1

Ο αστικός εφιάλτης                                                H ποιότητα ζωής στις πόλεις του 21ου αιώνα

   Πριν από μερικές δεκαετίες η αναμενόμενη πληθυσμιακή έκρηξη στον πλανήτη αποτελούσε έναν πραγματικό πονοκέφαλο, αν όχι εφιάλτη, για όλους εκείνους τους ιθύνοντες που (υποτίθεται) κρατούν στα χέρια τους τις τύχες του κόσμου. Σήμερα δεν υπάρχει πλέον ο φόβος αυτός. Πρώτον, γιατί οι τελευταίες έγκυρες εκτιμήσεις και προβλέψεις δείχνουν μια «ισορροπία» του πληθυσμού γύρω στα 9 -10 δισεκατομμύρια περί τα μέσα του 21ου αιώνα. Δεύτερον, γιατί σημασία έχει κυρίως ο τρόπος με τον οποίο ζουν και αναπτύσσονται οι ανθρώπινες κοινωνίες, δηλαδή το ποιοτικό και όχι το ποσοτικό μόνον στοιχείο.

    Με δεδομένα τα παραπάνω, το πρόβλημα εστιάζεται στην άνιση γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού: είτε ανάμεσα στις διάφορες χώρες και περιοχές του πλανήτη (π.χ. μεγάλη δημογραφική αύξηση παρατηρείται στη Νοτιοανατολική Ασία, Λατινική Αμερική, Αφρική, που δημιουργεί μείζονα γεωπολιτικά και γεωοικονομικά προβλήματα) είτε ανάμεσα στις πόλεις και την ύπαιθρο λόγω συγκέντρωσης του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, με αποτέλεσμα την αλματώδη-τερατώδη επέκτασή τους. Κατά συνέπεια, η πληθυσμιακή έκρηξη συμβαίνει εκεί όπου συνδυάζονται οι δύο παραπάνω παράμετροι, δηλαδή στις πόλεις των αναπτυσσομένων χωρών.

    Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, η ανάπτυξη των λεγομένων μεγα-πόλεων (Megacities) είναι θεαματική τα τελευταία πενήντα χρόνια. Το 1950, μόνο η Νέα Υόρκη ξεπερνούσε τα 10 εκατομμύρια κατοίκους. Το 2000 δεκαεννέα πόλεις είχαν περάσει το όριο αυτό, ενώ το 2015 (σε δέκα χρόνια από σήμερα) οι πόλεις αυτές θα είναι πάνω από είκοσι τρεις, οι περισσότερες εξ αυτών στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Ήδη στην Κίνα, η ταχύτητα της αστικοποίησης αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς. Δεκάδες εκατομμύρια αγρότες συσσωρεύονται κάθε χρόνο στις πόλεις, όπου συνήθως ζουν σε συνθήκες χειρότερες από εκείνες των αγροτικών περιοχών. Στο σωτήριο έτος 2005 που διανύουμε ο βαθμός αστικοποίησης, δηλαδή το ποσοστό του πληθυσμού που ζει στις πόλεις, θα περάσει το όριο του 50% - στην Ευρώπη το ποσοστό αυτό είναι ήδη 80%. Ο πλανήτης Γη, χάρη στην «Τριτοκοσμική» αστικοποίηση, γίνεται πλέον στο σύνολό του αστικός! Είναι μια χρονική στιγμή με ιδιαίτερο ιστορικό βάρος και συμβολισμό.

     Ωστόσο, αυτή η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση δημιουργεί τεράστια προβλήματα ποιότητας ζωής στις μεγαλουπόλεις των αναπτυσσομένων αλλά και πολλών ανεπτυγμένων χωρών. Οι συνθήκες ζωής και εργασίας χειροτερεύουν: η ατμοσφαιρική ρύπανση και το κυκλοφοριακό παραμένουν ακόμη «ανοικτές πληγές», η αυξανόμενη τσιμεντοποίηση συρρικνώνει το αστικό πράσινο, τα αστικά απόβλητα (υγρά και στερεά) ξεχειλίζουν από παντού, ενώ η εγκληματικότητα και άλλα δυσάρεστα κοινωνικά φαινόμενα σημειώνουν νέα ρεκόρ. Πίσω από ωραία αστικά «σκηνικά» και «βιτρίνες» (διάβαζε αναπλάσεις) κρύβεται συχνά η φτώχεια, η ασχήμια και η περιβαλλοντική υποβάθμιση.

