Mέθοδος clil

Η εκπαιδευτική προσέγγιση CLIL και οι προοπτικές εφαρμογής της στην Δημοτική και Προδημοτική Εκπαίδευση της Κύπρου

Παύλου Παύλος

Πανεπιστήμιο Κύπρου & Ιωάννου-Γεωργίου Σοφία Πανεπιστήμιο Κύπρου

Περίληψη Η μελέτη αυτή αποτελεί μια εισαγωγή σε μια σχετικά καινούργια προσέγγιση διδακτικής ξένων γλωσσών η οποία είναι γνωστή ως CLIL (Content Language Integrated Learning) ή EMILE (L’Enseignement d’une Matière par l’Intégration d’une Langue Entrangère) δηλαδή είναι η διδασκαλία ενός σχολικού μαθήματος (π.χ. Γεωγραφία, Επιστήμη) μέσω μιας ξένης γλώσσας. Πρόκειται για διδασκαλία διπλής εστίασης κατά τη διάρκεια της οποίας ο εκπαιδευτικός θέτει δυο ομάδες στόχων; τους στόχους που αφορούν στο συγκεκριμένο σχολικό μάθημα και τους στόχους που αφορούν στην εκμάθηση της ξένης γλώσσας. Η προσέγγιση αυτή εφαρμόζεται στα πλείστα ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά συστήματα. Γίνεται μια ανασκόπηση των εκπαιδευτικών, πολιτισμικών και κοινωνικών πλεονεκτημάτων αυτής της προσέγγισης και παρουσιάζονται πρακτικές εφαρμογές και εμπειρίες από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Τέλος, παρουσιάζεται ένα πιλοτικό πρόγραμμα CLIL το οποίο εφαρμόζεται στην Κύπρο και αναλύονται οι προοπτικές που διαφαίνονται για την μελλοντική εισαγωγή αυτής της προσέγγισης στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου. Η γλωσσική πολιτική της ΕΕ όσον αφορά στην διδασκαλία ξένων γλωσσών Η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον για την πολυγλωσσία και τη στήριξη και διατήρηση της γλωσσικής πολυμορφίας στην Ευρώπη όπως αυτή ενσαρκώνεται, ανάμεσα σε πολλές άλλες διακηρύξεις, στη δεδηλωμένη πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης ότι όλοι οι ευρωπαίοι πολίτες πρέπει να μάθουν να χειρίζονται λειτουργικά τουλάχιστον τρεις γλώσσες - την μητρική τους συν άλλες δύο – και ότι η διδασκαλία πρέπει να αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία (Διακήρυξη Βαρκελώνης, 2002) Πιο πρόσφατη ένδειξη αυτού του ενδιαφέροντος είναι ο διορισμός του Επιτρόπου για την Πολυγλωσσία τον Ιανουάριο του 2007. Επίσης, χαρακτηριστικά, το Σχέδιο Δράσης «Προώθηση της εκμάθησης γλωσσών και της γλωσσικής πολυμορφίας 2004-2006» αναφέρει συγκεκριμένες εισηγήσεις για 45 δράσεις μεταξύ 2004 - 2006 σε τρεις τομείς: α) την επέκταση των ωφελημάτων από την εκμάθηση γλωσσών σε όλους τους πολίτες ως μια δια βίου δραστηριότητα; β) την ανάγκη βελτίωσης της ποιότητας της διδασκαλίας γλωσσών σε όλα τα επίπεδα και γ) την ανάγκη δημιουργίας ενός Ευρωπαϊκού περιβάλλοντος που να ενθαρρύνει την εκμάθηση γλωσσών. CLIL και γλωσσική πολιτική της ΕΕ Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδεικνύει μεγάλο ενδιαφέρον για την προσέγγιση CLIL οποία είναι σήμερα πολύ δημοφιλής και επιτυχημένη στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Είναι ενδεικτικό ότι αυτή η προσέγγιση αναφέρεται ονομαστικά σε διάφορα έντυπα και διακηρύξεις της Ευρωπαϊκή Ένωσης εφόσον φαίνεται να εξυπηρετεί την γλωσσική πολιτική της όπως αυτή έχει σκιαγραφηθεί πιο πάνω. Συγκεκριμένα, το Σχέδιο Δράσης «Προώθηση της εκμάθησης γλωσσών και της γλωσσικής πολυμορφίας 2004-2006» αναφέρει ότι:

10o Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου

645

“Η προσέγγιση CLIL, κατά την οποία οι μαθητές διδάσκονται ένα μάθημα μέσω μιας ξένης γλώσσας μπορεί να συνεισφέρει σε μεγάλο βαθμό στους στόχους της ένωσης σε σχέση με την εκμάθηση γλωσσών.”

Επίσης σε ανακοίνωση Τύπου (24η Μαϊου, 2005) του Συμβούλιο της Ευρώπης αναφέρεται ότι:

“Αυτή η προσέγγιση (CLIL) μπορεί να συνεισφέρει στην ατομική και συλλογική ευημερία και να ενδυναμώσει την κοινωνική συνοχή. Επομένως, η προσέγγιση παρουσιάζει ένα πρακτικό εργαλείο για την ευρωπαϊκή πολιτότητα ενώ ταυτόχρονα αυξάνει την κινητικότητα φοιτητών και εργατών. Αναγνωρίζεται η αναγκαιότητα για ειδική επιμόρφωση των δασκάλων και για όσους συνεισφέρουν στην εισαγωγή, ανάπτυξη, συντονισμό και επέκταση της προσέγγισης CLIL. Η ανταλλαγή επιστημονικών πληροφοριών και παραδειγμάτων καλής πρακτικής πρέπει επίσης να ενθαρρυνθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο.”

