ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

κεφάλάιο πρώτοΚωνσταντινούπολη – Αθήνα (1913-1949) . . . . . . . 21

κεφάλάιο δεύτεροΤασκένδη (1949-1956) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

κεφάλάιο τριτοΜόσχα (1956-1965) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

κεφάλάιο τετάρτοΕλλάδα (1965-1967) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

κεφάλάιο πεμπτοΠαρίσι (1967-1978) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

κεφάλάιο εκτοΕλλάδα (1978-1990) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

Σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413

Καλλιτεχνικό έργο - Μια σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . 457

Κατάλογος φωτογραφικών αρχείων. . . . . . . . . . . . 474

Κατάλογος μαρτυριών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475

Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Κωνσταντινούπολη − Αθήνα

(1913-1949)

Ο Γεώργιος-Λέανδρος Σεβαστίκογλου καταγόταν από μια μεσοαστική οικογένεια Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Γεννήθηκε στη συνοικία του Μουχλίου, στο Φανάρι, στις 12 Οκτωβρίου 1913, σχεδόν έναν χρόνο πριν ξεσπάσει ο Α΄ Πα-γκόσμιος πόλεμος.

Ο πατέρας του Αναστάσιος, γιος του Γεωργίου Σεβαστί-κογλου και της Αθηνάς Καλφοπούλου, ήταν λογιστής και εργαζόταν στην οικογενειακή επιχείρηση εμπορίας ελαίων ενός θείου του. Η μητέρα του ήταν κόρη του αρχιτέκτονα Προδρόμου Κάλφογλου και της Μαριγώς Κωνσταντινίδου.

Έζησε τα παιδικά του χρόνια στο Μακροχώρι, ένα προά-στιο της Κωνσταντινούπολης με πληθυσμό τεσσάρων χι-λιάδων κατοίκων. H οικογένεια εγκαταστάθηκε εκεί το 1915. Το Μακροχώρι, κτισμένο στη θέση του βυζαντινού Εβδόμου, αποτελούσε σημαντικό προάστιο για τον ελληνι-σμό έως το 1922, φιλοξενώντας μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινότητας.

Την εποχή εκείνη, σύμφωνα με τους καταλόγους του Οι-κουμενικού Πατριαρχείου, κατοικούσαν στον «Νομό Κων-σταντινουπόλεως» τριακόσιες εξήντα πέντε χιλιάδες Έλλη-νες, το ένα τέταρτο δηλαδή του συνολικού πληθυσμού του νομού. Δίπλα στους Έλληνες ζούσαν, εκτός από τους Τούρ-

[ 23 ]

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Σ Ε Β Α Σ Τ Ι Κ Ο Γ Λ Ο Υ[ 24 ]

κους, χιλιάδες Αρμένιοι, Εβραίοι, Λεβαντίνοι, Αλβανοί, Γεωρ γιανοί, Βούλγαροι, Κιρκάσιοι και άλλοι λαοί. Στο Φα-νάρι υπήρχαν ακόμη μεγάλα πετρόκτιστα αρχοντικά, όπου στέγαζαν παλαιές ελληνικές αριστοκρατικές οικογένειες. Το μεγαλύτερο όμως μέρος των Ελλήνων έμενε στα προά-στια. Η ελληνική κοινότητα διέθετε πολιτιστικές λέσχες και σημαντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως ήταν η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Ιωακείμειο και το Ζάππειο Παρθενα-γωγείο, η Μαράσλειος Αστική Σχολή, το Ζωγράφειο Γυ-μνάσιο Αρρένων, ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, ο Σύλλογος Ερμής, η φημισμένη Θεολογική Σχολή της Χάλ-κης κ.ά. Γενικότερα, στην ευρύτερη περιοχή της Κωνστα-ντινούπολης εξακολουθούσε να υπάρχει σημαντική εμπορι-κή και πολιτιστική δραστηριότητα.

Το θέατρο αποτελούσε ένα από τα πιο ζωντανά κομ-μάτια της καλλιτεχνικής ζωής της πρωτεύουσας, και ιδιαι-τέρως της ελληνικής παροικίας, μέχρι το 1920, οπότε άρχισε να φθίνει. Πλήθος ελληνικών αλλά και ξένων θιάσων επι-σκέπτονταν την Κωνσταντινούπολη, προσφέροντας παρα-στάσεις όλων των ειδών (δράματα, κωμωδίες, μελοδράμα-τα, οπερέτες κ.λπ.). Το κοινό ενημερωνόταν από τον Τύπο για τα διάφορα θεάματα, που μπορούσε να παρακολουθή-σει είτε στα θέατρα είτε σε καφωδεία και κινηματο-γράφους. Παράλληλα, λειτουργούσαν στην Πόλη ελληνικοί ερα σιτεχνικοί θίασοι, ενώ διοργανώνονταν επίσης διάφοροι θεατρικοί διαγωνισμοί.

