Ο δικός microου

Νίκος Καζαντζάκης

ISBN 978-960-9451-74-1

ΤΙΤΛΟΣ Ο δικός microου Νίκος Καζαντζάκης

Συγγραφέας Μπάmicroπης ∆ερmicroιτζάκης ∆ιορθώσεις Μπάmicroπης ∆ερmicroιτζάκης Σελιδοποίηση Αλέξανδρος ∆εσύλλας Εξώφυλλο Εύα Παντελίδη copy Copyright εκδόσεις Αλδέ amp Μπάmicroπης ∆ερmicroιτζάκης

2015

wwwaldecomgr

ΜΠΑΜΠΗΣ ∆ΕΡΜΙΤΖΑΚΗΣ

Ο δικός microου

Νίκος Καζαντζάκης

Κεντρική διάθεση Ζωοδόχου Πηγής 43 Τηλ amp fax 210 3828464

τηλ amp fax 210 3828464

aldeeditionsgmailcom

wwwaldecomgr

ISBN 978-960-9451-74-1

Έργα του Νίκου Καζαντζάκη για τα οποία γράψαmicroε (∆ίνεται κατά βάση η χρονολογία συγγραφής Όταν υπάρχει microόνο η χρονολογία έκδοσης εικάζουmicroε ότι γράφηκε λίγο πιο πριν)

Όφις και Κρίνο (microε το ψευδώνυmicroο Κάρmicroα Νιρβαmicroή) χε Τυπ Στ Αλεξίου Ηράκλειο 1906 Ξηmicroερώνει 1906 Έως πότε 1907 Φασγά 1907 Κωmicroωδία τραγωδία microονόπρακτη (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) Κρητική Στοά Ηράκλειο 1909 Σπασmicroένες ψυχές (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης Ο Νουmicroάς Αθήνα 1909-1910 Ο Πρωτοmicroάστορας (Η Θυσία) (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) αφιερωmicroένη στον Ίδα (Ίωνα ∆ραγούmicroη) Εστία Αθήνα 1910) Χριστός 1921 Βούδας 1922 Συmicroπόσιο γράφηκε microεταξύ 1922 και 1927 Οδυσσέας (microε το ψευδώνυmicroο Α Γερανός) Νέα Ζωή Αλεξάνδρεια 1927 Νικηφόρος Φωκάς Στοχαστής 1927 Ασκητική περιοδικό Αναγέννηση 1927 Toda Raba ολοκληρώθηκε το 1929 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1956 Βραχόκηπος γράφηκε το 1935 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1960 Ο Οθέλος ξαναγυρίζει 1936 Μέλισσα 1937 Οδύσσεια Πυρσός 1938 Ιουλιανός ο παραβάτης 1939 Αλέξης Ζορmicroπάς 1943 Προmicroηθέας 1943

Καποδίστριας 1944 Σόδοmicroα και Γόmicroορρα 1948 Κολόmicroβος 1949 Κούρος 1949 Αδελφοφάδες άρχισαν να γράφονται το 1949 εκδόθηκαν το 1963 Κωνσταντίνος Παλαιολόγος 1951 Ο Καπετάν Μιχάλης 1953 Ο Χριστός ξανασταυρώνεται 1954 Ο τελευταίος πειρασmicroός 1955 Ο φτωχούλης του Θεού 1956 Αναφορά στον Γκρέκο τελευταίο του έργο γράφηκε λίγο πριν το θάνατό του και εκδόθηκε το 1961

Αφιερώνεται

σε όλους τους θαυmicroαστές του έργου του

11

Εισαγωγή

Όνειρό microου ήταν να γίνω συγγραφέας Όταν πρωτοδιά-βασα Καζαντζάκη ενθουσιάστηκα τόσο που θεωρούσα πια δεδοmicroένο ότι το πρώτο βιβλίο που θα έγραφα θα ήταν γιrsquo αυτόν

∆εν ευδόκησε άλλο θέmicroα είχε το πρώτο microου βιβλίο όπως και όλα τα επόmicroενα Όmicroως έγραψα για τον Καζα-ντζάκη Το πρώτο ήταν ένα microικρό laquomicroαρξιστικόraquo κείmicroενο που δηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo γενικά για το έργο του Αργότερα έγραψα για αρκετά πεζά του που επίσης δηmicroοσιεύτηκαν σε αυτή τη φιλόξενη εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη Τρεις συγκριτολογικές microελέτες microου εί-χαν να κάνουν microε τρία έργα του Αργότερα laquoξαναδιαβά-ζοντας τον Καζαντζάκηraquo ανάρτησα στο blog microου κείmicroενα για τα microεγάλα του microυθιστορήmicroατα αλλά και για κάποια άλλα πεζογραφήmicroατά του που δεν είχα διαβάσει microέχρι τότε Πιο πριν είχα γράψει για ορισmicroένα πεζά θεατρικά του

Ξαφνικά microου πέρασε η ιδέα αν τα microαζέψω όλα αυτά τα κείmicroενα κάνουν ένα microικρό βιβλίο

Και κάτι ακόmicroη Η προοπτική του βιβλίου αποτέλεσε κίνητρο για microένα

να διαβάσω και τις τραγωδίες του που δεν τις είχα διαβά-σει microέχρι τώρα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo και να γράψω γιrsquo αυτές Τα κείmicroενα που έγραψα τα ανάρτησα στο blog microου κάνοντάς τα share και στο facebook

Έτσι έγινε αυτό το βιβλίο Γιατί ο laquo∆ικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo ∆εν υπάρχουν ποτέ ταυτόσηmicroες προσλήψεις σε ένα

έργο Πάντα υπάρχουν αποκλίσεις στην πρόσληψη του ενός αναγνώστη από του άλλου πολλές φορές πολύ microε-γάλες Για παράδειγmicroα πολλοί θεωρούν ότι ο Καζαντζά-κης πιστεύει στο Θεό Άλλοι πιστεύουν πως είναι άθεος

Εγώ τι πιστεύω ∆εν έχετε παρά να διαβάσετε το βιβλίο για να δείτε

12

Κάποιες ασυνέπειες που θα εντοπίσει ο αναγνώστης οφείλονται στο ότι τα κείmicroενα τα ταξινοmicroώ κατά την χρο-νολογική σειρά που γράφηκαν τα έργα από τον Καζα-ντζάκη και όχι microε τη σειρά που έγραψα εγώ γιrsquo αυτά Προ-τάσσεται το γενικό κείmicroενο που έγραψα για το έργο του στο οποίο αναφέρθηκα παραπάνω

Να προσθέσω ακόmicroη ότι έκανα ελάχιστες παρεmicroβάσεις κυρίως επιmicroέλειας καθώς πιστεύω ότι κάθε κείmicroενο πρέ-πει να διατηρεί τη γεύση της εποχής που γράφηκε ∆ηλώ-νεται εξάλλου η εποχή της πρώτης δηmicroοσίευσης Όταν δεν δηλώνεται σηmicroαίνει ότι αναρτήθηκε στο blog microου το οποίο έχει ηλικία οκτώ χρόνων περίπου Η ανάρτηση για την αυτοβιογραφική laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo έγινε το 2010 ενώ για το laquoΣυmicroπόσιοraquo έγινε το 2011 Το 2012 έγραψα για τα τελευταία microυθιστορήmicroατα εκτός από τον Ζορmicroπά για τον οποίο είχα γράψει το 1992 Πέρυσι έγραψα για τον laquoΒραχόκηποraquo και φέτος (2015) για τον laquoΤόντα Ράmicroπαraquo τις laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo και το laquoΟ Οθέ-λος ξαναγυρίζειraquo Τους τελευταίους δυο microήνες (Οκτώ-βρης-Νοέmicroβρης) έγραψα για τις τραγωδίες που βρίσκο-νται σε τρεις τόmicroους πηγαίνοντας χρονολογικά από τις παλιότερες στις νεότερες και πρώτα για αυτές που είναι σε πεζό και στη συνέχεια για τις έmicromicroετρες τις οποίες αρ-χικά δεν σκόπευα να διαβάσω όπως άλλωστε και την laquoΟδύσσειαraquo η οποία έmicroεινε τελευταία

Με την έκδοση αυτού του βιβλίου νοιώθω την ικανο-ποίηση ότι πραγmicroατοποίησα ένα όνειρό microου

Νίκος Καζαντζάκης το έργο του και η εποχή του ∆ηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά

Επίκαιραraquo στις 8-6-1983 και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo τ8 ∆εκέmicroβρης 2007 σελ 31-33 microε τίτλο laquoΝίκος Καζαντζά-κης κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo Μόνο η πρώτη παράγραφος άλλαξε προσαρmicroοσmicroένη στην επέτειο των 50 χρόνων από το θάνατό του

13

Θα θέλαmicroε να γράψουmicroε κι εmicroείς δυο λόγια για τον Νίκο Καζαντζάκη σύντοmicroα microια και δεν το επιτρέπουν οι δυνα-τότητες της στήλης σαν microικρό αφιέρωmicroα για τα 100 χρό-νια από τη γέννησή του νιώθοντάς το ταυτόχρονα σαν υποχρέωση για τον άνθρωπο εκείνο που σηmicroάδεψε τα microαθητικά microας χρόνια microε την επιρροή του

Οι microελετητές των έργων του Καζαντζάκη τονίζουν δύο κυρίως χαρακτηριστικά του την ηρωολατρεία του και τον microηδενισmicroό του Η επιγραφή στον τάφο του λέει laquo∆εν ελ-πίζω τίποτα δεν φοβούmicroαι τίποτα Είmicroαι λέφτεροςraquo Το laquoδεν ελπίζωraquo εκφράζει τον microηδενισmicroό του Το laquoδεν φο-βούmicroαιraquo το ηρωικό τον πνεύmicroα Αυτά είναι πράγmicroατι τα δυο κύρια γνωρίσmicroατά του Όmicroως πού βρίσκεται ή προέ-λευσή τους

Η Λιλή Ζωγράφου σε ένα microελέτηmicroά της που microε λύπη διαπιστώσαmicroε ότι είναι γραmicromicroένο microε αρκετή εmicroπάθεια προσπαθεί να ανιχνεύσει τα χαρακτηριστικά αυτά στα προσωπικά βιώmicroατα και laquoσυmicroπλέγmicroαταraquo αν επιτρέπεται ή έκφραση του συγγραφέα Χωρίς να υποτιmicroούmicroε τη ση-microασία που έχει η προσωπική ζωή πάνω στο έργο ενός συγγραφέα πιστεύουmicroε εντούτοις ότι οι σηmicroαντικότεροι παράγοντες που επηρέασαν το έργο του είναι η κοινωνία και η εποχή του Αν δεν ήταν έτσι τα πράγmicroατα θα ήταν αδύνατη η microελέτη συγγραφέων κυρίως της αρχαιότητας των οποίων δεν κατέχουmicroε παρά ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία και φυσικά όχι laquoτραυmicroατικές εmicroπειρίεςraquo

Εξ άλλου όπως τονίζει και ο Σαρτρ στη microελέτη του για τον Φλωmicroπέρ η ατοmicroική βιογραφία το οικογενειακό και στενότερο περιβάλλον του συγγραφέα είναι κι αυτό σε τε-λευταία ανάλυση κοινωνικά καθορισmicroένο Το ίδιο microπο-ρούmicroε να υποστηρίξουmicroε και για τις άλλες παραmicroέτρους που επιδρούν στο έργο ενός συγγραφέα δηλαδή την λο-γοτεχνική παράδοση που πάνω της είναι αναγκασmicroένος να πατήσει και τις επιδράσεις που θα δεχθεί

Ποια κατάσταση επικρατεί στην Ελλάδα τότε που γεν-νιέται και αναπτύσσεται ο Καζαντζάκης

Η Κρήτη αγωνίζεται να αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό Η Ελλάδα αγωνίζεται να πετάξει από πάνω της τα κατά-

14

λοιπα της τούρκικης δουλείας τον κοτσαmicroπασισmicroό και τη φεουδαρχία Η αστική της τάξη αναπτύσσεται και προε-τοιmicroάζεται για να καταλάβει την εξουσία Όmicroως είναι microια αστική τάξη που εmicroφανίζεται microε καθυστέρηση δισταχτική microολυσmicroένη ήδη microε το microικρόβιο της αντίδρασης που κου-βαλάει η ευρωπαϊκή αστική τάξη Το εργατικό κίνηmicroα αρ-χίζει να προβάλλει απειλητικό (Λαυρεωτικά) Οι τσιφλικά-δες πάλι πιέζουν από την άλλη microεριά Η αστική microας τάξη είναι στrsquo αλήθεια αξιοθρήνητη Εφτά microόλις microήνες αφότου καταλαmicroβάνει την εξουσία (Γουδί Αύγουστος 1909) κτυ-πάει τους ξεσηκωmicroένους αγρότες (Κιλελέρ Μάρτης 1910)

Ευτυχώς έρχονται να την microπολιάσουν microε την επανα-στατική τους δύναmicroη οι Κρήτες επαναστάτες που ζυmicroώ-θηκαν κα ανδρώθηκαν στον αγώνα τους για τη λευτεριά ∆εν είναι τυχαίο ότι ο ηγέτης της αστικής microας τάξης ήταν Κρητικός (Βενιζέλος) Με αυτό το microπόλιασmicroα προχωρά σε κάποιες microεταρρυθmicroίσεις και υπερδιπλασιάζει την έκταση της Ελλάδας microε την απελευθέρωση σκλαβωmicroένων περιο-χών

Κάθε ανερχόmicroενη τάξη όταν αναπτύσσεται είναι ηρωική και αισιόδοξη Έκφραση του ηρωικού πνεύmicroατος της αγ-γλικής αστικής τάξης στον καιρό της βιοmicroηχανικής επανά-στασης είναι ο Ροβινσών Κρούσος Μόνος χωρίς προνό-microια καταγωγής (όπως οι αστοί) χρησιmicroοποιώντας τις ικα-νότητες και την ευφυΐα του τα βγάζει πέρα στον αγώνα του microε τη φύση όπως και ο έmicroπορος αστός στον ανταγω-νισmicroό του microε τους άλλους εmicroπόρους Ο Μαξίmicro Γκόρκι από το 1899 ζητάει να microπολιαστεί η λογοτεχνία microε ένα ηρωικό πνεύmicroα Ήταν οι παραmicroονές που το ρώσικο προλεταριάτο ετοιmicroαζόταν να καταλάβει την εξουσία Την ίδια εποχή η αστική τάξη στη Γαλλία microετά την ένδοξη επανάστασή της (1789) έχοντας καταντήσει ολότελα αντιδραστική δίδει microεν microεγάλους συγγραφείς (Μπαλζάκ Φλωmicroπέρ) στα έργα τους όmicroως δεν θα βρούmicroε τον ηρωικό ατοmicroισmicroό του Ντεφόε (συγγραφέα του Ροβινσώνα Κρούσου) ούτε τον θετικό ήρωα του σοσιαλιστικού ρεαλισmicroού αλλά κουρα-σmicroένες και αηδιασmicroένες γυναίκες όπως η microαντάmicro Μπο-

15

βαρί ή καιροσκόπους και διεφθαρmicroένους νέους όπως εί-ναι οι περισσότεροι ήρωες του Μπαλζάκ

Στην Ελλάδα έχουmicroε microια microέση κατάσταση Η αστική τάξη είναι αρκετά επαναστατική όmicroως και σε microεγάλο βαθmicroό αντιδραστική και απογοητευmicroένη Το 1917 που οι εργάτες καταλαmicroβάνουν την εξουσία στη Ρωσία στέλνει κι αυτή δυνάmicroεις για να κτυπήσουν τη νεοσύστατη σοβιετική εξουσία Φοβάται microήπως το microικρόβιο της επανάστασης microολύνει και τη δική microας εργατική τάξη Μετά έχουmicroε τη microι-κρασιατική καταστροφή οπότε έχει ένα ακόmicroη λόγο να εί-ναι απογοητευmicroένη

Το επαναστατικό πνεύmicroα αλλά και την απογοήτευση της τάξης αυτής εκφράζει ο Καζαντζάκης microε το ηρωικό αλλά και microηδενιστικό του πνεύmicroα Αγώνας αλλά πού οδηγεί Πουθενά Έχει ακόmicroη αρκετή δύναmicroη να αγωνι-σθεί από τον αγώνα δεν παραιτείται Όmicroως απογοητευ-microένη από τα αποτελέσmicroατα αυτού του αγώνα αναζητά το νόηmicroα microέσα στον ίδιο τον αγώνα Η Ιθάκη δεν microετράει microε-τράει η περιπέτεια του γυρισmicroού Την κορφή του βουνού δεν την φτάνεις γιατί ολοένα microετατοπίζεται πιο ψηλά microέ-νει microόνο η ικανοποίηση του αγώνα να τη φτάσεις

Ο πεσιmicroισmicroός του Καζαντζάκη φαίνεται κι από το ότι οι ήρωές του πρέπει να πείσουν για το microεγαλείο τους Η laquoΜάναraquo του Γκόρκι είναι ηρωική και microεγαλειώδης κι ας είναι ένας συνηθισmicroένος άνθρωπος Ο Καζαντζάκης δεν microπορεί να φτιάξει τέτοιους ήρωες γιατί νιώθει ότι δεν microπορεί να τους κάνει αρκετά πειστικούς ∆εν πιστεύει στην ηρωϊκότητα της τάξης του ότι microπορεί να βγάλει ήρωες και γιrsquo αυτό τους δανείζεται από την ιστορία Ήρωες τόσο του πνεύmicroατος (Χριστός Βούδας) όσο και της δράσης (Χριστόφορος Κολόmicroβος) πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Ακόmicroη και στην επιλογή των microορφών που θα δώσει στα έργα του φαίνεται η αποστροφή του για τον αστό που δεν πρωταγωνιστεί άλλωστε σε κανένα του έργο Καταφεύγει στις πεπαλαιωmicroένες microορφές του έπους και της τραγωδίας και όχι στο αστικό microυθιστόρηmicroα Περι-φρονώντας το αναγνωστικό κοινό περιφρονεί την ίδια την κοινωνική του τάξη που δεν κατάφερε να τον κάνει να πι-

16

στέψει σrsquo αυτήν και που δεν τον άφησε (ήταν πια πολύ αργά) να προσκολληθεί στην άλλη που αναπτυσσόταν Και όταν αποφάσιζε να της απευθυνθεί σαν microαγαζάτορας προς πελάτη (είναι γνωστό ότι άρχισε να γράφει microυθιστο-ρήmicroατα κάτω από την πίεση της γυναίκας του για να λύ-σουν το οικονοmicroικό τους πρόβληmicroα) το θεωρεί ανάρmicroοστο να διατηρήσει το ηρωικό ύφος του Ο Ζορmicroπάς ένας αντιήρωας που αποτελεί αντίστιξη στα άλλα του έργα εί-ναι το πρώτο microυθιστόρηmicroα microε το οποίο ο Καζαντζάκης προσπαθεί συνειδητά να αγκαλιάσει πλατιές microάζες ανα-γνωστικού κοινού Είναι ο φαγάς ο πιοτουλάς και ο γυ-ναικάς χωρίς microεταφυσικές αγωνίες που βρίσκει το νόηmicroα της ζωής του αφηmicroένος στα ένστικτα Τους εκπρόσωπους του microεταφυσικού τους καλόγερους τους ειρωνεύεται άγρια Στο σύγχρονο αστό αυτό το microυθιστόρηmicroα ταιριάζει κουτί ∆εν είναι τυχαίο που έγινε ανάρπαστο στην Αmicroε-ρική

Το στυλ όmicroως αυτό δεν του πάει Το επόmicroενο επίσης αντιηρωϊκό microυθιστόρηmicroα οι laquoΑδελφοφάδεςraquo δεν έχει την επιτυχία του προηγούmicroενου Το ίδιο και το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo που θα γνωρίσει επιτυχία microόνο σαν κινηmicroατογραφική ταινία microε τον Ντασέν και σαν σήριαλ Ο ήρωάς του microπορεί να είναι ο αντίποδας του Ζορmicroπά όmicroως είναι ταπεινός και καταφρονεmicroένος Ξαναγυρνάει λοιπόν στο ηρωικό ύφος για να δρέψει δάφνες Ο laquoΚαπε-τάν Μιχάληςraquo είναι ένα microικρό έπος της Κρήτης στο οποίο πρωταγωνιστεί πάλι ο ήρωας

Στα τελευταία του microυθιστορήmicroατα ο Καζαντζάκης παρα-τάει τους ήρωες της δράσης και ξαναγυρνάει στους ήρωες του πνεύmicroατος στο Χριστό (laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo) και στον άγιο Φραγκίσκο (laquoΦτωχούλης του θεούraquo) Πληθω-ρικά επικός στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo και στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo καταλήγει στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo σε ένα λιτό εξπρεσιονιστικό στυλ microε φράσεις γεmicroάτες αποφθεγ-microατική πυκνότητα

Θα κλείσουmicroε microε ένα ζήτηmicroα κριτικής Πρέπει να αρνη-θούmicroε να απορρίψουmicroε τον Καζαντζάκη εξαιτίας του microη-δενισmicroού του

17

Υπάρχει τάση microιας ορισmicroένης κριτικής να υποτιmicroά το έργο του εξαιτίας του microηδενισmicroού του Νοmicroίζουmicroε ότι ένα έργο πρέπει να αποτιmicroάται στη βάση της καλλιτεχνικής του αξίας και microόνο το κατά πόσο microπόρεσε ο δηmicroιουργός του να εκφράσει πετυχηmicroένα αυτό που ζητούσε να εκ-φράσει Εφόσον εκφράζει κάτι το αντικειmicroενικό είναι έργο αληθινό και σαν τέτοιο πρέπει να το δεχόmicroαστε Είmicroαστε αντίθετοι microε την τάση microιας στρατευmicroένης κριτικής που θέ-λει σώνει και καλά να βρίσκει σε ένα έργο θετικούς ήρωες και αισιοδοξία Ας θυmicroηθούmicroε τη στρατευmicroένη κριτική του χριστιανισmicroού πόσοι καλλιτεχνικοί θησαυροί της αρχαιό-τητας χάθηκαν εξ αιτίας της Ή συmicroπληρώνω χρόνια αρ-γότερα σκανάροντας το παρόν κείmicroενο τον στρατευmicroένο φανατισmicroό των ερυθροφρουρών που στάθηκε αιτία να καταστραφούν ανεκτίmicroητοι θησαυροί της κινέζικης πολιτι-στικής κληρονοmicroιάς πριν λίγες microόνο δεκαετίες Ή συ-microπληρώνω τώρα που ξαναδιαβάζω το παρόν κείmicroενο για αυτή την έκδοση τους ισλαmicroιστές του ISIS που έχουν κα-ταστρέψει ανεκτίmicroητους αρχαιολογικούς θησαυρούς στην Παλmicroύρα Μπορεί το νόηmicroα ενός έργου να microη microας εκφρά-ζει πια Ας microην ασχοληθούmicroε microαζί του αλλά ας το αφή-σουmicroε για τις microελλοντικές γενιές Κάποιες απrsquo αυτές microπο-ρεί να βρουν microέσα σrsquo αυτό κάτι για τον εαυτό τους ∆εν υπάρχει παρακmicroιακή και microη παρακmicroιακή τέχνη Υπάρχει microόνο καλή και κακή τέχνη Και όσοι και αν είναι αυτοί που διαφωνούν microε τις ιδέες το πνεύmicroα το laquomicroήνυmicroαraquo του Κα-ζαντζάκη όmicroως όλοι τους συmicroφωνούν ότι σαν λογοτέχνης είναι άφταστος

Όφις και Κρίνος (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Φεβρουάριος 1993 Το laquoΌφις και Κρίνοςraquo είναι το πρώτο λογοτεχνικό έργο

του Νίκου Καζαντζάκη microε το οποίο εmicroφανίσθηκε στα ελ-ληνικά γράmicromicroατα Η κριτική το δέχτηκε microάλλον αρνητικά

18

Ο Αντώνιος Χρυσάνθης στην laquoΕστίαraquo 13 Ιανουαρίου 1906 παρόλο που αναγνωρίζει το ταλέντο του συγγρα-φέα το βρίσκει microονότονο γεmicroάτο επαναλήψεις και επικίν-δυνο για τους νέους Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο laquoΕmicroπρόςraquo της 18ης Ιανουαρίου 1906 πιστεύει ότι laquoχωρίς την πνοή της ποίησης που ζωηρεύει ορισmicroένες σελίδεςraquo το βιβλίο θα ήταν ολότελα βαρετό ∆ιαπιστώνει ακόmicroη την επίδραση του Ντrsquo Ανούντσιο Ο Παλαmicroάς στα laquoΠαναθή-ναιαraquo του Φεβρουαρίου του 1906 το χαρακτηρίζει σαν ένα microονότονο microονόλογο διαποτισmicroένο όmicroως microε εξαίσια ποίηση και γιrsquo αυτό πιστεύει ότι αυτοί οι microικροί laquolaquomicroαύροι κρίνοιraquo δεν είναι παρά οι πρώτες εκδηλώσεις της ευαι-σθησίας ενός νέου συγγραφέα που microε το χρόνο θα microας δώσει έργα υγιή και ωραία Ο Πέτρος Βλαστός στο Νουmicroά της 19ης Φεβρουαρίου τον κατηγορεί επίσης για υπερβο-λικό microιmicroητισmicroό του Drsquo Annunzio για πολυλογία και για ελάχιστη φροντίδα της γλώσσας Μόνο ο φίλος του Καλο-γερόπουλος θα γράψει στην laquoΠινακοθήκηraquo (Φεβρουάριος 1906) ένα διθύραmicroβο για το έργο

Όπως επισηmicroαίνει η Colette Janiaud-Lust που από το έργο της laquoKazantzakis sa vie son oeuvreraquo (Ν Κ η ζωή του το έργο του Maspero 1970) αντλούmicroε τις παραπάνω πληροφορίες σε όλα τα κριτικά κείmicroενα για το laquoΌφις και κρίνοςraquo επαναλαmicroβάνονται οι παρακάτω λέξεις - κλειδιά για την ερmicroηνεία του laquoνοσηρό ψυχοπαθολογικό έργο εφηβικό καλπάζουσα φαντασία microονοτονία και επαναλή-ψεις έντονα πάθη microακάβριος ερωτισmicroόςraquo (σελ 99) Ανάmicroεσα σε όλους αυτούς τους χαρακτηρισmicroούς όmicroως οι οποίοι έχουν διατυπωθεί όχι ερmicroηνευτικά αλλά επικριτικά για τις αρνητικές συνδηλώσεις τους η λέξη ποίηση την οποία συναντήσαmicroε στα κριτικά κείmicroενα του Παλαmicroά και του Κονδυλάκη απουσιάζει Και όmicroως η ποίηση αυτή εί-ναι η microεγαλύτερη αρετή του έργου Και δεν είναι διάχυτη microόνο στο αίσθηmicroα στην πλούσια συmicroβολιστική εικονο-ποιία στα ρητορικά σχήmicroατα της παροmicroοίωσης και της microεταφοράς που βρίθουν όσο σε κανένα άλλο πεζό κεί-microενο αλλά και στη ρυθmicroική αίσθηση που δηmicroιουργεί ο λό-

19

γος του Καζαντζάκη microε ολόκληρες φράσεις στο microέτρο του ίαmicroβου του τροχαίου του δάκτυλου του ανάπαιστου

Και όχι microόνο το κείmicroενο κυριολεκτικά είναι διάσπαρτο από κανονικότατους ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους microε ένα αίσθηmicroα που έρχεται από το δηmicroοτικό τραγούδι και το Σολωmicroό Υπάρχουν ακόmicroη ιαmicroβικοί δεκατρισύλλαβοι δε-κατετρασύλλαβοι δεκαεξασύλλαβοι στίχοι ακόmicroη και δε-καεπτασύλλαβοι που είναι ο στίχος τον οποίο θα χρησι-microοποιήσει αργότερα ο Καζαντζάκης στην laquoΟδύσσειαraquo Βλέπουmicroε επίσης πάmicroπολλα ηmicroιστίχια δεκαπεντασυλλά-βων που τους λείπει το συmicroπλήρωmicroά τους το πρώτο ή το δεύτερο ηmicroιστίχιο Και οι στίχοι αυτοί δεν βγαίνουν προ-γραmicromicroατικά επεξεργασmicroένοι δηλαδή από τον ποιητή αλλά αυθόρmicroητα υποσυνείδητα εmicroπνευσmicroένοι από το βαθύτερο ποιητικό του αίσθηmicroαmiddot θέλω να πω δηλαδή ότι ο ίδιος δεν πρέπει να τους είχε αντιληφθεί

Ακόmicroη σε πολλά σηmicroεία ο νοσηρός ερωτισmicroός υπερ-βαίνεται microε microια ποιητική microεταφυσική σκέψη που παραπέ-microπει κατευθείαν στην Ασκητική ∆ιαβάζοντας σήmicroερα κα-νείς το laquoΌφις και Κρίνοςraquo βρίσκει microέσα του τα σπέρmicroατα της microεταγενέστερης σκέψης και ποιητικής του Καζα-ντζάκη

Θα ανασυνθέσουmicroε για τον αναγνώστη το microύθο του laquoΌφις και κρίνοςraquo ποιητικά δηλαδή αποmicroονώνοντας τους δεκαπεντασύλλαβους και έτσι τον καλούmicroε να διαβάσει το έργο

Το microικρό βιβλιαράκι microε το κατακόκκινο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης είναι γραmicromicroένο microε τη microορφή ηmicroερολο-γίων όπου ο καλλιτέχνης απευθύνεται φαντασιακά σαν να έγραφε επιστολή στην αγαπηmicroένη του Νιώθει ένα δι-αστροφικό πάθος γιrsquo αυτήν σαδιστικό και νεκροφιλικό

2 του Μάη Τα χείλη της τα κόκκινα microου φαίνονται σαν δυο microεγάλες σταλαγmicroατιές αίmicroα κι

όταν γέρνω απάνω των και τα φιλώ ένας πόθος άγριος κι ένα ένστικτο πρωτογενούς εποχής ανθρωποφάγων

20

κυλιούνται microεσrsquo στις φλέβες microου - κι ανατριχιάζω όλος Στα επόmicroενα ηmicroερολογιακά κείmicroενα ο καλλιτέχνης ψάλ-

λει τον ερωτά του αντλώντας εικόνες από την αρχαιότητα κλασική και microη

10 του Μάη Είναι τα Μεγάλα Παναθήναια της αγάπης microου απόψε Κι έλα να ψάλοmicroε microαζί από τον βράχο τούτον την οmicroορφιά του Απόλλωνα και τον κισσό του ∆ιονύσου και το microέτωπο το ευρύ της

Αθηνάς και την αιώνια νιότη της Ήβης και τα κόκκινα χείλη της Αφροδίτης τα αιωνίως φιλούmicroενα και αιωνίως διψασmicroένα 15 του Μάη Εδώ υπάρχει ατόφιο ένα απόσπασmicroα από το Άσmicroα

Ασmicroάτων microε το ύφος του οποίου microοιάζουν αρκετά απο-σπάσmicroατα του έργου

Κηρίον αποστάζουσι χείλη Σου νύmicroφη microέλι και γάλα από την γλώσσα Σου και οσmicroή ιmicroατίων Σου ως οσmicroή λιβάνου Κήπος κεκλεισmicroένος πηγή εσφραγισmicroένη Πολλά αποσπάσmicroατα ξεκινάνε microε κανονικό ιαmicroβικό δε-

καπεντασύλλαβο 20 Ιουνίου Τι άρωmicroα είναι λοιπόν εκείνο που πετιέται microεθυσmicroένο κι ακόλαστο microεσrsquo από το κορmicroί Σου 21 Ιουνίου

21

Όταν ανοίγεις τα microάτια Σου τα microεγάλα και microε κυττάζεις ανοίγονται microπροστά microου θάλασσες microακρινές κι αλίmicroενες αχόρταγες για το κορmicroί του ναύτη 30 Ιουνίου σε βλέπω να προβαίνεις λυγερή κι αmicroίλητη και microε περίσσια χάρη και τα όνειρά microου στρώνονται και γονατίζουν χάmicroαι και σε κοιτάζουν ∆ιαβαίνεις σαν φως απάνω από την

ψυχή microου Και όλες microου οι αισθήσεις σmicroίγουν τα χέρια των

σιγά σιγά στο διάβα Σου για να προσευχηθούνε 10 Αυγούστου Βλέπω είναι ένας όφις πελώριος που τρέχει κάπου εκεί πέρα microε microύριους ελιγmicroούς και κρατεί στο στόmicroα του ένα όmicroορφο πελώριο κρίνο Ο όφις συmicroβολίζει τον καλλιτέχνη Το κρίνο την αγαπη-

microένη του 11 Αυγούστου Και τα βαριά Σου βλέφαρα τα φορτωmicroένα πόθους θα rsquoθελα ρόδα να microαδήσω και κυπαρίσων κλώνους και να σωριάσω λούλουδα και προσευχές και θρήνους Κοιmicroάσαι και χαmicroογελάς Μου rsquoρχεται να Σrsquo αρπάσω απrsquo τα microαλλιά και να βάλω το χέρι microου απάνω στο εξόγκωmicroα εκείνο του λαιmicroού Σου που ανεβοκατεβαίνει και να σφίξω και να απολαύσω τον Πόνο Σου ω Πολυαγαπηmicroένη και θα ιδώ πόσο όmicroορφα

22

θα κυρτωθεί και θα τυλιχτεί απάνω microου ο όφις του κορmicroιού Σου να σrsquo αρπάξω microε τα φτερά των ασmicroάτων microου και την παντοδυναmicroία των επιθυmicroιών microου και να πάmicroε αλλού κάπου αλλού αγάπη microου δεν ξέρω κι εγώ πού εκεί όπου αιώνια χαρά ανατέλλει microεσrsquo από τrsquo ακίνητα κι απόκρυφα νερά 17 Αυγούστου hellipθα microεταλάβω όλων Σου των κινηmicroάτων και όλων Σου των κυρτοτήτων και όλων των microυστηρίων του κορmicroιού Σου Και θrsquo ανοίξω έπειτα τα microάτια Σου και θα διαβάσω microέσα εκεί στα γαλανά των βάθη το microυστήριο που microου κρύβεις 5 Οκτω6ρίου Είσαι λευκή και πληγώνεις τα microάτια microου και θέλω να σε σφίξω νύχτες ολόκληρες microέσα στην αγκαλιά microου και τα ξηmicroερώmicroατα να βγεις αγνώριστη κι απελπισmicroένη microε microιαν αγιάτρευτη πληγή στο microέρος της καρδιάς και microε τον απέραντο πόθο του θανάτου microέσα στα microεγάλα Σου τα όmicroορφα microάτια 21 Οκτωβρίου Θα σε σφίξω τότε microε τον εναγκαλισmicroό των ζώων microέσα στη νύχτα των οργασmicroών Και θα νιώσω να σπαρταρά στα χέρια microου microέσα κάτι δικό microου Ένα δηmicroιούργηmicroα του πόνου microου ένα κορmicroί που το διέπλασα εγώ και το διέφθειρα εγώ όργανο σάρκινο της ανίας microου και της βαθιάς κι αγιάτρευτης διαφθοράς του νου microου

23

22 Οκτωβρίου Φοβούmicroαι microην τρελαθώ Τα microάτια microου βλέπουν βαθιά πολύ βαθιά και κλαίνε 31 ∆εκεmicroβρίου και να rsquoναι νύχτα ασέληνη και να rsquomicroαστε οι δυο microας και να περνά από πάνω microας βαρύς κι αmicroίλητος ο πό-

θος 6 Ιανουαρίου Υπάρχει χαρά στη νύχτα των τάφων και πλήθη αηδόνια κελαηδούν microέσα στα κυπαρίσσια Και είναι αληθινό και άδολο το γέλιο των κρανίων 2 του Μάρτη Είmicroαι ήσυχος Είmicroαι ήσυχος γιατί είmicroαι απελπισmicroένος 25 του Μάρτη Η αγάπη microας θα rsquoναι microεγάλη και ήρεmicroη σαν τα βουνά τριγύρω Είπα και microrsquo έφεραν κι άλλα λουλούδια (microε τις αναθυmicroιάσεις αυτών των λουλουδιών θα αυτο-

κτονήσει ο καλλιτέχνης παρασέρνοντας στο θάνατο και την αγαπηmicroένη του)

Νιώθω δεν θα microπορούσα νrsquo αντισταθώ στον Πόνο σου αν η γλύκα του θανάτου δεν χυνόταν κυρίαρχη microέσα στην ψυχή microου Σιωπηλοί κατεβαίνουν από τον ουρανό και χύνονται στη δύση microενεξέδες

24

Οι συγγραφείς της εποχής εκτός του ότι χρησιmicroοποι-

ούσαν ψευδώνυmicroα για να αποστασιοποιηθούν από τα κείmicroενα τους να κρύψουν τον εξοmicroολογητικό ή αυτοβιο-γραφικό χαρακτήρα τους και να δώσουν microια επίφαση αντικειmicroενικότητας και ρεαλισmicroού microια και υποτίθεται ότι η σύνθεσή τους δεν είναι δηmicroιούργηmicroα της microυθοπλαστικής φαντασίας του συγγραφέα χρησιmicroοποιούν την επινόηση microιας υποτιθέmicroενης εύρεσης χειρογράφων των οποίων ο συγγραφέας είναι απλώς ο επιmicroελητής Η αφήγηση εισα-γωγική ή επιλογική αποτελεί το λεγόmicroενο πλαίσιο (Βλέπε και ∆ηmicroήτρη Τζιόβα Μετά την αισθητική Γνώση 1987 σελ 87-111)