2

    H πόλη, από λίκνο της Δημοκρατίας και εστία πολιτιστικής ανάπτυξης γίνεται εφιαλτικός τόπος διαβίωσης για τους πολλούς (μη προνομιούχους) κατοίκους της. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ολοένα και περισσότερα προγράμματα, τόσο του ΟΗΕ όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναφέρονται στον οικολογικό σχεδιασμό τού αστικού περιβάλλοντος και γενικά στην αναβάθμιση της ζωής στις πόλεις σε όλα τα επίπεδα. Στην ίδια μάχη έχουν ριχτεί εθνικές κυβερνήσεις και τοπικές αυτοδιοικήσεις, χωρίς όμως να διαφαίνονται εγγυημένα αποτελέσματα.

    Το όραμα τού Κλάους Τόπφερ (διευθυντή της υπηρεσίας περιβάλλοντος του ΟΗΕ) για πόλεις με κτίρια που θα χρησιμοποιούν την ηλιακή ενέργεια για την παραγωγή ηλεκτρισμού, για οχήματα που θα κινούνται με υδρογόνο όπως και για άλλα ωραία επιτεύγματα δεν φαίνεται να πραγματοποιείται σύντομα· και πάντως όχι για όλους και όχι πριν από μια περίοδο πολιτικής και κοινωνικοοικονομικής κρίσης στον αστικό χώρο, που φαίνεται να χτυπάει ήδη την πόρτα μας. Στην Ελλάδα η κατάσταση είναι σαφώς δυσκολότερη: τα αντίστοιχα ελλείμματα και προβλήματα είναι τεράστια, όπως και οι ανάγκες σχεδιασμού για τις οποίες κανείς δεν φαίνεται να συγκινείται στον βαθμό που θα έπρεπε· και αυτό είναι ίσως το πιο τραγικό.                                                                       (Ηλίας Μπεριάτος, εφ. Τα Νέα, 11/8/2005)

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 100-120 λέξεις περίπου.                                                                                        

Β1. Να γράψετε από μια συνώνυμη λέξη για κάθε τύπο που σας δίνεται:      έγκυρες, επέκταση, συσσωρεύονται, συρρικνώνει, λίκνο.                                                                                         Β2. Να γράψετε από μια αντώνυμη λέξη για κάθε τύπο που σας δίνεται:      αναμενόμενη, μείζονα, αναπτυσσόμενο, αστικοποίησης, ολοένα.                                                                                         Β3. Ποιον τρόπο και ποια μέσα πειθούς χρησιμοποιεί ο αρθρογράφος στην τρίτη παράγραφο; (Σύμφωνα με…και συμβολισμό).                                                                                         Β4. Ποιος είναι ο τρόπος ανάπτυξης της τέταρτης παραγράφου; (Ωστόσο, αυτή…υποβάθμιση.) Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.                                                                                        

Β5. ¨Πίσω από ωραία αστικά «σκηνικά» και «βιτρίνες»  κρύβεται συχνά η φτώχεια, η ασχήμια και η περιβαλλοντική υποβάθμιση¨. Να γράψετε μια παράγραφo 80-100  λέξεων περίπου, που να εξηγείτε αυτή τη θέση.                                                                                        Γ΄ Παραγωγή λόγου:      «Η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση των κοινωνιών συνιστά ένα ευρύ φάσμα αλλαγών που επηρεάζει καταλυτικά τη ζωή των ανθρώπων και απειλεί την οικολογική ισορροπία στον πλανήτη. Σ’ ένα άρθρο, που προορίζεται για δημοσίευση σε έντυπο ευρείας κυκλοφορίας, να αναφέρετε τα κυριότερα

3

προβλήματα της αστικοποίησης στη χώρα μας προτείνοντας παράλληλα ενδεικτικές λύσεις για την αντιμετώπισή τους». (500-600 λέξεις περίπου).                                                                                        

 Οικολογία και Βιομηχανική Κοινωνία

           …ένας αγώνας για τη διάσωση του ανθρώπου και του φυσικού του περιβάλλοντος…

    Η οικολογία είναι ανατρεπτική γιατί θέτει υπό αμφισβήτηση τον καπιταλισμό που κυριαρχεί στον πλανήτη. Απορρίπτει τη βασική του αρχή σύμφωνα με την οποία προορισμός μας είναι να αυξάνουμε συνεχώς την παραγωγή και την κατανάλωση. Καταδεικνύει την καταστρεπτική επίδραση της καπιταλιστικής λογικής στο φυσικό περιβάλλον και στη ζωή των ανθρώπινων όντων.