Τέλος, στο έγγραφο “Η εξέλιξη της εκπαίδευσης στην Ευρώπη – Η πολυγλωσσία ανοίγει νέες προοπτικές”, της Λουξεμβουργιανής Προεδρίας διατυπώνονται οι ακόλουθες διαπιστώσεις σε σχέση με το CLIL: α) Υπάρχει ανάγκη για μεγαλύτερη επίγνωση ανάμεσα στο ευρύ κοινό για τα ωφελήματα της προσέγγισης CLIL και ότι η προώθηση του CLIL μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη κινητικότητα φοιτητών και συνεπώς να ενδυναμώσει την ευρωπαϊκή πολιτότητα. β) Κέντρα αποφάσεων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην εισαγωγή, ανάπτυξη, συντονισμό, και επέκταση του CLIL σε όλες τις χώρες της ΕΕ, ότι η ανταλλαγή πληροφοριών και επιστημονικής τεκμηρίωσης, παραδειγμάτων καλής πρακτικής CLIL πρέπει να ενθαρρυνθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο και ότι εξειδικευμένη επιμόρφωση στο CLIL για δασκάλους και άτομα επιφορτισμένα με την εκπαιδευτική διοίκηση πρέπει να ενθαρρυνθεί. γ) Πρέπει να διερευνηθούν τρόποι πιστοποίησης της συμμετοχής των μαθητών σε προγράμματα CLIL σε διάφορες εκπαιδευτικές βαθμίδες και ότι ένα ευρύτερο φάσμα γλωσσών θα πρέπει να χρησιμοποιείται σε προγράμματα CLIL. Η διδασκαλία της αγγλικής και άλλων γλωσσών στη πρωτοβάθμια εκπαίδευση στην Κύπρο Η προσέγγιση CLIL αφορά σε όλες τις ξένες γλώσσες αλλά εκ των πραγμάτων οι περισσότερες εφαρμογές εστιάζονται στην αγγλική γλώσσα (π.χ. Φινλανδία, Αυστρία, Ισπανία). Το πιλοτικό πρόγραμμα PRO-CLIL το οποίο εφαρμόζεται στην Κύπρο επίσης βασίζεται στα αγγλικά. Η επιλογή έγινε διότι τα αγγλικά είναι η κύρια ξένη γλώσσα την οποία μαθαίνουν οι Κύπριοι τόσο στη δημόσια όσο και ιδιωτική εκπαίδευση. Το κράτος είναι ενήμερο για την γλωσσική πολιτική της ΕΕ, την προσυπογράφει αλλά δεν έχει πάρει συγκεκριμένα μέτρα για την προώθηση της. Ως αποτέλεσμα δεν έχουν γίνει οι απαιτούμενες αλλαγές τα τελευταία χρόνια όσον αφορά στην προώθηση των ξένων γλωσσών σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης. Ο αριθμός


646

διδακτικών ωρών της Αγγλικής στη πρωτοβάθμια εκπαίδευση παραμένει ο ίδιος τα τελευταία 13 χρόνια (δύο περιόδους 40 λεπτών την εβδομάδα από την 4η τάξη). Τα ίδια διδακτικά εγχειρίδια χρησιμοποιούνται εδώ και 15 χρόνια ενώ ομολογουμένως έχουν συμπληρώσει πλέον τον κύκλο της ζωής τους. Τα στοιχεία αυτά φανερώνουν ότι η σημασία του μαθήματος είναι μάλλον υποβαθμισμένη και δε διδάσκεται καμία άλλη ξένη γλώσσα στη δημοτική εκπαίδευση με εξαίρεση την ενίσχυση των ξένων γλωσσών στο πιλοτικό ενιαίο ολοήμερο σχολείο. Τα αρμόδια όργανα στο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού γνωρίζουν την κατάσταση και πρόσφατα έγιναν ενισχυμένες προσπάθειες εκ μέρους των αρμόδιων λειτουργών για βελτίωση της κατάστασης. Φαίνεται, όμως ότι υπάρχουν δυσκολίες στην επέκταση της διδασκαλίας των Αγγλικών, τόσο οριζοντίως όσο και καθέτως, λόγω πιεστικών χρονικών πλαισίων στο ωρολόγιο πρόγραμμα. Η προσέγγιση CLIL η οποία όπως έχει αναφερθεί είναι πολύ διαδεδομένη στις πλείστες ευρωπαϊκές χώρες θα μπορούσε να συνεισφέρει στην απάμβλυνση των προβλημάτων τα οποία αναφέρονται πιο πάνω. Η εισαγωγή της προσέγγισης θα καθιστούσε δυνατή την εισαγωγή ξένων γλωσσών στην προδημοτική μέσω CLIL ‘showers’ και την επέκταση του χρόνου επαφής με τη ξένη γλώσσα τόσο οριζοντίως όσο και καθέτως στη Δημοτική Εκπαίδευση. Θα βοηθούσε στη βελτίωση της ποιοτικής χρήσης της ξένης γλώσσας από τα παιδιά και θα προετοίμαζε το έδαφος για μια ομαλότερη εισαγωγή μιας δεύτερης ξένης γλώσσας στο μέλλον. Γενικά, θα ενίσχυε το μάθημα των αγγλικών στην δημόσια εκπαίδευση και θα οδηγούσε πιθανόν στην μείωση της εξάρτησης των μαθητών από ιδιαίτερα βοηθητικά μαθήματα. Τι είναι το CLIL Η προσέγγιση CLIL είναι πολύ διαδεδομένη στην Ευρώπη και καλύπτει όλο το εκπαιδευτικό φάσμα από την προ-δημοτική μέχρι την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Συνήθως εφαρμόζεται με το να αφιερώνεται κάποιος χρόνος στο σχολείο για την εκμάθηση διαφόρων σχολικών θεμάτων ή θεματικών ενοτήτων μέσω κάποιας ξένης γλώσσας. Αυτό σημαίνει ότι κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας υπάρχουν δύο κύριες ομάδες στόχων, η ομάδα σχετίζεται με την απόκτηση γνώσεων στο συγκεκριμένο μάθημα, θέμα ή γνωσιολογικό πεδίο (όπως για παράδειγμα ιστορία, γεωγραφία, φυσική αγωγή, μουσική, κλπ) και η άλλη ομάδα σχετίζεται με την απόκτηση και περεταίρω βελτίωση πτυχών μιας ξένης γλώσσας (όπως για παράδειγμα γραμματικής, λεξιλογίου, δεξιότητα ομιλίας, γραφής και δεξιότητα κατανόησης προφορικού και γραπτού λόγου). Γι’ αυτό και η προσέγγιση CLIL συχνά ονομάζεται και διδασκαλία με διπλή εστίαση (dual-focused teaching). Η προσέγγιση CLIL δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες οι οποίες επιτρέπουν στους μαθητές να χρησιμοποιούν μια ξένη γλώσσα με φυσικό τρόπο ώστε σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά από την αρχική τους επαφή με τη ξένη γλώσσα να μην εστιάζονται τόσο στα στοιχεία της γλώσσας, αλλά περισσότερο στο θέμα για το οποίο θέλουν να μιλήσουν και κατά συνέπεια στο μήνυμα το οποίο θέλουν να μεταδώσουν. Χρησιμοποιείται δηλαδή η γλώσσα για πραγματική επικοινωνία. Υπάρχουν διάφορες μορφές αυτής της προσέγγισης ανάλογα με τα γλωσσικά, πολιτισμικά, εκπαιδευτικά και περιβαλλοντικά δεδομένα, καθώς και τους στόχους όσον αφορά στην γλώσσα, στο περιεχόμενο, στους μαθησιακούς στόχους. Για παράδειγμα περιοχές της Ιταλίας που γειτνιάζουν με γερμανόφωνες χώρες όπως την