Κλείνοντας ο συγγραφέας αφού παραθέσει τα χειρό-γραφα του φίλου του εξιστορεί πώς τους βρήκε νεκρούς

hellipτο λυγερό της σώmicroα είχε ξαπλωθεί απελπισmicroένο και νεκρό απάνω στα λουλούδια Εκείνος microrsquo ένα ήρεmicroο χαmicroόγελο είχε εξαπλωθεί χάmicroω στο πλάι κι είχε ρίξει τα χέρια του microrsquo ένα κίνηmicroα ανέκφραστο αγάπης γύρω στο λαιmicroό της Ο τρόπος της αυτοκτονίας από τις αναθυmicroιάσεις των

λουλουδιών είναι microοναδικά πρωτότυπος σε όλη την αφη-γηmicroατική λογοτεχνία όπως και η αυτοκτονία του microελισσο-κόmicroου από τα τσιmicroπήmicroατα των microελισσών στην οmicroώνυmicroη ταινία του Αγγελόπουλου για τα κινηmicroατογραφικά έργα

Ακόmicroη το laquoΌφις και κρίνοςraquo υπήρξε προδροmicroικό για την εποχή του από την άποψη του ρυθmicroικού πεζού λόγου του όπως φαίνεται και από το microελέτηmicroα του Ηλία Βουτιε-ρίδη laquoΟ ρυθmicroικός λόγος στη νεοελληνική λογοτεχνίαraquo γραmicromicroένο το 1931 όπου λέει ότι είχαν γραφεί πλήθος laquoπεζά τραγούδια στα τελευταία 25 χρόνιαraquo microε αφετηρία δηλαδή το 1906 χρονιά δηmicroοσίευσης του laquoΌφις και Κρί-νοςraquo

Τέλος παρά την αφηγηmicroατική σύmicroβαση των χειρογρά-φων που ανήκει στον περασmicroένο αιώνα το έργο έχει ένα

25

χαρακτήρα ιδιαίτερα σύγχρονο Ο ακραίος ψυχολογισmicroός της διαγραφής του ήρωα και ο εσωτερικός του microονόλογος που δεν είναι σχεδόν καθόλου αφηγηmicroατικός αλλά συ-νειρmicroικός και λυρικός πράγmicroα που κάνει τα ηmicroερολόγιά του να microπορούν να διαβαστούν microε οποιαδήποτε σειρά δίκαια τοποθετεί το έργο στους προδρόmicroους του microοντερ-νισmicroού

Ξηmicroερώνει (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Γενάρης 1997 Το laquoΞηmicroερώνειraquo είναι το πρώτο από τα τέσσερα

laquoαστικάraquo όπως χαρακτηρίστηκαν δράmicroατα του Νίκου Καζαντζάκη και αυτό που είχε τη microεγαλύτερη απήχηση Γράφηκε τον Αύγουστο του 1906 κάτω από το κράτος microιας έντονης συναισθηmicroατικής φόρτισης Όπως εξοmicroολο-γείται ο Καζαντζάκης στον ∆ηmicroήτρη Καλογερόπουλο εκ-δότη της laquoΠινακοθήκηςraquo όπου δηmicroοσιεύτηκαν δύο πρά-ξεις του έργου έκλαιγε καθώς το έγραφε Παρά τους δι-σταγmicroούς του για την αξία του θα το υποβάλει τελικά στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό Εκεί θα κερδίσει το βρα-βείο αλλά όχι και τη χρηmicroατική αmicroοιβή των 1000 δραχ-microών εξαιτίας των ανατρεπτικών ιδεών του laquo∆ίνουmicroε στον ποιητή το δάφνινο στεφάνιraquo θα πει στην εισήγηση του ο Σπυρίδων Λάmicroπρου laquomicroα τον διώχνουmicroε απrsquo αυτόν τον ιερό χώρο παραφράζοντας τα λόγια του γιατρού στο έργο lsquoEγώ συmicroφωνώ microε τον Πλάτωνα Να τους στεφα-νώσουmicroε (τους ποιητές) και να τους διώξουmicroεrsquoraquo

Η υπόθεση του έργου είναι απλή Η Λαλώ (παρεmicroπι-πτόντως αυτό το όνοmicroα θα χρησιmicroοποιήσει και η Γαλάτεια σαν ψευδώνυmicroο Λαλώ ντε Κάστρο) είναι ερωτευmicroένη microε τον αδελφό του άνδρα της Το να αναπτύξουν κρυφά σχέσεις της φαίνεται ανεπίτρεπτο όmicroως πάλι και να το σκάσει microαζί του δεν το τολmicroάει αναλογιζόmicroενη τις συνέ-πειες της κοινωνικής κατακραυγής που θα έπεφταν πάνω στη Χρυσούλα την κόρη της Η φίλη της η Φωφώ τη συmicro-

26

βουλεύει να κάνει το βήmicroα που δεν τόλmicroησε η ίδια και να εγκαταλείψει τον άντρα της Το ίδιο τη συmicroβουλεύει και ο γιατρός (microια συχνά επαναλαmicroβανόmicroενη φιγούρα σε έργα της εποχής όπως στο laquoΘείο Βάνιαraquo του Τσέχωφ laquoΤο κουκλόσπιτοraquo του Ίψεν κα) φίλος της οικογένειας ο οποίος στα νιάτα του περίmicroενε microια παρόmicroοια κίνηση από τη microητέρα της Λαλώς Ο γιατρός αυτός αποτελεί και τον εκφραστή της καινούργιας ηθικής Σε microια συζήτηση που έχει microε τον Φίλιππο τον αγαπηmicroένο της Λαλώς ο οποίος σαν ποιητής φαίνεται να εκφράζει παρωχηmicroένες αντιλή-ψεις στη σφαίρα της ποίησης όπως και η Λαλώ στη σφαίρα της ηθικής microε τις αναστολές της αναπτύσσει γε-microάτος πάθος και microε ένα προφητικό τόνο στο λόγο του που θυmicroίζει το laquoΤάδε έφη Ζαρατούστραraquo τις laquoανατρεπτικέςraquo αντιλήψεις του που συνιστούν και τον ιδεολογικό ορίζο-ντα του έργου laquoΑφίσετε τον ουρανό microην υmicroνείτε πλεια τη microελαγχολία που χύνουν οι δύσες των ήλιων και τα παρά-πονα που αναστενάζει η θάλασσα microην υmicroνείτε πλεια την αγάπη την υστερική και ψεύτρα τη διεφθαρmicroένη από θρησκευτικές εκστάσεις κι επιπόλαιες ροmicroαντικότητες και ψάλλετέ microας την αγάπη την αληθινή και τη χαρά της ζωής και τις ανατολές του ήλιου και την ευτυχία του microέλλοντος όταν ξετιναχτούν από πάνω microας και γκρεmicroιστούνε χάmicroαι οι προλήψεις και οι ψεύτικες συνθήκες της κοινωνίας τώρα όταν οι φυσικοί και κοινωνικοί νόmicroοι σmicroίξουν και γί-νουν ένα (Εξακολουθεί επί microάλλον εmicroπνευσmicroένος) Μά-θετέ microας πως η χαρά είναι καθήκον και η ευτυχία δικαί-ωmicroα δικό microας χαιρετίζετε πρώτοι το ξηmicroέρωmicroα κάθε και-νούργιας ιδέας και σκορπάτε την σε ήχους και σε φως κάτω στις πεδιάδες Οι καρδιές σας θα πηγαίνουν microπροστά και θα καίονται αλλά και θα φωτίζουν και θα δεί-χνουν τον ανήφορο που φέρνει στην Αλήθεια Και θrsquo ανε-βαίνοmicroε όλοι microαζί απάνω στο βουνό Και θα microας φέρετε microια microέρα ένα πρωί απάνω στην κορφή και θα ιδούmicroε γύρω microας τους ορίζοντες ολάνοιχτους και θrsquo αναπνεύσοmicroε τον αγέρα που δεν εmicroολύναν οι αναπνοές των πεδιά-δων Θάναι το Μεγάλο Ξηmicroέρωmicroα Και τότε θα χτίσουmicroε όλοι microαζί ένα Ναό-γίγαντα να microπορεί να χωρέσει όλη την

27

ανθρωπότητα περήφανο κι ασάλευτο απάνω στους Βρά-χους και θα τον αφιερώσοmicroε στην Αλήθεια και στην Ευτυ-χία Και θα σηmicroάνοmicroε τις καmicroπάνες και θrsquo αναγγείλοmicroε στα άστρα τη νίκη του ανθρώπουraquo

Ο έρωτας της Λαλώς δεν είναι ένα εξιδανικευmicroένο αναιmicroικό ροmicroαντικό αίσθηmicroα είναι ένα αίσθηmicroα αισθησι-ακό όπως της Αρετούσας για τον Ερωτόκριτο Σε microια συ-ζήτηση microε τη Φωφώ λέει χαρακτηριστικά laquoΩ αν είναι αυτή η αγάπη είναι microαρτύριο του κορmicroιού είναι αποσύν-θεση του οργανισmicroού microας όλου άγρια εξέγερση των εν-στίκτων και των φυσικών νόmicroων από το ένα microέρος όλων των κοινωνικών νόmicroων από το άλλο Που είναι η αλή-θειαraquo αναρωτιέται σαν τον Τεύκρο στην laquoΕλένηraquo του Σεφέρη Για τον ποιητή όmicroως είναι ξεκάθαρο πού είναι η αλήθεια Όπως οι σοφιστές όπως οι Λοκ Χοmicroπς και Ρουσσώ όπως διστακτικά ο Φρόιντ και πιο απερίφρα-στα οι φιλόσοφοι της σχολής της Φρανκφούρτης Ράιχ Μαρκούζε κλπ προκρίνει τους φυσικούς νόmicroους τους νόmicroους των ενστίκτων

Στο δίληmicromicroα της Λαλώς έχουν βρεθεί πολλές ηρωίδες πραγmicroατικές και microυθιστορηmicroατικές (Μαντάmicro Μποβαρύ Άννα Καρένινα Άννα στο laquoΧρονικό microιας microοιχείαςraquo της Μάρως Βαmicroβουνάκη) όmicroως από τις microυθιστορηmicroατικές τουλάχιστον microόνο η Λαλώ θα αυτοκτονήσει πριν προχω-ρήσει στην ολοκλήρωση των σχέσεών της microε εκείνον που αγαπά για να ξεφύγει από ένα ηθικό δίληmicromicroα και όχι από τον σπαραγmicroό της εγκατάλειψης Τελικά ο αmicroοραλισmicroός του έργου βρίσκεται microόνο στο επίπεδο των ιδεών και προφανώς των προθέσεων του Καζαντζάκη ενώ από την άποψη του microύθου που αποκαλύπτει ένα ισχυρά ανθιστά-microενο υπερεγώ στο υποσυνείδητο του συγγραφέα το έργο είναι ολότελα microοραλιστικόmiddot όχι microόνο όπως επισηmicroαίνει ο Ξενόπουλος επειδή ο γιατρός συmicroβουλεύει τη Λαλώ να οmicroολογήσει τίmicroια την κατάσταση στον άντρα της και να ζη-τήσει διαζύγιο αλλά κυρίως γιατί σε τελευταία ανάλυση η αυτοκτονία της Λαλώς δικαιώνει την κυρίαρχη ηθική ανα-δεικνύοντας τη δύναmicroή της

28

Η αυτοκτονία της Λαλώς θα microπορούσε να διαβαστεί και microε άλλους τρόπους πέρα από τον ψυχαναλυτικό πχ κοι-νωνιολογικό Έχει ειπωθεί ήδη ότι η αυτοκτονία της Λα-λώς εκφράζει ότι το κοινό της εποχής εκείνης δεν ήταν έτοιmicroο να δεχτεί τέτοιες καταστάσεις Ακόmicroη microπορεί να οφείλεται σε microια καθαρά δραmicroατική σύmicroβαση ένας ήρωας να πεθαίνει και ο Καζαντζάκης διάλεξε αυτή σαν πιο κα-τάλληλη Το πιο πιθανό όmicroως είναι ότι συmicroπλέκονται και οι τρεις αυτοί παράγοντες

Το έργο αφού απορρίφθηκε από το θίασο του Συντάγ-microατος γιατί ο Καζαντζάκης αρνήθηκε να κάνει κάποιες τροποποιήσεις ανεβάστηκε τελικά στο θέατρο Αθήναιο σε σκηνοθεσία Θωmicroά Οικονόmicroου σε τέσσερις παραστά-σεις 7 8 9 και 10 Ιουλίου 1907 αριθmicroός που πλησιάζει το microέσο όρο των παραστάσεων εκείνης της εποχής (Παρε-microπιπτόντως το ρόλο του Σταύρου του άντρα της Φω-φώς τον έπαιζε ένας Ν Βαρβέρης microάλλον microακρινός πρόγονος του εκδότη των Κρητικών Επικαίρων)

Το έργο επικρίθηκε για τις σκηνικές του αδυναmicroίες αν και αναγνωρίστηκε το ποιητικό - λογοτεχνικό ταλέντο του συγγραφέα Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο Εmicroπρός της 9ης Ιουλίου 1907 γράφει ότι το laquoΞηmicroερώνειraquo έχει όλες τις αδυναmicroίες των έργων των οποίων ο συγγραφέας στη λα-χτάρα του να υποστηρίξει νέες ιδέες ξεχνά ότι παίζεται στη σκηνή

Παρrsquo ολrsquo αυτά πιστεύω το τρίτο microέρος του έργου είναι έξοχα θεατρικό Ο συγγραφέας χρησιmicroοποιώντας microια τε-χνική απόκρυψης και δισηmicroίας δηmicroιουργεί ένα ιδιαίτερο τραγικό αίσθηmicroα Η Λαλώ αποφασισmicroένη να αυτοκτονή-σει microιλάει για αναχώρηση την οποία ο Φίλιππος παρερ-microηνεύει σαν απόφαση να φύγει επί τέλους microαζί του Επί-σης microιλάει στους δικούς της για την προφητεία microιας τσιγ-γάνας ότι θα πέθαινε το ίδιο βράδυ και παίζει τάχα το παιχνίδι ενός ψεύτικου αποχαιρετισmicroού για χάρη της συ-γκίνησης Κανείς δεν υποψιάζεται ότι πρόκειται για έναν αληθινό αποχαιρετισmicroό Ξηmicroερώνοντας η Λαλώ ξεψυχά στην αγκαλιά του Φιλίππου

29

Το έργο δεν είναι γραmicromicroένο σε καθαρή δηmicroοτική Πα-ρεισφρέουν αρκετά λόγια στοιχεία Ο Νουmicroάς θα κατηγο-ρήσει τον Κάρmicroα Νιρβαmicroή (το ψευδώνυmicroο του Νίκου Κα-ζαντζάκη) ότι κρατείται microακριά από τον αγώνα των καθα-ρολόγων ενάντια στους καθαρευουσιάνους Όmicroως ο Κα-ζαντζάκης δεν θεωρεί τη γλώσσα σαν αντικείmicroενο πολεmicroι-κής αλλά σαν εργαλείο Εργαλείο για να εκφράσει τις αντιλήψεις του αντιλήψεις πρωτοπόρες για την εποχή του

Από το microυθιστόρηmicroα στο δράmicroα Το laquoΈως πότεraquo

(1907) του Ν Καζαντζάκης ως δραmicroατική microεταγραφή των laquoΚρητικών γάmicroωνraquo του Σπ Ζαmicroπέλιου Φιλολογική τ 63 Απρ-Ιούν 1998 σελ 30-33

Συγκρίνοντας το laquoΈως πότεraquo του Ν Καζαντζάκη

laquoδράmicroα εις πράξεις IVraquo microε τους laquoΚρητικούς γάmicroουςraquo του Σπύρου Ζαmicroπέλιου laquoεπί τη βάσει του οποίου εγράφηraquo

βλέπουmicroε ανάγλυφα τις ειδολογικές διαφορές των δύο ειδών microυθιστορήmicroατος και δράmicroατος1

Υπάρχει κατrsquo αρχήν η προφανής microορφολογική διαφορά Ο laquoλόγοςraquo του λόγου των προσώπων προς το υπόλοιπο κείmicroενο είναι αντιστρόφως ανάλογος ανάmicroεσα στα δύο είδη Κυρίαρχος στο δράmicroα περιορίζεται σηmicroαντικά στην αφήγηση

Η microορφολογική αυτή διαφορά οδηγεί και σε διαφορές σε ζητήmicroατα περιεχοmicroένου Το ότι στο δράmicroα ο λόγος των προσώπων είναι κυρίαρχος σε σχέση microε τους σκηνικούς περιορισmicroούς στην αναπαράσταση του περιβάλλοντος χώρου θέτει τα πρόσωπα στο προσκήνιο Στην αφήγηση αντίθετα τα πρόσωπα microπορούν να υποχωρήσουν microέχρι και της τέλειας εξαφάνισής τους σε κάποια κείmicroενα του nouveau roman πίσω από το λόγο του αφηγητή ή του συγγραφέα Αυτό που προβάλλεται περισσότερο στην αφήγηση απrsquo ότι στο δράmicroα είναι το χωροχρονικό πλαίσιο όπου κινούνται τα πρόσωπα

30

Καλύτερο παράδειγmicroα αυτού του χαρακτηριστικού του microυθιστορήmicroατος δεν microπορεί να υπάρξει από τους laquoΚρητι-κούς γάmicroουςraquo Στο microακροσκελές αυτό ιστορικό microυθιστό-ρηmicroα των 560 σελίδων ένα πολύ microεγάλο τmicroήmicroα αφιερώ-νεται στην αναπαράσταση αυτού του χωροχρονικού πλαισίου Μάλιστα ο συγγραφέας microας εισάγει εδώ κατrsquo ευθείαν σrsquo αυτόν αφήνοντας τα πρωταγωνιστικά πρό-σωπα να κάνουν αργότερα την εmicroφάνισή τους

Ο υπότιτλος του πρώτου microέρους είναι laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Είναι χαρακτηριστική η microακροσκελής πε-ριγραφή των βασανιστηρίων που υφίσταντο οι κρατούmicroε-νοι στις ενετικές φυλακές όπως και η παράθεση εκτενούς αποσπάσmicroατος laquoαπόρρητων οδηγιώνraquo του Ιησουιτικού τάγmicroατος προς τα microέλη του

Στο δεύτερο κεφάλαιο υπάρχει η laquoψευδοmicroοναδικήraquo2 σκηνή της ακροάσεως στο microέγαρο του ∆ούκα όπου σατι-ρίζονται οι ευγενείς καθώς και διαλογικές σκηνές αποκα-λυπτικές του ήθους των προσώπων ή που περιγράφουν το συγκείmicroενο Ο Καζαντζάκης microεταφέρει τις προσφωνή-σεις του Μελισσινού του Πολυχαιρέτη και του Μόρmicroορη προς τον ∆ούκα περίπου αυτολεξεί Μάλιστα ο λόγος του Πανσοφολογιότατου Πολυχαιρέτη microένει στην καθαρεύ-ουσα του πρωτοτύπου microε ελαφρές παραλλαγές και προ-σθήκες3 Ακόmicroη κάνει ορισmicroένες προσθήκες στη συνοmicroι-λία του ∆ούκα microε τον Μέmicroο τον αξιωmicroατικό ασφαλείας Ο Μέmicroος ενηmicroερώνει τον ∆ούκα ότι τον Μελισσινό τον απατά η γυναίκα του Ο ∆ούκας ειρωνικά ρωτάει microήπως και τον Πολυχαιρέτη τον απατά η γυναίκα του για να επι-ταθεί το ειρωνικό εφέ microε την απάντηση του Μέmicroου ότι αυ-τός δεν είναι παντρεmicroένος Το εφέ της έmicromicroεσης σατιρικής δήλωσης που δηmicroιουργείται είναι ότι έναν ευγενή είναι δύσκολο να microην τον απατάει η γυναίκα του Τέλος ακούmicroε off stage τη σύλληψη του Μόρmicroορη για τον οποίο ο Μέ-microος microαρτυρεί ότι υπήρξε διπλός κατάσκοπος

Ο Καζαντζάκης δηλαδή στα επεισόδια που επιλέγει δεν διστάζει να προσθέσει δικά του πράγmicroατα προκειmicroέ-νου να κάνει πιο ανάγλυφο το περιεχόmicroενό τους

31

Στο τρίτο κεφάλαιο ο Ζαmicroπέλιος συνεχίζοντας την πε-ριγραφή των κοινωνικών τάξεων της Κρήτης αναφέρεται διεξοδικά στην παρακmicroή της ιπποσύνης και την φυλετική οργάνωση των Κρητών

Μια αξιοσηmicroείωτη αριθmicroητικά κοινότητα στην ενετοκρα-τούmicroενη Κρήτη ήταν και η κοινότητα των Εβραίων Εδώ ο Ζαmicroπέλιος για να εικονογραφήσει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν και τις διώξεις τις οποίες υφίσταντο αφηγείται ένα σχετικό περιστατικό Το γεγονός είναι microο-ναδικό και όχι ψευδοmicroοναδικό microε την έννοια ότι όχι microόνο η λεπτοmicroέρεια όπως στη σκηνή της υποδοχής αλλά και τα κύρια σηmicroεία είναι microοναδικά Παρολαυτά η λειτουργία του είναι δεικτική και όχι πυρηνική δεν έχει δηλαδή σχέση microε την κύρια ιστορία των κρητικών γάmicroων αλλά απλά προσθέτει στην εξεικόνιση του περιβάλλοντος Γι αυτό άλλωστε εντάσσεται στην παραπάνω ενότητα

Ο Καζαντζάκης το περιστατικό αυτό το παραλείπει Εκ της οικονοmicroίας του δράmicroατος αποκλείονται δευτερεύουσες αφηγήσεις που δεν έχουν άmicroεση σχέση microε την κύρια αφή-γηση

Το αmicroέσως επόmicroενο κεφάλαιο το ∆΄ αρχίζει ως εξής laquoΤοιαύτη κατά προσέγγιση παριστάνετο η κοινωνική κα-τάστασις της Κρήτης περί τα microέσα της δεκάτης έκτης

εκατονταετηρίδοςraquo4 Το κεφάλαιο αυτό εστιάζεται στο χρονικό πλαίσιο της

αφήγησης την επανάσταση Ακόmicroη εισάγει και περιγρά-φει τα κύρια πρόσωπα της ιστορίας Η καθαυτή ιστορία ξεκινάει microόλις στο δεύτερο microέρος το οποίο επιγράφεται laquoΤο δράmicroαraquo και αρχίζει από τη σελίδα 277 Σε σύνολο 560 σελίδες βλέπουmicroε λοιπόν ότι το τmicroήmicroα της εξεικόνισης του ευρύτερου χωροχρόνου microέσα στον οποίο συντελείται η ιστορία καταλαmicroβάνει το microισό σχεδόν του έργου Έτσι από την άποψη αυτή οι laquoΚρητικοί γάmicroοιraquo δεν αποτελούν παρά την ακραία έκφραση του microυθιστορήmicroατος δηλαδή την λεπτοmicroερειακή περιγραφή του χωροχρόνου του γεω-γραφικού κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου microέσα στο οποίο συντελείται η ιστορία

32

Από όλα αυτά ο Καζαντζάκης θα κρατήσει εκτός από την παραπάνω ψευδοmicroοναδική σκηνή που αναφέραmicroε και το επεισόδιο της κήρυξης της επανάστασης και της εκλογής του αρχηγού του Γιώργη Καντανολέου

Το επεισόδιο αυτό παρά τη microοναδικότητά του χρησι-microεύει τόσο στον Ζαmicroπέλιο όσο και στον Καζαντζάκη για να εξεικονίσει το φίλαρχο χαρακτήρα των laquoριζαρχώνraquo και ευρύτερα βέβαια του κρητικού και κατrsquo επέκταση του ελ-ληνικού λαού Η παραβολή microε το σκωλικοβάρελο παρατί-θεται και στα δύο έργα

Στο έργο του Καζαντζάκη παρατηρούmicroε όmicroως microιαν αντιστροφή Το επεισόδιο αυτό microπαίνει στην αρχή Απο-κτά έτσι τη δραmicroατική λειτουργία που έχει η laquoin media resraquo αφήγηση Αποτελεί ένα ισχυρό πυρηνικό επεισόδιο που δηmicroιουργεί σασπένς ως προς την εξέλιξη της ιστο-ρίας Και επειδή η ιστορία της κρητικής επανάστασης αποτελεί την ιστορία - πλαίσιο των laquoκρητικών γάmicroωνraquo παρουσιάζει αmicroέσως microετά τον Πέτρο Καντανολέο να εκ-φράζεται microε ενθουσιασmicroό για την φραγκαρχοντοπούλα Σοφία δα Μολίν Έτσι δηmicroιουργείται σασπένς ως προς τη συνέχεια και την έκβαση ενός προοικονοmicroούmicroενου από τον τίτλο ειδυλλίου ειδυλλίου που στο έργο του Ζαmicroπέ-λιου αρχίζει στο δεύτερο και τελευταίο microέρος

Στη συνέχεια στο έργο του Καζαντζάκη εκτίθεται το επεισόδιο της προσπάθειας δωροδοκίας του Καντανο-λέου από τον Αβογάρδο Το ίδιο εφέ ειρωνείας δηmicroιουρ-γείται και εδώ όπως και στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Κα-ντανολέος φαίνεται να ενδίδει στις προσπάθειες δελεα-σmicroού του Αβογάρδου Ο αναγνώστης όmicroως δεν έχει ούτε στιγmicroή αmicroφιβολία ως προς τις διαθέσεις του Στο τέλος ο Καντανολέος δεν κρατιέται και ξεσπάει οργισmicroένος πάνω στον Αβογάρδο που laquoφεύγει τροmicroαγmicroένος και κλονιζόmicroε-νοςraquo5

Το επεισόδιο αυτό εικονογραφεί καθαρά microια από τις δι-αφορές του δραmicroατικού από το αφηγηmicroατικό κείmicroενο Στο έργο του Καζαντζάκη όπως και σε όλα τα θεατρικά

έργα υπάρχει χώρος microόνο για θεατρικά επεισόδια microε πυρηνικό χαρακτήρα Ο δεικτικός τους χαρακτήρας απλά

33

είναι ενδεχόmicroενος και υπηρετεί την οικονοmicroία του έργου Στο έργο του Ζαmicroπέλιου όmicroως προεξάρχει όχι ο πυρηνι-κός χαρακτήρας αλλά ο δεικτικός χαρακτήρας του επεισο-δίου Αν τα επεισόδια τα τοποθετούσαmicroε σε microια κλίmicroακα όπου στο ένα άκρο τίθενται τα microοναδικά στο microέσο τα ψευδοmicroοναδικά και στο άλλο τα συmicroπεριληπτικά το επει-σόδιο αυτό θα το τοποθετούσαmicroε στο κέντρο και αυτό φαίνεται από το ότι εντάσσεται όχι στο δεύτερο microέρος που φέρει τον τίτλο laquoΤο δράmicroαraquo αλλά στο πρώτο που φέρει τον τίτλο laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Ο Ζαmicroπέλιος δηλαδή δεν ενδιαφέρεται τόσο να εξεικονίσει το επεισόδιο ως πυρηνικό επεισόδιο που προωθεί την ιστορία αλλά ως δεικτικό επεισόδιο που εξεικονίζει την τακτική του ενε-τού κατακτητή εν παντί καιρώ και πάση ώρα να εξαγο-ράζει συνειδήσεις προσφέροντας οφίτσια τίτλους και χρήmicroατα

Ο Καζαντζάκης στο επεισόδιο αυτό κάνει επίσης τη δική του προσθήκη Ο Παπαδερός θέλει να σκοτώσει τον Αβο-γάρδο αλλά τον αποτρέπει ο Καντανολέος Η προσθήκη αυτή λειτουργεί ως laquoπροσωπογράφηση microέσω γεγονό-τοςraquo δείχνοντας το ανώτερο ήθος του Καντανολέου

Αυτό αποτελεί microια από τις τεχνικές της δραmicroατοποίη-σης Ο Καζαντζάκης λόγω των ειδολογικών σκηνικών περιορισmicroών αλλά και λόγω του περιορισmicroού της

δραmicroατοποίησης microόνο πυρηνικών επεισοδίων δεν δραmicroατοποιεί το επεισόδιο όπου ο Καντανολέος σώζει τον αδελφό τού ∆α Μολίν από τα χέρια των επαναστατών Το επεισόδιο αυτό δείχνει το ανώτερο ήθος του Γιώργη Καντανολέου Ο Καζαντζάκης το υποκαθιστά microε το πα-ραπάνω επεισόδιο που δείχνει επίσης το ανώτερο ήθος του Καντανολέου και το οποίο microπορεί να ενσωmicroατωθεί σκηνικά στην κύρια δράση

Βέβαια ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να επιλέξει την τε-χνική τού να το αφηγηθεί Ήδη όmicroως οι δραmicroατοποιήσεις επιβαρύνονται microε αφηγήσεις πυρηνικών επεισοδίων που οι σκηνικοί περιορισmicroοί δεν επιτρέπουν την παρουσίασή τους στη σκηνή και έτσι η αφήγηση δεικτικών επεισοδίων καλό είναι να αποφεύγεται

34

Πολλές φορές τα επεισόδια είναι τέτοια που παρά τον δεικτικό τους χαρακτήρα είναι δυνατή η σκηνική τους εν-σωmicroάτωση Για παράδειγmicroα η microαυροφόρα που θρηνεί για τον τέταρτο γιο της που ετοιmicroάζονται οι ενετοί να πάρουν στα κάτεργα Ο Καζαντζάκης την παρουσιάζει στο πρώτο microέρος και δυο φορές στο δεύτερο

Τόσο στο δράmicroα όσο και στην αφήγηση microπορεί να λει-τουργήσει το εφέ της έκπληξης microε κατακράτηση πληρο-φοριών Στον Ζαmicroπέλιο microαθαίνουmicroε στο τέλος ότι ο παπά Ειρηναίος δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρά ο πάτερ Πλάτσιντος microεταmicroφιεσmicroένος σε ορθόδοξο ιερέα που ήλθε να κάνει στον Καντανολέο το προξενιό της κόρης του ∆α Μολίν microε το γιο του

Η ταυτότητά του αποκαλύπτεται στο τέλος Έχοντας διαβάσει πρώτα το έργο του Καζαντζάκη είχα συγκε-ντρώσει την προσοχή microου στις τεχνικές της κάλυψης

Υπάρχει microια κύρια τεχνική η τεχνική της απόκρυψης κυρίως της ταυτότητας ενός προσώπου η οποία είναι θε-microιτή ∆εν θα λέγαmicroε το ίδιο όmicroως και για την τεχνική της εξαπάτησης που θα την χαρακτηρίζαmicroε αθέmicroιτη Στη σε-λίδα 286 ο Ζαmicroπέλιος γράφει laquoΣυντέmicroνοmicroεν την έκστασιν τον θαυmicroασmicroόν τα επιφωνήmicroατα του καλού ιερέωςraquo (η υπογράmicromicroιση δική microας) Ο αφηγητής συγγραφέας προ-βαίνοντας στο προσκήνιο microε τον πληθυντικό της microεγαλο-πρεπείας (laquoΣυντέmicroνοmicroενraquo) ξεγελάει τον αναγνώστη χα-ρακτηρίζοντας τον ιερέα laquoκαλόνraquo Την εξαπάτηση αυτή κανείς από τους συγκαιρινούς του Ζαmicroπέλιου δεν θα microπορούσε να αντιληφθεί παρά microόνο αν διάβαζε δυο φο-ρές το έργο πράγmicroα απίθανο Μόνο ένας συγκριτολόγος που θα διάβαζε πρώτα microια δραmicroατοποιηmicroένη εκδοχή και microετά το ίδιο το έργο θα microπορούσε να καταλάβει την εξα-πάτηση Αργότερα όταν ο Ζαmicroπέλιος θα microας αποκαλύψει την ταυτότητα του Ειρηναίου θα συmicroπληρώσει αφηγηmicroα-τικά κενά

Ο Καζαντζάκης πολύ σωστά δεν χρησιmicroοποιεί το ίδιο εφέ της έκπληξης Αφενός γιατί δεν είναι εύκολος ο χειρι-σmicroός του αλλά κυρίως διότι τα θεατρικά έργα της εποχής εκείνης είχαν περισσότερες ευκαιρίες να φτάσουν στο

35

αναγνωστικό κοινό παρά στο θεατρικό Σε ένα εκδοmicroένο θεατρικό έργο υπάρχει η σύmicroβαση να προτάσσονται τα πρόσωπα του έργου Τα πλαστά προσωπεία δεν παρου-σιάζονται ως ξεχωριστά ονόmicroατα όπως και microέσα στο κεί-microενο όπου στο δείκτη του ποιος microιλάει τίθεται το πραγmicroα-τικό όνοmicroα Ο Καζαντζάκης εδώ χρησιmicroοποιεί ως δείκτη το όνοmicroα laquoΕιρηναίοςraquo microόνο για να δείξει πως από την τέ-λεια microεταmicroφίεσή του εξαπατήθηκε και ο ίδιος ο ∆ούκας Στα υπόλοιπα σηmicroεία του έργου όπου παρουσιάζεται ως Ειρηναίος ως δείκτης του οmicroιλούντος προσώπου τίθεται το όνοmicroα laquoδον Πλάτσιντοraquo

Τέλος για την επιτυχία microιας πιθανής παράστασης είναι συχνά αδύνατο να αποφευχθεί ένα αποκαλυπτικό παρα-κείmicroενο Έτσι το εφέ της έκπληξης οικοδοmicroείται πάνω στα πρόσωπα του έργου ενδοκειmicroενικά και λειτουργεί σrsquo όλη τη διάρκεια της οικοδόmicroησής του ως εφέ ειρωνείας σε σχέση microε τον δέκτη Έτσι γίνεται πχ στα σαιξπηρικά έργα όπου παρόλο που πολλοί ήρωες αναλαmicroβάνουν πλαστά προσωπεία (laquo∆ωδεκάτη νύχταraquo laquoΤρικυmicroίαraquo laquoΒασιλιάς Ληρraquo κ ά) το πλαστό πρόσωπο είναι εξαρχής γνωστό στον αναγνώστη αν όχι και στο θεατή Έτσι θα λέγαmicroε ότι από δραmicroατουργική άποψη ο Καζαντζάκης ενήργησε συνετά

Η ουσία του δράmicroατος είναι οι αντιθέσεις των προσώ-πων οι οποίες συχνά καταλήγουν σε σύγκρουση Ο Κα-ζαντζάκης αυξάνει τις αντιθέσεις αυτές παρουσιάζοντας τη γυναίκα του ∆ούκα να τρέφει microίσος προς τη Σοφία ∆α Μολίν να υποκρίνεται όmicroως ότι την αγαπά ενώ είναι γνώστης της παγίδας που στήνει ο πατέρας της στην οποία η Σοφία θα χρησιmicroεύσει ως δόλωmicroα Ακόmicroη ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου ο ∆άνδολος αντίζηλος του Πέ-τρου είχε σκοτωθεί σε microονοmicroαχία από τον Πέτρο Καντα-νολέο στο έργο του Καζαντζάκη παρουσιάζεται ζωντα-νός microέσα στην έπαυλη του ∆α Μολίν

Η Τρίτη πράξη αρχίζει microε συζήτηση του ∆άνδολου microε τον Πέτρο Ο ∆άνδολος υποκρίνεται ότι το αίσθηmicroά του για τη Σοφία είναι παλιό6 ενώ από microέσα του βράζει Σε λίγο πλησιάζει και ο δον Πλάτσιντο Ήδη νιώθουmicroε ότι microε

36

το laquoΈως πότεraquo ο Καζαντζάκης αποmicroακρύνεται από το αστικό δράmicroα του οποίου υπήρξε ένας από τους εισηγη-τές και πλησιάζει το Ελισαβετιανό όχι microόνο ως προς τον σκηνικό διάκοσmicroο και το χρόνο της ιστορίας αλλά κυρίως αυτού του χαρακτηριστικού των διπλών ταυτοτήτων και της υποκριτικής στάσης (laquoΛηρraquo laquoΜάκβεθraquo laquoΟθέλοςraquo)

Μια απαίτηση του δράmicroατος είναι η οικονοmicroία των προσώπων Στο έργο του Ζαmicroπέλιου το σύνθηmicroα για την επίθεση το δίνει microια οmicroάδα microουσικών Ο Καζαντζάκης έχοντας αίσθηση της σκηνικής οικονοmicroίας ως microέσο συν-θήmicroατος χρησιmicroοποιεί microια ρουκέτα

Με το σύνθηmicroα αποκαλύπτεται ο ∆άνδολος Ορmicroά να κτυπήσει τον Πέτρο microε το σπαθί του Στη microέση microπαίνει η ∆εσποινιώ κρυφά ερωτευmicroένη microε τον Πέτρο και δέχεται αυτή το κτύπηmicroα και πεθαίνει

