποιούν την αρχή της επαληθευσιμότητας για να διαχωρίσουν τη

μεταφυσική από την επιστήμη. Μετατοπίζουν την προβληματική της αλήθειας στην προβληματική του νοήματος και λένε πως μια πρόταση χαρακτηρίζεται αληθής ή ψευδής αν μπορεί να αποδειχθεί πειραματικά. Αντιλαμβάνονται πως η ανθρώπινη ομιλία κινείται σε δύο επίπεδα: α) το ρητορικό, όπου ο ρήτορας παίζει παιχνίδια με τις λέξεις με σκοπό να επηρεάσει το ακροατήριο του και β) το νοηματικό, το οποίο αναπαριστά την καθαρή λογική των πραγμάτων. Συνεπώς, μια πρόταση είναι λογική και έχει νόημα, μόνο αν μας υποδεικνύει το συστατικό της εμπειρίας που μπορεί να την επαληθεύσει ή να τη διαψεύσει. Μια πρόταση που νομίζουμε ότι καταλαβαίνουμε το νόημά της, γιατί είναι σύμφωνη με τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού, αλλά δεν μπορεί να επαληθευτεί πειραματικά, τότε είναι α-νόητη και ανήκει στη σφαίρα της μεταφυσικής. Δύο κατηγορίες προτάσεων έχουν νόημα: οι μαθηματικές και αυτές που εξηγούνται με το πείραμα. Οι προτάσεις της ηθικής φιλοσοφίας, δεν είναι ούτε αληθείς, ούτε ψευδείς. Εκφράζουν απλώς τη συναισθηματική και ψυχολογική αντίδραση του παρατηρητή. Οι θετικές επιστήμες διαφέρουν από τις θεωρητικές ως προς το αντικείμενο και όχι ως προς τη μέθοδο. Επειδή όμως τα νοήματα των θεωρητικών επιστημών είναι συγκεχυμένα και αμφιλεγόμενα, οφείλουν να αποδείξουν την αντικειμενική αλήθεια. Στο πλαίσιο του Λογικού Θετικισμού παρατηρήθηκε μια ¨γλωσσική στροφή¨ στη φιλοσοφία. Οι επιστήμονες εστίασαν στη γλώσσα και ανέλυαν τα νοήματα των όρων.

ΦΡΕΓΚΕ

Ο Φρέγκε είναι ο θεμελιωτής της σύγχρονης μαθηματικής λογικής. Θεωρεί τη λογική ως την αφετηρία της φιλοσοφίας, υπό την έννοια πως αν δεν έχουμε σωστή άποψη της λογικής είναι αδύνατον να συλλάβουμε οτιδήποτε σωστά. Ο Φρέγκε εισηγήθηκε τη διδασκαλία της λογικοκρατίας, σύμφωνα με την οποία τα μαθηματικά είναι αναγώγιμα στη λογική. Σημαντική είναι η διάκριση που εισηγήθηκε μεταξύ νοήματος και αναφοράς ενός όρου. Βάσει της διάκρισης αυτής δύο ή περισσότερες λέξεις μπορεί να έχουν το ίδιο σημείο αναφοράς, αλλά να μην έχουν το ίδιο νόημα. Για π.χ. οι λέξεις «αποσπερίτης» και «αυγερινός» αναφέρονται στο ίδιο άστρο, την Αφροδίτη, αλλά έχουν εκ διαμέτρου διαφορετικό νόημα αφού το ένα είναι το άστρο της εσπέρας και το άλλο το άστρο της αυγής. Αυτός είναι ο κανόνας της σωτηρίας της αλήθειας, σύμφωνα με τον οποίο υπάρχουν συνθήκες συνωνυμίας ανάμεσα σε διαφορετικές προτάσεις.Τελικά, ο Φρέγκε δεν αντιλαμβάνεται το νόημα ως μια υποκειμενική κατάσταση, όπως ο Χούσερλ, αλλά ως μια σημασία που αποκρυσταλλώνεται σε δημόσιο χώρο και συντηρείται μέσα από την κοινή γλώσσα.