647

Αυστρία και Ελβετία εφαρμόζουν τη γλώσσα διδασκαλίας CLIL ανάλογα με τη γεωγραφική κατάσταση καθώς προωθούν καλύτερες σχέσεις με τους γείτονές τους και διευκολύνουν τη συμβίωση και κινητικότητα του πληθυσμού. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να διδάσκεται μέσω CLIL η γλώσσα καταγωγής και πολιτιστικής κληρονομιάς όπως για παράδειγμα θα μπορούσε να εφαρμόζεται το CLIL στα ελληνικά σε κάποιες περιοχές της Γερμανίας ή όπως εφαρμόζεται το CLIL στα Ουαλλικά στην Μεγάλη Βρετανία (Eurydice, 2006). Το CLIL είναι μια προσέγγιση βιωματικής μάθησης η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εκμάθηση τεχνικών «μαθαίνω πώς να μαθαίνω», γλώσσας και περιεχομένου. Η εκμάθηση τεχνικών «μαθαίνω πώς να μαθαίνω» θεωρείται πολύ σημαντικό εργαλείο στην συνεχή επιμόρφωση και απόκτηση γνώσεων καθώς και στην δια βίου μάθηση ενός ατόμου. Τα διάφορα μοντέλα εφαρμογής του CLIL έχουν κύριες παραμέτρους τους γενικότερους στόχους της εφαρμογής της προσέγγισης, το χρόνο που αφιερώνεται στην ξένη γλώσσα αλλά και την έμφαση που δίνεται στη ξένη γλώσσα σε σχέση με τη διδασκαλία του θέματος. Για παράδειγμα, σε μικρότερες ηλικίες, οι μαθητές μπορεί να διδάσκονται μέσω αυτής της μεθόδου για 20-30 λεπτά δυο ή τρεις φορές τη βδομάδα. Για μεγαλύτερες ηλικίες ο χρόνος που αφιερώνεται σε αυτή τη μέθοδο μπορεί να καταλαμβάνει μέχρι και τον μισό χρόνο του ωρολογίου προγράμματος. Υπάρχουν ενθαρρυντικά αποτελέσματα από τις διάφορες εφαρμογές της προσέγγισης CLIL και είναι φανερό ότι έστω και μικρής-κλίμακας εφαρμογές της προσέγγισης μπορεί να έχουν σημαντικό αποτέλεσμα για τη βελτίωση της θετικής στάσης των παιδιών και των ικανοτήτων τους τόσο στην εκμάθηση γλωσσών, αλλά και στο συγκεκριμένο θέμα που διδάσκονται μέσω CLIL. Στόχοι CLIL Η προσέγγιση CLIL έχει πρωτίστως τους τρεις ακόλουθους κύριους στόχους. Πρώτος στόχος είναι η απόκτηση γνώσεων εκ μέρους των μαθητών σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο σε βαθμό τουλάχιστον ίσο (αν όχι και μεγαλύτερο) από αυτόν τον οποίο αποκτούν οι μαθητές στο ίδιο αντικείμενο όταν αυτό διδάσκεται μέσω της μητρικής γλώσσας. Δεύτερον, η απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων στην ξένη γλώσσα και η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας που να μην μεταθέτει χρονικά την λειτουργική και αυθεντική χρήση της γλώσσας και συνεπώς την ικανοποίηση την οποία νοιώθει κάποιος ο οποίος διαπιστώνει ότι οι γνώσεις τις οποίες αποκτά είναι χρήσιμες και άμεσα εφαρμόσιμες. Αυτός ο στόχος είναι ιδιαίτερα σημαντικός σε σχέση με την διδασκαλία ξένων γλωσσών σε παιδιά τα οποία δεν κατανοούν τα μακροπρόθεσμα οφέλη (τα οποία λειτουργούν και ως κίνητρα) τα οποία μπορεί να αποκομίσει κανείς από την εκμάθηση ξένων γλωσσών όπως σπουδές και εργοδότηση. Επομένως, η άμεση εφαρμογή και χρήση των γνώσεων σε μια ξένη γλώσσα λειτουργεί ως κίνητρο για τα παιδιά. Τρίτος στόχος είναι η απόκτηση διαπολιτισμικής αντίληψης και διαπολιτισμικών δεξιοτήτων. Αυτός ό στόχος είναι ένας από τους κύριους στόχους της σημερινής πολυπολιτισμικής κοινωνίας και εξυπηρετείται άμεσα και αβίαστα μέσα από τη προσέγγιση. Τα διάφορα μοντέλα CLIL Ο όρος CLIL περιγράφει ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών αυτής της προσέγγισης. Οι διάφορες εφαρμογές βασίζονται στις ιδιαιτερότητες, και δυνατότητες και προτεραιότητες του κάθε εκπαιδευτικού συστήματος. Στην Ευρώπη και σε άλλα