Το επεισόδιο αυτό όπως και το πρόσωπο της ∆εσποι-νιώς είναι επινόηση του Καζαντζάκη που ως κινητήρια δύναmicroη της σύγκρουσης των προσώπων δεν θέλει να δώσει microόνο τη φιλοπατρία αλλά και το ερωτικό πάθος ∆ραmicroατική η σκηνή δηmicroιουργεί όmicroως ένα αίσθηmicroα διχα-σmicroού στον αναγνώστη laquoκλέβονταςraquo ένα microέρος της συ-microπάθειάς microας για τη Σοφία που η θέση της είναι εξίσου τραγική

Ένα άλλο στοιχείο της αίσθησης σκηνικής οικονοmicroίας του Καζαντζάκη είναι ότι ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή που προσπαθούν να πείσουν τη Σοφία να φύγει ώστε να γλυτώσει τη ζωή της κρατάει σε microάκρος εδώ φέ-ρεται αmicroέσως ο Γιώργης Καντανολέος να ενδίδει στην απόφασή της να microείνει

Η συντοmicroία της σκηνής δεν επιτρέπει να φανεί το microέγε-θος της αποφασιστικότητάς της microε την οποία αντικρούει τον Καντανολέο στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Καζαντζάκης το αντιλαmicroβάνεται αυτό και γι αυτό πρωτοτυπώντας άλλη microια φορά βάζει τη microητέρα να έχει απαχθεί από τους ενε-τούς και απrsquo έξω (off-stage) να την καλεί να έρθει

Η Σοφία αρνείται πεισmicroατικά στις επανειληmicromicroένες εκ-κλήσεις της Έτσι το microέγεθος της αποφασιστικότητάς της

37

δείχνεται πιο έντονο καθώς αρνείται να φύγει στη microητέρα της και όχι στον πεθερό της

Η λύση δίνεται όπως και microε τους τούρκους στο Αρκάδι 350 χρόνια αργότερα Ανατινάζουν την έπαυλη βάζοντας φωτιά στην πυριτιδαποθήκη Κρήτες και Ενετοί θάβονται κάτω από τα ερείπια

Στο ∆΄ microέρος στη σκηνή του δικαστηρίου βλέποmicroε πως ο Καζαντζάκης υποτάσσει το αφηγηmicroατικό υλικό του έργου του Ζαmicroπέλιου στις απαιτήσεις της σκηνικής οικο-νοmicroίας Ο ∆α Μολίν στο έργο του Ζαmicroπέλιου παρουσιάζε-ται να έχει τρελαθεί παρακολουθώντας από microακριά την καταστροφή του σπιτιού του και microαθαίνοντας το θάνατο της γυναίκας του και της κόρης του Στο έργο του Καζα-ντζάκη το ότι τρελάθηκε γνωστοποιείται microέσω της συζή-τησης δύο αξιωmicroατικών Αργότερα ο Καζαντζάκης εισάγει και τον ίδιο στη σκηνή αλλοπαρmicroένο ως άλλο Ληρ για το κακό που έκανε στην οικογένειά του

Ακόmicroη η δολοφονία του δον Πλάτσιντου από εχθρούς του στο έργο του Ζαmicroπέλιου προσηmicroαίνεται στο έργο του Καζαντζάκη ως διαταγή του προέδρου του δικαστηρίου προς τους δηmicroίους Αξιοποιεί microάλιστα το εύρηmicroα δηmicroι-ουργώντας πιο κάτω εφέ τραγικής ειρωνείας7

Η σκηνική οικονοmicroία απαγορεύει επίσης την εκτενή επι-χειρηmicroατολογία στο έργο του Ζαmicroπέλιου αν πρέπει ή όχι να κρεmicroαστεί ο ∆ηmicroήτρης Καντανολέος αδελφός του Πέ-τρου που έχει στο microεταξύ ξεψυχήσει

Το τέλος του έργου microε τη Σοφία ∆α Μολίν ζωντανή και όχι νεκρή όπως στο έργο του Ζαmicroπέλιου είναι επινόηση του Καζαντζάκη Οι δυο ερωτευmicroένοι σε microια εξαιρετικά τραγική αν και σύντοmicroη (και γι αυτό καθόλου microελοδραmicroα-τική) σκηνή αγκαλιάζονται και αυτοκτονούν

Το έργο κλείνει microε το επεισόδιο του γέρου που παρου-σιάζεται microε ένα σακί γεmicroάτο microε κεφάλια συγγενών του προκειmicroένου να τύχει αmicroνηστίας από τον ∆ούκα Αυτή ήταν microια συνηθισmicroένη πρακτική από τη microεριά των ενετών τα χρόνια εκείνα microια αποτρόπαιη δήλωση υποταγής των επαναστατών προκειmicroένου να αmicroνηστευτούν Φυσικά στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή αυτή τοποθετείται σε διαφο-

38

ρετικό χρόνο και χώρο Ο Καζαντζάκης δεν διστάζει να την ενσωmicroατώσει αρκετά αντιρρεαλιστικά στη σκηνή του δικαστηρίου

Συγκρίνοντας το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Ζαmicroπέλιου θαυmicroάζουmicroε την επινοητικότητα και την τόλmicroη του Καζαντζάκη Επινοεί σκηνές και πρόσωπα προκειmicroέ-νου να εξεικονίσει αρτιότερα το ήθος των προσώπων και τη θεmicroατική του έργου (πατριωτισmicroός ερωτικό πάθος βδελυγmicroία για της πράξεις του κατακτητή) προσφέροντας διδάγmicroατα δραmicroατοποίησης Η δραmicroατοποίηση είναι τόσο πιο επιτυχηmicroένη όσο λιγότερο δουλικά υποτάσσεται στο πρότυπό της όσο πιο τολmicroηρά αποmicroακρύνεται απrsquo αυτό

Ακόmicroη σηmicroασία στη δραmicroατοποίηση δεν έχει microόνο το τι θα κρατηθεί και τι θα απορριφθεί από το πρότυπο και πως αυτό θα microεταπλασθεί αλλά και τι θα προσθέσει η επινοητικότητα του δραmicroατοποιητή

Σηmicroειώσεις 1 Βλέπε και Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη laquoΑπό το αφηγηmicroα-

τικό στο δραmicroατικό κείmicroενο Συmicroβολή στη διδακτική της δραmicroατοποίησηςraquo ∆ιαδροmicroές τ 48 Χειmicroώνας 1997 σελ 256-260

2 Ο Gerard Genette στο έργο του Discours du reacutecit microι-λάει για γεγονότα singulatifs και pseudo-iteacuteratifs Τα πρώτα είναι γεγονότα που δεν επαναλαmicroβάνονται αλλά συmicroβαίνουν άπαξ ενώ τα δεύτερα αν και microας δηλώνεται ότι επαναλαmicroβάνονται δίνονται microε τόσο ζωντανές λεπτο-microέρειες που είναι αδύνατον να επαναλαmicroβάνονται ακρι-βώς microε τον τρόπο που δίνονται στην αφήγησή τους Σε σχέση όmicroως microε τη λειτουργία των γεγονότων όπως ανα-πτύσσεται από τον Roland Barthes στο έργο του Introduction agrave lrsquo analyse structural des reacutecits είναι πιο χρηστική η χρήση ενός αντίστροφου όρου του pseudo-singulatif τον οποίο εισάγουmicroε εδώ για να δηλώσουmicroε την αφήγηση ενός γεγονότος που αν και συνέβη άπαξ στην πραγmicroατικότητα όmicroως υποδηλώνει microια σειρά παρό-microοιων γεγονότων microε όmicroοιο αφηγηmicroατικό microοτίβο ή όmicroοια

39

νοηmicroατοδότηση που αποτελούν laquoδείκτεςraquo microε τη σηmicroασία που δίνει στον όρο ο Roland Barthes Γενικά τα συmicroπερι-ληπτικά (iteacuteratif) γεγονότα έχουν κυρίως δεικτικό χαρα-κτήρα νοηmicroατοδοτώντας πρόσωπα και καταστάσεις της ιστορίας Ο όρος pseudo-iteacuteratif είναι καθαρά περιγραφι-κός για γεγονότα χωρίς να καταδείχνει τη λειτουργική ση-microασία τους microέσα στην οικονοmicroία της αφήγησης Στην πραγmicroατικότητα αυτά τα γεγονότα έλκονται από τη λογο-τεχνικότητα της αφήγησης και επενδύονται microε αυτή ανα-γκαστικά Τα καθαρά συmicroπεριληπτικά γεγονότα είναι συ-νήθως

αντιλογοτεχνικά όπως αντιλογοτεχνική είναι κατά το πλείστον και κάθε microορφή περίληψης ή συmicroπερίληψης Μόνο στην αφήγηση microοναδικών γεγονότων microπορεί να αναπτύξει στο έπακρο τις λογοτεχνικές του ικανότητες ο συγγραφέας ακριβώς γιατί στην περίπτωση αυτή δεν γνωρίζει όρια η λεπτοmicroερειακότητα της αφήγησης

3 Οι αναφορές γίνονται από τις εκδόσεις Μαρή Αθήνα χχ Και από το αφιέρωmicroα της Κρητικής Εστίας στον Καζα-ντζάκη Χριστούγεννα του 1977 microε εισαγωγή ∆ Γουνελά Ζ 55 Κ 219

4 Σελ 192 5 Σελ 217 6 laquoΠαιδίστικα πράγmicroαταraquo σελ 225 7 σελ 233 Φασγά (1907) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997 Το laquoΦασγάraquo είναι το δεύτερο θεατρικό έργο που υπέ-

βαλλε o Νίκος Καζαντζάκης στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό το 1908 δεκατέσσερις microόλις microέρες αφού έστειλε το laquoΈως πότεraquo

Το έργο αυτό αποτελεί την αντίθεση του laquoΤελευταίου πειρασmicroούraquo που θα γράψει ο παγκόσmicroια γνωστός τότε συγγραφέας σαράντα τέσσερα χρόνια αργότερα Η προ-

40

βληmicroατική και στα δυο έργα είναι η ίδια η φύση και η microοίρα του ξεχωριστού ανθρώπου και το δίληmicromicroα της επι-λογής που έχει να κάνει Όmicroως ο Καζαντζάκης δίνει εδώ διαmicroετρικά αντίθετη απάντηση απrsquo αυτή που έδωσε στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo

Στο laquoΦασγάraquo ο laquoξεχωριστός άνθρωποςraquo ο Λώρης θεατρικός συγγραφέας και άθεος που εmicroφορείται από πρωτοποριακές ιδέες εγκαταλείπει τη γήινη ευτυχία που του προσφέρει η απλή θρησκευόmicroενη γυναίκα του Μαρία ακολουθώντας την Ελένη microια ελληνική εκδοχή της Έντα Γκάmicroπλερ που τον σπρώχνει στην κορυφή της συγγρα-φικής δόξας και της προσφοράς προς την ανθρωπότητα

Το αποτέλεσmicroα στο δεύτερο microέρος του έργου είναι η δυστυχία Η ζωή που κάνει δεν φαίνεται να τον ικανοποιεί Και παρά την αγάπη που εκφράζει στα έργα του για τον άνθρωπο οι εργάτες τον αντιmicroετωπίζουν εχθρικά Περ-νώντας έξω από το σπίτι του microια οmicroάδα εργατών που microό-λις σκολούν από τη δουλειά τους την ώρα που ετοιmicroαζό-ταν να πάει στα εγκαίνια ενός θεάτρου πετροβολούν το παράθυρο Γίνεται ένας laquoεχθρός του λαούraquo όπως ο αντί-στοιχος ήρωας του Ίψεν Όmicroως αρνείται πεισmicroατικά να εγκαταλείψει αυτή τη ζωή επιστρέφοντας στην πρώτη του γυναίκα και στο ετοιmicroοθάνατο παιδί του

Εδώ βλέπουmicroε την αποσύνθεση εκείνης της ιδιόmicroορφης σύνθεσης του σοσιαλισmicroού microε τον νιτσεϊσmicroό του λαϊκού αγωνιστή microε τον υπεράνθρωπο δυο δρώσες δυνάmicroεις σε ένα πρόσωπο που εισάγει ο Γιάννης Καmicroπύσης για πρώτη φορά στο έργο του laquoΚούρδοιraquo(1897) και θα ακο-λουθήσουν και άλλοι δραmicroατουργοί σύmicroφωνα microε τα ευ-ρωπαϊκά πρότυπα του αστικού δράmicroατος που καθιερώ-νονται στην Ελλάδα από τον ίδιο και τους άλλους συγ-γραφείς του είδους (∆ Ταγκόπουλος Σπ Μελάς κά) για να εγκαταλειφθεί στη συνέχεια Το έργο αυτό του Καζα-ντζάκη δείχνει αυτή τη microετάβαση αλλά και τη στροφή που έχει κάνει ο ίδιος ακολουθώντας το όραmicroα του υπεράν-θρωπου microε τα χαρακτηριστικά του οποίου θα ντύσει όλους τους microεταγενέστερους ήρωές του Κολόmicroβο Χρι-στό Βούδα κλπ ακόmicroα και τον Λένιν

41

Στο τρίτο microέρος βλέπουmicroε την πτώση και την κατα-στροφή Ο Λώρης έχει γίνει αλκοολικός περίγελος των ανθρώπων της ταβέρνας Η Μαρία έρχεται να του συ-microπαρασταθεί αλλά είναι αργά Ο Λώρης πεθαίνει

Το laquoΦασγάraquo δεν αποτελεί αντίθεση microόνο στον laquoΤελευ-ταίο Πειρασmicroόraquo αλλά και στο laquoΞηmicroερώνειraquo έργο που υποβλήθηκε την προηγούmicroενη χρονιά στον ίδιο διαγωνι-σmicroό και παρά το ότι επαινέθηκε αντιmicroετωπίσθηκε κριτικά από την επιτροπή

Ενώ το laquoΞηmicroερώνειraquo microε τον τίτλο του υποδηλώνει την ανατολή microιας νέας εποχής που οι άνθρωποι θα έχουν ξε-περάσει τις τετριmicromicroένες προκαταλήψεις και αξίες το laquoΦασγάraquo ως διακείmicroενο παραπέmicroπει στις υψηλές απά-τητες κορφές που στοχεύει ο ξεχωριστός άνθρωπος όπως ο βιβλικός Μωυσής

Υπάρχει αντίθεση και ως προς τα πρόσωπα Ο φορέας του νέου στο laquoΞηmicroερώνειraquo είναι γυναίκα ενώ στο laquoΦασγάraquo άντρας

Υπάρχει όmicroως microια πιο ουσιαστική διαφορά Η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΞηmicroερώνειraquo προβάλλεται ως αξία ενώ η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΦασγάraquo απαξιώνεται Ο Καζαντζάκης υποβάλλει αυτή την προτιθέmicroενη προοπτική πρόσληψης microε το να παρουσιάζει αρνητικά τους ήρωες-φορείς της Υπερβολικά ειρωνική η Ελένη υπερβολικά σκληρός απέναντι στη Μαρία και προ παντός απέναντι στα παιδιά του ο Λώρης

Κατά τα άλλα και τα δυο έργα τοποθετούνται στην απαρχή του αστικού δράmicroατος που αρχίζει να αναπτύσ-σεται στην Ελλάδα στις αρχές του αιώνα κάτω από την επίδραση του Ίψεν του Στρίνmicroπεργκ και άλλων βόρειων συγγραφέων χρωmicroατισmicroένο όmicroως ως θέατρο ιδεών microε τις πνευmicroατικές αναζητήσεις της εποχής επηρεασmicroένες από την νιτσεϊκή κοσmicroοθεωρία και από την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού κινήmicroατος

Το θέατρο λόγω των ειδολογικών του περιορισmicroών εί-ναι αρκετά σχηmicroατικό στην αναπαράσταση του περιβάλ-λοντος και στη διαγραφή των χαρακτήρων σε σχέση microε το microυθιστόρηmicroα και οι διάλογοί του είναι λιγότερο ρεαλιστι-

42

κοί Αναπόφευκτα το laquoθέατρο ιδεώνraquo της εποχής εκείνης γίνεται ακόmicroη σχηmicroατικότερο Ο Καζαντζάκης για να εικο-νογραφήσει πιο πλέρια την ιδέα του οδηγείται στην υπερ-βολή των γεγονότων (πχ ο Λώρης πηγαίνει στο νοσοκο-microείο για να δει τον πόνο των ανθρώπων και να τον απο-τυπώσει καλύτερα στα έργα του) Ο διάλογος επίσης σε αρκετά microέρη φαίνεται αφύσικος

Ένα τmicroήmicroα από το τρίτο microέρος αποτελεί ένα ονειρό-δραmicroα ανάλογο microε αυτό που βλέπουmicroε στο laquo∆αχτυλίδι της microάναςraquo του πρώτου διδάξαντος Γιάννη Καmicroπύση microια δραmicroατοποίηση παραισθήσεων που έχει ο αλκοολικός ήρωας Ο laquoχορός των παραισθήσεωνraquo ένας χορός γυ-ναικών αρθρώνει το ιδεολογικό στίγmicroα του έργου laquoΗ microε τα microωβ Όλες οι σκέψεις των σοφών δεν αξίζουνε την ανεmicroώνη του βουνού που δίνει τη γύmicroνια της στον ήλιο και παραδίνεται στον αγέρα τη νύχτα κάτω από το φεγγάρι - και κλει τα microπράτσα της το microεσηmicroέρι να microην αφήσει τη microέ-λισσα να βγει Η microε τα κόκκινα Όλες οι σκέψεις των σο-φών δεν αξίζουν ένα φιλί πάνω στο στόmicroαraquo (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης είναι σαν να αναλογίζεται microε φρίκη το δικό του δρόmicroο Το έργο του αυτό λες και αποτελεί ένα ξόρκι στην ασκητική ζωή του πνευmicroατικού ανθρώπου και του διανοητή που τον περιmicroένει Ο Καζαντζάκης όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ταλανίζεται από το δίληmicromicroα Την απάντηση που έχει δώσει την ξέρουmicroε ήδη από το microεταγενέστερο έργο του και τη ζωή του Εδώ δίνει την απάντηση εκείνη που θα ικανοποιούσε την κριτική επιτροπή του Παντελίδειου διαγωνισmicroού όπου υπέβαλλε το έργο Έτσι κι αλλιώς ένα βραβείο ή ένας έπαινος για microια δεύτερη συνεχή χρονιά (την προηγούmicroενη είχε επαι-νεθεί microε το laquoΞηmicroερώνειraquo) θα πήγαινε πολύ

Κωmicroωδία-τραγωδία (1909) και ιλαροτραγωδία κεκλει-

σmicroένων των θυρών Θεατρογραφίες τ 4-5 Χειmicroώνας - Άνοιξη 1999 σελ 21-24

43

Ο πρώτος που έχει επισηmicroάνει τη σχέση του microονόπρα-κτου του Νίκου Καζαντζάκη laquoΚωmicroωδία - Τραγωδία microονό-πρακτηraquo microε το χαρακτηριζόmicroενο ως ιλαροτραγωδία δί-πρακτο έργο laquoΠεριmicroένοντας τον Γκοντόraquo του Σάmicroουελ Μπέκετ και microε το laquoΚεκλεισmicroένων των θυρώνraquo του Ζαν Πωλ Σαρτρ είναι ο ελληνιστής Καρλ Κερένυι στον πρό-λογο του έργου που δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό laquoΠρο-πύλαιαraquo στη Ζυρίχη το 19691 Στην προσπάθεια όmicroως να δειχθεί ο προδροmicroικός χαρακτήρας του η σχέση αυτή έχει υπέρ το δέον τονισθεί Και αυτό ίσως από microια επιθυmicroία να προβληθεί ένας laquomicroοντέρνοςraquo Καζαντζάκης ο οποίος είτε προηγείται είτε συγχρονίζεται2 microε κάποια από τα ρεύ-microατα του καιρού του παρά το ότι στον κύριο όγκο της ποιητικής και δραmicroατουργικής του παραγωγής εmicroφανίζε-ται ιδιαίτερα προσκολληmicroένος σε παραδοσιακές φόρmicroες (έmicromicroετρος λόγος) και θεmicroατικές (ιστορικό δράmicroα)

Αυτό που συνδέει το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Σαρτρ δεν είναι παρά ο χώρος δράσης ένα κλειστό δωmicroάτιο και το ότι τα πρόσωπα και στις δυο περιπτώ-σεις είναι νεκροί Με το έργο του Μπέκετ έχει κοινό το θέmicroα της αναmicroονής Κατά τα άλλα οι διαφορές του microε τα έργα αυτά είναι σηmicroαντικές και οφείλονται στη διαφορε-τική προβληmicroατική των δραmicroατουργών τους

Το κλειστό δωmicroάτιο ως χώρος δράσης στο έργο του Σαρτρ είναι η Κόλαση

Η κόλαση στον Σαρτρ είναι η αναγκαστική συmicroβίωση microε τους άλλους laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo λέγει ο Γκαρσέν στο τέλος του έργου3 σε microια φράση που περικλείει επι-γραmicromicroατικά τη θεmicroατική του έργου Όχι όmicroως επειδή δεν microας αφήνουν στην ησυχία microας όπως υπονοεί microια επιφα-νειακή ανάγνωση του έργου Η κόλαση είναι οι άλλοι επειδή microας καθρεφτίζουν microε το βλέmicromicroα τους Παρά την απουσία καθρεφτών στο δωmicroάτιο υπάρχει ο καθρέφτης στο πρόσωπο του Άλλου Ο άλλος microε το βλέmicromicroα του microας παγώνει σε microια en soi ύπαρξη η οποία δεν έχει καmicroιά σχέση microε την ωραιοποιηmicroένη εικόνα που microπορεί να σχη-microατίζουmicroε εmicroείς για τον εαυτό microας στηριζόmicroενοι σε διάφο-ρες εκλογικεύσεις Το βλέmicromicroα του άλλου θρυmicromicroατίζει τις

44

εκλογικεύσεις microας Ο Γκαρσέν δεν είναι ο ειρηνιστής που δεν θέλει να εmicroπλακεί στον πόλεmicroο αλλά ο λιποτάκτης που συλλαmicroβάνεται και εκτελείται Η Ινές είναι αδυσώ-πητη

laquoΟνειρευόσουνα τριάντα χρόνια πως ήσουνα γεν-ναίος Μονάχα οι πράξεις microας αποδεικνύουν αυτό που θελήσαmicroε ∆εν είσαι τίποτε άλλο από τη ζωή σου την ίδια4Ο Γκαρσέν ο δειλός αγκαλιάζει την παιδοκτόνο ∆ειλέ δειλέ δειλέraquo5

Το κλειστό δωmicroάτιο στο έργο του Καζαντζάκη αντίθετα είναι απλά ένας προθάλαmicroος που οδηγεί είτε στην εκmicroη-δένιση είτε στη σωτηρία Αυτοί που βρίσκονται σrsquo αυτόν πρόσφατοι νεκροί απλά αναmicroένουν άγρυπνοι τον Νυmicro-φίο να τους σώσει Ενώ η θεmicroατική στο έργο του Σαρτρ είναι laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo η θεmicroατική στο έργο του Καζαντζάκη είναι η τελευταία φράση της laquoΑσκητικήςraquo laquoΚαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo

Ο microηδενισmicroός του Καζαντζάκη εmicroφανίζεται εδώ απρο-κάλυπτα Οι δυο γέροι δεν microπόρεσαν να βρουν το microυστικό της ύπαρξης ο ένας στα βιβλία και ο άλλος στη ζωή Μόνο ο laquoάφρωνraquo6 φαίνεται να είναι σίγουρος ότι άδικα περιmicroένουν τον Νυmicroφίο laquoΤώρα θα χτυπήσουν microεσάνυχτα και κανένας δεν θάρθει Γιατί κανένας δεν υπάρχειraquo7 Το έργο τελειώνει microε την τελική συνειδητοποίηση της καλό-γριας και του ασκητή

laquoΚαλόγρια (Σηκώνει τα microάτια και κυτάζει τον ασκητή κι έπειτα σκύφτει και microε microιαν απέραντη απογοήτεψη και θλίψη λέει) Αχ Πατέρα microου ∆εν θάρθει

Ασκητής (Ποιος ήθελες νάρθει αδελφή microου χαχαχά (Σταυρώνουν τα χέρια τους και δεν σαλεύουν πια)raquo8

Έχει υπάρξει αρκετή φιλολογία για τη δήθεν πίστη του Καζαντζάκη στην ύπαρξη του Θεού Αυτό οφείλεται κατά τη γνώmicroη microας σε microια παρεξήγηση Ο Θεός ως έννοια επανέρχεται ξανά και ξανά στα έργα του Καζαντζάκη Όπως γράφει ο Κερένυι ο Καζαντζάκης στο έργο του laquoαναφέρει τον lsquoΘεόrsquo συχνότερα από οποιοδήποτε άλλο έργο εκείνης της εποχής - εκτός από τα συγγράmicromicroατα των

45

θεολόγωνraquo9 Μόνο που είναι στερηmicroένος από το παρα-δοσιακό

microεταφυσικό του περιεχόmicroενο και τίθεται ως σύmicroβολο ως στοιχείο υπέρβασης από τον άνθρωπο της καθηmicroερινής τετριmicromicroένης του ύπαρξης Η παρεξήγηση αυτή τροφοδο-τείται σίγουρα και από την απροθυmicroία του αναγνωστικού κοινού να παραδεχθεί ότι ο καταξιωmicroένος και αγαπηmicroένος συγγραφέας είναι άθεος10

Αν και το microεταφυσικό κενό αφήνει άλλους microεγάλους δι-ανοητές αδιάφορους τον Καζαντζάκη τον κατατρύχει Ενώ για τον Μαρξ και τους microαρξιστές ο Θεός απλά είναι ανύπαρκτος για τους άθεους υπαρξιστές και για τον Κα-ζαντζάκη είναι απών δηλαδή το σύστηmicroα των ιδεών τους είναι σφιχτά δεmicroένο microε την απουσία του Αφού δεν υπάρ-χει θεός που να microας έχει δηmicroιουργήσει δίνοντας έτσι νό-ηmicroα στην ύπαρξή microας το νόηmicroα αυτό πρέπει να το κατα-κτήσουmicroε εmicroείς microε τις πράξεις microας λέγει ο Σαρτρ στο laquoΟ υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroόςraquo Και αυτό γιατί η ουσία της ύπαρξής microας έπεται αντί να προηγείται11 Όσο για τον Χάϊντεγκερ αυτός ξεκινάει το έργο του laquoΕισαγωγή στη Μεταφυσικήraquo microε το ερώτηmicroα laquoΓιατί να υπάρχουν τα όντα και όχι το τίποταraquo αmicroφισβητώντας τη βιβλική απάντηση του θεού - δηmicroιουργού12

Η απουσία του θεού οδηγεί τον Καζαντζάκη στην από-γνωση ενός microηδενισmicroού τον οποίο προσπαθεί να εξορκί-σει microε microια βεβιασmicroένη εξύmicroνηση της ανθρώπινης προ-σπάθειας του αγώνα Σηmicroασία δεν έχει ο στόχος microια και στην απαισιόδοξη οπτική της ανυπαρξίας του θεού όλοι οι στόχοι microηδενίζονται αλλά ο αγώνας για την κατάκτησή του όπως σηmicroασία δεν έχει η laquoΙθάκηraquo αλλά το ταξίδι στο οmicroώνυmicroο ποίηmicroα του Καβάφη Η δεύτερη συmicroβουλή του γέροντα laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo η τρίτη από τις προ-σευχές laquoΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo η ει-κόνα της συνεχώς microετακινούmicroενης κορυφής αποτελούν τρία από τα κύρια στοιχεία της καζαντζακικής microυθολογίας του αγώνα

Έτσι λοιπόν ενώ στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης εκδρα-microατίζει την αγωνιώδη ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει

46

σε ένα Νυmicroφίο - Σωτήρα - Θεό που δεν υπάρχει ο Σαρτρ εκδραmicroατίζει την αγωνία του ανθρώπου microπροστά στο κρι-τικό βλέmicromicroα του Άλλου Ενώ ο καζαντζακικός άνθρωπος βιώνει την αγωνία για ένα νόηmicroα της ύπαρξης και microια υπερβατική σωτηρία ο σαρτρικός άνθρωπος βιώνει τον καθηmicroερινό εξευτελισmicroό του στα microάτια των συνανθρώπων του στο πάγωmicroα της pour soi ύπαρξής του microε όλες τις εγ-γενείς της δυνατότητες σε ένα en soi

Στον Μπέκετ παρόλο που ο χώρος στο έργο του είναι εξωτερικός (εξοχικός δρόmicroος microε δένδρο) σε αντίθεση microε τον χώρο στο έργο του Καζαντζάκη το κλειστό δωmicroάτιο οι δυο ήρωές του έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό microε τους ήρωες του Καζαντζάκη περιmicroένουν Αυτοί τον Godot εκείνοι τον Νυmicroφίο

Ποιος είναι ο Γκοντό Υπάρχει microια microεγάλη φιλολογία πάνω σrsquo αυτό Θα microπο-

ρούσε να είναι ο θεός (God-ot) ο θάνατος ή το νόηmicroα της ζωής13 Σηmicroασία έχει ότι όποιος κι αν είναι αυτός η κύρια ιδιότητά του είναι όπως δείχνει το παρακάτω απόσπα-σmicroα αυτή του Σωτήρα

laquoΒλαδίmicroηρος Θα κρεmicroαστούmicroε αύριο (Παύση) Εκτός κι έρθει ο Γκοντό

Εστραγκόν Κι αν έρθει Βλαδίmicroηρος Σωθήκαmicroεraquo14

Εξάλλου σύmicroφωνα microε τον συγγραφέα σηmicroασία δεν έχει ο Γκοντό αλλά το laquoπεριmicroένονταςraquo15

Και ενώ ως προς την ιδιότητα του αναmicroενόmicroενου προ-σώπου υπάρχει οmicroοιότητα στα δύο έργα υπάρχει microεγάλη διαφορά ως προς την αναmicroονή Τα πρόσωπα στο έργο του Καζαντζάκη περιmicroένουν εναγώνια την δωδεκάτη ώρα κατά την οποία υποτίθεται ότι θα έλθει ο Νυmicroφίος να τους σώσει Στο έργο του Μπέκετ δεν υπάρχει καmicroιά τέτοια εναγώνια προσmicroονή ούτε καθορισmicroένη ώρα της άφιξής του Μπορεί να έλθει απόψε microπορεί να έλθει και αύριο

Η κυρίαρχη θεmicroατική στο έργο του Μπέκετ είναι η πλήξη της ύπαρξης Η γαλλική ennui (ανία) του περασmicroέ-νου αιώνα εδώ παίρνει το microεταφυσικό χαρακτήρα της αν-θρώπινης κατάστασης (αντίθετα από τους laquoΒαρβάρουςraquo

47

του Καβάφη που έχει την ίδια θεmicroατική) Όλο το έργο επι-κεντρώνεται σrsquo αυτή την ανία και στα microέσα που επινοούν για την διαφυγή απrsquo αυτή Παραθέτουmicroε κάποια χαρακτη-ριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΒλαδίmicroηρος Όχι εννοώ να δοκιmicroάσεις τις αρβύλες Εστραγκόν Λες Βλαδίmicroηρος Θα περάσει η ώρα (Ο Εστραγκόν διστά-

ζει) Άκου που σου λέω θα rsquoναι microια απασχόληση Εστραγκόν Μια ανάπαυλα Ετραγκόν Πάντα βρίσκουmicroε κάτι για να ξεγελιόmicroαστε ε

Ντιντί Για να νοmicroίζουmicroε τάχα πως ζούmicroεraquo16

Πιο κάτω αφού βρίζονται και συmicroφιλιώνονται σχολιάζει ο Βλαδίmicroηρος laquoΠώς περνάει η ώρα όταν διασκεδάζειςraquo17

Ο Εστραγκόν θα πει κάπου στη microέση του έργου laquoΤί-ποτα δεν συmicroβαίνει κανείς δεν έρχεται κανείς δεν φεύγει είναι ανυπόφοροraquo18

Όmicroως ο Πότζο microε τον Λάκυ ξανάρχονται laquoΕστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω στην ώρα Επιτέλους microας ήρθαν

ενισχύσεις Πότζο (ξεψυχισmicroένα) Βοήθεια Εστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω που είχαmicroε αρχίσει να σπάmicroε Τώρα

microπορούmicroε να rsquomicroαστε ήσυχοι θα βγει κι αυτό το βράδυraquo19

Πιο αποκαλυπτικά για τη στίγmicroα του έργου είναι τα πα-ρακάτω λόγια του Βλαδίmicroηρου laquoΠεριmicroένουmicroε Βαριόmicroα-στε (Σηκώνει το χέρι) Όχι όχι microη διαmicroαρτύρεσαι σκυ-λοβαριόmicroαστε του θανατά ούτε συζήτηση Λοιπόν Πα-ρουσιάζεται microια ευκαιρία να διασκεδάσουmicroε Κι εmicroείς τι κάνουmicroε Την αφήνουmicroε να πάει χαmicroένη Εmicroπρός δου-λειά (Πηγαίνει προς τον Πότζο σταmicroατάει απότοmicroα) Σε microια στιγmicroή θα rsquoχουν όλα χαθεί και θα rsquomicroαστε πάλι ολοmicroό-ναχοι καταmicroεσής του τίποταraquo20

Παρά τις οmicroοιότητες που επισήmicroανε ο Κερένυι δείξαmicroε ότι υπάρχουν και σηmicroαντικές διαφορές Ο προβληmicroατι-σmicroός του Καζαντζάκη είναι ένας microεταφυσικός προβληmicroα-τισmicroός Ο Σαρτρ αντίθετα χρησιmicroοποιεί τη microεταφυσική της

48

κόλασης ως microεταφορά της ζωής Τόσο τα πρόσωπα του Μπέκετ όσο και του Καζαντζάκη περιmicroένουν τον Σωτήρα Όmicroως τα πρόσωπα του Καζαντζάκη τον περιmicroένουν ενα-γώνια Στα πρόσωπα του Μπέκετ η αναmicroονή αυτή είναι ένας ακόmicroη τρόπος να σπάσουν την ανία τους την οποία προσπαθούν να διασκεδάσουν microε χίλιους δυο τρόπους οι οποίοι συνιστούν και τη microυθοπλασία του έργου Ο Μπέκετ δεν διστάζει να χρησιmicroοποιήσει το εφέ της υπερβολής laquoΘα κρεmicroαστούmicroε αύριο Εκτός αν έρθει ο Γκοντόraquo21 Συ-νοψίζοντας τις διαφορές αυτές θα λέγαmicroε επιγραmicromicroατικά Ενώ τα έργα των Σαρτρ και Μπέκετ είναι σχόλια πάνω στη ζωή το έργο του Καζαντζάκη είναι σχόλιο πάνω στο θάνατο

Σηmicroειώσεις 1Το κείmicroενο παρατίθεται στο έργο της Ελένης Ν Καζα-

ντζάκη Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυmicroβίβαστος Αθήνα 1977 εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη σε microετάφραση από τα γερmicroανικά του Α Ν Σφουντούρη Εκτεταmicroένα αποσπά-σmicroατα microε σχολιασmicroό του έργου παρατίθενται στο Θεο-δώρα Παπαχατζάκη Το θεατρικό έργο του Νίκου Καζα-ντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 31-36 Βλέπε επίσης Θόδωρος Γραmicromicroατάς Κρητική Ματιά Αθήνα 1992 εκδό-σεις Αφων Τολίδη σελ 45

2Τη χρονιά του θανάτου του Πιραντέλλο το 1936 γρά-φει την laquoπιραντελικής τεχνοτροπίας τρίπραχτη κωmicroωδίαraquo όπως την χαρακτηρίζει ο Θόδωρος Γραmicromicroατάς στο microελέ-τηmicroά του Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει Το microεταθέατρο του Νί-κου Καζαντζάκη δηmicroοσιευmicroένο στο Θόδωρος Γραmicromicroα-τάς Από την Τραγωδία στο ∆ράmicroα Αθήνα 1994 Αφοι Τολίδη σελ 86

3Ζαν Πωλ Σαρτρ Κεκλεισmicroένων των θυρών Αθήνα 1994 Αιγόκερως σελ 86

4Στο ίδιο σελ 83 5Στο ίδιο σελ 85 6Προέρχεται microάλλον από ένα ανέκδοτο που αναφέρεται

στο microυθιστόρηmicroα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι laquoΑδελφοί

49

Καραmicroαζώφraquo Ο Ντιντερό πλησιάζοντας τον microητροπολίτη Πλάτωνα λέγει laquo∆εν υπάρχει θεόςraquo για να δεχθεί καίρια την απάντηση laquoείπε άφρων εν τη καρδία αυτούraquo

7Ν Καζαντζάκης Κωmicroωδία-τραγωδία microονόπραχτη Νέα Εστία τόmicroος 63ος τεύχος 739 1958 σελ 622

8Στο ίδιο σελ 625 9Ελένη Καζαντζάκη ο α σελ 60-61 10Ο θεολόγος microας στο γυmicroνάσιο όταν ήmicroουν microαθητής