Αυτή η κοσμοπολίτικη κουλτούρα αλλά και το όλο περι-

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η − Α Θ Η Ν Α ( 1 9 1 3 - 1 9 4 9 ) [ 25 ]

βάλλον, κράμα ανατολίτικων και δυτικών στοιχείων, επη-ρέασαν τη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής ταυτότητας του Γιώργου Σεβαστίκογλου αλλά και υπήρξαν ίσως οι πιο πο-λύτιμες αποσκευές για τον ίδιο, όταν αργότερα, κάτω από το βάρος της ιστορικής συγκυρίας, υποχρεώθηκε να ζήσει εξόριστος σε διάφορες χώρες για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.

Έξι χρόνια μετά τη γέννηση του Γιώργου Σεβαστίκογλου γεννήθηκε ο δεύτερος γιος, ο Γιάννης. Ο Γιάννης Σεβαστί-κογλου σπούδασε Ιατρική στην Αθήνα, ειδικεύτηκε στην ορθοπεδική, έφυγε με υποτροφία για τη Σουηδία και έζησε με την οικογένειά του στη Στοκχόλμη από το 1950 μέχρι το τέλος της ζωής του, το 2011. Η σχέση του Γιώργου Σεβαστί-κογλου με τον μικρότερο αδελφό του ήταν πάντα πολύ στενή και γεμάτη αγάπη και από τις δύο πλευρές. «Πολλά πολλά συγχαρητήρια στο “ντοτόρε” αδελφό μου. Τα ’λεγα και καμάρωνα στο θέατρο για τα άριστά του» έγραφε το 1946 από τη θεατρική περιοδεία του στη Θεσσαλονίκη στη γυναίκα του, την Άλκη Ζέη, που βρισκόταν στην Αθήνα. Οι σχέσεις ανάμεσα στις δύο οικογένειες εξακολουθούν να εί-ναι στενές μέχρι σήμερα.

Ο Γιώργος Σεβαστίκογλου φοίτησε στην Αστική των Αρ-ρένων Σχολή της Ορθοδόξου Κοινότητος Μακροχωρίου έως και την Ε΄ τάξη του δημοτικού σχολείου. Από τις πρώτες τάξεις ήταν φανερή η έφεσή του στη γνώση, όπως και η

Πιστοποιητικό γέννησης Γ. Σεβαστίκογλου.

«ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΟΝ» Ε΄ δημοτικού, Αστική των Αρρένων Σχολή, 1924.

Φωτογραφίεςαπό την παιδική τουηλικία στην Κωνσταντινούπολημε τη μητέρα και τον πατέρα του.

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Σ Ε Β Α Σ Τ Ι Κ Ο Γ Λ Ο Υ[ 28 ]

ιδιαίτερη κλίση του στις γλώσσες. Στην Κωνσταντινούπολη διδάχτηκε ελληνικά, τουρκικά και γαλλικά. Τις αναμνήσεις του από το μάθημα των γαλλικών αφηγήθηκε αργότερα ο ίδιος στον σκηνοθέτη Γιάννη Κακλέα:1

Ήξερα καλά γαλλικά, γιατί στην Κωνσταντινούπολη με είχαν βάλει από νωρίς να παρακολουθήσω το λεγόμενο «προσχολι-κό». Εκεί μαθαίναμε γαλλικά από τους «φρέρηδες» –όπως τους λέγαμε–, δηλαδή δασκάλους που ήταν ρασοφόροι. Κάνα-με μάθημα αρκετές ώρες την ημέρα με πολλές ασκήσεις και μπορούσαμε να μιλάμε μεταξύ μας μόνο στα γαλλικά. Θυμάμαι μάλιστα ότι το μάθημα μου άρεσε ιδιαίτερα και για έναν επι-πλέον λόγο: Τα τμήματα χωρίζονταν αυστηρά σε αρρένων και θηλέων. Επειδή όμως δεν πήγαιναν πολλά αγόρια στα γαλλι-κά, δεν υπήρχε ειδικό τμήμα, κι έτσι κάναμε το μάθημα μαζί με τις Τουρκάλες. Τότε ακόμη Έλληνες και Τούρκοι δεν ήταν στα μαχαίρια... Γενικότερα αυτή η επαφή μου με τα τουρκα-λάκια ήταν σημαντική εμπειρία για μένα.