   Η λογική αυτή είναι από μόνη της παράλογη και οδηγεί σε μια φύσει αδύνατη κατάσταση σε παγκόσμια κλίμακα, αφού φθάνει στο σημείο να καταστρέφει τις ίδιες της τις προϋποθέσεις. Δεν είναι μόνον η μη αντιστρεπτή διασπάθιση των αναντικατάστατων πόρων και μέσων, είναι και η ανθρωπομορφική καταστροφή των ανθρώπινων όντων που μετατρέπονται σε παραγωγικά και καταναλωτικά ζώα, σε αποχαυνωμένους ζάπερ, είναι και η καταστροφή του ζωτικού μας περιβάλλοντος. Οι πόλεις, επί παραδείγματι, υπέροχο δημιούργημα της όψιμης νεολιθικής εποχής, καταστρέφονται με τους ίδιους ρυθμούς που καταστρέφονται και τα δάση του Αμαζονίου, αποσυντίθενται σε γκέτο, πλούσια προάστια και συνοικίες γραφείων που νεκρώνουν μετά τις 8 το βράδυ.

    Δεν πρόκειται λοιπόν για μια βουκολική υπεράσπιση της “φύσης”, αλλά για έναν αγώνα που έχει ως στόχο τη διάσωση του ανθρώπου και του φυσικού του περιβάλλοντος. Είναι προφανές, για μένα τουλάχιστον, ότι αυτή η διάσωση είναι ασυμβίβαστη με τη διατήρηση του υπάρχοντος συστήματος και ότι συνδέεται με μια πολιτική αναδιάρθρωση της κοινωνίας. Θα συνέβαλλε μάλιστα στο να δημιουργηθεί επιτέλους μια δημοκρατία των έργων και όχι των λόγων. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο βρίσκω, εξάλλου, ότι τα περισσότερα από τα υπάρχοντα οικολογικά κινήματα είναι συνήθως λιπόψυχα.

    Πέρα όμως από τις προφανείς αυτές διαπιστώσεις, ανακύπτουν άλλα, δυσκολότερα και βαθύτερα ερωτήματα. Αυτό που κυριαρχεί σήμερα είναι η αυτονόμηση της τεχνο-επιστήμης. Δε διερωτώμεθα πλέον αν υπάρχουν ανάγκες που πρέπει να ικανοποιήσουμε, παρά κατά πόσον το ένα ή το άλλο επιστημονικό ή τεχνικό επίτευγμα είναι εφικτό. Αν είναι πράγματι εφικτό, τότε θα υλοποιηθεί οπωσδήποτε και κατόπιν θα κατασκευασθεί και η αντίστοιχη “ανάγκη”.

    Οι παρενέργειες σπανίως λαμβάνονται υπόψη. Αυτό ακριβώς πρέπει να σταματήσουμε, και εδώ αρχίζουν οι δυσκολίες. Δεν μπορεί να τίθεται θέμα περιορισμού της ελευθερίας της επιστημονικής έρευνας. Τα όρια όμως ανάμεσα στην καθαρή γνώση και στις, ενίοτε μοιραίες, εφαρμογές της είναι ασαφή αν όχι ανύπαρκτα. (…).

4

   Πώς να χαράξουμε τα όρια; Για πρώτη φορά, σε μια μη θρησκευτική κοινωνία, ερχόμαστε αντιμέτωποι με το ερώτημα: Πρέπει να ελέγξουμε την εξάπλωση της ίδιας της γνώσης; Και πώς να το κάνουμε αυτό χωρίς να καταλήξουμε σε μια δικτατορία επί του πνεύματος; Πιστεύω πως μπορούμε να θέσουμε ορισμένες απλές αρχές: Δεν επιθυμούμε μια απεριόριστη και απερίσκεπτη εξάπλωση της παραγωγής, θέλουμε μια οικονομία που να είναι μέσον και όχι σκοπός της ανθρώπινης ζωής. Επιθυμούμε την ελεύθερη εξάπλωση της γνώσης, δεν μπορούμε όμως πλέον να υποκρινόμαστε ότι δε γνωρίζουμε πως αυτή η εξάπλωση εμπεριέχει κινδύνους που δεν είναι δυνατόν να καθοριστούν εκ των προτέρων.