υποστήριζε microε φανατισmicroό ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Βρισκόmicroασταν βέβαια στην Κρήτη

11Ζ Π Σαρτρ Ο υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroός Αθήνα χχ εκδόσεις Ρούγκας σελ 17-18

12Μάρτιν Χάιντεγκερ Εισαγωγή στη Μεταφυσική Αθήνα 1973 ∆ωδώνη σελ 37

13Θα microπορούσε να είναι και ο καθοδηγητής laquoκοντόςraquo Μίmicroης Ανδρουλάκης για τη φοιτητική παρέα του Βλέπε Μίmicroης Ανδρουλάκης Ο σωσίας και οι δαίmicroονες του πά-θους Αθήνα 1995 Καστανιώτης

14Σελ 105 15Αναφέρεται σε κείmicroενο του Γκύντερ Άντερς microε τίτλο

Είναι χωρίς χρόνο Σχετικά microε το έργο του Μπέκετ Περι-microένοντας τον Γκοντό που τίθεται επιλογικά στην ελληνική έκδοση του έργου ο ά σελ 114

16Στο ίδιο σελ 76 17Στο ίδιο σελ 84 18Στο ίδιο σελ 48 19Στο ίδιο σελ 86 20Στο ίδιο σελ 90 21Στο ίδιο σελ 105 Σπασmicroένες ψυχές Έθνος 2014 σελ 253 Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo όπως διαβάζω στην εισαγωγή

του Νίκου Μαθιουδάκη που επιmicroελείται την έκδοση γρά-φηκαν στο Παρίσι το 1908 και δηmicroοσιεύτηκαν σε συνέ-χειες Σε αυτοτελή έκδοση εκδόθηκαν για πρώτη φορά

50

πριν λίγα χρόνια σαν φόρος τιmicroής για τα πενήντα χρόνια από το θάνατο του συγγραφέα

Έχω γράψει αρκετές φορές ότι ένα βασικό στοιχείο που διαθέτουν τα καλά microυθιστορήmicroατα (microε εξαίρεση τα microο-ντερνιστικά) είναι το σασπένς η αγωνία για την έκβαση Εδώ θα γενικεύσω και θα πω ότι ένα καλό microυθιστόρηmicroα διαθέτει και microια συναρπαστική πλοκή Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo microου το επιβεβαιώνουν

Ο Καζαντζάκης στην ψυχοσύνθεσή του είναι ποιητής αν και το laquoΞηmicroερώνειraquo το πρώτο του έργο είναι microυθιστό-ρηmicroα όmicroως ένα ποιητικό microυθιστόρηmicroα Μάλιστα είχα την υποmicroονή να παραθέσω στην παρουσίαση που έκανα άφ-θονα σχετικά αποσπάσmicroατα όπου εmicroφιλοχωρούν στίχοι microιας παραδοσιακής στιχουργίας Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo ξεφεύγουν αρκετά από αυτό το ακραία ποιητικό ύφος παρά το ότι υπάρχουν και εδώ όπως και σε όλους microας τους συγγραφείς άλλωστε αρκετοί ιαmicroβικοί δεκαπεντα-σύλλαβοι Όmicroως η σύλληψή τους είναι σε microεγάλο βαθmicroό ποιητική

∆ιαβάζοντας κανείς σκόρπιες παραγράφους αναγνωρί-ζει τον συγγραφέα των microεγάλων όψιmicroων microυθιστορηmicroάτων του Όmicroως η πλοκή είναι ολότελα αναιmicroική και σε microεγάλο βαθmicroό αντιρρεαλιστική

Αντιγράφω την υπόθεση του έργου laquoΟ Ορέστης Αστεριάδης είναι ένας υποψήφιος διδάκτο-

ρας που ζει και σπουδάζει στο Παρίσιmiddot ο ήρωας ετοιmicroάζει microια βαθυστόχαστη πραγmicroατεία microε τίτλο Καινή ∆ιαθήκη microε την οποία ευαγγελίζεται microια νέα θρησκεία Στις 25 Μαρ-τίου στον τάφο του Κοραή εκφωνεί έναν λόγο στους συ-microπατριώτες και συmicroφοιτητές του προσπαθώντας να τους πείσει να συmicromicroετάσχουν στην προετοιmicroασία microιας microεγάλης πνευmicroατικής επανάστασης Εκείνοι τον χλευάζουν δια-κόπτοντας τη βαρυσήmicroαντη οmicroιλία του

Στο στενό περιβάλλον του Ορέστη ανήκουν η Χρυ-σούλα microια νεαρή άβουλη γυναίκα που συζεί microαζί του και ο Γοργίας ένας σχολαστικός προγονόπληκτος φιλόλογος προχωρηmicroένης ηλικίας που είναι κρυφά ερωτευmicroένος microε τη Χρυσούλα Υπάρχει βέβαια και η Νόρα microια microοιραία

51

γυναίκα που αποσπά τον Ορέστη από την πνευmicroατική του αποστολή και τον παρασύρει στις παγίδες του έρωτα για να τον εγκαταλείψει αργότερα Στο τέλος ο Ορέστης καταντά να αλητεύει στους δρόmicroους του Παρισιού ο Γορ-γίας σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχηmicroα ενώ η Χρυσούλα αρρωσταίνει και πεθαίνειraquo (σελ 7)

Ξέροντας ότι ο Καζαντζάκης ήθελε microαζί microε τον Σικελι-ανό να κηρύξουν microια καινούρια θρησκεία διαβλέπουmicroε εδώ έναν αυτοσαρκασmicroό ενώ ταυτόχρονα ο Καζαντζάκης σαρκάζει το ελληνικό φοιτηταριό του Παρισιού της εποχής εκείνης microε τα περιορισmicroένα οράmicroατα και την πεζή αντί-ληψη της ζωής

Η Χρυσούλα είναι η γυναίκα για σπίτι και η Νόρα η γυ-ναίκα για σεξ Πώς τον ανέχεται να φεύγει κάθε βράδυ στις δώδεκα για να βρει τη Νόρα και να γυρίζει τα ξηmicroε-ρώmicroατα φαίνεται ακατανόητο ∆εν του κάνει σκηνές microόνο κλαίει πράγmicroα που του δίνει στα νεύρα

Γιατί αυτές οι καθηmicroερινές συναντήσεις microετά τα microεσά-νυχτα

Ο Καζαντζάκης δεν θα microπει στον κόπο να microας το πει Όmicroως η Νόρα έχει κι άλλους εραστές και ο Ορέστης

ζηλεύει Του λέει ψέmicroατα ότι έχει πάει εξοχή Ο Ορέστης θα επιστρέψει στην Χρυσούλα συναισθηmicroατικά εννοείται γιατί όλο αυτό το διάστηmicroα ζουν microαζί αλλά θα είναι πια αργά Η Χρυσούλα αρρωσταίνει (δεν θα microάθουmicroε από τι) και πεθαίνει Πεθαίνει έναν αργόσυρτο οπερετικό θάνατο σε αρκετές σελίδες τον οποίο ο Καζαντζάκης περιγράφει ποιητικά microεν αλλά και πολύ ρεαλιστικά

laquoΠεθαίνω Ορέστη Μα δεν ακούς ∆εν ακούς Πεθαίνω Μη microrsquo αφήνεις έτσι σαν το σκυλί να πεθάνω Βρες τίποτα βρες τίποτα και δώσε microου να πιω να πιω να microην πε-θάνωraquo (σελ 229)

Και θυmicroήθηκα laquoΜανώλη microη microrsquo αφήσεις να ποθάνωraquo είχε πει η microάνα

microου κάποτε πολύ άρρωστη στον πατέρα microου ∆εν την άφησε Ορφάνεψα πολύ αργότερα από τη microάνα

microου στα εικοσιεννιά microου

52

Το κλειδί για την κατανόηση αυτού που ήθελε να πει microε αυτό το microυθιστόρηmicroα ο Καζαντζάκης βρίσκεται στις τελευ-ταίες γραmicromicroές

laquoΗ ψυχή του είναι σπασmicroένη Ψυχή όmicroορφη microα γυναι-κίσια που δεν microπόρεσε την κρίσιmicroη στιγmicroή να κρατήσει αντρίκια το βάρος της Ιδέας και το βάρος της Σάρκας Έτσι κάποια κοντάρια όmicroορφα και ντελικάτα σπουν όταν η σηmicroαία είναι microεγάλη και φυσήξει βοριάςraquo

∆εν βρήκε ούτε το θάρρος να πέσει στον Σηκουάνα σε αντίθεση microε τον ιρανό συγγραφέα Sadegh Hedayat που έπεσε στον Μάρνη

Όmicroως να δώσουmicroε microια ακόmicroη χαρακτηριστική παρά-γραφο microε microιαν άλλη microεταφορά από την προτελευταία σε-λίδα

laquoΑ Είναι πολύ δύσκολο να περάσεις νικητής τα φουρ-τουνιασmicroένα σικελικά στενά της νιότης και να ριχτείς στrsquo ανοιχτά πέλαγα της ζωής ∆εξιά στον ένα βράχο στέκεται ξεθηκαρώνοντας microια σπάθα ξύλινη ανεmicroοκαβαλάρης και συννεφοκράτορας ο ∆ον Κιχώτης κι ως περνάς απλώνει τα χέρια του να σrsquo αδράξει

Κι αριστερά σε κοιτάζει ειρωνικός κι αριστοκράτικα κα-ταφρονετής microε χίλια κοmicromicroάτια χάmicroω το σπαθί microε πε-σmicroένα τα χέρια ο Άλλος ο Άλλος microεγάλος καταχτητής των ψυχών ο Αmicroλέτοςraquo

Ο Ορέστης φαίνεται αφού έδωσε microια κουτουλιά στον βράχο του ∆ον Κιχώτη και έφαγε τα microούτρα του έπεσε πάνω στον βράχο του Αmicroλέτου της απόλυτης απαισιοδο-ξίας και αναποφασιστικότητας και συντρίφτηκε

Σε microια άλλη παράγραφο ο Καζαντζάκης προσωπογρα-φεί microε ακρίβεια τους τρεις ήρωές του

laquoΜήτε ο Ορέστης microήτε η Χρυσούλα microήτε ο Γοργίας microπορούσαν να χαρούνε την ερωτόπαθη ώρα του λιγωmicroέ-νου δειλινού ∆ύστυχες ψυχές κrsquo οι τρεις microισερωmicroένες κι ανήmicroπορες Η microια microε την άκαρπη και παιδιακίσια εξέ-γερσή της στη ζωή η άλλη χριστιανική και microαραζάρικη ndash ποτηράκι φαρφουρένιο κrsquo ευκολόσπαστο στα χοντρά κι απρόσεκτα χέρια της ζωής ndash κrsquo η άλλη microε την ευνούχικη και στείρα ωραιολατρείαraquo (σελ139)

53

Υπάρχουν αρκετά δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα διάσπαρτα στο έργο που αναφέρονται κυρίως σε έργα τέχνης τόσο της κλασικής αρχαιότητας όσο και σύγχρονα Ο Γοργίας όταν του αδειάζει ένας κλέφτης το σπίτι πηγαίνει στο Λούβρο και στέκεται microπροστά στο άγαλmicroα της Αφροδίτης για να παρηγορηθεί

Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι ο Καζαντζάκης είναι εξίσου σαρκαστής microε τον Νίτσε που θαυmicroάζει και που εγώ ξανα-διαβάζω αυτόν τον καιρό

laquoΟ ∆ον Ζουάν (ένας από τους έλληνες φοιτητές) microπρο-στά στο τζάmicroι microιας φωτογραφίας ενός παράπλευρου τά-φου έσκυφτε και διόρθωνε τη χωρίστρα τουhellipraquo (σελ 33)

Οι σύνθετες λέξεις χαρακτηριστικό της κρητικής ποίη-σης είναι ένα από τα κύρια υφολογικά στοιχεία του έργου ∆ιαβάζουmicroε laquoΕγγλέζες καmicroηλοπόδαρες και σανιδοστηθά-τεςhellipraquo (σελ 208) Ακόmicroη βαθιορυζωθούνε αρmicroυροφτέ-ρουγα τρεmicroογόνατες σιδεροθέmicroελο κι αστροστεφανω-microένο νυχτοπλανταγmicroένη αστραποδιαβατάρικο ζεστοτυ-λιχτώ βογκοκυλούσε το κορmicroάκι της το σιταροmicroελάχρινο αργοκουνήθηκε τα χέρια της τα σουβλερονυχάτα αλα-φροροδισmicroένα κι ένα σωρό άλλες ∆εν ξέρω ποιες από αυτές τις λέξεις είναι δικές του και ποιες τις έχει ακούσει όmicroως το νυχτοπαρωρίζει και το χιλιοπατηmicroένο τα έχω ακούσει κι εγώ ενώ το γυροτραφισmicroένες microάλλον δεν είναι δικό του

Η κρητική προφορά microπορεί να αποδώσει καλύτερα τα ξένα ονόmicroατα από ότι η κοινή νεοελληνική Έτσι η Gio-conda γίνεται Γκιοκόντα και ο Botticelli Μποτικέλη (σελ 120)

Αλλά και ελληνικά Η πλατεία Καρύτση ήταν πλατεία Καρύκη Το διάβασα σε ένα τόmicroο της laquoΙστορίας των Αθη-νώνraquo του ∆ηmicroήτρη Καmicroπούρογλου έκδοση του 1898 που την αγόρασα ένα τάλιρο από κάποιον που πουλούσε βιβλία στη λαϊκή της γειτονιάς microου Πριν πλακώσουν οι Πελοποννήσιοι οι Αθηναίοι microιλούσαν φαίνεται ένα ιδίωmicroα που ήταν πολύ κοντά στο κρητικό

Και θυmicroήθηκα πάλι

54

Στο κέντρο εκπαιδεύσεως στην Κόρινθο ο λοχίας διατά-ζει τον νεοσύλλεκτο (νεοσύλλεκτος κι εγώ ήmicroουν microπρο-στά στη σκηνή) ένα γνωστό microου γεραπετρίτη να ανα-φερθεί Αυτός αναφέρεται Στρατιώτης Γεώργιος Κυmicroάκης (για το Γεώργιος δεν είmicroαι και τόσο σίγουρος) Ο λοχίας ήθελε να του κάνει πλάκα -Τσυmicroάτσης το τση πώς γρά-φεται - Με κάπα

Όmicroως ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων

Σπάνια microιλάει ο Καζαντζάκης για microουσική Εδώ διαβά-ζουmicroε

laquoΤα δάχτυλά της αργά και λυπηmicroένα φιλούσανε τις νό-τες Κι ο πόνος της σταmicroάτησε νrsquo ακούσει τα γυναικίσια κλάmicroατα του Σοπέν και την πονεmicroένη microυστικόπαθη ψυχή του πολυαγαπηmicroένου της Σαιζάρ Φρανκraquo (σελ 153)

Ο Σοπέν microου αρέσει γενικά και αόριστα όmicroως η συmicro-φωνία σε ρε του Σαιζάρ Φρανκ είναι από τις αγαπηmicroένες microου

laquoΞάφνου microια άmicroαξα σταmicroάτησε απότοmicroα δέκα βήmicroατα microακριά από τη Χρυσούλα κι ο αmicroαξάς άρχισε να δέρνει τrsquo άλογό του αλύπητα και να το βλαστηmicroά Το κακόmicroοιρο το ζώο είχε γονατίσει χάmicroω και δεν microπορούσε πια να σηκω-θεί και microούγκριζε από τον πόνο και τα microάτια του ήσανε πεταγmicroένα όξω από τις κόγχες τους κατακόκκινα-κι όχλος είχε σταθεί τριγύρω και το rsquoβλεπε και γελούσε Η καρδιά της Χρυσούλας πιάστηκε Πού βρήκε τη δύναmicroη πώς microπόρεσε microέσα σε τόσο πλήθος να προχωρήσει αυτή και να φωνάξει -Ντροπή ∆εν το λυπάστε Βλέπετε δεν microπο-ρείraquo (σελ 177-178)

Την σκηνή την έχει πάρει από τη βιογραφία του Νίτσε Έτσι είχε ορmicroήσει κι αυτός και αγκάλιασε ένα άλογο που το έδερνε αλύπητα ο αmicroαξάς Αυτό το επεισόδιο ήταν ο εκλυτικός παράγοντας της πνευmicroατικής νύχτας που τον σκέπασε στα τελευταία χρόνια της ζωής του

Οι ιαmicroβικοί δεκαπεντασύλλαβοι είναι άφθονοι αλλά στην προηγούmicroενη ανάρτησή microου είπα ότι θα πάψω πια να τους παραθέτω Θα παραθέσω microόνο έναν δάνειο

55

laquoΘυmicroάσαι τον στίχο του Ερωτόκριτου Ποια στράτα να κρατεί κανείς Και ποιαν οδό να πάρειraquo (σελ 216)

∆εν θυmicroάmicroαι να κάνει πουθενά αλλού ο Καζαντζάκης microνεία του Ερωτόκριτου Ο Καζαντζάκης εκπέmicroπει σε άλλα microήκη κύmicroατος και όχι στα ερωτικά του Κορνάρου

Πρωτοmicroάστορας (1910) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Ιούνιος του 1997 Το ποιητικό δράmicroα laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo του Νίκου Καζα-

ντζάκη γραmicromicroένο το 1908 στηρίζεται στο δηmicroοτικό τρα-γούδι laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo Το έργο αυτό αποτελεί σύ-νοψη του νεανικού και του ώριmicroου Καζαντζάκη από την άποψη των θέσεων που προβάλλει Του νεανικού προε-κτείνοντας παραπέρα τη θέση του laquoΞηmicroερώνειraquo ικανο-ποίηση του έρωτα παραβιάζοντας τις τρέχουσες συmicroβά-σεις περί σεξουαλικής ηθικής Του ώριmicroου προεξαγγέλ-λοντας τη θέση που θα διακηρύξει στα επόmicroενα έργα του η γυναίκα microπαίνει πάντα εmicroπόδιο στα microεγάλα και υψηλά έργα που οραmicroατίζεται να υλοποιήσει ο microεγάλος άνδρας η εγκόσmicroια έκφραση του αρχετυπικού νιτσεϊκού υπεράν-θρωπου

laquoΜΑΝΑ -Τη microέση του λυγίζει η ευτυχία Τα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναικεία σάρκα τη microαλακιά και ζε-στή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα τα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνός Τα φιλιά της γυναίκας τριανταφυλ-λένια υφαίνουνε αντάρα microπροστά από τα microάτια του και δεν τον αφήνουν νrsquo αγναντέψει καθαρά κι αλάργαraquo (σελ 27)

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντά το Σολωmicroό για τον οποίο επίσης η οmicroορφιά (σrsquo αυτόν όχι η γυναικεία αλλά της φύ-σης) microπαίνει εmicroπόδιο στην πραγmicroάτωση των υψηλών ιδανικών των laquoΕλεύθερων Πολιορκηmicroένωνraquo Η ηδονή ξε-στρατίζει τον ήρωα από τους υψηλούς του στόχους Για

56

το σκοπό αυτό ο Καζαντζάκης παραλλάσσει το microύθο Ο Πρωτοmicroάστορας δεν θυσιάζει τη γυναίκα του αλλά την κρυφή αγαπηmicroένη του που είναι η κόρη του άρχοντα της περιοχής και εντολοδόχου του έργου

Η παραλλαγή αυτή του επιτρέπει να πλέξει επί πλέον και ένα δραmicroατικό ειδύλλιο Ο Πρωτοmicroάστορας έχει να επιλέξει το δικό του θάνατο ή το θάνατο της αγαπηmicroένης του που η microάγισσα laquomicroάναraquo λέγει ότι πρέπει να θυσιαστεί για να στεριώσει το γιοφύρι Οδεύει προς τον θάνατο όταν η αγαπηmicroένη του προκειmicroένου να τον σώσει αποκαλύ-πτεται προς microεγάλη οδύνη του πατέρα της ο οποίος δεν αντέχει να την απαρνηθεί παντοτινά αλλά τρέχει να την αγκαλιάσει καθώς την σέρνουν στο ποτάmicroι

Στο ποιητικό δράmicroα κυριαρχεί η ποιητικότητα της γλώσσας Στο ποιητικό αυτό δράmicroα του Νίκου Καζα-ντζάκη η ποιητικότητα εκφράζεται στον ιαmicroβικό κυmicroατι-σmicroό του λόγου που κατά καιρούς γίνεται κανονικός δεκα-πεντασύλλαβος

laquoΜη microελετάτε το κακό γιατί θα microας ξανάρθει (σελ 6) Όσο κι αν τρέχεις να σωθείς σε φτάνει και σrsquo αδράχνειraquo (σελ 7)

Και στο απόσπασmicroα που παραθέσαmicroε πιο πριν ανι-χνεύονται τέσσερις τέτοιοι δεκαπεντασύλλαβοι

Είναι χαρακτηριστικό πως η πρόζα του ποιητικού αυτού δράmicroατος του Νίκου Καζαντζάκη και η ποίηση του Μα-νώλη Πρατικάκη microε τον ελεύθερο στίχο συγκλίνουν ακρι-βώς στον ιαmicroβικό αυτό δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής παράδοσης (Βλέπε βιβλιοκριτικά microας σηmicroειώmicroατα για το έργο του ΚΕ Ιούλης και Αύγουστος Σεπτέmicroβρης 1992) Επίσης η laquoγύφτισσα ψυχήraquo (σελ 25) του Καζαντζάκη συνάδει microε τους γύφτους του Πρατικάκη σύmicroβολο του πλάνητα και του microη συmicroβιβασmicroένου στην ποίηση του

laquoΣυγκρητολογίεςraquo Τον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo τον διαβάσαmicroε σε φωτογραφική

ανατύπωση του πρωτότυπου που φέρει microάλιστα και το

57

ψευδώνυmicroο του Καζαντζάκη Πέτρος Ψηλορείτης microαζί microε τη γαλλική microετάφραση του έργου από τον ∆ηmicroήτρη Φίλια

∆εν microπορούmicroε να εκτιmicroήσουmicroε το επιτυχηmicroένο ή microη της microετάφρασης microια και αυτό microπορεί να το κάνει microόνο κά-ποιος που έχει τη γαλλική για microητρική του γλώσσα Αντι-microετωπίζουmicroε όmicroως microε δυσπιστία κάθε απόπειρα microετά-φρασης σε microη microητρική γλώσσα και microάλιστα λογοτεχνικού κειmicroένου microε έντονα ποιητικά στοιχεία Θα θέλαmicroε επίσης όπως συνηθίζεται στις δίγλωσσες microεταφράσεις στη microια σελίδα να είναι το πρωτότυπο και στην άλλη η microετά-φραση όχι τόσο για τον ευκολότερο έλεγχο της ποιότητάς της όσο για τη διευκόλυνση των σπουδαστών της ελληνι-κής και γαλλικής αντίστοιχα (έχω χρησιmicroοποιήσει κατά κόρον τέτοιου είδους δίγλωσσες εκδόσεις microελετώντας ξέ-νες γλώσσες) Όπως και να rsquoχει το πράγmicroα είναι ευπρόσ-δεκτη microια microετάφραση σε ξένη γλώσσα ενός νεανικού έρ-γου ασφαλώς όχι εmicroπορικού Αν και είναι χωρίς χρονο-λογία έκδοσης (η ευθύνη βαρύνει τις γαλλικές εκδόσεις ΑDie) συmicroπίπτει microάλλον microε τη φετινή χρονιά έτος Καζα-ντζάκη

Τα τρία laquoΓεφύρια της Άρταςraquo και laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις

καmicroάρεςraquo Φιλολογική Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2001 τεύ-χος 75 σελ 70-74

Η παραλογή laquoΤο γεφύρι της Άρταςraquo αξιώθηκε να γνω-

ρίσει τρεις δραmicroατοποιήσεις microέσα σε τέσσερα χρόνια στις αρχές του αιώνα από ισάριθmicroους έλληνες δραmicroατουρ-γούς και microια microυθιστορηmicroατική microετάπλαση στα τέλη του αιώνα microας από τον διάσηmicroο αλβανό συγγραφέα Ισmicroαήλ Κανταρέ που φέρει τον τίτλο laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις κα-microάρεςraquo Θα ασχοληθούmicroε πρώτα microε τις δραmicroατοποιήσεις

Η πρώτη χρονολογικά είναι του Ηλία Βουτιερίδη microε τίτλο laquoΤο γιοφύρι της Άρταςraquo δηmicroοσιευmicroένη στο laquoΝουmicroάraquo το 1905 Η δεύτερη είναι του Παντελή Χορν microε τίτλο laquoΤο ανεχτίmicroητοraquo δηmicroοσιευmicroένη σε ανεξάρτητο τόmicroο microαζί microε το microονόπραχτό του laquoΟ ξένοςraquo το 1906 Η τρίτη είναι του Νίκου Καζαντζάκη microε τίτλο laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo

58

που γράφηκε το 1909 και υποβλήθηκε στον Λασσάνειο ∆ραmicroατικό Αγώνα όπου βραβεύτηκε microε χρηmicroατικό έπα-θλο 1000 δραχmicroών

Πριν προχωρήσουmicroε στην σύγκριση του έργου των τριών αυτών δραmicroατουργών ας θυmicroίσουmicroε microε δυο λόγια την υπόθεση της παραλογής

Χτίζεται το γιοφύρι της Άρτας αλλά δεν microπορεί να στε-ριώσει Το στοιχειό του ποταmicroού τους λέει ότι πρέπει να στοιχειώσουν τη γυναίκα του πρωτοmicroάστορα Την ξεγε-λούν ότι τάχα έπεσε το δαχτυλίδι του πρωτοmicroάστορα στο ποτάmicroι αυτή πάει να το φέρει και αρχίζουν να την laquoστοι-χειώνουνraquo Καταλαβαίνοντας ότι την ξεγέλασαν αρχίζει τις κατάρες Τις γυρνάει όmicroως σε ευχές όταν της θυmicroίζουν ότι έχει αδελφό που microπορεί να περάσει απrsquo αυτό το γιο-φύρι

Το έργο του Βουτιερίδη παρουσιάζει αρκετή απόκλιση από τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών απrsquo ότι τα έργα εκείνων microεταξύ τους Έτσι η κατηγορία του Βουτιε-ρίδη που σε συνέντευξή του η οποία δηmicroοσιεύτηκε στην εφηmicroερίδα laquoΑθήναιraquo στις 461911 θεωρεί τον Παντελή Χορν ως microιmicroητή του και τον Καζαντζάκη ως λογοκλόπο1 είναι ασύστατη Ήταν αναπόφευκτο να αντλήσουν ορι-σmicroένα στοιχεία από το έργο του microια και προηγείται χρο-νικά όmicroως σε καmicroιά περίπτωση τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών δεν συνιστούν microίmicroηση ή λογοκλοπή Αν laquoέκλεψεraquo κάτι ο Καζαντζάκης αυτό είναι το όνοmicroα της Σmicroαράγδας και microε δεδοmicroένο ότι θα microπορούσε να χρησι-microοποιήσει κάποιο άλλο όνοmicroα αυτό συνιστά microια έmicromicroεση αναγνώριση ενός έργου που είχε υπόψη του πριν συνθέ-σει το δικό του Όσο για λογοκλοπή αυτή θα ήταν αρκετά δύσκολη από ένα έργο ποιητικό microε ιαmicroβικούς δεκατρισύλ-λαβους όπως είναι το έργο του Βουτιερίδη σε ένα έργο σε πεζό λόγο όπως του Καζαντζάκη Όσο για την microίmicroηση το microόνο στοιχείο στο οποίο ο Χορν έχει microιmicroηθεί τον Βουτιε-ρίδη είναι η διαταγή του άρχοντα ότι οι εργάτες θα χά-σουν το κεφάλι τους αν δεν χτίσουν το γιοφύρι Και το στοιχείο αυτό microάλιστα ο Χορν το παραλλάσσει Στο δικό του έργο τη διαταγή αυτή του άρχοντα την εισηγήθηκε ο

59

ίδιος ο πρωτοmicroάστορας για να microην του φύγουν οι εργά-τες Επίσης το πρόσωπο της microάγισσας που απουσιάζει στον Χορν ή της microητέρας της κόρης που απουσιάζει στον Καζαντζάκη αποτελούν εύκολες επινοήσεις και προσθή-κες σε δραmicroατοποιήσεις microιας παραλογής microόλις 43 στίχων χωρίς να είναι ανάγκη να αποδώσουmicroε τη δεύτερη σε microί-microηση της πρώτης Όσο για τις λεπτοmicroέρειες της πλοκής αυτές κινούνται ανεξάρτητα η microια από την άλλη και στους τρεις δραmicroατουργούς πράγmicroα που επίσης καθιστά ασύ-στατη τη microοmicroφή της microίmicroησης

Τελικά αν κάποιος microιmicroήθηκε αυτός είναι ο ίδιος ο Βου-τιερίδης Όmicroως η microίmicroηση η δική του αντί να αποτελεί αντι-κείmicroενο ψόγου αποτελεί microια από τις κύριες αρετές του έρ-γου του Όταν ο δραmicroατουργός ακολουθεί τα υψηλά πρό-τυπα της αρχαίας ελληνικής δραmicroατουργίας τότε δεν microι-λάmicroε πια για microίmicroηση αλλά για διακειmicroενική επιρροή

Τη δυνατότητα της επιρροής αυτής την προσφέρει κατrsquo αρχήν ο ίδιος ο microύθος της παραλογής Ως θεmicroατικό microοτίβο του θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε τη θυσία της κοπέ-λας για το καλό της κοινότητας Τη θυσία αυτή η κοπέλα αρχικά την αντιmicroετωπίζει microε σπαραγmicroό στη συνέχεια όmicroως την αποδέχεται microε κατανόηση Το microοτίβο αυτό στην πραγmicroατικότητα εξάγεται από πραγmicroατικές ανθρωποθυ-σίες που συνέβαιναν σε προαρχαϊκές κοινωνίες

Το θεmicroατικό αυτό microοτίβο διαθέτει από κοινού ο microύθος της παραλογής laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo microε τον microύθο της ευριπίδειας τραγωδίας laquoΙφιγένεια εν Αυλίδιraquo Εδώ απλά αλλάζουν ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες Στην laquoΙφιγένεια εν Αυ-λίδιraquo αυτός που θυσιάζει είναι ο πατέρας ενώ στους τρεις δραmicroατουργούς microας είναι ο σύντροφος Ο αγαπηmicroένος στη δραmicroατοποίηση του Καζαντζάκη ο σύζυγος στις δρα-microατοποιήσεις του Χορν και του Βουτιερίδη

Όσον αφορά τις καθαυτό διακειmicroενικές επιρροές στον Βουτιερίδη ο θρήνος της Σmicroαράγδας θυmicroίζει αρκετά το θρήνο της Αντιγόνης2 Επίσης η ∆άφνη η microάγισσα θυmicroίζει τον Τειρεσία στην απροθυmicroία της να οmicroολογήσει τις φρι-κτές αλήθειες3 και ο πρωτοmicroάστορας τον Οιδίποδα στις απειλές που εκστοmicroίζει όταν θα ακούσει τη φοβερή υπό-

60

δειξη Το ίδιο και ο Φλώρος κατηγορώντας τη ότι όσα είπε τα είπε δασκαλεmicroένη4 Η microίmicroηση βέβαια δεν είναι έντονη και αν δεν επρόκειτο για τα αριστουργήmicroατα της κλασικής microας παράδοσης τα οποία είχε οπωσδήποτε υπόψη του ο Χορν θα microιλάγαmicroε απλώς για κοινούς τό-πους

Τόσο ο Βουτιερίδης όσο και ο Χορν αξιοποιούν έναν κοινό τόπο στη λογοτεχνία την προαίσθηση που επαλη-θεύεται Πολύ πριν η microάγισσα ∆άφνη πει τις προφητείες της η Χρυσούλα η microάνα της Σmicroαράγδας όπως και η κυρά Βασιλική στον Χορν έχει τις δικές της microαύρες προ-αισθήσεις

Ο Βουτιερίδης υπέροχα οικοδοmicroεί την αίσθηση του τραγικού κατά το πρότυπο των τραγικών microύθων επινοώ-ντας microια προγονική κατάρα Ο παππούς του πρωτοmicroά-στορα έκλεψε την αγαπηmicroένη νεράιδα του στοιχειού του ποταmicroού την πήρε σπίτι και την έκανε σκλάβα του Το στοιχειό τον καταράστηκε Ο πατέρας του έπεσε από το γιοφύρι στο ποτάmicroι και πνίγηκε ενώ η microάνα του περνώ-ντας επίσης από το γιοφύρι ένιωσε τέτοια τροmicroάρα που έmicroεινε βουβή και αργότερα πέθανε Τώρα το στοιχειό ζη-τάει λαχταριστή γυναίκα σαν τη δική του αγαπηmicroένη Τέ-τοια είναι η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα

Το έργο αυτό του Βουτιερίδη αποτελεί ένα συmicroφυρmicroό του καθαρευουσιάνικου κλασικισmicroού του 19ου αιώνα (η laquoΦαύσταraquo και η laquoΜερόπηraquo του Βερναρδάκη υπήρξαν οι πιο υψηλές στιγmicroές του) microε τον υστερότερο ροmicroαντισmicroό που στηρίζεται στη δηmicroοτική γλώσσα και στη λαϊκή παρά-δοση

Οι επόmicroενες δραmicroατοποιήσεις του Χορν και του Καζα-ντζάκη σε πεζό λόγο παρά τους διάσπαρτους κανονικούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που τον κοσmicroούν πε-ρισσότερο στον Καζαντζάκη και λιγότερο στον Χορν έχουν ως δραmicroατουργικά πρότυπα τα ονειροδράmicroατα του Γιάννη Καmicroπύση Και ενώ ο Καζαντζάκης προλαβαίνει να κάνει τη θητεία του στο αστικό δράmicroα microε το laquoΞηmicroερώνειraquo και το laquoΦασγάraquo στο οποίο όmicroως ήδη διαφαίνεται η στροφή προς το ονειρόδραmicroα ο Χορν ξεκινάει microε το ονει-

61

ρόδραmicroα γράφοντας τον laquoΞένοraquo Όπως γράφει στην ει-σαγωγή του έργου η Έφη Βαφειάδη laquoΟ Χορν φαίνεται να ακολουθεί τη γραmicromicroή των ονειροδραmicroάτων του Κα-microπύσηraquo αντίληψη που πρωτοδιατυπώνει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος5

Ο Χορν συmicroφύρει στη δική του δραmicroατοποίηση microια άλλη παραλογή αυτή του laquoΚολυmicroπητήraquo Του προσφέρε-ται έτσι το πλεονέκτηmicroα να παρουσιάσει το σκανδαλώδες τmicroήmicroα από το δεύτερο microέρος όπου το στοιχειό microεταmicroορ-φώνεται σε laquoωριά γυναίκαraquo και πλανεύει τον πρωτοmicroά-στορα

Ο αισθησιασmicroός κυρίαρχος σε αυτή τη σκηνή όπως άλλωστε και στο microονόπρακτο laquoΟ ξένοςraquo στοίχισε την πειθαρχική δίωξη του Χορν εξαιτίας microιας καταγγελίας στο Υπουργείο Ναυτικών για προσβολής της δηmicroόσιας ηθι-κής Ανάmicroεσα στους microάρτυρες υπεράσπισης ήταν και ο Κωστής Παλαmicroάς ∆εν κάθισε το εδώλιο του κατηγορου-microένου γιατί απαλλάχτηκε microε βούλευmicroα Εξαιτίας όmicroως αυ-τής της δίωξης έγινε γνωστός στους φιλολογικούς κύ-κλους Πάντως αυτό που ίσως σοκάρισε κατά βάθος δεν ήταν τόσο ο αισθησιασmicroός του έργου όσο η ψυχαρική του γλώσσα

Στην παραλογή αυτή υπάρχει ένα ακόmicroη στοιχείο το οποίο υπάρχει και στην παραλογή του laquoΓεφυριού της Άρ-ταςraquo Στο laquoΓιοφύρι της Άρταςraquo η γυναίκα του πρωτοmicroά-στορα ξεγελιέται από τους microαστόρους να κατέβει στο πο-τάmicroι για να βρει το δαχτυλίδι του άντρα της που τάχα του έπεσε στο νερό Στην παραλογή του laquoΚολυmicroπητήraquo το στοιχειό ξεγελάει τους περαστικούς microε τη microορφή της laquoωριάς γυναίκαςraquo ότι τάχα της έπεσε το δαχτυλίδι στο πηγάδι και παρακαλεί να της το φέρουν Ο άτυχος που κατεβαίνει να της το πιάσει δεν ξανανεβαίνει πάνω

Στη έργο του γίνεται microια αντεστραmicromicroένη χρήση Ξεγε-λιέται η Φλαντρώ η γυναίκα του Αντρέα του πρωτοmicroά-στορα να κατέβει στο ποτάmicroι και να αφήσει προσφορά το laquoανεχτίmicroητοraquo πατρογονικό δαχτυλίδι της στο στοιχειό για να στεριώσει το ποτάmicroι Όmicroως το ανεχτίmicroητο που ζήτησε το στοιχειό είναι η ίδια

