9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προοίμιο και ευχαριστίες .....................................................................11

Πρόλογος ........................................................................................13

1 Το λυκόφως των θεών ...............................................................22

2 Το προκεχωρημένο φυλάκιο της αυτοκρατορίας .............73

3 Ο κατακλυσμός ..........................................................................119

4 Ένας κόσμος μεταμορφωμένος ............................................160

5 Η κατάκτηση του Βορρά..........................................................201

6 Δρόμοι προς τη δόξα ...............................................................242

7 Η μακρά σκιά .............................................................................286

8 Ο εσωτερικός εχθρός ..............................................................333

9 Ο νέος Κωνσταντίνος ..............................................................372

10 Ένας γέροντας θυμάται ...........................................................410

Επίλογος ......................................................................................448

Χρονολόγιο ...........................................................................................455

Γλωσσάρι ...............................................................................................462

Πηγές ......................................................................................................464

Ευρετήριο ..............................................................................................475

13

Πρόλογος

Σε πολλά μέρη υπάρχουν αξιόλογα τμήματα αρχαίων μνημείων,

αν και δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί κανείς

γιατί έχουν διασωθεί τόσο λίγα...

Όχιερ χισελιν ντε ΜπΌύσΜπεκ,

πρεσβησ τησ ΑγιΑσ ρωΜΑϊκησ ΑύτΌκρΑτΌριΑσ

στην κωνστΑντινΌύπΌλη, 1555-1562

Στα μέσα του δέκατου έκτου αιώνα, η πρωτεύουσα του οθω­

μανού σουλτάνου ήταν μία από τις μεγαλύτερες και πλουσιό­

τερες πόλεις στον κόσμο με έναν ταχύτατα αυξανόμενο πληθυσμό

άνω των 400.000 κατοίκων, το επίκεντρο μιας αυτοκρατορίας

που απλωνόταν από την Κριμαία ως την Αλγερία. Ήταν ευρύτε­

ρα γνωστή ως Ιστανμπούλ, ενώ το επίσημο όνομά της ήταν Κο­

σταντινίγε, ή Κωνσταντινούπολη. Ο ηγέτης της, ο Σουλεϊμάν ο

Μεγαλοπρεπής (1520­1566), ήταν όχι μόνο ένας από τους με­

γαλύτερους στρατιωτικούς ηγέτες της Oθωμανικής Aυτοκρατο­

ρίας, αλλά και ο χαλίφης του Ισλάμ. Η πόλη είχε κάπου τριακό­

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

14

σια τζαμιά, που αντικατόπτριζαν την πνευματική, πέρα από την

κοσμική, δύναμή του. Σε έναν λόφο στο κέντρο της κατασκευα­

ζόταν ένα τεράστιο και υπέροχο νέο τζαμί. Στην τελική μορφή

του θα είχε τέσσερις μιναρέδες και ένα σύμπλεγμα από σχολεία,

χαμάμ και ξενοδοχεία. Ονομαζόταν Σουλεϊμανίγε, προς τιμήν

του σουλτάνου που είχε διατάξει την κατασκευή του, και ήταν

ένα ταιριαστό κόσμημα για την πρωτεύουσα του ηγέτη των πιστών

και του ισχυρότερου μουσουλμάνου ηγεμόνα της εποχής.

Το 1544, έφτασε σ’ αυτή την αυτοκρατορική μητρόπολη ο

γάλλος Πιερ Ζιλ. Ήταν μανιώδης φυσιοδίφης με κλασική μόρ­

φωση, και είχε σταλεί από τον βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκο

Α’ για να αναζητήσει αρχαία χειρόγραφα για τη Βασιλική Βιβλιο­

θήκη του Φοντενεμπλό. Κατέληξε να μείνει πολύ περισσότερο

από όσο σκόπευε, γιατί το 1547 ο Φραγκίσκος πέθανε, ο λόγιος

και η αποστολή του ξεχάστηκαν, και ο Ζιλ βρέθηκε αποκλεισμέ­

νος στην Κωνσταντινούπολη χωρίς χρήματα για το ταξίδι της

επιστροφής. Έπειτα από τρία χρόνια, για να εξασφαλίσει τα προς

το ζην, αναγκάστηκε να καταταγεί ως μισθοφόρος στον στρατό

του σουλτάνου, που κατευθυνόταν προς τα ανατολικά για να

πολεμήσει με τους Πέρσες. Στο μεταξύ, στη διάρκεια της υπο­

χρεωτικής παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη, περιπλα­

νιόταν στους δρόμους της και τους είχε μάθει καλά. Όμως δεν

του είχε κινήσει το ενδιαφέρον η σύγχρονη πόλη. Πίστευε ότι

όλα τα επιβλητικά καινούργια τζαμιά απλώς έκαναν την Κωνστα­

ντινούπολη να φαίνεται ακόμα αθλιότερη. Ως λόγιος με κλασική

μόρφωση, αναζητούσε ερείπια από το μακρινό παρελθόν, όταν

η πόλη ήταν γνωστή ως Βυζάντιον. Διαπίστωσε, όμως, με απο­

γοήτευση ότι δεν είχε μείνει σχεδόν τίποτα από την κλασική

αρχαιότητα. Ωστόσο, γρήγορα τον γοήτευσαν τα μνημεία που

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

15

είχαν επιβιώσει από μεταγενέστερους αιώνες, όταν ακόμη η Κων­

σταντινούπολη ήταν η πρωτεύουσα μιας χριστιανικής και όχι μιας

μουσουλμανικής αυτοκρατορίας, και η γλώσσα η οποία ομιλούνταν

στους διαδρόμους της εξουσίας ήταν τα ελληνικά και όχι τα τουρ­

κικά. Οι σύγχρονοί του ονόμαζαν αυτό το εξαφανισμένο πλέον

κράτος Βυζαντινή Αυτοκρατορία ή Βυζάντιον και, επειδή είχε

εξαφανιστεί μόλις πριν από έναν αιώνα, υπήρχαν πολλά υπο­

λείμματά του ορατά ακόμη. Όταν μπορούσε, ο Ζιλ αναζητούσε τα

μνημεία που είχαν διασωθεί από αυτό τον χαμένο κόσμο. Περι­

πλανιόταν γύρω από το πιο εμφανές βυζαντινό κτίριο, τον πανύ­

ψηλο χριστιανικό ναό της Αγίας Σοφίας, που δέσποζε στο κέντρο

της πόλης απέναντι από το παλάτι του σουλτάνου, το Τοπκαπί.

Έξω από τον ναό γλίστρησε και έπεσε μέσα σε μια τάφρο, όπου

ανακάλυψε επτά μυστηριώδεις κίονες. Μερικοί του είπαν ότι ανή­

καν στο Μέγα Παλάτιον των βυζαντινών αυτοκρατόρων, αλλά ο

Ζιλ πίστευε ότι ήταν τα υπολείμματα ενός προστώου που περιέ­

βαλλε κάποτε την κύρια πλατεία της πόλης, το Αυγουσταίον. Κα­

τέβηκε κάτω από το επίπεδο του δρόμου και, μπαίνοντας σε μια

μικρή βάρκα, έπλευσε ανάμεσα στα μεγάλα υποστυλώματα μιας

υπόγειας δεξαμενής, η θολωτή οροφή της οποίας φωτιζόταν αμυ­

δρά από το τρεμάμενο φως του δαυλού του. Αναρριχήθηκε στο

προστώο που ήταν στη θέση του ανατολικού άκρου του Ιπποδρό­

μου, όπου οι Βυζαντινοί συγκεντρώνονταν κάποτε για να παρα­

κολουθήσουν αρματοδρομίες, και από εκείνο το σημείο είδε

δελφίνια να πηδούν και να βουτούν στα νερά του Βοσπόρου.