ΡΑΣΕΛ

Ο Ράσελ διατυπώνει τη φιλοσοφία του Λογικού Ατομισμού χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της λογικής ανάλυσης της γλώσσας. Ο κόσμος για τον αναλυτικό φιλόσοφο είναι εύτακτος και ευτάκτως θα πρέπει να αποτυπώνεται από τη γλώσσα. Υποστηρίζει, λοιπόν, πως η γλώσσα πολλές φορές λειτουργεί παραπλανητικά, οδηγώντας τον ανθρώπινο νου να δεχτεί μη-υπαρκτές και μεταφυσικές οντότητες. Ας πάρουμε για παράδειγμα την πρόταση «Ο πήγασος πετάει». Εδώ, καταλαβαίνει κανείς πως υπάρχει στην πραγματικότητα κάτι που λέγεται πήγασος και αυτό πετάει. Όμως, όλοι ξέρουμε ότι ο πήγασος είναι γέννημα της φαντασίας. Ως εκ τούτου, για να είναι σαφή και ξεκάθαρα τα νοήματα, είναι απαραίτητο να διαχωριστεί η γλωσσική μορφή από τη λογική δομή μιας πρότασης. Με απλά λόγια, θα πρέπει να

ξεχωρίσει κανείς το συντακτικό μέρος από το νόημα μιας πρότασης. Άρα, στο παράδειγμά μας, θα πρέπει να γίνει σαφές μέσα στην πρόταση ότι ο πήγασος είναι ένα φανταστικό άτι με φτερά Γιατί η γλώσσα, σύμφωνα με τον Ράσελ, είναι καίριας σημασίας να απεικονίζει τον κόσμο, να αντανακλά την πραγματικότητα. Έτσι, διακρίνει τις προτάσεις σε ατομικές και σύνθετες. Η σύνθετη πρόταση εμπεριέχει δύο τουλάχιστον νοήματα. Στην ουσία είναι λογικά σύνθετη, καθώς κρύβει μέσα της μια λογική κατασκευή. Τουναντίον, η πρόταση που δεν επιδέχεται περαιτέρω ανάλυση, ονομάζεται ατομική πρόταση. Αναλύοντας τις σύνθετες νοηματικά προτάσεις σε απλές, τελικός σκοπός του φιλοσόφου είναι να υπολογίσει την «αληθοτιμή», δηλαδή την αντιστοιχία που έχει η πρόταση με την πραγματικότητα. Τεμαχίζοντας λοιπόν, τη σύνθετη πρόταση σε επιμέρους ατομικές μπορούμε να ελέγξουμε την αντιστοιχία πρότασης-πραγματικότητας με μεγαλύτερη ακρίβεια. Αυτός είναι ο τρόπος που προτείνει ο αναλυτικός φιλόσοφος, ώστε να επαληθεύονται πειραματικά οι ατομικές προτάσεις για να εξασφαλίζεται η αληθειακή-νοηματική αξία τους. Γι’ αυτό το λόγο η θεωρία του ονομάζεται Λογικός Ατομισμός, αφού «σπάει» όλες τις προτάσεις σε ατομικές. Εν γένει, είναι σαφές, ότι η αναλυτική θεωρία του Ράσελ στηρίζεται πάνω σε έναν επίμονο εμπειρισμό, καθώς χωρίς την εμπειρία δεν προκύπτει επιστημονική γνώση. Ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται τη γλώσσα των μαθηματικών ως πρότυπη, γιατί απλά είναι ξεκάθαρη, καθώς δομείται βάσει συγκεκριμένων αρχών και λογικής. Αντίστοιχα, θεωρεί πως θα πρέπει να φτιαχτεί μια «ιδεώδης γλώσσα», η οποία θα ανταποκρίνεται στην καθημερινότητα.

ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ

Πρώιμη σκέψηΣτην πρώιμη σκέψη του αναλυτικού φιλοσόφου, κύριο μέλημα του ήταν να αποκαταστήσει τη γλώσσα, ώστε να λειτουργεί σωστά με απώτερο σκοπό να απεικονίζει τον κόσμο. Πυρήνας της θεωρίας του Tractatus είναι η «απεικονιστική θεωρία», όπου η γλώσσα αναπαριστά την πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει πως τα συστατικά μιας πρότασης πρέπει να είναι έτσι διατεταγμένα ώστε να απεικονίζουν στην πραγματικότητα τα αντικείμενα στα οποία αναφέρονται. Η μονάδα του νοήματος είναι πάντα η πρόταση και όχι η απομονωμένη λέξη. Σύμφωνα με το φιλόσοφο, τα όρια του κόσμου είναι τα όρια της γλώσσας, γι’ αυτό ο κόσμος που είναι δομημένος με ένα συγκεκριμένο και εύτακτο τρόπο καλείται να συμμορφώσει τη γλώσσα. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως η σχέση μεταξύ γλώσσας και πραγματικότητας είναι σημείο αναφοράς.Για τον Βιτγκενστάιν το νόημα μιας σύνθετης πρότασης καθορίζεται από δύο παράγοντες. Ο πρώτος αφορά στην αλήθεια των ατομικών προτάσεων, για αυτό ζητά οι σύνθετες προτάσεις να αναλύονται σε ατομικές, οι οποίες να μπορούν να ειπωθούν. Για να μπορούν να ειπωθούν όμως, και να μην είναι α-νόητες, οι ατομικές προτάσεις πρέπει να αντιστοιχούν σε ένα πραγματικό γεγονός. Ο Βιτγκενστάιν αντιλαμβάνεται τη γλώσσα να λειτουργεί όπως ένας ζωγραφικός πίνακας, όπου υπάρχει μια χωρική σχέση ανάμεσα στα αντικείμενα και απεικονίζεται με ένα συγκεκριμένο και εύτακτο τρόπο. Αντίστοιχα, μια πρόταση είναι αληθής όταν σχετίζει τα αντικείμενα μεταξύ τους, όπως στην πραγματικότητα είναι. Αυτό σημαίνει πως τα συστατικά μιας πρότασης οφείλουν να είναι διατεταγμένα με τρόπο που να απεικονίζουν με ακρίβεια τα αντικείμενα στα οποία αναφέρονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα δομικής ισομορφίας, όπως την εννοεί ο Βιτγκενστάιν, είναι το ακόλουθο: «Η γάτα είναι πάνω στο χαλάκι» όπου είναι ξεκάθαρα τα αντικείμενα και η χωρική τους σχέση. Ο δεύτερος παράγοντας αφορά στους λογικούς

συνδέσμους ή τελεστές (και, ενώ, άρα,....), λέξεις δηλαδή που μαρτυρούν τη λογική σχέση ανάμεσα σε δύο ατομικές προτάσεις. Συμπερασματικά, η συνάρτηση αλήθειας μιας μοριακής πρότασης εξαρτάται από την αληθοτιμή των ατομικών προτάσεων, που ελέγχεται από το κατά πόσο απεικονίζουν την πραγματικότητα, και από τον τρόπο που συνδυάζονται μεταξύ τους, καθώς όταν μιλάμε υπακούμε σε κανόνες τοποθετώντας τις λέξεις μέσα σε ολότητες. Στην προσπάθεια αναζήτησης αυτής της καθαρά «λογικής» γλώσσας, ο Βιτγκενστάιν κατασκευάζει τους αληθοπίνακες. Βάσει αυτών, χωρίζει τις προτάσεις σε τρεις κατηγορίες, εκ των οποίων η πρώτη είναι οι ταυτολογίες, οι οποίες είναι πάντα αληθείς αλλά δεν παράγουν γνώση π.χ. το ισόπλευρο τρίγωνο έχει τρεις ίσες πλευρές. Έπειτα, υπάρχουν οι αντιφάσεις που είναι πάντοτε ψευδείς, για π.χ. το ισόπλευρο τρίγωνο δεν έχει καμία πλευρά ίση. Τέλος, υπάρχουν οι ενδεχομενικές προτάσεις που όπως μαρτυρά η ονομασία τους, επιδέχονται εξερεύνησης, για π.χ. «Τα αστέρια είναι βαμμένα από ακρυλική μπογιά». Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να καταστήσουμε σαφές πως μια πρόταση μπορεί να είναι καλοσχηματισμένη και να υπακούει σε γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες, παρόλα αυτά να στερείται νοήματος, για π.χ. το γνωστό άσμα «η σωτηρία της ψυχής είναι πολύ μεγάλο πράγμα» στον Βιτγκενστάιν δεν λέει νοηματικά απολύτως τίποτα. Τι από την πραγματικότητα αντιστοιχεί στην ουσία, τι στην ψυχή και τι στο μεγάλο πράγμα; Επιπροσθέτως, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ νοήματος και σημασίας. Η σημασία είναι το όνομα ενός αντικειμένου, όπου γίνεται αναφορά σε αυτό το συγκεκριμένο αντικείμενο, υποκαθιστώντας το μέσα στην πρόταση. Αντιθέτως, το νόημα δείχνει μια ολοκληρωμένη εικόνα, είναι μια κατάσταση πραγμάτων. Είναι προφανές πως όταν μια πρόταση αποτυγχάνει να απεικονίσει οτιδήποτε, τότε αυτή η πρόταση είναι α-νόητη. Σε αυτές συγκαταλέγονται οι προτάσεις της μεταφυσικής, της ηθικής και της θεολογίας, επειδή βρίσκονται εκτός του υλικού κόσμου, με αποτέλεσμα τίποτα να μην μπορεί να ειπωθεί που να τις αφορά. Τελικά, ο Βιτγκενστάιν φτάνει να παραδεχτεί, σε αυτή τη φάση της ζωής του, πως μόνο οι προτάσεις της φυσικής έχουν νόημα. Μολοταύτα, δεν αποποιείται την ύπαρξη αυτών που δεν μπορούν να λεχθούν, αλλά τα διαφυλάττει ως ένα «μυστικό» που δεν πρέπει να λέμε α-νοησίες γι’ αυτό.