Στα παιδικά του χρόνια δεν αναφερόταν συχνά με λε-πτομέρειες –σχολίασε η κόρη του Ειρήνη στη μαρτυρία της–, αλλά έδινε πάντα την εντύπωση ότι ήταν ευχάριστα και αρκετά ξέγνοιαστα. Άλλωστε, οι διαρκώς μεταβαλ-λόμενοι συσχετισμοί στη διεθνή πολιτική σκηνή της εποχής είχαν αφήσει αρκετά ανεπηρέαστη ακόμη την Κωνσταντι-νούπολη και ο τρόπος ζωής των Ελλήνων δεν είχε υποστεί σημαντικές μεταβολές. Σύντομα, βέβαια, το τοπίο θα άλλα-ζε δραματικά.

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η − Α Θ Η Ν Α ( 1 9 1 3 - 1 9 4 9 ) [ 29 ]

Για τις πρώτες συγγραφικές και σκηνοθετικές του από-πειρες, όταν ήταν ακόμη στο δημοτικό, ο Γιώργος Σεβαστί-κογλου σχολίασε στον Γιάννη Κακλέα:

Η πρώτη μεταφραστική μου δουλειά ήταν σε ηλικία 8-9 ετών. Έπαιρνα ένα γαλλικό περιοδικό που είχε μέσα ένα μυθιστόρη-μα, σε μορφή κάτι σαν τα σημερινά τα κόμικς. Το μετέφραζα από τα γαλλικά και για να το κρύψω απ’ τη μάνα μου κι απ’ τον πατέρα μου το έκρυβα μέσα σε μία σκούρα κανάτα, που είχαμε πάνω στο ράφι. […] Η πρώτη μου σκηνοθετική δουλειά ήταν πάλι μέσα απ’ αυτό το περιοδικό. Περιέγραφε κάτι πε-ριπέτειες από την Αφρική. Πήγαινα, λοιπόν, στον κήπο που είχαμε πίσω από το σπίτι και τις σκηνοθετούσα. Έστηνα αντί-σκηνα, προσπαθούσα να μιμηθώ λιοντάρια, ελέφαντες – τα έπαιζα, βέβαια, όλα εγώ […]. Πριν φύγουμε από την Κωνστα-ντινούπολη, θα ήμουν ακόμη 10 χρονών, και θυμάμαι ότι έβγα-λα ένα δικό μου περιοδικό. Δηλαδή ένα τετράφυλλο σχολικό τετράδιο, που είχε μέσα ένα ποίημα που είχα γράψει, ένα άλλο ποίημα που είχα διαβάσει και μου είχε αρέσει, κάποιο καλλιτεχνικό γεγονός, κανένα ανεκδοτάκι, δεν θυμάμαι αν είχε και τίποτα άλλο… πάνε 60-70 χρόνια από τότε. […] Το περιοδικό αυτό το πουλούσα στους φίλους μου. Έβγαζα δυο τρία αντίτυπα και η πληρωμή ήταν σε βότσαλα, παράξενα βότσαλα. Όσο πιο παράξενα ήταν τόσο ανέβαινε η τιμή τους. Το σπίτι μας στην Κωνσταντινούπολη ήταν παραθαλάσσιο και, όπως όλα τα παιδιά, μαζεύαμε βότσαλα στην ακροθαλασσιά. Όταν σου λέω βέβαια ότι το πουλούσα, εννοώ σε έναν δυο φίλους και συμμαθητές μου.

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Σ Ε Β Α Σ Τ Ι Κ Ο Γ Λ Ο Υ[ 30 ]

Η ανέμελη αυτή περίοδος των παιδικών του χρόνων δεν κράτησε για πολύ. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή η κατάσταση για τους Έλληνες της Πόλης γινόταν ολοένα δυ-σκολότερη και πιο επικίνδυνη. Η Άγκυρα έγινε η πρωτεύου-σα της «Δημοκρατίας της Τουρκίας», εκτοπίζοντας την Κω ν- σταντινούπολη, που κυριαρχούσε για περισσότερο από μια χιλιετία. Στην Πόλη στοιβαζόταν πλήθος εξαθλιωμένων Ελ-λήνων της Ανατολίας, που πέθαιναν καθημερινά κατά δε-κάδες.

Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, τον Ιούλιο του 1923, επισφράγισε επισήμως τη συντριπτική ήττα και επι-δείνωσε τα πράγματα για τους Έλληνες. Οι Τούρκοι παρα-βίαζαν πλέον τα δικαιώματα της ελληνικής μειονότητας με αυθαίρετες απελάσεις, κατασχέσεις περιουσιών, την απα-γόρευση άσκησης διαφόρων επαγγελμάτων, την παρεμπό-διση της λειτουργίας εκπαιδευτηρίων, το γκρέμισμα ναών κ.λπ. Αν και η συνθήκη προέβλεπε να εξαιρεθούν από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών οι Έλληνες κάτοικοι της Νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης –όπως και οι μου-σουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης–, η ελληνική πα-ροικία διαρκώς συρρικνωνόταν. Από τις περίπου τρια-κόσιες χιλιάδες Ελλήνων που ζούσαν στην ευρύτερη περιο-χή της Κωνσταντινούπολης μέχρι την υπογραφή της Συνθή-κης της Λωζάννης, περίπου διακόσιες χιλιάδες έφυγαν ορι-στικά μέσα στα επόμενα τρία χρόνια. Ανάμεσά τους ήταν και η οικογένεια Σεβαστίκογλου.

Αυτή ήταν η πρώτη φορά που τα ιστορικά γεγονότα

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η − Α Θ Η Ν Α ( 1 9 1 3 - 1 9 4 9 ) [ 31 ]

υποχρέωσαν την οικογένεια του Γιώργου Σεβαστίκογλου να εγκαταλείψει τη γενέθλια γη. Οι προσφυγικές ρίζες της καταγωγής του τον ακολούθησαν. Ο ίδιος θα γνωρίσει αρ-κετές ακόμα φορές στη ζωή του την περιπέτεια της αυτοε-ξορίας.

Αποβιβάστηκαν στον Πειραιά το καλοκαίρι του 1924. Οι δρα-ματικές εξελίξεις στο μικρασιατικό μέτωπο είχαν προκα-λέσει μεγάλες αναταράξεις στην ελληνική πολιτική σκηνή. Κάθε προσπάθεια διακυβέρνησης της χώρας δεν είχε καμία διάρκεια και καμία τύχη. Διαδοχικές παραιτήσεις κυβερνή-σεων, δίκες, εκτελέσεις, στρατιωτικά κινήματα και άλλες γνωστές πολιτικές περιπέτειες ακολούθησαν το 1922.

Όταν η οικογένεια Σεβαστίκογλου εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, στα τέλη Ιουλίου του 1924, την αρχηγία είχε ανα-λάβει προσωρινά η κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη μετά την πτώση της κυβέρνησης του Αλέξανδρου Παπαναστα-σίου, η θητεία της οποίας είχε διάρκεια περίπου τεσσάρων μηνών. Έναν χρόνο αργότερα θα επιβληθεί η δικτατορία Παγκάλου. Η κατάσταση της οικονομίας ήταν κρίσιμη και η απειλή μιας ολοκληρωτικής κατάρρευσης της χώρας ορα-τή. Την ίδια στιγμή η Ελλάδα έπρεπε να στεγάσει και να περιθάλψει ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες. Ένα μέρος απ’ αυτούς στεγαζόταν πρόχειρα σε διάφορους συνοικι-σμούς της πρωτεύουσας.

Για τους Έλληνες της Πόλης, η κατάσταση ήταν βέβαια

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Σ Ε Β Α Σ Τ Ι Κ Ο Γ Λ Ο Υ[ 32 ]

πολύ καλύτερη σε σχέση με τον προσφυγικό πληθυσμό της Μικρασίας, αφού μπόρεσαν να φέρουν μαζί τους τις οικο-νομίες που τυχόν διέθεταν και να προετοιμάσουν κάπως το νέο ξεκίνημα. Στην περίπτωση της οικογένειας Σεβαστίκο-γλου, η γιαγιά του, η Μαριγώ, είχε κληρονομήσει από τον άντρα της ένα αρκετά σεβαστό ποσό για την εποχή, με το οποίο αγόρασαν ένα διώροφο σπίτι στην οδό Θάσου, κοντά στην πλατεία Αμερικής. Εκεί έμεινε ολόκληρη η οικογένεια του Γιώργου Σεβαστίκογλου μαζί με τη γιαγιά και την οι-κογένεια του Πάνου Κωνσταντινίδη, που ήταν αδελφός της γιαγιάς του.