Γρήγορα διαπίστωσε ότι η διερεύνηση του βυζαντινού παρελ­

θόντος δεν ήταν εύκολη. Το μεγάλο ενδιαφέρον για τις αρχαιό­

τητες προκαλούσε υποψίες στους ντόπιους – και οι χριστιανοί

που ζούσαν στην πόλη ήταν εξίσου εχθρικοί με τους Τούρκους

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

16

από αυτή την άποψη. Μάλιστα αν κάποιος έκανε μετρήσεις,

κάτι με το οποίο είχε εμμονή ο Ζιλ, κινδύνευε να τον καταγγεί­

λουν στις αρχές ως κατάσκοπο. Αν κανείς προσείλκυε μια τέτοια

ανεπιθύμητη προσοχή, ο μοναδικός τρόπος για να αποφύγει τις

δυσάρεστες εξελίξεις ήταν να προσφερθεί να κεράσει κρασί

όλους τους εμπλεκόμενους. Η επίσκεψη στα παλιά Χερσαία Τεί­

χη που προστάτευαν το δυτικό άκρο της Κωνσταντινούπολης

ήταν αρκετά εύκολη, και ο Ζιλ μπορούσε να μετρήσει με βημα­

τισμό την απόσταση ανάμεσα στην εσωτερική και την εξωτερική

οχύρωση. Η Αγία Σοφία, από την άλλη πλευρά, απαιτούσε με­

γαλύτερες προφυλάξεις, γιατί τώρα ήταν τζαμί και οι μη μου­

σουλμάνοι δεν ήταν ευπρόσδεκτοι εκεί. Ο Ζιλ κατάφερε να μπει

κρυμμένος μέσα στο πλήθος, και έτσι μπόρεσε να εξετάσει τον

πανύψηλο τρούλο της χωρίς να γίνει αντιληπτός. Όσο για τις

μετρήσεις, αναγκάστηκε να πληρώσει έναν Τούρκο για να τις

πραγματοποιήσει.

Όσο συναρπαστικά και αν ήταν αυτά τα απομεινάρια του πα­

ρελθόντος, ο Ζιλ γνώριζε πολύ καλά ότι αντιπροσώπευαν ένα

πολύ μικρό μέρος των βυζαντινών μνημείων που στόλιζαν κά­

ποτε την Κωνσταντινούπολη. Πάρα πολλές εκκλησίες, μοναστή­

ρια και ανάκτορα για τα οποία υπήρχαν αναφορές σε διάφορα

κείμενα που είχε διαβάσει απλούστατα είχαν εξαφανιστεί. Ήξερε

ότι κάποτε υπήρχε ένα δεύτερο ανάκτορο των βυζαντινών αυτο­

κρατόρων στις Βλαχέρνες, κοντά στα Χερσαία Τείχη, αλλά δεν

μπόρεσε να το εντοπίσει. Αναζήτησε την εκκλησία των Αγίων

Αποστόλων, που λέγεται ότι μόνο η Αγία Σοφία την ξεπερνούσε

σε λαμπρότητα, αλλά δεν βρήκε το παραμικρό ίχνος της, ούτε

καν τα θεμέλια. Είδε ένα μνημείο να καταστρέφεται μπροστά στα

μάτια του. Έξω από την Αγία Σοφία, διέκρινε ένα γιγάντιο μπρού­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

17

ντζινο πόδι που ξεπρόβαλλε από έναν σωρό παλιοσίδερα. Μπή­

κε στον πειρασμό να το μετρήσει, αλλά δεν τόλμησε, για να μην

τραβήξει την προσοχή. Ακόμα και χωρίς μέτρηση, όμως, έβλεπε

ότι το μήκος του ποδιού ήταν μεγαλύτερο από το δικό του ύψος.

Ρίχνοντας δήθεν αδιάφορα βλέμματα προς τον σωρό των παλιο­

σίδερων, διέκρινε μια μύτη που είχε μήκος γύρω στα είκοσι εκα­

τοστά, καθώς και τα πόδια και τις οπλές ενός αλόγου. Με βάση

όσα είχε διαβάσει, κατάλαβε πολύ καλά τι έβλεπε. Ήταν ένας από

τους τελευταίους ανθρώπους που είδε τον μεγάλο έφιππο ανδριά­

ντα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α’, που υψωνόταν επί χίλια

χρόνια πάνω σε μια ψηλή στήλη στην κεντρική πλατεία της βυ­

ζαντινής Κωνσταντινούπολης. Ο αυτοκράτορας ήταν καθισμένος

πάνω στο ορθωμένο άλογό του, με το δεξί του χέρι μεγαλοπρεπώς

υψωμένο ως προειδοποίηση προς τους εχθρούς του και με το

αριστερό να κρατά μια σφαίρα με έναν σταυρό. Τώρα το άγαλμα

κειτόταν στο έδαφος περιμένοντας την οριστική καταστροφή του.

Ήδη οι εργάτες είχαν αρχίσει να μεταφέρουν κομμάτια του σε ένα

χυτήριο, όπου θα χρησιμοποιούσαν το μέταλλο για την κατασκευή

κανονιών. Ο Ζιλ συμπέρανε ότι οι Τούρκοι έβλεπαν εχθρικά τα

αγάλματα, αλλά και όλα τα αρχιτεκτονικά σχέδια και τις διακο­

σμήσεις, πράγμα που δεν ήταν καθόλου δίκαιο, δεδομένου ότι

είχαν φτιάξει τόσο υπέροχα κτίρια. Παρά την ενασχόλησή του με

τα μνημεία και τις διαστάσεις τους, ο Ζιλ δεν συμπάθησε τη σύγ­

χρονη Κωνσταντινούπολη και τους κατοίκους της και, φεύγοντας

από εκεί, ορκίστηκε να μην ξαναγυρίσει.

Μερικά χρόνια αργότερα, ενώ ζούσε στη Ρώμη μετά την επιστρο­

φή του από την Aνατολή, ο Ζιλ κατέγραψε τις εμπειρίες του στο

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

18

βιβλίο του Αρχαιότητες της Κωνσταντινούπολης (The Antiquities of

Constantinople), το οποίο εκδόθηκε το 1561, μετά τον θάνατό

του. Η εξαφάνιση τόσο πολλών μνημείων του ισχυρού και πλού­

σιου Βυζαντίου τον ώθησε να θέσει το προφανές ερώτημα: Πώς

έγινε και οι κάποτε πανίσχυροι χριστιανοί ηγέτες που είχαν ως

πρωτεύουσα τη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη έχασαν τα πάντα

και υποδουλώθηκαν από τους «απίστους»; Το συμπέρασμά του

ήταν ότι αυτό οφειλόταν στον ανθρώπινο χαρακτήρα που δια­

μορφωνόταν από το κλίμα σε εκείνο το συγκεκριμένο μέρος του

κόσμου:

Γι’ αυτό τον λόγο, αν και η Κωνσταντινούπολη, από τη φύση

της, θα λέγαμε, φαίνεται κατάλληλα διαμορφωμένη για διοι­

κητικές δραστηριότητες, οι κάτοικοί της δεν διαθέτουν ούτε

την κοσμιότητα της μόρφωσης ούτε την αυστηρότητα της πει­

θαρχίας. Η αφθονία αγαθών τούς καθιστά οκνηρούς... [και]

εντελώς ανίκανους να αντισταθούν σε εκείνους τους βάρβα­

ρους λαούς από τους οποίους περιβάλλονται σε τεράστιο

βαθμό.

