24grammata.com 1

Λ Ο Υ Κ Ι Α Ν Ο Σ

Ο θάνατος τού Περεγρίνου

Οι δραπέτες

Συμπόσιο

Νεοελληνική μετάφραση, σχόλια και παραρτήματα: Αθανάσιος Α. Τσακνάκης

24grammata.com 2

Μέρος Α΄

Λουκιανός ο Σαμοσατεύς

24grammata.com 3

Λουκιανός ο Σαμοσατεύς

Ο Λουκιανός έζησε μεταξύ τού 120 και τού 180 μ.Χ., σε μία εποχή

έντονων αμφισβητήσεων και μεγάλων αντιπαραθέσεων και αναθεωρήσεων σε κάθε τομέα τής ανθρώπινης ζωής. Καταγόταν από τα Σαμόσατα τού Άνω Ευφράτη. Πρωτοδιδάχτηκε την ελληνική γλώσσα στο σχολείο και την βελτίωσε ταξιδεύοντας μέχρι την Ιταλία και την Γαλατία, κάνοντας πολλές περιηγήσεις, μελετώντας τα ήθη και τα έθιμα διαφόρων περιοχών, διερευνώντας τις δοξασίες των απλών ανθρώπων, εξετάζοντας τις διδασκαλίες των φιλοσόφων και των ιερέων, παρατηρώντας τά κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά και θρησκευτικά γεγονότα και φαινόμενα.

Αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου έζησε ως ελεύθερος συγγραφέας. Σε μεγάλη ηλικία βρέθηκε στην Αίγυπτο, διορισμένος σε κάποια δημόσια υπηρεσία. Από το σύνολο τού συγγραφικού έργου του, σήμερα σώζονται γύρω στα ογδόντα συγγράμματα (αν και αμφισβητείται η γνησιότητα ορισμένων απ’ αυτά), τα οποία έχουν συνήθως μορφή επιστολής ή διαλόγου. Σκοπός τού συγγραφέα είναι να χλευάσει την φιλοσοφική υπερβολή και την θρησκευτική αφέλεια, να θίξει τα «κακώς κείμενα» τής κοινωνικής πραγματικότητας, να περιγελάσει την ανθρώπινη ανοησία και την δεισιδαιμονία, την ματαιοδοξία και την μισαλλοξία. Ο Λουκιανός χρησιμοποιεί ευτράπελες ιστορίες και φανταστικές διηγήσεις επιθυμώντας να διεγείρει την κοινή λογική και να την θέσει αντιμέτωπη στην απολιθωμένη λαϊκή λατρευτική παράδοση και στον άκαμπτο δογματισμό των διαφόρων φιλοσοφικών σχολών.

Την μεγαλύτερη επιρροή στο έργο του φαίνεται να έχει ασκήσει η Νέα Κωμωδία και ο Μένιππος ο Γαδαρηνός, ένας από τους κυριότερους εκφραστές της. Το θεματολόγιο τού Λουκιανού παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες μ’ εκείνο τού Μένιππου. Το ύφος του τείνει προς το αττικό, αλλά αρνείται – ή δεν καταφέρνει – να συμμορφωθεί με τις αυστηρές απαιτήσεις τής Δεύτερης Σοφιστικής. Τα κείμενά του είναι αφορμή ευχάριστου στοχασμού και ευτράπελου αυτοελέγχου. Η φλύαρη διάθεσή του υποκρύπτει την ανάγκη τού Λουκιανού να «μιλήσει χύμα» και να τα πει όλα «έξω απ’ τα δόντια». Το συνολικό έργο του αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών σχετικά με τις καθημερινές συνήθειες και το ιδεολογικό περιβάλλον τής εποχής του.

Τρία από τα πιό ενδιαφέροντα έργα τού Λουκιανού φιλοξενούνται στην παρούσα έκδοση: «Ο θάνατος τού Περεγρίνου», «Οι δραπέτες» και το «Συμπόσιο». Και στα τρία κείμενα, τα σκωπτικά και τόσο επίκαιρα πυρά τού συγγραφέα μας στρέφονται εναντίον των ψευδο-φιλοσόφων και των ψευδο-διδασκάλων, των οποίων ο πρόστυχος και ασελγής βίος, γεμάτος από κάθε είδους προκλητική ακολασία και υποκρισία, δεν είχε απολύτως καμμία σχέση με τις αξιοθαύμαστες θεωρίες που καθημερινά – και έναντι αδρής αμοιβής – ανέπτυσσαν ενώπιον των άτυχων μαθητών και οπαδών τους.

Αθανάσιος Τσακνάκης

24grammata.com 4

Μέρος Β΄

Ο θάνατος τού Περεγρίνου

Οι δραπέτες

Συμπόσιο

24grammata.com 5

Ο θάνατος τού Περεγρίνου Ο Λουκιανός εύχεται στον Κρόνιο1 ευτυχία. Ο κακότυχος ο Περεγρίνος2, ή – όπως ο ίδιος χαιρόταν να ονομάζει τον

εαυτό του – ο Πρωτεύς, έπαθε ακριβώς το ίδιο με τον Πρωτέα3 τού Ομήρου γιατί, αφού υπέστη τα πάντα κ’ έπαθε μύριες μεταμορφώσεις γιά χάρη τής δόξας, τώρα τελευταία μεταμορφώθηκε και σε φωτιά, γιατί τόσο ερωτευμένος ήταν με την δόξα! Απανθρακώθηκε, λοιπόν, εκείνος ο υπέροχος άνθρωπος, όπως ο Εμπεδοκλής4, με μόνη διαφορά ότι ο Εμπεδοκλής φρόντισε να πέσει κρυφά στον κρατήρα τού ηφαιστείου, ενώ ο γενναίος Περεγρίνος επέλεξε το πιό πολυσύχναστο ελληνικό πανηγύρι, άναψε μιά όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πυρά και ανέβηκε σ’ αυτήν μπροστά στα μάτια τόσων μαρτύρων, αφού – πριν από λίγες μέρες – είχε εκφωνήσει έναν λόγο προς τους Έλληνες, σχετικό με το μελλοντικό τόλμημά του.

Φαντάζομαι πόσο θα γελάσεις με την τρέλα εκείνου τού γέροντα, και μάλιστα σ’ ακούω ν’ αναφωνείς «τι ηλιθιότητα!», «τι δοξομανία!», και άλλα, τα οποία συνήθως λέμε γι’ ανθρώπους τέτοιου είδους. Εσύ, λοιπόν, αυτά τα κάνεις από πολύ μακριά και με ασφάλεια, αλλά εγώ τα έκανα εκεί, κοντά στην φωτιά, και πρωτύτερα τα είπα μπροστά σε πολυάριθμους ακροατές, απ’ τους οποίους πολλοί ενοχλούνταν, γιατί θαύμαζαν την τρέλα τού γέροντα, ενώ υπήρχαν και μερικοί που επίσης γελούσαν μ’ αυτά. Ωστόσο, παρά λίγο να με κατασπαράξουν οι Κυνικοί φιλόσοφοι, όπως οι σκύλλοι τον Ακταίωνα ή οι μαινάδες τον ανηψιό του, τον Πενθέα.

Δες, λοιπόν, τώρα πώς εκτελέστηκε ολόκληρο το δράμα. Γνωρίζεις ποιός ήταν ο ποιητής του και πόσες περιπέτειες είχε περάσει σε όλη την ζωή του, περιπέτειες πιό τραγικές και από εκείνες που ανέβασαν στην σκηνή ο Σοφοκλής και ο Αισχύλος. Όταν, λοιπόν, έφτασα στην Ήλιδα και περιφερόμουν στο γυμναστήριο, άκουσα κάποιον Κυνικό που έλεγε με δυνατή και τραχιά φωνή τα συνηθισμένα και τετριμμένα λόγια γιά την αρετή και γενικά έβριζε τους πάντες. Μετά οι φωνές του κατέληξαν στον Πρωτέα. Θα προσπαθήσω – όσο μπορώ – να θυμηθώ ακριβώς εκείνα που έλεγε. Εσύ εύκολα θα τ’ αναγνωρίσεις αφού πολλές φορές ήσουν παρών στις φωνές τους.

Είπε, λοιπόν, ότι «κάποιος άνθρωπος τόλμησε να ονομάσει κενόδοξο τον Πρωτέα, αχ, γη και ήλιε και ποταμοί και θάλασσα και πατρώε Ηρακλή! Τον Πρωτέα, που – όντας στην Συρία – ρίχτηκε στο δεσμωτήριο, που δώρισε στην πατρίδα του πέντε χιλιάδες τάλαντα, που εξορίστηκε απ’ την πόλη των Ρωμαίων, τον πιό περίλαμπρο και από τον Ήλιο, που μπορούσε ν’ ανταγωνιστεί και τον ίδιο τον Ολύμπιο Δία! Αποδίδουν, λοιπόν, σε κενοδοξία το γεγονός ότι αποφάσισε να φύγει απ’ την ζωή μέσω τής φωτιάς. Μήπως και ο Ηρακλής δεν έκανε το ίδιο; Μήπως και ο Ασκληπιός και ο Διόνυσος δεν κεραυνοβολήθηκαν; Μήπως – τώρα τελευταία – και ο Εμπεδοκλής δεν ρίχτηκε στον κρατήρα τού ηφαιστείου;». 1 Κρόνιος: πρόκειται μάλλον γιά κάποιον επικούρειο φιλόσοφο, άγνωστο από άλλη πηγή. 2 Κυνικός φιλόσοφος τού β΄ μ.Χ. αιώνα. Απεβίωσε στα 165 μ.Χ. 3 Πρωτεύς: θαλάσσια θεότητα με προφητικό χάρισμα, που είχε την ιδιότητα ν’ αλλάζει εύκολα πολλές μορφές. 4 Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος: φυσικός φιλόσοφος που έζησε μεταξύ τού 494 και τού 434 π.Χ. Λέγεται ότι αυτοκτόνησε πέφτοντας στον κρατήρα ενός ηφαιστείου.

24grammata.com 6

Αφού ο Θεαγένης είπε αυτά – γιατί έτσι ονομαζόταν εκείνος που ξεφώνιζε – ρώτησα έναν από τους παρευρισκόμενους τι εννοούσε με όσα έλεγε γιά την φωτιά, και ποιά σχέση είχαν με τον Πρωτέα ο Ηρακλής και ο Εμπεδοκλής. Αυτός μού αποκρίθηκε ότι μετά από λίγες μέρες, στην Ολυμπία, ο Πρωτεύς θα κάψει τον εαυτό του στην φωτιά. «Πώς;», είπα εγώ. «Γιά ποιόν λόγο;». Αυτός προσπάθησε να μού μιλήσει, αλλά ο Κυνικός φώναζε τόσο δυνατά, ώστε ήταν αδύνατο ν’ ακούσω τον άλλον.

Συνέχισα, λοιπόν, ν’ ακούω τον Κυνικό να συσσωρεύει μεγαλοστομίες και θαυμαστές υπερβολές σχετικά με τον Πρωτέα, αφού δεν καταδεχόταν να τον συγκρίνει ούτε με τον Σινωπέα5, ούτε με τον δάσκαλό του τον Αντισθένη6, ούτε με τον ίδιο τον Σωκράτη, ενώ καλούσε μόνον τον Δία γιά να τον συναγωνιστεί. Τελικά αποφάσισε ν’ αναγνωρίσει κάποια ισότητα ανάμεσα στον Πρωτέα και τον Δία, κ’ έτσι περάτωσε τον λόγο του.

«Δύο τέλεια δημιουργήματα είδε ο κόσμος μας», είπε, «τον Ολύμπιο Δία7 και τον Πρωτέα. Κατασκευαστής και τεχνίτης τού πρώτου ήταν ο Φειδίας, ενώ τού δεύτερου η Φύση. Τώρα, όμως, αυτό το άγαλμα8 θα φύγει από τους ανθρώπους προς τους Θεούς, μεταφερόμενο επάνω στην φωτιά, αφήνοντάς μας ορφανούς». Μιλούσε με τόση σφοδρότητα, που ίδρωνε πολύ και δάκρυζε με πολύ γελοίο τρόπο και μαδούσε τις τρίχες τού κεφαλιού του προσέχοντας – ωστόσο – να μην τις τραβά δυνατά. Τελικά, ενώ έκλαιγε, μερικοί από τους Κυνικούς τον απομάκρυναν γιά να τον παρηγορήσουν.

Αμέσως μετά απ’ αυτόν, ένας άλλος ανέβηκε στο βήμα πριν να διαλυθεί το πλήθος, αφού στην βράση κολλάει το σίδερο. Αρχικά γελούσε γιά πολύ και φαινόταν ότι γελούσε με πραγματική όρεξη. Έπειτα άρχισε να λέει: «Αφού ο καταραμένος Θεαγένης τελείωσε τον μιαρό του λόγο με τα δάκρυα τού Ηράκλειτου, εγώ – αντίθετα – θα ξεκινήσω με το γέλιο τού Δημόκριτου». Πάλι, λοιπόν, γελούσε γιά πολύ κ’ έτσι έκανε και τους περισσότερους από εμάς να τον μιμηθούμε. Έπειτα σοβαρεύτηκε και είπε: «Τι άλλο πρέπει να κάνει κάποιος όταν ακούει λόγια τόσο γελοία και όταν βλέπει γέρους ανθρώπους που είναι έτοιμοι να κάνουν τούμπες ανάμεσά σας γιά χάρη μιάς κατάπτυστης δόξας; Γιά να μάθετε τι είναι το άγαλμα9 που θα πυρποληθεί, ακούστε εμένα, που από την αρχή παρακολούθησα τον χαρακτήρα και κατανόησα τον βίο του, ενώ πήρα και κάποιες πληροφορίες από τους συμπολίτες του, οι οποίοι αναγκαστικά τον γνώριζαν καλά. Αυτό, λοιπόν, το πλάσμα και κατασκεύασμα τής Φύσης, ο Κανόνας10 τού Πολύκλειτου, ενώ μόλις έμπαινε στην ανδρική ηλικία, συνελήφθη να μοιχεύει στην Αρμενία, όπου τον έδειραν πάρα πολύ και τελικά κατάφερε να ξεφύγει από την στέγη έχοντας ένα ραπανάκι βυθισμένο στον πισινό του11. Μετά διέφθειρε έναν όμορφο νεαρό και με τρεις χιλιάδες δραχμές

5 Διογένης ο Σινωπεύς: ο κυριότερος εκπρόσωπος τής κυνικής φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στα 400 και απεβίωσε στα 325 π.Χ. 6 Αντισθένης ο Αθηναίος: σοφιστής και ρήτορας, σωκρατικός φιλόσοφος και εμπνευστής των κυνικών φιλοσόφων. Γεννήθηκε στα 455 και απεβίωσε στα 360 π.Χ. 7 Πρόκειται γιά το περίφημο άγαλμα που κατασκεύασε ο διάσημος γλύπτης Φειδίας. 8 Στο σημείο αυτό, η λέξη «άγαλμα» χρησιμοποιείται επαινετικά. 9 Εδώ, η λέξη «άγαλμα» χρησιμοποιείται ειρωνικά. 10 «Κανών» είχε ονομαστεί λόγω των τέλειων αναλογιών του το άγαλμα τού θεού Ερμή, που είχε κατασκευάσει ο περίφημος γλύπτης Πολύκλειτος. 11 Με αυτόν τον επώδυνο τρόπο τιμωρούνταν οι μοιχοί κατά την αρχαία εποχή. Η τιμωρία ονομαζόταν «ραφανίδωσις», δηλαδή ρεπάνισμα.

24grammata.com 7

εξαγόρασε τους γονείς τού παιδιού, που ήταν φτωχοί, ώστε να μην τον καταγγείλουν στον αρμοστή τής Ασίας.

Τέτοια και παρόμοια θα μπορούσα ν’ αναφέρω και άλλα, αλλά τα παραλείπω γιατί ακόμη το άγαλμά μας ήταν άπλαστος πηλός12 και δεν είχε τέλεια κατασκευή. Την διαγωγή του, όμως, προς τον πατέρα του αξίζει να την ακούσετε, αν και όλοι γνωρίζετε και θα έχετε ακούσει πώς έπνιξε τον γέροντα, μη υποφέροντας να τον βλέπει να ζει αφού ήδη είχε περάσει το εξηκοστό έτος του. Μετά, επειδή το γεγονός έγινε γνωστό, καταδίκασε τον εαυτό του σε εξορία και περιπλανιόταν από χώρα σε χώρα. Τότε ακριβώς διδάχτηκε και την θαυμαστή σοφία των χριστιανών, των οποίων τους ιερείς και τους δασκάλους γνώρισε στην Παλαιστίνη13.

Και λοιπόν; Μέσα σε λίγο χρόνο τούς ξεπέρασε κ’ έγινε προφήτης και ηγέτης και πρόεδρος των συναθροίσεών τους, συγκεντρώνοντας τα πάντα στα χέρια του. Όχι μόνον, λοιπόν, εξηγούσε και αποσαφήνιζε τα ιερά βιβλία τους, αλλά έγραφε και πολλά και οι χριστιανοί τον νόμιζαν γιά Θεό και τον μεταχειρίζονταν ως νομοθέτη και τον αναγνώριζαν ως άρχοντα. Αυτοί, λοιπόν, ακόμη λατρεύουν τον μεγάλο εκείνον άνθρωπο14 που σταυρώθηκε στην Παλαιστίνη επειδή εισήγαγε αυτή την νέα θρησκεία στον κόσμο μας. Τότε, λοιπόν, συνελήφθη ο Πρωτεύς – εξαιτίας αυτού – και ρίχτηκε στο δεσμωτήριο, κάτι που τού προσέδωσε μεγάλο κύρος γιά τον μελλοντικό βίο του και τού χρησίμεψε στην αγυρτεία και στην δοξομανία, με τις οποίες ήταν ερωτευμένος.

Αφού ρίχτηκε στην φυλακή, οι χριστιανοί θεώρησαν το γεγονός ως συμφορά και κίνησαν τα πάντα και κατέβαλαν κάθε προσπάθεια γιά να τον αρπάξουν, αλλά – μιά και αυτό ήταν αδύνατο – τον περιποιούνταν με κάθε τρόπο, μ’ εξαίρετο ενδιαφέρον. Συνήθως έβλεπες από το πρωί γριούλες, χήρες και ορφανά παιδιά να περιμένουν μπροστά στο δεσμωτήριο, ενώ οι πρόκριτοι των χριστιανών δωροδοκούσαν τους δεσμοφύλακες κ’ έπαιρναν άδεια να μπαίνουν μέσα και να κοιμούνται μαζί του και τού πήγαιναν κάθε είδους φαγητό κ’ έλεγαν προσευχές και ο υπέροχος Περεγρίνος – έτσι λεγόταν ακόμη – ονομαζόταν νέος Σωκράτης15 απ’ τους ίδιους.

Έρχονταν, όμως, αντιπρόσωποι των χριστιανών και από πόλεις τής Ασίας, γιά να φέρουν εράνους και βοηθήματα, γιά να συνηγορήσουν προς χάρη τού φυλακισμένου και γιά να τον παρηγορήσουν. Αξιοθαύμαστη είναι η προθυμία που δείχνουν όταν κάποιος απ’ τους ομόθρησκούς τους πάθει κάτι παρόμοιο, οπότε δεν διστάζουν να προβούν σε κάθε είδους θυσία. Και ο Περεγρίνος, λοιπόν, τους πήρε πολλά χρήματα, χρησιμοποιώντας ως πρόφαση την φυλάκισή του, και απόκτησε σημαντικές προσόδους, γιατί εκείνοι οι κακότυχοι πιστεύουν ότι θα μείνουν αθάνατοι και ότι θα ζήσουν παντοτινά, οπότε περιφρονούν τον θάνατο και πολλές φορές εκούσια παραδίνονται σ’ αυτόν. Ύστερα πάλι, ο πρώτος νομοθέτης τους16 τούς έπεισε ότι όλοι είναι αδελφοί μεταξύ τους εάν παραβούν την θρησκεία τους και

12 Βρισκόταν, δηλαδή, σε σχετικά νεαρή ηλικία. 13 Οι περισσότεροι φιλόλογοι κρίνουν ότι οι γραπτές αναφορές τού Λουκιανού στους χριστιανούς εκείνης τής εποχής έχουν υποστεί μεταβολές από τους αντιγραφείς των έργων του, επειδή θεωρήθηκαν βλάσφημες ή προσβλητικές γιά την χριστιανική πίστη. Γι’ αυτόν τον λόγο, το συγκεκριμένο κείμενο παρουσιάζει σημεία με προβληματικό νόημα. 14 Τον Χριστό. 15 Οι πρώτοι χριστιανοί συνήθιζαν ν’ αποκαλούν «προ Χριστού χριστιανό» τον φιλόσοφο Σωκράτη (βλέπε στο Παράρτημα Α΄). 16 Ο Χριστός ή ο Παύλος.

24grammata.com 8

απαρνηθούν τους ελληνικούς Θεούς και προσκυνήσουν εκείνον τον σταυρωμένο σοφιστή τους και ζήσουν σύμφωνα με τους νόμους του. Αφού, όμως, τα πίστεψαν όλα τούτα χωρίς να τα καλοεξετάσουν, περιφρονούν εξίσου τα πάντα και τα θεωρούν κοινά. Εάν, λοιπόν, παρουσιαστεί ανάμεσά τους κάποιος απατεώνας κ’ επιτήδειος άνθρωπος, ικανός να τους εκμεταλλευτεί, μπορεί – μέσα σε λίγο χρόνο – να γίνει πολύ πλούσιος εξαπατώντας αυτούς τους απλοϊκούς ανθρώπους.

Ο Περεγρίνος, όμως, αφέθηκε ελεύθερος από τον τότε άρχοντα τής Συρίας, ο οποίος τιμούσε την φιλοσοφία και κατάλαβε ότι εκείνος ο άνθρωπος είχε τόση τρέλα, ώστε θα μπορούσε να δεχτεί και τον θάνατο προκειμένου να δοξαστεί. Τον θεώρησε, λοιπόν, ανάξιο τιμωρίας και τον απελευθέρωσε. Τότε ο Περεγρίνος επέστρεψε στην πατρίδα του17, βρήκε τους συμπολίτες του ακόμη εκνευρισμένους με τον φόνο τού πατέρα του, ενώ πολλοί ήταν διατεθειμένοι ν’ ανακινήσουν την εναντίον του κατηγορία. Επίσης, κατά την απουσία του, είχαν διαρπαγεί τα περισσότερα από τα κτήματά του και είχαν απομείνει μόνον τ’ αγροκτήματα, που άξιζαν περίπου δεκαπέντε τάλαντα, διότι όλη η περιουσία, που τού άφησε ο γέροντας, θ’ άξιζε μέχρι τριάντα τάλαντα, και όχι πέντε χιλιάδες, όπως έλεγε εκείνος ο γελοιοδέστατος Θεαγένης. Τέτοιο ποσό, όμως, δεν θα συγκεντρωνόταν από μιά πώληση, ακόμη και αν πουλιόταν όλη η πόλη των Παριανών μαζί με πέντε γειτονικές, τους ανθρώπους, τα βοσκήματα και όλο το περιεχόμενό τους.

Ωστόσο, η κατηγορία και το έγκλημα ήταν ακόμη ζεστά και – προφανώς – δεν θα ξέφευγε γιά πολύ από την μήνυση. Μάλιστα ο ίδιος ο λαός αγανακτούσε πενθώντας έναν τόσο αγαθό – όπως έλεγαν όσοι τον γνώριζαν – γέροντα, που χάθηκε μ’ αυτόν τον ασεβή τρόπο. Ορίστε, λοιπόν, τι επινόησε εκείνος ο σοφός Πρωτεύς γιά ν’ αντιμετωπίσει όλα τούτα και να πώς ξέφυγε από τον κίνδυνο: εμφανίστηκε στην εκκλησία τού δήμου των Παριανών – ήδη είχε αφήσει μακριά μαλλιά, φορούσε βρόμικο μανδύα, είχε κρεμάσει σακκούλι στον ώμο του, κρατούσε ραβδί και, γενικά, είχε προετοιμάσει θεατρικά την εμφάνισή του – εμφανίστηκε με τέτοιον τρόπο18 στους συμπολίτες του και δήλωσε ότι παραχωρεί την περιουσία του, εκείνη που τού άφησε ο μακαρίτης ο πατέρας του, ώστε να γίνει δημόσια. Αφού το άκουσε αυτό ο λαός, ο οποίος αποτελούνταν από φτωχούς ανθρώπους που χάσκουν γιά βοηθήματα, άρχισε αμέσως να φωνάζει ότι ο Πρωτεύς είναι ένας φιλόσοφος, ένας φιλόπατρις, και τον ανακήρυττε οπαδό τού Διογένη19 και τού Κράτητα20. Το στόμα των εχθρών του φιμώθηκε. Εάν κάποιος επιχειρούσε ν’ αναφέρει τον φόνο, θα λιθοβολούνταν αμέσως.

Μετά απ’ αυτά, ξανάρχισε τον περιπλανόμενο βίο έχοντας ως επαρκή στηρίγματά του τους χριστιανούς, οι οποίοι τον ακολουθούσαν και με αφθονία τού παρείχαν όλα όσα χρειαζόταν. Γιά κάποιο χρονικό διάστημα έτσι τρεφόταν, αλλά μετά έκανε και σ’ αυτούς μιά παρανομία – νομίζω ότι τον είδαν να τρώει κάτι από εκείνα που θεωρούν απαγορευμένα – κ’ επειδή σταμάτησαν πλέον να τον βοηθούν, έπεσε στην φτώχια και θεώρησε ότι έπρεπε ν’ απαιτήσει από την πόλη να του αποδοθούν τα κτήματά του, οπότε έστειλε αίτηση στον αυτοκράτορα και του ζητούσε να διατάξει την απόδοσή τους. Επειδή, όμως, η πόλη έκανε ενέργειες προς τον αυτοκράτορα, μέσω των πρεσβευτών της, το αίτημα τού Περεγρίνου έμεινε χωρίς

17 Πατρίδα τού Περεγρίνου ήταν η πόλη Πάριον. Βρισκόταν στον Ελλήσποντο, κοντά στην Λάμψακο. 18 Έχοντας όλα τα εξωτερικά χαρακτηριστικά ενός περιπλανόμενου φιλοσόφου. 19 Πρόκειται πάλι γιά τον Διογένη τον Σινωπέα. 20 Κράτης: κυνικός φιλόσοφος από την Θήβα, που έζησε κατά τον δ΄ με γ΄ π.Χ. αιώνα.

24grammata.com 9

αποτέλεσμα και ο αυτοκράτορας διέταξε να μείνουν τα κτήματα στην πόλη, αφού ο Περεγρίνος τής τα δώρισε χωρίς κανείς να τον καταναγκάσει.

Τότε αναχώρησε γιά τρίτο ταξίδι και πήγε στην Αίγυπτο, κοντά στον Αγαθόβουλο, κ’ εκεί ασχολήθηκε με την θαυμαστή άσκηση. Ξύριζε το μισό κεφάλι του, άλειφε με πηλό το πρόσωπό του και όρθωνε το πέος του μπροστά σ’ ένα πλήθος παρισταμένων. Αυτή η επίδειξη ήταν μία από εκείνες που οι Κυνικοί ονομάζουν αδιάφορες. Μετά χτυπούσε και χτυπιόταν στον πισινό του μ’ έναν νάρθηκα21 κ’ επιδείκνυε πολλά τέτοια ασκητικά θαύματα.

Έτσι προετοιμασμένος έπλευσε από εκεί προς την Ιταλία, και μόλις αποβιβάστηκε απ’ το πλοίο άρχισε να τους βρίζει όλους, ακόμη και τον αυτοκράτορα, επειδή γνώριζε ότι ήταν πολύ πράος και πολύ ήρεμος, οπότε το τόλμημά του ήταν ασφαλές. Ο αυτοκράτορας, όπως ήταν αναμενόμενο, λίγο θιγόταν από τις βλασφημίες του και δεν θεωρούσε ότι έπρεπε να τιμωρήσει γιά τους λόγους του έναν άνθρωπο που παρουσιαζόταν ως φιλόσοφος και που είχε ως έργο του τις βρισιές.

Με τούτα και μ’ εκείνα μεγάλωνε η δόξα τού Περεγρίνου. Μάλιστα, μεταξύ των απλοϊκών ανθρώπων θαυμαζόταν γιά την τρέλα του, μέχρι που ο αστυνόμος τής πόλης – ένας σοφός άνθρωπος – τον έδιωξε, επειδή είχε ξεπεράσει τα όρια τής ανοχής, και τού είπε ότι η πόλη δεν χρειαζόταν έναν τέτοιον φιλόσοφο. Και αυτό, ωστόσο, συνέβαλε στην αύξηση τής φήμης του, και όλα τα στόματα μιλούσαν γιά τον φιλόσοφο που εξορίστηκε εξαιτίας τού θάρρους και τής ελευθεροστομίας του, ενώ τον συνέκριναν – ως προς αυτά – με τον Μουσώνιο22, τον Δίωνα23, τον Επίκτητο24 και όλους όσους υπέστησαν παρόμοια εκδίωξη εξαιτίας τής παρρησίας τους.

Έτσι, λοιπόν, επέστρεψε στην Ελλάδα. Άλλοτε έβριζε τού Ηλείους, άλλοτε παρακινούσε τους Έλληνες να ξεσηκωθούν εναντίον των Ρωμαίων και άλλοτε κατηγορούσε έναν ξεχωριστό γιά την παιδεία και τ’ αξιώματά του άνθρωπο25 – που έκανε πολλές ευεργεσίες στην Ελλάδα και που διοχέτευσε νερό στην Ολυμπία κ’ έπαψαν να χάνονται από την δίψα οι πανηγυριστές – ότι έκανε γυναικωτούς τούς Έλληνες, γιατί θα έπρεπε ν’ άφηνε τους θεατές των Ολυμπιακών αγώνων να υποφέρουν από την δίψα και μάλιστα πολλοί απ’ αυτούς να πεθαίνουν, μα τον Δία, από βαριές αρρώστιες, οι οποίες εμφανίζονταν πολυάριθμες λόγω τής ξηρότητας τού τόπου. Ενώ, όμως, τα έλεγε αυτά, έπινε από εκείνο το νερό. Επειδή, λοιπόν, όρμησαν όλοι εναντίον του – ενώ τα έλεγε – και παρά λίγο θα τον λιθοβολούσαν, πρόλαβε και κατέφυγε στον ναό τού Δία. Έτσι απέφυγε τότε τον θάνατο.

Στην επόμενη Ολυμπιάδα, εκφώνησε προς τους Έλληνες έναν λόγο, τον οποίον είχε συνθέσει στα προηγούμενα τέσσερα χρόνια, κ’ επαίνεσε εκείνον που είχε φέρει νερό στην Ολυμπία, ενώ παράλληλα απολογούνταν γιά την τότε φυγή του.

21 Πρόκειται γιά ένα είδος καλαμιού, το οποίο φυτρώνει στην Αίγυπτο, στις όχθες τού ποταμού Νείλου. 22 Γάιος Μουσώνιος Ρούφος: φημισμένος στωικός φιλόσοφος, διδάσκαλος τού Επίκτητου. Εξορίστηκε στην Γυάρο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Νέρωνα. 23 Δίων Χρυσόστομος: ρήτορας και φιλόσοφος, εκπρόσωπος τής λεγόμενης «δεύτερης σοφιστικής», ο οποίος έζησε στα τέλη τού α΄ και στις αρχές τού β΄ μ.Χ. αιώνα. 24 Επίκτητος ο Ιεραπολίτης: διάσημος στωικός φιλόσοφος. Γεννήθηκε στα 50 μ.Χ., στην Ιεράπολη τής Φρυγίας και πέθανε στα 130 μ.Χ., στην Νικόπολη τής Ηπείρου. Δίδαξε στην Ρώμη, από την οποία εκδιώχθηκε – μαζί με πολλούς άλλους φιλοσόφους – από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό, στα 94 μ.Χ. (βλέπε στο Παράρτημα Β΄). 25 Ίσως πρόκειται γιά τον Ηρώδη τον Αττικό (101-177 μ.Χ.).