   Για να αντιμετωπίσουμε αυτούς τους κινδύνους, μας χρειάζεται αυτό που ο Αριστοτέλης αποκαλούσε ¨φρόνησις¨. Η εμπειρία δείχνει ότι η σύγχρονη τεχνογραφειοκρατία είναι οργανικά και δομικά ανίκανη να διαθέτει αυτή τη φρόνηση, γιατί δεν υπάρχει και δεν κινείται παρά μόνον xάρη στο παραλήρημα της απεριόριστης εξάπλωσης.

    Μας χρειάζεται λοιπόν μια πραγματική δημοκρατία που να θεσπίζει διαδικασίες διαβουλεύσεως και λήψεως αποφάσεων όσο το δυνατόν ευρύτερες, στις οποίες να συμμετέχουν οι πολίτες εν συνόλω. Αυτό, με τη σειρά του, δεν είναι δυνατόν παρά μόνον εάν οι πολίτες διαθέτουν πραγματική ενημέρωση, πραγματική παιδεία και ευκαιρίες να εφαρμόσουν στην πράξη την κρίση τους.

    Μια δημοκρατική κοινωνία είναι και μια κοινωνία αυτόνομη, αυτόνομη σημαίνει όμως επίσης -και κυρίως- αυτοπεριοριζόμενη όχι μόνο σε ό,τι αφορά τις ενδεχόμενες πολιτικές καταχρήσεις (το να μη σέβεται, επί παραδείγματι, η πλειοψηφία τα δικαιώματα μιας μειοψηφίας), αλλά και σε ό,τι αφορά τα έργα και τις πράξεις του συνόλου.

    Τα όριά της, τα σύνορά της, δεν μπορούμε να τα διαγράψουμε εκ των προτέρων – γι’ αυτό και μας χρειάζεται η φρόνηση. Τα σύνορα όμως υπάρχουν, και από τη στιγμή που θα τα παραβιάσουμε θα είναι εξ ορισμού πολύ αργά – όπως οι ήρωες της αρχαίας τραγωδίας που δεν αντιλαμβάνονται ότι βρίσκονται μέσα στην υπερβολή παρά μόνον αφού έχουν ήδη καταστραφεί. Η σύγχρονη κοινωνία είναι θεμελιωδώς άφρων.                                                                                                 (Κορνήλιος Καστοριάδης)

Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου σε 100-120 λέξεις περίπου.                                                                               Β1. Ποιος είναι ο τρόπος ανάπτυξης και η δομή της πρώτης παραγράφου του κειμένου;                                                                                Β2. Ποια είναι η συλλογιστική πορεία στην ίδια παράγραφο; Να αιτιολογηθεί η απάντησή σας.                                                                               Β3. Ποιος είναι ο τρόπος και τα μέσα πειθούς της τελευταίας παραγράφου;      Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.                                                                               

5

Β4α. Να γράψετε για κάθε λέξη που σας δίνεται από μία συνώνυμη:     καταδεικνύει, διασπάθιση, αναδιάρθρωση, αυτονόμηση, φρόνηση.                                                                                    β. Οικολογία, βιομηχανική, δημοκρατία, διαβουλεύσεως, πλειοψηφία:     Από το δεύτερο συνθετικό των λέξεων να γράψετε από μια σύνθετη ομόρριζή τους.                                                                               Β5. «Η σύγχρονη κοινωνία είναι θεμελιωδώς άφρων». Να τεκμηριώσετε αυτόν τον ισχυρισμό. Η απάντησή σας να μην υπερβαίνει τις 100 λέξεις.                                                                               

Γ΄ Παραγωγή λόγου:     «Τώρα που όλοι μιλούν για την κλιματική αλλαγή και αναζητούν τρόπους βιώσιμης ανάπτυξης, ο ρόλος του οικολογικού κινήματος, που όμως θα εκφράζει ανιδιοτελώς την κοινωνία, καθίσταται περισσότερο αναγκαίος. Σ’ ένα άρθρο σας, που προορίζεται για δημοσίευση σε έντυπο ευρείας κυκλοφορίας, να αναφέρετε τους στόχους του οικολογικού κινήματος καθώς και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να παρέμβει η πολιτεία για την αντιμετώπιση του οικολογικού προβλήματος». (500-600 λέξεις περίπου).