Ο Ζιλ δεν ήταν ο πρώτος που απέδιδε την πτώση του Βυζα­

ντίου στη νωθρότητα και τη χαλάρωση των ηθών, και σίγουρα

δεν ήταν ο τελευταίος. Περίπου δύο αιώνες αργότερα το ίδιο

έκανε ο Έντουαρντ Γκίμπον, ο οποίος στους τελευταίους τόμους

του επιβλητικού έργου του Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής

Αυτοκρατορίας (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire)

τονίζει «τη δειλία και τη διχόνοια» των «Ελλήνων», όπως προτιμού­

σαν να ονομάζουν τους Βυζαντινούς αυτός και πολλοί άλλοι.

Ακόμα και σήμερα εξακολουθεί να υπάρχει η αντίληψη ότι οι

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

19

Βυζαντινοί πρέπει να είχαν κάποιο ελάττωμα, το οποίο ίσως να

εξηγεί γιατί δεν υπάρχουν πια στον χάρτη. Προφανώς αγνοούσαν

την πολιτική και οικονομική πραγματικότητα, δίνοντας προτε­

ραιότητα στην τελετουργία, την αρχαιολατρία, τις δογματικές

διενέξεις και τις εκκλησιαστικές διακοσμήσεις, όταν θα έπρεπε

να εξοπλίζουν στρατούς για να νικήσουν τους πολυάριθμους

εχθρούς τους. Κατά συνέπεια, ενώ τα επιτεύγματα της αρχαίας

Ελλάδας και της Ρώμης θεωρείται ότι άσκησαν έντονη επίδραση

στον σημερινό κόσμο και εμφανίζονται συχνά σε τηλεοπτικές

εκπομπές και σχολικά προγράμματα, το Βυζάντιο, σε μεγάλο βαθ­

μό, αγνοείται.

Όμως, υπάρχει ένα γεγονός που δεν συνάδει καθόλου μ’

αυτή την εξήγηση και δείχνει ότι δεν πρέπει να απορρίπτουμε

τόσο εύκολα το Βυζάντιο. Εάν οι Βυζαντινοί ήταν πραγματικά

τόσο οκνηροί και αξιολύπητοι, ώστε να μην μπορούν να υπερα­

σπιστούν τον εαυτό τους, τότε γιατί η κοινωνία τους άντεξε τόσο

πολύ; Η ιστορία έχει καταγράψει πολλές εφήμερες αυτοκρατο­

ρίες όπως εκείνη του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Αττίλα, που

δημιουργήθηκαν χάρη σε λαμπρές στρατιωτικές κατακτήσεις και

κατέρρευσαν μετά τον θάνατο του χαρισματικού ιδρυτή τους.

Αντίθετα, το Βυζάντιο ήταν ένα από τα κράτη με τη μεγαλύτερη

διάρκεια. Εφόσον θεωρήσουμε ως γέννησή του τα εγκαίνια της

Κωνσταντινούπολης το 330 και τέλος του την κατάληψη της πό­

λης από τους Οθωμανούς Τούρκους, το 1453, διήρκεσε πάνω

από χίλια χρόνια. Αυτό το ρεκόρ επιβίωσης καθίσταται ακόμα

πιο εντυπωσιακό εάν λάβουμε υπόψη μας ότι επετεύχθη υπό τις

πιο αντίξοες συνθήκες. Ένα από τα χαρακτηριστικά της ανθρώ­

πινης ιστορίας είναι ότι οι λαοί κινούνται συνεχώς, είτε για να

αποφύγουν την καταπίεση και τις οικολογικές καταστροφές είτε

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

20

για να αναζητήσουν μια καλύτερη ζωή είτε, σε μερικές περιπτώ­

σεις, για να κατακτήσουν και να λεηλατήσουν. Σε ορισμένες

περιόδους αυτή η κίνηση επιβραδύνεται σε κάποιο βαθμό. Η

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επωφελήθηκε από μια τέτοια ανάπαυλα

–από το 31 π.Χ. μέχρι το 180 μ.Χ.–, γεγονός που της επέτρεψε

να διατηρεί ιδιαίτερα διευρυμένα σύνορα, τα οποία σε πολλές

περιοχές ουδέποτε αμφισβητήθηκαν. Το Βυζάντιο, που διαδέ­

χθηκε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με πολύ διαφορετική μορφή,

δεν είχε τέτοια πολυτέλεια. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας

του αντιμετώπισε αλλεπάλληλα κύματα επιθέσεων λαών που κι­

νούνταν προς τα δυτικά, από τις στέπες της Ασίας ή την Αραβική

Χερσόνησο.

Αυτός ο παράγοντας καθόρισε την εξέλιξη του Βυζαντίου πε­

ρισσότερο από οποιονδήποτε άλλο. Η χριστιανική κοινωνία και

τα ήθη του διαμορφώθηκαν ως αντίδραση στην εντονότατη, συ­

νεχή πίεση στα σύνορά του. Μπροστά σε μια τέτοια πρόκληση,

δεν ήταν αρκετή μόνο η στρατιωτική ικανότητα. Εάν οι Βυζαντι­

νοί νικούσαν έναν λαό, εμφανίζονταν τρεις άλλοι στη θέση του.

Έπρεπε να αναπτυχθεί ένας τελείως νέος τρόπος σκέψης για την

εξουδετέρωση της απειλής, είτε με την εγκατάσταση και αφομοίω­

ση των ξένων λαών είτε με τη δωροδοκία και τις συγκαλυμμένες

ενέργειες είτε –και αυτό είναι το πιο ασυνήθιστο από όλα– με

την απόκτηση τέτοιας αίγλης, που θα προκαλούσε δέος στους

εχθρούς και θα τους ενέτασσε στους κόλπους της αυτοκρατορίας

ως φίλους και συμμάχους. Το Βυζάντιο ήταν συνεχώς αντιμέτω­

πο με την καταστροφή, ωστόσο κατόρθωνε να επιβιώνει και να

ανακάμπτει. Εάν αυτές οι πλευρές του βυζαντινού πολιτισμού

δεν έχουν εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε, γι’ αυτό ευθύνονται εν μέρει

οι ίδιοι οι Βυζαντινοί. Με τη λογοτεχνία, την τέχνη και τις τελε­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

21

τουργίες τους, πέτυχαν μία από τις μεγαλύτερες εξαπατήσεις της

ιστορίας, παρουσιάζοντας την κοινωνία τους ως τη φυσιολογική

συνέχεια του παρελθόντος: Επέμεναν μέχρι το τέλος να θεωρούν

εαυτούς «Ρωμαίους», σαν να μην είχε αλλάξει τίποτα από την

αρχαία εποχή. Στην πραγματικότητα, όμως, το Βυζάντιο εξελισ­

σόταν διαρκώς και προσαρμοζόταν στις ατελείωτες απειλές που

αντιμετώπιζε. Είναι εύκολο να δεχτούμε τους Βυζαντινούς έτσι

όπως αυτοπαρουσιάζονται και να μας διαφύγει η φύση της βυ­

ζαντινής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, ο Ζιλ, ο Γκίμπον και όλοι

οι άλλοι που αναρωτήθηκαν γιατί εξαφανίστηκε το Βυζάντιο,

στην ουσία, έθεσαν λάθος ερώτημα. Το ζήτημα δεν είναι γιατί

εξαφανίστηκε, αλλά γιατί επέζησε, και μάλιστα σε ορισμένες πε­

ριόδους άκμασε και αναπτύχθηκε παρά τα τεράστια εμπόδια.

22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Το λυκόφως των θεών

Περιέγραψα τον θρίαμβο του βαρβαρισμού και της θρησκείας.