24grammata.com 10

Τώρα, όμως, ήταν παραμελημένος απ’ όλους και δεν ήταν πιά περίβλεπτος, όπως τότε, γιατί όλες οι επιδείξεις του ήταν γνωστές από παλιά και δεν μπορούσε να επινοήσει τίποτε καινούργιο γιά να καταπλήξει και να ξαναπροκαλέσει την κοινή προσοχή και τον θαυμασμό, με τα οποία εξαρχής ήταν πολύ ερωτευμένος. Γι’ αυτόν τον λόγο αποφάσισε αυτό το τελευταίο τόλμημά του, τής φωτιάς, και διέδωσε μεταξύ των Ελλήνων – από την προηγούμενη Ολυμπιάδα – ότι θα καιγόταν κατά την επόμενη. Τώρα, λοιπόν, όπως λένε, κάνει θαυματουργική πράξη εκείνη την προαναγγελία του και σκάβει λάκκο, μαζεύει ξύλα και υπόσχεται ότι θα δείξει ξεχωριστή καρτερία. Ωστόσο, νομίζω ότι θα ήταν καρτερικότερο να περιμένει τον θάνατο και να μην δραπετεύσει απ’ την ζωή, αλλά – εάν όντως αποφάσισε να πεθάνει – θα έπρεπε να φύγει απ’ την ζωή όχι μέσω τής φωτιάς και με τέτοιον θεατρικό τρόπο, αλλά να διαλέξει, γιά να φύγει, έναν άλλον από τους μύριους τρόπους θανάτου. Εάν, όμως, προτιμά την φωτιά γιά να μιμηθεί τον Ηρακλή, γιατί δεν πηγαίνει να καεί αθόρυβα, επάνω σε δασωμένο βουνό, μόνος του, παίρνοντας μαζί του έναν άνθρωπο, γιά παράδειγμα τον Θεαγένη, σαν Φιλοκτήτη26; Αντί γι’ αυτό, όμως, διάλεξε την Ολυμπία, στο αποκορύφωμα τού πανηγυριού της, και θα ψηθεί σχεδόν επί σκηνής, αν και τού αξίζει να το πάθει – μα τον Ηρακλή! – γιατί αυτή είναι η ποινή που ταιριάζει στα έργα πατροκτόνων και αθέων. Σ’ αυτήν την περίπτωση, όμως, έχει αργήσει πολύ, γιατί προ πολλού θα έπρεπε να είχε ριχτεί στον ταύρο τού Φαλάριδα27 κ’ επάξια να τιμωρηθεί, και όχι να πεθάνει στην φλόγα αφού ανοίξει το στόμα του, γιατί – όπως άκουσα από πολλούς – δεν υπάρχει θάνατος γρηγορότερος από εκείνον τής φωτιάς, αφού αρκεί ν’ ανοίξει το στόμα του αυτός που καίγεται28, και πεθαίνει αμέσως.

Ίσως το θέαμα να φαντάζει επιβλητικό: ένας άνθρωπος που καίγεται σε ιερό τόπο, εκεί όπου δεν επιτρέπεται να θάβονται ούτε καν όσοι πεθαίνουν από φυσικό θάνατο. Νομίζω ότι γνωρίζετε την ιστορία εκείνου που κάποτε θέλησε να γίνει ένδοξος και – μη μπορώντας να το πετύχει με άλλον τρόπο – πυρπόλησε τον ναό τής Εφέσιας Αρτέμιδας. Κάτι παραπλήσιο σκέφτηκε τώρα και τούτος. Τόσο πολύ τον λειώνει ο έρωτάς του γιά την δόξα!

Υποστηρίζει, ωστόσο, ότι το κάνει γιά χάρη των ανθρώπων, γιά να τους διδάξει να περιφρονούν τον θάνατο και να είναι καρτερικοί στα δεινοπαθήματα, αλλά εγώ θέλω να ρωτήσω όχι εκείνον, αλλά εσάς, αν θα θέλατε και οι κακούργοι να διδαχτούν αυτή την καρτερία απ’ τον ίδιο, να περιφρονούν τον θάνατο, την φωτιά και άλλα τέτοια βασανιστήρια. Ωστόσο, είμαι βέβαιος ότι δεν θα το θέλατε. Πώς, λοιπόν, ο Πρωτεύς θα μπορέσει να κάνει αυτή την διάκριση έτσι, ώστε να ωφελήσει τους καλούς ανθρώπους με το παράδειγμά του, και να μην κάνει τους κακούς πιό επιρρεπείς προς τους κινδύνους και πιό τολμηρούς;

Παρ’ όλ’ αυτά, ας υποθέσουμε ότι θεατές του θα είναι μόνον εκείνοι, στους οποίους θα ήταν ωφέλιμο το παράδειγμά του. Και πάλι, όμως, θα σας ρωτήσω: θα δεχόσασταν τα παιδιά σας να ζηλέψουν ένα τέτοιο παράδειγμα; «Όχι βέβαια», θα μου πείτε. Γιατί, όμως, κάνω μιά τέτοια ερώτηση, αφού ούτε κάποιος από τους

26 Πιστός φίλος και σύντροφος τού ημίθεου Ηρακλή. Ήταν παρών στις τελευταίες στιγμές τού ήρωα. 27 Φάλαρις: τύραννος τού Ακράγαντα. Θανάτωνε τους εγκληματίες και τους πολιτικούς αντιπάλους του κλείνοντάς τους μέσα σ’ έναν χάλκινο ταύρο, τον οποίον τοποθετούσε επάνω σε αναμμένη πυρά. Η παράδοση λέει ότι ένα ειδικό σύστημα σωληνώσεων μετέτρεπε τις κραυγές των θυμάτων του σε μυκηθμούς. Με αυτόν τον τρόπο εκτελέστηκε και ο ίδιος από τους αντιπάλους του. 28 Οπότε λιποθυμά από τις αναθυμιάσεις.

24grammata.com 11

μαθητές του θα τον μιμούνταν; Μπορεί, μάλιστα, κάποιος να κατακρίνει αυτόν εδώ τον Θεαγένη γιατί, ενώ σ’ όλα τ’ άλλα μιμείται με ζήλο τον δάσκαλό του, δεν τον ακολουθεί και δεν τον συνοδεύει καθώς πηγαίνει – όπως λέει – προς τον Ηρακλή, και δεν ρίχνεται με το κεφάλι στην φωτιά ώστε να γίνει πανευτυχής μέσα σε λίγο χρόνο. Δεν είναι αρκετό να τον μιμείται στο σακκούλι, στο ραβδί και στον βρόμικο μανδύα. Αυτά είναι εύκολα, ακίνδυνα και εφικτά γιά όλους. Βασικός σκοπός είναι να τον μιμηθεί στα σημαντικά και – αφού ανάψει φωτιά με κλαδιά συκιάς, όσο το δυνατόν πιό χλωρά – να πέσει σ’ αυτήν και να πνιγεί απ’ τον καπνό, γιατί αυτός ο θάνατος δεν είναι μόνον τού Ηρακλή και τού Ασκληπιού, αλλά και των ιερόσυλων και των ανθρωποκτόνων, που συχνά τους βλέπουμε να καταδικάζονται σε τέτοιο θάνατο, ενώ ο θάνατος μέσω τού καπνού είναι και προτιμότερος, επειδή ιδιαιτέρως ταιριάζει σ’ εσάς τους Κυνικούς. Πέρ’ απ’ αυτό, όμως, ο Ηρακλής – εάν αληθεύει ότι πέθανε με τέτοιον τρόπο – το έκανε επειδή υπέφερε από αρρώστια κ’ επειδή τον κατέτρωγε το αίμα τού Κενταύρου29, όπως λέει η τραγωδία. Ο Πρωτεύς, όμως, γιά ποιόν λόγο πέφτει στην φωτιά; Ίσως, μα τον Δία, γιά να δώσει ένα παράδειγμα καρτερικότητας, όπως οι Βραχμάνες, αφού μ’ αυτούς τον παρομοίασε ο Θεαγένης, σαν να είναι αδύνατον να υπάρχουν ανόητοι και ματαιόδοξοι άνθρωποι μεταξύ των Ινδών!

Δεν μιμείται, ωστόσο, ούτε εκείνους. Εκείνοι δεν πέφτουν στην φωτιά, όπως λέει ο Ονησίκριτος, ο ναύαρχος τού Αλεξάνδρου, που είδε τον Κάλανο30 να καίγεται, αλλά, αφού ετοιμάσουν την πυρά, παραμένουν ακίνητοι κοντά της και γιά κάποιο χρονικό διάστημα ψήνονται γύρω-γύρω, κ’ έπειτα ανεβαίνουν στην φωτιά, ξαπλώνονται με την ίδια αταραξία και καίγονται χωρίς να κινηθούν καθόλου από την θέση τους. Αυτός, όμως, τι τόσο μεγάλο θα καταφέρει με το να πέσει στην φωτιά και αμέσως να πεθάνει αρπαγμένος απ’ τις φλόγες; Ίσως, λοιπόν, να ελπίζει ν’ αναπηδήσει και να ξεφύγει μισοκαμένος, εκτός εάν η πυρά γίνει βαθιά – όπως λένε – και μέσα σε λάκκο.

Υπάρχουν, ωστόσο, κ’ εκείνοι που λένε ότι μεταμελήθηκε και διηγείται ότι ο Δίας τού εμφανίστηκε σε όνειρο και τού απαγόρεψε να μολύνει τον ιερό χώρο. Εγώ, όμως, θα ορκιζόμουν ότι κανένας Θεός δεν θα στενοχωρηθεί εάν ο Περεγρίνος πεθάνει με κακό θάνατο. Παρ’ όλ’ αυτά, ακόμη και αν ο ίδιος το θέλει, δεν τού είναι πιά εύκολο να κάνει πίσω, γιατί οι Κυνικοί μαθητές του τον παρακινούν, τον εξωθούν προς την φωτιά, τον ενθαρρύνουν και δεν του επιτρέπουν να δειλιάσει. Αν, επίσης, παρασύρει μαζί του, στην φωτιά, και δύο απ’ αυτούς, αυτό θα είναι η μόνη καλή και ωραία πράξη του.

Άκουσα ότι δεν θέλει πιά να λέγεται ούτε Πρωτεύς, αλλά μετονομάστηκε σε Φοίνικα, γιατί λέγεται ότι το ινδικό πτηνό, που ονομάζεται Φοίνικας, ανεβαίνει στην φωτιά και καίγεται όταν φτάσει σε βαθιά γεράματα. Πέρ’ απ’ αυτά, διαδίδει και διάφορες φήμες, αναφέροντας κάποιους παλιούς χρησμούς, σύμφωνα με τους οποίους πρέπει να γίνει δαίμονας νυχτοφύλακας31. Επίσης, είναι προφανές ότι θέλει να τού χτίσουν βωμούς κ’ ελπίζει να τού στήσουν χρυσό ανδριάντα32, και δεν είναι παράξενο – μα τον Δία – να βρεθούν κάποιοι, μεταξύ των πολλών ανόητων, που θα βεβαιώσουν ότι τους θεράπευσε από τεταρταίους πυρετούς και ότι τον συνάντησαν μέσα στην νύχτα, σαν δαίμονα νυχτοφύλακα, ενώ δεν αμφιβάλλω ότι αυτοί οι καταραμένοι μαθητές του σχεδιάζουν να ιδρύσουν μαντείο και άδυτο στον τόπο τής

29 Το οποίο – κατά την Μυθολογία – ήταν δηλητηριώδες. 30 Κάλανος: Ινδός ασκητής και φιλόσοφος. 31 Θεότητα τής νύχτας. 32 Οι Παριανοί όντως έστησαν αγάλματα στον Περεγρίνο, τα οποία – όπως ισχυρίζονταν οι πιστοί του – χρησμοδοτούσαν και προέλεγαν το μέλλον.

24grammata.com 12

φωτιάς, αφού και ο Πρωτεύς, ο γιός τού Δία, ο κατά το όνομα προπάτορας τού τωρινού, προέλεγε το μέλλον. Προβλέπω, επίσης, ότι σύντομα θα έχουμε και ιερείς αυτού τού νέου ναού, που θ’ αυτομαστιγώνονται, θα καυτηριάζονται και θα κάνουν και άλλες τέτοιες τερατουργίες σε ανάμνηση αυτού. Ίσως, πάλι, να καθιερώσουν – μα τον Δία – και κάποια νυχτερινή τελετή και λαμπαδηφορία σε ανάμνηση τής πυράς του!

Πρόσφατα ο Θεαγένης, καθώς μού ανέφερε κάποιος φίλος μου, έλεγε ότι αυτά τα προφήτεψε και η Σίβυλλα33. Ο ίδιος απομνημόνευσε τα λόγια της:

«Όταν, όμως, ο Πρωτεύς, ο καλύτερος απ’ όλους τους Κυνικούς, ανάψει φωτιά εμπρός από τον ναό τού βαρύγδουπου Δία και πηδήξει στην φλόγα κ’ έρθει στον ψηλό Όλυμπο, τότε όλους εσάς, που τρώτε τον καρπό τής γης, σας συμβουλεύω να τον τιμάτε ως φύλακα τής νύχτας και μέγιστο ήρωα, σύνθρονο τού Ηφαίστου και τού άρχοντα Ηρακλή».

Αυτά, λοιπόν, τ’ άκουσε ο Θεαγένης – όπως λέει – από την Σίβυλλα. Εγώ, πάλι, θ’ αναφέρω έναν σχετικό χρησμό τού Βάκιδα. Πολύ σωστά ο Βάκις προείπε τ’ ακόλουθα:

«Όταν, όμως, ένας πολυώνυμος Κυνικός πηδήξει μέσα σε μεγάλη φλόγα, παρακινούμενος από την μανία του γιά δόξα, πρέπει τ’ άλλα τ’ αλεπουδόσκυλλα34, που τον ακολουθούν, να μιμηθούν τον θάνατο τού λύκου35 που φεύγει, κ’ εάν κάποιος – όντας δειλός – αποφύγει την μανία τού Ηφαίστου, πρέπει όλοι οι Αχαιοί να τον λιθοβολήσουν, γιά να μην μείνει ψυχρός κ’ επιχειρήσει να βγάλει λόγους φλογερούς και γεμίσει το σακκούλι του με χρυσάφι, προϊόν τοκογλυφίας, στην όμορφη Πάτρα36, όπου κατέχει δεκαπέντε τάλαντα».

Τι σκέφτεστε, λοιπόν; Μήπως ο Βάκις σάς φαίνεται χειρότερος χρησμολόγος από την Σίβυλλα; Καιρός, λοιπόν, είναι αυτοί οι θαυμάσιοι μαθητές τού Πρωτέα να διαλέξουν το μέρος όπου θα «εξαερωθούν», αφού έτσι αποκαλούν την καύση».

Αφού ο ρήτορας μίλησε έτσι, όλοι οι παρόντες φώναξαν: «να καούν τώρα αμέσως, αξίζει να καούν!». Τότε ο ομιλητής κατέβηκε γελώντας από το βήμα και ο «Νέστωρ Θεαγένης άκουσε τις φωνές37». Αφού, όμως, άκουσε την βοή, αμέσως έτρεξε, ανέβηκε στο βήμα και άρχισε να κραυγάζει και να λέει μύρια κακά γιά τον προηγούμενο ομιλητή. Δεν γνωρίζω, ωστόσο, το όνομα εκείνου τού υπέροχου ανθρώπου. Εγώ άφησα τον Θεαγένη να ξεφωνίζει και πήγα να δω τους αθλητές, γιατί έλεγαν ότι οι Ελλανοδίκες38 ήδη είχαν πάρει τις θέσεις τους. Αυτά, λοιπόν, συνέβησαν στην Ήλιδα.

Όταν έφτασα στην Ολυμπία, ο οπισθόδομος39 ήταν γεμάτος απ’ όσους κατηγορούσαν τον Πρωτέα ή επαινούσαν την πρόθεσή του, ώστε πολλοί απ’ αυτούς πιάστηκαν στα χέρια, μέχρι που εμφανίστηκε ο ίδιος ο Πρωτεύς, συνοδευόμενος από πάρα πολύ λαό, μετά τον αγώνα των κηρύκων, μίλησε γιά τον εαυτό του και διηγήθηκε την ζωή του και τους κινδύνους που πέρασε και όσα υπέμεινε γιά χάρη τής φιλοσοφίας. Μίλησε πολύ, αλλά εγώ άκουσα λίγα επειδή δεν μπόρεσα να πλησιάσω

33 Σίβυλλα: κοινή ονομασία διαφόρων μαντισσών τής αρχαίας εποχής. 34 Υπονοούνται οι Κυνικοί φιλόσοφοι. 35 Υπονοείται ο Περεγρίνος. 36 Στο σημείο αυτό θα περιμέναμε ν’ αναφέρεται η πόλη Πάριον, όπου ο Περεγρίνος είχε την περιουσία του. 37 Παρωδία στίχου τής ομηρικής Ιλιάδας. 38 Ελλανοδίκες: οι κριτές-διαιτητές των Ολυμπιακών αγώνων. 39 Εννοείται ο οπισθόδομος τού ναού τού Ολύμπιου Δία.

24grammata.com 13

λόγω τού πλήθους των συγκεντρωμένων. Έπειτα φοβήθηκα μήπως συντριβώ σε τόσο συνωστισμό – καθώς είδα άλλους να το παθαίνουν – και απομακρύνθηκα αποχαιρετώντας τον μελλοθάνατο σοφιστή που εκφωνούσε τον επιτάφιο λόγο του πριν από τον θάνατό του.

Τον άκουσα να λέει μόνον αυτό: ότι ήθελε να τοποθετήσει χρυσή κορώνα στην χρυσή ζωή του, γιατί αυτός, που έζησε σαν τον Ηρακλή, έπρεπε και να πεθάνει σαν τον Ηρακλή, και ν’ αναμιχθεί με τον αιθέρα. «Θέλω, επίσης, να ωφελήσω τους ανθρώπους», είπε, «δείχνοντάς τους πώς πρέπει να περιφρονούν τον θάνατο, και νομίζω ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να μού χρησιμέψουν ως Φιλοκτήτες».

Από τους ακροατές, οι πιό ανόητοι δάκρυζαν και φώναζαν: «Πρέπει να σωθείς γιά χάρη των Ελλήνων! Δεν θέλουμε να πεθάνεις!». Οι πιό αντρειωμένοι φώναζαν: «Εκτέλεσε την απόφασή σου!». Το τελευταίο τάραξε αρκετά τον γέροντα, που έλπιζε ότι όλοι θα ήταν με το μέρος του και δεν θα τον άφηναν να καεί, αλλά θα το ανάγκαζαν να ζήσει ακόμη και παρά την θέλησή του. Αυτή η κραυγή, όμως, «να εκτελέσει την απόφασή του», ήταν εντελώς απροσδόκητη και τον έκανε να κιτρινίσει ακόμη πιό πολύ, αν και ήδη είχε το χρώμα τού νεκρού και – μα τον Δία – έτρεμε και λίγο, ώστε σταμάτησε να μιλά.

Όπως μπορείς να υποθέσεις, βέβαια, εγώ γελούσα, γιατί εκείνος ο άνθρωπος δεν μου φαινόταν άξιος γιά λύπηση, αφού με την ανόητη ματαιοδοξία του ξεπερνούσε όλους όσους υποφέρουν την ίδια ποινή. Ωστόσο, τον συνόδευαν πολλοί κ’ έτσι ικανοποιούσε την φιλοδοξία του και παρατηρούσε το πλήθος των οπαδών του χωρίς να σκέφτεται – ο άθλιος – ότι ακόμη κ’ εκείνοι, που οδηγούνται στον σταυρό ή σέρνονται από τον δήμιο, ακολουθούνται από πολύ περισσότερους.

Κάποτε οι Ολυμπιακοί αγώνες τελείωσαν. Εκείνη ήταν η ωραιότερη Ολυμπιάδα απ’ όσες έχω δει. Μέχρι τώρα, έχω παρευρεθεί σε Ολυμπιάδα τέσσερις φορές. Επειδή, όμως, ήταν δύσκολο να βρω όχημα – αφού αναχωρούσαν πολλοί άνθρωποι ταυτόχρονα – αργοπόρησα χωρίς να το θέλω, ενώ ο Πρωτεύς, που συνέχεια ανέβαλλε την εκτέλεση τής απόφασής του, τελικά αποφάσισε να προσφέρει το θέαμα τής καύσης του μέσα στην νύχτα.

Ένας φίλος μου με πήρε και φύγαμε γύρω στα μεσάνυχτα. Κατευθυνθήκαμε προς την Αρπίνη, όπου ήταν η πυρά. Αυτός ο τόπος απέχει από την Ολυμπία περίπου είκοσι στάδια και βρίσκεται ανατολικά, προς το μέρος τού ιππόδρομου. Φτάσαμε πολύ γρήγορα. Βρήκαμε την πυρά ετοιμασμένη σ’ έναν λάκκο βάθους περίπου μίας οργιάς. Τα ξύλα, που θ’ ανάβονταν, ήταν κυρίως δαδιά, αναμεμιγμένα με φρύγανα, γιά ν’ ανάψουν γρηγορότερα. Όταν πρόβαλε η σελήνη – γιατί κ’ εκείνη έπρεπε να δει αυτό το ωραιότατο θέαμα! – ο Πρωτεύς παρουσιάστηκε με τα συνηθισμένα ενδύματά του, και μαζί του ήταν οι πιό διάσημοι Κυνικοί. Ανάμεσά τους ήταν και ο έξοχος Πατρινός Κυνικός40, που κρατούσε μία δάδα κ’ έπαιζε καλά τον δευτεραγωνιστή. Δάδα κρατούσε και ο Πρωτεύς. Κατέφτασαν και άλλοι, από διάφορα μέρη, και άναψαν μεγάλη φωτιά, μεγάλη γιατί αποτελούνταν από δαδιά και φρύγανα. Ο Πρωτεύς, λοιπόν – και τώρα πρόσεξέ με πολύ! – άφησε κάτω το σακκούλι του, τον μανδύα κ’ εκείνο το ηράκλειο ρόπαλο, κ’ έμεινε μόνον μ’ ένα φοβερά βρόμικο πουκάμισο. Στην συνέχεια, ζήτησε λιβάνι γιά να το ρίξει στην φωτιά. Κάποιος τού έδωσε. Αφού το έρριξε στην φωτιά, στράφηκε προς τον νότο – και αυτή η κίνησή του, προς τον νότο, ήταν σχετική με την τραγωδία – και είπε: «Δαίμονες μητρικοί και πατρικοί, δεχθείτε με μέ καλή διάθεση!». Μετά, πήδηξε μέσα στην φωτιά και δεν ξαναφάνηκε, γιατί οι φλόγες ήταν μεγάλες και αμέσως τον τύλιξαν.

40 Ο Θεαγένης.

24grammata.com 14

Καλέ μου Κρόνιε, σε βλέπω και πάλι να γελάς με την λήξη τού δράματος. Εγώ, όταν τον άκουσα να καλεί τους μητρικούς δαίμονες, μα τον Δία δεν παραξενεύτηκα πολύ, αλλά όταν κάλεσε και τους πατρικούς, δεν μπόρεσα να κρατήσω τα γέλια μου, επειδή θυμήθηκα όσα λέγονταν γιά τον φόνο τού πατέρα του, ενώ οι Κυνικοί, που είχαν περικυκλώσει την φωτιά, δεν δάκρυζαν, αλλά μόνον με την σιωπή τους εξέφραζαν κάποια λύπη και κοίταζαν προς την φωτιά.

Κάποτε κουράστηκα βλέποντας όλα τούτα και είπα: «Ας φύγουμε, ανόητοι! Δεν είναι ευχάριστο στην όραση το θέαμα ενός γεροντάκου που ψήνεται και αποπνέει δυσάρεστη μυρωδιά. Ή μήπως περιμένετε να έρθει κάποιος ζωγράφος γιά να μας ζωγραφίσει, όπως απεικονίζουν τους μαθητές τού Σωκράτη στο δεσμωτήριό του;». Οι Κυνικοί αγανακτούσαν και άρχισαν να με βρίζουν. Κάποιοι σήκωσαν και τα ραβδιά τους, αλλά – επειδή τους απείλησα ότι θ’ άρπαζα μερικούς και θα τους έρριχνα στην φωτιά γιά ν’ ακολουθήσουν τον δάσκαλό τους – σώπασαν και ηρέμησαν.

Επιστρέφοντας, λοιπόν, σκεφτόμουν διάφορα, φίλε μου, και αναλογιζόμουν το πάθος τής φιλοδοξίας και συμπέρανα ότι μόνον αυτός ο έρωτας είναι αναπόφευκτος, και μάλιστα όχι μόνον γι’ ανθρώπους σαν τον Περεγρίνο – ο οποίος, κατά τ’ άλλα, ήταν τρελός κ’ έζησε παράλογη ζωή και άξια να τελειώσει επάνω στην πυρά – αλλά και γιά τους πιό θαυμάσιους ανθρώπους.

Στον δρόμο, έπειτα, συνάντησα πολλούς που πήγαιναν και αυτοί να δουν το θέαμα, γιατί νόμιζαν ότι θα προλάβαιναν τον Περεγρίνο ζωντανό. Πραγματικά, την προηγούμενη μέρα είχε διαδοθεί ότι θα έπεφτε στην φωτιά αφού προσευχόταν προς τον ανατέλλοντα ήλιο, όπως λέγεται ότι κάνουν οι Βραχμάνες. Εγώ, λοιπόν, απέτρεπα τους περισσότερους απ’ αυτούς, λέγοντάς τους ότι το έργο είχε τελειώσει, εκτός αν είχαν την περιέργεια να δουν μόνον το μέρος ή να προφτάσουν κάποιο απομεινάρι τής φωτιάς. Μπήκα, όμως, σε μεγάλες σκοτούρες, φίλε μου, γιατί βρέθηκα αναγκασμένος ν’ αφηγούμαι σε όλους και ν’ ακούω τις ερωτήσεις ανθρώπων που ήθελαν να πάρουν κάθε πληροφορία. Όταν, λοιπόν, έβλεπα κανέναν έξυπνο, απλώς διηγιόμουν, όπως κάνω σ’ εσένα, όσα συνέβησαν, ενώ γιά τους βλάκες και τους ανόητους έπλαθα δικά μου παραμύθια κ’ έλεγα σ’ αυτούς ότι, αφού άναψαν την φωτιά κ’ έπεσε σ’ αυτήν ο Περεγρίνος, έγινε πρώτα ένας μεγάλος σεισμός και ανέβηκε μεγάλο βουητό μέσα απ’ την γη, κ’ έπειτα ότι, ανάμεσα απ’ τις φλόγες, πέταξε ένας γύπας, ο οποίος πήγε προς τον ουρανό φωνάζοντας με ανθρώπινη μιλιά: «Άφησα την γη και ανεβαίνω στον Όλυμπο!». Εκείνοι, που με άκουγαν, φοβούνταν κ’ έτρεμαν και μουρμούριζαν προσευχές και με ρωτούσαν ποιά κατεύθυνση πήρε ο γύπας – ανατολική ή δυτική; – κ’ εγώ απαντούσα οτιδήποτε μού ερχόταν στο μυαλό.

Επιστρέφοντας στο πανηγύρι, συνάντησα έναν ηλικιωμένο άνδρα, που – μα τον Δία – φαινόταν αξιόπιστο πρόσωπο, λόγω τής γενειάδας και τής γενικής σεμνότητάς του, και τον άκουσα να διηγείται γιά τον Πρωτέα ότι, αφού κάηκε, ο ίδιος τον είδε με λευκό μανδύα, και πριν από λίγο τον άφησε να περπατά στην επτάφωνη στοά41, χαμογελαστό, έχοντας στο κεφάλι του ένα στεφάνι από κότινο42. Ύστερα ανέφερε επιπλέον και τον γύπα, και ορκιζόταν ότι τον είδε με τα μάτια του να πετά μέσα απ’ την φωτιά, τον γύπα – δηλαδή – που εγώ πρωτύτερα είχα αφήσει να πετάξει γιά να περιγελάσει τους ανόητους και τους βλάκες!

Τώρα μπορείς να φανταστείς πόσα θ’ ακολουθήσουν! Πόσες μέλισσες θα φανούν στον τόπο τής φωτιάς και πόσα τζιτζίκια θα τραγουδήσουν και πόσες

41 Επτάφωνη στοά: στοά όπου η ηχώ επαναλαμβανόταν επτά φορές. 42 Κότινος: το στεφάνι των ολυμπιονικών, κατασκευασμένο από κλαδιά αγριελιάς.

24grammata.com 15

κουρούνες θα πετάξουν και πόσα παρόμοια43, όπως ακριβώς στον τάφο τού Ησίοδου! Και δεν αμφιβάλλω ότι και οι ίδιοι οι Ηλείοι και οι άλλοι Έλληνες, προς τους οποίους έστειλε γράμματα, όπως λέγεται, αμέσως θα του κατασκευάσουν πολλά αγάλματα. Πράγματι, λέγεται ότι έστειλε γράμματα σχεδόν σε όλες τις ένδοξες πόλεις. Μ’ αυτά τους έστειλε τις τελευταίες του επιθυμίες, μαζί με διάφορες συμβουλές και με κανόνες. Ανέθεσε, επίσης, σε μερικούς φίλους του το έργο των πρεσβευτών, και τους χειροτόνησε «νεκραγγέλους» και τους ονόμασε «νεκροταχυδρόμους».

Τέτοιο ήταν το τέλος τού κακότυχου Περεγρίνου, ο οποίος – με δυό λόγια – ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε γιά την αλήθεια, ενώ καθετί, που είπε κ’ έκανε, πάντοτε αποσκοπούσε στην δόξα και στον έπαινο τού πλήθους, σε τέτοιον βαθμό, που μέχρι και στην φωτιά έπεσε, χωρίς να υπολογίσει ότι ήταν αδύνατον ν’ απολαύσει την δόξα, αφού θα πέθαινε και δεν θα μπορούσε ν’ ακούει τους επαίνους. Ωστόσο, πριν τελειώσω, θα σου αφηγηθώ και κάτι ακόμη, γιά να μπορέσεις να γελάσεις περισσότερο.