Οι Κωνσταντινουπολίτες γονείς του, που έδιναν πάντα μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση των παιδιών τους, τον έγραψαν στη Λεόντειο Σχολή, απ’ όπου πήρε το απολυτή-ριο του δημοτικού. Στην επιλογή τους έπαιξε ρόλο, αφενός, το γεγονός ότι το σχολείο ήταν ελληνογαλλικό και, αφε-τέρου, ότι ήταν κοντά στο σπίτι τους, αφού μάλιστα το 1924 λειτούργησε για πρώτη φορά στα Πατήσια το νέο παράρ-τημα της Λεοντείου Σχολής. Για τη φοίτησή του στο γυ-μνάσιο έδωσε εξετάσεις στο Κολλέγιο Αθηνών, όπου αρί-στευσε και του χορηγήθηκε η υποτροφία του σχολείου. Σε διαφορετική περίπτωση τα οικονομικά της οικογένειας δεν θα επέτρεπαν τη φοίτησή του στο Κολλέγιο. Ο αδελφός του Γιάννης φοίτησε στο Έκτο Γυμνάσιο της περιοχής τους, στην ίδια τάξη με τον Χρύσανθο (Μέντη) Μποσταντζόγλου, σκιτσογράφο, θεατρικό συγγραφέα, στιχουργό και ζω-γράφο, γνωστό πλέον με το ψευδώνυμο Μποστ, με τον

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η − Α Θ Η Ν Α ( 1 9 1 3 - 1 9 4 9 ) [ 33 ]

οποίο μάλιστα τα δύο αδέλφια συνδέθηκαν με βαθιά φιλία. Η Άλκη Ζέη θυμάται ακόμη έντονα τη γνωριμία της με τον Μέντη Μποσταντζόγλου, όταν για πρώτη φορά επισκέφτη-κε το σπίτι των Σεβαστίκογλου, για να γνωρίσει τους γο-νείς του Γιώργου. Τη γνωριμία αυτή θα περιγράψει πολύ αργότερα στο αυτοβιογραφικό βιβλίο της με τίτλο Με μο-λύβι φάμπερ νούμερο δύο.

Στο Κολλέγιο ο Γιώργος Σεβαστίκογλου βρέθηκε στην ίδια τάξη με τον μετέπειτα σκηνογράφο του Θεάτρου Τέχνης Γιάννη Στεφανέλλη, αλλά και τον κατοπινό ζω-γράφο και σκηνογράφο Ανδρέα Νομικό, του οποίου η κα-ριέρα ξεκίνησε επίσης από το Θέατρο Τέχνης. Οι ενδια-φέρουσες όμως συμπτώσεις δεν σταματούν εδώ. Σε λίγο μικρότερη τάξη φοιτούσε ο Αλέξης Σολομός, γνωστός σκη-νοθέτης και μεταφραστής του θεάτρου, ενώ το 1932 –έτος αποφοίτησης του Γιώργου Σεβαστίκογλου από το Κολ-λέγιο– ο Κάρολος Κουν διοριζόταν στο ίδιο σχολείο ως κα-θηγητής των αγγλικών. Με αφορμή την επέτειο των 25 χρόνων του Θεάτρου Τέχνης, ο Γιάννης Στεφανέλλης αφη-γήθηκε:

Στο πίσω θρανίο ο Γιώργος Σεβαστίκογλου σιγομουρμούριζε, τέσσερα ολόκληρα χρόνια στο Γυμνάσιο, τραγουδάκια του Μωρίς Σεβαλιέ και δεν μ’ άφηνε να προσέξω στο μάθημα. Για θέατρο, ούτε κουβέντα. Εκείνος λογάριαζε να γίνει αρχιτέκτων κι εγώ γιατρός. Ο Αλέξης Σολομός ήταν κι αυτός παρών, μα σε μικρότερη τάξη. Ένας λόγος που εμείς οι μεγαλύτεροι δεν του δίναμε και τόση σημασία.2

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Σ Ε Β Α Σ Τ Ι Κ Ο Γ Λ Ο Υ[ 34 ]

Στα γυμνασιακά του χρόνια μια από τις αγαπημένες του ασχολίες ήταν ο αθλητισμός. Κατέκτησε πολλές δια-κρίσεις σε αγώνες δρόμου και στο άλμα εις ύψος, ενώ υπήρξε για πολλά χρόνια μέλος της ποδοσφαιρικής ομάδας Νέων της Αθλητικής Ενώσεως Κωνσταντινουπόλεως (ΑΕΚ), κερδίζοντας μάλιστα διάφορα μετάλλια σε αθλητικές διορ-γανώσεις. Όταν στην περίοδο του Εμφυλίου βρέθηκε στο βουνό (1948-1949), συγκρότησε ποδοσφαιρική ομάδα και το ίδιο έκανε στη διάρκεια της εξορίας του στην Τασκένδη από το 1949 έως το 1956.

Ο πατέρας μου έδινε πάντα παραδείγματα από τον αθλητισμό, σε όλα και συνέχεια. Η ενασχόληση με τον αθλητισμό τον είχε σημαδέψει πολύ από μικρό. Για να εξηγήσει κάτι σε έναν ηθο-ποιό οκτώ φορές στις δέκα θα του έδινε ένα παράδειγμα από τον αθλητισμό, θυμάται ο γιος του Πέτρος Σεβαστίκογλου.