εντΌύΑρντ γκιΜπΌν, 1776

Τα ετοιμόρροπα μνημεία της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν

τα μοναδικά ίχνη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας που υπήρ­

χαν ακόμη στη δεκαετία του 1540, έναν αιώνα μετά την πτώση

της. Σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη, οι βιβλιοθήκες βασιλέων,

ευγενών και καρδιναλίων ήταν γεμάτες από χειρόγραφα θρη­

σκευτικών και κλασικών κειμένων στα ελληνικά που κάποτε

είχαν αντιγραφεί με προσοχή από βυζαντινούς γραφείς. Μετά

την πτώση της αυτοκρατορίας, οι Τούρκοι δεν είχαν κανένα εν­

διαφέρον για τα χειρόγραφα που είχαν διασωθεί και τα πούλη­

σαν ευχαρίστως σε απεσταλμένους όπως ο Πιερ Ζιλ, οι οποίοι

τα μετέφεραν στην πατρίδα τους. Άλλα μεταφέρθηκαν από πρό­

σφυγες. Αυτοί οι κώδικες περιείχαν τα πάντα: από τα Ευαγγέλια

και τους Ψαλμούς μέχρι τα πολύτιμα έργα των αρχαίων ελλήνων

φιλοσόφων, που επί αιώνες δεν υπήρχαν στη Δύση.

1

Η Β

υζαν

τινή

Αυτ

οκρα

τορί

α, π

ερ. 5

00

Ατ

λα

ντ

ικ

ός

Ωκ

εα

νό

ς

Βό

ρε

ια

Θά

λα

σσ

αΒ

αλ

τικ

ή Θ

άλ

ασ

σα M

εσ

όγ

ει

ος

Θ

άλ

ασ

σα

ΒΗΣΙΓ

ΟΤΘ

ΟΙ

KΌ

ρδ

Όβ

Α

Mπ

Όρν

τΌ

TΌ

ύλ

Όύ

ζη

Μιλ

Αν

Ό

ρΑ

βε

νν

ΑΦ

λω

ρε

ντ

ιΑ

ρω

Μη

νε

Απ

Όλ

η

λιλ

ύβ

ΑιΌ

νΜε

σσ

ην

η

σιρ

ΜιΌ

νισ

Θε

σσ

Αλ

Όν

ικη

Αδ

ριΑ

νΌ

ύπ

Όλ

ην

ικΌ

Μη

δε

ιΑ

σιν

ωπ

η

νικ

ΑιΑ

πε

ργΑ

ΜΌ

σ

ΜΑ

γνη

σιΑ

Αγκ

ύρΑ

τΑ

ρσ

Όσ

κΑ

ισΑ

ρε

ιΑ

Αν

τιΌ

χε

ιΑ

βη

ρύ

τΌ

σ

κΑ

ισΑ

ρε

ιΑ

ΑΜ

ιδΑ

νισ

ιβισ

κτ

ησ

ιΦω

ν

Αρβ

ηλ

Α

Ε

ρυ

θρ

ά

Θά

λα

σσ

α

Κα

σπ

ία

Θά

λα

σσ

α

Μα

ύρ

η

Θά

λα

σσ

α

ιερΌ

ύσ

Αλ

ηΜ

Αλ

εξ

Αν

δρε

ιΑ

γΑζ

Α

κω

νσ

τΑ

ντ

ινΌ

ύπ

Όλ

η

ΑΘ

ην

Α

Aρε

λΑ

τη NΑ

ρΜ

πΌ

νMΑ

σσ

Αλ

ιΑ

πΑ

ρισ

ι

κΌ

λΌ

νιΑ

τριρ

Ρήνο

ς

Bιε

ν

λύ

Όν

BΑ

ρκ

ελ

ων

η

Nε

Α K

Αρχ

ηδ

Όν

ΑIπ

πω

ν

βΑ

σιλ

ικΌ

σK

Αρχ

ηδ

Όν

Α

ΒΕ

ΡΒ

ΕΡ

ΟΙ

ΒΟ

ΥΡΓ

ΟΥ

ΝΔ

ΙΟΙ

ΒΑ

ΝΔ

ΑΛ

ΟΙ

ΦΡΑΓΚΟ

Ι

ΣΑ

ΞΟ

ΝΕ

Σ

ΛΟ

ΜΒ

ΑΡ

ΔΟ

Ι

ΟΣ

ΤΡ

ΟΓ

ΟΤ

ΘΟ

Ι

Δού

ναβη

ς

Νείλος

Τίγρ

ης

ΓΗ

ΠΑ

ΙΔΕ

Σ ΑΝ

ΑΤ

ΟΛ

ΙΚ

Η

ΡΩ

ΜΑ

ΪΚ

Η

ΑΥ

ΤΟ

ΚΡ

ΑΤ

ΟΡ

ΙΑ

ΓΑΣΣΑΝΙΔΕΣ

ΛΑ

ΧΜ

ΙΔΕ

Σ

Ευφρ

άτης

ΑΓ

ΓΛ

Ο-

ΣΑ

ΞΟ

ΝΕ

Σ

Σύν

ορα

Ανα

τολι

κής

– Δ

υτικ

ής

Αυτ

οκρα

τορί

ας

Όρι

α βα

ρβαρ

ικώ

ν βα

σιλ

είω

ν

Έκτ

αση Α

νατο

λική

ς Α

υτοκ

ρατο

ρίας

χλμ.

μίλ

ια

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

24

Ένα από αυτά τα χειρόγραφα είναι ο κώδικας Graecus 156,

ο οποίος είναι ακόμη στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού στη Ρώμη.

Στο Βατικανό υπάρχουν εκατοντάδες βυζαντινά χειρόγραφα, το

συγκεκριμένο, όμως, είναι διαφορετικό. Οι νέοι ιδιοκτήτες του

δεν ήθελαν να διαβαστεί, και μέχρι τα μέσα του δέκατου ένατου

αιώ να η πρόσβαση σ’ αυτό ήταν αυστηρά περιορισμένη. Σε κάποιο

σημείο στο παρελθόν, αρκετές σελίδες κόπηκαν προσεκτικά από

το χειρόγραφο και το περιεχόμενό τους έχει χαθεί για πάντα.

Στην πραγματικότητα, είναι εκπληκτικό το ότι έχει διασωθεί έστω

και ελλιπές, γιατί το περιεχόμενό του είναι ανατρεπτικό και υπο­

νομευτικό. Ο Graecus 156 χρονολογείται από τον δέκατο αιώνα

και είναι αντίγραφο ενός ιστορικού έργου που γράφτηκε στα

ελληνικά γύρω στα πεντακόσια χρόνια μετά τη γέννηση του Χρι­

στού. Συγγραφέας του ήταν ο Ζώσιμος, ένας άσημος αξιωματού­

χος, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα, που παρακο­

λούθησε τον μετασχηματισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στο

διάδοχο κράτος της, το Βυζάντιο.

Ο Ζώσιμος ανήκε στην πλευρά των χαμένων. Κατέγραψε την

ιστορία της αυτοκρατορίας μέχρι το 410, διευκρινίζοντας από

την αρχή ότι πρόκειται για μια αφήγηση παρακμής και αποσύν­

θεσης, και ότι η αυτοκρατορία στην εποχή του δεν ήταν όπως

παλιά. Την περίοδο που έγραφε, η μισή επικράτειά της είχε

χαθεί. Οι δυτικές επαρχίες δεν ανήκαν πια στον αυτοκράτορα,

αλλά είχαν καταληφθεί από διάφορα γερμανικά φύλα, τα οποία

ο Ζώσιμος –όπως και όλοι οι συμπατριώτες του– αποκαλούσαν

περιφρονητικά «βαρβάρους». Στη βόρεια Αφρική είχαν επικρα­

τήσει οι Βάνδαλοι, στην Ισπανία οι Βησιγότθοι, στη Γαλατία οι

Φράγκοι και οι Βουργούνδιοι, στη Βρετανία οι Άγγλοι, οι Σάξο­

νες και οι Γιούτοι. Ακόμα και η Ιταλία και η παλιά πρωτεύουσα

ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ

25

της αυτοκρατορίας, η Ρώμη, είχαν χαθεί και τώρα ανήκαν στον

βασιλιά των Οστρογότθων. Από την άλλη πλευρά, η Κωνστα­

ντινούπολη είχε γίνει η πρωτεύουσα των εδαφών που είχαν

απομείνει στην αυτοκρατορία, και τα οποία ήταν τα Βαλκάνια,

η Μικρά Ασία, η Συρία, η Παλαιστίνη και η Αίγυπτος. Πώς είχαν

έρθει έτσι τα πράγματα; Ο Ζώσιμος δεν είχε αμφιβολίες: Όταν

ένα κράτος δυσαρεστεί τους θεούς, γράφει, αναπόφευκτα πα­

ρακμάζει. Και η αυτοκρατορία είχε εγκαταλείψει τις θεότητες του

Ολύμπου, που της είχαν φέρει ευημερία και νίκες την εποχή

του μεγαλείου της, και είχε στραφεί στη νέα θρησκεία, τον χρι­

στιανισμό.