62

Ο πρωτοmicroάστορας θα θελήσει να τη σώσει όmicroως εmicroποδίζεται από τους microαστόρους Είναι έτοιmicroος να παραι-τηθεί από το υψηλό του έργο για χάρη της οικογενειακής του ευτυχίας όmicroως είναι πια αργά Οι microαστόροι τού είχαν ζητήσει να παραιτηθεί από την κατασκευή του γεφυριού απειλώντας ότι θα τον παρατήσουν Αυτός για να τους αποτρέψει πείθει τον άρχοντα να εκδώσει διαταγή πως όποιος τα παρατήσει θα χάσει το κεφάλι του Έτσι τώρα κινδυνεύει το δικό του κεφάλι

Το λογύδριο του Ανδρέα microια σελίδα ότι θα στεριώσει laquoτης αγάπης το γιοφύριraquo δεν καταφέρνει να κρύψει την εντύπωση ότι laquoτην ανάγκη φιλοτιmicroία ποιούmicroενοςraquo τρέχει να ρίξει τον πρώτο λίθο

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο νιτσεϊκός ήρωας-υπεράν-θρωπος του laquoΑνεχτίmicroητουraquo που πρωταγωνιστεί στα έργα της εποχής microε έναν ιδιότυπο σοσιαλιστικής προέλευσης ανθρωπισmicroό λυγίζει στο τέλος από τη δύναmicroη της αγά-πης Το ίδιο όπως και ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη ο οποίος αρνείται να προδώσει ποια είναι η αγαπηmicroένη του ώστε να αποτρέψει τη θυσία της και οδεύει ο ίδιος προς το θάνατο Όmicroως η microεγαλοσύνη του καζαντζακικού ήρωα διατηρείται ακέραια καθώς ο ίδιος προσφέρεται να θυσιαστεί ενώ ο Πρωτοmicroάστορας του Χορν υποχωρεί microόλις microαθαίνει ότι κινδυνεύει το κεφάλι του αν δεν χτιστεί η γέφυρα

Το πρόβληmicroα microε τον Χορν όπως επισηmicroαίνει ο Πέτρος Βλαστός6 είναι ότι έmicroεινε υπερβολικά πιστός στην παρα-λογή του Το δηλώνει άλλωστε ο ίδιος ο Χορν ως προ-γραmicromicroατική αρχή του laquoνα microην ξεφεύγω όσο microου ήτανε βολετό απrsquo το microονοπάτι της παράδοσηςraquo Προτάσσει microάλιστα στο έργο την παραλογή λες και προκαλεί τον αναγνώστη να κρίνει την απόκλιση της δραmicroατοποίησής του από το πρότυπό της

Ο Καζαντζάκης δεν δίστασε να παραλείψει από τη δική του δραmicroατοποίηση τον στίχο laquoπαίρνει κι ο Πρωτοmicroάστο-ρας και ρίχνει microέγα λίθοraquo ∆ίνει βέβαια οδηγίες στους microα-στόρους του όmicroως συνεχώς ενθαρρύνει την αγαπηmicroένη του την παρηγορεί και microε κάθε τρόπο της εκφράζει την

63

αγάπη του Ο Χορν αντίθετα τελειώνει το δικό του έργο microε microια κατά λέξη microεταφορά της παραλογής

Ο Καζαντζάκης έχει κατορθώσει να φέρει σε πρώτο πλάνο και το δεύτερο από τα δυο τραγικά στοιχεία της παραλογής (το πρώτο είναι η αποδοχή της θυσίας από την κόρη) πράγmicroα που αδυνατεί ο Χορν στην προσπά-θειά του να microείνει πιστός στο πρότυπό του Το τραγικό αυτό στοιχείο είναι η θυσία της αγαπηmicroένης microπροστά στην επιταγή microιας ανώτερης microοίρας Γιατί τραγικά πρό-σωπα στο microύθο είναι όχι microόνο η κόρη αλλά και ο πρωτο-microάστορας που αναγκάζεται να θυσιάσει την αγαπηmicroένη του Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει πιο έντονα την αγάπη που τους ενώνει microε τον να δείχνει την Σmicroαράγδα όχι ως γυναίκα του πρωτοmicroάστορα αλλά ως κρυφή του αγαπη-microένη Ακόmicroα microε την προσφορά αυτοθυσίας δείχνει το microέ-γεθος της αγάπης του Ο πρωτοmicroάστορας δεν αποκαλύ-πτει παρrsquo όλες τις πιέσεις που δέχεται την αγαπηmicroένη του και οδεύει προς το θάνατο και αυτή πάλι για να τον σώσει αποκαλύπτεται Μrsquo αυτό τον τρόπο ο Καζαντζάκης δηmicroιουργεί microια ακόmicroη τραγική φιγούρα αυτή του πατέρα που αν και εξοργισmicroένος αρχικά αγκαλιάζει στη συνέχεια microε αγάπη την κόρη του7

Το τραγικό αυτό στοιχείο όmicroως βρίσκεται σε αντίθεση microε το νιτσεϊκό πρότυπο του υπερανθρώπου που φαίνεται να έλκει και τους τρεις δραmicroατουργούς microια αντίθεση ασυmicroφιλίωτη και αγεφύρωτη Ο καζαντζακικός πρωτοmicroά-στορας ξανθός λεβέντης κατηγορείται ότι εξαιτίας της αγάπης του προς τη Σmicroαράγδα δεν microπορεί να συγκε-ντρωθεί στη δουλειά του laquoΤα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναίκεια σάρκα τη microαλακιά και ζεστή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνόςraquo8 τον κατηγορεί η microάνα Όσο για τον Αντρέα του Χορν ενώ ωmicroά δηλώνεται από ένα microάστορα ότι laquomicroια γυναίκα γι αυ-τόνε δε θα microπορούσε ποτέ να είναι κάτι ανεχτίmicroητοraquo9 πιο πριν τον είδαmicroε να ξεχνάει το laquoανεχτίmicroητόraquo του και να τρέχει πίσω από την laquoωριά γυναίκαraquo Ενώ ο καζαντζακι-κός πρωτοmicroάστορας είναι έτοιmicroος να θυσιαστεί για χάρη της αγαπηmicroένης του ο πρωτοmicroάστορας του Χορν microόλις

64

microαθαίνει ότι κινδυνεύει το δικό του κεφάλι θυσιάζει την αγάπη του Ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη διατηρεί κάτι από τη microεγαλοσύνη του υπερανθρώπου microε την προ-σφερόmicroενη αυτοθυσία του Ο πρωτοmicroάστορας του Χορν φέρεται ως απλός δειλός Πιο πριν τον είδαmicroε έτοιmicroο να εγκαταλείψει το microεγαλεπήβολο σχέδιό του για χάρη microιας γήινης οικογενειακής ευτυχίας Την αντίθεση ανάmicroεσα στον υπεράνθρωπο και τον ερωτευmicroένο πρωτοmicroάστορα microόνο ο καζαντζάκης microπόρεσε λίγο να γεφυρώσει

Η κριτική έχει επισηmicroάνει ότι στο έργο του Χορν υπάρ-χει microια επιρροή από τον laquoΕχθρό του λαούraquo του Ίψεν10

Όντως υπάρχει η χαρακτηριστική σκηνή όπου ο ήρωας είναι πολιορκηmicroένος από τους microαστόρους του και τους κατηγορεί ότι αδυνατούν να κατανοήσουν τους υψηλούς του στόχους

Το έργο αυτό φαίνεται να έχει επηρεάσει και τους δυο άλλους δραmicroατουργούς Τον Καζαντζάκη όχι όmicroως στον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo αλλά στο laquoΦασγάraquo όπως επισηmicroά-ναmicroε σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο (Βλέπε Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997) Όσο για τον Βουτιε-ρίδη θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε την ίδια υπόθεση Στο έργο του βλέπουmicroε τον πρωτοmicroάστορα να πολιορκείται στο σπίτι του από τους microαστόρους που τον πιέζουν να δώσει τη γυναίκα του για θυσία Η οmicroοιότητα βέβαια είναι καθαρά εικονιστική αφού εδώ δεν παρουσιάζεται ο πρω-τοmicroάστορας ως ο φωτισmicroένος που ο απλός λαός αδυνατεί να κατανοήσει

Και microια τελευταία παρατήρηση Ενώ η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα του Χορν έχει χάσει αρκετό από τον ερω-τισmicroό της αντίθετα στο έργο του Καζαντζάκη και του Βου-τιερίδη τον διατηρούν ακέραιο Η γυναίκα στο έργο του Χορν είναι παντρεmicroένη και ο άντρας της εύκολα ξεπλα-νεύεται από την laquoωριά γυναίκαraquo στην οποία έχει microετα-microορφωθεί το στοιχειό Στον Καζαντζάκη η γυναίκα ως κρυφή αγαπηmicroένη διατηρεί ακέραιο τον ερωτισmicroό της Στον Βουτιερίδη microπορεί να είναι παντρεmicroένη και microε παιδί microάλιστα όmicroως είναι ακόmicroη ποθητή ως γυναίκα αν και ίσως όχι απrsquo τον άντρα της Ο Φλώρος είναι τρελά ερω-

65

τευmicroένος microαζί της και της προτείνει να τη φυγαδεύσει για να τη σώσει Και όταν στο τέλος τα πάντα είναι έτοιmicroα για τη θυσία και αυτή δίνει τις γνωστές κατάρες ο Φλώρος από την απελπισία του που θα πεθάνει η γυναίκα που αγαπά πέφτει στο ποτάmicroι και πνίγεται Οι κατάρες της έχουν ήδη αρχίσει να πιάνουν Αυτό συντελεί στη microετα-στροφή της κάνοντάς τη να γυρίσει τις κατάρες σε ευχές microε ένα τρόπο ολότελα πιο πειστικό απrsquo ότι στο έργο του Βουτιερίδη ο οποίος επαναλαmicroβάνει απλά microε την ίδια συντοmicroία τη σκηνή της παραλογής

Συνοψίζοντας βλέπουmicroε ότι το έργο του Καζαντζάκη και του Βουτιερίδη έχει εντονότερο το τραγικό στοιχείο παρά την ανοmicroοιογένεια στη microορφή των δύο έργων (πεζό το ένα έmicromicroετρο το άλλο) σε αντίθεση microε το έργο του Χορν Ίσως γιατί ο Χορν προσπάθησε να microείνει όσο γινό-ταν πιο πιστός στο πρότυπό του Αυτό δείχνει ότι η αντι-γραφή της επιφάνειας των γεγονότων συχνά προδίδει την αλήθεια του βάθους τους στην οποία microπορεί να microείνει πιο πιστή η παραmicroόρφωσηπαραλλαγή τους Τη θέση αυτή του εικαστικού εξπρεσιονισmicroού υποστηρίξαmicroε πριν έξι χρόνια σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο της Μάρως ∆ούκα laquoΕις τον πάτο της εικόναςraquo11 Αυτό που ενδιαφέρει σε τελευταία ανάλυση δεν είναι η αλήθεια της microορφής της εξωτερικής επιφάνειας των γεγονότων αλλά του περιεχοmicroένου ως βαθιάς αλήθειας τους

Συγκρίνοντας τις τρεις αυτές δραmicroατοποιήσεις microε το έργο του Ισmicroαήλ Κανταρέ έχουmicroε να κάνουmicroε τις εξής πα-ρατηρήσεις

Παρόλο που το φανταστικό το οποίο είναι κυρίαρχο στις τρεις δραmicroατοποιήσεις έχει εισβάλλει και στο ευρω-παϊκό microυθιστόρηmicroα τα τελευταία χρόνια microε τη microορφή του εισαγόmicroενου από τη λατινική Αmicroερική laquomicroαγικού ρεαλι-σmicroούraquo ο Ισmicroαήλ Κανταρέ φαίνεται αλώβητος από την καινούρια τάση Το έργο του είναι ρεαλιστικό απrsquo άκρη σrsquo άκρη Ο θρύλος του γεφυριού λειτουργεί απλώς ως mise en abyme12 προσφέροντας όmicroως επί πλέον τα στοιχεία εκείνα που θα προωθήσουν τη ρεαλιστική πλοκή

66

Χοντρικά δυο εταιρίες εκmicroεταλλεύονται τις λαϊκές προ-λήψεις και στηριζόmicroενες τον θρύλο δηmicroιουργούν τις κα-τάλληλες συνθήκες για να κάνουν τη δουλειά τους Η εται-ρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo θέλει να φτιάξει ένα γεφύρι και σκηνοθετεί microια κρίση επιληψίας την οποία ερmicroηνεύει ως θεϊκή επιταγή για να κτισθεί το γεφύρι Η εταιρία laquoΠορ-θmicroεία και Σχεδίεςraquo θέλει να σταmicroατήσει την κατασκευή του και microε πληρωmicroένους ραψωδούς διαδίδει το γνωστό microύθο Ταυτόχρονα πληρώνει κάποιον για να προκαλεί ζη-microιές στο γεφύρι αποδίδοντας την καταστροφή στην αψή-φηση του microύθου Η εταιρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo αξιο-ποιεί microε τη σειρά της το microύθο Προκηρύσσει αmicroοιβή για όποιον δεχθεί να θυσιαστεί ώστε να στοιχειώσει το γε-φύρι Στο τέλος πιάνουν αυτόν που καταστρέφει το γε-φύρι τον σκοτώνουν και τον κτίζουν σε microια καmicroάρα microε microόνο το κεφάλι έξω λέγοντας ότι δέχθηκε ο ίδιος να αυ-τοθυσιαστεί για να εισπράξει η οικογένειά του την τερά-στια χρηmicroατική αmicroοιβή Στο τέλος τα microέλη της οικογένειάς του τσακώνονται για τη microοιρασιά

Ιστορικό φόντο του έργου είναι το 1377 παραmicroονές της κατάληψης της Αλβανίας από τους Τούρκους Έτσι σε microια τέτοια παρωχηmicroένη εποχή γίνεται πιο ρεαλιστικά πι-στευτή microια τέτοια εκmicroετάλλευση του microύθου από εκείνους που θα microπορούσαmicroε να χαρακτηρίσουmicroε σήmicroερα ως κε-φαλαιοκράτες εκείνης της εποχής

Στο microυθιστόρηmicroα λοιπόν βλέπουmicroε microια αποmicroυθοποίηση του microύθου ενώ στις τρεις δραmicroατουργίες βλέπουmicroε την εκmicroετάλλευσή του για τη δηmicroιουργία τραγικών καταστά-σεων στηριζόmicroενες στο αιώνιο δίληmicromicroα της αυτοθυσίας και της θυσίας πάνω όmicroως στην σύγχρονη θεmicroατική του έρωτα

Η αποmicroυθοποίηση αυτή γίνεται όχι microόνο πάνω στην αφηγηmicroατική γραmicromicroή της ιστορίας αλλά και παρεκβατικά Το microυθιστόρηmicroα προϊόν του αστικού ορθολογισmicroού ανι-χνεύει τα αίτια και προχωρεί περισσότερο laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo από ότι η ίδια η τραγωδία Στο microύθο του κτισίmicroατος microιας γυναίκας στα θεmicroέλια ενός κάστρου ο Κανταρέ αναρωτιέται γιατί πήγε microόνο η microια αδελφή στο

67

Κάστρο ενώ οι άλλες δεν πήγαν και προσφέρει διάφορες ευλογοφανείς εξηγήσεις Ο microύθος αντίθετα όπως εκφρά-ζεται καθαρότερα στο δηmicroοτικό τραγούδι και στις παραλο-γές δεν ενδιαφέρεται για την αληθοφάνεια των συmicroβά-ντων το laquoγιατίraquo των γεγονότων αλλά για την δραmicroατική ένταση και την ατmicroόσφαιρα που δηmicroιουργούν Θαυmicroά-ζουmicroε την επινοητικότητα του Καντερέ στο να δώσει τόσες ευλογοφανείς εξηγήσεις όmicroως πιστεύουmicroε ότι δεν έχουν microεγάλη σχέση microε την ερmicroηνευτική προσέγγιση παρά απλά αποδεικνύουν την οξύνοιά του στο να αναδεικνύει κάποια ζητήmicroατα άσχετα από την άποψη της πρόσληψης αφού τον δέκτη δεν θα τον απασχολήσουν ποτέ

∆υο ειδολογικές διαφορές του δράmicroατος και του microυθι-στορήmicroατος είναι η έκταση και το δέσιmicroο της πλοκής Το microυθιστόρηmicroα ως microεγαλύτερο σε έκταση ακόmicroα και αν πρόκειται για ένα έργο microόλις 130 σελίδων όπως αυτό του Κανταρέ επιτρέπει παρεκβάσεις αρκετά άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή αφήγησης πράγmicroα που για το δράmicroα είναι πολυτέλεια όπου όλα έλκονται ως microαγνήτης στον κε-ντρικό πυρήνα της πλοκής microη επιτρέποντας τη διείσδυση κανενός περιττού στοιχείου Ο Κανταρέ βρίσκει στο microυθι-στόρηmicroά του αυτό χώρο για να παραπονεθεί πως οι Έλ-ληνες έκλεψαν τους θεούς τους δίνοντας ετυmicroολογικές ερmicroηνείες των λέξεων Ζευς (από το ze που σηmicroαίνει φωνή) ∆ήmicroητρα (από το dhe που σηmicroαίνει γη) Θέτις (από το det που σηmicroαίνει θάλασσα) και Οδυσσεύς (από το udheuml που σηmicroαίνει δρόmicroος)

∆εν θέλουmicroε να υπεισέλθουmicroε εδώ στην ορθότητα της γλωσσολογικής ερmicroηνείας αλλά απλά να επισηmicroάνουmicroε την παρέκβαση από την κύρια γραmicromicroή της αφήγησης Με τον ίδιο τρόπο πιο κάτω ο Κανταρέ υποστηρίζει ότι οι δυο προαναφερθέντες microύθοι είναι αλβανικής προέλευσης και ας διεκδικούν την πατρότητά τους όλοι οι λαοί των Βαλ-κανίων Βασίζει δε την άποψή του αυτή στην έννοια της laquomicroπέσαςraquo που πάνω της στηρίζονται και οι δυο microύθοι Και πάλι δεν θα κρίνουmicroε την ορθότητα των ισχυρισmicroών του απλώς επισηmicroαίνουmicroε τη δυνατότητα που προσφέρει το microυθιστόρηmicroα σε σχέση microε το δράmicroα για κάθε είδους

68

παρεκβάσεις άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή της αφήγη-σης

Ποιος είναι άραγε ο βασικός στόχος του Κανταρέ σrsquo αυτό το έργο Να θέλει άραγε κι αυτός να microας microιλήσει για τη laquoδιχόνοια που βαστάειraquo εξεικονίζοντας τις διαφορές των φεουδαρχών της Αλβανίας που δεν κατάφεραν να οmicroονοήσουν ούτε microπροστά στον κίνδυνο της τουρκικής απειλής Μήπως θέλει να microας δείξει ότι η ιστορία επανα-λαmicroβάνεται

Όταν διαβάζουmicroε το συνοριακό επεισόδιο microε τους επτά τούρκους ιππείς που πήγαν να περάσουν τη γέφυρα αψηφώντας τα laquoαλτraquo των φρουρών της έχω την αίσθηση ότι κάτι microας θυmicroίζει

Σηmicroειώσεις 1 Θεοδώρας Παπαχατζάκη - Κατσαράκη Το θεατρικό

έργο του Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 37

2 laquoΣmicroαράγδα Σε χαιρετώ φως του ήλιου για στερνή φορά Μες στα παλάτια microου τα ογρά που microπαίνω θάβω την αγάπη microου και τη χαράraquo (Νουmicroάς 5 Ιουνίου 1905 τ 151 σελ 4) Παράβαλε

laquoὉρᾶτ ἔmicro ὦ γᾶς πατρίας πολῖται τὰν νεάταν ὁδὸν

στείχουσαν νέατον δὲ φέγγος λεύσσουσαν ἀελίου

κοὔποτ αὖθις ἀλλά micro ὁ παγκοίτας Ἅιδας ζῶσαν ἄγει

τὰν Ἀχέροντος ἀκτάν οὔθ ὑmicroεναίων ἔγκληρον οὔτ ἐπὶ νυmicroφείοις πώ microέ τις ὕmicroνος ὕmicroνησεν ἀλλ Ἀχέροντι νυmicro-φεύσωraquo

Και

laquoὮ τύmicroβος ὦ νυmicroφεῖον ὦ κατασκαφὴς οἴκησις

αἰείφρουρος οἷ πορεύοmicroαι πρὸς τοὺς ἐmicroαυτῆς ὧν

ἀριθmicroὸν ἐν νεκροῖς πλεῖστον δέδεκται Φερσέφασσ

ὀλωλότων ὧν λοισθία γὼ καὶ κάκιστα δὴ microακρῷ

κάτειmicroι πρίν microοι microοῖραν ἐξήκειν βίουraquo 3 laquo∆άφνη Να το rsquoτρωγε το στόmicroα microου φάγουσα κάλλιο Παρά να τrsquo άνοιγα και να βγουν τα δεν πρέπειraquo (Νου-

microάς 22 Μαΐου 1905 τ 149 σελ 5) Παράβαλε

69

Τειρεσίας laquoΠάντες γὰρ οὐ φρονεῖτ ἐγὼ δ οὐ microή ποτε

τἄmicro ὡς ἂν εἴπω microὴ τὰ σ ἐκφήνω κακάraquo 4 laquoΘωmicroάς Στρίγγλα κακιά Τη γλώσσα σου θα ξερι-

ζώσωraquo (Το ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Οιδίπους laquoΟὕτως ἀναιδῶς ἐξεκίνησας τόδε τὸ ῥῆmicroα καὶ ποῦ τοῦτο φεύξεσθαι δοκεῖςraquo

Και

Οιδίπους laquo Ἦ καὶ γεγηθὼς ταῦτ ἀεὶ λέξειν δοκεῖςraquo Ακόmicroη laquoΦλώρος Καταραmicroένη Ότι σrsquo ορmicroήνεψαν microαντεύειςraquo

(Στο ίδιο σελ 6) Παράβαλε Οιδίπους laquohellipmicroάγον τοιόνδε microηχανορράφον δόλιον

ἀγύρτην ὅστις ἐν τοῖς κέρδεσιν microόνον δέδορκε τὴν τέ-

χνην δ ἔφυ τυφλόςraquo Τέλος laquoΘωmicroάς Όχι Ποτές Πιστεύετε σε στρίγγλας λόγια Εσείς που ο νους σας θρέφεται στο σκοτάδι Μα εγώ που φως θωρώ λόγια τρελά τα παίρνωraquo (Στο

ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Oιδίπους laquoΜιᾶς τρέφῃ πρὸς νυκτός ὥστε microήτ ἐmicroὲ microήτ

ἄλλον ὅστις φῶς ὁρᾷ βλάψαι ποτ ἄνraquo 5 Παντελή Χορν Τα θεατρικά Τόmicroος Α΄ Αθήνα 1993

Ίδρυmicroα Γουλανδρή - Χορν σελ 170 6 Πέτρος Ψηλορείτης Ο Πρωτοmicroάστορας Grenoble

1995 ADIE δίγλωσση έκδοση σε microετάφραση ∆ηmicroήτρη Φίλια σελ 266

7Η Θεοδώρα Παπαχατζάκη - Κατσαράκη επισηmicroαίνει ακόmicroη το στοιχείο της ύβρεως το οποίο όmicroως ενυπάρχει στο microύθο και το στοιχείο της τραγικής ειρωνείας στις απειλές του άρχοντα ότι θα τιmicroωρήσει microε θάνατο τον αίτιο της συmicroφοράς αγνοώντας ότι πρόκειται για την κόρη του Ο α σελ 38

8Σελ 26-27 9ο α σελ 236 10Ν Παπανδρέου Ο Ίψεν στην Ελλάδα Από την

πρώτη γνωριmicroία ως την καθιέρωση 1890-1910 Κέδρος

70

laquoΘεατρικές δοκιmicroέςraquo αρ 3 1983 σ 121 Αναφέρεται από την Έφη Βαφειάδη ο α σελ 196

11Κρητικά Επίκαιρα Μάρτης 1992 12Ισmicroαήλ Κανταρέ Το γεφύρι microε τις τρεις καmicroάρες

Αθήνα 1989 εκδόσεις του 21ου σελ 121 Χριστός (1921) Έχω δηλώσει ότι δεν microου αρέσει η ποίηση και έχω

γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου ότι δεν σκόπευα να διαβάσω το ποιητικό έργο του Καζαντζάκη Τελικά δια-βάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo έργο που απρό-σmicroενα microε ενθουσίασε αποφάσισα να διαβάσω και τις έmicro-microετρες τραγωδίες του και την laquoΟδύσσειαraquo

Ξεκινώ όπως και microε τις microη έmicromicroετρες χρονολογικά από τις πρωιmicroότερες στις υστερότερες Και η πρώτη έmicromicroετρη τραγωδία του είναι ο laquoΧριστόςraquo

Απογοητεύθηκα Στο έργο βρήκα microόνο ψήγmicroατα από τη σκέψη του Αλλά Καζαντζάκης είναι αυτός τώρα που microε έπιασε η όρεξη πρέπει να τον διαβάσω να αποκτήσω microια πιο πλατειά εικόνα για το έργο του έστω και διαβάζοντας έργα του που δεν microε ενθουσιάζουν

Ας δώσουmicroε όmicroως microια περίληψη του έργου Όπως και στο Βούδα το έργο κινείται σε δυο επίπεδα

Στο πρώτο επίπεδο έχουmicroε τον τυπικάρη (είναι εκείνος που διευθύνει την ακολουθία σε ένα microοναστήρι) που απευθύνεται στο εκκλησίασmicroα πριν γίνει το microυστήριο που αποτελεί το δεύτερο επίπεδο Με αυτά τα λόγια του ξεκι-νάει το έργο

laquoΌσοι είναι κατηχούmicroενοι να φύγουν Γυναίκες και παιδιά να φύγουν Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι κι όσοι κρυφά microε αρσενικά για θηλυκά δαιmicroόνια σmicroίγουν κι όσοι δε νιώθουν την καρδιά τους καθαρή να φύγουνraquo

71

Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι Ούτε οι ναζί δεν εί-χαν τέτοιο ρατσισmicroό Εν τάξει οι άρρωστοι και οι ανάπη-ροι αλλά και οι θεατρίνοι

Στο δεύτερο επίπεδο είναι το όραmicroα που βλέπουν αυτοί που microένουν ndash πόσοι να έmicroειναν άραγε - και που είναι σκηνές από την ανάσταση του Χριστού Σrsquo αυτές παρε-λαύνουν όλα τα πρόσωπα οι microαθητές του που παίρνουν την εντολή να διαδώσουν το λόγο του η microητέρα του και η Μαρία η Μαγδαληνή Ο τυπικάρης παίζει σrsquo αυτό το επί-πεδο το ρόλο του αφηγητή που συνδέει και σχολιάζει τις σκηνές

Αυτό που βλέπω να ξεφεύγει από τις Γραφές σε επί-πεδο νοήmicroατος και όχι απλής εικονογράφησης βέβαια εί-ναι η προσωπογράφηση του Ιούδα ίδια microε εκείνην που του κάνει χρόνια αργότερα στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo σύmicroφωνα microε το laquoκατά Ιούδαraquo ευαγγέλιο Ο Ιησούς αναθέ-τει στον Ιούδα microια βαριά αποστολή να τον προδώσει στους Ρωmicroαίους για να ολοκληρωθεί ο προορισmicroός του

laquoΣυχώρα microε έπρεπε ο θλιmicromicroένος κόσmicroος τούτος για να σωθεί πικρή χολή κι οι δυο να πιούmicroε εγώ να σταυρωθώ και εσύ να microε σταυρώσειςhellip Τα χέρια microου στο microέγα microέτωπό σου Γιούδα βαριά απιθώνωmiddot υποmicroονή και δύναmicroη όση Απόστολε άmicroοιρε microπορέσεις αρmicroατώσου Προδότη θα σε κράζουν στους αιώνεςhellip raquo (σελ 108-

109) Αλλά και τους microαθητές τους παρουσιάζει όπως και στον

laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo συmicroφεροντολόγους Όταν ζορί-σουν τα πράγmicroατα υποκρίνονται πως δεν τον φώναξαν Η Μαγδαληνή τους ξεmicroπροστιάζει microιλώντας στο Χριστό

laquoΜην τους ακούςmiddot όλοι σε φώναζαν Χριστέ microου να κατεβείς σα βασιλιάς να τους microοιράσεις χαράζοντας microε το σταυρό ως ψωmicroί τον κόσmicroοmiddot και τώρα αναδιπλώνουν το λαιmicroό κι αρνιούνται Μα χτύπα τους Χριστέ microην τους λυπάσαι (σελ 65-66) Να παραθέσουmicroε και ένα καζαντζακικό laquoψήγmicroαraquo από

τα λίγα που εντοπίσαmicroε laquoΤι microόνο εγώ τον πιο microεγάλο πειρασmicroό

72

νικώντας την ελπίδαhellipraquo (σελ 74) Για τον Σολωmicroό πειρασmicroός είναι η οmicroορφιά της φύσης

που απειλεί να ξεστρατίσει τους laquoΕλεύθερους πολιορκη-microένουςraquo από τον υψηλό σκοπό τους την υπεράσπιση της πόλης

Έστησrsquo ο έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίληhellip Το έκτο αυτό απόσπασmicroα του Γ΄σχεδιάσmicroατος που εί-

ναι ένας ύmicroνος στις οmicroορφιές της φύσης πώς το τιτλοφο-ρεί laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

Η τραγωδία όπως είπαmicroε είναι έmicromicroετρη Είναι γραmicromicroένη σε ιαmicroβικό microέτρο όmicroως microε ανισοσύλλαβους στίχους Κυ-ριαρχεί ο δεκατρισύλλαβος αλλά συναντούmicroε και δεκαπε-ντασύλλαβους δεκατετρασύλλαβους δωδεκασύλλαβους και ενδεκασύλλαβους στίχους

Είπαmicroε θα το πιούmicroε το ποτήρι αυτό microέχρι τον πάτο σαν το Χριστό θα διαβάσουmicroε και τις υπόλοιπες έmicromicroετρες τραγωδίες όπως και την laquoΟδύσσειαraquo

Βούδας (1922) Ο laquoΒούδαςraquo γράφηκε το 1922 την εποχή που ο Καζα-

ντζάκης ενθουσιασmicroένος έκανε την γνωριmicroία του microε τον βουδισmicroό laquoΑντιθεατρικόraquo όπως λέγεται για τα περισσό-τερα έργα του ευτύχησε να ανέβη στο Εθνικό Θέατρο το 1978 σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωmicroού αλλά ατύχησε στην πρόσληψη δεν δέχθηκε καλές κριτικές Εκτενέστατο 300 τόσες σελίδες ήταν αδύνατο να ανέβη στη σκηνή Ο Αλέ-ξης Σολωmicroός αφαίρεσε το ένα τρίτο περίπου των στίχων δηmicroιουργώντας συχνά microια ασάφεια όπως διατείνεται κά-ποιος κριτικός

Τα θεατρικά του Καζαντζάκη που διάβασα και αυτά που θα διαβάσω ακόmicroη δεν τα κρίνω από τη σκηνική τους αρτιότητα δεν έχω κάνει θεατρικές σπουδές και δεν microε ενδιαφέρει εξάλλου αλλά σαν λογοτεχνικά έργα

Η υπόθεση του έργου πρέπει να τοποθετείται στα microέσα του 19ου αιώνα τότε που η ∆ύση εισβάλει στην Κίνα και microε την καλή και microε την κακή έννοια Εδώ εισβάλει microε την

73

καλή Μηχανικοί από τη ∆ύση κάνουν αντιπληmicromicroυρικά έργα στον microεγάλο ποταmicroό Γιανγκ Τσε

Και θυmicroήθηκα το microυθιστόρηmicroα της Περλ Μπακ laquoΑνα-τολικός και ∆υτικός άνεmicroοςraquo από τα πρώτα που αγόρασα microαθητής Ο microανδαρίνος γέρο Τσανγκ είναι προσκολληmicroέ-νος στην παράδοση Όχι όmicroως και ο γιος του και η κόρη του που καλοδέχονται τον πολιτισmicroό της ∆ύσης Όταν ο ποταmicroός θα σπάσει τα φράγmicroατα ο γέρο Τσανγκ θα προσφέρει θυσία στους προγόνους του το γιο του για να σταmicroατήσει το κακό Τον σκοτώνει ενώ κοιmicroάται

Μάταια και τα τρία φράγmicroατα σπάζουν διαδοχικά Ανα-ρίθmicroητα τα πτώmicroατα που επιπλέουν πάνω στα νερά του Ο λαός που έχει microαζευτεί στο αρχοντικό του απαιτεί να θυσιάσει και την κόρη του Μυαλά τάλε κουάλε Ο γερο-Μανδαρίνος συνειδητοποιεί ότι ξεγελάστηκε microάταιη η θυ-σία ανίκανοι οι πρόγονοι

laquoΚαταργώ τη λατρεία των Προγόνων υψώνω τη λα-τρεία των Απογόνωνmiddot δε θα κοιτάξουmicroε πια πίσω θα κοι-τάξουmicroε microπροστά (σελ 562)

Αυτό σκέπτοmicroαι κι εγώ όταν συναντώ κείmicroενο σε πολυ-τονικό Το παρόν βέβαια εξαιρείται που είναι φωτοτυπική επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1956 καθώς και όλα τα πριν το microονοτονικό

Μάταιη η θυσία του γιου όmicroως η κόρη θα προχωρήσει εθελοντικά στη θυσία

∆εν φαίνεται να άλλαξαν και πολύ τα πράγmicroατα τον 20ο αιώνα Θυmicroάmicroαι τον καθηγητή microου στα κινέζικα τον κύριο Zhou που microας έλεγε ότι αν κάποιος πνίγεται σε ένα πο-τάmicroι δεν θα κοιτάξουν να τον σώσουν Ο λόγος Γιατί τον θέλει το πνεύmicroα του ποταmicroού

Μάο Μάο ξεσήκωσες τους ερυθροφρουρούς ενάντια στους καλλιεργηmicroένους αστούς και άφησες τον αmicroαθή λαό να κουβαλάει προλήψεις αιώνων

Αλλά ας συνεχίσουmicroε microε το έργο Ιντερmicroεδιακά βλέπουmicroε σε θεατρική παράσταση που

διοργανώνει ο microάγος τα Πάθη του Βούδα σκηνές δηλαδή από τη ζωή του

74

Και η κόρη θυσιάζεται microάταια Ο ποταmicroός συνεχίζει να φουσκώνει Ο γέρο Τσαγκ τώρα ξέρει χωρίς φόβο και ελπίδα χωρίς αυταπάτες πια αντιmicroετωπίζει ήρεmicroος αξι-οπρεπής το θάνατο Το έργο τελειώνει microε τα νερά να ορ-microούν στο αρχοντικό του

Πολλοί από τους στίχους δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εκθέτουν τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του Καζα-ντζάκη επηρεασmicroένες όπως είπαmicroε από το βουδισmicroό Ποτέ δεν τις εγκατέλειψε ακόmicroη και όταν υιοθέτησε και-νούριες Ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος που προσπαθεί να ανέβη σε microια συνεχώς microετακινούmicroενη προς τα πάνω κο-ρυφή δεν είναι βουδιστική αντίληψη Όmicroως είναι βουδι-στική αντίληψη η στωική υπερηφάνεια και καρτερικότητα απέναντι στις συmicroφορές της ζωής

Θα παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα που εκφρά-ζουν αυτές τις αντιλήψεις

laquoΝα βρει τη λύτρωση Ποια λύτρωση Το Τίποταraquo (σελ 462)

laquo∆εν έγινε ακόmicroα όλη microου η σάρκα πνέmicroα πεινώ πονώ αγαπώ θέλω να φιλήσω ακόmicroα (σελ 480)

laquoΛι-Λι-Φου microου αρέσεις γιατί ένα microονάχα λόγο λες τον πιο γυναίκειο τον πιο παντοδύναmicroο Πρόσταξε Τίποτrsquo άλλο δε χρειάζεται η γυναίκαraquo (σελ 489)

Μοιάζει microε Νίτσε αλλά microάλλον είναι Κοράνι Και ένα ακόmicroη laquoΝίκησα Αλάκερη η δόξα δική microουmiddot νικήθηκα Αλάκερο

το φταίξιmicroο δικό microου-αυτό θα πει άρχονταςraquo (σελ553) ∆εν ξέρω γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές θυmicroή-

θηκα το laquoΜαζί τα φάγαmicroεraquo Και ένα τελευταίο laquohellipακούγονται microακρινές βροντέςhellipraquo (σελ 578) Γιατί αυτή η παράθεση Για τη σύmicroπτωση Ακριβώς καθώς διάβαζα αυτές τις γραmicromicroές ακούστηκε

microια microακρινή βροντή Τη διαδέχτηκαν και άλλες Ακολού-θησε η microπόρα

Έχω γράψει στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξανα-γυρίζειraquo ότι δεν σκοπεύω να ασχοληθώ microε το ποιητικό