648

μέρη του κόσμου υπάρχουν πολλά διαφορετικά μοντέλα CLIL τα οποία διαφοροποιούνται με βάση διάφορες παραμέτρους όπως ο χρόνος ο οποίος αφιερώνεται στην διδασκαλία μέσω CLIL, η συχνότητα των μαθημάτων μέσω CLIL, το μέρος της διδακτέας ύλης ο οποίος παρουσιάζεται μέσω CLIL κ.λπ. Πιο κάτω παραθέτουμε σύντομη περιγραφή τριών μοντέλων τα οποία εφαρμόζονται στα πλαίσια του πιλοτικού προγράμματος PRO-CLIL το οποίο θα αναλυθεί εκτενέστερα πιο κάτω. Γλωσσικά ντους (CLIL showers) Το μοντέλο αυτό εφαρμόζει την προσέγγιση CLIL σε μικρά χρονικά διαστήματα όπως 20-30 λεπτά 2 ή 3 φορές τη βδομάδα. Κατά τη διάρκεια των γλωσσικών ‘ντους’ τα παιδιά συνεχίζουν να ασχολούνται με τη θεματική ενότητα της βδομάδας (π.χ. φρούτα, βιβλία, εποχές) αλλά ασχολούνται με δραστηριότητες στη ξένη γλώσσα όπως τραγούδια, παιχνίδια, ιστορίες, χειροτεχνίες, κ.λπ. CLIL σε συγκεκριμένες ενότητες κάποιου σχολικού μαθήματος (modular model) Αυτό το μοντέλο εφαρμόζει τη προσέγγιση CLIL μέσα από τη διδασκαλία επιλεγμένων ενοτήτων ενός συγκεκριμένου σχολικού μαθήματος. Μπορεί για παράδειγμα μέσα στα πλαίσια της Επιστήμης ή της Φυσικής Αγωγής να επιλεχθούν κάποιες ενότητες οι οποίες προσφέρονται και να διδαχθούν μέσω της ξένης γλώσσας. CLIL μέσω συγκεκριμένων σχολικών μαθημάτων Αυτό το μοντέλο επιλέγει συγκεκριμένα σχολικά μαθήματα (π.χ. Επιστήμη, Σχεδιασμό και Τεχνολογία) τα οποία διδάσκονται καθ’όλη τη διάρκεια της χρονιάς μέσω της ξένης γλώσσας. Πλεονεκτήματα της προσέγγισης CLIL Τα πλεονεκτήματα τα οποία προσφέρει αυτή η προσέγγιση είναι πολυδιάστατα. Οι μαθητές οι οποίοι διδάσκονται μέσω της προσέγγισης CLIL αποκομίζουν πολλά οφέλη σε σχέση με την γλωσσική, πολιτισμική, μαθησιακή και γνωσιολογική τους διάπλαση. Παρόλο που όλες οι πτυχές είναι εξίσου σημαντικές μερικά μοντέλα μπορούν να θέσουν διαφορετικές προτεραιότητες. Μια αυτονόητη πτυχή του CLIL είναι η γλωσσική. Η προσέγγιση έχει ως ένα από τους κύριους στόχους της την βελτίωση της γλωσσικής ικανότητας του μαθητή και μέσα σε αυτό κυρίως το πλαίσιο έχει αναπτυχθεί. Έρευνες δείχνουν πολύ θετικά αποτελέσματα όσον αφορά την βελτίωση των ικανοτήτων των μαθητών στη ξένη γλώσσα (Stoller, 2004; Llinares, 2007; Mehisto and Asser, 2008). Παράλληλος στόχος βέβαια είναι και η ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων ο οποίος επιτυγχάνεται μέσων των τεχνικών εκμάθησης οι οποίοι εφαρμόζοντα κατά την διάρκεια τους μαθήματος. Ένα τεράστιο πλεονέκτημα το οποίο προσφέρει στους μαθητές αυτή η προσέγγιση είναι το γεγονός ότι τους βοηθά να αποκτήσουν καλύτερη επίγνωση τόσο της μητρικής όσο και της ξένης γλώσσας, δηλαδή να εμβαθύνουν, πολύ συχνά μέσω σύγκρισης, στους μηχανισμούς λειτουργίας των δύο γλωσσικών συστημάτων (Sanz, 2000). Τέλος, η προσέγγιση αυτή βοηθά στην ανάπτυξη πολύγλωσσικών ενδιαφερόντων και στάσεων με αποτέλεσμα οι μαθητές να εκτιμούν και να γνωρίζουν την αξία των άλλων γλωσσών καθώς και της σημασίας του να γνωρίζεις κανείς πολλές γλώσσες.