Επίσης, ο Ζώσιμος δεν έχει καμία αμφιβολία για το ποιος

ευθύνεται γι’ αυτή την ασεβή εγκατάλειψη της παραδοσιακής

λατρείας και την επακόλουθη παρακμή της αυτοκρατορίας: Κα­

τηγορεί τον άνθρωπο που ήταν αυτοκράτορας από το 306 μέχρι

το 337, τον οποίο θεωρεί υπαίτιο «της σημερινής καταστροφής

της αυτοκρατορίας» («Της άχρι τούδε των πραγμάτων απωλείας

αυτός την αρχήν και τα σπέρματα δέδωκε»). Ονομαζόταν Κων­

σταντίνος και ήταν ένας τυχάρπαστος. Είναι αλήθεια ότι ο πατέ­

ρας του, ο Κωνστάντιος, ήταν αυτοκράτορας, αλλά, όπως γράφει

καυστικά, ο ίδιος ο Κωνσταντίνος ήταν νόθος, καρπός μιας σχέ­

σης της μιας νύχτας με την κόρη ενός πανδοχέα. Με κάποιο

τρόπο κατάφερε να μπει στο παλάτι και να κερδίσει τη συμπάθεια

του Κωνστάντιου, σε βάρος των νόμιμων παιδιών του. Εκείνη

την περίοδο, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εκτεινόταν ακόμη από τη

Συρία στα νοτιοανατολικά μέχρι τη Βρετανία στα βορειοδυτικά,

και όταν ο Κωνστάντιος πήγε να υπερασπιστεί τα βόρεια σύνορα

της αυτοκρατορίας, ο φιλόδοξος Κωνσταντίνος τον ακολούθησε.

Ο Κωνστάντιος έφτασε μέχρι την Υόρκη, αλλά πέθανε εκεί το

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

26

306. Οι στρατιώτες ανακήρυξαν αυτοκράτορα τον νεαρό Κων­

σταντίνο – τον γιο μιας πόρνης, όπως τον αποκαλεί ο Ζώσιμος.

Όμως, υπήρχαν και πολλοί άλλοι στην αυτοκρατορία που ήθε­

λαν την εξουσία, και σε λίγο ο Κωνσταντίνος πολεμούσε με τον

έναν αντίπαλο μετά τον άλλο. Το 312 νίκησε τον Μαξέντιο στη

Μουλβία Γέφυρα στον ποταμό Τίβερη, εξασφαλίζοντας τη Ρώμη

και τις δυτικές επαρχίες. Το 324 απαλλάχτηκε από τον πρώην

σύμμαχό του, τον Λικίνιο, και έτσι τελικά, γράφει μετά λύπης

του ο Ζώσιμος, η αυτοκρατορία βρέθηκε στα χέρια του Κωνστα­

ντίνου.

Στη συνέχεια, ο Ζώσιμος αφηγείται πως ο Κωνσταντίνος, που

είχε πια περάσει τα πενήντα και ήταν ο ισχυρότερος άνθρωπος

στον κόσμο, δεν ήταν πλέον υποχρεωμένος να κρύβει την «εκ

φύσεως κακοήθειά του» («Ουκέτι λοιπόν την κατά φύσιν ενούσαν

αυτώ κακοήθειαν έκρυπτεν»). Αυτή η πλευρά του χαρακτήρα του

βγήκε στην επιφάνεια, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, όταν άρχισε

να υποψιάζεται ότι η νεαρή σύζυγός του, η Φαύστα, διατηρούσε

ερωτική σχέση με τον γιο του από έναν προηγούμενο γάμο, τον

Κρίσπο. Ο νεαρός εκτελέστηκε αμέσως. Για τη Φαύστα, ο Κων­

σταντίνος επινόησε μια χειρότερη τιμωρία: Έβαλε να ζεστάνουν

υπερβολικά μια θέρμη (λουτρό) και μετά κλείδωσε μέσα τη σύ­

ζυγό του, μέχρι που πέθανε από ασφυξία. Αφού έγιναν αυτά,

συνεχίζει ο Ζώσιμος, ο Κωνσταντίνος ξαφνικά άρχισε να νιώθει

τύψεις· είναι άλλο να σκοτώνεις εχθρούς στη μάχη και άλλο τη

γυναίκα σου και τον γιο σου. Ίσως φοβόταν ότι οι θεοί θα του

έστελναν κάποια τρομερή τιμωρία, όπως είχαν πράξει για τον

μυθικό Τάνταλο, που σκότωσε τον γιο του, τον Πέλοπα, και τον

καταδίκασαν να μένει αιώνια όρθιος μέσα σε νερό η στάθμη του

οποίου έφτανε ως τον λαιμό του υποφέροντας από αφόρητη δί­

ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ

27

ψα, καθώς το νερό υποχωρούσε κάθε φορά που έσκυβε για να

πιει. Θέλοντας να αποφύγει μια τέτοια μοίρα, ο Κωνσταντίνος

συμβουλεύτηκε ιερείς και σοφούς, ωστόσο όλοι του έδωσαν την

ίδια, ανεπιθύμητη απάντηση: Το στίγμα ενός τόσο φρικτού εγκλή­

ματος δεν μπορούσε να φύγει.

Τότε εμφανίστηκε στη Ρώμη ένας αιγύπτιος χριστιανός. Στις

αρχές του τέταρτου αιώνα, οι χριστιανοί αποτελούσαν σημαντι­

κή μερίδα του πληθυσμού της αυτοκρατορίας, και η Χριστιανική

Εκκλησία είχε πολλά μέλη σε μερικές από τις μεγαλύτερες πόλεις.

Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284­305) δεν έβλεπε με καλό

μάτι αυτή την αναπτυσσόμενη αίρεση, και το 303 εξέδωσε ένα

διάταγμα που επέβαλε να γκρεμιστούν οι εκκλησίες και να κα­

ταστραφούν τα αντίγραφα των γραφών. Οι χριστιανοί που κα­

τείχαν υψηλά κρατικά αξιώματα υποβιβάστηκαν και πήραν εντο­

λή να θυσιάσουν στους θεούς επί ποινή θανάτου. Το διάταγμα

εφαρμόστηκε, αλλά παρότι ένας μεγάλος αριθμός χριστιανών

πέθαναν για την πίστη τους, η Εκκλησία στο σύνολό της δεν

καταστράφηκε. Μάλιστα, απέμειναν λίγοι χριστιανοί μέχρι και

στην αυτοκρατορική αυλή. Η γνωριμία του με μερικούς απ’ αυτούς

εξασφάλισε στον αιγύπτιο επισκέπτη μια ακρόαση από τον Κων­

σταντίνο, κατά τη διάρκεια της οποίας τον διαβεβαίωσε ότι ο

Θεός των χριστιανών συγχωρεί ακόμα και τα πιο ειδεχθή εγκλή­

ματα. Σύμφωνα με τον Ζώσιμο, ο Κωνσταντίνος «τσίμπησε το

δόλωμα». Ανέτρεψε την πολιτική του Διοκλητιανού, έδωσε τέλος

στους διωγμούς, άρχισε να ευνοεί ανοιχτά τη Χριστιανική Εκ­

κλησία και παραμέλησε τη λατρεία των θεών του Ολύμπου. Ο

Ζώσιμος εκδηλώνει τη φρίκη του γι’ αυτή την ασέβεια, αλλά και

για το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος εγκατέλειψε τη θρησκεία των

προγόνων του.