75

έργο του Καζαντζάκη και φυσικά microε τις έmicromicroετρες τραγω-δίες του laquoΝα ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη [η laquoΟδύσσεια] στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγου-διού θα το επιχειρούσαraquo αντιγράφω από αυτή την κρι-τική Εκεί που ο ∆ιονύσιος Σολωmicroός τον αγκαλιάζει ο Κα-ζαντζάκης του γυρίζει την πλάτη

Εντελώς Ήταν χόmicroπι microου να ανιχνεύω τους ιαmicroβικούς δεκαπε-

ντασύλλαβους που παρεισφρέουν εντελώς ασυνείδητα σε έργα πεζά αλλά και ποιητικά που είναι γραmicromicroένα στον ελεύθερο στίχο και να τους παραθέτω στο τέλος της βι-βλιοκριτικής Κάποια στιγmicroή σταmicroάτησα Τώρα όmicroως θα τους παραθέσω πάλιmiddot Ο Καζαντζάκης microπορεί να γύρισε την πλάτη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός βρήκε τρόπο και χώθηκε χωρίς ο ίδιος να το πάρει χα-microπάρι ακόmicroη και στα laquoπαρακείmicroεναraquo (Nebentext) Τους σχετικούς στίχους τους έχουmicroε σε παρένθεση όπως είναι και στο κείmicroενο

Ε γέρο-Τσαγκ κατάλαβες Ζύγωσε microη φοβάσαι (σελ

463) Κρεmicroάστε το στα σπίτια σας να φέγγετε τη νύχτα (σελ

464) (απλώνοντας περίτροmicroες την αγκαλιά στο Βούδα) (σελ

487) (αποτραβιέται ο λαός διπλοποδίζει χάmicroω) (σελ 520) Κατάκαρπη οράmicroατα σα microελωmicroένα σύκα (σελ 528) Σολωmicroό microου θυmicroίζει αυτός Συmicroπόνεση microε θέρισε βαθιά για τους ανθρώπους (σελ

531) Έπεσε πάνω στους ανθούς σαν κάρβουνο αναmicromicroένο

(σελ540) (συννέφιασε ο ουρανός κρύφτηκε το φεγγάρι) (σελ

578) Ω θάmicroα ω θάmicroα αθάνατο του κακοmicroοίρη ανθρώπου

(σελ 609)

76

∆εν έχει άστρο ο ουρανός Αφέντηmiddot βρέχειhellip βρέχειhellip (σελ 610)

Μεγάλη microέρα σήmicroερα έχω να του microιλήσω (σελ 615) Εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει (σελ

616) Λάθος Αυτός όπως και οι δυο επόmicroενοι είναι microοιρολόι

της νύφης της γυναίκας του γιου του που σκότωσε ο γερο-microανδαρίνος συνειδητά γραmicromicroένος δηλαδή σε ιαmicro-βικό δεκαπεντασύλλαβο Όmicroως οι επόmicroενοι στην άλλη σελίδα είναι από λαϊκό microοιρολόι Το επιβεβαίωσα ψάχνο-ντας στη google

Είχα τον ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάmicroπους Και το βοριά το δροσερό τον είχα στα καράβια Και συνεχίζει το microοιρολόι τρεις σελίδες παρακάτω Μα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αϊτός αποκοιmicroήθη Και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια (σελ

620) Και συνεχίζουmicroε Μακρύς εmicroένα ο δρόmicroος microου πάει χιλιάδες microίλια (σελ

621) Να δέσουmicroε τον ποταmicroό Ήρθα να σε ξυπνήσω (σελ

621) Εγώ rsquomicroαι η γυναίκα τουmiddot εγώ θα πάω microαζί του (σελ 622) Μήτε Θεός microήτε άνθρωπος microήτε θεριό στο δάσο (σελ

624) ∆ε θrsquo ασκωθώ πρι σφηνωθεί microέσα στα δυο microου χέρια

(σελ 646) η Σωτηρία Υπάρχουν κάmicroποσοι διασκελισmicroοί Πουρνό και σούρουπο έσmicroιξαν το microεσηmicroέρι εχάθη (σελ

649) Κι ο Μογαλάνος γύmicroνωσε microε σεβασmicroό τον ώmicroο (σελ

719) Ξοφλήθηκε ξεκλήρισε ο σπόρος του ανθρώπου (σελ

722) Στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo έργο

που ο Καζαντζάκης έγραψε microετά από δεκαπέντε χρόνια παραθέτω τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που συνάντησα Είmicroαι σίγουρος ότι θα συναντήσω κι άλλους

77

στις τέσσερις πεζές τραγωδίες που microου microένουν ακόmicroη να διαβάσω αλλά δεν θα τους παραθέσω Οι παραπάνω νοmicroίζω είναι αρκετοί

Το συmicroπόσιο εκδόσεις Καζαντζάκη Αθήνα 2009 σελ

242 (terminus post quem 1922 και terminus ante quem

1927) Σε δεύτερη έκδοση του Συmicroποσίου προχώρησε ο

Πάτροκλος Σταύρου ο νόmicroιmicroος κληρονόmicroος των πνευmicroατικών δικαιωmicroάτων των έργων του Νίκου Καζαντζάκη και θετός του γιος Είχε προηγηθεί η έκδοση του 1971 από τις εκδόσεις της Ελένης Καζαντζάκη microε φιλολογική επιmicroέλεια του Εmicromicroανουήλ Κάσδαγλη ο οποίος και προλογίζει Στην δεύτερη αυτή έκδοση ο Σταύρου microετά το κείmicroενο δίνει την φωτογραφική αναπαραγωγή του χειρογράφου και στη συνέχεια παραθέτει microια επιστολή του Καζαντζάκη ένα κείmicroενο του οmicroότιmicroου καθηγητή του Πανεπιστηmicroίου των Ιωαννίνων Βασίλειου Κύρκου που αναφέρεται στις φιλοσοφικές ιδέες που εκτίθενται στο Συmicroπόσιο ένα κείmicroενο του Χριστόφορου Χαραλαmicroπάκη καθηγητή γλωσσολογίας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών για τη γλώσσα του Συmicroποσίου ένα κείmicroενο του ίδιου του Πάτροκλου Σταύρου που αναφέρεται στις περιπέτειες του χειρογράφου και τέλος το προλογικό σηmicroείωmicroα του ΕΧΚάσδαγλη της πρώτης έκδοσης

Την πρόθεσή του να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo ο Καζαντζάκης την εξέφρασε σε ένα γράmicromicroα του το 1922 προς τον φίλο του πρωθιερέα Εmicromicroανουήλ Παπαστεφάνου στο οποίο παραθέτει και ένα χοντρικό σχεδίασmicroά της Την laquoΑσκητικήraquo την είχε ξεκινήσει λίγο πιο πριν Και ενώ η laquoΑσκητικήraquo δηmicroοσιεύτηκε το 1927 το

78

laquoΣυmicroπόσιοraquo χάθηκε Βρέθηκε στο χρηmicroατοκιβώτιο του πατέρα του δόθηκε στον ανιψιό του γιο της αδελφής του και αναρωτιέται ο Σταύρου γιατί να microη παραδοθεί στον Καζαντζάκη αλλά να δοθεί microετά τον θάνατό του στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου

Ό τι και να γράψει ένας microεγάλος συγγραφέας ενδιαφέρει ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό Είναι όmicroως άδικο να τον κρίνεις από ένα έργο το οποίο δεν πρόλαβε να επεξεργαστεί Την laquoΑσκητικήraquo την επεξεργαζόταν συνέχεια το laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως το θεωρούσε οριστικά χαmicroένο και δεν το παραθέτει στην εργογραφία του Αναρωτιόmicroαστε ποια θα ήταν η τελική microορφή του laquoΣυmicroποσίουraquo αν δεν είχε χαθεί και είχε προλάβει να το επεξεργαστεί

Ο Καζαντζάκης θέλησε να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo στη φόρmicroα του πλατωνικού διαλόγου microε microόνη τη διαφορά ότι εδώ θέmicroα δεν είναι ο έρωτας αλλά το θείο όπως το εννοεί ο Καζαντζάκης Στον διάλογο συmicromicroετέχουν τέσσερα άτοmicroα που πίσω από τα ονόmicroατά τους ο Πρεβελάκης αναγνώρισε τα πραγmicroατικά πρόσωπα Ο Άρπαγος είναι ο ίδιος ο Καζαντζάκης ο Πέτρος είναι ο Άγγελος Σικελιανός ο Κοσmicroάς ο Ίων ∆ραγούmicroης και ο Μύρος ο Μύρων Γουναλάκης φίλος του Καζαντζάκη

Οι δυο προηγούmicroενες αναρτήσεις microας ήταν για τον Καζαντζάκη και είπαmicroε πάρα πολλά εκεί για να έχουmicroε τη διάθεση να τα επαναλάβουmicroε και εδώ microιλώντας για ένα έργο έλασσον σε σχέση microε τα κορυφαία laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo και laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Να επαναλάβουmicroε απλά ότι ο Καζαντζάκης είναι κατά βάση λογοτέχνης και όχι φιλόσοφος και laquoκατά βάθος λυρικός ποιητήςraquo (σελ 204) όπως γράφει ο Χριστόφορος Χαραλαmicroπάκης στο δικό του κείmicroενο

Στο πλατωνικό laquoΣυmicroπόσιοraquo πέρα από το καθαρά θεωρητικό microέρος υπάρχει και το αφηγηmicroατικό τmicroήmicroα microε την παράθεση microύθων και γεγονότων ndash έχουmicroε παρουσιάσει το έργο πριν δυο χρόνια νοmicroίζω στο blog microας Ο Καζαντζάκης κάνει κάτι ανάλογο Παραθέτει αυτοβιογραφικά στοιχεία που εικονογραφούν τις

79

αντιλήψεις και τα αισθήmicroατά του στοιχεία που συναντήσαmicroε και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo αλλά και διάφορα γεγονότα Γράφει πχ για τον δάσκαλο που δεν τόλmicroησε να πάει τα παιδιά στην εκκλησία την 25η Μαρτίου σε αντίθεση microε τον βούλγαρο δάσκαλο που έριξε microια βόmicroβα πάνω σε ένα τραπέζι στο ελληνικό προξενείο την ώρα που τραγουδούσαν τον εθνικό ύmicroνο και έγιναν όλοι και αυτός microαζί κοmicromicroάτια Και ο Καζαντζάκης σχολιάσει στη συνέχεια laquoΝα τέτοιους δασκάλους θέλει το γένοςraquo (σελ 29)

Στην ανθρώπινη τυπολογία microιλάmicroε για εσωστρεφείς και εξωστρεφείς τύπους για συναισθηmicroατικούς και microη συναισθηmicroατικούς (η τυπολογία του Hans Eysenck) όmicroως δεν διάβασα ποτέ για laquoθρησκευτικούςraquo τύπους Ίσως γιατί είναι σπάνιοι Εγώ προσωπικά έχω συναντήσει τέτοιο τύπο Και ο Καζαντζάκης φαίνεται πως ήταν τέτοιος τύπος Τον κατατρύχει από τα παιδικά του χρόνια η εmicromicroονή του θείου ndashΘεέ microου και κάνε microε θεό παραθέτει και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo και στο laquoΣυmicroπόσιοraquo αυτή την παιδική παράκληση Στο laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως λέει ότι laquoΜα ευτύς ως microου ξέφυγε ο λόγος κατάλαβα την αmicroαρτία κι άρχισα το θρήνοraquo (σελ 52)

Παλιά χαρακτήρισα τη laquoφιλοσοφίαraquo του Καζαντζάκη σαν ηρωικό πεσιmicroισmicroό laquo∆ιαλέγοmicroε απrsquo όλες τις πλάνες microιαν εκείνη που περισσότερο ταιριάζει microε microας και την ανακηρύχνοmicroεν Αλήθεια Σηκώνουmicroε ψηλά τη σηmicroαία της φωνάζοντας ενεργώντας σκοτώνονταςmiddot microα microέσα microας στην κορφή microας αmicroέτοχο περγελαστικό παγερό γνωρίζοντας το τέχνασmicroα το Μάτι παρακολουθεί microέσα στο φως του θανάτου το microάταιο και γραφικό microεθύσιraquo (σελ 37-38)

Ποιο είναι αυτό το Μάτι που βρίσκεται microέσα microας και παρακολουθεί Αν ήταν microέσα microας το Μάτι θα έβλεπε αυτή τη microαταιότητα και θα microας σταmicroάταγε Όχι το Μάτι είναι απέξω και δεν είναι άλλο από το microάτι του Καζαντζάκη Σε πιο προσιτή σε microας ορολογία θα λέγαmicroε ότι ο Καζαντζάκης πίσω από τη laquomicroεγάλη αφήγησηraquo διακρίνει την ουτοπία Όmicroως ο Lyotard χαρακτηρίζει την εποχή microας

80

ως το τέλος των microεγάλων αφηγήσεων Την αντίληψη του Καζαντζάκη τη συmicromicroερίστηκαν πολλοί άλλοι να αναφέρουmicroε microόνο τον Καβάφη και την Ιθάκη του

Η θρησκεία είναι το καταφύγιο εκείνων που προσπαθούν να ξορκίσουν τις σαρκικές ηδονές Ο Καζαντζάκης αναφέρει ότι γυρνώντας από microια ανούσια παράσταση συνάντησε σε microια γωνιά microια laquoδηmicroόσια γυναίκαraquo laquoΤινάχτηκα σαν να συνάντησα φίδιraquo (σελ 59) Το βράδυ δεν microπορούσε να κοιmicroηθεί Τα ξηmicroερώmicroατα που τον πήρε ο ύπνος είδε όνειρο τον Χριστό laquoκαι στα πόδια του ήσυχη χλοmicroή κrsquo ευτυχισmicroένη καθόταν η Μαρία και κοίταζε πέρα τον ολοπράσινο κάmicroπο τον Ιορδάνη microε τrsquo αψηλά καλάmicroια και τον ήλιο που βασίλευε Ξάφνου ο Χριστός κινήθηκε λίγο και όλο το όραmicroα βούλιαξε microεmicroιάς και χάθηκεraquo (σελ 60)

Οι δυο απόπειρές του να γίνει καλόγερος αλλά κυρίως το επεισόδιο που αναφέρει στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo που πρήστηκε το πρόσωπό του σαν άmicroυνα για την αποφυγή microιας συνάντησης microε microια γυναίκα δείχνουν καθαρά τον laquoθρησκευτικόraquo τύπο του Καζαντζάκη

Κάποιοι καταφεύγουν σε πιο δραστικά microέσα για την αντιmicroετώπιση των σαρκικών πειρασmicroών Όταν η απώθηση δεν πετυχαίνει ενεργεί η ίδια η συνείδηση laquoΈνας ασκητής στη Θηβαΐδα microπολιάστηκε τη λέπρα έβγαλε το δρεπανωτό microαχαίρι που κλάδευε τα δένδρα του και microουνουχίστηκεraquo (σελ 83)

∆ιαβάζουmicroε laquoΉθελα να ξαπλώσω χάmicroου και να κλείσω τα microάτια lsquoΕίναι η Άνοιξηrsquo συλλογίστηκα lsquoΕίναι η Άνοιξη Ο microέγας Πειρασmicroόςraquo (σελ 89)

Και θυmicroήθηκα τον Σολωmicroό που κι αυτός είχε λόγους να απωθεί τις σαρκικές επιθυmicroίες ndash έχω γράψει σχετικά σε ένα microικρό microελέτηmicroά microου γι αυτόν ndash και συγκεκριmicroένα τους στίχους laquoΈστησrsquo ο Έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίλη κι η φύση ήβρε την καλή και τη γλυκιά της ώραraquo Και όmicroως το υπέροχο αυτό απόσπασmicroα από το τρίτο σχεδίασmicroα των Ελεύθερων Πολιορκηmicroένων που υmicroνεί την οmicroορφιά της φύσης φέρει τον τίτλο laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

81

Αυτά προς το παρόν Είπαmicroε στον Καζαντζάκη θα ξαναγυρίσουmicroε

Οδυσσέας (1927) laquoΟ Οδυσσέαςraquo που γράφηκε έξι χρόνια microετά το

laquoΧριστόraquo το 1927 είναι microια άλλη ποιητική εκδοχή του τέλους της Οδύσσειας Το microόνο laquoκαζαντζακικόraquo στοιχείο που θα δούmicroε είναι η παρουσίαση του Τηλέmicroαχου ως ενός γιου που θέλει να ξεφύγει από τη σκιά του πατέρα που έστω και απών τον καταδυναστεύει

laquoΑΘΗΝΑ Η δύναmicroή του φούσκωσε δε δέχεται στον ίσκιο του γονιού να microαραγκιάζειmiddot στη Σπάρτη πάει να microάθει το χαmicroό σουmiddot να ρίξει πια καιρός από τους ώmicroους το microέγα σου κουφάρι νrsquo ανασάνειhellip Που πέθανε καλά rsquoναι πεθαmicroένοςraquo (σελ 405) Βέβαια στο τέλος του έργου βλέπουmicroε πατέρα και γιο

συντροφιασmicroένους να σχεδιάζουν την εξόντωση των microνηστήρων Το εφέ της microεταmicroφίεσης και της αναγνώρισης καθώς και η τραγική ειρωνεία (οι microνηστήρες δεν ξέρουν ποιος είναι ο γέρος και τι τους περιmicroένει ενώ εmicroείς ξέρουmicroε) τόσο συνηθισmicroένα σε λογοτεχνικές laquoαφηγήσειςraquo περασmicroένων αιώνων αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά Οι στίχοι όπως και στον laquoΧριστόraquo είναι ιαmicroβικοί όmicroως ανισοσύλλαβοι ∆εν είναι όλοι οι στίχοι αψεγάδιαστοι όπως στον laquoΕρωτόκριτοraquo για παράδειγmicroα Και έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που εντοπίσαmicroε είδα ότι τον σπάζει microε διασκελισmicroό

laquoΓυναίκες είδα ξωτικές κι αmicroέρωτα ποτάmicroιαhellipraquo(σελ 429) Παρεmicroβάλει όmicroως ένα δηmicroοτικό τραγούδι ίσως ριζίτικο

microε πρωταγωνιστή το χάρο που παίρνει στις ψυχές laquohellipκι ο Χάρος φανερώθηκε στον κάmicroπο καβαλάρης Μαύρος είναι microαύρα φορεί microαύρο rsquoνrsquo και το άλογό

τουhellipraquo (σελ 474) Αγάπη πού rsquoρθει πάρωρα σα microήλο δίφορό rsquoναι

82

Απού ποmicroένει στα κλαδιά και τα πουλιά το τρώνε Αυτή τη microαντινάδα έχει σαν microότο ο Κωστής

Φραγκούλης ο γνωστός σε microας τους κρητικούς ως Ανταίος στη ποιητική συλλογή του laquoΤα δίφοραraquo Τα ποιήmicroατα που εmicroπεριέχονται σrsquo αυτή γραmicromicroένα στον ανοmicroοιοκατάληκτο ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του ριζίτικου είναι σωστά διαmicroάντια αλλά laquoπάρωραraquo γραmicromicroένα σε microια εποχή που η ποίηση γράφεται διαφορετικά Αν ο Φραγκούλης έγραφε την εποχή της Κρητικής Αναγέννησης η αν έγραφε laquoδιαφορετικάraquo όπως οι Σεφέρης Ρίτσος Ελύτης κλπ θα είχε κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον ελληνικό Παρνασσό Τώρα έχει απλώς κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον κρητικό Παρνασσό τον Ψηλορείτη

∆εν microου αρέσει η ποίηση και το ποιητικό δράmicroα και ήξερα από την αρχή ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του Καζαντζάκη δεν θα microου άρεσαν όσο οι γραmicromicroένες σε πεζό λόγο Όmicroως microου αρέσει το ότι έγραφε κόντρα στο ρεύmicroα Βέβαια microε την laquoΟδύσσειαraquo έτρεφε φιλοδοξίες αλλά δεν microπορεί να microην ένοιωθε ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του ήταν λίγο πολύ καταδικασmicroένες Τι microέλλον microπορούσαν να έχουν στην εποχή microας όταν και οι έmicromicroετρες τραγωδίες της κλασικής αρχαιότητας παίζονται σε πεζή microετάφραση

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια από τα αποσπάσmicroατα που ξεχωρίσαmicroε

laquoΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Και λες οι θεοί microαζί microου θα rsquoρθουν Ο∆ΥΣΣΕΑΣ θα rsquoρθουν όντας νικάς Τους ξέρωmiddot πάντα τρέχουν πίσω απrsquo τον νικητή να φαν ψοφίmicroια σαν τα κοράκιαraquo (σελ 437) Και όχι microόνο οι θεοί Και οι laquoπελάτεςraquo τρέχουν πίσω

από τους νικητές στις εκλογές Και ένας καζαντζακικός στίχος laquoΜάθε να σπας τα σύνορα του ανθρώπουraquo (σελ437) Το θέmicroα της Αναγκαιότητας και της Ελευθερίας κάνει

και εδώ την εmicroφάνισή του laquoΟ∆ΥΣΣΕΑΣ (microόνος) Ελευτερία

83

πώς αναβράς σαν άγια νεροmicroάνα microέσα απrsquo το microαύρο βύθος της Ανάγκης και το φρυmicroένο νου microου δροσερεύειςraquo (σελ 482) Παρεmicroπιπτόντως ο ενδεκασύλλαβος είναι ο στίχος που

απαντάται πιο συχνά Υπάρχει και κάτι καινούριο που δεν υπάρχει στο

laquoΧριστόraquo Ο χορός Είναι γυναικείος και κάνει δυο φορές έστω και σύντοmicroα την εmicroφάνισή τουraquo

laquoΨηλά από πάνω απrsquo τα σγουρά κεφάλια σας η ∆ίκη ξαπλώνει τα φτερά και καmicroπανίζει στον αγέραhellipraquo (σελ 484) Ο Οδυσσέας κατατρύχει τον Καζαντζάκη Σαν πρόωρη

γέννα του φάνηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo στο microυαλό του έχει τώρα την laquoΟδύσσειαraquo

Νικηφόρος Φωκάς (1927) Την ίδια χρονιά που δηmicroοσιεύτηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo το

1927 δηmicroοσιεύτηκε και ο laquoΝικηφόρος Φωκάςraquo Ίσως να γράφηκε επίσης την ίδια χρονιά όπως ο laquoΟδυσσέαςraquo

Σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo έγραφα ότι δεν είναι ιδιαίτερα κατάλληλο πρόσωπο σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου και εξηγούσα τους λόγους Κάτι ανάλογο microπορούmicroε να πούmicroε και για τον Νικηφόρο Φωκά ότι δηλαδή δεν είναι τραγικό πρόσωπο δεν microπορούmicroε να νοιώσουmicroε γιrsquo αυτόν το αίσθηmicroα του laquoελέουraquo που νιώθουmicroε για τους τραγικούς ήρωες όπως επισηmicroαίνει ο Αριστοτέλης Όmicroως πολλοί χριστιανοί ελπίζω όχι όλοι θα τον θεωρήσουν ως τραγικό πρόσωπο

Ο Νικηφόρος Φωκάς προς δόξαν του Χριστού φορολογούσε άγρια το λαό για να χρηmicroατοδοτεί τις εκστρατείες του εναντίον των απίστων

laquoΣκλάβοι σκοπό δεν έβαλα στην άγρια τη ψυχή microου τις άπατες να microάχουmicroαι κοιλιές σας να χορταίνω και σε ντροπές ειρηνικές να πέφτετε γελώντας Κι όντας σωρούς σας φέρνω στον Ιππόδροmicroο

84

τα κούρσα των βαρβάρων να χαχανίζετε κοπρολαλώντας Γιατrsquo είmicroαι βασιλιάς δεσπότης των Ρωmicroαίων δεν είmicroαι τσέλιγκας εγώ σε οκνά κοπάδια γιδοπρόβαταmiddot ο γίσκιος είmicroαι του Θεού στη γης την άδεια και χρέος microου σε λιόβατα βουνά και microες στα χιόνα τους άπιστους να πολεmicroώ και να σκοτώνωraquo (σελ 391) Ήταν τόσο πιστός ο Νικηφόρος Φωκάς ώστε στο τέλος

της ζωής του ετοιmicroαζόταν να κλειστεί σε microοναστήρι και να παραδώσει την εξουσία στον αδελφό του τον Λέοντα Ήταν τόσο καταπιεσmicroένος ο λαός ώστε τον microισούσε αφάνταστα Στο έργο βλέπουmicroε να τον γιουχαΐζουν και να τον πετροβολούν Τη δολοφονία του την δέχτηκε microε microεγάλη ικανοποίηση

Όmicroως ενώ χωλαίνει ο Νικηφόρος Φωκάς ως τραγικό πρόσωπο αναδεικνύεται περίτρανα η νιτσεϊκή αντίληψη που έχει ο Καζαντζάκης για τη γυναίκα δεν είναι είπαmicroε η microούσα στέκεται πάντα εmicroπόδιο στις υψηλές επιδιώξεις του άντρα Και σκέφτοmicroαι τώρα microούσα είναι ή microπορεί να είναι microόνο για τους καλλιτέχνες για τους ανθρώπους της δράσης microάλλον είναι εmicroπόδιο Η παλλακίδα στο laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo το ήξερε αυτό πολύ καλά και γιrsquo αυτό αυτοκτόνησε για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της πριν τη microεγάλη microάχη microε την αmicroφίρροπη έκβαση Στην περίπτωση όmicroως του Φωκά είναι κάτι χειρότερο επικίνδυνη Αυτή microηχανεύτηκε την εξόντωσή του σε συνεργασία microε τον Ιωάννη Τσιmicroισκήmiddot ο οποίος βέβαια δεν την έβαλε microετά δίπλα στο θρόνο του παραήταν γριά γιrsquo αυτόν αλλά και επικίνδυνη την έστειλε σε microοναστήρι

laquoΘΕΩΦΑΝΩ Παλεύεις microε ίσκιους και φαντάσmicroατα κι αφήνεις

το microόνο σίγουρα αγαθό στη γης τη σάρκαmiddot δεν τη λυπάσαι δεν τη θες για κοίταξέ microεraquo (σελ 393) Τον παρασύρει σε microια τελευταία συνεύρεση που όmicroως

του στοίχισε τη ζωή

85

Υποτίθεται όmicroως ότι δεν έπεσε αmicroαχητί στην αγκαλιά της

laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Λιγοθυmicroάει το microισητό γλυκό κορmicroί της microοσκοmicroυρίζοντας microες στην τραχιά microου αγκάληmiddot Κύριε φωνάζω σου στερνή φορά βοήθεια ολάνθιστος γκρεmicroός της γυναικός το σώmicroαraquo (σελ 464) Η Ιουδήθ της παλαιάς διαθήκης είναι το ιστορικό

προηγούmicroενο ενώ η Καρλότα Κορντέ που δολοφόνησε τον Μαρά είναι το ιστορικό επόmicroενο ∆εν ξέρω για microεθεπόmicroενο αλλά κι αν δεν υπάρχει σίγουρα θα υπάρξει

Το microόνο που σώζει στη συνείδησή microου τον Νικηφόρο Φωκά είναι ότι microας απάλλαξε εmicroάς τους κρητικούς από τους Σαρακηνούςmiddot τους ίδιους Σαρακηνούς που εξεδίωξε η Ισαβέλλα και ο Φερδινάνδος από την Ισπανία πεντακόσια χρόνια αργότεραmiddot για την ακρίβεια τα τρισέγγονά τους

Και εδώ έχουmicroε ανισοσύλλαβους ιαmicroβικούς στίχους όmicroως επί πλέον έχουmicroε και κάτι άλλο συχνά συναντούmicroε οmicroοιοκαταληξία είτε ζευγαρωτή είτε σταυρωτή Ακόmicroη υπάρχει και microια υποψία στροφών που καταλήγουν σε ηmicroιστίχια δίνοντας ένα εφέ εντυπωσιακού τέλους Οι ίαmicroβοι αυτοί ιδιαίτερα προς το τέλος του έργου έχουν microια εξαιρετική microουσικότητα

laquoΣΑΡΑΚΗΝΗ hellipΓιατί microε σιδερένιο αλέτρι βαριά πατώντας την παλάmicroη ετούτος οργώνει το άγιο των προγόνων ψυχοmicroέτρι και καίγοντας το αmicroύθητό microου πλούτος σπέρνει στα σπίτια των πατέρων microου τα ηλιόκαλα διπλόφουχτα το αλάτι και τα κόκαλα Μα θες δε θες Αλλάχ θrsquo ακούσεις του άγριου σαρακηνού microου σπλάχου την κραυγή και microε διπλό τσεκούρι εγδικητής θα κρούσεις τη γη (σελ 327) Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ hellipΈσφαξα ναι microωρά παιδιά φυλές

ξεπάστρεψα πάνω απrsquo το πρόσωπο της γης για να δοξάσω και να στηλώσω το Θεό στο microαύρο χώmicroαraquo (σελ 456)

86

Αυτό δεν κάνουν και οι τζιχαντιστές Λάθος Αυτοί το κάνουν για να στηλώσουν τον Αλλάχhellip Πόσο ακριβής ιστορικά είναι η παρουσίαση αυτή του

Νικηφόρου Φωκά αλλά και κάθε απεικόνιση ενός πραγmicroατικού προσώπου Υπάρχει ασφαλώς microια απόκλιση που δεν είναι όmicroως πάντα εύκολο να ξέρουmicroε το microέγεθος της

Ασκητική (1927) ∆εν ήταν στις προθέσεις microου να γράψω για την

laquoΑσκητικήraquo ήθελα να γράψω microόνο για τα έργα του Καζαντζάκη στα οποία υπάρχει microια ιστορία δηλαδή στα microυθιστορήmicroατά του και τα θεατρικά τουmiddot microάλιστα αρχικά δεν είχα σκοπό να διαβάσω τα θεατρικά του που ήταν σε έmicromicroετρο λόγο Αποφάσισα να εξαιρέσω την laquoΑσκητικήraquo περισσότερο σαν κίνητρο για να την ξαναδιαβάσω

Ο πατέρας του παιδικού microου φίλου του Αντώνη του Μουστακάκη ήταν την εποχή εκείνη ο πιο πλούσιος του χωριού microεγάλος κτηmicroατίας Αγόραζε λοιπόν στον Αντώνη πολλά βιβλία από τα οποία αρκετά διάβασα κι εγώ αν όχι όλα Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν και κάποια βιβλία του Καζαντζάκη

Ο πατέρας του Αντώνη ήταν γραmicromicroατέας στον ελαιουργικό συνεταιρισmicroό του χωριού στον οποίο ο πατέρας microου υπήρξε από τα ιδρυτικά microέλη Σαν γραmicromicroατέας είχε γραφοmicroηχανή Στη γραφοmicroηχανή αυτή ο Αντώνης αντέγραψε και microου έδωσε το laquoΠιστεύωraquo από την Ασκητική

Αργότερα διάβασα όλη την laquoΑσκητικήraquo και την ξαναδιάβασα και σαν φοιτητής

Το ποιητικό αποκαλυπτικό της ύφος δεν microπορώ να πω ότι microε ενθουσίασε ιδιαίτερα όπως και το ότι ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί συνεχώς το Θεό σαν σύmicroβολο χωρίς να πιστεύει σrsquo αυτόν

Θυmicroάmicroαι από τότε το τέλος της laquoΑσκητικήςraquo laquoΕγώ κι εσύ [ο Θεός] είmicroαστε ένα

87

Και το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo Οι παπάδες δεν έκαναν καmicroιά παρανόηση πάνω στο

νόηmicroα αυτού του τελευταίου στίχου Παρrsquo ολrsquo αυτά microου προκάλεσε έκπληξη όταν διάβασα στη βικιπαίδεια ότι (αντιγράφω και επικολλώ) laquoΤο 1930 θα δικαζόταν πάλι ο Καζαντζάκης για αθεϊσmicroό για την Ασκητική Η δίκη ορίσθηκε για τις 10 Ιουνίου αλλά κι αυτή δεν έγινε ποτέraquo (Η πρώτη δίκη ήταν για microια εκδήλωση που έγινε στο θέατρο Αλάmicroπρα για τη Σοβιετική Ένωση το 1928 ∆ιώχτηκε microαζί microε τον ∆ηmicroήτρη Γληνό)

Μου φαίνεται απίστευτο ότι θα microπορούσε να δικαστεί κανείς για αθεϊσmicroό στις χριστιανικές δηmicroοκρατίες (εν τάξει το ξέρω στις ισλαmicroικές η ποινή είναι ο θάνατος) Και η ελληνική δηmicroοκρατία είναι σαφώς ανώτερη από την αθηναϊκή της κλασικής εποχής ∆εν έχουmicroε δούλους ψηφίζουν οι γυναίκες (αν και το 1930 που θα γινόταν η δίκη δεν ψήφιζαν) αλλά το να εγκαλείται κανείς για αθεϊσmicroό αυτό πια είναι απίστευτο Όmicroως πάλι καλά που δεν έγινε η δίκη Ας microην ξεχνάmicroε ότι στην αθηναϊκή δηmicroοκρατία του Περικλή ο φίλος του Αναξαγόρας πρόλαβε και το έσκασε την τελευταία στιγmicroή Αντιmicroετώπιζε ποινική δίωξη microε την ποινή του θανάτου γιατί δίδασκε ότι ο ήλιος είναι microια microεγάλη πύρινη σφαίρα και όχι θεός

Την ξαναδιάβασα λοιπόν την laquoΑσκητικήraquo Το ποιητικό της ύφος δεν microε παρασύρει παρόλο που

microερικοί την έχουν σαν ευαγγέλιο Γενικά έχοντας στόφα δοκιmicroιογράφου δεν είmicroαι λάτρης της ποίησης Ο Καζαντζάκης έχει τις δικές του ιδέες και εγώ τις δικές microου Μεγάλος πεζογράφος υποκλίνοmicroαι αλλά όχι δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος των ιδεών του Έτσι το microόνο που microπορώ να κάνω microε την laquoΑσκητικήraquo είναι να παραθέσω κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΘέλω να βρω microια δικαιολογία για να ζήσω και να

βαστάξω το φοβερό καθηmicroερινό θέαmicroα της αρρώστιας της ασκήmicroιας της αδικίας και του θανάτουraquo

Εmicroένα δεν microου χρειάζεται καmicroιά δικαιολογία

88

laquo∆εν είmicroαι ο κατάδικος που τον πότισαν κρασί για να θολώσει το microυαλό τουmiddot microε λαγαρά τα φρένα νηφάλιος δρασκελώ το ανάmicroεσα στους δυο γκρεmicroούς microονοπάτιraquo

Αντιφάσκει microε το προηγούmicroενο απόσπασmicroα ∆εν τον πότισαν κρασί αλλά ψάχνει και αυτός για laquoισοδύναmicroαraquo

laquoΠου πάmicroε Μη ρωτάς Ανέβαινε κατέβαινε ∆εν υπάρχει αρχή δεν υπάρχει τέλος Υπάρχει η τωρινή τούτη στιγmicroή γιοmicroάτη πίκρα γιοmicroάτη γλύκα και τη χαίρουmicroαι όληraquo

Να microια ιδέα που τη συmicromicroερίζοmicroαι απόλυτα laquoΚαλή είναι η ζωή καλός ο θάνατος η Γης στρογγυλή

και στερεή σα στήθος γυναικός στις πολυκάτεχες παλάmicroες microουraquo

Και αυτό το συmicromicroερίζοmicroαι εκτός από το laquoκαλός ο θάνατοςraquo Όχι ο θάνατος δεν είναι καθόλου καλός ιδιαίτερα αν είναι επώδυνος Καλός είναι όταν σου έλθει χωρίς να τον πάρεις χαmicroπάρι στον ύπνο σου αν είναι αλήθεια ότι κοιmicroάσαι και πεθαίνεις χωρίς να το αντιληφθείς όπως ο συγχωρεmicroένος ο ξάδελφός microου ο Κωστής

laquoΝrsquo αγαπάς τον καθένα ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Μη ζητάς φίλουςmiddot να ζητάς συντρόφουςraquo

Αγαπώ κάποιον αν είναι καλός άνθρωπος όχι ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Ποιον αγώνα Τον δικό του αγώνα microπορεί να microην τον συmicromicroερίζοmicroαι Όσο για φίλους συνυπογράφω τη ρήση του Σενέκα που διάβασα πρόσφατα laquosatis sunt mihi pauci satis est unus satis est nullusraquo Και η microετάφραση laquoΜου αρκούν ολίγοι αρκεί ένας αρκεί κανέναςraquo Έχω φίλους που δεν είναι σύντροφοι αλλά και συντρόφους που είναι φίλοι

laquoΕίδαmicroε τον ανώτατο κύκλο των στροβιλιζόmicroενων

δυνάmicroεων Τον κύκλο αυτόν τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό Μπορούσαmicroε να του δώσουmicroε ότι άλλο όνοmicroα θέλαmicroε Άβυσσο Μυστήριο Απόλυτο Σκοτάδι Απόλυτο Φως Ύλη Πνέmicroα Τελευταία Ελπίδα Τελευταία Απελπισία Σιωπή Μα τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό γιατί τrsquo όνοmicroα τούτο microονάχα ταράζει βαθιά από προαιώνιες αφορmicroές τα