649

Μια πολύ σημαντική πτυχή του CLIL είναι η πολιτισμική. Το CLIL προωθεί την διαπολιτισμική γνώση και κατανόηση ανάμεσα σε άτομα με διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές και προάγει την ανάπτυξη διαπολιτισμικών επικοινωνιακών ικανοτήτων (Christ, 2002). Τέλος, μέσω των δραστηριοτήτων και διδακτικού υλικού προωθείται η γνωριμία με άλλους λαούς. Το CLIL προσφέρει επίσης και πολλά πλεονεκτήματα όσον αφορά στη γνωσιολογική πτυχή της εκπαίδευσης και πιο συγκεκριμένα όσον αφορά στη βελτίωση της εκμάθησης του περιεχομένου του συγκεκριμένου σχολικού μαθήματος (Grabe and Stoller, 1997; Stoller, 2004; Serra, 2007). Αυτό επιτυγχάνεται λόγω του ότι μέσω του CLIL παρέχονται ευκαιρίες μελέτης του αντικειμένου από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Λόγω των διαφορετικών δομών των διαφόρων γλωσσών ο μαθητής καλείται να επεξεργαστεί τις ίδιες πληροφορίες οι οποίες όμως διατυπώνονται διαφορετικά από ότι στην μητρική γλώσσα. Επιπλέον το CLIL μπορεί να παρέχει πρόσβαση σε διεθνή ορολογία που σχετίζεται με το συγκεκριμένο αντικείμενο και πρόσβαση σε περισσότερες πηγές μάθησης. Τέλος, μέσω των εναλλακτικών και πολλαπλών τεχνικών διδασκαλίας οι οποίες επιστρατεύονται, το CLIL προσφέρει ευκαιρίες μελέτης του αντικειμένου με ποικίλους τρόπους όπως με εργασίες/πρότζεκτ, ομαδικές έρευνες και πειράματα. Το CLIL έχει να προσφέρει πολλά και από την μαθησιακή σκοπιά. Πρώτον, εμπλουτίζει τις ατομικές στρατηγικές μάθησης του μαθητή. Ο κάθε μαθητής έχει τους δικούς τους ιδιοσυγκρασιακούς τρόπους με τους οποίους χειρίζεται την προς εκμάθηση ύλη. Το CLIL αποτελεί μια πρόκληση για τον μαθητή ως προ της διερεύνηση νέων τέτοιων τεχνικών. Δεύτερον, η προσέγγιση αυτή τονώνει τα κίνητρα και το ενδιαφέρον των μαθητών λόγω της διαφοροποιημένης και πρωτοποριακής μεθοδολογίας την οποία ακολουθεί. Τέλος, προσδίδει σκοπό στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και δεν μετατοπίζει χρονικά τη χρήση της γλώσσας και την ικανοποίηση που νοιώθει ο μαθητής από την άμεση αξιοποίηση των γνώσεων του. Παρόμοιες προκλήσεις προσφέρονται και στους διδάσκοντες οι οποίοι εφαρμόζουν αυτή την προσέγγιση εφόσον τους δίδεται η ευκαιρία διαφοροποίησης και ανανέωσης των μεθόδων διδασκαλίας και διδακτικών πρακτικών που υιοθετούν. Γενικά ζητήματα όσον αφορά στην προσέγγιση CLIL Όπως συμβαίνει με κάθε καινοτομία έτσι και στην περίπτωση του CLIL υπάρχουν πολλά ζητήματα τα οποία πρέπει να ληφθούν υπ’όψιν για τη σωστή εφαρμογή της προσέγγισης. Τα πιο σημαντικά ζητήματα αφορούν στους μαθητές και στους εκπαιδευτικούς. Όσον αφορά στους μαθητές ένα από τα θέματα είναι σε σχέση με την ηλικία τους μαθητή. Πρέπει αυτός ο μαθητής να έχει συγκεκριμένες γνώσεις στην ξένη γλώσσα, να είναι σε μια συγκεκριμένη ηλικία; Η κατάλληλη ηλικία εξαρτάται από το συγκείμενο ξεκινώντας από την παρουσία της ξένης γλώσσας στο συγκεκριμένο χώρο, την ύπαρξη κατάλληλου υλικού, την συμβολή των γονέων, και πολλούς άλλους παράγοντες. Με βάση τα σημερινά δεδομένα, η πρώιμη εισαγωγή της προσέγγισης με χαμηλή έκθεση στη ξένη γλώσσα θεωρείται πλεονεκτική ενόσω βέβαια αυτή η έκθεση αυτή γίνεται με τρόπο κατάλληλο για την ηλικία των παιδιών (Llinares, 2005).


650

Πολλά ερωτήματα εγείρονται συχνά ως προς την επίδραση της προσέγγισης αυτής στην ανάπτυξη της μητρικής γλώσσας. Τα πορίσματα από την μέχρι τώρα έρευνα πιστοποιούν ότι δεν απειλείται η ανάπτυξη της μητρικής γλώσσας ιδιαίτερα σε περιπτώσεις χαμηλής και μέτριας έκθεσης στην ξένη γλώσσα. Επιπλέον, μια συγκεκριμένη μελέτη υποστηρίζει ότι μετά από μερικά χρόνια διδασκαλίας μέσω CLIL παρατηρείται βελτίωση και της μητρικής γλώσσας (Dalton-Puffer and Nikula, 2006). Όσον αφορά στους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν μέσω αυτής της προσέγγισης, το κύριο ζήτημα σχετίζεται με την κατάρτισή τους. Όπως είναι γνωστό ένας καλός εκπαιδευτικός χρειάζεται να διαθέτει πολλές γνώσεις και ικανότητες. Στην περίπτωση των διδασκόντων μέσω CLIL οι απαιτήσεις αυτές αυξάνονται. Καταρχάς ο εκπαιδευτικός πρέπει να διαθέτει επαρκή γνώση της ξένης γλώσσας ούτως ώστε να παράγει λόγο ο οποίος να είναι φυσικός και κατανοητός προς τους μαθητές. Επίσης θα ήταν καλό να διαθέτει τις απαραίτητες γλωσσολογικές γνώσεις ούτως ώστε να κατανοεί και να μπορεί να εκμεταλλευτεί από διδακτικής σκοπιάς τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στις δύο γλώσσες και στην διαφορά ανάμεσα στην κατάκτηση και εκμάθηση μιας γλώσσας. Επιπλέον, πρέπει να διαθέτει την ικανότητα να χρησιμοποιεί μεθόδους επικοινωνίας και διεπίδρασης οι οποίες να διευκολύνουν την κατανόηση νοημάτων και λέξεων. Εξίσου σημαντική είναι η ικανότητα να επιστρατεύει μεθοδολογίες οι οποίες ενισχύουν την χρήση γλώσσας η οποία στοχεύει στην μετάδοση μηνυμάτων. Αυτές οι μεθοδολογίες παρέχουν στους μαθητές ευκαιρίες επικοινωνίας μέσω της χρήσης εμπλουτισμένων στρατηγικών επικοινωνίας. Ο εκπαιδευτικός πρέπει επίσης να διαθέτει στρατηγικές ανατροφοδότησης λαθών και πρότυπης γλωσσικής παραγωγής καθώς επίσης και την ικανότητα να εργάζεται με μαθητές με διαφορετικές γλωσσικές ικανότητες. Είναι επίσης πολύ σημαντικό ο εκπαιδευτικός να εντοπίζει και να χρησιμοποιεί δραστηριότητες διπλής εστίασης οι οποίες στοχεύουν ταυτόχρονα στην εκμάθηση της γλώσσας και του περιεχομένου του μαθήματος. Για αυτόν το λόγο είναι σημαντικό να έχει την ικανότητα να επιλέγει, να προσαρμόζει και να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά το διδακτικό υλικό, συμπεριλαμβανομένου και του υλικού πάνω σε ένα θέμα το οποίο να προέρχεται από διάφορα μέσα (ακουστικό και οπτικό υλικό, υλικό από το διαδίκτυο, κ.λπ.) το οποίο μπορεί να χρησιμοποιεί σε ένα ενσωματωμένο πλαίσιο. Είναι σημαντικό επίσης ο δάσκαλος να μπορεί να ακολουθεί μια δια-θεματική προσέγγιση, δηλαδή να εντοπίζει νοητικές σχέσεις ανάμεσα στα διάφορα θέματα με σκοπό να κάνει το μάθημα πιο ολοκληρωμένο, σχετικό, εύκολο και αποτελεσματικό. Τέλος, ενόσω ένας μαθησιακός κύκλος ολοκληρώνεται και ανατροφοδοτείται μέσω της μέτρησης και της αξιολόγησης, ο δάσκαλος πρέπει να κατέχει γνώσεις εκπόνησης και εφαρμογής εργαλείων μέτρησης και αξιολόγησης τα οποία να συνάδουν με και να συμπληρώνουν τη φιλοσοφία του CLIL. Το πρόγραμμα PRO-CLIL Το πρόγραμμα PRO-CLIL αποτελεί την πρώτη οργανωμένη εφαρμογή της προσέγγισης στην Κύπρο και χρηματοδοτείται από την ΕΕ μέσω του προγράμματος Comenius 2.1. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν το Πανεπιστήμιο Κύπρου (συντονιστής), το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου, Παιδαγωγικό Πανεπιστήμιο Weingarten (Γερμανία), το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Μαδρίτης (Ισπανία), το Πανεπιστήμιο Cukurova (Τουρκία) κα το Πανεπιστήμιο του Bristol (Ηνωμένο Βασίλειο) ως