Όψιμη σκέψηΤελικά, ο Βιτγκενστάιν κατέληξε να γίνει επικριτής της θεωρίας του Tractatus. Στην Πραγμάτεια αντιλήφθηκε ότι εκτός από την οικουμενική «απεικονιστική» γλώσσα υπάρχουν και άλλα είδη γλώσσας, η ηθική γλώσσα, η ποιητική γλώσσα, η θεολογική γλώσσα. Υπάρχουν πολλά γλωσσικά παιχνίδια που οφείλουμε να μάθουμε και να σεβόμαστε. Άρα, δεν χρειάζεται μόνο να ξέρει κανείς πως να χειρίζεται σωστά τις λέξεις, αλλά να ενταχθεί ο ίδιος μέσα στο γλωσσικό παιχνίδι στο οποίο θέλει να συμμετάσχει. Η γλώσσα για τον Βιτγκενστάιν έχει δημόσιο και όχι ιδιωτικό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι παρασύρονται στην ιδέα ότι η γλώσσα μπορεί να έχει ιδιωτικό νόημα, επειδή χρησιμοποιούν τις λέξεις για να εκφράσουν τα αισθήματα, τις συγκινήσεις και τις σκέψεις τους. Για π.χ. λέμε πονάω ή αγαπάω ή χαίρομαι και κανείς άλλος δεν μπορεί να αισθανθεί το δικό μας πόνο, αγάπη ή χαρά. Από την διαπίστωση ότι οι ψυχολογικές καταστάσεις είναι ιδιωτικές, φτάνουμε στο λανθασμένο συμπέρασμα που θέλει τις λέξεις να είναι και αυτές ιδιωτικές. Αυτό όμως είναι ανακριβές. Είναι προϊόν σύγχυσης δύο διαφορετικών γλωσσικών παιχνιδιών – της γλώσσας που χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε τα αντικείμενα της πραγματικότητας, και της γλώσσας που χρησιμοποιούμε για να εκφράσουμε τις ψυχολογικές μας καταστάσεις.

Η ψυχολογική γλώσσα μοιάζει να είναι ίδια με τη φυσική γλώσσα, στην ουσία όμως διαφέρουν αφού η ψυχολογική γλώσσα δεν είναι αναφορική, δεν αντιστοιχεί κάπου.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΙΝ

Στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα κερδίζει έδαφος η ιδέα πως η συνείδηση είναι ένα πλέγμα συμπεριφορών. Ο Ryle υποστηρίζει πως το ατομικό υποκείμενο έχει πρόσβαση μέσα στο εσωτερικό της συνείδησής του, μέσω του αναστοχασμού. Ο νους είναι το άθροισμα των συμπεριφορών που πηγάζουν από το υλικό σώμα. Ο καρτεσιανός διαχωρισμός ανάμεσα στο νου και το σώμα δεν υφίσταται. Όπως λεει χαρακτηριστικά ο Ryle δεν υπάρχει κανένα φάντασμα μέσα στη μηχανή. Είναι ατόπημα να ψάχνουμε για ένα νοητικό κέντρο. Για π.χ. δεν μπορούμε να περπατάμε μέσα στην Πανεπιστημιούπολη, να βλέπουμε τα κτίρια και να λέμε –ωραία όλα αυτά αλλά το Πανεπιστήμιο που είναι. Αυτό είναι το λεγόμενο «κατηγοριακό λάθος».Στη συνέχεια με τη «θεωρία των παραδειγμάτων του Κουν» οι φιλόσοφοι αντιλαμβάνονται την επιστήμη τους ως ένα συνονθύλευμα γενικότερων κοσμοθεωριών, ηθικών και πολιτικών. Έτσι, η αναλυτική φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν μετεξελίσσεται σε φιλοσοφία της καθημερινής γλώσσας, καθώς η προσοχή στρέφεται στην καθημερινή εμπειρία. Η ισχυρή αυτή πραγματιστική τάση βρίσκει εκφραστές τον Quine και τον Davidson. Αυτοί εισάγουν τη λεγόμενη «φυσιοκεντρική αναγωγή της επιστημολογίας» της οποίας στόχος είναι να παρακολουθεί πως αναπτύσσεται η νοητική και γλωσσική ικανότητα του βιολογικού οργανισμού μέσα στο περιβάλλον του.

ΧΟΥΣΕΡΛ

Η φαινομενολογία είναι φιλοσοφικό κίνημα που αυτοπροσδιορίστηκε ως «επιστήμη της συνείδησης», καθώς ταυτίζει την συνείδηση με τον μηχανισμό του εγκεφάλου. Όταν λοιπόν λένε συνείδηση εννοούν το σκεπτόμενο πράγμα του Καρτέσιου. Κατηγορούν όμως το δυϊσμό του Καρτέσιου, ως αντιεπιστημονικό καθώς χωρίζει το σώμα από την ψυχή, άρα και τον εγκέφαλο από τον νου.Η φαινομενολογία διατυπώνεται από τον Χούσερλ στις αρχές του 20ου αιώνα. Κατά τον Χούσερλ συνειδητή εμπειρία είναι η εμπειρία των φαινομένων, αυτών δηλαδή που φανερώνονται στην αντίληψή μας. Για τον Χούσερλ τα πράγματα υφίστανται όπως ακριβώς φαίνονται στη συνείδηση, ανεξάρτητα από κρίσεις, αναλύσεις, συναισθήματα. Το αίτημα του Χούσερλ «πίσω στα πράγματα» αυτό το νόημα έχει: να αποσυσχετίσει η συνείδηση τα δεδομένα της από συναισθηματικές καταστάσεις, κρίσεις και αναλύσεις που πέφτουν σαν σκιές πάνω στα πράγματα, με αποτέλεσμα να εμποδίζουν τη συνείδηση να τα δει καθαρά. Τα περιεχόμενα της εμπειρίας μας θα πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε ως καθαρά φαινόμενα, χωρίς να τα συσχετίζουμε με εξωτερικά αντικείμενα ή γεγονότα και χωρίς να προσπαθούμε να τα ερμηνεύουμε επιστημονικά. Ό,τι υπάρχει μέσα στην εμπειρία μας οφείλουμε να το εκλαμβάνουμε όπως αυτό υπάρχει καθεαυτό μέσα μας. Για τον Χούσερλ υπάρχει ένας κόσμος προσυλλογιστικός, πριν δηλαδή η συνείδηση έλθει και συνδυάσει, αναλύσει, κρίνει και τελικά εντάξει σε διάφορες κατηγορίες. Μέσω της φαινομενολογικής αγωγής επιχειρεί να δει την ουσία των πραγμάτων. Στη συνείδησή μας υπάρχουν παραστάσεις, κρίσεις, αισθήματα και συναισθήματα και έτσι αναπαρίσταται μέσα μας ο εξωτερικός κόσμος. Όμως , δεν αποκλείεται να μην είναι ακριβείς αναπαραστάσεις του εξωτερικού κόσμου, αλλά μια συνολική παραίσθησή μας. Έτσι, ο Χούσερλ επανατοποθετεί την καθολική αμφιβολία του