Εδώ και καιρό γνωρίζεις όσα μού συνέβησαν ενώ συνταξίδευα με τον Πρωτέα από την Τρωάδα – αφού σού τα είχα διηγηθεί αμέσως, επιστρέφοντας από την Συρία – καθώς και την άλλη ταξιδιωτική διασκέδασή του, και τον όμορφο έφηβο, τον οποίον είχε προσηλυτίσει στον Κυνισμό ώστε και ο ίδιος να έχει τον Αλκιβιάδη44 του, καθώς και πόσο τρόμαξε όταν, μιά νύχτα, στην μέση τού Αιγαίου, σκοτείνιασε ο ουρανός κ’ έγινε τρομερή τρικυμία, και ο ίδιος έκλαιγε μαζί με τις γυναίκες, αυτός που θαυμαζόταν και θεωρούνταν περιφρονητής τού θανάτου. Ωστόσο, και λίγο πριν από τον θάνατό του, πριν από περίπου εννέα μέρες, μέσα στην νύχτα, επειδή – νομίζω – έφαγε περισσότερο από το κανονικό, άρχισε τούς εμέτους και ανέβασε υψηλό πυρετό. Αυτά μού τα είπε ο γιατρός Αλέξανδρος, που ειδοποιήθηκε γιά να τον εξετάσει. Μού είπε, λοιπόν, ότι τον βρήκε να κυλιέται στην γη, να βασανίζεται από ανυπόφορο πυρετό κ’ επίμονα να επιζητά κρύο νερό. Ο γιατρός δεν του έδινε, και του είπε ότι – αν οπωσδήποτε ήθελε να πεθάνει – ο θάνατος είχε έρθει μόνος του στην εξώθυρά του, και δεν απέμενε παρά να τον ακολουθήσει, χωρίς να φροντίσει γιά φωτιά. Ο Πρωτεύς, τότε, τού απάντησε ότι ένας τέτοιος θάνατος δεν είχε αξία, αφού θα έμοιαζε με τον θάνατο όλων των άλλων, οπότε θα ήταν άδοξος. Αυτά μου είπε ο Αλέξανδρος. Κ’ εγώ ο ίδιος, όμως, τον είδα πριν από λίγες μέρες να έχει αλείψει με φάρμακο το μάτι του, που δάκρυζε από την δριμύτητα τής αλοιφής.

Βλέπεις; Φαίνεται ότι ο Αιακός45 δεν καλοδέχεται όσους πάσχουν από τα μάτια τους! Ο Πρωτεύς, δηλαδή, έκανε κάτι παρόμοιο με τον άνθρωπο που θα σταυρωνόταν και φρόντιζε να θεραπεύσει μιά μικρή πάθηση τού δακτύλου του. Τι νομίζεις ότι θα έκανε ο Δημόκριτος εάν τα έβλεπε αυτά; Θα γελούσε τόσο, όσο άξιζε στον Πρωτέα. Αλλά πού το έβρισκε κ’ εκείνος τόσο γέλιο; Γέλα, λοιπόν, κ’ εσύ, φίλε μου, και ιδιαίτερα όταν ακούς άλλους να τον θαυμάζουν!

* * * * * * *

43 Φυσικά φαινόμενα που αφελώς εκλαμβάνονταν ως θεϊκά μηνύματα αποδοχής και επιβράβευσης τού νεκρού. 44 Αλκιβιάδης: σύντροφος και μαθητής τού φιλόσοφου Σωκράτη. 45 Αιακός: φύλακας και κριτής τού Άδη.

24grammata.com 16

Οι δραπέτες ΑΠΟΛΛΩΝ: Αλήθεια είναι, πατέρα, αυτά που λένε γιά έναν ηλικιωμένο

άνθρωπο46, ότι έπεσε μέσα στην φωτιά, απέναντι από τον ναό σου, στην Ολυμπία; Δεν ήταν από εκείνους τους επιτήδειους θαυματοποιούς; Η Σελήνη μάς το διηγήθηκε. Είπε ότι η ίδια τον είδε να καίγεται.

ΖΕΥΣ: Είναι εντελώς αληθινό, Απόλλωνα. Μακάρι να μην είχε γίνει. ΑΠΟΛΛΩΝ: Μήπως ήταν τόσο καλός άνθρωπος ο γέροντας, που δεν του

άξιζε να χαθεί στην φωτιά; ΖΕΥΣ: Ίσως να ήταν. Εγώ, όμως, θυμάμαι ότι αηδίασα πολύ όταν πνίγηκα

από την βρόμα που μου έφερναν οι ψημένες ανθρώπινες σάρκες. Αν, λοιπόν, δεν έφευγα αμέσως γιά την Αραβία, θα χανόμουν – να το ξέρεις – από την ανοησία με τον καπνό. Και όμως, μέσα σε τόση ευωδιά και αφθονία αρωμάτων και πολύ λιβάνι, μόλις που ξέχασε κ’ έδιωξε η μύτη μου εκείνη την δυσάρεστη μυρωδιά, αλλά λίγο θέλω γιά να ζαλιστώ όταν την θυμηθώ.

ΑΠΟΛΛΩΝ: Τι, λοιπόν, ήθελε εκείνος ο άνθρωπος, Δία μου, κ’ έκανε στον εαυτό του τέτοια πράγματα; Τι καλό υπάρχει, τέλος πάντων, στην απανθράκωση κάποιου που πέφτει στην φωτιά;

ΖΕΥΣ: Μήπως, πριν απ’ αυτόν, και ο Εμπεδοκλής47 δεν καταδίκασε, παιδί μου, τον εαυτό του, πέφτοντας και ο ίδιος στους κρατήρες τής Σικελίας;

ΑΠΟΛΛΩΝ: Αναφέρεσαι σε κάποια φοβερή μελαγχολία. Αυτός εδώ, όμως, γιά ποιόν λόγο να είχε μία τέτοια επιθυμία;

ΖΕΥΣ: Θα σου πω τον λόγο που εκφώνησε μπροστά στους πανηγυριστές, απολογούμενος σ’ αυτούς γιά τον θάνατό του. Αν θυμάμαι καλά, λοιπόν, είπε ότι... Αλλά, ποιά είναι τούτη, που πλησιάζει βιαστικά, ταραγμένη και δακρύβρεκτη, και που μοιάζει τόσο αδικημένη; Μάλλον είναι η Φιλοσοφία. Φωνάζει τ’ όνομά μου και παραπονιέται. Γιατί κλαις, κόρη μου; Γιατί άφησες τον κόσμο κ’ έφτασες εδώ; Μήπως οι ηλίθιοι σ’ επιβουλεύτηκαν ξανά, όπως παλιότερα, τότε που σκότωσαν τον Σωκράτη, τον οποίον κατηγόρησε ο Άνυτος; Γι’ αυτό φεύγεις μακριά τους;

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Τίποτε τέτοιο, πατέρα. Εκείνοι, ο πολύς λαός, μ’ επαινούσε, με τιμούσε, με σεβόταν, με θαύμαζε και σχεδόν με προσκυνούσε, αν και δεν πολυκαταλάβαινε όσα έλεγα. Οι άλλοι, όμως, οι – πώς να τους πω; – οι κολλητοί μου και όσοι λένε ότι είναι φίλοι μου και δανείζονται τ’ όνομά μου, εκείνοι μου έκαναν τα πιό φοβερά πράγματα.

ΖΕΥΣ: Μήπως οι φιλόσοφοι σ’ επιβουλεύτηκαν; ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Καθόλου, πατέρα. Και τούτοι την πλήρωσαν μαζί μ’ εμένα. ΖΕΥΣ: Από ποιούς αδικήθηκες, εάν δεν κατηγορείς ούτε τους ηλίθιους

ούτε τους φιλοσόφους; ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Υπάρχουν μερικοί, Δία μου, που βρίσκονται ανάμεσα στο

πλήθος και τους φιλοσόφους, όμοιοί μου στην ενδυμασία, στο βλέμμα και στο βάδισμα. Εφοδιασμένοι όπως εγώ. Έχουν, λοιπόν, την αξίωση να είναι οπαδοί μου και να κάνουν χρήση τού ονόματός μου και να ονομάζονται μαθητές και σύντροφοι και θιασώτες μου. Η ζωή τους, όμως, είναι πολύ βρομερή, γεμάτη από αμάθεια, 46 Πρόκειται γιά τον Κυνικό φιλόσοφο Περεγρίνο-Πρωτέα (βλέπε Λουκιανού, «Ο θάνατος τού Περεγρίνου»). 47 Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος: φυσικός φιλόσοφος που έζησε μεταξύ τού 494 και τού 434 π.Χ. Λέγεται ότι αυτοκτόνησε πέφτοντας στον κρατήρα ενός ηφαιστείου.

24grammata.com 17

θράσος και ασέλγεια, κάτι που αποτελεί προσβολή γιά μένα. Απ’ αυτούς αδικήθηκα, πατέρα, κ’ έφυγα.

ΖΕΥΣ: Αυτά είναι φοβερά, κόρη μου! Αλλά κυρίως πού σε αδίκησαν; ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Κοίταξε, πατέρα, αν αδικήθηκα λίγο. Εσύ, όταν

παρατήρησες ότι ο κόσμος ήταν γεμάτος από αδικία και παρανομία, ότι υπάρχει αμάθεια και προσβολή και ο κόσμος ταράζεται από τούτα, λυπήθηκες το ανθρώπινο γένος, που παρασυρόταν από την άγνοια, κ’ έστειλες εμένα, δίνοντάς μου την εντολή να φροντίσω ώστε οι άνθρωποι να σταματήσουν ν’ αδικούν ο ένας τον άλλον και ν’ ασκούν βία και να ζουν σαν τα θηρία, κ’ έπειτα να στραφούν προς την αλήθεια και να συγκατοικούν ειρηνικότερα. Ενώ μ’ έστελνες, μου είπες: «Βλέπεις κ’ εσύ, κόρη μου, τι κάνουν οι άνθρωποι και σε ποιά κατάσταση βρίσκονται εξαιτίας τής αμάθειας. Εγώ τους λυπάμαι και διάλεξα εσένα, μέσα απ’ όλους, και σε στέλνω γιά να τους γιατρέψεις, εσένα, που νομίζω ότι είσαι η μόνη που μπορεί να γιατρέψει αυτά που γίνονται».

ΖΕΥΣ: Γνωρίζω ότι πολλά – καθώς και αυτά – σου είπα τότε. Εσύ, όμως, λέγε τώρα όσα έγιναν μετά απ’ αυτά: πώς σε δέχτηκαν όταν αρχικά πέταξες κοντά τους, και τι έχεις πάθει τώρα απ’ αυτούς;

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Δεν πήγα, λοιπόν, πατέρα, κατευθείαν στους Έλληνες, αλλά πρώτα θέλησα ν’ ασχοληθώ μ’ εκείνο το έργο, το οποίο μού φάνηκε δυσκολότερο, δηλαδή την εκπαίδευση και την διδασκαλία των βαρβάρων. Νόμιζα ότι το ελληνικό γένος εύκολα υπακούει και γρήγορα δέχεται το χαλινάρι και υποτάσσεται στον ζυγό. Πρώτα, λοιπόν, εξόρμησα στους Ινδούς, ένα πολύ μεγάλο έθνος τού κόσμου, κ’ εύκολα τους έπεισα να κατεβούν απ’ τους ελέφαντες και να με συναναστραφούν. Έτσι, κατάφερα ώστε ολόκληρο το γένος των Βραχμάνων – που συνορεύει με τους Νεχραίους και τους Οξυδράκες48 – όλοι αυτοί να υποταχθούν σ’ εμένα και να ζουν σύμφωνα με τον δικό μου τρόπο και να τιμώνται απ’ όλους τους γείτονές τους και να πεθαίνουν με κάποιον παράδοξο τρόπο.

ΖΕΥΣ: Μιλάς γιά τους γυμνοσοφιστές. Άκουσα και άλλα γι’ αυτούς και ότι ανάβουν πολύ μεγάλη φωτιά και ανέχονται να καίγονται σ’ αυτήν χωρίς ούτε καν την στάση ή την θέση τους ν’ αλλάζουν. Αυτό, όμως, δεν είναι κάτι σπουδαίο. Πρόσφατα είδα κ’ εγώ να γίνεται κάτι παρόμοιο στην Ολυμπία. Νομίζω, μάλιστα, ότι κ’ εσύ ήσουν παρούσα όταν καιγόταν ο γέροντας.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Ούτε καν πήγα στην Ολυμπία, πατέρα, επειδή φοβόμουν εκείνους τους καταραμένους49, γιά τους οποίους σού είπα, γιατί πολλούς απ’ αυτούς είδα να πηγαίνουν εκεί γιά να βρίσουν τους συγκεντρωμένους και να γεμίσουν με κραυγές τον οπισθόδομο50. Έτσι, δεν είδα πώς πέθανε εκείνος. Μετά από τους Βραχμάνες, πήγα κατευθείαν στην Αιθιοπία κ’ έπειτα στην Αίγυπτο. Συναναστράφηκα τους ιερείς και τους προφήτες τους, τους εκπαίδευσα στην θεολογία και μετά έφυγα γιά την Βαβυλώνα, όπου μύησα τους Χαλδαίους μάγους, και από εκεί πήγα στην Σκυθία, έπειτα στην Θράκη, όπου δίδαξα τον Εύμολπο51 και τον Ορφέα52, τους οποίους κ’ έστειλα πριν από μένα στην Ελλάδα, τον πρώτο, τον Εύμολπο, γιά να τους διδάξει τις ιερές τελετές, αφού από εμένα διδάχτηκε όλη την θεολογία, και τον δεύτερο γιά να τους φέρει πιό κοντά στην μουσική. Εγώ αμέσως

48 Νεχραίοι και Οξυδράκες: ινδικά γένη. 49 Υπονοούνται κυρίως οι Κυνικοί φιλόσοφοι και οι μαθητές τους. 50 Πρόκειται γιά τον οπισθόδομο τού ναού τού Ολύμπιου Δία. 51 Εύμολπος: ιδρυτής και αναμορφωτής των Ελευσινίων μυστηρίων. 52 Ορφεύς: διάσημος αοιδός, ποιητής, μουσικός, θεολόγος και μύστης των μυθολογικών χρόνων (βλέπε στο Παράρτημα Δ΄).

24grammata.com 18

τους ακολούθησα κατά πόδας. Όταν, λοιπόν, πρωτοπήγα στους Έλληνες, ούτε πολύ πρόθυμα με δέχτηκαν, ούτε με απέρριψαν εντελώς. Σιγά-σιγά άρχισα να τους συναναστρέφομαι και – απ’ όλους – έφερα κοντά μου επτά φίλους53 και μαθητές, καθώς κ’ έναν απ’ την Σάμο κ’ έναν απ’ την Έφεσο κ’ έναν άλλον απ’ τα Άβδηρα54. Λίγους, ωστόσο. Μαζί μ’ αυτούς, όμως, δεν ξέρω πώς, αλλά κόλλησε κοντά μου και το είδος των σοφιστών, που δεν έχει βαθύ ζήλο γιά τις διδασκαλίες μου, αλλά δεν τις αποκρούει και παντελώς. Μοιάζουν με την γενιά των Ιπποκενταύρων55, που είναι κάτι σύνθετο και μικτό. Πλανώνται ανάμεσα στην αλαζονεία και στην φιλοσοφία, δεν είναι τελείως προσκολλημένοι στην άγνοια, αλλά ούτε μπορούν να με προσέξουν με σταθερή ματιά. Μοιάζουν μ’ εκείνους που πάσχουν στα μάτια και πότε βλέπουν ένα ασαφές και αμυδρό είδωλο, πότε μία σκιά, αλλά νομίζουν ότι κατανοούν επακριβώς τα πάντα. Απ’ αυτούς, λοιπόν, άναψε εκείνη η άχρηστη και περιττή σοφία – που οι ίδιοι θεωρούν ακαταμάχητη – καθώς και οι κομψές και άστοχες και άτοπες αποκρίσεις, και οι δυσνόητες και λαβυρινθώδεις ερωτήσεις. Έπειτα, όταν εμποδίζονταν κ’ ελέγχονταν από τους φίλους μου56, αγανακτούσαν και ξεσηκώνονταν εναντίον τους και τελικά τους οδηγούσαν στα δικαστήρια και τους παρέδιδαν γιά να πιούν το κώνειο57. Ίσως τότε να έπρεπε να φύγω αμέσως και να μην ανεχτώ πλέον την συναναστροφή τους, αλλά ο Αντισθένης και ο Διογένης και – μετά από λίγο – ο Κράτης κ’ εκείνος ο Μένιππος58 μ’ έπεισαν να παραμείνω ακόμη λίγο. Μακάρι να μην το είχα κάνει, γιατί δεν θα τα πάθαινα έπειτα όλα τούτα.

ΖΕΥΣ: Δεν μου λες, όμως, Φιλοσοφία, πού αδικήθηκες, αλλά μόνον αγανακτείς.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Άκουσε, λοιπόν, Δία μου, το μέγεθος τού προβλήματος. Υπάρχει ένα βρομερό γένος ανθρώπων, κυρίως δούλοι και εργάτες, που – από την παιδική του ηλικία – δεν είχε σχέση μ’ εμένα, εξαιτίας των ασχολιών του. Αυτοί ήταν δούλοι ή εργάτες ή μάθαιναν άλλες τέχνες, συνηθισμένες σ’ αυτούς, όπως η υποδηματοποιία, η ξυλουργική, η πλυντική ή η εριουργία, γιά να μπορούν οι γυναίκες ευκολότερα να κατεργάζονται, να γνέθουν, να κλώθουν και να υφαίνουν το μαλλί. Αυτά μαθαίνοντας από την παιδική ηλικία, δεν γνώριζαν ούτε καν το όνομά μου. Όταν άρχισαν να γίνονται άνδρες και κατανόησαν τον σεβασμό, με τον οποίον ο λαός αντιμετώπιζε τους φίλους μου, καθώς και πόσο οι άνθρωποι ανέχονται την ελευθεροστομία των φίλων μου, και πόσο χαίρονται με την φροντίδα τους και πείθονται στις συμβουλές τους και υποχωρούν στις τιμωρίες τους, θεώρησαν ότι όλα τούτα δεν είναι και μικρή εξουσία. Το να μάθουν, όμως, όσα χρειάζονται σ’ αυτή την εργασία, απαιτεί πολύ χρόνο, αν δεν είναι εντελώς αδύνατο γι’ αυτούς. Οι ευτελείς τέχνες τους, πάλι, μόλις και μετά κόπου μπορούσαν να τους παρέχουν τ’ απαιτούμενα γιά να ζουν. Γιά ορισμένους, εξάλλου, η δουλεία ήταν βαριά και φαινόταν αφόρητη.

53 Πρόκειται γιά τους Επτά Σοφούς τής αρχαίας Ελλάδας: (1) τον Κλεόβουλο τού Ευαγόρα, τον Λίνδιο, (2) τον Σόλωνα τού Εξηστεκίδη, τον Αθηναίο, (3) τον Χείλωνα τού Δαμαγήτη, τον Λακεδαιμόνιο, (4) τον Θαλή τού Εξαμία, τον Μιλήσιο, (5) τον Πιττακό τού Υρραδίου, τον Λέσβιο, (6) τον Βίαντα τού Τευταμίδη, τον Πριηνέα, και (7) τον Περίανδρο τού Κυψέλου, τον Κορίνθιο (βλέπε στο Παράρτημα Γ΄). 54 Πρόκειται, κατά σειρά, γιά τον Πυθαγόρα, τον Ηράκλειτο και τον Δημόκριτο (βλέπε στο Παράρτημα Ι΄). 55 Ιπποκένταυροι: μυθολογικά πλάσματα, που προήλθαν από την συνεύρεση ίππων και Κενταύρων. 56 Δηλαδή τούς γνήσιους φιλοσόφους. 57 Η νύξη αφορά τον θάνατο τού φιλοσόφου Σωκράτη. 58 Αντισθένης, Διογένης, Κράτης, Μένιππος: εξέχοντες Κυνικοί φιλόσοφοι.

24grammata.com 19

Κ’ έτσι είναι. Σκέφτηκαν, λοιπόν, να ρίξουν την τελευταία άγκυρα, αυτήν που οι ναυτικοί ονομάζουν «ιερή». Προσορμίστηκαν, έτσι, στο καλύτερο λιμάνι: αυτό τής οκνηρίας. Επιπλέον, πήραν μαζί τους το θράσος, την αμάθεια και την ξεδιαντροπιά, που είναι οι καλύτεροι συναγωνιστές τους, και μελέτησαν καινούργιες βρισιές, γιά να τις έχουν πρόχειρες στο στόμα. Αυτές είναι η μόνη συμβολή τους. Είδες τι ωραία εφόδια γιά την φιλοσοφία; Ντύνουν και στολίζουν τους εαυτούς τους όπως πρέπει, ώστε να μου μοιάζουν, σαν εκείνον τον όνο τής Κύμης59, που – όπως αναφέρει ο Αίσωπος – φόρεσε μία λεοντή, έβγαλε τραχύ μουγκρητό και είχε την αξίωση να είναι και αυτός λιοντάρι. Και ίσως να βρέθηκαν και μερικοί που τον πίστεψαν! Η εξωτερική μου εμφάνιση, όπως γνωρίζεις, αντιγράφεται εύκολα και είναι απλή στην μίμηση – μιλώ γιά όσα φαίνονται – και δεν χρειάζεται πολύς κόπος γιά να φορέσουν έναν μανδύα, να κρεμάσουν ένα σακκούλι, να κρατήσουν ένα ραβδί και να ξεφωνίζουν, ή μάλλον να μουγκρίζουν ή να γαυγίζουν, και να βρίζουν τους πάντες, γιατί ο σεβασμός προς την εμφάνιση θα τους παρέχει ασφάλεια, και τίποτε δεν θα πάθουν γι’ αυτή την συμπεριφορά τους. Η ελευθερία έρχεται αυτόματα, χωρίς την θέληση τού κυρίου τους60, ο οποίος, ακόμη και αν αποφασίσει να τους αρπάξει, θα εισπράξει χτυπήματα από το ραβδί τους. Το ψωμί άφθονο. Όχι απλό και κρίθινο. Γιά προσφάι όχι παστό ή θύμος61, αλλά κάθε είδους κρέατα και γλυκόπιοτο κρασί. Και χρήματα; Απ’ όποιον θέλουν. Φορολογούν το κοινό τους ή – όπως οι ίδιοι λένε – «κουρεύουν τα πρόβατα», γιά να τους δώσουν πολλά, είτε από σεβασμό προς την εμφάνισή τους, είτε από φόβο, γιά να μην ακούσουν κακίες. Νομίζω, επίσης, ότι σκέφτηκαν και το άλλο: ότι θα εμφανίζονται όπως οι πραγματικοί φιλόσοφοι, αφού κανείς δεν θα υπάρξει γιά να τους ξεχωρίσει και να τους διακρίνει εάν έστω εξωτερικά είναι όμοιοι μ’ εκείνους. Κατ’ αρχήν, λοιπόν, δεν δέχονται ούτε καν έλεγχο. Εάν κάποιος τους ρωτήσει κάτι με κοσμιότητα και συντομία, αμέσως ξεφωνίζουν και καταφεύγουν στο λημέρι τους, την βρισιά, ενώ έχουν πρόχειρο το ραβδί τους. Εάν αναζητήσεις τα έργα τους, βρίσκεις λόγια πολλά, και αν θελήσεις να κρίνεις τα λόγια τους, σου ζητούν να παρατηρήσεις την ζωή τους. Έτσι, λοιπόν, η κάθε πόλη έχει γεμίσει από τέτοιου είδους απάτες, και ιδιαίτερα απ’ όσους εμφανίζονται ως οπαδοί τού Διογένη, τού Αντισθένη και τού Κράτητα, ακόλουθους τού σκύλλου62, που κανέναν ζήλο δεν δείχνουν γιά το χρήσιμο μέρος τής φύσης τού σκύλλου, δηλαδή την ικανότητα τής φύλαξης, τής επίβλεψης τής κατοικίας, τής αγάπης προς το αφεντικό και τής ισχυρής μνήμης, αλλά έχουν εξασκηθεί επακριβώς στο γαύγισμα, στην λαιμαργία, στην αρπαγή, στην συχνή συνουσία, στην κολακεία, στο κούνημα τής ουράς προς όποιον δίνει τροφή και στο περιτριγύρισμα τού τραπεζιού. Σε λίγο θα δεις τι πρόκειται να γίνει. Όλοι οι εργάτες θα ξεσηκωθούν και θ’ αφήσουν έρημες τις τέχνες, όταν δουν ότι οι ίδιοι καταπονούνται και κουράζονται από την αυγή μέχρι το βράδυ, σκυμμένοι επάνω στις δουλειές τους, μετά βίας αποζώντας από τον μισθό τους, ενώ οι ακαμάτηδες και οι αγύρτες ζουν μέσα σε κάθε αφθονία, ζητούν καταπιεστικά, παίρνουν αμέσως, αγανακτούν όταν δεν πάρουν, δεν ευχαριστούν ακόμη και όταν πάρουν. Αυτά θα τους φανούν σαν την ζωή στην εποχή

59 Όνος τής Κύμης: πρωταγωνιστής ενός μύθου τού Αισώπου. 60 Κύριος: ο ιδιοκτήτης των δούλων. 61 Θύμος: μείγμα από θυμάρι, μέλι και ξίδι, που αποτελούσε καθημερινή τροφή των λαϊκών τάξεων. 62 Σκύλλος: «κύων» στην αρχαία ελληνική. Από αυτή την λέξη προέρχεται και ο όρος «Κυνικός». Είναι προφανές ότι, σε αυτό το κείμενο και ιδιαίτερα σε αυτό το σημείο, ο Λουκιανός χλευάζει τους δασκάλους και τους οπαδούς τής Κυνικής φιλοσοφίας.

24grammata.com 20

τού Κρόνου63 και θα νομίσουν ότι το μέλι από τον ουρανό ρέει άφθονο στα στόματα των άλλων. Η κατάσταση δεν θα ήταν τόσο άσχημη, εάν οι άλλοι δεν με πρόσβαλλαν περισσότερο. Αυτοί, λοιπόν, που εξωτερικά και δημόσια φαίνονται σεμνοί και σκυθρωποί, αν βρουν ή ελπίσουν ότι θα βρουν κάποιον όμορφο νεαρό ή κάποια ωραία γυναίκα, καλύτερα ν’ αποσιωπήσω αυτά που κάνουν! Μερικοί αρπάζουν και τις γυναίκες αυτών που τους φιλοξενούν, δήθεν γιά διδάξουν σ’ αυτές την φιλοσοφία, και μοιχεύουν όπως εκείνος ο νεαρούλης από την Τροία64. Έπειτα τις χρησιμοποιούν ως κοινές γιά όλους τους οπαδούς τους, εφαρμόζοντας – όπως ισχυρίζονται – την διδασκαλία τού Πλάτωνα, χωρίς να γνωρίζουν πώς εκείνος ο ιερός άνδρας θεωρούσε την κοινοκτημοσύνη των γυναικών65. Πολύ χρόνο θα ήθελα γιά να πω τι κάνουν στα συμπόσια και πώς μεθούν. Κ’ ενώ τα κάνουν αυτά – τι νομίζεις; – οι ίδιοι κατηγορούν την μέθη και την μοιχεία και την λαγνεία και την φιλαργυρία! Τίποτε δεν θα βρεις τόσο ενάντιο προς κάτι άλλο, όσο τα λόγια τους προς τα έργα τους. Λένε – γιά παράδειγμα – ότι μισούν την κολακεία, αλλά μπορούν να ξεπεράσουν σε κολακεία και τον Γναθωνίδη και τον Στρουθία66. Προτρέπουν τους άλλους προς την αλήθεια, αλλά ούτε να κινήσουν την γλώσσα τους μπορούν, χωρίς να πουν ψέματα. Στα λόγια, γιά όλους αυτούς η ηδονή είναι εχθρός, και ο Επίκουρος67 είναι αντίπαλός τους, αλλά στα έργα, γιά χάρη της κάνουν τα πάντα. Όσο γιά την ευαισθησία και την ευθιξία και την υπερβολική νευρικότητά τους, σ’ αυτά ξεπερνούν και τα βρέφη και τα νεογνά! Χαρίζουν, ωστόσο, και πολύ γέλιο σ’ όσους τους βλέπουν όταν – γιά κάποια τυχαία αιτία – βράσει η χολή τους και γίνουν ωχροί στην όψη, με βλέμμα θρασύ και παράφορο, γεμάτοι αφρούς ή, μάλλον, με το στόμα γεμάτο από δηλητήριο. Τότε είναι να μην τους πετύχεις! Όταν εκείνος ο βρομερός βόρβορος ξεχυθεί! Λένε τότε: «Ηρακλή μου, δεν έχω την αξίωση ν’ αποκτήσω ούτε χρυσάφι ούτε ασήμι! Ένας οβολός είναι αρκετός γιά ν’ αγοράσω λούπινα. Ποτό θα μου δώσει κάποια βρύση ή κάποιο ποτάμι». Μετά από λίγο, ωστόσο, δεν ζητούν ούτε οβολούς ούτε λίγες δραχμές, αλλά ολόκληρες περιουσίες. Ποιός έμπορος, όμως, θα κέρδιζε τόσα από το φορτίο του, όσα αυτοί εξοικονομούν από την φιλοσοφία; Έπειτα, αφού συγκεντρώσουν αρκετά και χορτάσουν ψωμί, απορρίπτουν εκείνον τον ταλαίπωρο μανδύα, αγοράζουν πότε-πότε αγρούς και μαλακά ενδύματα και μακρυμάλληδες δούλους και ολόκληρους συνοικισμούς, και αποχαιρετούν το σακκούλι τού Κράτητα και τον μανδύα τού Αντισθένη και το πιθάρι τού Διογένη. Αυτά βλέπουν οι απλοί άνθρωποι, και φτύνουν την φιλοσοφία, νομίζουν ότι όλοι οι φιλόσοφοι είναι τέτοιοι, και με κατηγορούν γιά τις διδασκαλίες μου. Εδώ και πολύ καιρό, λοιπόν, μου είναι αδύνατο να προσεγγίσω έστω κ’ έναν απ’ αυτούς, και ματαιοπονώ όπως η Πηνελόπη68, αφού όσο και αν υφάνω, αυτό αμέσως πάλι ξηλώνεται, οπότε η Αμάθεια

63 Εποχή τού Κρόνου: μυθική εποχή, κατά την οποία το σύνολο των ανθρώπων είχε φτάσει στο αποκορύφωμα τής ευδαιμονίας. 64 Πρόκειται γιά τον Πάρη-Αλέξανδρο, γιό τού Τρώα βασιλιά Πριάμου. 65 Η σχετική πλατωνική θεωρία εμφανίζεται στις σελίδες τής περίφημης «Πολιτείας». 66 Γναθωνίδης και Στρουθίας: παράσιτοι τής αρχαίας εποχής (βλέπε στο Παράρτημα Θ΄). 67 Επίκουρος: φημισμένος φιλόσοφος, που καταγόταν από την Σάμο (341-270 π.Χ.). Η ηθική διδασκαλία του επικεντρώνεται κυρίως στην ηδονή και στην αισθητηριακή αντίληψη. 68 Πηνελόπη: σύζυγος τού Οδυσσέα, βασιλιά τής Ιθάκης. Κατά την εικοσαετή απουσία τού συζύγου της, θέλοντας ν’ αποφύγει τον γάμο με κάποιον από τους μνηστήρες που την πολιορκούσαν, δήλωσε ότι θ’ ανακοινώσει τους γάμους της μόνον

24grammata.com 21

και η Αδικία με περιγελούν, βλέποντας το έργο μου να μην προχωρά και τον κόπο μου να μην αποδίδει καρπούς.

ΖΕΥΣ: Θεοί μου, πόσα έχει πάθει η Φιλοσοφία μας από εκείνους τους καταραμένους! Είναι ώρα, λοιπόν, να δούμε τι πρέπει να κάνουμε και πώς θα τους τιμωρήσουμε, γιατί ο κεραυνός σκοτώνει με το πρώτο πλήγμα και ο θάνατος είναι γρήγορος.