651

αξιολογητής του προγράμματος. Το πρόγραμμα ξεκίνησε το 2006 και θα διαρκέσει μέχρι το 2009. Οι γενικοί στόχοι του προγράμματος είναι οι ακόλουθοι: α) Να ερευνηθούν οι αντιλήψεις και απόψεις των μαθητών, των δασκάλων, των γονέων, διευθυντών και επιθεωρητών έναντι του CLIL β) να επιτευχθεί γνωριμία του εκπαιδευτικού κόσμου και του ευρύτερου κοινού με την προσέγγιση CLIL και τα πιθανά οφέλη της για την εκπαίδευση γ) να ερευνηθούν διάφορα μοντέλα εφαρμογών του CLIL, να εντοπιστούν πιθανά προβλήματα στην εφαρμογή του CLIL και να εντοπιστούν τρόποι αντιμετώπισης αυτών των προβλημάτων δ) να εντοπιστούν καλές πρακτικές ως προς την εφαρμογή του CLIL ε) να αναπτυχθούν κατάλληλα υλικά διδασκαλίας στ) να ερευνηθεί η αποτελεσματικότητα της προσέγγισης. Αναμένεται ότι με την ολοκλήρωση του προγράμματος θα ετοιμαστεί επίσης εγχειρίδιο με κατευθυντήριες γραμμές για καλή πρακτική καθώς και σειρά μαθημάτων για αρχική και ενδο-ϋπηρεσιακή κατάρτιση των εκπαιδευτικών στην εφαρμογή της προσέγγισης CLIL. Το πρόγραμμα εφαρμόζεται πιλοτικά σε 5 νηπιαγωγεία και 10 δημοτικά σχολεία σε αστικές και αγροτικές περιοχές. Τα μοντέλα τα οποία επιλέχθηκαν για εφαρμογή είναι το μοντέλο των CLIL “showers” (σύμφωνα με το εβδομαδιαίο θέμα/ενότητα), το μοντέλο CLIL σε ενότητες συγκεκριμένων μαθημάτων (modular model) και τέλος το μοντέλο CLIL σε συγκεκριμένα μαθήματα του σχολικού προγράμματος όπως Σχεδιασμός και Τεχνολογία, Οικοκυρικά, Γεωγραφία, καθ’ολη τη διάρκεια της ακαδημαϊκής χρονιάς. Τα πρώτα αποτελέσματα Για την επίτευξη των στόχων του προγράμματος που έχουν αναφερθεί πιο πάνω χρησιμοποιείται ποικιλία ερευνητικών εργαλείων όπως ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις και παρατήρηση τάξης. Τα τελικά αποτελέσματα αναμένονται να ανακοινωθούν μέσα στην επόμενη ακαδημαϊκή χρονιά (2008-09) αλλά ήδη κάποιες ενδείξεις διαφαίνονται μέσα από τα προκαταρκτικά αποτελέσματα. Εκπαιδευτικοί και Μαθητές: Όσον αφορά τους εκπαιδευτικούς που εμπλέκονται στο πρόγραμμα διαφαίνεται ότι υπάρχουν αυξημένες απαιτήσεις όσον αφορά στην προετοιμασία για το μάθημα και την εξεύρεση και εκπόνηση κατάλληλου υλικού. Εντούτοις οι εκπαιδευτικοί θεωρούν την εμπλοκή τους μια θετική εμπειρία και επισημαίνουν διάφορα θετικά αποτελέσματα τα οποία παρατηρούν. Αναφέρουν για παράδειγμα ότι βλέπουν αποτελέσματα από την εφαρμογή της προσέγγισης. Μετά από την πρώτη εισαγωγική περίοδο, παρατηρούν ότι οι μαθητές τους κατανοούν με ευκολία τα μαθήματα και ότι μπορούν να ανταποκρίνονται στο μάθημα. Ενώ στα αρχικά στάδια πολλά παιδιά είχαν αναπτύξει ικανότητες κατανόησης, τώρα προχωρούν και σε ανάπτυξη παραγωγής λόγου. Επίσης παρατηρούν ότι οι στόχοι για το συγκεκριμένο μάθημα το οποίο διδάσκουν μέσω CLIL επιτυγχάνονται από τα παιδιά. Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι όλοι οι εκπαιδευτικοί αναφέρουν ότι οι μαθητές αγαπούν και δείχνουν μεγάλο ενθουσιασμό για τα μαθήματα μέσω CLIL καθώς και αυξημένο ενδιαφέρον για την εκμάθηση ξένων γλωσσών. Τέλος, το μαθήματα που