Με πήγε πρώτη φορά σ’ έναν σύλλογο να παίξω ποδόσφαι-ρο, όταν ήμουν 9 χρονών. Μου έλεγε ότι, όταν ήταν κι εκείνος πολύ μικρός, ο πατέρας του τον είχε πάει να αγοράσουν μα-ζί τα πρώτα του αθλητικά παπούτσια. Μιλούσαμε αρκετά για τον αθλητισμό. Αυτό ήταν η πολύ καθημερινή του πλευρά, που βέβαια τη χρησιμοποιούσε και πάρα πολύ στην τέχνη. Δηλαδή το πώς ένας ποδοσφαιρικός αγώνας είναι σαν μια παράστα-ση. Και το πώς ο στόχος του ηθοποιού πρέπει να είναι τόσο ξεκάθαρος, όπως ακριβώς ο στόχος του αθλητή. Να βρει δη-λαδή ο ηθοποιός τον αντίστοιχο πολύ ξεκάθαρο στόχο για να κάνει κάτι που μπορεί να είναι τόσο όμορφο κι αποτελεσμα-τικό όσο μια ωραία και αποτελεσματική κίνηση μέσα στο γήπεδο.

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η − Α Θ Η Ν Α ( 1 9 1 3 - 1 9 4 9 ) [ 35 ]

Στο μεταξύ η οικογένεια άρχισε να προσαρμόζεται καλύ-τερα στις νέες συνθήκες. Οι προσπάθειες του πατέρα του για εύρεση εργασίας πήραν τέλος, όταν κατάφερε να διορι-στεί στην Αγροτική Τράπεζα, που είχε ιδρύσει το 1930 η κυ-βέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο Βενιζέλος είχε ξαναέρθει στα πράγματα το 1928, αναλαμβάνοντας μια σειρά από πρωτοβουλίες για τη βελτίωση των οικονομικών του κράτους. Μια από αυτές ήταν η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας, η οποία θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια αποκα-τάστασης των προσφύγων μέσω της ενίσχυσης των αγροτι-κών συνεταιρισμών. Η ύπαρξη τακτικού μηνιαίου εισοδήμα-τος του πατέρα του παρείχε μια στοιχειώδη ασφάλεια στην οικογένεια, που άρχισε πλέον να στέκεται στα πόδια της.

Με την αποφοίτησή του από το Κολλέγιο το 1932 ο Γιώρ-γος Σεβαστίκογλου έδωσε εισαγωγικές εξετάσεις στην Αρ-χιτεκτονική, στις οποίες απέτυχε.

Πήγα να κάνω αρχιτεκτονική με την ιδέα ότι θα με βοηθούσε να κάνω θέατρο. Δεν ξέρω πώς μου είχε κολλήσει τότε. Απέτυ-χα φυσικά, γιατί κάθε άλλο παρά για αρχιτέκτονας έκανα.3

Άρχισε να ασχολείται περιστασιακά με διάφορες δου-λειές. Εργάστηκε για κάποιο διάστημα σε θέση ξεναγού σε τουριστικό γραφείο –λόγω και της γλωσσομάθειάς του– και για έναν περίπου χρόνο στην επιχείρηση εμπορίας ελαίων του θείου του. Φαίνεται όμως ότι από τότε είχε αρ-χίσει να τον απορροφά το θέατρο, κάνοντας μάλιστα τις πρώτες σοβαρές μεταφραστικές του απόπειρες. Πολλά

«Αθλητική Ένωσις Κωνσταντινουπόλεως», δίπλωμα επίδοσης.

Βιβλιάριο σπουδών Νομικής Σχολής Γ. Σεβαστίκογλου.

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η − Α Θ Η Ν Α ( 1 9 1 3 - 1 9 4 9 ) [ 37 ]

αποσπάσματα μεταφράσεων έργων του Σαίξπηρ εντοπί-στηκαν στο αρχείο της Άλκης Ζέη επάνω σε χαρτάκια με τη σφραγίδα «Έλαια Κωνσταντινίδη».

Την ίδια περίοδο έγραφε διηγήματα, τα οποία δημο-σίευε στα περιοδικά Εβδομάς, Το Σαββατοκύριακο και στην εβδομαδιαία φιλολογική εφημερίδα Ανεξάρτητος, χρησιμοποιώντας ως ψευδώνυμο διάφορα ονόματα δήθεν Γάλλων συγγραφέων.