89

σωθικά microας Κι η ταραχή τούτη είναι απαραίτητη για νrsquo αγγίξουmicroε σώmicroα microε σώmicroα πέρα από τη λογική τη φοβερήν ουσίαraquo

Νοmicroίζω το παραπάνω απόσπασmicroα λύνει την παρεξήγηση microερικών ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Θυmicroάmicroαι τον συγχωρεmicroένο τον θεολόγο microας τον Νίκο τον Ασπραδάκη που microας δήλωνε microε έmicroφαση microέσα στην τάξη ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Ποτέ δεν τόλmicroησα να προβάλω την αντίρρησή microου Έριχνε άγριο ξύλο αλλά όχι δεν θα microε χτυπούσε γιrsquo αυτό

Θυmicroάmicroαι τον συmicromicroαθητή microου το Γιώργη το Ρηγάκη πρώτη λυκείου που του εξέφρασε την αντίρρησή του για την ύπαρξη του Θεού Οργισmicroένος του απάντησε laquoΤι θες microωρέ να Τον φωνάξουmicroε να έλθει στου αεριούχου του Μιχελάρου για να Τον δεις και να πεισθείς ότι υπάρχειraquo

Ήταν τέτοια η σύγχυσή του που ο συγχωρεmicroένος ο Μιχελάρος καφετζής που το καφενείο του ήταν κοντά στο σχολείο λίγο πιο κάτω από το νοσοκοmicroείο καθώς εκτός από καφέδες προσέφερε και αεριούχα ποτά έγινε laquoαεριούχοςraquo

Θυmicroήθηκα πάλι microια φορά σε διαγώνισmicroα που ο Γιώργης ο Ρηγάκης αντέγραφε Του παίρνει το σκονάκι και τον βάζει να αλλάξει θρανίο Αυτός όmicroως είχε προβλέψει το ενδεχόmicroενο και είχε και άλλα σκονάκια Τον βλέπει του παίρνει και το επόmicroενο Ξανά τον βλέπει του παίρνει και το άλλο Νοmicroίζω ήταν η έβδοmicroη φορά βλέπω τον κο Ασπραδάκη να ορmicroάει microε φόρα στο θρανίο που καθόταν και τον Ρηγάκη να τρέχει σαν βολίδα προς τα έξω να γλιτώσει το ξύλο Αυτή το φορά δεν θα τη γλίτωνε και ας ήταν ο καθηγητής microας φίλος κολλητός του πατέρα του

Ο φίλος microου ο Θοδωρής έφαγε δυο φορές άγριο ξύλο απrsquo αυτόν Την πρώτη φορά γιατί κτυπούσε microανιωδώς το θρανίο microε τις παλάmicroες του χωρίς να πάρει χαmicroπάρι ότι είχε microπει microέσα στην τάξη Τη δεύτερη όmicroως εντελώς άδικα Ήταν στην έδρα microαζί microε άλλους για να πει microάθηmicroα Κάποια στιγmicroή φταρνίστηκε και έβαλε την παλάmicroη του microπροστά στο στόmicroα του Ο κος Ασπραδάκης νόmicroισε ότι

90

γέλασε και τον τάραξε στο ξύλο Ο Θοδωρής αθώος διαmicroαρτυρότανε αλλά άδικα Αν όντως είχε γελάσει θα το είχε βάλει και αυτός στα πόδια

Κι εγώ microια φορά έφαγα άγριο ξύλο από τον κο Μιχαλάκη Ήταν φυσικός αλλά microας έκανε microαθηmicroατικά δευτέρα γυmicroνασίου Είχε τελειώσει το microάθηmicroα και microας έβαζε τις ασκήσεις

ndashΤην 27 Την 29 Την 30 Σε κάθε νούmicroερο που έλεγε εmicroείς φωνάζαmicroε

laquoΩωωωraquo Εξοργισmicroένος microας λέει κάποια στιγmicroή ndashΌποιο δω να ξαναφωνάξει ω θα τον δείρω Την 33

Ξανά εmicroείς laquoΩωωωωraquo -Εγώ είπα όποιο δω εγώ είδα εσέεεενα Κατεβαίνει κάτω και microου ρίχνει κάτι σφαλιάρες στο

σβέρκο που νόmicroισα ότι θα λιποθυmicroούσα Αυτό ήταν το πιο άγριο ξύλο που έφαγα στο γυmicroνάσιο Αλλά ας αφήσουmicroε τις microαθητικές αναmicroνήσεις και να

συνεχίσουmicroε microε τον Καζαντζάκη laquoΑφήνουmicroε τη θύρα microας ανοιχτή στην αmicroαρτία ∆ε

βουλώνουmicroε τrsquo αυτιά microας να microην ακούσουmicroε τις Σειρήνες ∆ε δενόmicroαστε από φόβο στο κατάρτι microιας microεγάλης Ιδέαςmiddot

microήτε παρατούmicroε το καράβι και χανόmicroαστε γρικώντας φιλώντας τις Σειρήνες Παρά εξακολουθούmicroε την πορεία microας αρπάζουmicroε και ρίχνουmicroε τις Σειρήνες στο καράβι microας και ταξιδεύουν κι αυτές microαζί microας Τούτη είναι σύντροφοι η καινούρια Ασκητική microαςraquo

Κρυπτοmicroνησία ή τα microεγάλα πνεύmicroατα Το διήγηmicroά microου laquoΝα αυτοκτονήσει κανείς ή να microην αυτοκτονήσειraquo από τη συλλογή laquoΤο Φραγκιόraquo (ΑΛ∆Ε 2011) τελειώνει ως εξής

laquo∆εν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε εξαιτίας microιας ερωτικής απογοήτευσης Γενικά δεν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε για τίποτα Η ζωή είναι η υπέρτατη αξία και πρέπει να τη ζήσουmicroε όσο πιο καλά microπορούmicroε υποmicroένοντας microε στωικότητα ό τι πικρίες και στενοχώριες microας περιmicroένουν στην πορεία της Στο δρόmicroο microας για την Ιθάκη που η Ιθάκη είναι ο θάνατος πρέπει να προσπαθήσουmicroε να φτάσουmicroε όσο πιο αργά γίνεται Γιατί δεν γίνεται να microη φτάσουmicroε αυτός είναι ο προορισmicroός Όσο και αν

91

ξεστρατίζουmicroε ζώντας περιπέτειες microε τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες και έρωτες microε την Καλυψώ το καράβι microας κάποτε θα φτάσει στην Ιθάκη Ας το αφήσουmicroε να πηγαίνει microε χαmicroηλωmicroένα τα πανιά αργά πολύ αργά Και αν είmicroαστε τυχεροί και συναντήσουmicroε στο δρόmicroο microας τις σειρήνες να microην κάνουmicroε τη microhellipα του Οδυσσέα και κλείσουmicroε τα αυτιά microας Να τρίψουmicroε τις παλάmicroες microας από χαρά και όρτσα τα πανιά να τρέξουmicroε να τις συναντήσουmicroεraquo

laquoΑγάπα τον άνθρωπο γιατί είσαι συ Αγάπα τα ζώα και τα φυτά γιατί ήσουνα συ και τώρα σε ακλουθούν πιστοί

συνεργάτες και δούλοι Αγάπα το σώmicroα σουmiddot microονάχα microε αυτό στη γης ετούτη microπορείς να παλέψεις και να πνεmicroατώσεις την ύλη Αγάπα την ύληmiddot απάνω της πιάνεται ο Θεός και πολεmicroάει Πολέmicroα microαζί τουraquo

Αν εξαιρέσω τα σύmicroβολα και τις microεταφορές ναι προσυπογράφω

laquoΑν είσαι πολεmicroιστής microη λυπάσαι δεν είναι στην

περιοχή του χρέους σου η συmicroπόνια Σκότωνε τον οχτρό ανήλεα Μέσα από το σώmicroα του οχτρού άκου το Θεό να φωνάζει

Σκότωσε το σώmicroα τούτο microrsquo εmicroποδίζειmiddot σκότωσε το να περάσωraquo

Τώρα γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές microου έρχεται στο νου η ISIS

Μας έmicroεινε microόνο η laquoΟδύσσειαraquo Τεράστια 33333 στίχοι Μόλις την τελειώσω θα γράψω και γιrsquo αυτήν

Τόντα Ράmicroπα (microετ Γιάννης Μαγκλής) εκδόσεις

Καζαντζάκη 2005 σελ 302 laquoΤο microυθιστόρηmicroα Τόντα Ράmicroπαhellipraquo είναι οι πρώτες

λέξεις του προεισαγωγικού σηmicroειώmicroατος του Πάτροκλου Σταύρου του θετού γιου του Νίκου και της Ελένης Το χαρακτηρίζει microυθιστόρηmicroα όmicroως στην πραγmicroατικότητα είναι ένα έργο που δεν χωράει σε ειδολογικά καλούπια

92

Τα πρόσωπα είναι βέβαια επινοηmicroένα όπως στα έργα microυθοπλασίας όmicroως αποτελούν περσόνες υπαρκτών προσώπων ειδικά ο Γερανός ο οποίος αποτελεί την περσόνα του Καζαντζάκη ενώ ο Αζάντ αποτελεί την περσόνα του συντρόφου του Παναΐτ Ιστράτη του ελληνορουmicroάνου συγγραφέα που microαζί microε τον Καζαντζάκη προσκλήθηκαν στην Σοβιετική Ένωση για τον γιορτασmicroό της επετείου των 10 χρόνων της οκτωβριανής επανάστασης Το έργο είναι περισσότερο ένα οδοιπορικό ένα ταξιδιωτικό microε άφθονα αποσπάσmicroατα δοκιmicroιακού περιεχοmicroένου

Η έκδοση του βιβλίου είχε αρκετές περιπέτειες στις οποίες αναφέρεται τόσο ο Πάτροκλος Σταύρου όσο και η Ελένη στην εισαγωγή της Αν και το έργο γράφηκε στα γαλλικά το 1929 microόλις το 1934 εκδόθηκε από έναν γαλλικό εκδοτικό οίκο Αλλά και η ελληνική του έκδοση είχε περιπέτειες αφού το χειρόγραφο της πρώτης microετάφρασης χάθηκε Η δεύτερη microετάφρασή του πάλι από τον Γιάννη Μαγκλή κυκλοφόρησε δυο microήνες microετά το θάνατο του Καζαντζάκη τον ∆εκέmicroβρη του 1956

Εκτός από τον Γερανό και τον Αζάντ στο έργο βλέπουmicroε άλλα πέντε πρόσωπα που εκπροσωπούν τύπους και χώρες Έτσι έχουmicroε τον κινέζο δάσκαλο Σου-κι την εβραία Ραχήλ τον βουδιστή ποιητή (microάλλον γιαπωνέζο) Αmicroίτα και τον ινδό καλόγερο Ανάντα ενώ ο έβδοmicroος ανώνυmicroος είναι laquoο άνθρωπος microε τις microεγάλες microασέλεςraquo Ο Καζαντζάκης γράφει σε ένα απόσπασmicroα που προτάσσεται πως όλοι αυτοί laquoδεν είναι παρά οι διάφορες πλευρές microιας microόνης συνείδησης που έζησε και καθρέφτισε την πραγmicroατικότητα ndash τη σύνθετη τη ρευστή τη χιλιοπρόσωπη ndashτης Σοβιετικής Ένωσης Μονάχα ο Νέγρος [ο Τόντα Ράmicroπα] είναι έξω και πάνω απrsquo τον ήρωα (Στο τέλος του έργου microπροστά στο φέρετρο του Λένιν ο Τόντα Ράmicroπα φαντασιώνεται εικόνες από την πατρίδα του την Αφρική αποικιοκρατούmicroενη στο microεγαλύτερό της microέρος)

93

Μπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε microε ασφάλεια γνωρίζοντας το υπόλοιπο έργο του ότι αυτή η laquomicroια microόνη συνείδησηraquo δεν είναι παρά η συνείδηση του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου

Ο Καζαντζάκης θαυmicroάζει τους κοmicromicroουνιστές αλλά δεν είναι κοmicromicroουνιστής Σε τι βάθος γνώριζε τη θεωρία του Μαρξ δεν είmicroαστε σε θέση να ξέρουmicroε αφού δεν αναφέρεται σrsquo αυτήν και microπορούmicroε βάσιmicroα να υποθέσουmicroε ότι δεν τον ενδιέφερε ιδιαίτερα Αυτό που τον ενδιέφερε είναι το πάθος για τον αγώνα το οποίο ενέπνεε laquoΗ Ρωσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που κατατρώγει τη Ρωσίαraquo (σελ 13) γράφει χαρακτηριστικά σε ένα του γράmicromicroα

Ο θαυmicroασmicroός του για αυτό το πάθος τον κάνει να microη στέκεται κριτικά πάνω στα προβλήmicroατα της νεοσύστατης Σοβιετικής Ένωσης Καταλαβαίνει τις δυσκολίες και καθώς δεν είναι οπαδός αλλά απλά θαυmicroαστής δεν έχει κανένα πρόβληmicroα να τις αναφέρει κατανοώντας το αναπόφευκτό τους Σε καmicroιά περίπτωση δεν κριτικάρει το καθεστώς όπως άλλοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΙδιαιτέρως ο θάνατος της microητέρας του τον στοιχειώνειhellip Σχεδόν πάντοτε χάνεται microες στο νεκροταφείο και γυρίζει σπίτι κατάκοποςraquo (σελ 26-27)

Θυmicroάmicroαι την πρώτη φορά που πήγα στον τάφο της δικής microου microητέρας Ήταν κάπου τα microεσάνυχτα τη microέρα της κηδείας της 18 χρόνια αργότερα όταν πέθανε ο πατέρας microου έγραψα γιrsquo αυτή την επίσκεψη στο διήγηmicroά microου laquoRequiemraquo

laquohellipδεν περνάει νύχτα χωρίς να δω τη microητέρα microου στο όνειροraquo (σελ 27)

Το πιστεύω Κι εγώ έβλεπα τη microητέρα microου microετά το θάνατό της επί microήνες κάθε βράδυ στον ύπνο microου

laquoΣτην Ελένη Ν Καζαντζάκη θετή microητέρα microου που σε ηλικία 101 ετών πήγε να βρει τον σύντροφό της στις 18 Φεβρουαρίου 2004 επέτειο των γενεθλίων τουhellipraquo (σελ 31)

94

Μια ακόmicroη σύmicroπτωση απrsquo αυτές που έχω καταγράψει Και θυmicroήθηκα τώρα microια άλλη σύmicroπτωση ο φίλος microου ο Γιώργος ο Μπεθάνης πέθανε την ίδια microέρα και τον ίδιο microήνα που πέθανε και ο αδελφός του έντεκα χρόνια πιο πριν

Κάποιες απrsquo αυτές τις παραθέτω σε ένα αυτοβιογραφικό αφήγηmicroά microου microε τίτλο laquoΟι ρίζες της σύmicroπτωσηςraquo δανεισmicroένο από το οmicroότιτλο έργο του Άρθουρ Καίσλερ

laquoΕννέα στους δέκα Ρώσους που ρωτούσαmicroε τυχαία απαντούσαν στο ερώτηmicroά microας laquoΠοιος είναι ο Τρότσκιraquo Με δύο microόνο λέξεις Eto bog Είναι θεός αυτός Μόνο ο Πούσκιν εδικαιούτο microαζί microε τον Τρότσκι τόσον απεριόριστο θαυmicroασmicroόraquo (σελ 50)

Κρίmicroα να microη ρωτούν και ποιος είναι ο Στάλιν Θα είχε ενδιαφέρον να ξέραmicroε την απάντηση

laquoΝοιώθω αmicroέσως πως έχω να κάνω microε πολύ πιο δυνατόν από microένα σε πολλά επίπεδα ndash και ιδίως σrsquo ότι αφορά οράmicroατα απrsquo τα περασmicroένα και συmicroπεράσmicroατα για τα microελλούmicroεναraquo (σελ 63)

Τιmicroή στον Ιστράτη που εκφράζεται έτσι για τον Καζαντζάκη στο βιβλίο του laquoΠρος την άλλη φλόγαraquo (Το διάβασα πριν χρόνια εκδόσεις ∆ωρικός δώρο του Αριστείδη Κλάδου που ένα χρόνο πριν το 1991 microου έβγαλε το βιβλίο microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo) Το εξασέλιδο απόσπασmicroα από το βιβλίο του που αναφέρεται στη σχέση του microε τον Καζαντζάκη παρατίθεται microετά την εισαγωγή της Ελένης

Το παρακάτω ανέκδοτο πρέπει να κυκλοφορούσε ευρέως στην Κρήτη γιατί το θυmicroάmicroαι από τον πατέρα microου

laquoΜου θυmicroίζετε το φτωχό φιλόσοφο της βάρκας Λέει στο βαρκάρη του -Γνωρίζεις φιλοσοφία -Όχι ndashΌχι Τότε έχασες τι microισή ζωή σου

Λίγο αργότερα σηκώνεται τροmicroερή τρικυmicroία ndash Ε φιλόσοφε φωνάζει ο βαρκάρης ξέρεις να κολυmicroπάς -Όχι ndashΌχι Έχασες αλάκερη τη ζωή σουraquo (σελ 102)

95

Εγώ ευτυχώς και φιλοσοφία ξέρω (το δεύτερο πτυχίο microου είναι φιλοσοφίας) και κολύmicroπι ξέρω Αλλά θα έλεγα καλύτερα να microη microου τύχει

laquoΠέντε και πιότερα εκατοmicromicroύρια έπεσαν στον πόλεmicroοraquo (σελ 123)

Αναφέρεται στα θύmicroατα της Ρωσίας στον πρώτο παγκόσmicroιο πόλεmicroο Για τα είκοσι εκατοmicromicroύρια του δεύτερου δεν ήξερε ακόmicroη Όπως κι εγώ δεν ξέρω για τα εκατοmicromicroύρια του τρίτου

laquo-∆ε νιώθετε τον κίντυνο -Ποιον κίντυνο -Που απειλεί τη Μεγάλη Βρετανία Κάθεται πάνω σrsquo ένα

πράmicroα που σαλεύει -Τι πράmicroα -Πάνω στην Αίγυπτο στις Ιντίες στην Αφρική Πάνω

στην ανθρώπινη καρδιά Ο Άγγλος συγκράτησε την ευθυmicroία του -Ίσως σε λίγα χρόνιαhellip σε δυο χιλιάδες χρόνιαhellipraquo (σελ

128) Άραγε το 1950 ζούσε αυτός ο Άγγλος για να καταλάβει

ότι παραήταν αισιόδοξος laquoΣκέφτουmicroε το γλοιτσασmicroένο σιρόπι τον Ταγκόρraquo (σελ

131) Θυmicroάmicroαι ότι και κάπου αλλού είχε εκφραστεί

περιφρονητικά ο Καζαντζάκης για τον Ταγκόρ (Παρεmicroπιπτόντως microια από τις πρώτες microεταφράσεις microου είναι το laquoΦεγγαρόγιοmicroαraquo του Ταγκόρ εκδόσεις Αναγνωστίδη τέλη της δεκαετίας του rsquo70) Πιο πρόσφατα ξαναδιαβάζοντας το Ecce Homo είδα ότι ο Νίτσε αναφέρθηκε στον Καντ ως microια laquoτυπική γεροντοκόρηraquo Τελικά και οι microεγάλοι έχουν τις κακιούλες τους Ή microήπως δεν πρέπει να εκπλήσσοmicroαι γιrsquo αυτό

laquoΠαντελή σύντροφε αγαπητέ και γιε microου Όσο πάει διασχίζοντας την ΕΣΣ∆ νιώθω αυτό το απάνθρωπο πράmicroα που microε σπάραζε κιόλας στην Ελλάδα Ότι microrsquo ενδιαφέρει δεν είναι ο άνθρωπος microηδέ η γης microηδέ ο ουρανός παρά η φλόγα που κατατρώει άνθρωπο γης και ουρανό Η Ρουσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που

96

κατατρώει τη Ρουσία Καλυτέρεψη της microοίρας της microάζας ή του εκλεχτού ευτυχία δικαιοσύνη αρετή ndash λαϊκά δολώmicroατα που δε microε αγκιστρώνουν Ένα microονάχα πράmicroα microε συνεπαίρνει Το ζητώ παντού και τrsquo ακολουθώ microε τα microάτια microε τρόmicroο κι ευτυχία την κόκκινη γραmicromicroή που τρυπάει και διαπερνά σαν κοmicroπολόι τα κρανία τους ανθρώπους ∆εν αγαπώ παρά την κόκκινη τούτη γραmicromicroή microοναδική ευτυχία microου είναι να τηνε νιώσω να τρυπάει και να διαπερνά το κρανίο κοmicromicroατιάζοντάς το Κάθε άλλο πράmicroα microού φαντάζει εφήmicroερο ηλίθια φιλανθρωπικό και χορτοφάγο [τα δυο αυτά επίθετα microου θύmicroισαν τον Νίτσε] ανάξιο για microια ψυχή που λευτερώθηκε από κάθε ελπίδαraquo (σελ 168)

Το απόσπασmicroα αυτό πιθανότατα από επιστολή του στον Παντελή Πρεβελάκη που το εντάσσει microέσα στο βιβλίο είναι ίσως το πιο διαφωτιστικό για το Weltanschauung του Καζαντζάκη

laquoΈπρεπε να περνάς microεσοστρατίς Γιατί άντρες πεινασmicroένοι και γυναίκες πεινασmicroένες παραφύλαγαν πίσω από τις πόρτες κι έριχναν σκοινοθηλιές Τράβαγαν από το λαιmicroό τους απρόσεκτους περαστικούς τους τράβαγαν γρήγορα microέσα στην αυλή και τους έτρωγανraquo (σελ 256)

Είναι η πιο σκοτεινή πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης εκείνη την εποχή της πείνας Ο Καζαντζάκης περιγράφει νατουραλιστικά τα δεινά της τις σκοτεινές πλευρές της (εξαθλίωση φρικαλεότητες που διαπράχτηκαν εις βάρος των αντιφρονούντων κά) θεωρώντας τις όmicroως αναπόφευκτες

Με αυτό το βιβλίο τελειώνω το (ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκη Έχουν εξαιρεθεί τα ποιητικά και τα ταξιδιωτικά του (αυτά τα διάβασα φοιτητής) τα οποία δεν microε ενδιαφέρουν ιδιαίτερα αν και δεν αποκλείεται να ασχοληθώ στο microέλλον και microrsquo αυτά

Νίκος Καζαντζάκης Βραχόκηπος (microετ Παντελή

Πρεβελάκη) Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1960 σελ 278

97

Ο laquoΒραχόκηποςraquo ήταν microια παραγγελιά όπως διαβάζουmicroε στον πρόλογο του Παντελή Πρεβελάκη Ένας εκδότης από την Λειψία του ζήτησε ένα microυθιστόρηmicroα Ο Καζαντζάκης ανταποκρίθηκε γράφοντας το laquoLe jardin de rochesraquo στα γαλλικά γλώσσα από την οποία θα microπορούσε να βρει πιο εύκολα microεταφραστή ο γερmicroανός εκδότης απrsquo ότι αν ήταν γραmicromicroένο στα ελληνικά

Το laquomicroυθιστόρηmicroαraquo είναι τύποις microυθιστόρηmicroα Στην πραγmicroατικότητα είναι ένα ταξιδιωτικό στο οποίο ο Καζαντζάκης καταγράφει κάποιες εντυπώσεις του από την Ιαπωνία και την Κίνα βάζοντάς τις στο στόmicroα των ηρώων του ή της περσόνας του του πρωτοπρόσωπου αφηγητή Με ελάχιστη δράση ένα microεγάλο microέρος του αναλώνεται σε συζητήσεις θεωρητικού περιεχοmicroένου ανάmicroεσα στους ήρωες ενώ microόλις προς το τέλος το έργο παίρνει τα χαρακτηριστικά πραγmicroατικού microυθιστορήmicroατος microε τη δράση να επιταχύνεται Ενδιάmicroεσα εν είδει ιντερmicroέτζου ο Καζαντζάκης παρεmicroβάλει αποσπάσmicroατα από την laquoΑσκητικήraquo σχεδόν το σύνολο του έργου

Ο Καζαντζάκης προσπαθεί να συmicroβιβάσει τη στόφα του λογοτέχνη και του φιλόσοφου Έχει microια αντίληψη για τον κόσmicroο και για τον άνθρωπο και προσπαθεί να την εκφράσει όπως ο Νίτσε στον laquoΖαρατούστραraquo λογοτεχνικά ∆εν είναι επιτυχηmicroένη η προσπάθεια αν την συγκρίνει κανείς microε την επιτυχία των microεταγενέστερων microυθιστορηmicroάτων του Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που δεν το microετέγραψε στη microητρική του γλώσσα σε αντίθεση microε τον Βλαντιmicroίρ Ναmicroπόκοφ που microετέγραψε τη laquoΛολίταraquo στα ρώσικα microετά την επιτυχία που γνώρισε αυτό του το έργο Όmicroως ένας Καζαντζάκης είναι Καζαντζάκης και ένας microεγάλος συγγραφέας ότι και αν έχει γράψει αντιmicroετωπίζεται microε ενδιαφέρον όχι microόνο από τους φιλόλογους αλλά και από τους αναγνώστες του

Η πλοκή που όπως είπαmicroε προχωρεί αργά είναι η εξής ο συγγραφέας-αφηγητής επισκέπτεται στην Ιαπωνία έναν φίλο του για να πάει στη συνέχεια στην Κίνα να συναντήσει έναν άλλο φίλο του τον Λι Τε Έχει εκτενείς συζητήσεις microαζί του καθώς και microε την αδελφή του την

98

οποία ερωτεύεται Το αίσθηmicroα είναι αmicroοιβαίο όmicroως δεν microπορούν να κάνουν τίποτα κάτω από το άγρυπνο microάτι του πατέρα ενός συντηρητικού microανδαρίνου Αργότερα microπαίνει στη microέση το καθήκον Ο αδελφός της τής δίνει την εντολή να εκτελέσει microια πρώην φιλενάδα του microια γιαπωνέζα την οποία είχε εγκαταλείψει Αυτή για να τον εκδικηθεί αλλά και για να υπηρετήσει την πατρίδα της πηγαίνει στην Κίνα και δωροδοκεί τους κινέζους στρατηγούς προσφέροντάς τους ταυτόχρονα τα κάλλη της microε αποτέλεσmicroα να γίνει πιο εύκολη η κατάκτηση της Μαντζουρίας Ας microη ξεχνάmicroε ο laquoΒραχόκηποςraquo γράφεται το 1935

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε έναν πολύ αριστερό Καζαντζάκη Για microιαν εργάτρια που συναντάει σε ένα γιαπωνέζικο εργοστάσιο γράφει το παρακάτω χάι κάι όπως το λέει και όχι χάι κου όπως είναι γνωστό (και σωστό) σχολιάζοντας αmicroέσως microετά αυτή του την ενέργεια

laquo-Ναι τα νούmicroερα λεν αχ Πως είmicroαι ευτυχισmicroένη-Μα εγώ χλοmicroιάζω κάθε microέρα ndash και σήmicroερα αρχίνισα να βήχω

Ο άθλιος θυmicroός του διανοούmicroενου είχε καταλαγιάσει microrsquo αυτό το χάι-κάι Η αδικία που γινόταν σrsquo ένα ανθρώπινο πλάσmicroα microου είχε εmicroπνεύσει τρεις ασήmicroαντους στίχους και ξέχασα σχεδόν την αδικίαraquo (σελ 64)

Και ένα άλλο απόσπασmicroα laquohellipΟ άντρας που θέλει να σηκώσει το κεφάλι του κατά

τον ουρανόmiddot κι η γυναίκα που τον αδράχνει σουρίζοντας νιαουρίζοντας και τον κατεβάζει στη γηraquo (σελ 120)

Η γυναίκα αυτή στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo είναι η Εmicroινέ Χανούmicro

Και καπάκι αmicroέσως microετά laquoΟι γιαπωνέζες γκέισες σκύβουν απάνω στον άντρα

στην ερωτική στιγmicroή σαν να rsquoταν ο γιος τους και του ανοίγουν τον κόρφο τους να βυζάξει Η κινέζα σκύβει απάνω στον άντρα σα να rsquoταν θανάσιmicroος εχτρός που τον έπιασε στον πόλεmicroο και ξέρει πως έλεος δεν υπάρχειraquo

∆εν έχω πάει στην Ιαπωνία και την Κίνα για να εκφέρω γνώmicroη και δεν θυmicroάmicroαι αν ο φίλος microου ο Γιώργος ο Βέης

99

έκανε καmicroιά ανάλογη σύγκριση στα ταξιδιωτικά του στους laquoΈρωτες τοπίωνraquo στο laquoΑπό το Τόκιο στο Χαρτούmicroraquo και laquoΣτην απαγορευmicroένη πόληraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΚαι ξέρετε πόσο ο Κοmicroφούκιος αγαπούσε το κρασί τη

microουσική και τις γυναίκες Απαράλλαχτα όπως ο δικός σας ο Σωκράτηςraquo (σελ 174)

Για τον Κοmicroφούκιο δεν ξέρω αλλά για το Σωκράτη διάβασα άλλα πράγmicroατα στο Συmicroπόσιο σε σχέση microε τις γυναίκες

Από το γράmicromicroα ενός γιαπωνέζου φίλου laquoΘεός πατρίδα αυτοκράτορας αυτή rsquoναι η δική microας

Αγία Τριάδα πιο πραγmicroατική και πιο βαθιά από τη δική σας Σήmicroερα microονάχα στη Γερmicroανία στη Σοβιετική Ρωσία και στην Ιταλία microπορείς να βρεις αυτή την ηρωική πειθαρχία αυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo (σελ 217)

Και οι τρεις microας τέλειωσαν Μας ήλθαν όmicroως καινούριοι οι Ταλιmicroπάν και η ISIS που microε laquoαυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo σκορπούν το θάνατοmiddot όπως τον σκορπούσε εξάλλου ο Χίτλερ ο Μουσολίνι και ο Στάλιν

Ο microεταφυσικός συmicroβολισmicroός του Καζαντζάκη και ιδιαίτερα το να συναντώ κάθε τρεις και microια τη λέξη Θεός πάντα microε ξένιζε Όσο για την κοσmicroοαντίληψη της Ασκητικής δεν microε έβρισκε σύmicroφωνο έχω τη δική microου Η όποια αξία της βρίσκεται νοmicroίζω στον ποιητικό microυστικισmicroό της Όmicroως στο laquoπεζόraquo microέρος του microυθιστορήmicroατος βρήκα δυο αποσπάσmicroατα που microε εκφράζουν απόλυτα

laquo-Γιατί καπνίζεις Με κοίταξε microε το θολό ατσίνουρο κοκκινοκυκλιασmicroένο

microάτι του -Η ζωή είναι σκληρή αφεντικόhellip Ναι η ζωή είναι σκληρή πρέπει να καπνίζουmicroε Το

χασίς ndashΘρησκεία τέχνη έρωτας δόξα ιδέες ndash είναι η microόνη θύρα σωτηρίαςraquo (σελ 230)

100

Κάπου έχω γράψει παραφράζοντας τη ρήση του Μαρξ ότι η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού και microάλιστα χωρίς παρενέργειες Και δεν το έγραψα καθόλου ειρωνικά

Και το άλλο απόσπασmicroα laquoΗ αξία της ψυχής δεν κρίνεται παρά από την ποιότητα

του χασίς που ρουφά Αλίmicroονο στην ψυχή που δεν καπνίζει

Αυτός ο κουλής είναι αδελφός microου στο κάπνισmicroα Του χαmicroογελώ

-Ναι του λέω χτυπώντας του τον ώmicroο χωρίς αηδία ναι η ζωή είναι σκληρήmiddot ας καπνίζουmicroε (σελ 231)

Αφοπλιστικά εξοmicroολογητικό αυτό το απόσπασmicroα Ο Σολωmicroός δεν είχε καταλάβει ότι όταν έγραφε laquoΚλείσε

microέσα στην ψυχή σου στην Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo microιλούσε ακριβώς για το χασίσι Μήπως δεν είναι χασισωmicroένοι microε το ίδιο χασίσι αυτοί που ξυλοκοπούν τους λαθροmicroετανάστες

Και οι laquoΑσασίνοιraquo φανατισmicroένοι ισλαmicroιστές ρίχνονταν πάνω στα ανυποψίαστα συνήθως θύmicroατά τους χασισωmicroένοι προς δόξα του Αλλάχ Η αγγλική λέξη assassin που σηmicroαίνει δολοφόνος από αυτούς προέρχεται

∆ιαβάζω laquoΑχ Αν ο χρόνος microπορούσε νrsquo ακινητήσει Να βλέπω σrsquo

όλη microου τη ζωή αυτό το ποθητό κορmicroί να ζυγώνει να ζυγώνει και να microη φτάνει ποτέraquo (σελ 239)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Όταν περνάς στη γειτονιά microη πας microε τόση φόρα Σιγά σιγά να πορπατείς να σε θωρώ πολιώρα Ο Πρεβελάκης ως microεταφραστής αναπαράγει σχεδόν

στην εντέλεια την Καζαντζακική γλώσσα Ένας ανυποψίαστος αναγνώστης δεν θα microπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι πρόκειται για microετάφραση Όmicroως εδώ θα τον διορθώσω Γράφει laquoΕίναι κανείς πάντα έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo (σελ 232) Εγώ θα microετέφραζα laquoΠάντα rsquoναι κανείς έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo Για τον δεκαπεντασύλλαβο

101

Νίκος Καζαντζάκης Ο Οθέλος ξαναγυρίζει Νέα Εστία

έτος 1962 τεύχος 848 σσ 1522-1569 Το όνειρό microου όταν ήmicroουν microικρός ήταν να γίνω

συγγραφέας Όταν γνώρισα το έργο του Καζαντζάκη έκανα ένα δεύτερο όνειρο να γράψω ένα βιβλίο γιrsquo αυτόν Μάλιστα δεν είχα καmicroιά αmicroφιβολία ότι αυτό θα ήταν το πρώτο microου βιβλίο Τελικά η τύχη το έφερε αλλιώς τα ενδιαφέροντά microου microετατοπίσθηκαν και το βιβλίο αυτό που ονειρευόmicroουν δεν το έγραψα Έγραψα όmicroως για τον Καζαντζάκη

Το 1983 διορισmicroένος φιλόλογος στην Κάσο microας ήλθε έγγραφο από το Υπουργείο Παιδείας να κάνουmicroε microια εκδήλωση για τον Παλαmicroά για τα 40 χρόνια από το θάνατό του Για τον Καζαντζάκη που συmicroπληρώνονταν τότε 100 χρόνια από το θάνατό του ούτε microιλιά Κι ας ήταν στην κυβέρνηση φρέσκο φρέσκο το Πασόκ

Ο καλός συνάδελφος Αθηναγόρας κατά κόσmicroο Παραδείσης Βασίλειος καλή του ώρα όπου κι αν βρίσκεται τώρα έκανε microια οmicroιλία για τον Παλαmicroά Στο τέλος έβαλε τα παιδιά και τραγούδησαν το laquoΤη υπερmicroάχωraquo ∆εν ξέρω αν ήταν την εποmicroένη ή τη microεθεποmicroένη που microάζεψα κι εγώ τα παιδιά και τους microίλησα για τον Καζαντζάκη Στο τέλος τραγουδήσαmicroε το laquoΠότε θα κάνει ξαστεριάraquo Ο Αθηναγόρας εκτελούσε χρέη γυmicroνασιάρχη εγώ χρέη λυκειάρχη Στο γυmicroνάσιο υπήρχαν άλλοι τέσσερις καθηγητές στο λύκειο άλλοι δύο εκ των οποίων εγώ ήmicroουν αρχαιότερος διορίστηκα Σεπτέmicroβρη ενώ αυτοί Νοέmicroβρη

∆εν είχα κείmicroενο microίλησα απrsquo έξω Σκέφτηκα όmicroως ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο αυτά που είπα να τα γράψω και να τα στείλω στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo τη φιλόξενη αυτή εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη που microου δηmicroοσίευσε ένα σωρό βιβλιοκριτικές για κρήτες συγγραφείς Χωρίς την εφηmicroερίδα αυτή δεν θα είχα κίνητρο να γράψω γιrsquo αυτούς

102

Έγραψα πράγmicroατι το κείmicroενο το οποίο δηmicroοσιεύτηκε microε τον τίτλο laquoΝίκος Καζαντζάκης Κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo τον Ιούνιο του 1983 Αργότερα το 2007 δηmicroοσιεύτηκε και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo

Αυτό ήταν το πρώτο κείmicroενό microου για τον Καζαντζάκη Αργότερα έγραψα αρκετές κριτικές για έργα του καθώς

και τρεις συγκριτολογικές microελέτες Μετά τη δηmicroοσίευση του βιβλίου microου laquoΤο microυστικό των εξωγήινωνraquo (ΑΛ∆Ε 2014) ενός βιβλίου του οποίου έκανα microόνος microου το layout αποφασισmicroένος να προχωρήσω σε αυτοέκδοση αν δεν εύρισκα εκδότη microου πέρασε από το microυαλό να βάλω τις βιβλιοκριτικές αυτές στη φόρmicroα που είχα φτιάξει Με έκπληξη είδα ότι ξεπερνούσαν τις 130 σελίδες και ότι θα microπορούσαν να εκδοθούν σε κανονικό βιβλίο Έτσι πήρα την απόφασή microου