652

γίνονται μέσω CLIL έχουν γίνει εύκολα αποδεκτά από τους μαθητές, οι οποίοι τα αντιμετωπίζουν σαν ένα συνηθισμένο μέρος του σχολικού προγράμματος. Όλοι σχεδόν οι εκπαιδευτικοί που συμμετέχουν δηλώνουν ότι θα συνεχίσουν την εφαρμογή του προγράμματος και την επόμενη χρονιά. Όλοι επιδεικνύουν μεγάλο ενδιαφέρον και επιθυμία για επέκταση και θεσμοποίηση της εφαρμογής του CLIL. Γονείς Από την πλευρά των γονέων φαίνεται να υπάρχει ενδιαφέρον και ενθουσιασμός. Στην αρχή του προγράμματος κάποιοι είχαν ανησυχίες τις οποίες εκφράσανε στους συντονιστές του προγράμματος και τους εκπαιδευτικούς. Σύντομα όμως φαίνεται να αντιμετωπίστηκαν οι ανησυχίες τους. Γενικά δίνουν θετική ανατροφοδότηση στους εκπαιδευτικούς και αναφέρουν και οι ίδιοι τον ενθουσιασμό των παιδιών τους και την πρόοδο την οποία παρατηρούν. Η προσέγγιση CLIL φαίνεται να γίνεται αποδεκτή από τους γονείς οι οποίοι και ζητούν τη συνέχιση της εφαρμογής του προγράμματος. Εκπαιδευτικοί Λειτουργοί Όσοι εκπαιδευτικοί λειτουργοί ρωτήθηκαν για τις απόψεις τους μέχρι τώρα, ανέφεραν την ικανοποίησή τους με την μέχρι τώρα πρόοδο του προγράμματος και συζητούν τρόπους συνέχισης ή/και επέκτασης του προγράμματος. Προοπτικές Εφαρμογής της προσέγγισης CLIL στη Δημοτική και Προδημοτική Εκπαίδευση της Κύπρου Με τη συμπλήρωση της αξιολόγησης του πιλοτικού προγράμματος αναμένεται ότι θα κατατεθεί πρόταση όσον αφορά την εφαρμογή της προσέγγισης CLIL στη Κύπρο. Αν και χρειάζονται ακόμη στοιχεία για να συμπληρωθεί μια ολοκληρωμένη πρόταση, φαίνεται ήδη ότι η προσέγγιση προσφέρεται για τα δεδομένα της Κύπρου. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η εφαρμογή της προσέγγισης θα βοηθήσει στην ενίσχυση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της Κύπρου, κυρίως με την ενίσχυση της ποσοτικής και ποιοτικής επαφής των μαθητών με μια ξένη γλώσσα, έτσι ώστε η Κύπρος να προσεγγίσει τους στόχους της Ε.Ε. και να μπορεί επίσης να θέσει τις βάσεις για μελλοντική εισαγωγή μιας δεύτερης ξένης γλώσσας στη Δημοτική Εκπαίδευση. Η εφαρμογή του CLIL στην Κυπριακή πρωτοβάθμια εκπαίδευση δεν θα ήταν τόσο δύσκολη όσον ήταν σε άλλες χώρες, καθώς η Κύπρος διαθέτει πολυδύναμους εκπαιδευτικούς, μεγάλος αριθμός των οποίων κατέχει μια ξένη γλώσσα – και ειδικότερα την αγγλική – σε ικανοποιητικά επίπεδα. Η έλλειψη γλωσσομάθειας των εκπαιδευτικών στο εξωτερικό υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια που έπρεπε να αντιμετωπίσουν άλλες χώρες που εφάρμοσαν το CLIL. Τέλος, σημαντικό στοιχείο από όπου διαφαίνεται η ετοιμότητα για εφαρμογή της προσέγγισης είναι το γεγονός ότι όσοι εμπλέκονται μέχρι τώρα την έχουν αποδεχθεί. Τόσο οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς αλλά και οι μαθητές έχουν υιοθετήσει την προσέγγιση και αναφέρουν ένα αριθμό πλεονεκτημάτων τα οποία εντοπίζονται από τους ίδιους, όπως τη μείωση της ανάγκης ενισχυτικών μαθημάτων ειδικά για τους πολύ μικρούς μαθητές.