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

28

Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Ο Ζώσιμος διατυπώνει και μια

δεύτερη κατηγορία κατά του Κωνσταντίνου: ότι ευθύνεται για την

οικοδόμηση μιας νέας, τελείως περιττής πόλης, που εξάντλησε

τον πληθυσμό και τους πόρους της αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με

τον Ζώσιμο, η θρησκευτική μεταστροφή του αυτοκράτορα τον

είχε κάνει αντιπαθή στον λαό της Ρώμης – κάτι που έγινε ιδιαί­

τερα εμφανές όταν αποπειράθηκε να εμποδίσει τις παραδοσιακές

ειδωλολατρικές τελετές που πραγματοποιούνταν στον Καπιτωλί­

νο Λόφο. Έτσι, ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να μεταφερθεί ανα­

τολικά. Στην αρχή, θέλησε να ιδρύσει μια νέα πόλη κοντά στη

θέση της αρχαίας Τροίας, στα Δαρδανέλια της Μικράς Ασίας,

αλλά μερικά χρόνια αργότερα άλλαξε γνώμη. Τελικά, προτίμησε

το Βυζάντιο και, για να κάνει την πόλη αντάξιά του, αποφάσισε

να την ανοικοδομήσει, χτίζοντας αντίγραφα όλων των μεγαλό­

πρεπων κτιρίων και μνημείων της Ρώμης: Η νέα πόλη είχε Σύ­

γκλητο, μια κεντρική αγορά γνωστή ως Αυγουσταίον, ένα στάδιο

για αρματοδρομίες, τον Ιππόδρομο, και μια επιβλητική αυτοκρα­

τορική κατοικία, το Μέγα Παλάτιον. Επίσης ανήγειρε πολλές

εκκλησίες και έναν μεγάλο καθεδρικό ναό αφιερωμένο στη Σο­

φία του Θεού, την Αγία Σοφία. Όμως, καλού κακού, φρόντισε

να υπάρχουν και μερικοί ειδωλολατρικοί ναοί. Η νέα μητρόπο­

λη ονομάστηκε Κωνσταντινούπολη προς τιμήν του. Ο Ζώσιμος

διαφωνούσε ριζικά με το όλο εγχείρημα και αγανακτούσε για τα

τεράστια ποσά που δαπανήθηκαν, και τα οποία αποσπάστηκαν

από άλλα μέρη της αυτοκρατορίας μέσω της φορολογίας. Η Κων­

σταντινούπολη, αναφέρει, έγινε μαγνήτης για ανθρώπους από

όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας που ήθελαν να εκμεταλλευτούν

την αυτοκρατορική προστασία. Ο πληθυσμός εκτινάχθηκε στα

ύψη και οι δρόμοι ήταν επικίνδυνοι λόγω συνωστισμού. Η ελεύ­

ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ

29

θερη γη για δόμηση σπάνιζε τόσο, ώστε εμφανίστηκαν προάστια

έξω από τα τείχη της πόλης, ενώ τοποθετήθηκαν πάσσαλοι στη

θάλασσα που στήριζαν πλατφόρμες πάνω στις οποίες χτίστηκαν

ακόμα περισσότερα σπίτια. Για τον Ζώσιμο, η πόλη ήταν ένα

απόστημα που εξαπλωνόταν συνεχώς, και που μια μέρα θα έσπα­

γε με αιματηρό τρόπο. Δεν ήταν παρά ένα μνημείο στη ματαιο­

δοξία και τη σπάταλη τρέλα του Κωνσταντίνου.

Υπήρχε και μια τρίτη κατηγορία που πρόσθετε ο Ζώσιμος σε

εκείνες της ασεβούς εγκατάλειψης της λατρείας των παραδοσια­

κών θεών και της ίδρυσης μιας τελείως περιττής πόλης. Ο Κων­

σταντίνος είχε κατορθώσει να εξαλείψει τους εσωτερικούς αντι­

πάλους του, αλλά δεν τα είχε καταφέρει τόσο καλά με τους βαρ­

βάρους που είχαν συγκεντρωθεί στα σύνορα της αυτοκρατορίας.

Όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με περίπου πεντακόσιους βάρβαρους

ιππείς που είχαν εισβάλει σε ρωμαϊκό έδαφος, ισχυρίζεται ο

Ζώσιμος, τράπηκε σε φυγή. Επιπλέον, ενώ ο ευσεβής, ειδωλο­

λάτρης αυτοκράτορας Διοκλητιανός είχε φροντίσει να υπερασπί­

ζεται τα σύνορα τοποθετώντας στρατιώτες σε οχυρά κατά μήκος

τους, ο Κωνσταντίνος αποφάσισε να εγκαταστήσει τα στρατεύμα­

τα στις πόλεις. Αυτή η ενέργεια όχι μόνο άφησε ανυπεράσπιστα

τα σύνορα, αλλά και υπονόμευσε τα στρατιωτικά ήθη της αυτο­

κρατορίας, επιτρέποντας στους στρατιώτες να γίνουν μαλθακοί

και τεμπέληδες. Η χριστιανική θρησκεία ενίσχυσε αυτή τη δια­

δικασία υπονομεύοντας τις ανδροπρεπείς αρετές που είχαν κάνει

τη Ρώμη μεγάλη, αφού προέβαλλε ως ιδανικά την αγνότητα και

την αποκήρυξη των εγκοσμίων. Ο Ζώσιμος έφριττε ιδιαίτερα με

τους μοναχούς, γιατί ήταν «άχρηστοι σε ό,τι αφορά τον πόλεμο

και άλλες υπηρεσίες προς το κράτος». Στα ανάκτορα των αυτο­

κρατόρων, εκείνοι που είχαν πλέον εξουσία δεν ήταν οι στρατιω­

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

30

τικοί, αλλά οι ευνούχοι. Έτσι, παρότι τελικά τα σύνορα κατέρ­

ρευσαν γύρω στα εκατό χρόνια μετά τον Κωνσταντίνο, ο Ζώσιμος

τον κατηγορεί εμφατικά για την παρακμή της αυτοκρατορίας και

την απώλεια των δυτικών επαρχιών. «Όταν οι ψυχές μας είναι

γόνιμες, ευημερούμε» έγραψε, «αλλά, όταν κυριαρχεί η στειρό­

τητα της ψυχής, ερχόμαστε στην τωρινή κατάσταση».