Το 1933 άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο βιβλιάριο σπου-δών του εμφανίζεται εγγεγραμμένος στα δύο πρώτα έτη, έχοντας μάλιστα περάσει τις εξετάσεις σε κάποια μαθή-ματα. Το ενδιαφέρον του ατόνησε γρήγορα, γι’ αυτό και δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Το θέατρο ασκούσε επάνω του τεράστια γοητεία και σ’ αυτό αφιέρωνε καθη-μερινά πολλές ώρες μελέτης. Η ενασχόλησή του με τη συγγραφή τον είχε φέρει ήδη σε επαφή με ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης, όπως τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Νίκο Γκάτσο, τον Ανδρέα Εμπειρίκο, τον Γιάννη Ρίτσο, τον Κάρολο Κουν, τον Μάριο Πλωρίτη, με αρκετούς από τους οποίους μοιραζόταν κοινές καλλιτεχνικές και πολιτι-κές ανησυχίες.

Παράλληλα, άρχισε να μυείται στον κομμουνισμό. Το 1935 έγινε μέλος του ΚΚΕ, το οποίο την εποχή εκείνη είχε ιδιαίτερη απήχηση τόσο στα λαϊκά στρώματα όσο και στις τάξεις των διανοουμένων. Όπως πολλοί νέοι της εποχής του, που οραματίζονταν έναν κόσμο ισότητας και κοινωνι-

Γ Ι Ω Ρ Γ Ο Σ Σ Ε Β Α Σ Τ Ι Κ Ο Γ Λ Ο Υ[ 38 ]

κής δικαιοσύνης, θεωρούσε ότι η συμμετοχή του στο Κομ-μουνιστικό Κόμμα θα του έδινε τη δυνατότητα να αγωνι-στεί για τα ιδανικά του αυτά. Και τα δύο αυτά –το θέατρο και οι ιδέες της Αριστεράς– έδιναν τότε διέξοδο στις έντο-νες νεανικές πνευματικές του αναζητήσεις.

Οι γονείς του, αν και δεν έκρυβαν την επιθυμία τους να φοιτήσει ο γιος τους στο πανεπιστήμιο, αντιμετώπιζαν με αρκετή κατανόηση τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του. Αρ-γότερα, υπερήφανοι για εκείνον –όπως μου αφηγήθηκε η Άλκη Ζέη–, παρακολουθούσαν τακτικά τις παραστάσεις του στο θέατρο. Σπάνια παρενέβαιναν στις επιλογές των παιδιών τους και έτσι η σχέση του μαζί τους ήταν σχεδόν πάντα αρμονική. Οι ίδιοι δεν ήταν ποτέ οργανωμένοι σε κάποιο κόμμα, αλλά ούτε και εξέφραζαν ανοιχτά τις πολι-τικές τους πεποιθήσεις. Ωστόσο στα χρόνια της Κατοχής γνώριζαν για την αντιστασιακή δράση του Γιώργου και του αδελφού του Γιάννη. Ο πατέρας του ήταν συμπαθών του κόμματος του Βενιζέλου. Οι καταβολές της μητέρας του ήταν, εν γένει, αρκετά συντηρητικές και το οικογενειακό της περιβάλλον είχε λειτουργήσει σ’ αυτήν κάπως κατα-πιεστικά. Ωστόσο ενστερνιζόταν εύκολα κάθε προοδευτική κίνηση της εποχής της, όπως μαρτυρεί η Άλκη Ζέη, που είχε στενότερη σχέση με τη μητέρα του και ένιωθε πάντα μαζί της μεγαλύτερη οικειότητα.

Το 1938, δυο χρόνια μετά την επιβολή της μεταξικής δι-κτατορίας, ο Γιώργος Σεβαστίκογλου κλήθηκε να παρου-σιαστεί στον στρατό. Αποφοίτησε από τη Σχολή Εφέδρων

Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Π Ο Λ Η − Α Θ Η Ν Α ( 1 9 1 3 - 1 9 4 9 ) [ 39 ]

Αξιωματικών της Κέρκυρας και υπηρέτησε για το επόμενο διάστημα σε διάφορες μονάδες του ελληνικού στρατού.