ΑΠΟΛΛΩΝ: Εγώ θα σου πω, πατέρα, γιατί και ο ίδιος μισώ αυτούς τους αλαζόνες, που είναι άμουσοι, και αγανακτώ γιά χάρη των Μουσών. Δεν είναι άξιοι να πεθάνουν από τον κεραυνό και από το δεξί σου χέρι. Αν θέλεις, στείλε τον Ερμή, με πλήρη εξουσία, γιά να τους τιμωρήσει. Ο Ερμής κατέχει από λόγους και γρήγορα θα ξεχωρίσει τους σωστούς φιλοσόφους από τους άλλους. Έπειτα, θα επαινέσει τους πρώτους, όπως ταιριάζει, και οι δεύτεροι θα τιμωρηθούν, όπως εκείνος θα κρίνει στην κατάλληλη στιγμή.

ΖΕΥΣ: Καλά τα λες, Απόλλωνα. Κ’ εσύ, όμως, Ηρακλή, να πας. Πάρτε μαζί σας και την Φιλοσοφία και γρήγορα πηγαίνετε στον κόσμο. Θα εκτελέσεις και δέκατο τρίτο άθλο, όχι μικρό, εάν σφάξεις τόσο βρόμικα και ξεδιάντροπα θηρία!

ΗΡΑΚΛΗΣ: Μήπως θα ήταν καλύτερο, πατέρα, να ξανακαθαρίσω την κοπριά τού Αυγεία, παρά να πολεμήσω μ’ αυτούς; Ας πηγαίνουμε, όμως.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Δεν θέλω, βέβαια, αλλά ας ακολουθήσουμε τις εντολές τού πατέρα μας.

ΕΡΜΗΣ: Ας κατεβούμε. Αρκετούς απ’ αυτούς θα στριμώξουμε σήμερα. Ποιόν δρόμο θα πάρουμε, Φιλοσοφία; Εσύ ξέρεις πού βρίσκονται. Ή είναι φανερό ότι βρίσκονται στην Ελλάδα;

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Καθόλου. Εκεί θα είναι ελάχιστοι. Όσοι φιλοσοφούν σωστά, Ερμή. Οι άλλοι δεν αναζητούν την φτώχεια τής Αττικής69, αλλά πρέπει να τους ψάξουμε εκεί όπου εξορύσσεται πολύ χρυσάφι ή ασήμι.

ΕΡΜΗΣ: Μήπως πρέπει να πάμε στην Θράκη70; ΗΡΑΚΛΗΣ: Καλά λες. Θα σας δείξω τον δρόμο. Γνωρίζω τα μέρη τής

Θράκης, γιατί συχνά πηγαίνω εκεί. Ας πάρουμε αυτόν εδώ τον δρόμο. ΕΡΜΗΣ: Ποιόν λες; ΗΡΑΚΛΗΣ: Βλέπετε, Ερμή και Φιλοσοφία, εκείνα τα δύο μεγάλα βουνά,

τα πιό όμορφα απ’ όλα; Το μεγαλύτερο είναι ο Αίμος, απέναντί του βρίσκεται η Ροδόπη, και μία πολύ εύφορη πεδιάδα απλώνεται μεταξύ τους, που ξεκινά από τους πρόποδές τους. Υπάρχουν και τρεις πολύ όμορφοι λόφοι, τραχείς αλλά όχι άσχημοι, που σηκώνονται σαν πολλές ακροπόλεις τής πόλης71 που βρίσκεται από κάτω. Ήδη φαίνεται η πόλη.

ΕΡΜΗΣ: Μα τον Δία, Ηρακλή μου, είναι η μεγαλύτερη και η ωραιότερη απ’ όλες! Από μακριά λάμπει η ομορφιά της. Υπάρχει και κάποιος πολύ μεγάλος ποταμός, που ρέει δίπλα της και την αγγίζει από παντού.

ΗΡΑΚΛΗΣ: Αυτός είναι ο Έβρος. Η πόλη είναι έργο τού γνωστού Φιλίππου72. Κ’ εμείς ήδη προσγειωνόμαστε και βρισκόμαστε κάτω από τα σύννεφα. Ευτυχώς φτάνουμε.

αφού περατώσει την ύφανση ενός εργοχείρου. Ωστόσο, το κομμάτι που ύφαινε στην διάρκεια τής ημέρας, το ξήλωνε στην διάρκεια τής νύχτας. 69 Η γη τής Αττικής ήταν πάντοτε φτωχή σε προϊόντα και το υπέδαφός τής δεν φημιζόταν γιά τον πλούτο των μεταλλευμάτων του. 70 Στην Θράκη υπήρχαν μεταλλεία χρυσού και αργύρου. 71 Πρόκειται γιά την Φιλιππούπολη τής σημερινής Βουλγαρίας. 72 Τού Μακεδόνα βασιλιά των Ελλήνων και πατέρα τού Μεγάλου Αλεξάνδρου.

24grammata.com 22

ΕΡΜΗΣ: Έτσι ας γίνει. Τώρα τι κάνουμε; Πώς θ’ ανιχνεύσουμε τα θηρία; ΗΡΑΚΛΗΣ: Αυτό, πιά, είναι δικό σου έργο, Ερμή μου. Αφού είσαι

κήρυκας, άρχισε κιόλας να κηρύττεις. ΕΡΜΗΣ: Αυτό δεν είναι δύσκολο, αλλά δεν γνωρίζω τα ονόματά τους.

Λέγε μου εσύ, Φιλοσοφία, ποιούς να φωνάξω κ’ επιπλέον ποιά είναι τα χαρακτηριστικά τους.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Ούτε η ίδια γνωρίζω ακριβώς τα ονόματά τους, επειδή ποτέ δεν τους συναναστράφηκα. Δεν θ’ αστοχήσεις, όμως, αν τους φωνάξεις με τα ονόματα Κτήσων, Κτήσιππος, Κτησικλής, Ευκτήμων ή Πολύκτητος, αφού αγαπούν πολύ τ’ αποκτήματα!

ΕΡΜΗΣ: Καλά λες. Ποιοί είναι αυτοί, όμως, και τι κάθονται και παρατηρούν; Πλησιάζουν και κάτι θέλουν να ρωτήσουν.

ΑΝΔΡΕΣ: Μήπως ξέρετε να μας πείτε εσείς, κύριοι, ή εσύ, ωραία κυρία, εάν είδατε τρεις αγύρτες και μιά γυναίκα, με τα μαλλιά κομμένα σύρριζα, σύμφωνα με τον τρόπο των Λακώνων, αρρενωπή και ανδροπρεπή;

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Ωχ, ωχ! Τους δικούς μας αναζητούν. ΑΝΔΡΕΣ: Ποιούς δικούς σας; Όλοι εκείνοι είναι δραπέτες. Εμείς, όμως,

αναζητούμε κυρίως την γυναίκα, που την απήγαγαν. ΕΡΜΗΣ: Θα μάθετε, γιατί κ’ εμείς αυτούς αναζητούμε. Ελάτε να

κηρύξετε μαζί μας. Εάν κάποιος έχει δει έναν δούλο Παφλαγόνα, βάρβαρο από την Σινώπη, με όνομα που έχει σχέση με τ’ αποκτήματα, κάπως ωχρό, με τα μαλλιά κομμένα σύρριζα, με μακριά γένια, μ’ ένα σακκούλι κρεμασμένο πάνω του, ντυμένο με μανδύα, οργίλο, άμουσο, με τραχιά φωνή, που βρίζει, ας μας το πει και θ’ αμειφθεί!

ΚΥΡΙΟΣ: Δεν καταλαβαίνω, φίλε, τι κηρύττεις. Εγώ ξέρω ότι τ’ όνομά του ήταν Κάνθαρος και ότι – επιπλέον – ξύριζε τα γένεια του και κατείχε την δική μου την τέχνη, δηλαδή τον είχα να κάθεται στο εργαστήρι μου και ν’ αφαιρεί το περιττό χνούδι από τα ενδύματα.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Ο ίδιος είναι, ο δούλος σου, αλλά τώρα μοιάζει με φιλόσοφο, γιατί αφαίρεσε το χνούδι απ’ το κεφάλι του.

ΚΥΡΙΟΣ: Τι θράσσος! Ο Κάνθαρος φιλοσοφεί, λένε, κ’ εμείς δεν το αντιληφθήκαμε!

ΑΝΔΡΑΣ: Τώρα θα τους βρούμε όλους, αφού αυτή η γυναίκα τούς γνωρίζει.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Ποιός είναι αυτός ο άλλος, που μας πλησιάζει, Ηρακλή μου, ο όμορφος, που κρατά κιθάρα;

ΗΡΑΚΛΗΣ: Είναι ο Ορφεύς, σύντροφός μου στο ταξίδι τής Αργούς73, ο πιό ευχάριστος απ’ όλους τους κελευστές74, που χάρη στο τραγούδι του κωπηλατούσαμε με λιγότερο κόπο. Γειά και χαρά σου, Ορφέα, άριστε μουσικέ! Δεν νομίζω να έχεις ξεχάσει τον Ηρακλή;

ΟΡΦΕΥΣ: Γειά και χαρά σας, Φιλοσοφία και Ηρακλή κ’ Ερμή! Είναι καιρός να μου δώσετε την αμοιβή. Εγώ γνωρίζω επακριβώς αυτόν που αναζητάτε.

ΕΡΜΗΣ: Δείξε μας, λοιπόν, γιέ τής Καλλιόπης75, πού βρίσκεται! Δεν νομίζω να χρειάζεσαι χρυσάφι, αφού είσαι σοφός.

73 Ο Ορφεύς ήταν συνταξιδιώτης τού Ηρακλή κατά την Αργοναυτική εκστρατεία. 74 Κελευστής: ο άνδρας που τραγουδούσε γιά να δίνει ρυθμό και να ενθαρρύνει τους κωπηλάτες ενός πλοίου. 75 Η μούσα Καλλιόπη, προστάτιδα τής ποίησης, ήταν η μητέρα τού Ορφέα (βλέπε στο Παράρτημα Ε΄).

24grammata.com 23

ΟΡΦΕΥΣ: Καλά τα λες. Εγώ, λοιπόν, θα σας δείξω το μέρος όπου κατοικεί, αλλά όχι και τον ίδιον, γιά να μην αρχίσει να με κακολογεί, αφού είναι υπερβολικά χυδαίος και μόνον σ’ αυτό το πράγμα έχει εξασκηθεί.

ΕΡΜΗΣ: Μόνον δείξ’ το μας. ΟΡΦΕΥΣ: Αυτό εδώ κοντά. Εγώ φεύγω από τα πόδια σας, γιά να μην τον

δω. ΕΡΜΗΣ: Ένα λεπτό! Αυτή δεν είναι γυναικεία φωνή, που τραγουδά ένα

ομηρικό κομμάτι; ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Ναι, μα τον Δία! Ας ακούσουμε τι λέει. ΓΥΝΑΙΚΑ ΔΡΑΠΕΤΙΣ: «Εχθρός μου – σαν τις πύλες τού Άδη – είναι

εκείνος που με τον νου του αγαπά τον χρυσό, άλλα όμως λέει76». ΕΡΜΗΣ: Να μισείς, λοιπόν, τον Κάνθαρο, που «ανταμείβοντας την

φιλοξενία, έκανε κακό σ’ εκείνον που τον φιλοξένησε77». ΣΥΖΥΓΟΣ: Γιά μένα είναι αυτός ο στίχος! Εγώ τον φιλοξένησα, κ’

εκείνος μού άρπαξε την γυναίκα κ’ έφυγε! ΓΥΝΑΙΚΑ ΔΡΑΠΕΤΙΣ: «Μεθυσμένε, που έχεις μάτια σκύλλου και

καρδιά ελαφιού, άχρηστε και στον πόλεμο και στο συμβούλιο, κακόγλωσσε Θερσίτη, πρώτε απ’ όλες τις κακότροπες κουρούνες, έχεις το θράσος δημόσια ν’ αυθαδιάζεις προς τους βασιλιάδες;78».

ΚΥΡΙΟΣ: Τα λόγια ταιριάζουν στον καταραμένο. ΓΥΝΑΙΚΑ ΔΡΑΠΕΤΙΣ: «Σκύλλος από μπροστά, λιοντάρι από πίσω,

χίμαιρα στην μέση, που αποπνέει βρόμα και λύσσα άγριου σκύλλου79». ΣΥΖΥΓΟΣ: Αλίμονο, γυναίκα μου, πόσα θα έχεις πάθει από τούτα τα

σκυλλιά! Λένε ότι έχει μείνει κ’ έγκυος απ’ αυτούς. ΕΡΜΗΣ: Θάρρος! Θα σου γεννήσει κανέναν Κέρβερο ή Γηρυόνη, γιά να

κάνει ο Ηρακλής – αυτός εδώ – ακόμη έναν άθλο! Βγαίνουν έξω, οπότε δεν θα χρειαστεί να σπάσουμε την εξώθυρα.

ΚΥΡΙΟΣ: Σ’ έπιασα, Κάνθαρε! Τώρα δεν μιλάς; Φέρε να δούμε τι έχει το σακκούλι σου: μήπως λούπινα ή κομμάτια ψωμιού;

ΕΡΜΗΣ: Μα τον Δία, όχι! Έχει χρυσάφι! ΗΡΑΚΛΗΣ: Μην απορείς. Πρωτύτερα, στην Ελλάδα, έλεγε ότι είναι

Κυνικός. Εδώ έγινε κανονικός οπαδός τού Χρύσιππου80. Λίγο αργότερα θα τον δεις που θα γίνει Κλεάνθης81, γιατί θα κρεμαστεί από τα γένεια του, έτσι βρομερός που είναι.

ΚΥΡΙΟΣ: Κ’ εσύ, παλιάνθρωπε, δεν είσαι ο Ληκυθίων, ο δούλος μου που δραπέτευσε; Αυτός είσαι! Ε, ρε, γέλια! Τι άλλο θα δούμε; Ο Ληκυθίων φιλοσοφεί;

ΕΡΜΗΣ: Αυτός, ο τρίτος, είναι αδέσποτος; ΚΥΡΙΟΣ: Καθόλου. Εγώ είμαι ο κύριός του, αλλά εκούσια τον αφήνω να

πάει στα κομμάτια. ΕΡΜΗΣ: Και γιατί; ΚΥΡΙΟΣ: Γιατί είναι πολύ διεφθαρμένος. Τ’ όνομα, με το οποίο τον

φωνάζουμε, είναι Μυρόπνους.

76 Στίχοι τού Ομήρου. 77 Στίχοι τού Ομήρου. 78 Στίχοι τού Ομήρου. 79 Στίχοι τού Ησιόδου (βλέπε στο Παράρτημα ΣΤ΄). 80 Λογοπαίγνιο τού Λουκιανού, στο οποίο χρησιμοποιούνται η λέξη «χρυσός» και το όνομα τού φιλοσόφου Χρύσιππου. 81 Λογοπαίγνιο με την λέξη «κρεμώ» και το όνομα Κλεάνθης.

24grammata.com 24

ΕΡΜΗΣ: Ακούς, Ηρακλή μου κακοδιώχτη; Και μετά κρατούνε σακκούλι και ραβδί! Εσύ, έλα και πάρε την γυναίκα σου.

ΣΥΖΥΓΟΣ: Ποτέ! Θα μου γεννήσει κανένα από τα παλιά βιβλία, και δεν θέλω.

ΕΡΜΗΣ: Τι βιβλίο; ΣΥΖΥΓΟΣ: Υπάρχει, καλέ μου, βιβλίο που ονομάζεται «Τρικέφαλος82». ΕΡΜΗΣ: Δεν με παραξενεύει, αφού υπάρχει κ’ ένας κωμικός που

ονομάζεται «Τριφάλλης83». ΣΥΖΥΓΟΣ: Δικαίωμά σου είναι, Ερμή, μετά απ’ αυτά να τους δικάσεις. ΕΡΜΗΣ: Θεωρώ ότι αυτή πρέπει ν’ ακολουθήσει τον άνδρα της πίσω,

στην Ελλάδα, ώστε να μην γεννήσει κανένα τέρας ή κανέναν πολυκέφαλο. Αυτοί οι δύο μικροδραπέτες να παραδωθούν στους κυρίους τους και να συνεχίσουν τις προηγούμενες εργασίες τους. Ο ένας, ο Ληκυθίων, να συνεχίσει το πλύσιμο των λερωμένων ενδυμάτων, και ο Μυρίπνους, πάλι, να συνεχίσει να ράβει τα σκισμένα υφάσματα, αφού πρώτα μαστιγωθεί με μολόχα. Έπειτα, ο τρίτος, να παραδωθεί στους πισσωτές γιά να του βγάλουν – κατ’ αρχήν – τις τρίχες, με βρόμικη και πρόστυχη πίσσα, και μετά να τον πάνε γυμνό στον Αίμο κ’ εκεί να τον αφήσουν μέσα στα χιόνια, με τα πόδια δεμένα.

ΔΡΑΠΕΤΗΣ: Ωχ, ως, ζημιά! Ωχ, ωχ, κακό! Πω, πω, πω, πω! ΚΥΡΙΟΣ: Γιατί τώρα μας λες όλα τούτα τα τραγικά επιφωνήματα;

Ακολούθα με, γιά να πάμε κιόλας στους πισσωτές. Πρώτα, όμως, να βγάλεις την λεοντή, γιατί καταλάβαμε ότι είσαι όνος84!

* * * * * * *

82 «Τρικέφαλος» («Τρικάρανος»): κωμωδία τού Θεόπομπου. 83 «Τριφάλλης» (αυτός που έχει τρεις φαλλούς): κωμωδία τού Αριστοφάνη. 84 Υπονοείται ο προαναφερόμενος μύθος τού Αισώπου.

24grammata.com 25

Συμπόσιο ΦΙΛΩΝ: Έμαθα, Λυκίνε, ότι χθες διασκεδάσατε ποικιλοτρόπως στο

δείπνο τού Αρισταίνετου, θέσατε φιλοσοφικά ζητήματα, φιλονικήσατε γι’ αυτά πολύ και – αν δεν μου είπε ψέματα ο Χαρίνος – το πράγμα έφτασε μέχρι τραυματισμό και, τελικά, η συντροφιά διαλύθηκε με αιματοχυσία.

ΛΥΚΙΝΟΣ: Και από πού, Φίλωνα, τα έμαθα αυτά ο Χαρίνος; Αφού δεν δείπνησε μαζί μας.

ΦΙΛΩΝ: Είπε ότι τ’ άκουσε από τον Διόνικο, τον γιατρό. Ο ίδιος ο Διόνικος, νομίζω, δείπνησε μαζί σας.

ΛΥΚΙΝΟΣ: Βέβαια. Αυτός, όμως, δεν βρισκόταν μπροστά σε όλα τα γεγονότα, αλλά ήρθε αργά, σχεδόν στην μέση τής μάχης, λίγο πριν από τους τραυματισμούς. Απορώ, λοιπόν, πώς θα μπορούσε να πει κάτι σαφές, χωρίς να έχει παρακολουθήσει εκείνους, απ’ τους οποίους άρχισε η φιλονικία και τελείωσε με αιματοχυσία.

ΦΙΛΩΝ: Πράγματι, Λυκίνε, και ο ίδιος ο Χαρίνος μάς προέτρεψε να έρθουμε σε σένα εάν θέλουμε ν’ ακούσουμε την αλήθεια και να μάθουμε πώς έγιναν όλα τα γεγονότα. Και ο ίδιος ο Διόνικος, όμως, είπε ότι δεν παραβρέθηκε σε όλα, ενώ εσύ γνωρίζεις ακριβώς τα γεγονότα και θυμάσαι τις συζητήσεις, επειδή αυτά τ’ ακούς με προσοχή και όχι αφηρημένα. Πολύ, λοιπόν, θα μας ευχαριστούσες εάν μας έκανες το τραπέζι – ένα από τα πιό ευχάριστα γιά μένα, αφού μάλιστα θα φάμε νηφάλιοι και ειρηνικοί, αναίμακτα κ’ εκτός βολής – και μας διηγιόσουν εάν οι γέροι παρεκτράπησαν στο δείπνο κ’ εάν οι νέοι είπαν κ’ έκαναν τα χειρότερα, παρασυρμένοι από την οινοποσία.

ΛΥΚΙΝΟΣ: Μου ζητάς άτοπα πράγματα, Φίλωνα, όταν έχεις την αξίωση να γνωστοποιήσω και να διηγηθώ σε πολλούς γεγονότα που συνέβησαν σε κατάσταση οινοποσίας και μέθης, ενώ πρέπει να τα λησμονήσουμε και όλα εκείνα να θεωρήσουμε ότι ήταν έργα τού θεού Διονύσου, ο οποίος δεν ξέρω εάν αφήνει κανέναν αμύητο και αμέτοχο στα όργιά του. Σκέψου, λοιπόν, μήπως είναι έργο κακοήθων ανθρώπων να τα εξετάζουν αυτά επακριβώς, αυτά που είναι καλύτερα να τ’ αφήνουμε στο συμπόσιο όταν φεύγουμε από εκεί. Ο ποιητής λέει: «μισώ τον συμποσιαστή που έχει καλή μνήμη». Αλλά και ο Διόνικος δεν έκανε καλά που τα διηγήθηκε στον Χαρίνο, διαδίδοντας την μεγάλη κραιπάλη ανδρών φιλοσόφων. Εγώ – αλίμονο! – δεν θα έκανα κάτι παρόμοιο.

ΦΙΛΩΝ: Ασ’ τα αυτά, Λυκίνε! Μην μου λες εμένα τέτοια, γιατί εγώ ξέρω ότι πιό πολύ εσύ επιθυμείς να μου τα πεις, παρά εγώ να τα ακούσω, και μου φαίνεται ότι, εάν στερηθείς τους ακροατές, ακόμη και σ’ έναν στύλο ή σ’ έναν ανδριάντα θα πας να τα πεις πολύ ευχαρίστως όλα, κατά σειρά και χωρίς σταματημό. Εάν, πάλι, θελήσω τώρα να φύγω, δεν θα μ’ αφήσεις να το κάνω χωρίς πρώτα να σ’ ακούσω, αλλά θα με κρατήσεις και θα με παρακολουθήσεις και θα με παρακαλέσεις, κ’ εγώ, με την σειρά μου, δεν θα σου δώσω σημασία και, αφού έτσι θέλεις, θα πάω να τα μάθω απ’ αλλού. Εσύ μη λες τίποτε.

ΛΥΚΙΝΟΣ: Καλά, μη θυμώνεις! Θα σου τα διηγηθώ, αφού τόσο επιμένεις, αλλά με τον όρο να μη τα πεις στους άλλους.

ΦΙΛΩΝ: Εάν εξακολουθώ να σε ξέρω καλά, Λυκίνε, εσύ ο ίδιος θα το κάνεις αυτό καλύτερα και θα προφτάσεις να τα πεις σε όλους, οπότε εγώ δεν θα χρειαστώ. Πρώτα, όμως, τούτο πες μου: μήπως ο Αρισταίνετος σάς έκανε το τραπέζι επειδή έδινε στον γιό του τον Ζήνωνα κάποια γυναίκα γιά γάμο;

24grammata.com 26

ΛΥΚΙΝΟΣ: Όχι. Έδινε την κόρη του, την Κλεανθίδα, στον γιό τού Εύκριτου, τού χρηματιστή, που ασχολείται και με την φιλοσοφία.

ΦΙΛΩΝ: Πολύ όμορφο αγόρι, μα τον Δία, αλλά μικρό ακόμη και σε ηλικία ακατάλληλη γιά γάμο.

ΛΥΚΙΝΟΣ: Νομίζω, όμως, ότι δεν υπήρχε καταλληλότερος, γιατί αυτό το παιδί και φρόνιμο είναι, κ’ ενδιαφέρον γιά την φιλοσοφία δείχνει, και μοναχογιός τού πλούσιου τού Εύκριτου είναι, οπότε τον διάλεξε γιά γαμπρό του ανάμεσα απ’ όλους.

ΦΙΛΩΝ: Δεν είναι και ασήμαντος λόγος ο πλούτος τού Εύκριτου. Και τώρα, Λυκίνε, ποιοί ήταν οι καλεσμένοι στο δείπνο;

ΛΥΚΙΝΟΣ: Γιατί να σου πω τους άλλους; Θα σου πω αυτούς που νομίζω ότι σ’ ενδιαφέρουν, τους φιλοσόφους και τους λόγιους. Ήταν ο γέροντας Ζηνόθεμις ο Στωικός, και μαζί του ο Δίφιλος, που ονομάζεται και Λαβύρινθος κ’ είναι δάσκαλος τού Ζήνωνα, τού γιού τού Αρισταίνετου. Από τους Περιπατητικούς ήταν ο Κλεόδημος, ξέρεις, ο πολυλογάς, ο αυστηρός, που οι μαθητές του τον λένε «ξίφος» και «μαχαίρα». Ήταν παρών και ο Έρμων ο Επικούρειος. Μόλις μπήκε, αμέσως τον στραβοκοίταξαν οι Στωικοί85 κ’ έστριψαν αλλού τα κεφάλια τους και φαίνονταν να τον σιχαίνονται, σαν να ήταν κανένας πατροκτόνος ή καταραμένος. Αυτοί ήταν φίλοι και σύντροφοι τού ίδιου τού Αρισταίνετου και είχαν προσκληθεί στο δείπνο. Μαζί τους προσκλήθηκε και ο Ιστιαίος ο γραμματικός και ο Διονυσόδωρος ο ρήτορας.

Γιά χάρη τού Χαιρέα, τού γαμπρού, είχε προσκληθεί στο τραπέζι και ο Ίων ο Πλατωνικός, που είναι δάσκαλός του, σεμνός στην όψη, θεοπρεπής, με πρόσωπο που δείχνει μεγάλη σύνεση. Οι περισσότεροι τον ονομάζουν «κανόνα», κρίνοντας από την ορθότητα των απόψεών του. Αφού μπήκε μέσα, όλοι σηκώνονταν μπροστά του και τον χαιρετούσαν ως έναν από τους καλύτερους. Η παρουσία τού έξοχου Ίωνα ήταν σαν εμφάνιση Θεού.

Όταν σχεδόν όλοι ήταν παρόντες και ήρθε η ώρα να ξαπλωθούν γύρω από τα τραπέζια, οι γυναίκες – που δεν ήταν και λίγες – κατέλαβαν όλο το μέρος τής τραπεζαρίας που είναι στα δεξιά τής εισόδου, ενώ ανάμεσά τους βρισκόταν η νύφη, εντελώς κ’ επιμελώς καλυμμένη με πέπλο, περιστοιχισμένη από τις γυναίκες. Οι άλλοι ξαπλώθηκαν απέναντι από την εξώθυρα, καθένας κατά την αξία του.

Πρώτος απέναντι από τις γυναίκες ήταν ο Εύκριτος κ’ έπειτα ο Αρισταίνετος. Μετά προέκυψε θέμα γιά το ποιός θα πρωτοπάρει την επόμενη θέση: ο Στωικός Ζηνόθεμις, που είναι και γέροντας, ή ο Επικούρειος Έρμων, που είναι ιερέας των Διοσκούρων και κατάγεται από την πρώτη γενιά τής πόλης; Ο Ζηνόθεμις, όμως, έλυσε το πρόβλημα λέγοντας: «Αρισταίνετε, εάν με τοποθετήσεις μετά απ’ αυτόν εδώ τον Επικούρειο άνθρωπο – γιά να μην πω και καμμιά άλλη κακία – φεύγω κ’ εγκαταλείπω εξολοκλήρου το συμπόσιό σου!». Παράλληλα φώναζε και τον υπηρέτη του και φαινόταν έτοιμος να φύγει. Τότε ο Έρμων είπε: «Πάρε θέση πρώτος, Ζηνόθεμη, αν και θα ήταν ωραιότερο να υποχωρούσες, όχι γιά τίποτε άλλο, αλλά επειδή είμαι ιερέας, ακόμη και αν περιφρονείς εντελώς τον Επίκουρο». «Γελάσαμε! Άκου Επικούρειος ιερέας!86», είπε ο Ζηνόθεμις και πήρε την θέση, και μετά ο Έρμων την δική του, έπειτα ο Περιπατητικός Κλεόδημος, μετά ο Ίων, κοντά του ο γαμπρός, μετά εγώ, κοντά μου ο Δίφιλος, δίπλα του ο μαθητής του ο Ζήνων, έπειτα ο ρήτορας Διονυσόδωρος και ο γραμματικός Ιστιαίος.

ΦΙΛΩΝ: Πώπω, Λυκίνε! Αυτό το συμπόσιο ήταν μουσείο σοφών ανθρώπων! Κ’ εγώ επαινώ τον Αρισταίνετο που – μέσα σε μιά τόσο αγαπητή γιορτή

85 Η αντιπαλότητα μεταξύ Επικουρείων και Στωικών φιλοσόφων ήταν παροιμιώδης. 86 Οι Επικούρειοι συχνά χαρακτηρίζονταν «άθεοι», αν και αυτή η κατηγορία δεν ευσταθεί.

24grammata.com 27

– προτίμησε να κάνει το τραπέζι κυρίως στους πιό σοφούς ανθρώπους, αφού διάλεξε την κορυφή κάθε φιλοσοφικής σχολής, όχι άλλους ναι και άλλους όχι, αλλά όλους μαζί.

ΛΥΚΙΝΟΣ: Δεν υπάρχουν πολλοί τέτοιοι πλούσιοι, φίλε μου. Αυτός ενδιαφέρεται γιά την παιδεία, και το μεγαλύτερο μέρος τής ζωής του το περνά με τους σοφούς. Στην αρχή, λοιπόν, δειπνούσαμε ήσυχα. Είχε ετοιμαστεί μεγάλη ποικιλία φαγητών. Δεν νομίζω, ωστόσο, ότι πρέπει να σου τ’ απαριθμήσω όλα εκείνα: τους χυμούς, τα γλυκίσματα, τα καρυκεύματα. Όλα ήταν άφθονα. Κάποια στιγμή, ο Κλεόδημος έσκυψε προς τον Ίωνα και του είπε: «Βλέπεις τον γέροντα;». Μιλούσε γιά τον Ζηνόθεμη. Τους άκουσα. «Κοίτα πόσο λαίμαργα τρώει, που γέμισε ζουμιά το ένδυμά του, και πόσα – νομίζοντας ότι δεν τον βλέπουν – δίνει στον υπηρέτη του, που στέκεται πίσω του! Ξεχνά ότι υπάρχουν και άλλοι στο τραπέζι; Δείξ’ τον και στον Λυκίνο, γιά να είναι μάρτυρας». Εμένα, όμως, δεν χρειαζόταν να μου τον δείξει ο Ίων, γιατί πολύ πρωτύτερα τον είχε δει με προσοχή.