Οι εξαιρετικά πικρόχολες διαπιστώσεις του Ζώσιμου για τον

Κωνσταντίνο και την παρακμή της αυτοκρατορίας δεν υιοθετού­

νταν από όλους. Όπως είναι φυσικό, οι χριστιανοί είχαν διαφο­

ρετική γνώμη για τον άνθρωπο που έσωσε την Εκκλησία τους

από τους διωγμούς και, στη συνέχεια, κατέστησε τον χριστιανισμό

επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας. Ένας από τους πρώτους

που εξέφρασαν την ευγνωμοσύνη τους ήταν ο επίσκοπος Και­

σάρειας, στην Παλαιστίνη, κάποιος Ευσέβιος. Ήταν σύγχρονος

του Κωνσταντίνου και είχε βιώσει τη φρίκη των διωγμών του

Διοκλητια νού από πρώτο χέρι. Έτσι, αφού αυτοί οι διωγμοί πή­

ραν τέλος, έσπευσε να εκθειάσει το νέο καθεστώς με μια κολα­

κευτική βιογραφία του Κωνσταντίνου. Ο Ευσέβιος αποφεύγει

προσεκτικά τις συνθήκες γέννησης του αυτοκράτορα και αρχίζει

την εξιστόρησή του με τον νεαρό Κωνσταντίνο να κατοικεί στα

αυτοκρατορικά ανάκτορα. Ένα ενάρετο πνεύμα, υποστηρίζει ο

Ευσέβιος, τον ωθούσε ήδη προς μια ηθική ανώτερη από εκείνη

των ειδωλολατρών γύρω του. Πραγματικά, η αρετή και η ομορ­

φιά του προκαλούσαν φθόνο στο παλάτι, με αποτέλεσμα να υπο­

χρεωθεί να το εγκαταλείψει και να ταξιδέψει στη Βρετανία για

να βρει τον πατέρα του. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Θεός φρόντισε να

είναι δίπλα του όταν εκείνος πέθανε και, φυσικά, να επιλεγεί για

ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ

31

να τον διαδεχθεί. Και όταν χρειάστηκε να υπερασπιστεί την εξου­

σία του από τους εχθρούς του, ο Θεός φρόντισε πάλι να νικήσει.

Το 312, ενώ ήταν στρατοπεδευμένος έξω από τη Ρώμη και προε­

τοιμαζόταν για τη μάχη με τον αντίπαλό του, τον Μαξέντιο, ο

Κωνσταντίνος φέρεται ότι είδε ένα όραμα με το σχήμα του σταυ­

ρού που έκρυβε τον ήλιο και τη φράση «Εν τούτω νίκα». Εκείνο

το βράδυ, γράφει ο Ευσέβιος, ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός εμφανί­

στηκε στον Κωνσταντίνο και του παρήγγειλε να φτιάξει ένα αντί­

γραφο του εμβλήματος που είδε στον ουρανό, προκειμένου να

το χρησιμοποιήσει ως σημαία του στη μάχη. Αυτό χάρισε στον

Κωνσταντίνο τη νίκη στη μάχη της Μουλβίας Γέφυρας και τον

έκανε να στραφεί στη Χριστιανική Εκκλησία και να εκδώσει ένα

διάταγμα που έδινε τέλος στους διωγμούς. Ο Ευσέβιος, όμως,

δεν αναφέρει τους φόνους του Κρίσπου και της Φαύστας, ούτε

ότι οι ενοχές του Κωνσταντίνου γι’ αυτά τα εγκλήματα τον οδή­

γησαν στους κόλπους της Εκκλησίας.

Ο Ευσέβιος υποστηρίζει ότι ο Κωνσταντίνος, αφού έγινε μο­

ναδικός κυρίαρχος της αυτοκρατορίας, το 324, είχε πλέον την

ευκαιρία να αναπτύξει τη γενναιόδωρη και ευσεβή φύση του. Η

επανίδρυση του Βυζαντίου ως Κωνσταντινούπολης δεν αποτε­

λούσε σπατάλη χρήματος και πόρων, αλλά μια πράξη χριστιανι­

κής ευλάβειας. Η νέα πόλη ήταν καθαρά χριστιανική, αμόλυντη

από την ειδωλολατρική λατρεία. Οι ειδωλολατρικοί ναοί που

αναφέρει ο Ζώσιμος δεν έχουν θέση στην ιστορία του Ευσεβίου.

Επιπλέον, υποστηρίζει ο επίσκοπος, ο Κωνσταντίνος δεν παρα­

μέλησε τα σύνορα, ούτε επέτρεψε στους βαρβάρους να τα παρα­

βιάσουν. Αντίθετα, επέβαλε τη ρωμαϊκή κυριαρχία σ’ αυτούς και,

αντί να πληρώνουν οι Ρωμαίοι ετήσιο φόρο υποτέλειας στους

βαρβάρους, έρχονταν οι βάρβαροι ταπεινά για να εναποθέσουν

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

32

τα δώρα τους στα πόδια του αυτοκράτορα. Ο Κωνσταντίνος δεν

ήταν η καταστροφή της αυτοκρατορίας· ήταν η σωτηρία της.

Είναι φανερό ότι ο Κωνσταντίνος ήταν ένας από εκείνους τους

ηγέτες που εμπνέουν είτε φλογερή αφοσίωση είτε πικρόχολο μί­

σος στους υπηκόους τους. Υιοθετώντας μια αποστασιοποιημένη

οπτική, μπορεί κανείς να δει τη βασιλεία του όχι ως ολοκληρω­

τική καταστροφή, ούτε ως την αρχή μιας χρυσής εποχής, αλλά

μάλλον ως μια διαδικασία μετασχηματισμού, καθώς η αυτοκρα­

τορία προσαρμοζόταν στον νέο, επικίνδυνο κόσμο γύρω της. Στην

εποχή του Κωνσταντίνου μπορεί πλέον κανείς να διακρίνει, για

πρώτη φορά, όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία του βυζαντινού πο­

λιτισμού: μια μνημειώδη και απόρθητη πρωτεύουσα, την Κων­

σταντινούπολη, την κυριαρχία του χριστιανισμού, μια πολιτική

θεωρία που εξήρε το αξίωμα του αυτοκράτορα αλλά ταυτόχρονα

του επέβαλε περιορισμούς, έναν θαυμασμό για την ασκητική

πνευματικότητα, μια έμφαση στην οπτική έκφραση του πνευμα­

τικού, αλλά και μια μέθοδο αντιμετώπισης των απειλών στα σύ­

νορα που προχωρούσε πέρα από την καθαρά στρατιωτική δράση.

Από μια άποψη, ο Ζώσιμος είχε δίκιο που διαμαρτυρόταν για τη

νέα και ταχύτατα αναπτυσσόμενη πόλη της Κωνσταντινούπολης.

Περί το 500, ο συνωστισμός ήταν ήδη απελπιστικός, και αυτό

καθιστούσε την πόλη ασταθή και επικίνδυνη. Αρκούσε μια απλή

πρόφαση για να ξεσπάσουν ταραχές στους δρόμους. Στα πρώτα

χρόνια του πέμπτου αιώνα, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως,

ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής και τα

πύρινα κηρύγματά του προσείλκυαν μεγάλα πλήθη. Δυστυχώς,

τον αντιπαθούσε η αυτοκράτειρα Ευδοξία, η σύζυγος του Αρκα­

ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ

33

δίου (395­408). Ο Χρυσόστομος την είχε επικρίνει όταν εκείνη

οικειοποιήθηκε ορισμένα ακίνητα στην Κωνσταντινούπολη χω­

ρίς να δώσει σημασία στα δικαιώματα των ιδιοκτητών τους, και

η αυτοκράτειρα προσβλήθηκε βαθιά από μερικά κηρύγματά του,

στα οποία, χωρίς να αναφέρει ονόματα, καταδίκαζε τις ισχυρές,

ραδιούργες γυναίκες. Τον Ιούνιο του 404, ο Χρυσόστομος εξο­

ρίστηκε, αλλά οι υποστηρικτές του πήραν εκδίκηση. Ένα μεγάλο

πλήθος μπήκε στην Αγία Σοφία και της έβαλε φωτιά για να μη

γίνει η ενθρόνιση άλλου πατριάρχη στη θέση του Χρυσοστόμου.

Το επόμενο πρωί, η εκκλησία ήταν ένας σωρός ερείπια που

κάπνιζε.