Παράλληλα, από τον Ιανουάριο έως και τον Μάρτιο του 1940 βιοποριζόταν δημοσιεύοντας αυτοτελείς ιστορίες μυ-στηρίου στον Ασύρματο –μια καθημερινή εφημερίδα της εποχής με μεγάλη αναγνωσιμότητα–, τις οποίες υπέγραφε με διάφορα δήθεν αμερικανικά ονόματα (Τζωρτζ Λού-γκογκ Η χορεύτρια με τα κόκκινα μαλλιά, Όσβαλντ Τζόν-σον Ευθανασία, Τζέικομπ Μπώνατ Ο θείος μου ο Μπιλλ, Όσμαντ Σορμπ Το στοιχειό του Κάστρου, Πέγκυ Φάρουελ Δυο φωνές στο σκοτάδι, Όσβαλντ Τζόνσον Ο σκελετός, Γκάρυ Χάιλαντ Μεσάνυχτα κ.ά.).4

Λίγο πριν από το ξέσπασμα του πολέμου ο Σεβαστίκο-γλου έγραψε το πρωτόλειο θεατρικό έργο του με τίτλο Κόκκινη κλωστή δεμένη,5 το οποίο είναι ενδεικτικό μιας λιτής αισθητικής, που διαπιστώνεται αργότερα ιδιαίτερα στις σκηνοθεσίες του.

Είχα γράψει το πρώτο μου θεατρικό έργο. Φυσικά, δεν παί-χτηκε ποτέ. Κόκκινη κλωστή δεμένη ήταν ο τίτλος του. Ήταν ένα παραμυθόδραμα, κάτι τέτοιο. Και εκεί πάλι –βρήκα τα χειρόγραφα τώρα τελευταία– έγραφα: «Η σκηνή άδεια. Μες τη μέση ένα δέντρο, ένα δέντρο ξερό μάλιστα». […] Αυτή ήταν καθαρά μια δική μου διάθεση για αφαίρεση. Δεν υπήρχαν σχολές τότε, τίποτα. Άλλωστε οι σκηνοθέτες της γενιάς μου ήταν οι περισσότεροι αυτοδίδακτοι. Εγώ, φυσικά, είχα την τύχη να συνεργάζομαι με τον Κουν από την αρχή. Και ο Κουν μας μετέδωσε πολλά […], αλλά αυτή η ιδέα για την αφαίρεση ήταν εντελώς αυθόρμητη, δικιά μου.6

11 Ιουλίου 1939Γλυκό μου παιδί Γιώργο,

Πήραμε χθες το γράμμα σου και χάρηκα παιδί μου που μας γράφεις ότι φεύγεις από την Κέρκυρα στις 18. Γράφεις Γιώργο μου για 9 μήνες, ακριβώς σαν τον καιρό που έμεινες στην κοιλιά μου, αλλά καθώς σου είχα πει κι άλλες φορές εσύ βιάστηκες και βγήκες 14 μέρες νωρίτερα. Αγόρι μου, τι ωραία ανάμνηση η ημέρα εκείνη. [...] Μια χάρη σου ζητώ να μας τηλεγραφήσεις την ημέρα που θα φύγης εις το πλοίον ή αν έλθης από τας Πάτρας, διά να έλθω να σε πάρω, μην μου στερήσεις αυτήν τη χαρά [...] Καλή νύκτα γλυκό μου παιδί, καλή αντάμωση κι αμέτρητα φιλιά

Η Μαμά σου

19 Μαΐου 1939Γλυκό μου παιδί Γιώργο,

Άρχισε πάλιν η αλληλογραφία, η οποία μ’ ευχαριστεί, κι όταν σου γράφω, κι όταν παίρνω γράμμα σου ακόμη περισσότερο.Αγόρι μου πώς κτυπά η καρδιά μου όταν βλέπω στρατιώτη, μου φαίνεται που θα σε δω.Γιωργούλη μου την ημέρα που έφυγες ήλθε ένας συμμαθητής σου ιατρός, αυτός που έμενε στον Πειραιά. Λυπήθηκε που δεν σε είδε. Μου είπε πως θα σου γράψη κι ο ίδιος.Πώς σου φάνηκε η Κέρκυρα; Εδώ τώρα δυο μέρες κάμει ζέστη, άνοιξαν και μερικοί κινηματογράφοι. Εγώ όμως δεν έχω καμία όρεξη όσο σκέπτομαι που είναι μακρυά μου το παιδί μου. [...] Έχω να σου γράψω κι ένα ευχάριστο. Ο Γιαννάκης έδωσε σήμερα εξετάσεις στην βοτανολογία και πέρασε με άριστα. Ο Μπαμπάς σου το είπε στην θεία σου, καθώς και στον Κώστα και ο Γιαννάκης θύμωσε, βλέπεις είναι μετριόφρων, αλλά πρέπει να ξεύρουν και τι παιδιά έχουμε. Τώρα αγόρι μου σε καληνυκτίζω και σε φιλώ αμέτρητες φορές.

Η Μαμά σου

Στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, 1939.