Μόλις τα είπε αυτά ο Κλεόδημος, όρμησε απρόσκλητος ο Κυνικός Αλκιδάμας και – γι’ αστείο – είπε εκείνο το γνωστό: «ο Μενέλαος έφτασε απρόσκλητος87». Στους περισσότερους, όμως, έδωσε την εντύπωση ότι κάνει πράγματα ξεδιάντροπα, οπότε μουρμούριζαν οτιδήποτε ο καθένας είχε πρόχειρο. Άλλος ψιθύριζε το «Μενέλαε, φέρεσαι ανόητα88», άλλος το «Δεν ήταν ευχάριστος στην καρδιά τού Ατρείδη Αγαμέμνονα89», καθώς και άλλα κατάλληλα και πετυχημένα και χαριτωμένα. Κανείς, όμως, δεν τολμούσε να τα πει φανερά, γιατί φοβούνταν τον Αλκιδάμαντα, ο οποίος κραυγάζει δυνατά και χοντροκομμένα και είναι ο πιό φωνακλάς απ’ όλους τους Κυνικούς και γι’ αυτό θεωρείται ο καλύτερος όλων και ο πιό φοβερός. Ο Αρισταίνετος τού είπε ότι έκανε καλά, και τού ζήτησε να πάρει θέση κοντά στον Ιστιαίο και τον Διονυσόδωρο, αλλά εκείνος τού απάντησε: «Άπαπα! Με θεωρείς γυναικωτό και μαλθακό, και μου ζητάς να πάρω θέση σε πολυθρόνα ή σκαμνί, σαν κ’ εσάς που τρώτε σχεδόν ανάσκελα90, ξαπλωμένοι σε τέτοια μαλακά κρεβάτια και σε πορφύρες; Εγώ, ακόμη και όρθιος να δειπνήσω, θα περπατώ μέσα στο συμπόσιο, ενώ αν κουραστώ, θα στρώσω κάτω τον μανδύα μου και θα στηριχτώ στον αγκώνα, όπως αναπαριστούν τον Ηρακλή οι ζωγράφοι». «Ας γίνει έτσι, λοιπόν», είπε ο Αρισταίνετος, «εάν σου είναι πιό ευχάριστο». Στην συνέχεια ο Αλκιδάμας γυρνούσε και δειπνούσε όπως οι Σκύθες, πηγαίνοντας όπου υπήρχαν τα περισσότερα φαγητά και ακολουθώντας εκείνους που τα έφερναν. Αν κ’ έτρωγε, λοιπόν, μιλούσε ζωηρά γιά την αρετή και την κακία, περιγελώντας το χρυσάφι και τ’ ασήμι. Επιπλέον, ρωτούσε τον Αρισταίνετο σε τι του χρειάζονταν τόσα και τόσο ακριβά ποτήρια όταν και τα πήλινα θα έκαναν την ίδια δουλειά, αλλά ο Αρισταίνετος τον ανάγκασε να σταματήσει προς στιγμή να ενοχλεί, κάνοντας νεύμα σ’ έναν υπηρέτη να γεμίσει με άκρατο οίνο91 ένα μεγάλο ποτήρι, και να το φέρει στον Αλκιδάμαντα. Αυτή η ιδέα φάνηκε πολύ καλή, αλλά ο Αρισταίνετος δεν κατάλαβε πόσα κακά θα προκαλούσε εκείνο το ποτήρι. Αφού το πήρε ο Αλκιδάμας, κάθησε γιά λίγο ήσυχος, μετά ξαπλώθηκε στο πάτωμα ημίγυμνος – όπως είχε απειλήσει

87 Στίχος τού Ομήρου. 88 Στίχος τού Ομήρου. 89 Στίχος τού Ομήρου. 90 Οι αρχαίοι Έλληνες, στα συμπόσια, συνήθιζαν να τρώνε και να πίνουν ξαπλωμένοι σε ανάκλιντρα. 91 Στα συμπόσια ο οίνος προσφερόταν ανάμικτος με νερό. Αυτό ήταν το «κρασί». «Άκρατος» είναι ο οίνος που προσφέρεται χωρίς την προσθήκη νερού, οπότε οδηγεί ταχύτερα στην μέθη.

24grammata.com 28

πρωτύτερα – στηρίχτηκε στον όρθιο αγκώνα του κ’ έβαλε το ποτήρι στα δεξιά του, μοιάζοντας στις ζωγραφιές τού Ηρακλή που ξαπλώνει κοντά στον Φόλο92.

Ήδη ένα ποτήρι93 συνεχώς περιφερόταν ανάμεσα στους άλλους, γίνονταν προπόσεις και συζητήσεις, και οι υπηρέτες έφεραν φώτα. Στο μεταξύ, εγώ είδα τον υπηρέτη, που βρισκόταν κοντά στον Κλεόδημο και ήταν ένας όμορφος οινοχόος, να χαμογελά – νομίζω ότι πρέπει πω και όσα μικροπράγματα συνέβησαν στο δείπνο, ιδιαίτερα εάν έγινε κάτι πολύ αστείο – και ήδη παραφύλαγα γιά να δω με τι χαμογελά. Μετά από λίγο, ο υπηρέτης πλησίασε γιά να πάρει το ποτήρι από τον Κλεόδημο, αλλά ο τελευταίος τού έσφιξε το δάχτυλο και, μαζί με το ποτήρι του, τού έδωσε και δύο – νομίζω – δραχμές. Ο υπηρέτης, μόλις ο Κλεόδημος τού έσφιξε το δάχτυλο, αμέσως χαμογέλασε, αλλά δεν αντιλήφθηκε το νόμισμα, όπως κατάλαβα, οπότε δεν το πήρε, και οι δύο δραχμές έπεσαν με θόρυβο στο πάτωμα. Τότε και οι δύο κατακοκκίνισαν. Όσοι βρίσκονταν εκεί κοντά, αναρωτήθηκαν ποιανού να ήταν το νόμισμα, αλλά ο υπηρέτης αρνήθηκε ότι έπεσε από αυτόν, ενώ και ο Κλεόδημος, που κοντά του ακούστηκε ο θόρυβος, αρνήθηκε ότι το έρριξε. Το γεγονός, όμως, ξεχάστηκε και προσπεράστηκε, γιατί δεν το αντιλήφθηκαν πολλοί, αλλά το παρατήρησε μόνον ένας, όπως νομίζω, ο Αρισταίνετος, που ύστερα από λίγο έστειλε αλλού τον υπηρέτη, διώχνοντάς τον κρυφά, κ’ έκανε νεύμα σ’ έναν δυνατό ενήλικο – κάποιον ημιονηγό ή ιπποκόμο – να σταθεί κοντά στον Κλεόδημο. Έτσι, λοιπόν, έληξε το συμβάν, το οποίο θα ντρόπιαζε94 πολύ τον Κλεόδημο εάν είχε γίνει αντιληπτό απ’ όλους κ’ εάν ο Αρισταίνετος, αμέσως και με δεξιοτεχνία, δεν έδινε τέλος σ’ εκείνη την παρεκτροπή.

Ο Κυνικός Αλκιδάμας, που ήδη είχε πιεί πολύ, ρώτησε κ’ έμαθε πώς ονομαζόταν η νύφη. Μετά, φωνάζοντας, ζήτησε να σωπάσουν και κοίταξε προς τις γυναίκες λέγοντας: «Πίνω στην υγειά σου, Κλεανθίδα, στ’ όνομα τού Ηρακλή τού αρχηγέτη!». Αφού όλοι οι άλλοι γέλασαν με αυτά, ο Αλκιδάμας είπε: «Γελάτε, καθάρματα, επειδή κάνω πρόποση γιά την νύφη στο όνομα τού Θεού μας, τού Ηρακλή; Πρέπει να ξέρετε καλά, όμως, ότι εάν δεν πάρει από εμένα το ποτήρι γιά να πιεί, ποτέ δεν θα γεννήσει έναν γιό σαν εμένα, ακατάβλητο στην δύναμη, ελεύθερο στο πνεύμα κ’ έτσι ισχυρό στο σώμα!». Τότε ξεγύμνωσε το σώμα του φτάνοντας σε σημείο ξεδιαντροπιάς. Οι συμπότες ξαναγέλασαν μ’ αυτά κ’ εκείνος αγανάκτησε, σηκώθηκε, πήρε βλέμμα άγριο και τρελό και φάνηκε ότι δεν θα έμενε ήρεμος. Γρήγορα θα χτυπούσε κάποιον στο κεφάλι με το ραβδί του, αλλά έγκαιρα εμφανίστηκε ένα μεγάλο γλύκισμα. Το είδε και ηρέμησε. Ξεθύμωσε και άρχισε να περιφέρεται και να τρώει.

Οι πιό πολλοί είχαν ήδη μεθύσει και το συμπόσιο γέμισε από θόρυβο. Ο ρήτορας Διονυσόδωρος εκφωνούσε αποσπάσματα από κάποιους λόγους του και δεχόταν τους επαίνους των υπηρετών που ήταν πίσω του. Ο γραμματικός Ιστιαίος, ξαπλωμένος προς την άκρη, απάγγελνε κομμάτια από ραψωδίες, αναμιγνύοντας Πίνδαρο, Ησίοδο και Ανακρέοντα, σαν ν’ αποτελούσαν όλα μαζί ένα παντελώς γελοίο τραγούδι, δίνοντας – ωστόσο – την εντύπωση ότι μάντευε τα μελλούμενα: «χτύπησαν τις ασπίδες» και «από εκεί έβγαιναν κραυγές και καυχησιές ανδρών95». Ο

92 Ο Κένταυρος Φόλος ήταν αγαπητός φίλος τού Ηρακλή. 93 Πρόκειται γιά το κοινό ποτήρι των συνδαιτημόνων ενός συμποσίου. Με αυτό γίνονταν οι προπόσεις. 94 Το φιλοδώρημα, που ο φιλόσοφος έδινε στον υπηρέτη, μάλλον αποτελούσε αμοιβή γιά κάποιες υπηρεσίες που δεν αναφέρονται σαφέστερα στο κείμενο, αλλά που οπωσδήποτε δεν θα ήταν ιδιαίτερα ενάρετες. 95 Στίχοι των προηγούμενων ποιητών.

24grammata.com 29

Ζηνόθεμις διάβαζε ένα μικρογράμματο βιβλίο96, που του το είχε δώσει ένας υπηρέτης.

Όταν οι υπηρέτες σταμάτησαν γιά λίγο να φέρνουν φαγητά, όπως συνηθίζεται, ο Αρισταίνετος – που είχε προνοήσει ώστε να μην μείνει ούτε εκείνο το χρονικό διάστημα κενό και χωρίς διασκέδαση – διέταξε να έρθει ο γελωτοποιός γιά να πει ή να κάνει κάτι αστείο, ώστε οι καλεσμένοι να χαλαρώσουν ακόμη περισσότερο. Ήρθε, λοιπόν, ένας άσχημος με ξυρισμένο κεφάλι, που είχε λίγες όρθιες τρίχες στην κορυφή. Χόρευε κάνοντας τσακίσματα και μορφασμούς, γιά να φανεί ακόμη πιό αστείος, σκάρωνε ποιηματάκια και τ’ απάγγελνε μ’ αιγυπτιακή προφορά, και τελικά κορόιδευε τους παρισταμένους. Οι άλλοι γελούσαν κάθε φορά που τους κορόιδευε, αλλά, όταν έκανε τα ίδια και με τον Αλκιδάμαντα, αποκαλώντας τον «σκυλλάκι από την Μάλτα», εκείνος αγανάκτησε – από πρωτύτερα είχε ζηλέψει τον γελωτοποιό, επειδή σημείωσε επιτυχία κ’ επιβλήθηκε στο συμπόσιο – έρριξε τον μανδύα του και τον προκάλεσε να παλέψει μαζί του γιατί, αλλιώς, είπε ότι θα του κατέβαζε το ραβδί του στο κεφάλι. Οπότε, ο κακότυχος ο Σατυρίων – έτσι λεγόταν ο γελωτοποιός – πήρε θέση και άρχισε να παλεύει. Το περιστατικό ήταν πάρα πολύ ευχάριστο: ένας άνδρας φιλόσοφος να παλεύει μ’ έναν γελωτοποιό, μιά να χτυπά και μιά να χτυπιέται. Από τους παρόντες άλλοι ευχαριστιούνταν και άλλοι γελούσαν, μέχρι που ο Αλκιδάμας κουράστηκε να χτυπιέται και νικήθηκε από τον γυμνασμένο ανθρωπάκο. Πολύ γελάσαμε μαζί τους.

Τότε ήταν που ήρθε ο γιατρός Διόνικος. Όχι πολύ μετά από τον αγώνα. Είπε ότι είχε αργήσει επειδή φρόντιζε τον Πολυπρέποντα, τον αυλητή, που είχε χτυπηθεί από παραφροσύνη. Μας διηγήθηκε και κάτι γελοίο. Είπε ότι, όταν μπήκε στην κατοικία τού αυλητή, ακόμη δεν γνώριζε ποιά ήταν η αρρώστια του. Ο ασθενής σηκώθηκε γρήγορα, έκλεισε την εξώθυρα, τράβηξε ένα μαχαίρι, έδωσε στον γιατρό αυλούς και τον διέταξε να παίξει μουσική. Έπειτα, επειδή ο γιατρός δεν τα κατάφερνε, ο άλλος πήρε ένα λουρί και άρχισε να τον χτυπά στις παλάμες. Μέσα σε τέτοιον κίνδυνο, ο γιατρός σκέφτηκε το εξής: τον προκάλεσε σε αγώνα, στον οποίον ο ηττημένος θα δεχόταν συγκεκριμένο αριθμό χτυπημάτων. Πρώτα, λοιπόν, άρχισε να παίζει ο γιατρός, αδέξια, και μετά παρέδωσε τους αυλούς στον ασθενή και του πήρε το λουρί και το μαχαίρι, τα οποία γρήγορα έρριξε από τον φωταγωγό στον υπαίθριο χώρο τής αυλής, οπότε αισθάνθηκε πιό ασφαλής και αντιμετώπιζε καλύτερα στον ασθενή, καλώντας σε βοήθεια τους γείτονες, που έσπασαν την εξώθυρα και τον έσωσαν. Σ’ εμάς έδειχνε και τα σημάδια των χτυπημάτων και κάποιες αμυχές στο πρόσωπό του. Ο Διόνικος, λοιπόν, που με την διήγησή του δεν έκανε μικρότερη εντύπωση από τον γελωτοποιό, χώθηκε κοντά στον Ιστιαίο κ’ έφαγε απ’ όσα περίσσεψαν. Η παρουσία του ήταν θέλημα Θεού, γιατί αργότερα μας φάνηκε πολύ χρήσιμος.

Τότε στάθηκε στην μέση ένας δούλος, σταλμένος από τον Στωικό Ετοιμοκλή, που είπε ότι είχε έρθει φέρνοντας ένα σημείωμα και είχε από τον κύριό του την εντολή να το διαβάσει ανοιχτά γιά να τ’ ακούσουν όλοι κ’ έπειτα να φύγει. Ο Αρισταίνετος τού έδωσε την άδεια κ’ εκείνος πλησίασε στον λυχνοστάτη και το διάβασε.

ΦΙΛΩΝ: Μήπως, Λυκίνε, ήταν εγκώμιο γιά την νύφη ή γαμήλιο ποίημα, από εκείνα που γράφονται συχνά;

ΛΥΚΙΝΟΣ: Κάτι τέτοιο υποθέσαμε κ’ εμείς, αλλά δεν είχε καμμία σχέση. Έγραφε, λοιπόν: «Ο φιλόσοφος Ετοιμοκλής προς τον Αρισταίνετο: Την γνώμη, που

96 Τους Στωικούς φιλοσόφους ακολουθούσε η φήμη ότι έγραφαν με ψιλά και δυσανάγνωστα γράμματα.

24grammata.com 30

έχω γιά τα δείπνα, την μαρτυρεί όλη η περασμένη ζωή μου, αφού καθημερινά πολλοί, και μάλιστα πολύ πλουσιότεροί σου, μ’ ενοχλούν με προσκλήσεις, αλλά ποτέ δεν πηγαίνω, γιατί ξέρω τον θόρυβο και τα μεθύσια που γίνονται στα συμπόσια. Μόνον μ’ εσένα, όμως, νομίζω ότι δικαιολογημένα αγανακτώ, αφού εσύ γιά πολύ καιρό δέχτηκες άφθονη φροντίδα από μένα, αλλά δεν έκρινες σωστό να με συναριθμήσεις με τους άλλους φίλους σου. Μόνον εμένα άφησες απ’ έξω, αν και είμαστε γείτονες. Λυπάμαι, λοιπόν, γιά σένα, κυρίως γιατί φάνηκες τόσο αχάριστος, αφού γιά μένα δεν αποτελεί ευδαιμονία μία μερίδα αγριογούρουνου ή λαγού ή γλυκίσματος, πράγματα που άφθονα τ’ απολαμβάνω στα συμπόσια εκείνων που γνωρίζουν το καθήκον τους.

Σήμερα, μάλιστα, ενώ μπορούσα να παρευρεθώ στο πολυτελές, όπως λένε, δείπνο τού μαθητή μου τού Παμμένη, αρνήθηκα, αν και με θερμοπαρακαλούσε, επειδή περίμενα – ο ανόητος! – την πρόσκλησή σου, αλλά εσύ με παρέλειψες, κ’ ευχαριστείς άλλους. Δικαιολογημένα! Δεν μπορείς να διακρίνεις το καλύτερο και δεν έχεις καταληπτική φαντασία97! Ξέρω, όμως, από πού επηρεάστηκες: από τους έξοχους φιλοσόφους σου, τον Ζηνόθεμη και τον Λαβύρινθο, τους οποίους – μακριά από μένα η Αδράστεια98! – θεωρώ ότι μπορώ αμέσως ν’ αποστομώσω μ’ έναν συλλογισμό μου. Μήπως κάποιος απ’ αυτούς θα μας πει τι είναι η φιλοσοφία; Μήπως θα μας πει τα στοιχειώδη, δηλαδή σε τι διαφέρει η «σχέση» από την «έξη»; Ή μήπως ν’ αναφερθώ στα πιό δύσκολα, στον «κερατίνη» ή στον «σωρείτη» ή στον «θερίζοντα λόγο99»; Εσύ, λοιπόν, να είσαι ευτυχισμένος μ’ αυτούς. Εγώ, πάλι, που μόνο το ωραίο θεωρώ ότι είναι αγαθό, εύκολα θα υποφέρω την προσβολή.

Ωστόσο, γιά να μην μπορέσεις ύστερα να καταφύγεις σ’ αυτή την δικαιολογία, λέγοντας ότι με ξέχασες μέσα σε τόσο θόρυβο και τόση προετοιμασία, σήμερα σε φώναξα δύο φορές, και το πρωί, όταν ήσουν στην κατοικία σου, και ύστερα, στον ναό των Διοσκούρων, όταν θυσίαζες. Εγώ αυτά απολογούμαι στους παρόντες. Εάν, πάλι, σου φαίνομαι οργισμένος εξαιτίας ενός δείπνου, θυμήσου τον μύθο τού Οινέα100, γιατί θα δεις και την Άρτεμη ν’ αγανακτεί που μόνον εκείνη έμεινε έξω από την θυσία που έκανε ο Οινεύς προς τους άλλους Θεούς. Γι’ αυτά ο Όμηρος λέει τ’ ακόλουθα: «Είτε λησμόνησε είτε δεν σκέφτηκε, έβαλε στην καρδιά του μεγάλη αμαρτία». Και ο Ευριπίδης: «Αυτή η γη είναι η Καλυδώνα, απέναντι από την γη τού Πέλοπα, κ’ έχει πεδιάδες εύφορες». Και ο Σοφοκλής: «Η κόρη τής Λητούς, η εύστοχη Θεά, ξεσήκωσε μεγάλο κάπρο μέσα στην γη τού Οινέα».

Αυτά τα λίγα – διαλεγμένα από πολλά – σού παραθέτω, γιά να καταλάβεις ποιόν άνθρωπο άφησες απρόσκλητο προκειμένου να φιλοξενήσεις τον Δίφιλο και να του αναθέσεις τον γιό σου. Δικαιολογημένα! Είναι ευχάριστος στο παιδί, και γιά χάρη τού παιδιού είναι μαζί! Και αν εγώ δεν ντρεπόμουν να σου το πω, θα πρόσθετα και κάτι άλλο101, κάτι που εσύ, αν θέλεις, μπορείς να μάθεις από τον Ζώπυρο τον παιδαγωγό102, γιατί είναι αληθινό. Δεν πρέπει, όμως, να ταράζουμε τους γάμους ούτε να διαβάλλουμε τους άλλους ανθρώπους, και μάλιστα όταν πρόκειται γιά τόσο

97 «Καταληπτική φαντασία»: φιλοσοφικός όρος των Στωικών, που αφορά εκείνη την δύναμη, με την οποία μία έννοια γίνεται φανερή στον νου. 98 Αδράστεια: επωνυμία τής Νέμεσης, Θεάς τής τιμωρίας και τής εκδίκησης. 99 Είδη συλλογισμών που χρησιμοποιούνταν κυρίως από τους σοφιστές. 100 Ο Οινεύς θυσίασε σε όλους τους Θεούς τού Ολύμπου, αλλά λησμόνησε την Άρτεμη. Η Θεά οργίστηκε κ’ έστειλε στην χώρα του τον Καλυδώνιο κάπρο, ο οποίος προκαλούσε μεγάλες καταστροφές στις καλλιέργειες. 101 Προφανώς ο Ετοιμοκλής αφήνει σε βάρος τού Δίφιλου υπονοούμενα γιά τάσεις παιδεραστίας. 102 Ο Ζώπυρος ήταν παιδαγωγός τού Ζήνωνα, γιού τού Αρισταίνετου.

24grammata.com 31

αισχρές κατηγορίες, γιατί – ακόμη και αν ο Δίφιλος στάθηκε άξιος να μου αποσπάσει ήδη δύο μαθητές – εγώ, γιά χάρη τής ίδιας τής φιλοσοφίας, θα σιωπήσω.

Επίσης, διέταξα τον δούλο μου, εάν τού δώσεις καμμιά μερίδα χοιρινού ή ελαφιού ή σουσαμόπιττας γιά να μου τα φέρει, σαν ένδειξη τής συγγνώμης σου γιά τον αποκλεισμό μου από το δείπνο, να μην τα πάρει, γιά να μην θεωρηθεί ότι γι’ αυτό σου τον έστειλα».

Ενώ διαβάζονταν αυτά, φίλε μου, με περιέλουζε ιδρώτας εξαιτίας τής ντροπής που αισθανόμουν, κ’ ευχόμουν εκείνο που λέει ο λόγος, ν’ ανοίξει η γη και να με καταπιεί, ενώ έβλεπα τους προσκεκλημένους να γελούν σε κάθε ευκαιρία, και μάλιστα εκείνους που γνώριζαν τον Ετοιμοκλή, έναν άνθρωπο που θεωρούνταν γέροντας και σεμνός, και απορούσαν πώς τους ξεγέλασε και τους εξαπάτησε με την γενειάδα και την σοβαρότητα τού προσώπου του. Μου φαινόταν, ωστόσο, ότι ο Αρισταίνετος δεν τον είχε προσκαλέσει όχι από αμέλεια, αλλά επειδή δεν έλπιζε ότι θα δεχόταν την πρόσκληση και θα καταδεχόταν να έρθει, οπότε ούτε καν αποπειράθηκε να του το πει.

Όταν κάποτε ο δούλος σταμάτησε την ανάγνωση, όλοι οι προσκεκλημένοι κοίταζαν προς τον Ζήνωνα και τον Δίφιλο, που ήταν φοβισμένοι και ωχροί, ενώ η αμηχανία φαινόταν στα πρόσωπά τους κ’ επαλήθευε τις κατηγορίες τού Ετοιμοκλή. Ο Αρισταίνετος ταράχτηκε και θορυβήθηκε, αλλά μας παρακινούσε να πιούμε και προσπαθούσε να διασκεδάσει το γεγονός χαμογελώντας. Μετά έδιωξε τον δούλο και του είπε ότι θ’ ασχοληθεί με το ζήτημα. Μετά από λίγο, και ο Ζήνων έφυγε κρυφά, όταν ο παιδαγωγός τού έκανε νόημα να φύγει, κατόπιν διαταγής τού πατέρα του.

Ο Κλεόδημος, που από ώρα ζητούσε κάποια πρόφαση, επειδή ήθελε να συγκρουστεί με τους Στωικούς κ’ έσκαγε που δεν είχε εύλογη αφορμή, άρπαξε την ευκαιρία, που του έδωσε η επιστολή, και είπε: «Τέτοια πράγματα σκαρώνει ο ωραίος Χρύσιππος και ο έξοχος Ζήνων και ο Κλεάνθης103, που είναι μόνον άθλιες φρασούλες κ’ ερωτήσεις και φιλοσοφική περιβολή, ενώ – κατά τ’ άλλα – οι περισσότεροι είναι Ετοιμοκλήδες! Και οι επιστολές τους, όμως, βλέπετε πόσο σοβαρές είναι! Σύμφωνα με την τελευταία, Οινεύς είναι ο Αρισταίνετος, και Άρτεμις ο Ετοιμοκλής. Ηρακλή μου! Όλα είναι ήπια και όπως ταιριάζει σε μιά γιορτή!».

«Μα τον Δία», είπε ο Έρμων, που βρισκόταν λίγο πιό πάνω, «νομίζω ότι ο Ετοιμοκλής είχε ακούσει ότι ο Αρισταίνετος ετοίμασε χοιρινό γιά το δείπνο, οπότε θεώρησε σωστό να θυμηθεί τον Καλυδώνιο κάπρο, αλλά – γιά τ’ όνομα τής Εστίας! – Αρισταίνετε, στείλ’ του γρήγορα το καλύτερο κομμάτι, μην τύχει και ο γέροντας πεθάνει από την πείνα, όπως ακριβώς ο Μελέαγρος104, αν και τίποτε κακό δεν θα πάθει, αφού ο Χρύσιππος τα θεωρεί αδιάφορα αυτά τα πράγματα!105».

«Εσείς μιλάτε γιά τον Χρύσιππο», είπε ο Ζηνόθεμις, αφού σηκώθηκε όρθιος κ’ έβγαλε δυνατή φωνή, «που συγκρίνετε τον Κλεάνθη και τον Ζήνωνα – σοφούς ανθρώπους – μ’ έναν άνθρωπο που φιλοσοφεί παράνομα, τον Ετοιμοκλή τον λαοπλάνο; Ποιοί είστε ’σείς που θα μιλήσετε έτσι; Εσύ, Έρμωνα, δεν έκοψες και άρπαξες τις πλεξούδες των Διοσκούρων, που ήταν χρυσές; Θα λογοδοτήσεις, όμως, στην δικαιοσύνη και θα παραδοθείς στον δήμιο! Εσύ, Κλεόδημε, δεν αποπλάνησες

103 Χρύσιππος, Ζήνων, Κλεάνθης: διάσημοι Στωικοί φιλόσοφοι. 104 Μελέαγρος: γιός τού Οινέα. Σκότωσε τον Καλυδώνιο κάπρο (βλέπε στο Παράρτημα Η΄). 105 Οι Στωικοί φιλόσοφοι κατέτασσαν τον θάνατο – βίαιο ή φυσικό – μεταξύ των «αδιάφορων» συμβάντων τής ανθρώπινης ζωής, αφού αυτός δεν εξαρτάται από την καλή ή κακή προαίρεση τού ανθρώπου που τον υφίσταται.

24grammata.com 32

την γυναίκα τού μαθητή σου τού Σώστρατου, και πιάστηκες επ’ αυτοφώρω κ’ έπαθες τα χειρότερα; Γιατί δεν σιωπάτε, αφού έχετε λερωμένη την φωλιά σας;».

«Εγώ δεν είμαι μαστρωπός τής γυναίκας μου», είπε ο Κλεόδημος, «όπως εσύ, ούτε καταχράστηκα τα χρήματα που μου εμπιστεύτηκε ο φιλοξενούμενος μαθητής μου, κ’ έπειτα έδωσα όρκο στην Πολιούχο Θεά106 ότι δεν τα πήρα, ούτε δανείζω με τόκο τέσσερις δραχμές, ούτε καταπνίγω τους μαθητές μου εάν δεν με πληρώσουν στην κατάλληλη στιγμή!».

«Δεν θ’ αρνηθείς, όμως», είπε ο Ζηνόθεμις, «ότι έδωσες δηλητήριο στον Κρίτωνα γιά ν’ απαλλαγεί απ’ τον πατέρα του!». Λέγοντας αυτό, έρριξε επάνω τους το υπόλοιπο τού περιεχομένου τού ποτηριού του, που ήταν σχεδόν μισογεμάτο, αφού έπινε εκείνη την στιγμή. Ο Ίων, που βρισκόταν κοντά, δέχτηκε το κατάβρεγμα, και του άξιζε. Ο Έρμων έσκυψε και σφούγγισε το κρασί απ’ το κεφάλι του, καλώντας τους παρόντες ως μάρτυρες τού παθήματός του, ενώ ο Κλεόδημος, που δεν είχε ποτήρι, γύρισε κ’ έφτυσε τον Ζηνόθεμη, άρπαξε με τ’ αριστερό του χέρι τα γένεια του, και θα τον χτυπούσε στον κρόταφο και θα τον σκότωνε τον γέροντα, εάν ο Αρισταίνετος δεν του κρατούσε το χέρι και δεν περνούσε πάνω από τον Ζηνόθεμη γιά να βρεθεί ανάμεσά τους και να τους χωρίσει, σαν τείχος, ώστε να ηρεμήσουν.

Όσο γίνονταν αυτά, Φίλωνα, εγώ σκεφτόμουν διάφορα, αλλά κ’ εκείνο το γνωστό, ότι κανένα όφελος δεν προκύπτει εάν παρακολουθείς τα φιλοσοφικά μαθήματα χωρίς να ρυθμίζεις την ζωή σου προς το καλύτερο, αφού κ’ εκείνοι οι άνθρωποι, που ήταν μεγάλοι φιλόσοφοι, γίνονταν τόσο γελοίοι στις πράξεις τους. Έπειτα αναλογίστηκα μήπως είναι αληθινό εκείνο που λένε πολλοί, ότι δηλαδή η παιδεία παρεκτρέπει από τους σωστούς συλλογισμούς αυτούς που προσηλώνονται μόνον στα βιβλία και ασχολούνται μόνον μ’ αυτά, αφού εκεί ήταν παρόντες τόσοι φιλόσοφοι, ενώ ούτε ένας – έστω κατά τύχη – δεν υπήρχε που να μην είχε κάνει την αμαρτία του, αλλά κάποιοι έκαναν πράγματα αισχρά και κάποιοι άλλοι έλεγαν πράγματα αισχρότερα, και δεν θ’ απέδιδα ούτε στο κρασί τα γεγονότα, αφού αναλογιζόμουν εκείνα που είχε γράψει νηστικός και νηφάλιος ο Ετοιμοκλής, οπότε μάλλον αντιστράφηκαν τα πράγματα, και οι απλοί προσκεκλημένοι φαίνονταν να τρώνε με κοσμιότητα, χωρίς να μεθούν και χωρίς να παραφέρονται, μόνον γελώντας και απορώντας – νομίζω – μ’ εκείνους που θαυμάζονταν και θεωρούνταν σπουδαίοι εξαιτίας τής εμφάνισής τους, την στιγμή που οι σοφοί ασελγούσαν, βρίζονταν, μεθοκοπούσαν, ξεσπούσαν κ’ έρχονταν στα χέρια. Ο έξοχος Αλκιδάμας μέχρι που κατούρησε κιόλας στην μέση τής αίθουσας, χωρίς να σεβαστεί τις γυναίκες! Μου φαινόταν, λοιπόν, ότι πολύ σωστά κάποιος θα ισχυριζόταν ότι όσα συνέβαιναν στο συμπόσιο ήταν εντελώς όμοια μ’ εκείνα που οι ποιητές λένε γιά την Έριδα, η οποία – επειδή δεν προσκλήθηκε στον γάμο τού Πηλέα107, έρριξε το μήλο της108 μέσα στο συμπόσιο, με αποτέλεσμα να προκληθεί τέτοιος πόλεμος στην Τροία. Και ο Ετοιμοκλής, λοιπόν, φαίνεται ότι έρριξε την επιστολή του μέσα στο συμπόσιο σαν κάποιο μήλο, γιά να φέρει τόσα κακά, όχι λιγότερα από εκείνα τής Ιλιάδας.