Καρτέσιου με σκοπό να φτάσει και αυτός σε μια μη αμφισβητήσιμη αφετηρία σκέψης. Όπως, ο Καρτέσιος αμφέβαλλε για τα πάντα, έτσι και ο Χούσερλ μας λεει πως τα πράγματα φαίνονται μέσα μας ως καθαρά φαινόμενα και όχι απαραιτήτως όπως είναι στην πραγματικότητα. Έτσι, προβαίνει σε ένα είδος εποχής. Όπως, οι σκεπτικοί δήλωναν την αδυναμία του νου να αντιληφθεί την πραγματική κατασκευή ενός πράγματος, έτσι και ο Χούσερλ λεει πως η συνείδηση αναδιπλώνεται στον εαυτό της και βάζει τον κόσμο σε αγκύλες. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι ο κόσμος δεν υπάρχει. Απλά, πρέπει να κατανοήσουμε τη λειτουργία της συνείδησής μας για να προχωρήσουμε στην επιστήμη. Μετά την φαινομενολογική αναγωγή, ο Χούσερλ εισάγει την έννοια της ειδητικής αγωγής όπου επιχειρεί τη θέα της σταθερής δομής του κάθε πράγματος. Κάθε πράγμα συνίσταται από μια ποικιλία μορφών. Πίσω από την ποικιλία των μορφών ο Χούσερλ ψάχνει να βρει τη σταθερή δομή του πράγματος αυτού, το αμετάβλητο αρχέτυπο. Σε αυτό το σημείο παραλληλίζεται η θεωρία του με την Ιδέα του Πλάτωνα.Τελικά, ο Χούσερλ εστιάζει στο νόημα του πράγματος, που είναι τα φαινόμενα όπως αυτά αποκρυσταλλώνονται στη συνείδησή μας.

ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ

Το κύριο ερώτημα της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ είναι ο προσδιορισμός του τι είναι ον, καθώς θέλει να αποκαλύψει τη σημασία του όντος. Η διερεύνηση αυτή επιχειρείται μέσω της ανάλυσης της ανθρώπινης ύπαρξης. Για τον Χάιντεγκερ ο άνθρωπος υπάρχει επειδή έχει την δυνατότητα να εξίσταται, να βγαίνει έξω από τα όριά του. Χάρη στην ικανότητα να βγαίνει έξω από τα όρια του, έχει τη δυνατότητα να προσεγγίζει τον υπόλοιπο κόσμο και να τον κατανοεί. Στην κατάσταση της έκστασης έρχεται λόγω της μέριμνας, που τον ωθεί να εξασφαλίζει τροφή, στέγη και γενικώς επιβίωση. Ο άνθρωπος είναι εν ον μπροστά από τον εαυτό του, ένα ον καθ’ υπέρβαση, αφού κάθε φορά που βρίσκεται μέσα σε μια κατάσταση μπορεί να την ξεπεράσει. Δεν είναι όπως η πέτρα που στέκεται απλά κάπου. Ο άνθρωπος βρίσκεται πάντοτε σε σχέση με τα πράγματα και με τους άλλους ανθρώπους που αποτελούν το άλλο. Για π.χ. η γη στο μυαλό του γεωργού είναι κάτι που καλλιεργεί, ενώ στο μυαλό του αθλητή είναι κάτι που επάνω του ασκεί τις αθλητικές του δραστηριότητες. Μέσα σε αυτόν τον κόσμο, ο άνθρωπος επιχειρεί να πραγματοποιήσει τις δυνατότητές του. Στην ουσία όμως διασκορπίζεται στις σχέσεις με τους άλλους και στην καθημερινότητα της ζωής. Έτσι, στερεί από τον εαυτό του την δυνατότητα να ανακαλύψει τον πραγματικό εαυτό του. Αποξενώνεται δηλαδή από τον ουσιαστικό εαυτό του. Η εμπειρία του τρόμου είναι το σημείο αναφοράς, το μηδέν, που προσπαθεί ο άνθρωπος να βρει τον ουσιαστικό του εαυτό. Φτάνοντας σε ένα σημείο της ζωής του ο άνθρωπος καταλαμβάνεται από τρόμο, καθώς συνειδητοποιεί το θάνατό του. όχι τον θάνατο γενικά, αλλά το δικό του θάνατο. Είναι μια καθαρά προσωπική υπόθεση, αφού κανείς δεν μπορεί να πεθάνει για τον άλλο. Η εμπειρία του θανάτου φέρνει τον άνθρωπο σε έκσταση και τον τοποθετεί μέσα στον υπαρξικό χρόνο, ο οποίος είναι διαφορετικός από τον καθημερινό. Δεν υπάρχει παρελθόν, παρόν, μέλλον. Ο υπαρξικός χρόνος είναι ο χρόνος ύπαρξης του καθενός και πηγαίνει τον άνθρωπο στο μέλλον, αφού είναι πιο σημαντικό τι θα γίνουμε από το τι είμαστε. Η γλώσσα υποστηρίζει ο Χάιντεγκερ αποτινάσσει τον άνθρωπο από τις αλυσίδες της συμβατικότητας. Είναι προσωπική και αντιρρησιακή και μπορεί κανείς να φλυαρεί ακατάπαυστα χωρίς να λεει τίποτε. Ύψιστη έκφραση της αυθεντικής γλώσσας είναι η ποίηση, όπου ο άνθρωπος δραπετεύει από την καθημερινότητά του.