653

Αν και υπάρχουν τα πιο πάνω στοιχεία που ευκολύνουν μια πιθανή εφαρμογή της προσέγγισης στη πρωτοβάθμια, υπάρχει ακόμη μια σειρά παραγόντων που πρέπει να εξασφαλιστούν για να είναι η εφαρμογή πετυχημένη. Ένας σημαντικός παράγοντας είναι η στήριξη της προσέγγισης από τη διοίκηση. Η επιτυχής εφαρμογή ενός προγράμματος CLIL χρειάζεται να έχει τη στήριξη της καινοτομίας από τη διοίκηση της σχολικής μονάδας, δηλαδή τον διευθυντή ή την διευθύντρια, αλλά και από τους γονείς και τους συναδέλφους. Για να επιτευχθεί αυτό χρειάζεται να μυηθούν όλοι στα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες της προσέγγισης και να δοθεί η ευκαιρία για έκφραση και συζήτηση τυχόν αμφιβολιών ή ερωτήσεων. Χρειάζεται επίσης να γίνει επιμόρφωση των εκπαιδευτικών που θα εφαρμόζουν τη προσέγγιση. Για την εφαρμογή του πιλοτικού προγράμματος την επιμόρφωση ανέλαβε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, το οποίο συνέχισε και τη στήριξη των εκπαιδευτικών καθ’όλη τη διάρκεια της πιλοτικής εφαρμογής. Σε περίπτωση επέκτασης της προσέγγισης πρέπει να διασφαλιστεί η επιμόρφωση και στήριξη των εκπαιδευτικών. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα έχουν δείξει ότι το CLIL μπορεί να εφαρμοστεί αποτελεσματικά τόσο από εκπαιδευτικούς που έχουν ειδίκευση στη διδασκαλία μιας ξένης γλώσσας (αγγλικά) όσο και από άλλους οι οποίοι δεν είχαν μέχρι τώρα διδάξει μια ξένη γλώσσα. Κύριο στοιχείο και για τις δυο ομάδες εκπαιδευτικών είναι όμως η επιμόρφωση. Η πρώτη ομάδα χρειάζεται επιμόρφωση σε θέματα όπως η αξιολόγηση μέσα στα πλαίσια του CLIL και όπως η ισορρόπηση των γλωσσικών στόχων με τους στόχους του συγκεκριμένου μαθήματος. Η δεύτερη ομάδα χρειάζεται επίσης επιμόρφωση σε βασικές δεξιότητες και τεχνικές διδασκαλίας μιας ξένης γλώσσας. Έστω και μετά από την επιμόρφωση τους, η εφαρμογή της προσέγγισης, τουλάχιστο στα αρχικά στάδια, είναι αρκετά απαιτητική από τους εκπαιδευτικούς. Για το λόγο αυτό, είναι καλό να δημιουργούνται μικρές ομάδες συνεργασίας και αλληλο-στήριξης των εκπαιδευτικών. Είναι καλό επίσης να υπάρχουν κάποιες εναλλακτικές πορείες και μοντέλα εφαρμογής της προσέγγισης τα οποία να προσφέρονται στα σχολεία για επιλογή ανάλογα με το συγκείμενο κάθε φορά. Ένας σημαντικός τομέας δυνατών επιλογών θα ήταν τα συγκεκριμένα μαθήματα στα οποία θα εφαρμόζεται η προσέγγιση. Η ύπαρξη συγκεκριμένων επιλογών προσφέρει στους εκπαιδευτικούς την ευκαιρία να εργαστούν με σχολικά μαθήματα για τα οποία τρέφουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και στην διδασκαλία των οποίων μπορεί να έχουν ιδιαίτερες ικανότητες. Τέλος, η δημιουργία μιας τράπεζας διδακτικού υλικού θεωρείται αναγκαία για την επιτυχή έκβαση και συνέχιση ενός τέτοιου προγράμματος. Η έλλειψη διδακτικού υλικού είναι ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίσαμε στην Κύπρο αλλά είναι επίσης ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζεται σχεδόν παντού όπου εφαρμόζεται το CLIL, καθώς είναι συνήθως δύσκολο να βρει κανείς διδακτικό υλικό στη ξένη γλώσσα που διδάσκεται το οποίο να καλύπτει επίσης και το αναλυτικό πρόγραμμα της συγκεκριμένης χώρας στην οποία εφαρμόζεται η προσέγγιση. Μια πρώτη λύση θα ήταν η δημιουργία μιας τράπεζας υλικού στην οποία θα μπορούσαν εύκολα οι εκπαιδευτικοί να βρίσκουν υλικό το οποίο αξιολογήθηκε και δοκιμάστηκε στη πράξη. Στο παρόν άρθρο παρουσιάστηκε η προσέγγιση CLIL και η σχέση της τόσο με την Ευρωπαϊκή πολιτική αλλά και με την ιδιαίτερη περίπτωση της Κυπριακής


654

πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Παρουσιάστηκε επίσης η πιλοτική εφαρμογή της προσέγγισης που πραγματοποιείται στη Κύπρο και προκαταρτικά αποτελέσματα και σκέψεις όσον αφορά την επέκταση της εφαρμογής της. Γενικά η πρωτοβάθμια εκπαίδευση χρειάζεται στήριξη και ενίσχυση της διδασκαλίας ξένων γλωσσών έτσι ώστε να παραμείνει σύγχρονη και να ανταπεξέλθει στις Ευρωπαϊκές καινοτομίες και στους στόχους στους οποίους ήδη προχωρούν οι Ευρωπαίοι εταίροι της Κύπρου. Μια εφαρμογή της προσέγγισης, βάση των πιο πάνω προτάσεων, θα προσφέρει σημαντικά ωφελήματα και τα θετικά αποτελέσματα της μέχρι τώρα πιλοτικής εφαρμογής είναι ενδεικτικά της ετοιμότητας που υπάρχει για εφαρμογή μιας τέτοιας καινοτομίας. Η ολοκλήρωση της αξιολόγησης του προγράμματος PROCLIL θα μπορεί να δώσει ακόμη πιο συγκεκριμένες προτάσεις και εισηγήσεις για την εφαρμογή του CLIL οι οποίες αναμένεται ότι θα αξιοποιηθούν κατάλληλα από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού. Αναφορές Barcelona European Council. (2002) Presidency Conclusions. Commission of the European Communities. (2003) "Promoting Language Learning

and Linguistic Diversity: An Action Plan 2004-2006”. Brussels. Dalton-Puffer, C. & Nikula, T. (2006) (Eds) Current Research on CLIL. Vienna

English Working Papers.15 (3). Vienna: Austria. Eurydice. (2006) Content and Language Integrated Learning at School in Europe.

European Commission. Grabe, W., & Stoller, F.L. (1997) Content-based instruction: Research foundations. In

Snow, M.A. & Brinton, D.M. (Eds.). The content-based classroom: Perspectives on integrating language and content (pp. 5-21). White Plains, NY: Longman.

Llinares Garcia, A. (2005) An introduction to CLIL. Presentation at Cracow European Language Label Conference.

Llinares García, A. (2007) Classroom bilingualism at the preschool level: towards a more natural EFL context. In Pérez Vidal, Bel and Garau (eds) A Portrait of the Young in Multilingual Spain. 185-199. Clevedon: Multilingual Matters.

Mehisto, P. & Asser, H. (2007) Stakeholder Perspectives: CLIL Programme Management in Estonia, International Journal of Bilingualism and Bilingual Education, 10(5), 683-701.

Sanz, C. (2000) Bilingual Education Enhances Third Language Acquisition: Evidence from Catalonia, Applied Psycholinguistics 21: 23-44.

Serra, C. (2007) Assessing CLIL at Primary School: A Longitudinal Study. International Journal of Bilingualism and Bilingual Education, 10(5), 582-602.

Stoller, F. (2004) Content-based instruction: Perspectives on curriculum planning. Annual Review of Applied Linguistics, 24, 261-283.


655

Mέθοδος clil

Education

Transcript of Mέθοδος clil