Τα θρησκευτικά θέματα δεν ήταν τα μοναδικά που εξήπταν

τα πάθη στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο στην Κωνσταντινού­

πολη. Οι αρματοδρομίες που πραγματοποιούνταν στον Ιππόδρο­

μο προσείλκυαν μεγάλα πλήθη υποστηρικτών των δύο κύριων

ομάδων, των Πρασίνων και των Βένετων (Γαλάζιων). Οι καλοί

αρματηλάτες ήταν διάσημοι. Γράφονταν ποιήματα προς τιμήν

τους και τα αγάλματά τους στους δημόσιους χώρους ήταν εξίσου

μεγάλα με του αυτοκράτορα. Παράλληλα, δεν ήταν ασυνήθιστο

να ξεσπούν συγκρούσεις ανάμεσα στους υποστηρικτές των δύο

ομάδων, όμως εκείνο που έτρεμαν πραγματικά οι Αρχές ήταν η

συμμαχία ανάμεσα στους Βένετους και τους Πρασίνους. Το 498

συνελήφθησαν αρκετοί Πράσινοι, επειδή πετούσαν πέτρες. Ένα

πλήθος από συντρόφους τους συγκεντρώθηκε και απαίτησε την

αποφυλάκισή τους από τον αυτοκράτορα, τον ηλικιωμένο Ανα­

στάσιο (491­518), ο οποίος αρνήθηκε και έστειλε στρατιώτες

για να τους διαλύσει. Αυτό προκάλεσε γενική εξέγερση στον

Ιππόδρομο που ήταν γεμάτος θεατές για τις αρματοδρομίες. Ο

κόσμος άρχισε να εκτοξεύει πέτρες στο αυτοκρατορικό θεωρείο,

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

34

όπου μόλις είχε καθίσει ο αυτοκράτορας για να παρακολουθήσει

τον αγώνα. Μια μεγάλη πέτρα που πέταξε ένας μαύρος μέσα από

το πλήθος παραλίγο να χτυπήσει τον Αναστάσιο, και οι σωμα­

τοφύλακες του αυτοκράτορα όρμησαν στον δράστη και τον κομ­

μάτιασαν με τα ξίφη τους. Οι έξοδοι του Ιπποδρόμου σφραγί­

στηκαν, αλλά ο κόσμος έβαλε φωτιά στην κύρια πύλη, με απο­

τέλεσμα να προκληθούν σημαντικές ζημιές στο στάδιο και τη

γύρω περιοχή. Τελικά αποκαταστάθηκε η τάξη, αφού εντοπίστη­

καν και τιμωρήθηκαν μερικοί γνωστοί ταραχοποιοί. Ήταν ακόμα

ένα γεγονός που έδειχνε πόσο γρήγορα μπορούσε η πόλη να

μετατραπεί σε πεδίο μάχης.

Ο Ζώσιμος μπορεί να είχε δίκιο σε όσα έλεγε για το εκρηκτι­

κό μείγμα της Κωνσταντινούπολης, από την άλλη πλευρά, όμως,

δεν είχε αντιληφθεί την αξία της νέας πόλης. Δεν είχε χτιστεί

απλώς και μόνο λόγω της ανάγκης του Κωνσταντίνου να αποδρά­

σει από τη Ρώμη και της κολοσσιαίας ματαιοδοξίας του, όπως

υποστηρίζει. Υπήρχαν πολλοί σοβαροί λόγοι που συνηγορούσαν

στην κατασκευή της εκείνη τη χρονική στιγμή και σε εκείνο το

μέρος. Πριν από χρόνια οι αυτοκράτορες είχαν πάψει να έχουν

την έδρα τους μόνιμα στη Ρώμη. Η παλιά πρωτεύουσα ήταν πολύ

μακριά από τα απειλούμενα σύνορα και χρειάζονταν μια βάση

άμεσης επέμβασης. Στο δυτικό μισό της αυτοκρατορίας χρησιμο­

ποιούσαν συχνά το Μιλάνο και το Τριρ, ενώ στην Ανατολή εξυ­

πηρετούσαν τον ίδιο σκοπό η Αντιόχεια και η Νικομήδεια. Ο

Κωνσταντίνος ήθελε να δημιουργήσει τη δική του βάση, αλλά

θεωρούσε ότι η πόλη έπρεπε να είναι άξια της μόνιμης αυτοκρα­

τορικής παρουσίας. Γι’ αυτό, αφού επέλεξε τελικά το Βυζάντιο,

προσπάθησε να το κοσμήσει με θαυμάσια κτίρια που θύμιζαν τη

Ρώμη. Επίσης, είχε λάβει υπόψη του στρατηγικούς παράγοντες,

ΤΟ ΛΥΚΟΦΩΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ

35

γιατί το σημείο δεν είχε επιλεχθεί στην τύχη, παρά τον ισχυρισμό

του Ζώσιμου ότι αρχικά είχε προτιμήσει τη θέση της αρχαίας

Τροίας. Η Κωνσταντινούπολη ήταν στην τέλεια θέση στον Βό­

σπορο, στο μέσο της απόστασης ανάμεσα στα σύνορα του Δού­

ναβη και της Μεσοποταμίας, μια θέση πολύ πιο πρακτική από

της Ρώμης, με δεδομένη την πίεση στα σύνορα. Επιπλέον, όπως

υποχρεώθηκε να παραδεχθεί ακόμα και ο Ζώσιμος, παρείχε ασφά­

λεια, γιατί βρισκόταν σε μια φυσικά οχυρή θέση, πάνω σε ένα

στενό ακρωτήριο, ανάμεσα στη θάλασσα και ένα από τα καλύτερα

φυσικά λιμάνια στον κόσμο, τον Κεράτιο Κόλπο. Ο Κωνσταντίνος

ενίσχυσε ακόμα περισσότερο την άμυνα της πόλης προστατεύοντάς

τη με ένα τείχος από τη στεριά. Τον επόμενο αιώνα, κατασκευά­

στηκε μια νέα σειρά οχυρώσεων –τα Θεοδοσιανά ή Χερσαία Τεί­

χη– η οποία περιέκλεισε άλλη μία, μεγαλύτερη έκταση γης μέσα

στην πόλη. Τα τείχη ήταν φτιαγμένα από ασβεστολιθικούς ογκό­

λιθους πάχους πεντέμισι μέτρων, και ουσιαστικά κατέστησαν την

Κωνσταντινούπολη απόρθητη από τη στεριά. Χτίστηκε, επίσης,

ένα μονό τείχος προς τη θάλασσα, που προστάτευε την πόλη από

εχθρικούς στόλους. Εάν η θέση της είχε ένα μειονέκτημα, αυτό

ήταν η έλλειψη νερού, αλλά αυτό διορθώθηκε με την κατασκευή

υδραγωγείων που μετέφεραν το νερό στην πόλη και υπόγειων

δεξαμενών για την αποθήκευσή του. Εκείνο που δεν θα μάθαινε

ποτέ ο Ζώσιμος ήταν πως, όταν οι συνθήκες δυσκόλεψαν και η

αυτοκρατορία πιεζόταν από όλες τις πλευρές, η Κωνσταντινού­

πολη θα γινόταν ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματά της, επι­

βιώνοντας από αλλεπάλληλες πολιορκίες και αποκλεισμούς.

Ακόμα και τα επιδεικτικά κτίρια και οι μεγάλες πλατείες απέδειξαν

την αξία τους, καθιστώντας τη μια πρωτεύουσα­κόσμημα που

εντυπωσίαζε τους επισκέπτες με τον πλούτο και την ισχύ της και

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: ΕΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

36

επιβεβαιώνοντας τον ισχυρισμό της ότι ήταν το κέντρο του χρι­

στιανικού κόσμου.