Όσοι βρίσκονταν γύρω από τον Ζηνόθεμη και τον Κλεόδημο δεν έπαψαν να φιλονικούν, ακόμη και όταν ο Αρισταίνετος βρέθηκε ανάμεσά τους. «Γιά την ώρα», είπε ο Κλεόδημος, «αρκεί που απέδειξα ότι είστε αμαθείς, αλλά αύριο θα σας εκδικηθώ όπως πρέπει. Γιά πες μου, λοιπόν, Ζηνόθεμη, ή εσύ, σεμνότατε Δίφιλε,

106 Πρόκειται μάλλον γιά την θεά Αθηνά. 107 Πηλεύς: βασιλιάς τής Φθίας και πατέρας τού Αχιλλέα. 108 Πρόκειται γιά το περίφημο «μήλο τής Έριδας».

24grammata.com 33

αφού λέτε ότι η απόκτηση χρημάτων είναι κάτι αδιάφορο109, γιατί κυρίως αυτά – ανάμεσα στ’ άλλα – θέλετε ν’ αποκτάτε, και γι’ αυτό πάντοτε γυροφέρνετε τους πλούσιους και δανείζετε και είστε τοκογλύφοι και διδάσκετε με αμοιβή, κ’ ενώ, πάλι, μισείτε την ηδονή και κατηγορείτε τους Επικούρειους, οι ίδιοι κάνετε και υποφέρετε τα πιό ξεδιάντροπα πράγματα γιά χάρη τής ηδονής, αγανακτώντας αν κάποιος δεν σας καλέσει στο δείπνο του; Και αν σας καλέσει, τρώτε τόσο πολύ και δίνεται τόσο πολλά στους δούλους σας, που [...]110», και λέγοντας αυτά, επιχείρησε ν’ αρπάξει το προσόψι που κρατούσε ο υπηρέτης τού Ζηνοθέμιδα, το οποίο ήταν κατάμεστο από κάθε είδους κρέατα, σκοπεύοντας να το λύσει και να τα ρίξει στο πάτωμα, αλλά ο υπηρέτης δεν το άφηνε, κρατώντας το δυνατά.

«Εύγε, Κλεόδημε», είπε ο Έρμων, «και τώρα να μας πουν γιά ποιόν λόγο κατηγορούν την ηδονή αυτοί που έχουν την αξίωση να ευχαριστιούνται περισσότερο απ’ όλους!». «Όχι εμείς, Κλεόδημε», είπε ο Ζηνόθεμις, «αλλά εσύ να μας πεις γιατί δεν θεωρείς αδιάφορο τον πλούτο!». «Όχι εγώ, εσύ να μας πεις!», κ’ έτσι συνεχιζόταν η διαμάχη, μέχρι που ο Ίων σηκώθηκε από την θέση του και είπε: «Πάψτε! Εγώ, εάν το εγκρίνετε, θα καταθέσω ανάμεσά σας θέματα άξια γιά συζήτηση, κ’ εσείς θα μιλήσετε και θ’ ακούσετε χωρίς φιλονικίες, όπως βέβαια γινόταν στις περισσότερες συζητήσεις τού Πλάτωνά μας». Όλοι οι παρόντες τον επαίνεσαν, και μάλιστα όσοι βρίσκονταν γύρω από τον Αρισταίνετο και τον Εύκριτο, ελπίζοντας ότι έτσι θ’ απαλλαγούν από την αηδία. Τότε ο Αρισταίνετος επέστρεψε στην θέση του, ελπίζοντας ότι θα επικρατήσει ειρήνη.

Ταυτόχρονα, μάς προσφερόταν τ’ ονομαζόμενο «κυρίως γεύμα»: μιά όρνιθα γιά τον καθένα, χοιρινό κρέας, λαγός, ψάρια τηγανητά, σουσαμόπιττες και ξηροί καρποί, γιά να πάρει όποιος θέλει. Αυτά δεν προσφέρονταν σε ξεχωριστό γιά τον καθένα πιάτο. Επάνω στο τραπέζι υπήρχε ένα κοινό πιάτο111 γιά τον Αρισταίνετο και τον Εύκριτο, γιά να πάρει ο καθένας τους όσο ήθελε. Κοινό πιάτο προσφέρθηκε και στον Στωικό Ζηνόθεμη και στον Επικούρειο Έρμωνα. Το ίδιο έγινε με τον Κλεόδημο και τον Ίωνα, καθώς και με τον γαμπρό κ’ εμένα, ενώ ο Δίφιλος έτρωγε μόνος, επειδή ο Ζήνων είχε φύγει. Και αυτά να τα κρατήσεις στο μυαλό σου, Φίλωνα, γιατί θα μας χρησιμέψουν στην συνέχεια τής διήγησης.

ΦΙΛΩΝ: Θα τα θυμάμαι. ΛΥΚΙΝΟΣ: Ο Ίων, λοιπόν, είπε: «Θ’ αρχίσω πρώτος, εάν συμφωνείτε».

Συγκεντρώθηκε γιά λίγο και συνέχισε: «Ίσως θα έπρεπε να μιλήσω γιά τις ιδέες και τα άυλα και την αθανασία τής ψυχής112, μιά που παρόντες είναι τέτοιοι άνθρωποι. Ωστόσο, γιά ν’ αποφύγω τον αντίλογο όσων φιλοσοφούν διαφορετικά, θα πω όσα ταιριάζουν σ’ έναν γάμο. Το καλύτερο θα ήταν να μην χρειαζόμασταν τον γάμο, αλλά να γινόμασταν εραστές παιδιών, πειθαρχώντας στον Πλάτωνα και στον Σωκράτη113, γιατί μόνον αυτός ο έρωτας μπορεί να μας οδηγήσει στην αρετή, ενώ εάν θεωρείται απαραίτητος και ο γάμος με γυναίκα, θα έπρεπε – κατά την γνώμη τού Πλάτωνα – οι

109 Τα χρήματα (ο πλούτος) θεωρούνταν επίσης κάτι «αδιάφορο» γιά τους Στωικούς φιλοσόφους, όπως και ο θάνατος (βλέπε πιό πάνω). 110 Σ’ αυτό το σημείο, το πρωτότυπο κείμενο είναι φθαρμένο. 111 Την ίδια συνήθεια συναντούμε και στην μεσαιωνική Δύση. 112 Αγαπητά θέματα τής πλατωνικής φιλοσοφίας. 113 Εδώ η παιδεραστία παρουσιάζεται ως προτροπή τής πλατωνικής διδασκαλίας, γεγονός που αποτελεί εμφανέστατη υπερβολή.

24grammata.com 34

γυναίκες να ήταν κοινές114, ώστε να μην ζηλεύαμε ο ένας τον άλλον». Οι άλλοι γέλασαν πολύ, θεωρώντας ότι αυτά δεν ήταν κατάλληλα γιά εκείνη την περίσταση.

Τότε ο Διονυσόδωρος είπε: «Σταμάτα να μας τραγουδάς βαρβαρισμούς. Ποιός θα ζήλευε γι’ αυτά και ποιόν;». «Μιλάς κ’ εσύ, κάθαρμα;», τού απάντησε ο Ίων. Αλλά και ο Διονυσόδωρος τον έβρισε ανάλογα. Τότε ο γραμματικός Ιστιαίος, ο καλύτερος άνθρωπος, είπε: «Πάψτε! Θα σας διαβάσω ένα γαμήλιο ποίημα». Άρχισε, λοιπόν, να διαβάζει και – αν θυμάμαι καλά – έλεγε τα εξής:

«Κάποτε, στου Αρισταίνετου το μέγαρο, η θεϊκή Κλεανθίς επιμελώς ανατρεφόταν σαν βασίλισσα, ξεχωριστή απ’ τις άλλες όλες τις παρθένες, καλύτερη από την Κυθέρεια115 μαζί και την Ελένη116. Χαίρε κ’ εσύ, γαμπρέ, πιό δυνατέ από τους συνομήλικούς σου, καλύτερε από τον Νιρέα117 και από τον γιό τής Θέτιδας118! Εμείς, λοιπόν, θα ψάλλουμε σ’ εσάς αυτό εδώ τού γάμου το τραγούδι, και γιά τους δυό κοινό». Αφού οι άλλοι ξέσπασαν σε γέλια, όπως ήταν αναμενόμενο, ήρθε η στιγμή

να πάρουν όσα φαγητά είχαν παρατεθεί. Όσοι ήταν γύρω από τον Αρισταίνετο και τον Εύκριτο, έπαιρναν όσα υπήρχαν μπροστά τους, κ’ εγώ τα δικά μου και ο Χαιρέας όσα ήταν μπροστά του, το ίδιο και ο Ίων και ο Κλεόδημος, ενώ ο Δίφιλος είχε την αξίωση να του παραδωθούν και όσα ήταν τού Ζήνωνα, που είχε φύγει, κ’ έλεγε ότι αυτά προσφέρθηκαν μόνον στον ίδιο κ’ έδινε μάχη με τους υπηρέτες και τραβούσε την όρνιθα και αυτός κ’ εκείνοι, σαν να ήταν ο νεκρός Πάτροκλος119, αλλά στο τέλος ο Δίφιλος νικήθηκε και χάρισε άφθονο γέλιο στους παρευρισκομένους, ιδιαίτερα επειδή αγανακτούσε, λες και είχε πέσει θύμα μεγάλης αδικίας.

Ο Έρμων και ο Ζηνόθεμις, όπως σου είπα, ήταν ξαπλωμένοι κοντά: ο Ζηνόθεμις προς το πάνω μέρος και ο Έρμων από κάτω. Τ’ άλλα όλα τούς είχαν προσφερθεί ίσα, οπότε τα έπαιρναν με ηρεμία, αλλά η όρνιθα τού Έρμωνα έτυχε να είναι κάπως παχύτερη, νομίζω, κ’ έπρεπε να πάρει ο καθένας την δική του. Τότε, λοιπόν, ο Ζηνόθεμις – και πρόσεξε πολύ, Φίλωνα, γιατί φτάσαμε στο αποκορύφωμα των γεγονότων – ο Ζηνόθεμις, λέω, άφησε την όρνιθά του και πήρε την παχύτερη, όπως είπα, όρνιθα τού Έρμωνα, ο οποίος επίσης την άρπαξε, γιατί δεν ήθελε ν’ αφήσει πλεονέκτημα στον άλλον. Άρχισαν, τότε, τις φωνές, έπεσε ο ένας πάνω στον άλλον, χτυπιούνταν στα πρόσωπα με τις όρνιθες, πιάστηκαν από τα γένεια και ζητούσαν την βοήθεια των άλλων: ο Έρμων ζητούσε τού Κλεόδημου και ο Ζηνόθεμις τού Αλκιδάμαντα και τού Δίφιλου. Άλλοι πήραν το μέρος τού πρώτου και άλλοι τού δεύτερου, εκτός από τον Ίωνα, ο οποίος διατήρησε την ουδετερότητά του.

Οι άλλοι, λοιπόν, είχαν συμπλακεί και μάχονταν. Τότε ο Ζηνόθεμις πήρε από το τραπέζι τού Αρισταίνετου ένα ποτήρι και το έρριξε στον Έρμωνα, «κ’ εκείνον

114 Η κοινοκτημοσύνη των γυναικών τίθεται σε εντελώς διαφορετικές βάσεις μέσα στην περίφημη «Πολιτεία» τού Πλάτωνα. Σ’ αυτό το σημείο, η συγκεκριμένη ιδέα αναφέρεται χονδροειδώς παραποιημένη. 115 Κυθέρεια: προσωνυμία τής θεάς Αφροδίτης. 116 Πρόκειται γιά την Ωραία Ελένη. 117 Νιρεύς: γιός τής Αγλαΐας, τής μίας από τις τρεις Χάριτες. 118 Δηλαδή τον Αχιλλέα. 119 Κατά τον Τρωικό πόλεμο σκοτώθηκε ο Πάτροκλος, πιστός φίλος τού Αχιλλέα. Γύρω από το πτώμα του έγινε μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Αχαιών και Τρώων, που σκόπευε στην απόκτηση τού νεκρού σώματος.

24grammata.com 35

δεν τον πέτυχε, αλλά πήρε άλλη κατεύθυνση120», κ’ έσκισε στα δύο το κεφάλι τού γαμπρού μ’ ένα αποτελεσματικό και βαθύ τραύμα. Οι γυναίκες άρχισαν να ξεφωνίζουν και οι περισσότερες κατέβηκαν στο πεδίο τής μάχης – και μάλιστα η μητέρα τού νεαρού, μόλις είδε το αίμα – ενώ κ’ η νύφη τινάχτηκε όρθια επειδή φοβήθηκε γι’ αυτόν. Στο μεταξύ αρίστεψε ο Αλκιδάμας, που είχε συμμαχήσει με τον Ζηνόθεμη, χτυπώντας με το ραβδί του το κρανίο τού Κλεόδημου, συντρίβοντας το σαγόνι τού Έρμωνα και πληγώνοντας μερικούς υπηρέτες, οι οποίοι επιχείρησαν να βοηθήσουν τα θύματά του, που και αυτά δεν υποχωρούσαν, αφού ο Κλεόδημος, με το δάχτυλο σηκωμένο, επιχειρούσε να βγάλει το μάτι τού Ζηνοθέμιδα, ενώ δάγκανε την μύτη του και του είχε κόψει ένα κομμάτι. Ο Έρμων, πάλι, βλέποντας τον Δίφιλο να έρχεται ως σύμμαχος τού Ζηνοθέμιδα, τον έρριξε από το ανάκλιντρο με το κεφάλι κάτω. Μ’ ένα λάκτισμα στα δόντια – νομίζω – χτυπήθηκε από τον Κλεόδημο και ο γραμματικός Ιστιαίος, που προσπάθησε να τους χωρίσει, επειδή ο πρώτος τον πέρασε γιά τον Δίφιλο. Σωριάστηκε, λοιπόν, ο ταλαίπωρος «βγάζοντας αίμα από το στόμα του», όπως λέει ο στίχος τού Ομήρου, ενώ τα πάντα ήταν γεμάτα ταραχή και δάκρυα.

Οι γυναίκες, ωστόσο, περιτριγύρισαν τον Χαιρέα και τον θρηνούσαν, ενώ οι άλλοι σταματούσαν σιγά-σιγά. Το μεγαλύτερο απ’ όλα τα κακά ήταν ο Αλκιδάμας, που είχε τρέψει σε φυγή τους αντιπάλους του και χτυπούσε όποιον τύχαινε. Πολλοί, λοιπόν – να ξέρεις – θα έπεφταν κάτω εάν δεν έσπαζε το ραβδί του. Εγώ, πάλι, στεκόμουν όρθιος κοντά στον τοίχο κ’ έβλεπα τα γεγονότα χωρίς ν’ αναμιγνύομαι, γιατί παρατηρώντας τον Ιστιαίο πήρα το μάθημά μου, δηλαδή ότι είναι επικίνδυνο να χωρίζεις όσους αντιμάχονται. Εκεί θα έβλεπες Λαπίθες και Κενταύρους121, τραπέζια αναποδογυρισμένα, αίμα χυμένο και ποτήρια σκορπισμένα.

Τελικά, ο Αλκιδάμας έρριξε κάτω τον λυχνοστάτη και σκοτείνιασε ο τόπος, οπότε η κατάσταση – όπως είναι φυσικό – έγινε πολύ χειρότερη, κ’ επειδή δεν ήταν εύκολο να βρεθεί άλλο φως, έγιναν μέσα στο σκοτάδι και άλλα, πολλά και φοβερά. Όταν φάνηκε κάποιος που έφερνε ένα φως, αντιληφθήκαμε ότι ο Αλκιδάμας είχε απογυμνώσει μιά αυλητρίδα και προσπαθούσε να την βιάσει, ενώ ο Διονυσόδωρος συνελήφθη να κάνει κάτι άλλο, γελοίο: καθώς σηκωνόταν, ένα ποτήρι έπεσε μέσα από το ένδυμά του. Έπειτα, προσπαθώντας ν’ απολογηθεί, είπε ότι – μέσα στην ταραχή – του το είχε δώσει ο Ίων γιά να του το φυλάξει και να μην χαθεί, οπότε ο Ίων, γιά να μην τον εκθέσει, είπε ότι έτσι είχε γίνει.

Μ’ αυτά διαλύθηκε και το συμπόσιο, φτάνοντας στο τέλος του, από το δάκρυ ξανά στο γέλιο, χάρη στον Αλκιδάμαντα, τον Διονυσόδωρο και τον Ίωνα. Οι τραυματίες, που πονούσαν, μεταφέρονταν έξω με φορεία. Ο γέροντας Ζηνόθεμις, που με τα δυό του χέρια κρατούσε και την μύτη και το μάτι του, ξεφώνιζε ότι πεθαίνει απ’ τους πόνους. Ο Έρμων, αν και βρισκόταν σε κακή κατάσταση, αφού είχε χάσει δύο δόντια, απαντούσε στον Ζηνόθεμη λέγοντας: «Να θυμάσαι ότι δεν θεωρείς αδιάφορο τον πόνο122». Ο γαμπρός, αφού ο Διόνικος τού περιποιήθηκε το τραύμα, μεταφερόταν στην κατοικία του έχοντας το κεφάλι του τυλιγμένο με ταινίες, ανεβασμένος επάνω στο όχημα123, στο οποίο θ’ ανέβαζε την νύφη, έχοντας γιορτάσει πικρούς γάμους, ο

120 Παρωδία ομηρικού στίχου. 121 Οι Λαπίθες ήταν κάτοικοι τής Θεσσαλίας. Η Μυθολογία αναφέρει ότι εκδίωξαν τους Κενταύρους από το Πήλιο, μετά από φονικότατη μάχη (βλέπε στο Παράρτημα Ζ΄). 122 Ο λόγος είναι ειρωνικός. 123 Μετά το γαμήλιο δείπνο, ο γαμπρός οδηγούσε την νύφη στην νέα κατοικία τους, έχοντάς την ξαπλωμένη επάνω σε μικρό κρεβάτι, το οποίο μεταφερόταν μ’ ένα όχημα που συνήθως συρόταν από ζεύγος ίππων, ημιόνων ή βοδιών.

24grammata.com 36

ταλαίπωρος. Και τους άλλους, όμως, τους φρόντιζε όσο μπορούσε ο Διόνικος. Πήγαιναν, λοιπόν, να κοιμηθούν, οι περισσότεροι κάνοντας εμετό μέσα στους δρόμους. Ο Αλκιδάμας παρέμεινε εκεί, επειδή δεν μπόρεσαν να τον βγάλουν έξω, αφού έπεσε στο ανάκλιντρο και κοιμόταν πλαγιασμένος.

Αυτό ήταν το τέλος τού συμποσίου, καλέ μου Φίλωνα, γιά το οποίο ταιριάζει περισσότερο να πούμε εκείνο το απόσπασμα τής τραγωδίας:

«Πολλές είν’ οι μορφές των θεοτήτων, πολλά ανέλπιστα εκτελούνε οι Θεοί, ενώ τα προσδοκόμενα δεν έγιναν124». Πράγματι, λοιπόν, και αυτά είχαν απροσδόκητη κατάληξη. Τούτο, όμως,

έχω ήδη μάθει: ότι δεν είναι ασφαλές να κάθεσαι στο τραπέζι με τέτοιου είδους σοφούς!

* * * * * * *

124 Στίχοι τού Ευριπίδη.

24grammata.com 37

Μέρος Γ΄

Παραρτήματα

24grammata.com 38

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α΄

Σωκράτης ο Αθηναίος Ένας από τους μεγαλύτερους σοφούς τής οικουμένης, διδάσκαλος τής

πρακτικής φιλοσοφίας και ιδιαιτέρως τής ηθικής, γιός τού Σωφρονίσκου και τής Φαιναρέτης, από τον Δήμο Αλωπεκών. Γεννήθηκε στην Αττική κατά το τέταρτο έτος τής 77ης Ολυμπιάδας. Από τον πατέρα του διδάχτηκε την αγαλματοποιία και διακρίθηκε σ’ αυτήν κατασκευάζοντας αληθινά αριστουργήματα.

Νωρίς εκδήλωσε έντονο ενδιαφέρον γιά την φιλοσοφία, στην οποία αφοσιώθηκε, υπηρετώντας την καθ’ όλη την διάρκεια τής υπόλοιπης ζωής του. Από τον Αναξαγόρα διδάχτηκε την φυσική επιστήμη και από τον Πρόδικο την τέχνη τής ρητορικής. Ο ίδιος υπήρξε αγαπητός και σεβαστός διδάσκαλος τής αρετής και τής δικαιοσύνης γιά μιά πληθώρα επιφανών Αθηναίων, καθώς και άξιος συνομιλητής των διασημότερων σοφιστών και φιλοσόφων τής εποχής του, ενώ το Μαντείο των Δελφών τον ονόμασε ως τον «σοφότερο μεταξύ όλων των ανθρώπων».

Σε ηλικία εβδομήντα ετών δυσφημίστηκε με αναξιοπρεπή και άθλιο τρόπο και κατηγορήθηκε άδικα από δύο μισαλλόδοξους δημαγωγούς – τον υστερόβουλο άρχοντα Άνυτο και τον ψευδο-ποιητή Μέλιτο – ως «διαφθορέας των νέων». Μετά από μία παρωδία δίκης στην περίφημη Βουλή των Πεντακοσίων, ο αγνώμονας αθηναϊκός όχλος τον καταδίκασε να πιεί το κώνειο. Η μελετημένη προσπάθεια των πλουσίων μαθητών του – να δωροδοκήσουν τους δεσμοφύλακες και να τον φυγαδεύσουν από την Αθήνα – δεν καρποφόρησε, γιατί ο μεγάλος φιλόσοφος αρνήθηκε με θάρρος να παραβεί τους νόμους τής πατρίδας του.

Οι Αθηναίοι σύντομα μεταμελήθηκαν για το ανοσιούργημά τους και διέταξαν κοινό πένθος σε ολόκληρη την πόλη, τιμώντας τον Σωκράτη με χάλκινο ανδριάντα. Ο ίδιος δεν άφησε κανένα γραπτό κείμενο. Η διδασκαλία του διασώθηκε κυρίως μέσα από το λαμπρό συγγραφικό έργο τού Πλάτωνα και τού Ξενοφώντα, που υπήρξαν μαθητές του.

24grammata.com 39

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β΄

Επίκτητος ο Ιεραπολίτης Ο φιλόσοφος Επίκτητος γεννήθηκε γύρω στο 50 μ.Χ., στην Ιεράπολη τής

Φρυγίας, από άγνωστους γονείς. Πιθανολογείται ότι η μητέρα του ήταν δούλη. Ο ίδιος υπήρξε κτήμα τού σκληρού και βίαιου δουλοκτήτη Επαφρόδιτου, αυτοκρατορικού υπαλλήλου, στον οποίον ίσως οφειλόταν η αναπηρία τού Επίκτητου στο ένα πόδι. Στην ιδιότητά του ως δούλου πρέπει να χρωστά και το ίδιο το όνομά του, αφού «επίκτητος» σημαίνει «προσφάτως ή επιπροσθέτως ή κατόπιν ή νεωστί αποκτηθείς».

Κατά την διάρκεια τής βασιλείας τού Νέρωνα, ο Επίκτητος κατέστη απελεύθερος και γρήγορα έγινε ευνοούμενος τού ίδιου τού λαοφιλούς αυτοκράτορα. Υπήρξε αγαπητός μαθητής τού φημισμένου στωικού φιλοσόφου Γάιου Μουσώνιου Ρούφου, ο οποίος είχε εξοριστεί από τον Νέρωνα στην Γυάρο, αλλά επέστρεψε στην Ρώμη και δίδαξε εκ νέου, μετά από τον θάνατο τού αυτοκράτορα στα 68 μ.Χ.

Ως απελεύθερος, ο Επίκτητος άρχισε και ο ίδιος να διδάσκει τον στωικισμό στην Ρώμη, ενώ παράλληλα στιγμάτιζε τις κατ’ αυτόν απεραντολογίες και περιττολογίες των διαλεκτικών φιλοσόφων. Στα 94 μ.Χ. υπέστη τις συνέπειες τού μεγάλου διωγμού, που εξαπέλυσε εναντίον όλων των φιλοσόφων ο αυτοκράτορας Δομιτιανός, τού οποίου το άμεσο περιβάλλον θεωρούσε, τόσο τους διαφόρους διδασκάλους τής φιλοσοφίας, όσο και τους ολοένα αυξανόμενους μαθητές τους, ως στοιχεία ανατρεπτικά, ύποπτα και επικίνδυνα γιά την δημόσια τάξη και γιά τα πατροπαράδοτα ήθη τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Τότε ο Επίκτητος αναγκάστηκε να καταφύγει στην Νικόπολη τής Ηπείρου, όπου άνοιξε νέα σχολή και απέκτησε πολλούς μαθητές. Εκεί δίδαξε μέχρι τον θάνατό του, ο οποίος επήλθε γύρω στα 130 μ.Χ.

Οι βιογραφικές πηγές κοσμούν τον Επίκτητο με πληθώρα επιθέτων, τα οποία αποδεικνύουν ότι η ζωή του υπήρξε αυθεντική αντανάκλαση των διδασκαλιών και τής φιλοσοφίας του: «πράος, λιτός, έντιμος, ολιγαρκής, ενάρετος, φτωχός, καταδεκτικός, ευπροσήγορος, απλός, σεμνός». Γνωρίζουμε, επίσης, ότι ποτέ δεν νυμφεύτηκε, αλλά θεωρείται βέβαιο ότι υιοθέτησε ένα ορφανό παιδί και προσέλαβε μία γυναίκα γιά να το αναθρέψει και να το φροντίσει.

Ο Στέφανος Δέλτα (Δέλτα Σ., Επίκτητου Εγχειρίδιον κ.ά., Εκδ.: Βιβλιοπωλείον τής Εστίας, Αθήνα, 2002) σημειώνει χαρακτηριστικά: «Ο Επίκτητος είναι βεβαίως άνθρωπος μέσα στον οποίο βρέθηκαν ενωμένοι όλοι αυτοί οι όροι: δούλος, ανάπηρος, πάμπτωχος, κατατρεγμένος, πέρασε από τις σκληρότερες δοκιμασίες τού βίου, από τις κοινωνικές καταστάσεις που θεωρούνται οι πιό εξευτελιστικές, και δεν έπαυσε να είναι καθαρός σαν διαμάντι. Το πνεύμα του ζυγίζεται αψηλά κι από τα ύψη βλέπει και κρίνει τα εγκόσμια, μαζί και το δικό του σώμα, τις αδυναμίες και τις ανάγκες του. Καθήκον του θεωρεί να κρατεί τη συνείδησή του, την οδηγήτρα του, ανεπηρέαστη από κάθε εξωτερικό συμβάν και να ωφελεί τους ομοίους του, με τη διδασκαλία και το παράδειγμά του».

24grammata.com 40

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ΄

Από την διδασκαλία των Επτά Σοφών τής Ελλάδας

Ο Κλεόβουλος τού Ευαγόρα, ο Λίνδιος, είπε: Η τήρηση τού μέτρου είναι το άριστο. Πρέπει να σέβεσαι τον πατέρα σου.

Διατήρησε σε καλή κατάσταση το σώμα και την ψυχή σου. Να σου αρέσει ν’ ακούς και όχι να πολυμιλάς. Να είσαι πολυμαθής παρά αμαθής. Απόκτησε ήπια γλώσσα. Να είσαι οικείος προς την αρετή και ξένος προς την κακία. Μίσησε την αδικία. Φύλαξε την ευσέβεια. Συμβούλευε τα καλύτερα στους πολίτες. Κυριάρχησε στην ηδονή. Τίποτε μην πράττεις με βία. Εκπαίδευε τα τέκνα σου. Να προσεύχεσαι στην Τύχη. Διάλυε τις έχθρες. Θεώρησε πολέμιό σου τον εχθρό τού λαού. Μην αντιμάχεσαι την γυναίκα σου και μην υπερηφανεύεσαι ενώπιον ξένων, διότι το πρώτο δύναται να προκαλέσει μωρία, και το δεύτερο μανία. Μην τιμωρείς μεθυσμένους δούλους, διαφορετικά θα δώσεις κ’ εσύ την εντύπωση μεθυσμένου. Πάρε γυναίκα από την τάξη σου, διότι εάν είναι ανώτερη, θ’ αποκτήσεις αφέντες και όχι συγγενείς. Μην γελάς μαζί με όποιον χλευάζει, διότι θα φανείς απεχθής σε όποιους χλευάζονται. Αν είσαι εύπορος, μην υπερηφανεύεσαι, αν είσαι άπορος, μην ταπεινώνεσαι.

Ο Σόλων τού Εξηστεκίδη, ο Αθηναίος, είπε: Τίποτε μην κάνεις υπερβολικά. Μην δικάζεις, αλλιώς θα γίνεις εχθρός τού

καταδικασμένου. Απόφευγε την ηδονή που γεννά λύπη. Φύλαγε την καλοκαγαθία των τρόπων σου ως πιό αξιόπιστη των όρκων σου. Σφράγιζε τα λόγια σου με σιωπή, και την σιωπή σου με την κατάλληλη περίσταση. Μην ψεύδεσαι, αλλά λέγε την αλήθεια. Μελέτα τα σπουδαία. Μην μιλάς δικαιότερα από τους γονείς σου. Μην αποκτάς ταχέως φίλους, και όσους αποκτήσεις μην τους αποδοκιμάζεις ταχέως. Μαθαίνοντας να εξουσιάζεσαι, θα μάθεις να εξουσιάζεις. Αν από άλλους αξιώνεις ν’ αναλαμβάνουν τις ευθύνες τους, ανάλαβε και ο ίδιος τις δικές σου. Συμβούλευε όχι τα πιό ευχάριστα, αλλά τα καλύτερα. Μην φέρεσαι με θρασύτητα στους πολίτες. Μην συναναστρέφεσαι κακούς. Υπολόγιζε τους Θεούς. Να σέβεσαι τους φίλους. Γιά όσα δεν γνωρίζεις, μην μιλάς. Γνωρίζοντας σώπα. Να είσαι πράος με τους δικούς σου. Να συμπεραίνεις τ’ αφανή από τα φανερά.

Ο Χείλων τού Δαμαγήτη, ο Λακεδαιμόνιος, είπε: Γνώριζε τον εαυτό σου. Πίνοντας μην λες πολλά, διότι θ’ αστοχήσεις.

Μην απειλείς τους ελεύθερους, διότι δεν είναι δίκαιο. Μην κακολογείς τους πλησίον, αλλιώς θ’ ακούσεις λόγια που θα σε λυπήσουν. Αργά να πορεύεσαι προς τα δείπνα των φίλων και ταχέως προς τις ατυχίες τους. Κάνε ολιγοέξοδο γάμο. Μακάριζε τον νεκρό. Να σέβεσαι τον πρεσβύτερο. Μίσησε όποιον περιεργάζεται τις ξένες υποθέσεις. Προτίμησε περισσότερο την ζημία παρά το αισχρό κέρδος, διότι το πρώτο θα σε λυπήσει μία φορά και το δεύτερο παντοτινά. Μην γελάς με τον δυστυχισμένο. Αν είσαι τραχύς, κράτησε ήσυχο τον εαυτό σου, ώστε περισσότερο να σε σέβονται

24grammata.com 41

παρά να σε φοβούνται. Επιμελήσου την δική σου οικία. Να μην τρέχει η γλώσσα πριν από τον νου σου. Συγκράτησε τα συναισθήματά σου. Μην επιθυμείς τ’ αδύνατα. Στον δρόμο μην σπεύδεις να προχωρήσεις εμπρός και μην κινείς το χέρι σου, διότι αυτό είναι χαρακτηριστικό μανιακού. Πειθάρχησε στους νόμους. Όταν αδικείσαι, να είσαι διαλλακτικός, όταν υβρίζεσαι, να τιμωρείς.