ΣΑΡΤΡ

Ο Σαρτρ, ακολουθώντας τον Χέγκελ, διέκρινε τον κόσμο σε δύο κατηγορίες όντων: 1. στα καθεαυτά, που είναι τα αντικείμενα τα οποία μας περιβάλλουν. Τα καθεαυτά

είναι πλήρεις, συμπαγείς, αδιαφανείς υπάρξεις που έχουν συμπληρώσει την εξέλιξή τους.

2. στα διεαυτά, που είναι τα ανθρώπινα πλάσματα. Τα διεαυτά είναι ατελή πλάσματα που βρίσκονται σε διαρκή εξέλιξη, ανοικτά στο απροσδιόριστο και άφτιαχτο μέλλον.

Κατά τον Σαρτρ η ανθρώπινη εξέλιξη είναι μια διαδικασία που σε κάθε βήμα αποκλειστική ευθύνη έχει η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη. Το τι και το πως θα αποφασίσει κανείς να πράξει, οφείλει να το αποφασίσει μόνος του, αβοήθητος από εξωτερικούς παράγοντες και χωρίς να βασίζεται σε κανόνες συμπεριφοράς ή στο θεό. Συνεπώς, για τον Σαρτρ δεν υπάρχουν δεδομένοι κανόνες συμπεριφοράς και ο καθένας πρέπει να αποφασίζει για τον ίδιο. «Εμπιστέψου το συναίσθημά σου» λεει χαρακτηριστικά και καταλαβαίνει πως το τίμημα της απόφασης είναι πολύ βαρύ, καθώς τελικά ο καθένας δεν είναι μόνο υπεύθυνος για τις πράξεις του αλλά και για τους άλλους. Για π.χ. ένας νέος που σκοτώνουν τον πατέρα του και είναι το μόνο στήριγμα για τη μάνα του πρέπει να εκδικηθεί για το φόνο του πατέρα του ή να κάτσει να φροντίσει τη μάνα του; αν αποφασίσει να εκδικηθεί και τελικά αυτή του η επιλογή «σκοτώσει» τη μάνα του; Το σωστό και το λάθος θα πρέπει να το κρίνει καθένας μόνος του όταν βρίσκεται μέσα σε μια κατάσταση. Το αίσθημα του τρόμου που προκαλεί αυτή η τεράστια ευθύνη να αναλάβουμε τις επιλογές μας, ο Σαρτρ την ονομάζει «κακή πίστη», αφού δεν μας αφήνει να πάρουμε μόνοι μας αποφάσεις. Είναι τόσο απλωμένη η κακή πίστη μεταξύ των ανθρώπων, που στην ουσία δεν συνειδητοποιούν την αλλοτρίωσή τους. Η ανθρώπινη ύπαρξη πλέον γίνεται καθεαυτό, αφού δεν υπάρχει εξέλιξη, είναι ένα μη ον, ένα μηδέν. Ουσιαστικά πεθαίνει και πετρώνει. Ο Σαρτρ είπε ότι η κόλαση είναι οι γύρω μας, γιατί το βλέμμα του άλλου εισβάλλει μέσα μας και μας καθηλώνει. Για τον ελεύθερο άνθρωπο λοιπόν ο Άλλος είναι εξ ορισμού η κόλαση.