Ο Θαλής τού Εξαμία, ο Μιλήσιος, είπε: Δίπλα στην εγγύηση είναι η βλάβη. Να θυμάσαι τους παρόντες και

απόντες φίλους. Μην καλλωπίζεις την όψη σου, αλλά να είσαι ωραίος στις ασχολίες σου. Μην πλουτίζεις με κακό τρόπο. Κανένας λόγος να μην σε διαβάλλει σε όσους σου έχουν εμπιστοσύνη. Μην διστάζεις να περιποιείσαι τους γονείς σου. Μην αποδέχεσαι την φαυλότητα. Όποιες προσφορές κάνεις προς τους γονείς σου, αυτές όταν γεράσεις να περιμένεις από τα τέκνα σου. Είναι δύσκολη η καλή αντίληψη. Είναι πολύ ευχάριστο να επιτυγχάνουμε όσα επιθυμούμε. Η αεργία είναι ανιαρή. Η ακράτεια είναι βλαβερή. Η απαιδευσία είναι βάρος. Δίδασκε και μάθαινε το καλύτερο. Μην είσαι άεργος, ακόμη και όταν είσαι πλούσιος. Κρύβε τα κακά μέσα στην οικία σου. Μην ελεεινολογείς εξαιτίας φθόνου. Κάνε χρήση τού μέτρου. Μην πιστεύεις τους πάντες. Όταν άρχεις, κόσμησε τον εαυτό σου.

Ο Πιττακός τού Υρραδίου, ο Λέσβιος, είπε: Γνώριζε τις περιστάσεις. Μην λες αυτό που πρόκειται να κάνεις, διότι θα

σε περιγελάσουν εάν αποτύχεις. Υπολόγιζε τους φίλους. Μην κάνεις ο ίδιος όσα σε αγανακτούν όταν γίνονται από άλλους. Μην ονειδίζεις τον αδύνατο, διότι επάνω σ’ αυτούς κάθεται η νέμεση των Θεών. Επίστρεφε όσα σου έχουν παραδώσει προς φύλαξη. Να ανέχεσαι την μικρή ζημία σου από τους άλλους. Μην κακολογείς τον φίλο σου και μην επαινείς τον εχθρό σου, διότι κάτι τέτοιο είναι ασυλλόγιστο. Είναι δύσκολο να δεις το μέλλον και ασφαλές να δεις αυτό που έγινε. Αξιόπιστη η γη, αναξιόπιστη η θάλασσα. Το κέρδος είναι άπληστο. Απόκτησε τ’ αναλλοίωτα: φροντίδα, ευσέβεια, παιδεία, σωφροσύνη, φρόνηση, αλήθεια, πίστη, εμπειρία, επιδεξιότητα, συνεργασία, επιμέλεια, οικονομία, τέχνη.

Ο Βίας τού Τευταμίδη, ο Πριηνέας, είπε: Οι περισσότεροι άνθρωποι είναι κακοί. Πρέπει να δεις στον καθρέφτη: εάν

φαίνεσαι όμορφος, να ενεργείς όμορφα, εάν φαίνεσαι αισχρός, να διορθώνεις την φυσική έλλειψη με την καλοκαγαθία. Επιχείρησε με βραδύτητα, αλλά αν αρχίσεις κάτι, εξασφάλισέ το. Μίσησε τον γρήγορο λόγο, γιά να μην αστοχείς, διότι ακολουθεί η μετάνοια. Μην είσαι ούτε αφελής ούτε κακοήθης. Μην αποδέχεσαι την αφροσύνη. Αγάπα την φρόνηση. Γιά τους Θεούς να λες: υπάρχουν οι Θεοί. Κατανόησε αυτό που γίνεται. Άκουγε πολλά. Μίλα καίρια. Όντας φτωχός, μην επιτιμάς τους πλούσιους εάν δεν είσαι πολύ ωφέλιμος. Μην επαινείς ανάξιο άνδρα γιά τον πλούτο του. Λάβε με πειθώ, όχι με βία. Γιά οτιδήποτε αγαθό κάνεις, να θεωρείς αίτιους τους Θεούς, όχι τον εαυτό σου. Κατά την νεότητα απόκτησε ευημερία και κατά τα γηρατειά σοφία. Έχε μνήμη στα έργα, προσοχή στις περιστάσεις, γενναιότητα στους τρόπους, εγκράτεια στον πόνο, ευσέβεια στον φόβο, φιλία στον πλούτο, πειθώ στον λόγο, κοσμιότητα στην σιγή, δικαιοσύνη στην απόφαση, ανδρεία στην τόλμη, επιβολή στην πράξη, κυριαρχία στην άποψη.

24grammata.com 42

Ο Περίανδρος τού Κυψέλου, ο Κορίνθιος, είπε: Μελέτα τα πάντα. Όμορφη η ησυχία κ’ επισφαλής η προπέτεια. Είναι

αισχρό κέρδος να κατηγορείς την φύση. Η δημοκρατία είναι καλύτερη από την τυραννία. Οι ηδονές είναι θνητές, ενώ οι αρετές αθάνατες. Όταν ευτυχείς, να είσαι μετριοπαθής, όταν ατυχείς, φρόνιμος. Γιά τον φειδωλό είναι καλύτερα να πεθάνει, παρά να ζει με στερήσεις. Προετοίμαζε τον εαυτό σου ως αντάξιο των γονέων σου. Όταν ζεις, να σε επαινούν, όταν πεθάνεις, να σε μακαρίζουν. Να είσαι ο ίδιος απέναντι στους φίλους που ευτυχούν και που δυστυχούν. Όποιον εκούσια παραδεχτείς ως κακό, προσπέρνα τον. Μην εκφέρεις απόρρητους λόγους. Λοιδόρησε τόσο, όσο χρειάζεται γιά να γίνεις γρήγορα φίλος. Κάνε χρήση παλιών νόμων και πρόσφατων φαγητών. Μην τιμωρείς μόνον όσους σφάλλουν, αλλά εμπόδιζε και όσους πρόκειται να σφάλουν. Κρύβε την δυστυχία σου γιά να μην ευφραίνεις τους εχθρούς σου.

[Πηγή: Ιωάννης Στοβαίος, Ανθολόγιο, Περί αρετής.]

24grammata.com 43

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ΄

Ο Ορφεύς Μία από τις σημαντικότερες μορφές τής ελληνικής μυθολογίας υπήρξε ο

ταλαντούχος αοιδός, ποιητής και μουσικός Ορφεύς, ένας από τους κορυφαίους καλλιτέχνες, μύστες και θεολόγους τής αρχαιότητας. Το ιερό όνομά του συνδέθηκε με μία περίφημη συλλογή παράρχαιων ύμνων προς τους Θεούς, τους «Ορφικούς Ύμνους», καθώς και με τα σεπτά και πολυσέβαστα Ορφικά Μυστήρια. Η φήμη τού Ορφέα και των εξαιρετικών δεξιοτήτων του δημιούργησε την παράδοση που τον ήθελε γιό τού Θεού Απόλλωνα, αλλά θεωρείται βεβαιότερο ότι ήταν γιός τού Οιάγρου τού Θράκα, ενώ ο Απόλλων κατείχε την θέση τού πνευματικού πατέρα και διδασκάλου του.

Από την Τετάρτη Βίβλο (Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Η Τετάρτη Βίβλος) μαθαίνουμε τα εξής: αυτός, λοιπόν, ήταν γιός τού Οιάγρου, θρακικής καταγωγής, στην παιδεία, την μελωδία και την ποίηση πολύ ανώτερος απ’ όσους μνημονεύονται, διότι συνέταξε ένα θαυμαστό ποίημα, που ξεχώριζε γιά την ευμέλειά του όταν το τραγουδούσαν. Σε τέτοιο σημείο έφτασε η δόξα του, ώστε θεωρήθηκε ότι με την μελωδία του έθελγε και τα θηρία και τα δέντρα. Ασχολούμενος με την παιδεία κ’ έχοντας μάθει τα μυθολογούμενα τής θεολογίας, πήγε στην Αίγυπτο κ’ εκεί έμαθε πολλά επιπλέον, και μεταξύ των Ελλήνων έγινε μέγιστος στην θεολογία, τις τελετές, τα ποιήματα και τις μελωδίες.

Ο Ορφεύς είχε αποκτήσει και έναν γιό, τον Μουσαίο, ο οποίος, εκτός από διακεκριμένος θεολόγος και ποιητής, υπήρξε και τελετάρχης των περικλεών και σεβασμίων Ελευσινίων Μυστηρίων, στα οποία από τον ίδιο μυήθηκε ο Ηρακλής, κατά την εποχή τής τέλεσης των άθλων του. Ο Διόδωρος (ό.π.) αναφέρει σχετικά: υποθέτοντας ότι σε τούτον τον άθλο θα του ήταν ωφέλιμο, πήγε στην Αθήνα και συμμετέσχε στα μυστήρια τής Ελευσίνας, τότε που τελετάρχης ήταν ο Μουσαίος, ο γιός τού Ορφέα.

Ιδιαίτερα επωφελής γιά τους Αργοναύτες υπήρξε η πρόθυμη συμμετοχή τού Ορφέα στην περιπετειώδη εκστρατεία τους – συνεκστράτευσε και με τους Αργοναύτες (ό.π.) – ενώ πάντοτε παραμένει αξιοθαύμαστη η τολμηρή κάθοδός του στον άδη, προς αναζήτηση τής λατρευτής γυναίκας του, τής Ευρυδίκης: εξαιτίας τού έρωτά του γιά την γυναίκα του τόλμησε – κατά τρόπο παράδοξο – να κατεβεί στον άδη, όπου ψυχαγώγησε την Φερσεφόνη με την ευμέλειά του και την έπεισε να γίνει συνεργός στις επιθυμίες του και να του επιτρέψει ν’ ανεβάσει την γυναίκα του από τον άδη, όπως έκανε και ο Διόνυσος, γιά τον οποίον μυθολογούν ότι ανέβασε από τον άδη την μητέρα του, την Σεμέλη, και ότι τής μετέδωσε την αθανασία και την μετονόμασε Θυώνη (ό.π.).

Στο σεβάσμιο πρόσωπο τού Ορφέα συναντιούνται επιτυχημένα και δημιουργικά ο συναισθηματικός καλλιτέχνης με τον βαθυστόχαστο θεολόγο, ο μύστης, που εμπνέει τον αοιδό, με τον αοιδό, που εξυψώνει τον μύστη, καθώς και ο ερωτευμένος μουσικός με τον θεόπνευστο ποιητή. Ο θεοφόρος Ορφεύς προσωποποιεί το μεγαλείο τής έντεχνης αρχαιοελληνικής θεολογίας και την μοναδικότητα τής θεοφίλητης αρχαιοελληνικής καλλιτεχνίας.

24grammata.com 44

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε΄

Οι Μούσες Οι Μούσες είναι αθάνατες Θεές, κόρες Θεών, κοσμικές εκφράσεις τού

Πλάστη, ποικίλες ποιότητες τής δημιουργικής Θείας ενέργειας, εκφάνσεις των συλλήψεων τού Θείου νοός, απορροές τού Θείου πνεύματος. Το αποτέλεσμα τής δράσης τους εντός τού Κόσμου είναι η εμφάνιση, η εξάπλωση, η πρόοδος και η εξέλιξη των τεχνών και των επιστημών, άρα η άνθιση και η ακμή τού ανθρώπινου πολιτισμού.

Στα κείμενα τής αρχαιοελληνικής γραμματείας εντοπίζεται μία διαφωνία ως προς τον αριθμό τους: άλλοι συγγραφείς λένε ότι οι θεοφόρες Μούσες είναι τρεις, ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι εννέα. Ο αριθμός εννέα, που θεωρείται ο επικρατέστερος, βεβαιώνεται και από τους δύο επιφανέστερους δημιουργούς τής επικής ποίησης: τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Ο Όμηρος, λοιπόν, μάς παραδίδει ότι οι Μούσες, εννέα όλες-όλες, συνδιαλέγονται με ωραία φωνή, ενώ ο Ησίοδος αναφέρει και τα ονόματά τους: η Κλειώ, η Ευτέρπη, η Θάλεια και η Μελπομένη, η Τερψιχόρη, η Ερατώ, η Πολύμνια και η Ουρανία και η Καλλιόπη, που απ’ όλες υπερέχει. Καθεμιά τους εμπνέει, επιθεωρεί, καθοδηγεί και προστατεύει τις επιδόσεις των ανθρώπων στους διάφορους κλάδους τής παιδείας, όπως η ποίηση, η ιστορία, η μελωδία, η θεολογία, οι ορχήσεις, η ρητορική, οι χοροί, η αστρονομία και όλες οι άλλες τέχνες και επιστήμες.

Από τον Διόδωρο (Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Η Τετάρτη Βίβλος) μαθαίνουμε ότι οι περισσότεροι μυθογράφοι – και μάλιστα οι πλέον δόκιμοι – λένε ότι οι Μούσες είναι θυγατέρες τού Δία και τής Μνημοσύνης, ενώ λίγοι ποιητές, μεταξύ των οποίων και ο Αλκμάν, ισχυρίζονται ότι αυτές είναι θυγατέρες τού Ουρανού και τής Γης. Ο ίδιος προσθέτει με σοφία ότι οι Μούσες είναι παρθένες, επειδή οι αρετές – που προκύπτουν από την παιδεία – θεωρούνται αδιάφθορες, και ονομάστηκαν Μούσες επειδή μυούν τους ανθρώπους, δηλαδή τους διδάσκουν τα καλά και συμφέροντα και όσα αγνοούνται από τους απαίδευτους. Οι Μούσες, λοιπόν, ως προστάτιδες τής παιδείας, αδιαλείπτως καλούν τον άνθρωπο να εγκαταλείψει την άγνοια και να πορευθεί προς την γνώση μέσω των τεχνών και των επιστημών, ώστε από «βάρβαρος» να καταστεί «πεπαιδευμένος» και από «άγριος» να γίνει «πολιτισμένος».

Τα ίδια τα ονόματα των Μουσών, εξάλλου, υποδηλώνουν το κύριο έργο καθεμιάς Θεάς στον χώρο τής διδασκαλίας και τής μάθησης. Στην Τετάρτη Βίβλο, λοιπόν, διαβάζουμε ότι έτσι ονομάστηκε η Κλειώ επειδή ο έπαινος των πράξεων, που εγκωμιάζονται από την ποίηση, προσδίδει μεγάλο κλέος σε όσους επαινούνται, και η Ευτέρπη επειδή οι ακροατές τέρπονται από τ’ αγαθά τής παιδείας, και η Θάλεια επειδή όσοι εγκωμιάζονται από τα ποιήματα θάλλουν γιά πολλά χρόνια, και η Μελπομένη επειδή από την μελωδία ψυχαγωγούνται οι ακροατές, και η Τερψιχόρη επειδή οι ακροατές τέρπονται από τ’ αγαθά που προέρχονται από την παιδεία, και η Ερατώ επειδή οι μορφωμένοι γίνονται ποθητοί και αξιέραστοι, και η Πολύμνια επειδή καθίστανται επιφανείς, με την πολλή εξύμνηση, όσοι μέσω των ποιημάτων απαθανατίζονται ως προς την δόξα, και η Ουρανία επειδή ανεβαίνουν προς τον ουρανό όσοι από την ίδια μορφώνονται, αφού με τις εικασίες και τις σκέψεις οι ψυχές

24grammata.com 45

ανυψώνονται στον ουρανό, και η Καλλιόπη – που σημαίνει τον ωραίο λόγο – επειδή στην ξεχωριστή ευφράδεια έλαχε η αποδοχή των ακροατών.

Από το συλλογικό όνομα των Μουσών προέρχεται και η αρχαιότατη ελληνική – και σήμερα διεθνής – λέξη Μουσείο. Ο συγκεκριμένος όρος αρχικά υποδήλωνε περίπου αυτό που τώρα ονομάζουμε Πανεπιστήμιο, ενώ – αντίθετα – το σημερινό Μουσείο περιορίζεται στην προβολή μόνον ορισμένων, ελάχιστων, μεταξύ των αναρίθμητων ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, οι οποίες παντοτινά θα εμπνέονται από τις εννέα πάναγνες παρθένες.

24grammata.com 46

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΤ΄

Ησίοδος ο Ασκραίος Ο δημιουργός τής «Θεογονίας» κατέχει την δεύτερη θέση στο Πάνθεο των

μεγάλων Ελλήνων επικών ποιητών, αφού ο συνομήλικος ή – κατ’ άλλους – πολύ γηραιότερός του Όμηρος τοποθετήθηκε επάξια στην πρώτη. Η εποχή του δεν μας είναι επαρκώς γνωστή, ενώ γιά τον βίο του ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε.

Ο Ησίοδος γεννήθηκε στην Κύμη τής Ιωνίας και ανατράφηκε στην Άσκρα τής Βοιωτίας, απ’ όπου επονομάστηκε Ασκραίος. Μετά από τον θάνατο τού πατέρα του, υπήρξε θύμα τού ίδιου τού αδελφού του, ο οποίος δεν του παραχώρησε το προβλεπόμενο μέρος τής πατρικής κληρονομιάς, δωροδοκώντας τους δικαστές που ανέλαβαν να την διαμοιράσουν.

Ο Ησίοδος εργαζόταν ως γεωργός και λέγεται ότι συνέθεσε δεκαοχτώ επικά ποιήματα, αλλά στις μέρες μας – εκτός από μία πληθώρα αποσπασμάτων – σώζονται μόνον τρία έργα του, γραμμένα στην ιωνική διάλεκτο: η πασίγνωστη «Θεογονία», τα «Έργα και Ημέραι» και η «Ασπίς Ηρακλέους».

Φαίνεται ότι δολοφονήθηκε σε μεγάλη ηλικία, στους Λοκρούς, στην κατοικία κάποιου Μιλήσιου – μετά από μία ανόητη παρεξήγηση με τους γιούς τού οικοδεσπότη – και το σώμα του ρίχτηκε στην θάλασσα, απ’ όπου το ανέσυραν οι εντόπιοι, τιμωρώντας παραδειγματικά τους δολοφόνους του.

Η περίφημη «Θεογονία» αποτελείται από 1022 στίχους και είναι το εκτενέστερο από τα σωζόμενα έπη τού Ησιόδου. Σε αυτό το έργο του ο ποιητής περατώνει μία από τις πρώτες και τις πιό επιτυχείς απόπειρες συστηματοποίησης τής ελληνικής μυθολογίας. Εμπνεόμενος από τις Ελικωνιάδες Μούσες – που τον διαφωτίζουν, τον καθοδηγούν και τον ενδυναμώνουν – ο Ησίοδος ασχολείται κυρίως με την καταγωγή και την γέννηση των Θεών, με την δημιουργία τού Κόσμου, με την διαχρονική πορεία τού ανθρώπινου γένους, και με την Τιτανομαχία. Η βασική θεματολογία τού έπους του είναι εκείνη που το κατατάσσει στον χώρο τής καλούμενης «κοσμογονικής ποίησης», ενώ επάξια τοποθετεί τον ίδιο τον Ησίοδο μεταξύ των αρχαιότερων και επιφανέστερων θεολόγων τής Ευρώπης.

Το σημαντικό πλήθος των μυθολογικών πληροφοριών – που συγκεντρώνονται, συσχετίζονται, συμπλέκονται και τελικά διασώζονται μέσα στους στίχους τής «Θεογονίας» – δεν φαίνεται να πηγάζει αποκλειστικά και μόνον από την ησιόδεια φαντασία. Παλαιότερες θεολογικές και κοσμογονικές διηγήσεις, θρύλοι και παραδόσεις, αρχαία θρησκευτικά και ιερατικά άσματα, αρχαιότεροι ύμνοι και μύθοι είναι πιθανόν να υπήρξαν μερικές από τις πηγές αυτού τού έπους, τις οποίες ο Ησίοδος συνέλεξε προσεχτικά, επεξεργάστηκε καλλιτεχνικά και συναρμολόγησε αριστοτεχνικά, προσθέτοντας στοιχεία τής προσωπικής γνώσης και φιλοσοφίας του, αλλά ίσως και πλάσματα τού συναισθηματικού κόσμου του. Σήμερα θεωρείται βέβαιο ότι ο ποιητής μας δέχτηκε αρκετές επιρροές από την πανάρχαια ορφική θεολογία και υμνογραφία – ιδιαίτερα από τους «Ορφικούς Ύμνους» – ενώ έντονα αμφισβητείται η άποψη ότι ο Ησίοδος «αντέγραψε» ή «μιμήθηκε» κάποια ανατολικής προέλευσης θεογονικά κείμενα, των οποίων ούτε η ίδια η ύπαρξη, ενίοτε, δεν έχει ακόμη αποδειχθεί.

24grammata.com 47

Στους επικούς στίχους τής «Θεογονίας» εμφανίζεται μία ενδιαφέρουσα σειρά προσωποποιημένων «θεοτήτων» (ή «δυνάμεων»), όπως είναι ο Θάνατος και η Νέμεση, η Απάτη και η Φιλότητα, οι οποίες εκπροσωπούν φιλοσοφικές έννοιες και νοητικές συλλήψεις που απέρρευσαν μέσα από το καλλιεργημένο ανθρώπινο πνεύμα. Αυτό το χαρακτηριστικό υποδεικνύει μία απόπειρα τού ποιητή να θεωρήσει φιλοσοφικά και να ερμηνεύσει τα όντα, ενώ παράλληλα προσπαθεί να κατανοήσει τις αιώνιες αρχές τού σύμπαντος.

Αποκορύφωμα τού παρόντος έπους – αλλά και βασικό συστατικό τού ίδιου τού επικού χαρακτήρα του – θεωρείται η περιγραφή τής Τιτανομαχίας. Σ’ εκείνους τους στίχους ο ποιητής προβάλλει την επώδυνη πάλη τού καλού με το κακό, όπου το πρώτο νικά και το δεύτερο ηττάται. Ο νικητής Δίας αντιπροσωπεύει το καλό, την μεγάλη ηθική και πνευματική δύναμη, τον εγγυητή τής τελικής επικράτησης τής Αρετής επί τής Κακίας, τον δίκαιο τιμωρό τής αλαζονείας και τής έπαρσης.

Ο Ησίοδος – όντας ένας μορφωμένος γεωργός και όχι ένας επαγγελματίας ραψωδός – γνωρίζει καλά, αισθάνεται πλήρως και περιγράφει επιτυχώς τις ποικίλες εκφάνσεις και εκδηλώσεις τής Φύσης, κατανοεί και τονίζει την ακαταμάχητη αξία τους, ενώ ταυτόχρονα διδάσκει μέσω των φυσικών φαινομένων, των οποίων η έρευνα εμπλουτίζει την καθημερινή εμπειρία του. Ο λόγος του διακρίνεται γιά την αυθεντικότητα και την πρωτοτυπία του, ενώ το ύφος του είναι απλό και ανυπόκριτο, γεμάτο χάρη αλλά και ευθύτητα. Σε ορισμένα χωρία τού κειμένου του – και κυρίως στον μύθο τού Προμηθέα – διακρίνουμε να υποφώσκει η απαισιοδοξία, τόσο γιά το παρόν, όσο και γιά το μέλλον τής ανθρωπότητας. Ωστόσο, θα ήταν υπερβολή να τον εντάξουμε στην κατηγορία των «απαισιόδοξων δημιουργών».

Το ησιόδειο έργο επηρέασε πολλούς φημισμένους ποιητές τής αρχαιότητας. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν ο Απολλώνιος ο Ρόδιος, ο Βιργίλιος και ο Καλλίμαχος. Στην εποχή μας και στην χώρα μας η επική ποίηση είναι σχεδόν ανύπαρκτη, ίσως επειδή και αυτή έπεσε θύμα τής κινούμενης εικόνας, ίσως – ακόμη – επειδή ο ενάρετος ηρωισμός έχει απαξιωθεί σχεδόν ολοκληρωτικά.

24grammata.com 48

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ζ΄

Λαπίθες και Κένταυροι Οι περίφημοι Κένταυροι διεκδικούν μία εξέχουσα θέση μέσα στις σελίδες

τής ελληνικής μυθολογίας. Η παρουσία τους υπήρξε εντονότατη στον βίο και στους άθλους τού Ηρακλή και τού Θησέα, αλλά συνδέθηκε και με τις διηγήσεις που αφορούν τους Λαπίθες. Ακολουθώντας την εξιστόρηση τής Τετάρτης Βίβλου, στο παρόν κεφάλαιο θα αναφερθούμε τόσο στους Κενταύρους, όσο και στους Λαπίθες.

Γιά τους Λαπίθες ο μυθογράφος και ιστορικός Διόδωρος (Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Η Τετάρτη Βίβλος) καταγράφει τις ακόλουθες πληροφορίες: σύμφωνα με τους μύθους, από τον Ωκεανό και την Τηθύ γεννήθηκαν πολλά παιδιά, που έδωσαν τα ονόματά τους σε ποταμούς. Μεταξύ των παιδιών ήταν και ο Πηνειός, χάρη στον οποίον συνέβη να ονομαστεί Πηνειός και ο ποταμός τής Θετταλίας. Αυτός έσμιξε με μία Νύμφη, που ονομαζόταν Κρέουσα, και γέννησε δύο παιδιά, τον Υψέα και την Στίλβη, με την οποία έσμιξε ο Απόλλων και γέννησε τον Λαπίθη και τον Κένταυρο, από τους οποίους ο Λαπίθης κατοίκησε κοντά στον ποταμό Πηνειό και βασίλεψε σ’ εκείνους τους τόπους, νυμφεύτηκε την Ορσινόμη τού Ευρυνόμου και γέννησε δύο γιούς, τον Φόρβαντα και τον Περίφαντα, που βασίλεψαν εκεί, ενώ όλοι οι λαοί εκείνης τής περιοχής ονομάστηκαν Λαπίθες από τον Λαπίθη. Από τους γιούς τού Λαπίθη ο Φόρβας πήγε στην Ώλενο, απ’ όπου τον κάλεσε ως βοηθό ο Αλέκτωρ – ο βασιλιάς τής Ηλείας, που φοβόταν την δυναστεία τού Πέλοπα – και του μεταβίβασε την βασιλεία τής Ήλιδας. Από τον Φόρβαντα γεννήθηκαν δύο γιοί, ο Αιγεύς και ο Άκτωρ, που παρέλαβαν την βασιλεία των Ηλείων. Ο άλλος γιός τού Λαπίθη, ο Περίφας, νυμφεύτηκε την Αστυάγυια τού Υψέα και γέννησε οχτώ παιδιά, των οποίων ο μεγαλύτερος ήταν ο Αντίων, που έσμιξε με την Περιμήλα τού Αμυθάονα και γέννησε τον Ιξίονα που, όπως λένε, υποσχέθηκε στον Ηϊονέα να δώσει μεγάλη προίκα και νυμφεύτηκε την θυγατέρα τού Ηϊονέα, την Δία, από την οποία απέκτησε τον Πειρίθοο, αλλά έπειτα ο Ιξίων δεν έδωσε την προίκα στην γυναίκα του και ο Ηϊονεύς τού πήρε ως ενέχυρο τις φοράδες του. Ο Ιξίων, όμως, προσκάλεσε τον Ηϊονέα, υποσχόμενος να συμμορφωθεί σε όλα, και – όταν έφτασε ο Ηϊονεύς – τον έρριξε σ’ έναν βόθρο γεμάτο από φωτιά. Εξαιτίας τού μεγέθους τής παρανομίας του, κανείς δεν ήθελε να τον καθάρει από τον φόνο. Τελικά, κατά τους μύθους, εξαγνίστηκε από τον Δία.

Ο Ιξίων, όμως, φάνηκε ιδιαίτερα αχάριστος και κατ’ εξοχήν υβριστικός απέναντι στον πατέρα των Θεών και των ανθρώπων. Ο αποκρουστικός χαρακτήρας του υπήρξε η βαθύτερη αιτία τής γέννησης των Κενταύρων. Ας δούμε πώς: ο Ιξίων ερωτεύτηκε την Ήρα και τόλμησε να τής μιλήσει γιά συνουσία. Τότε ο Δίας κατασκεύασε από νεφέλη ένα είδωλο τής Ήρας, του το έστειλε, ο Ιξίων έσμιξε με την νεφέλη και γέννησε τους ονομαζόμενους Κενταύρους, τους ανθρωπόμορφους. Τέλος μυθολογούν ότι ο Ιξίων δέθηκε από τον Δία σ’ έναν τροχό – εξαιτίας των αμαρτημάτων του – και αιώνια τιμωρείται μετά τον θάνατό του (ό.π.).

Η συνέχεια τής διήγησης είναι εξίσου ενδιαφέρουσα: μερικοί λένε ότι οι Κένταυροι ανατράφηκαν στο Πήλιο από Νύμφες, ανδρώθηκαν, έσμιξαν με θηλυκούς ίππους και γέννησαν τους διφυείς Ιπποκενταύρους. Άλλοι λένε ότι οι Κένταυροι, που γεννήθηκαν από την Νεφέλη και τον Ιξίονα, ήταν οι πρώτοι που επιχείρησαν να ιππεύσουν, οπότε ονομάστηκαν Ιπποκένταυροι και – επειδή ήταν διφυείς –

24grammata.com 49

κατατάχθηκαν μεταξύ των μυθικών πλασμάτων. Λένε, επίσης, ότι απαίτησαν από τον Πειρίθοο ένα μέρος τής πατρικής εξουσίας, επειδή ήταν συγγενείς του. Ο Πειρίθους, όμως, δεν τους το παραχώρησε κ’ εκείνοι άρχισαν πόλεμο εναντίον τού ίδιου και των Λαπίθων. Ύστερα, όταν λύθηκαν οι διαφορές τους, ο Πειρίθους νυμφεύτηκε την Ιπποδάμεια τού Βούτου, κάλεσε στους γάμους του τον Θησέα και τους Κενταύρους, αυτοί – λένε – μέθυσαν και επιτέθηκαν στις προσκεκλημένες γυναίκες με σκοπό να τις βιάσουν, ενώ ο Θησεύς και οι Λαπίθες εξοργίστηκαν από την παράνομη ενέργεια, σκότωσαν αρκετούς και έδιωξαν από την πόλη τους υπόλοιπους. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι Κένταυροι εκστράτευσαν όλοι μαζί εναντίον των Λαπίθων και σκότωσαν πολλούς, ενώ οι εναπομείναντες κατέφυγαν στην Φολόη τής Αρκαδίας, κατέληξαν στον Μαλέα κ’ εγκαταστάθηκαν εκεί. Οι Κένταυροι, όμως, που επαίρονταν γιά τα προτερήματά τους, εξορμούσαν από την Φολόη, λήστευαν τους περαστικούς Έλληνες και σκότωναν πολλούς από τους περίοικους (ό.π.), μέχρι την εποχή, κατά την οποία ο ημίθεος Ηρακλής τους τιμώρησε παραδειγματικά, όπως αναφέρεται στο σχετικό κεφάλαιο.

24grammata.com 50

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Η΄

Μελέαγρος Ο Οινεύς ήταν βασιλιάς τής Καλυδώνας, μιάς πλούσιας πόλης τής

Αιτωλίας. Κάποια χρονιά τού έτυχε πολύ καλή σοδειά στο σιτάρι και θέλησε να ευχαριστήσει τους Ολύμπιους Θεούς προσφέροντάς τους λαμπρή θυσία. Κατά την διάρκεια των ευχαριστηρίων τελετών λησμόνησε την προσφορά θυσίας στην Παρθένο Αρτέμιδα. Εξαιτίας αυτού τού γεγονότος, η Θεά οργίστηκε και έστειλε εναντίον τής χώρας του τον περίφημο καλυδώνιο κάπρο, που είχε υπερφυσικό μέγεθος και ακατάβλητη δύναμη. Ο κάπρος κατέστρεφε αδίστακτα τις γεωργικές καλλιέργειες και λυμαινόταν τα κτήματα των Καλυδωνίων, οπότε ο άρχοντας Μελέαγρος – ο γιός τού Οινέα, ο οποίος βρισκόταν στην μετεφηβική ηλικία και διακρινόταν γιά την ρώμη και την ανδρεία του – συγκέντρωσε τους πιό άξιους και διακεκριμένους κυνηγούς τού τόπου του και ξεκίνησε γιά να εξοντώσει το θηρίο.

Κατά την διάρκεια τής καταδίωξης τού κάπρου, ο Μελέαγρος ήταν ο πρώτος που ακόντισε το θηρίο, προκαλώντας του θανατηφόρο πλήγμα. Η πρωτιά του αναγνωρίστηκε απ’ όλους τους συγκυνηγούς του και το βραβείο, που του απονεμήθηκε γι’ αυτήν, ήταν η δορά τού επικίνδυνου ζώου. Στο περιπετειώδες κυνήγι συμμετείχε και η γενναία Αταλάντη, η κόρη τού Σχοινέα, μία από τις διασημότερες καλλονές εκείνης τής εποχής, συγκυνηγός τής ίδιας τής Αρτέμιδας. Ο Μελέαγρος ερωτεύτηκε την όμορφη γυναίκα και – ως δείγμα των συναισθημάτων του απέναντί της – τής παραχώρησε ευγενικά την δορά, τιμώντας την ρωμαλέα παρουσία και την ενεργό συμμετοχή της σε μία δραστηριότητα που θεωρούνταν ως κατ’ εξοχήν ανδρική.

Οι γιοί τού Θεστία, όμως, που ήταν συγγενείς τού Μελέαγρου και κυνηγούσαν μαζί του, αγανάκτησαν με την δωρεά του, επειδή το αρχοντόπουλο προτίμησε – αντί αυτών – μία ξένη γυναίκα, παραβλέποντας την συγγένειά τους. Παρασυρμένοι από την αδικαιολόγητη οργή τους, θεώρησαν άκυρη την δωρεά, έστησαν ενέδρα στην Αταλάντη και – ενώ το θαρραλέο κορίτσι επέστρεφε στην πατρίδα του, την Αρκαδία – τής επιτέθηκαν και τής αφαίρεσαν την δορά κάνοντας χρήση βίας.

Όταν ο Μελέαγρος πληροφορήθηκε την άνανδρη επίθεση, εξοργίστηκε με το θράσος των συγγενών του και – ερεθισμένος καθώς ήταν από τον έρωτά του γιά την Αταλάντη, αλλά και από την άτιμη προσβολή που του είχε γίνει – έσπευσε να εκδικηθεί. Στην αρχή παρακάλεσε τους άρπαγες θείους του να επιστρέψουν στην γυναίκα το αριστείο που τής είχε δωθεί αλλά, επειδή οι γιοί τού Θεστία δεν του έδωσαν απολύτως καμμία προσοχή, πληγώθηκε ο εγωισμός του και τους σκότωσε, λησμονώντας ότι ήταν αδελφοί τής μητέρας του, τής Αλθαίας.

Τότε η Αλθαία έπεσε σε πολύ βαθιά θλίψη εξαιτίας τού φόνου των αγαπημένων ομοαίματών της και – υποσκελίζοντας το μητρικό ένστικτο – εξακόντισε βαριές κατάρες εναντίον τού γιού της, αξιώνοντας από τους Θεούς τον θάνατό του. Οι αθάνατοι Θεοί την άκουσαν και έθεσαν τέλος στην ζωή τού Μελέαγρου, αρνούμενοι να συγχωρήσουν το έγκλημά του, αφού η τιμωρία, που επέλεξε γιά τους θείους του, ήταν υπερβολική και αδικαιολόγητη.

24grammata.com 51

Ο Διόδωρος μάς δίνει τις παρακάτω πληροφορίες γιά τον θάνατο τού Μελέαγρου και γιά την τραγική αυτοκτονία τής Αλθαίας (Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη, Η Τετάρτη Βίβλος): μερικοί μυθολογούν ότι κατά την γέννηση τού Μελεάγρου, οι Μοίρες παρουσιάστηκαν στον ύπνο τής Αλθαίας και της είπαν ότι ο Μελέαγρος, ο γιός της, θα πεθάνει όταν κατακαεί ο δαυλός. Γι’ αυτό, όταν γέννησε, πίστεψε ότι η σωτηρία τού παιδιού της απόκειται στην διαφύλαξη τού δαυλού, οπότε επιμελώς διατηρούσε τον δαυλό. Ύστερα, όμως, οργισμένη από τον φόνο των αδελφών της, κατέκαψε τον δαυλό κ’ έγινε αιτία τού θανάτου τού Μελεάγρου αλλά, επειδή ολοένα και περισσότερο λυπόταν γιά την πράξη της, τελικά τερμάτισε τον βίο της στην αγχόνη.

Αμέσως μετά, ο μεγάλος μυθολόγος σημειώνει (ό.π.): όταν συνέβαιναν αυτά, ο Ιππόνους, στον Ώλενο, ήρθε σε διένεξη με την θυγατέρα του, την Περίβοια, η οποία ισχυριζόταν ότι είχε μείνει έγκυος από τον Άρη, και την έστειλε στην Αιτωλία, στον Οινέα, παραγγέλνοντάς του να την αφανίσει το ταχύτερο. Ο Οινεύς, που πρόσφατα είχε απωλέσει τον γιό και την γυναίκα του, δεν εννοούσε να σκοτώσει την Περίβοια, αλλά την νυμφεύτηκε και γέννησε έναν γιό, τον Τυδέα.

24grammata.com 52

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Θ΄

Οι παράσιτοι Οι πιό γνωστοί ανεπάγγελτοι άνδρες τής αρχαίας εποχής ήταν οι

περίφημοι παράσιτοι. Άνθρωποι τής φτωχολογιάς, είτε απόκληροι και περιθωριακοί είτε εκ πεποιθήσεως ράθυμοι και οκνηροί, εμφανώς διεφθαρμένοι και πρόστυχοι, μέλη τού υποκόσμου των μεγάλων πόλεων, ενίοτε παράνομοι και κακοποιοί, κάποιες φορές κατάσκοποι και καταδότες, άλλοτε πονηροί και θρασείς, οι παράσιτοι – όπως δηλώνει και η ονομασία τους – σιτίζονταν δωρεάν στις κατοικίες των πλουσίων, κυρίως, συμπολιτών τους, κατά την διάρκεια των εορταστικών συμποσίων, των δεξιώσεων και των πολυτελών δείπνων, προσφέροντας – ως αντάλλαγμα γιά το λίγο ή πολύ, καλής ή κακής ποιότητας φαγητό που αποκόμιζαν – άφθονο γέλιο στην συντροφιά τού οικοδεσπότη. Το σώμα και η αξιοπρέπειά τους βρισκόταν συνεχώς στην διάθεση των συνδαιτημόνων, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τους παράσιτους ως ποταπά ανδρείκελα, προσβάλλοντας, λερώνοντας, χτυπώντας, εξευτελίζοντας και γελοιοποιώντας τους χωρίς οίκτο και χωρίς αναστολές.

Ο παρασιτισμός δεν αποτελούσε χαρακτηριστικό μόνον τής αρχαίας εποχής ή αποκλειστικά τής ελληνικής κοινωνίας. Η προσφορά γέλιου ή διασκέδασης ή εξυπηρετήσεων άλλου είδους – κολακεία, πληροφόρηση, παρακολούθηση προσώπων, κατασκοπεία αντιπάλων, προμήθεια ερωτικών συντρόφων και λοιπά – με ανταμοιβή «ένα κομμάτι ψωμί» ήταν και εξακολουθεί να παραμένει προσφιλής και μοναδική δραστηριότητα πολλών άνεργων ή οκνηρών ανθρώπων σε όλα τα μήκη και τα πλάτη τής γης.

Εξάλλου, οι παράσιτοι – και ιδιαιτέρως αυτοί τής σύγχρονης εποχής – δεν είναι υποχρεωτικά φτωχοί, ράθυμοι ή αναξιοπαθούντες συνάνθρωποί μας, ούτε προσφέρουν τις ποικίλες υπηρεσίες τους «αντί πινακίου φακής». Στις μέρες μας, η ιδιότητα τού παράσιτου καλύπτεται πίσω από ένα πλήθος χαριτωμένων λέξεων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται οι όροι «σύμβουλος», «στέλεχος», «ειδικός», «παράγοντας» και πολλοί άλλοι, εφόσον – βέβαια – αυτές οι ιδιότητες αποδίδονται καταχρηστικά και υστερόβουλα και μόνον στους γνήσιους «απογόνους» τού Εντεροπεινάλα, τού Σαγωνά, τού Πιατογλείφτη, τού Χυτροβούτα και όλων εκείνων των παρόμοιων «ηρώων» τής αρχαιότητας.

24grammata.com 53

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι΄

Πυθαγόρας – Ηράκλειτος – Δημόκριτος α΄. Πυθαγόρας Μεταξύ των προσωκρατικών φιλοσόφων, ο Διογένης ο Λαέρτιος

ξεχωρίζει δύο ομάδες: την ομάδα τής Ανατολίας και την ομάδα τής Ιταλίας. Ανάμεσα στους δεύτερους διακρίνεται ο Πυθαγόρας, ο οποίος έδρασε στην Ιταλία γύρω στο 500 π.Χ., αλλά ήταν Ίωνας στην καταγωγή, αφού είχε γεννηθεί στο νησί τής Σάμου. Στην ιστοριογραφία, ο Πυθαγόρας έχει διπλή προσωπικότητα: γιά ορισμένους είναι ένα είδος «ασκητή», που επιδίδεται στην μαγεία, ενώ γιά κάποιους άλλους είναι ένας μαθηματικός.

Η αντιμετώπιση τού Πυθαγόρα ως μάγου φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα μίας ανάμειξης διαφόρων στοιχείων, τα οποία επινοήθηκαν κατά την χριστιανική εποχή. Κατ’ αυτή την θεώρηση, ο Πυθαγόρας – όπως και αρκετοί άλλοι ιδρυτές μυστικιστικών ή μαγικών σχολών – δεν έγραψε τίποτε, ενώ σχεδόν όλες οι ιδέες και οι θεωρίες, που του αποδίδονται, είναι καθ’ ολοκληρίαν επινοημένες από άλλους. Σε αυτό το κλίμα, ο φιλόσοφος εμφανίζεται να εκπροσωπεί μία «θρησκευτική» θεώρηση τής φύσης, η οποία αποτελεί ένα είδος αντίδρασης στην επιστημονική σκέψη.

Ήδη από την αρχαία εποχή, λεγόταν γιά τον Πυθαγόρα ότι, ενώ όντως μελέτησε πολύ, δεν έμαθε τίποτε. Τέτοια ήταν και η γνώμη τού Ηράκλειτου. Ο Διογένης ο Λαέρτιος γράφει:

«Ο Πυθαγόρας, γιός τού Μνησάρχου, επιδόθηκε

στην έρευνα περισσότερο απ’ όλους τους ανθρώπους, επέλεξε αυτά τα συγγράμματα και κατασκεύασε την σοφία του, που είναι πολυμάθεια και κακοτεχνία…».

(Διογένης Λαέρτιος, 8)

Ο Πυθαγόρας υπερασπίστηκε μεταξύ των Ελλήνων την θεωρία τής

μετενσάρκωσης, την οποία φαίνεται να δανείστηκε από τους Αιγύπτιους, που πίστευαν ότι ο άνθρωπος – όταν πεθαίνει – μετενσαρκώνεται σε κάποιο ζώο, πραγματοποιώντας έτσι έναν κύκλο επανενσαρκώσεων, ο οποίος διαρκεί τρεις χιλιάδες έτη, μέχρι η ανθρώπινη ψυχή εκ νέου να ενσαρκωθεί σε έναν άνθρωπο.

Ο πυθαγορισμός συσχετίζεται με τον Ορφέα, γιά τον οποίον – στην πραγματικότητα – το μόνον που μπορούμε να πούμε είναι ότι υπήρξε μυθικό πρόσωπο, το οποίο βεβαίως δεν έζησε ποτέ. Όμως, είτε υπήρξε είτε όχι, οι αρχαίοι ήδη γνώριζαν ότι τα γραπτά κείμενα, που αποδίδονταν στον Ορφέα, είχαν συνταχθεί από τους μαθητές τού Πυθαγόρα.

Η Ιστορία αναφέρει ότι ο Πυθαγόρας εγκατέλειψε την Σάμο, στην οποία βασίλευε ο Πολυκράτης, και μετεγκαταστάθηκε στην Ιταλία, στον Κρότωνα, όπου ίδρυσε μία θρησκευτική αίρεση. Εκεί, όταν ήταν ήδη ηλικιωμένος, έγινε

24grammata.com 54

επανάσταση. Τότε ο φιλόσοφος εκδιώχτηκε και κατέφυγε στο Μεταπόντιο, όπου απεβίωσε μετά από αρκετά έτη.

Στην Ιταλία επινοήθηκαν πολλοί θρύλοι γιά τον Πυθαγόρα. Μεταξύ άλλων, τον αποκαλούσαν «Υπερβόρειο Απόλλωνα», ενώ έφτασαν στο σημείο να βεβαιώνουν ότι κατείχε το χάρισμα τής «πανταχού παρουσίας», αφού ορισμένοι ισχυρίζονταν ότι τον είχαν δει και στο Μεταπόντιο και στον Κρότωνα την ίδια ώρα.

Όπως συμβαίνει σε όλες τις αιρέσεις, τα μέλη της διατηρούσαν την ενότητά τους μέσω τής εφαρμογής συγκεκριμένων τελετών. Αυτές οι τελετές ονομάζονταν «ακούσματα». Ήταν συνταγμένα σε μία αρκετά δυσνόητη γλώσσα, ώστε να καθίστανται περισσότερο μυστηριώδη.

β΄. Ηράκλειτος Ο Ηράκλειτος καταγόταν από την Έφεσο. Ήκμασε γύρω στο 500 π.Χ. και

παρέμεινε γνωστός κυρίως ως ο «σκοτεινός φιλόσοφος». Εκτός από «σκοτεινός» ονομαζόταν και «αινικτής125». Σ’ αυτόν αποδίδεται η σκέψη ότι το πυρ υπήρξε η πηγή όλων των πραγμάτων, όπως και ότι αυτός ο Κόσμος βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, δηλαδή ότι «πάντα ρει» ή «πάντα χωρεί». Από την άλλη πλευρά, υποστήριζε και την ιδέα ότι όλα τα πράγματα είναι ένα:

«Αφού ακούσετε τον λόγο, και όχι εμένα, είναι

σοφό να ομολογήσετε ότι τα πάντα είναι ένα…».

(Ηράκλειτος, Α7)126

Τού Ηράκλειτου είναι και η ακόλουθη ρήση:

«Η οδός προς τα άνω και προς τα κάτω είναι μία και είναι η ίδια…».

(Ηράκλειτος, Α44)

Σε πιό γενική μορφή, παραδέχεται ότι:

«Διασυνδέσεις είναι όλα και όχι όλα, συγκλίνον αποκλίνον, συνάδον απάδον, από τα πάντα ένα και από ένα τα πάντα…».

(Ηράκλειτος, Α32)

Επίσης, όλα τα πράγματα μεταβάλλονται και γι’ αυτό:

«Δεν είναι δυνατόν δύο φορές να μπεις στον ίδιο ποταμό…».

125 Δηλαδή: «αυτός που επικοινωνεί με αινίγματα ή με υπαινιγμούς». 126 Γιά το αρχαιοελληνικό κείμενο των αποσπασμάτων τού Ηράκλειτου παραπέμπω στο βιβλίο «Διανέλος Γεωργούδης Γ., Ηράκλειτος Εφέσιος – Κείμενα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας».

24grammata.com 55

(Ηράκλειτος, Α41)

Στο πυρ και στον πόλεμο ο Ηράκλειτος βλέπει τις δυνάμεις που διατηρούν τα στοιχεία σε ζωή και που οδηγούν στην πρόοδο. Σύμφωνα με την γλώσσα εκείνης τής εποχής, η ενέργεια δεν έχει ακόμη αυτό το όνομα, αλλά αποκαλείται πυρ. Λέει, λοιπόν, χαρακτηριστικά:

«Ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων, αλλά και

βασιλιάς των πάντων. Άλλους, λοιπόν, απέδειξε Θεούς και άλλους ανθρώπους, άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους…»,

«Το πυρ ανταλλάσσεται με τα πάντα, και τα πάντα

με το πυρ, όπως ο χρυσός με τα πράγματα, και τα πράγματα με τον χρυσό…».

(Ηράκλειτος, Β114 και Α33)

Το χαρακτηριστικό τού Ηράκλειτου, το οποίο ιδιαιτέρως τόνιζαν οι

αρχαίοι, ήταν η απέχθειά του γιά τον όχλο. Αυτό εκδηλώνει υποστηρίζοντας ότι:

«Οι κύνες γαβγίζουν προς όποιον δεν γνωρίζουν…»,

«Ένας – γιά μένα – ισούται με δέκα χιλιάδες, εάν

αυτός είναι άριστος…».

(Ηράκλειτος, Β69 και Β86)

Αυτή, όμως, η απέχθειά του δεν πήγαζε από κάποια δήθεν «κακή γνώμη» τού Ηράκλειτου γιά τον άνθρωπο. Αυτό φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα:

«Ο ομορφότερος πίθηκος είναι άσχημος, όταν

συγκρίνεται με το γένος των ανθρώπων…».

(Ηράκλειτος, Β102)

Παρ’ όλ’ αυτά:

«Ο πιό σοφός άνθρωπος θα φανεί πίθηκος απέναντι στον Θεό, και στην σοφία και στο κάλλος και σε όλα τ’ άλλα…».

(Ηράκλειτος, Β103)

Ακόμη και όταν αναγνωρίζει ότι η κρίση και η σκέψη είναι κοινά

χαρακτηριστικά όλων των ανθρώπων, δεν θεωρεί ότι όλοι σκέφτονται καλά:

«Το καλύτερο δεν θα ήταν να γίνονταν όλα όσα θέλουν οι άνθρωποι…».

24grammata.com 56

(Ηράκλειτος, Β76)

Κατά τον Ηράκλειτο:

«Η σωφροσύνη είναι μέγιστη αρετή, η σοφία είναι να λες και να κάνεις τα αληθινά υπακούοντας στην φύση τους…»,

«Αυτόν τον Κόσμο, τον ίδιο γιά όλους, δεν τον

κατασκεύασε ούτε κάποιος Θεός ούτε κάποιος άνθρωπος, αλλά πάντοτε ήταν και είναι και θα είναι αείζωο πυρ, που ανάβει και σβήνει με μέτρο…».

(Ηράκλειτος, Β80 και Α22)

γ΄. Δημόκριτος Ανάμεσα σε αυτούς τους σοφούς άνδρες – οι οποίοι δέχτηκαν τόσες

κριτικές – υπήρξαν ορισμένοι, όπως οι πρωτεργάτες τής Ατομικής Θεωρίας, των οποίων οι φιλοσοφικές βάσεις επιβίωσαν μέχρι την ίδια την σύγχρονη επιστήμη. Η βάση τής Ατομικής Θεωρίας φαίνεται ότι γεννήθηκε από τον Λεύκιππο, ο οποίος ήκμασε γύρω στο 450 π.Χ. και ήταν – ακριβώς όπως εκείνοι οι μεγάλοι φυσικοί των προηγούμενων αιώνων – γέννημα και θρέμμα τής Μιλήτου. Μερικοί σχολιαστές συμπεριλαμβάνουν τους πρωτεργάτες τής Ατομικής Θεωρίας μεταξύ των σοφιστών, αλλά αυτό το γεγονός μού φαίνεται άδικο, αφού οι πρώτοι είναι εκείνοι ακριβώς, οι οποίοι εξακολούθησαν να εκπροσωπούν την επιστημονική τάση τής φιλοσοφικής και φυσικής θεώρησης τής γνώσης στην Ελλάδα.

Ο Werner Karl Heisenberg, αφού εξηγεί πόσα οφείλουν οι θεωρίες του στην ανάγνωση τού πλατωνικού «Τίμαιου127», εκφράζει την λύπη του γιά ορισμένα λάθη που πραγματοποιήθηκαν κατά τον ιθ΄ αιώνα στην κατανόηση τής Ατομικής Θεωρίας, όπως και γιά το ότι εκείνοι, οι οποίοι διαμόρφωσαν την θεωρία γιά τα άτομα και γιά τα στοιχεία, δεν είχαν μελετήσει πρωτύτερα τον Πλάτωνα. Ο ίδιος συνεχίζει εξηγώντας πώς έφτασε στην δική του θεωρία:

«Κατ’ αυτόν τον τρόπο έφτασα – χωρίς να

γνωρίζω καλά το πώς – σε μία από τις μεγάλες ιδέες τής φυσικής Φιλοσοφίας των Ελλήνων, που συμβολίζει την γέφυρα ανάμεσα στην Αρχαία και στην Σύγχρονη εποχή, η οποία αναπτύχθηκε πηγάζοντας με δύναμη μέσα από την Αναγέννηση. Αυτή η τάση τής ελληνικής Φιλοσοφίας συνήθως ονομάζεται «Ατομική Θεωρία τού Λεύκιππου και τού Δημόκριτου», η «Υλισμός». Πρόκειται, όμως, γιά το αποτέλεσμα μιάς ονομασίας που από ιστορικής απόψεως είναι σωστή, αλλά που σήμερα δύναται με ευκολία να παρερμηνευτεί, αφού κατά την διάρκεια τού ιθ΄ αιώνα επιδέχτηκε έναν μονομερή χρωματισμό, ο οποίος με τίποτε δεν

127 Βλέπε: Τσακνάκης Α., Πλάτων: Τίμαιος, Εκδ.: Βιβλιοβάρδια, Θεσσαλονίκη, 2005.

24grammata.com 57

ανταποκρίνεται στην εξέλιξη τής ελληνικής φυσικής Φιλοσοφίας…».

Ο Werner Karl Heisenberg υποστηρίζει, στην συνέχεια, ότι αυτό το

ερμηνευτικό λάθος δεν επικρατούσε ανέκαθεν. Μας είναι αρκετό να διαπιστώσουμε ότι, κατά τον ιζ΄ αιώνα, ο γαλλικής καταγωγής χριστιανός θεολόγος και φιλόσοφος Gassendi υπήρξε εκείνος που εκ νέου υπερασπίστηκε την Ατομική Θεωρία. Γιά τον Heisenberg, ο Υλισμός και η Ατομική Θεωρία τού ιθ΄ αιώνα οφείλουν την εξέλιξή τους σε καρτεσιανές ιδέες. Γι’ αυτόν τον λόγο, δεν μπορούμε να αποδώσουμε την καρτεσιανή έννοια στον ελληνικό Υλισμό, ούτε – βεβαίως – και την μαρξιστική.

Οι πρωτεργάτες, λοιπόν, τής Ατομικής Θεωρίας διαμόρφωσαν φιλοσοφικές θέσεις που βρίσκονται σε πλήρη συμφωνία με τις πιό σύγχρονες φυσικές και φιλοσοφικές συλλήψεις. Ο Σέξτος γράφει:

«Ενίοτε ο Δημόκριτος αναιρεί όσα φαίνονται στις

αισθήσεις και λέει ότι κανένα από αυτά δεν εμφανίζεται ως σύμφωνο προς την αλήθεια, αλλά μόνον προς την δοξασία, ενώ το αληθινό – που υπάρχει στα όντα – είναι τα άτομα και το κενό. Λέει, λοιπόν, ότι «κατά σύμβαση υπάρχει το γλυκό και κατά σύμβαση το πικρό, κατά σύμβαση το θερμό και κατά σύμβαση το ψυχρό και κατά σύμβαση το χρώμα, ενώ στην πραγματικότητα υπάρχουν άτομα και κενό»…».

(Σέξτος Εμπειρικός, Προς Μαθηματικούς)

Οι γνώμες τού Λεύκιππου και τού Δημόκριτου μάς ηχούν τόσο

σύγχρονες – αφού τις βλέπουμε να επιβεβαιώνονται από την σύγχρονη Αστρονομία και την Φυσική – ώστε στην περίπτωση των πρωτεργατών τής Ατομικής Θεωρίας θα θεωρούσαμε ότι έχουμε να κάνουμε με προφήτες. Ο Λεύκιππος βεβαίωνε ότι:

«Τίποτε δεν συμβαίνει μάταια, αλλά τα πάντα

συμβαίνουν γιά κάποιον λόγο και κατ’ ανάγκη…».

(Στοβαίος, Ανθολόγιον)

Ο Ιππόλυτος, εξάλλου, μάς πληροφορεί ότι:

«Ο Δημόκριτος μιλά όμοια με τον Λεύκιππο γιά τα στοιχεία, το πλήρες και το κενό […] και μιλούσε δημιουργώντας την εντύπωση ότι τα όντα κινούνται στο κενό, ότι οι Κόσμοι είναι άπειροι και διαφέρουν ως προς το μέγεθος, ενώ σε μερικούς δεν υπάρχει ήλιος ούτε σελήνη, σε μερικούς αυτά τα σώματα είναι μεγαλύτερα απ’ όσο στον δικό μας, και σε μερικούς είναι περισσότερα, και ότι τα διαστήματα μεταξύ των Κόσμων είναι άνισα και αλλού υπάρχουν περισσότεροι Κόσμοι, αλλού λιγότεροι, άλλοι αναπτύσσονται, άλλοι ακμάζουν, άλλοι φθίνουν, αλλού γίνονται, αλλού αποσυντίθενται, και φθείρονται όταν προσπίπτουν ο ένας στον άλλον, ενώ μερικοί Κόσμοι είναι έρημοι από ζώα και φυτά και από κάθε είδος υγρού…».

24grammata.com 58

(Ιππόλυτος, Έλεγχος, 1)

Αυτές οι απόψεις σήμερα γίνονται σε τέτοιο βαθμό αποδεκτές, που μας

επιτρέπεται να σκεφτούμε ότι οι σύγχρονες θεωρίες βασίζονται σε αυτές τις ιδέες ή – τουλάχιστον – ότι οι συγγραφείς των νέων θεωριών είχαν μελετήσει τις γνώμες τού Λεύκιππου και τού Δημόκριτου και τις συμπεριέλαβαν στα θεμέλια τής σκέψης τους.

Το ότι τα άτομα είναι – στο μεγαλύτερο μέρος τους – κενό, το οποίο υφίσταται ακριβώς μεταξύ τού πυρήνα και των ηλεκτρονίων, το ότι τα άτομα βρίσκονται σε συνεχή κίνηση, το ότι ολόκληρος ο Κόσμος περιστρέφεται στο διάστημα όπως τα ηλεκτρόνια των ατόμων, το ότι οι γαλαξίες διαφέρουν ως προς το μέγεθος, το ότι υπάρχουν συστήματα με πλανήτες και ήλιους, καθώς και χωρίς αυτούς, το ότι κάποιοι γαλαξίες είναι πιό πολυμελείς από άλλους, το ότι σε ορισμένα σημεία τού Κόσμου υπάρχει μία κατανομή γαλαξιών σε πολύ μεγαλύτερη πυκνότητα απ’ ότι σε άλλα, το ότι υπάρχουν τόσο γαλαξίες όσο και ήλιοι που αυξάνονται καταναλώνοντας την ίδια την ύλη τους, το ότι υπάρχουν ήλιοι που έφτασαν στην πληρότητά τους, όπως είναι τα κυανόχρωμα άστρα-γίγαντες, το ότι υπάρχουν «νόβα128» που τώρα γεννιούνται και υπήρξαν «νόβα» που εξαφανίστηκαν, και το ότι, τελικά, τα πρωτόνια, τα νετρόνια και τα άλλα σωματίδια καταστρέφονται από συγκρούσεις… είναι θέσεις που αποτελούν τις βασικές αρχές των σύγχρονων φυσικών θεωριών. Πέρα από τούτα, όμως, υπάρχουν και ορισμένες αρχές τής Χημείας – όπως το ότι τα άτομα συνενώνονται λόγω συγγένειας γιά να σχηματίσουν μεγαλύτερα σώματα – οι οποίες αποτελούν θεωρίες ήδη διατυπωμένες από τον Δημόκριτο.

[Πηγή: Φεδερίκο Κάρλος Κρούτβιγκ Σαγρέδο, Το ελληνικό θαύμα: από

την Μαγεία στην Επιστήμη, μετάφραση και υποσημειώσεις Αθανασίου Τσακνάκη.]

128 Νόβα: το άστρο που προσωρινά αποκτά ισχυρότερη λάμψη από εκείνη που συνήθως έχει.

24grammata.com 59

Επιλογή ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας

• Βαρβιτσιώτης Θ., Λεξικόν Αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα, 1997. • Buchwald W. – Hohlweg A. – Prinz Ot., Tusculum – Λεξικόν, Αθανάσιος

Φουρλάς, Αθήνα, 1993. • Burkert W., Αρχαία Ελληνική Θρησκεία, Καρδαμίτσας, Αθήνα, 1993. • Θεοδωρίδης Χ., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (ανατύπωση), Αθήνα, 2000. • Ιστορία τού Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1971-1979. • Kroh P., Λεξικό Αρχαίων Συγγραφέων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη,

1996. • Λέσκυ Α., Ιστορία τής Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Κυριακίδης,

Θεσσαλονίκη, 1990. • Λωρέντης Ν., Λεξικόν των Αρχαίων Μυθολογικών, Ιστορικών και

Γεωγραφικών Κυρίων Ονομάτων, Βιέννη, 1837. • Long A. A., Η ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί – Επικούρειοι – Σκεπτικοί, Μ.

Ι. Ε. Τ., Αθήνα, 1987. • Ματσούκας Ν., Ιστορία τής Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη, 1993. • Τσέλλερ-Νέστλε, Ιστορία τής Ελληνικής Φιλοσοφίας, Αθήνα, 2000.

Επιλογή ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας

• Babut D., La religion des philosophes grecs, Paris, 1974. • Cobet C. G., Diogenis Laertii vitae philosophorum, Paris, 1850. • Decharme P., La critique des traditions religieuses chez les Grecs des origines

au temps de Plutarque, Paris, 1906. • Desideri A., Storia e storiografia, G. D’ Anna, Milano, 1989. • Guthrie W. K. C., A History of Greek Philosophy, vol. IV, Cambridge, 1975. • Lexicon Plutarcheum, Leipzig, 1843. • Long A. A., Hellenistic Philosophy, London, 1974. • Rist J. M., Stoic Philosophy, Cambridge, 1969. • Shapiro H. – Curley E. M., Hellenistic Philosophy – Selected Readings in

Epicureanism, Stoicism etc., New York, 1965. • Unamuno M. de, Amor y Pedagogía, Alianza Editorial, Madrid, 1997.