Το αγώι κάνει τον αγωγιάτη Έχοντας δει την καταπληκτική παράσταση του Τάκη Τζαmicroαργιά για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo στη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου το 2001 έmicroεινα έκπληκτος τόσο από το κείmicroενο όσο και από τη σκηνοθεσία του Τάκη αριστουργηmicroατικά και τα δυο Μετά την απόφαση που πήρα να εκδώσω σε βιβλίο ότι είχα γράψει για τον Καζαντζάκη όλα αυτά τα χρόνια σκέφτηκα ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο να συmicroπληρώσω και microε το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo Έψαξα στο διαδίκτυο ανακάλυψα ότι είχε δηmicroοσιευθεί στη Νέα Εστία και το αναζήτησα Από τις βιβλιοθήκες στις οποίες απευθύνθηκα microόνο η Γεννάδειος επέτρεπε τη λήψη φωτοτυπιών οι υπόλοιπες microου είπαν να φωτογραφήσω τις σελίδες που microε ενδιέφεραν τρέχα γύρευε δηλαδή

Υπάρχει όmicroως και συνέχεια που οφείλεται σε δυο συmicroπτώσεις Η πρώτη σύmicroπτωση την ίδια περίοδο microε έπιασε microια περιέργεια να ξαναδιαβάσω το βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo Ήταν εξαντληmicroένο Η δεύτερη σύmicroπτωση έκανα microια ανάρτηση στο facebook επισηmicroαίνοντας την αναγκαιότητα της ύπαρξης του ηλεκτρονικού κειmicroένου προπαντός των εξαντληmicroένων βιβλίων στο οποίο να έχει πρόσβαση ο καθένας είτε microε πληρωmicroή είτε όχι Αν υπήρχε

103

ηλεκτρονικά το κείmicroενο δεν θα είχα πρόβληmicroα θα το διάβαζα στο tablet microου Η καλή συνάδελφος και φίλη Λένα Γαλυmicroιτάκη που διάβασε την ανάρτησή microου microού το έστειλε σε φωτοτυπίες ndashτην ευχαριστώ και από αυτές τις γραmicromicroές

∆ιαβάζοντας το βιβλίο της Ζωγράφου βρήκα παραθέmicroατα από θεατρικά έργα του Καζαντζάκη που ήταν σε πεζό Εγώ νόmicroιζα ότι τα θεατρικά του που είχαν εκδοθεί σε τρεις τόmicroους ήταν όλα ποιητικά και καθώς έχω δηλώσει πως όπως ο Κωστής Παπαγιώργης δεν συmicroπαθώ την ποίηση δεν είχα καmicroιά διάθεση να τα διαβάσω όπως βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo και ας την θεωρούσε ο Καζαντζάκης ως έργο ζωής Να ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού θα το επιχειρούσα Πήρα λοιπόν τη microεγάλη απόφαση και αγόρασα τους τρεις τόmicroους microε τα θεατρικά Τελικά διαπίστωσα ότι τα τέσσερα θεατρικά έργα που βρίσκονται στον τόmicroο microε βυζαντινά θέmicroατα ήταν microεν έmicromicroετρα στους άλλους δύο όmicroως τόmicroους τα πέντε από τα οκτώ ήταν γραmicromicroένα σε πεζό λόγο Αυτά τα πέντε αποφάσισα να τα διαβάσω Βέβαια ποτέ microη λες ποτέ στο microέλλον ίσως microου ανοίξει η όρεξη να διαβάσω και τα υπόλοιπα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo βέβαια Όmicroως προς το παρόν δεν έχω καmicroιά διάθεση

Κάναmicroε microεγάλη εισαγωγή πριν αρχίσουmicroε να γράφουmicroε για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Έχω γράψει επανειληmicromicroένα για το πόσο εκτιmicroώ το χιούmicroορ σε ένα έργο Στον αγέλαστο κατά τα άλλα Καζαντζάκη συνάντησα αρκετό χιούmicroορ στο έργο του laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo και κάmicroποσο στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo που όmicroως δεν είναι δικό του είναι αστείες ιστορίες σαν τις δικές microου τις laquoΚατωχωρίτικεςraquo (Εύθυmicroες Κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 21ος αιώνας 2013) Το συναντώ για τρίτη φορά στην πρώτη από τις τρεις πράξεις του laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Το έργο αυτό έmicroεινε ανέκδοτο και το έστειλε στην Νέα Εστία η γυναίκα του Ελένη microετά το θάνατό του Ο

104

Παντελής Πρεβελάκης στο έργο του laquoΟ ποιητής και το ποίηmicroα της Οδύσσειαςraquo microας πληροφορεί όπως διαβάζουmicroε στην προλογική παράγραφο της Νέας Εστίας ότι γράφηκε την περίοδο 1936-1937 και ότι laquoείναι microια comeacutedie πιραντελλικής τεχνοτροπίαςraquo

Τα πρόσωπα του έργου είναι ο ∆ιευθυντής ο Μήτσος ο Αλέκος η Μαρίκα και ένας υπηρέτης που εmicroφανίζεται σπάνια Βρίσκονται πάνω στη σκηνή ενός θεάτρου υποτίθεται ότι τους παρακολουθούν θεατές και σκέφτονται τι έργο να ανεβάσουν

Στο γκροτέσκο πρώτο microέρος ο διευθυντής σκέφτεται να ανεβάσει Αισχύλο Ή microήπως Γκαίτε Αλλά και Σαίξπηρ δεν θα ήταν άσχηmicroα Όmicroως τα ονόmicroατα laquoΚλυταιmicroνήστραraquo laquoΦάουστraquo και laquoΟθέλοςraquo που αναφέρει φωναχτά στο microονόλογό του λειτουργούν ως laquoανακάλεmicroαraquo και να σου τους microπροστά του Τον εκλιπαρούν να τους επιλέξει για το επόmicroενο έργο που θα ανεβάσει να φύγουν για λίγο από τα σκοτάδια του κάτω κόσmicroου των σκιών Στο microέρος αυτό ο Καζαντζάκης παρουσιάζει παρωδιακά microε άφθονο χιούmicroορ τους κορυφαίους αυτούς ήρωες της παγκόσmicroιας δραmicroατουργίας

Ο Οθέλος εmicroφανίζεται στο τέλος της πρώτης πράξης Ενθουσιασmicroένος ο διευθυντής παίρνει την απόφαση θα ανεβάσουν τον laquoΟθέλοraquo

Ανατίθενται οι ρόλοι Η Μαρίκα θα κάνει την ∆εισδαιmicroόνα ο Αλέκος τον Οθέλο και ο Μήτσος τον Ιάγο Υπάρχει βέβαια το πρόβληmicroα του ζηλιάρη νιόπαντρου Αλέκου Η ζήλεια του όmicroως πέφτει γάντι microε το ρόλο του Ο ∆ιευθυντής φροντίζει να του τη φουντώνει πιστεύοντας ότι έτσι ο Αλέκος θα κάνει microια ανεπανάληπτη ερmicroηνεία

Οι δυο άλλες πράξεις είναι ολότελα πιραντελικής έmicroπνευσης microε την αmicroφιβολία να αιωρείται αν αυτό που βλέπουν οι θεατές είναι πραγmicroατικό ή microέσα στα πλαίσια του ρόλουmiddot σαν τον Zhuang Zhu που δεν είναι σίγουρος αν ονειρεύεται την πεταλούδα ή αν βρίσκεται microέσα στο όνειρο της πεταλούδας

Την αmicroφιβολία δεν την έχουν microόνο οι θεατές αλλά συχνά και τα πρόσωπα του έργου

105

laquoΜΑΡΙΚΑ Κύριε διευθυντά σώσε microε hellip Κύριε διευθυντά αγαπώ τον άντρα microου ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Απαρχής Απαρχής Έmicroπα πάλι από την

πόρταhellip Φώναξε Κύριε ∆ιευθυντά σώσε microε (σελ 1526) Ο ∆ιευθυντής νοmicroίζει ότι η Μαρίκα παίζει ρόλο ενώ

αυτή microιλάει πραγmicroατικά Ο διευθυντής θέλει να κάνουν έναν πρωτοποριακό

laquoΟθέλοraquo πάνω στα χνάρια του σαιξπηρικού και πάνω σrsquo αυτό συζητούν Όmicroως στη συζήτηση ο ζηλότυπος Αλέκος εκρήγνυται πολλές φορές Υπάρχουν κάmicroποσες ατάκες από το σαιξπηρικό έργο ιδιαίτερα προς το τέλος όmicroως το περισσότερο microέρος αναφέρεται στην προετοιmicroασία της παράστασης

Στο τέλος του έργου ο Αλέκος αφρίζοντας από ζήλεια θα πνίξει την ∆εισδαιmicroόνα Είναι microέσα στην πρόβα του έργου ή την έχει πνίξει πραγmicroατικά

Ο Καζαντζάκης όπως είναι γνωστό microέσα από τα έργα του φιλοσοφεί Θα αναφερθούmicroε στη φιλοσοφία που ενυπάρχει στο έργο αυτό παραθέτοντας κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΜΗΤΣΟΣ Κύριε ∆ιευθυντά να το microοντέρνο θέmicroα που ζητούσες Περνάει κάτω από το παράθυρό σου [διαδήλωση] Άρπαξέ το

∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ακόmicroαhellip Ακόmicroαhellip Άσε να περάσουν microερικές γενεέςhellip να λαγαρίσειhellip να γίνειhellip τέχνηhellip Τώρα είναι ακόmicroα ακατέργαστο υλικό ndash ζωή ∆εν το βλέπεις Μούστος Άmicroα κατασταλάξει Μήτσο θα γίνει κρασί και θα το πιούmicroε (σελ 1535-1536)

Αυτό θα έλεγα ότι ισχύει microόνο για την ιστοριογραφία σαν microια αντικειmicroενική αποτίmicroηση των γεγονότων Για την τέχνη δεν νοmicroίζω να το πιστεύει κανείς Ίσως ο Καζαντζάκης απολογείται εδώ για την προτίmicroηση που δείχνει για ιστορικά θέmicroατα και για ήρωες του παρελθόντος

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ hellipΌποιος έρχεται στο θέατρο σου λέω αφήνει στο διάδροmicroο το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες του ∆υο τρεις ώρες Παίρνει εισιτήριο

106

ταξιδεύει σε microια χώρα καλύτερη που υπάρχει microονάχα στη φαντασία microαςhellip Αλαφρώνει Κι ύστερα παίρνει πάλι το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες τουhellip Και ξαναγυρίζει λίγο παρηγορηmicroένος στην καθηmicroερινή ζωήhellip Κατάλαβεςraquo

ΜΗΤΣΟΣ Κατάλαβαhellip Το θέατροhellip όπιο του λαούraquo (σελ 1536)

Αυτό που λέει ο ∆ιευθυντής ισχύει και για τον κινηmicroατογράφο Αλλά και για τη λογοτεχνία ∆ιαβάζοντας ένα microυθιστόρηmicroα ξεχνιέσαι από τις έγνοιες σου Μέχρι να κτυπήσει το τηλέφωνο

Ο Γιάγος-Μήτσος αρχίζει να microετανιώνει για το παιχνίδι που παίζουν στον Οθέλο-Αλέκο ∆εν αντέχει να τον βλέπει να υποφέρει από τη ζήλια Ο ∆ιευθυντής λέει microε σαρκασmicroό

laquoΑ το Γιάγο το ξεφυσίδι πού κατάντησε Έκαmicroε καρδιά βλέπεις κι αυτός microαλάκωσε η ψυχή τουhellip Έβγαλαν τα στήθια του γάλαhellip Και θέλει τώρα να τα κάmicroει πλακάκια microε την αρετήhellip Να τον λυπηθούmicroε [τον Αλέκο-Οθέλο] λέει Να microη χαλάσει η ζαχαρένια microαςhellip Να microην αδικήσουmicroε να microην πονέσουmicroε να microη σκοτωθούmicroε Έτσι σαν τα πρόβατα κολλητά ο ένας στον άλλον Νrsquo αναπνέουmicroε τη βόχα ο ένας του άλλουhellip microε υποmicroονήhellip microε εγκαρτέρησηhellip laquoΕνάρετοιraquo ωσότου έρθει να microας σαρώσει ο Χάροςhellip χωρίς microεγάλες κακίεςhellip χωρίς microεγάλα πάθηhellip Ανθρωπάκοι Να φυτεύουmicroε λάχαναhellip να κάνουmicroε παιδιά Αγκαλιασmicroένοι όλοι ζεστά ζεστάhellip πατικωτάhellip πατικωτάhellip σαν κάmicroπιεςhellip Φύγε να microη σε βλέπω Άχρηστο ανήmicroπορο χαmicroένο κορmicroί Οθέλο γεια σου αδερφέ microου εσύ microου αρέσεις Μεγάλη ψυχή Βάλε φωτιά Να καούν τrsquo άχεραhellip τα σωθικά του ανθρώπουraquo (σελ 1562)

Πίσω από τον Καζαντζάκη αναγνωρίζει κανείς τον Νίτσε microε την περιφρόνησή του για τον όχλο και για όσους νοιώθουν οίκτο

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ορίστε λεύτεραhellip Αν σας ενοχλώ φεύγωhellip(Γελά) Μη φοβάστε ∆εν πάω microακριά Να εδώ

107

στα παρασκήνιαhellip microε τους σπάγκους όλουςhellip όλουςraquo (σελ 1564)

Παλιό φιλοσοφικό πρόβληmicroα προκαθορισmicroός ή ελευθερία βούλησης Ο θεός σαν καραγκιοζοπαίχτης παίζει κατά τη βούλησή του τις φιγούρες-ανθρώπους Πιο πριν συναντήσαmicroε ως microεταφορά του θεού τον δραmicroατουργό που έχει καθορίσει στο διηνεκές τη microοίρα των ηρώων του

Στην επόmicroενη σελίδα ο Γιάγος φωνάζει αγανακτισmicroένος laquoΚανένας λοιπόν δεν microπορεί να σωθεί από τη microοίρα

του κανέναςraquo Κανείς δεν το πιστεύει αυτό ούτε βέβαια και ο

Καζαντζάκης Πιο πριν έγραψα ότι δεν microου αρέσει η ποίηση

εξαιρώντας τον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που είναι σαν να ρέει στο αίmicroα microας Είχα για καιρό τη microανία να παραθέτω τους ιαmicroβικούς δεκαπεντασυλλάβους που παρεισφρέουν ασυνείδητα τόσο σε πεζογραφικά όσο και σε ποιητικά έργα γραmicromicroένα microε ελεύθερο στίχο Τώρα θα κάνω microια εξαίρεση παραθέτοντας τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που έπεσαν στην αντίληψή microου

Σαν να microου ήρθε ξαφνικά microια τροmicroερή υποψία (1552) και

Να κατεβεί να γκρεmicroιστεί να πάει κατά διαόλου (1554) Κόντευα να το ξεχάσω στο τέλος του έργου ο

διευθυντής λέει ότι η δήθεν πρόβα ήταν microέρος του έργουmiddot microη νοmicroίσει κανείς θεατής ότι ο ζηλιάρης laquoσύζυγοςraquo την έπνιξε πραγmicroατικά

Μέλισσα (1937) ∆εκαπέντε χρόνια χωρίζουν τον laquoΒούδαraquo από τη

laquoΜέλισσαraquo Ενώ όmicroως ο laquoΒούδαςraquo αν και γραmicromicroένος σε πεζό λόγο έχει τη ρητορική της τραγωδίας microε το ποιητικό ύφος και τους microακρούς microονόλογους η laquoΜέλισσαraquo έχει τη γλώσσα του σύγχρονου αστικού δράmicroατος όπως εξάλλου και ο laquoΟθέλος ξαναγυρίζειraquo που γράφηκε την ίδια εποχή παρά το ότι η υπόθεσή της τοποθετείται στην κλασική

108

αρχαιότητα και έχει τα χαρακτηριστικά της τυπικής τραγωδίαςmiddot και σαν έκταση είναι το microισό του Βούδα

Ο Αριστοτέλης είχε γράψει πως οι συγκρούσεις είναι τόσο πιο τραγικές όσο πιο συγγενικά είναι τα πρόσωπα που συγκρούονται Και εδώ βλέπουmicroε τη σύγκρουση του πατέρα (του Περίανδρου του Κορίνθιου) microε τους δυο γιους του Κάποια στιγmicroή θα τους σκοτώσει πρώτα τον Κύψελο και microετά τον Λυκόφρονα

Θυmicroάmicroαι την καταπληκτική παράσταση της Μέλισσας που είδα πριν κάποια χρόνια στο Θέατρο Αττικού Άλσους σε σκηνοθεσία Τηλέmicroαχου Μουδατσάκη Επί τέλους εδέησε να διαβάσω και το έργο

Στο πρόσωπο του Περίανδρου αναγνώρισα τα χαρακτηριστικά του υπεράνθρωπου του Νίτσε τον οποίο τόσο θαυmicroάζει ο Καζαντζάκης Μήπως όmicroως ο υπεράνθρωπος έχει τα χαρακτηριστικά του αλαζόνα κυβερνήτη microε την αυτοπεποίθηση που του δίνει η δύναmicroη της εξουσίας

O Περίανδρος είναι σαν ανατολίτης δεσπότης Ετοιmicroοθάνατος θα σκοτώσει τη γυναίκα που υπεραγαπά για να microην πέσει στο κρεβάτι κανενός άλλου microετά το θάνατό του καρφώνοντάς της ένα χρυσό microαχαίρι στο στήθος Όmicroως τελικά δεν πεθαίνει και microένει microε τον καηmicroό Κάθε βράδυ πηγαίνει στον τάφο της και της παίζει τον αυλό για να του εmicroφανιστεί το φάντασmicroά της Όταν ο παππούς φανερώσει στον εγγονό το ανοσιούργηmicroα του πατέρα του τα πράγmicroατα θα οδεύσουν γρήγορα προς την τραγική κατάληξη

Η κατάληξη αυτή δεν είναι σύmicroφωνη microε το αριστοτελικό laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo Ο Περίανδρος αυτοκτονεί παίρνοντας κώνειο και οι δυο φρουροί αναρωτιούνται τι να κάνουν τις γυναίκες που ήθελε ο Περίανδρος να θυσιαστούν στον τάφο του microετά το θάνατό του και που τον εκλιπαρούν για τη ζωή τους

laquoΑ΄ΦΡΟΥΡΟΣ Τι λες Να τις σκοτώσουmicroε Να microην τις σκοτώσουmicroε

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Να τις παίξουmicroε κορόνα γράmicromicroαταmiddot κορόνα η ζωή γράmicromicroατα ο θάνατος

109

Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Καλά (Βγάζει ένα νόmicroισmicroα το τινάζει στον αγέρα Οι γυναίκες αλλόφρονες πέφτουν πίστοmicroα και κοιτάζουν το νόmicroισmicroα που έπεσε)

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Γράmicromicroατα Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Ας τις σκοτώσουmicroε (Οι φρουροί

αδράχνουν τα σπαθιά τουςmiddot πέφτει η αυλαία γοργά γοργά)raquo

Το τέλος αυτό προκαλεί τον έλεο στο θεατή ζητούmicroενο σε κάθε τραγωδία Ταυτόχρονα όmicroως υποβάλει και το microοντερνιστικό αίσθηmicroα του παράλογου της ύπαρξης της τυχαιότητας που καθορίζει εν πολλοίς τη ζωή microας

Αλλά ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων ∆ιαβάζουmicroε

laquoΛΥΚΟΦΡΩΝ Ένα χρυσό microαχαίρι Μοίρα καλώς εκόπιασες να microε (σελ 532)

Και θυmicroήθηκα τους υπέροχους στίχους του Κορνάρου που τους βάζει στο στόmicroα της Αρετούσας

Μοίρα δε σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι α microε γυρεύγεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι laquoΠΕΡΙΑΝ∆ΡΟΣ Τι θέλει ο άνθρωπος για να σωθεί

Ένα microονάχαhellip να νικήσει την ελπίδαraquo (σελ 606) Μόνο νικώντας την ελπίδα και το φόβο microπορείς να

νιώσεις πραγmicroατικά ελεύθερος αυτό πιστεύει ο Καζαντζάκης

Ανιχνεύσαmicroε και εδώ αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους αλλά είπαmicroε πως δεν θα τους παραθέτουmicroε πια

Οδύσσεια (1938)

Ἐσίmicroωσε τὸ ξύλο microου τὸ ράξιmicroο γυρεύγει

ἦρθε σ ἀνάβαθα νερά καὶ πλιὸ δὲν κιντυνεύγει

Θωρεῖ τὸν Οὐρανὸ γελᾶ τὴ Γῆ καὶ καmicroαρώνει

κ εἰς-ε λιmicroιώνα ἀνάπαψ[ης] ἤραξε τὸ τιmicroόνι

Σ βάθη πελάγου ἁρmicroένιζα microὰ ἐδά ρθα στὸ λιmicroιώνα

πλιὸ δὲ θυmicroοῦmicroαι ταραχές microάνητες καὶ χειmicroώνα

110

Οι στίχοι αυτοί είναι από τους τελευταίους του laquoΕρωτόκριτουraquo Με την laquoΟδύσσειαraquo τέλειωσα το laquo(ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκηraquo και ένοιωσα microια ανακούφιση ανάλογη microrsquo αυτή που ένιωσε ο Κορνάρος τελειώνοντας το αριστούργηmicroά του

Όmicroως δεν είναι αυτός ο microόνος λόγος για τον οποίο παρέθεσα αυτούς τους στίχους ∆ιαβάζοντας την laquoΟδύσσειαraquo δεν microπορούσα να microην κάνω την σύγκριση

Καθώς δεν microου αρέσει η ποίηση δεν είχα ποτέ καmicroιά πρεmicroούρα παρά την αγάπη microου για τον Καζαντζάκη να διαβάσω την laquoΟδύσσειάraquo του Είχα διαβάσει κάποια αποσπάσmicroατα και ο δεκαεπτασύλλαβός του δεν microου άρεσε καθόλου Το ίδιο δεν είχα διαβάσει και τα θεατρικά του αυτά που βρίσκονται στους τρεις τόmicroους Όταν τελικά τα διάβασα και αυτά είπα να microην microείνω στην ουρά παρόλο που η ουρά ήταν τεράστια 33333 στίχοι

Ενώ τα θεατρικά του ακόmicroη και τα ποιητικά microου άρεσαν όχι βέβαια όσο τα microυθιστορήmicroατά του δεν microπορώ να πω το ίδιο και για την laquoΟδύσσειαraquo Και δεν ήταν microόνο ο δεκαεπτασύλλαβος που microε δυσκόλεψεmiddot οι 900 σελίδες του και το σκληρό εξώφυλλο το κάνουν ιδανικό βιβλίο για να στολίζει το ράφι microιας βιβλιοθήκης ταυτόχρονα όmicroως και πολύ βαρύ πράγmicroα που microε δυσκόλευε καθώς συνηθίζω να διαβάζω καθισmicroένος σε καρέκλα δίπλα στο παράθυρο microε το φως της microέρας και όχι σε γραφείο

Πριν σχολιάσω τον δεκαεπτασύλλαβο θα ήθελα να πω δυο λόγια για το έπος

Το κύριο χαρακτηριστικό του έπους είναι η λαϊκότητά του Η laquoΙλιάδαraquo και η laquoΟδύσσειαraquo microεταδίδονταν προφορικά και ο Πεισίστρατος παράγγειλε την καταγραφή τους Ο laquoΕρωτόκριτοςraquo αυτό πια είναι σε όλους γνωστό έγινε αγαπητό ανάγνωσmicroα από τον απλό κρητικό και πολλοί τον ήξεραν απrsquo έξω laquoΟ καπετάν Καζάνης και η Κριτσοτοπούλα τα δυο τελευταία κρητικά έπηraquo που γράφηκαν στις αρχές του περασmicroένου αιώνα (1909 και 1912 αντίστοιχα) από τον Μιχάλη ∆ιαλιννά (έχω microιλήσει γιrsquo αυτά σε ένα συνέδριο δίνοντας αυτό τον τίτλο

111

στην εισήγησή microου) λειτούργησαν laquoεπικάraquo παρά το ήσσον λογοτεχνικό τους ενδιαφέρον Η microητέρα microου και όχι microόνο τα ήξερε απrsquo έξω Μάλιστα συγκρίνοντας την απαγγελία της την οποία κατέγραψα στο κασετόφωνό microου ένα χρόνο πριν πεθάνει (1978 Την έχω αναρτήσει στο youtube) microε το γραπτό κείmicroενο αποπειράθηκα κάποια συmicroπεράσmicroατα για τους λόγους που στην εποχή microας δεν είναι πια δυνατόν να γραφτούν έπη Ο χαρακτηρισmicroός λοιπόν της laquoΟδύσσειαςraquo του Καζαντζάκη ως έπους θα έλεγα ότι είναι καταχρηστικός

Και τώρα ας έλθουmicroε στο στίχο Ο δεκαεπτασύλλαβος microε δυσκόλεψε τροmicroερά στην

ανάγνωση και αυτός ίσως είναι ο κύριος λόγος που δεν microου άρεσε Αν η laquoΟδύσσειαraquo ήταν γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο έστω και τον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού πιθανότατα να microου άρεσε Ο ιαmicroβικός δεκαπεντασύλλαβος του laquoΕρωτόκριτουraquo κάνει την ανάγνωση να κυλάει microε microεγάλη άνεση Με τον δεκαεπτασύλλαβο του Καζαντζάκη έπεφτα συχνά σε κοτρώνες

Ποιες είναι αυτές οι κοτρώνες Να πούmicroε όmicroως πρώτα τι είναι τοmicroή Αντιγράφω από το διαδίκτυο laquoΗ τοmicroή είναι ένα φυσικό

σταmicroάτηmicroα της φωνής microας κάπου στα microισά τού στίχου Το σταmicroάτηmicroα αυτό microας το υπαγορεύει το ίδιο το νόηmicroα Με τον τρόπο αυτό ο στίχος χωρίζεται σε δύο microέρη πού τα λέmicroε ηmicroιστίχιαraquo

Και συνεχίζουmicroε Ο δεκαεπτασύλλαβος της laquoΟδύσσειαςraquo στην

συντριπτική πλειοψηφία των στίχων της έχει την τοmicroή (ευτυχώς) στη δέκατη συλλαβή Έτσι ο στίχος χωρίζεται σε ένα δεκασύλλαβο ηmicroιστίχιο που όmicroως εγώ σε πάρα πολλές περιπτώσεις δεν microπορούσα να διαβάσω στο ιαmicroβικό microέτρο αλλά σαν πεζό κείmicroενο και σε ένα ιαmicroβικό επτασύλλαβο που θα microπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει το ηmicroιστίχιο ενός ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου

Ας παραθέσουmicroε τους πρώτους τρεις στίχους

112

laquoΉλιε microεγάλε ανατολίτη microου χρυσό σκουφί του νου microου

αρέσει microου στραβά να σε φορώ πεθύmicroησα να παίξω όσο να ζεις όσο να ζω κι εγώ για να χαρεί η καρδιά

microαςraquo Το κόmicromicroα που υπάρχει στη δέκατη συλλαβή δηmicroιουργεί

φυσικά και αβίαστα την τοmicroή Όmicroως τα πράγmicroατα δεν είναι πάντα έτσι Παράδειγmicroα laquoΜαγνάδι λαmicroπερό στο αχνό το ουρανοθάλασσο και

χάθηraquo (Β 239) Εδώ η τοmicroή γίνεται microετά τη λέξη laquoαχνόraquo παρόλο που

δεν υπάρχει κόmicromicroα και χωρίς να υπαγορεύεται από το νόηmicroα χωρίζοντας τον στίχο σε ένα οκτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο και όχι σε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο όπως ήταν οι προηγούmicroενοι στίχοι

Ο παρακάτω στίχος είναι καλύτερος laquoΚι είδα σε γιέ microου στο γιαλό το χέρι αντήλιο νrsquo

αγναντεύειςraquo (Β 232) Εδώ υπάρχει κόmicromicroα microετά τη λέξη laquoγιαλόraquo microε το πρώτο

οκτασύλλαβο ηmicroιστίχιο σε ολοκληρωmicroένο νόηmicroα σαν το πρώτο ηmicroιστίχιο ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου Όmicroως καθώς έχεις συνηθίσει το πρώτο ηmicroιστίχιο να είναι δεκασύλλαβο laquoσκοντάφτειςraquo

Σε αρκετούς στίχους η τοmicroή microπορεί να γίνει κατά βούληση καθώς στη microέση του στίχου υπάρχει λέξη δισύλλαβη Έτσι microπορούmicroε να έχουmicroε είτε ένα οχτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο είτε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο Παράδειγmicroα

laquoΌλα rsquoναι φάδια της κοιλιάς παιδιά και το ψωmicroί στηmicroόνιraquo (Τ 1384) Εδώ ο Καζαντζάκης για να κάνει τον δεκαεπτασύλλαβο από την κρητική παροιmicroία βάζει στη microέση τη λέξη laquoπαιδιάraquo ανάmicroεσα σε δυο κόmicromicroατα Η τοmicroή microπορεί να γίνει είτε πριν είτε microετά τη λέξη

Αλλού προσθέτει στη λέξη ένα συνθετικό για να microετατρέψει τον δεκαπεντασύλλαβο σε δεκαεπτασύλλαβο όπως

laquoΓλυκοmicroηλιά microου microε τα microήλα σου και microυγδαλιά microου αφράτηraquo (Β 507)

113

Αν αφαιρέσουmicroε το laquoγλυκο-raquo έχουmicroε έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που λες και πάρθηκε (ίσως πράγmicroατι να πάρθηκε) από δηmicroοτικό τραγούδι

Είναι περίεργο που ο Καζαντζάκης ενώ χρησιmicroοποιεί πολύ συχνά τόπους και υφολογικά σχήmicroατα του δηmicroοτικού τραγουδιού δεν χρησιmicroοποίησε και το στίχο του Να σηmicroειώσουmicroε όmicroως εδώ ότι όσο προχωρούmicroε προς το τέλος της laquoΟδύσσειαςraquo τόσο microεγαλύτερη χρήση τους κάνει ενώ ταυτόχρονα microειώνονται οι στιχουργικές ανωmicroαλίες

∆ιαβάζουmicroε laquoΑχ πέθανε καλέ να σrsquo αγαπώ ζήσε να σrsquo έχω αmicroάχηraquo

(Α 260) Και εδώ καταστρέφει τον δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής

παροιmicroίας (την επιβεβαίωσα ψάχνοντας στο διαδίκτυο) προσθέτοντας το laquoκαλέraquo για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβό του

Αλλού τη λέξη αυτή την προσθέτει στην αρχή όπως στο παρακάτω παράδειγmicroα

laquoΏχου κι όποιος κοιmicroάται δίπλα σου τον ύπνο λαχταρίζειraquo (Ε 555)

Είναι ο δεύτερος στίχος microιας microαντινάδας Ο πρώτος στίχος είναι laquoΌποιος φιλεί τα χείλη σου ζάχαρη πιπιλίζειraquo Την πρωτάκουσα από τον συγχωρεmicroένο τον Μουντάκη

laquoΤρώτε τρώτε και πίνετε άρχοντες κι εγώ θα τραγουδήσωraquo (Θ 325)

Εδώ ο Καζαντζάκης για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβο από τον δεκαπεντασύλλαβο διπλασιάζει τη λέξη laquoτρώτεraquo Είναι στίχος από το γνωστό ριζίτικο στον οποίο όmicroως το laquoκι εγώ θα σας δηγούmicroαιraquo το παραλλάσσει σε laquoεγώ θα τραγουδήσωraquo

Το ίδιο κάνει και στον παρακάτω στίχο διπλασιάζοντας τη λέξη laquomicroικρόraquo

laquoΜικρό microικρό πουλί rsquoταν διάβηκε παιχνίδι και συντρίφτηraquo (Γ 53)

Ακούοντας την απαγγελία του Βασίλη ∆ιαmicroαντόπουλου στο youtube όπου ανάmicroεσα στα αποσπάσmicroατα που διαβάζει βρίσκεται και ο παραπάνω στίχος παρατηρώ ότι

114

στον στίχο laquoξεπάτωσε έριζα όλο το νησί και το κατάπιε η microνήmicroηraquo το laquoσεraquo του laquoξεπάτωσεraquo δεν το προφέρει ως microια συλλαβή microε το laquoεraquo του laquoέριζαraquo microε αποτέλεσmicroα να καταστρέψει τον δεκαεπτασύλλαβο αφού κάνει τις συλλαβές του δεκαοκτώ Να λοιπόν που έκανα καλά να παραιτούmicroαι συχνά από το να διαβάζω ρυθmicroικά τους στίχους και να τους διαβάζω αντίθετα σαν πεζό κείmicroενο Και η παραπάνω απαγγελία microου έδωσε αυτή την αίσθηση ότι ήταν ανάγνωση πεζού κειmicroένου ndash ή σύγχρονης ποίησης η οποία είναι χωρίς microέτρο

Ένα άλλο πρόβληmicroα που αντιmicroετώπισα διαβάζοντας τους δεκαεπτασύλλαβους του Καζαντζάκη είναι η χρήση ασυναίρετων τύπων που microου χαλούσαν την αίσθηση του microέτρου

laquoκι ολοζωής του πια την παρατάει στη χαmicroωγής να υφαίνειraquo (Β 470)

Και ο Κάλβος προτιmicroά τους ασυναίρετους τύπους όmicroως αυτό δίνει microια πρόσθετη microεγαλοπρέπεια στις laquoΩδέςraquo του Εδώ όmicroως microου φαίνεται ότι η χρήση είναι άστοχη και ξενίζει ιδιαίτερα εmicroάς τους κρητικούς που στις microαντινάδες και στα ριζίτικα χρησιmicroοποιούmicroε τους συνηρηmicroένους τύπους

Εmicroάθαν το πως σrsquo αγαπώ του microπαλκονιού σου οι βιόλες

κι όταν περνώ απrsquo το στενό microοσκοmicroυρίζουν όλες Αγαπώ όχι αγαπάω Περνώ όχι περνάω Στην ίδια ιστοσελίδα από όπου παρέθεσα για την τοmicroή

διάβασα και το παρακάτω laquoΑπό τις 15 συλλαβές κι απάνω ο στίχος δύσκολα συmicroπίπτει microε την κανονική ανθρώπινη αναπνοή και γιrsquo αυτό αποφεύγεταιraquo

Όχι ο Καζαντζάκης δεν θα τον αποφύγει Τι ήταν αυτό που τον ώθησε να χρησιmicroοποιήσει τον

δεκαεπτασύλλαβο Μήπως σαν λύση στις συχνά σύνθετες λέξεις που χρησιmicroοποιεί Μήπως διότι νόmicroιζε ότι ο στίχος αυτός σαν στίχος microπαρόκ έχει microεγαλύτερη microεγαλοπρέπεια Μήπως για να ξεχωρίσει από τον Σολωmicroό και τον Παλαmicroά στους οποίους δεν είδα να κάνει καmicroιά αναφορά ποτέ

115

Γιατί άραγε Αν συναντηθούmicroε ποτέ στην ίδια παράδεισο ή στην ίδια

κόλαση θα τον ρωτήσω ∆εν microου ήταν εύκολο να παρακολουθώ πάντα την

πλοκή Η Λιλή Ζωγράφου στο βιβλίο της laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo δίνει microια εκτενή περίληψη

Ο Οδυσσέας έκανε τόσα χρόνια να γυρίσει σπίτι του αλλά microόλις γύρισε βαρέθηκε δεν τον χωρούσε Άφησε το θρόνο στο γιο του και microε κάmicroποσους συντρόφους κίνησε για την περιπέτεια Σταmicroατούν στη Σπάρτη και παίρνει microαζί του την Ελένη κρυφά από τον Μενέλαο εννοείται Έπειτα πηγαίνουν στην Κρήτη και βοηθούν τους επαναστάτες σε microια επανάσταση Στην Αίγυπτο βοηθούν άλλους επαναστάτες Κατόπιν πηγαίνουν σε άλλα microέρη της Αφρικής φτάνουν microάλιστα microέχρι τις πηγές του Νείλου Μια λεοπάρδαλη τους ακολουθεί Συναντάνε τον Χριστό τον δον Κιχώτη και το Βούδα Στο δρόmicroο όλο και κάποιος σύντροφος εγκαταλείπει όλο και κάποιος πεθαίνει Στη συνέχεια τον βρίσκουmicroε στον βόρειο πόλο microε τους Εσκιmicroώους για να πεθάνει τέλος microόνος του πάνω σrsquo ένα παγόβουνο Τα φαντάσmicroατα των πεθαmicroένων συντρόφων τον επισκέπτονται στο ψυχοmicroάχηmicroά του

Στην αφήγηση αυτής της περιπλάνησης βλέπουmicroε αρκετά ανθρωπολογικά στοιχεία όπως πχ τον τρόπο που σκοτώνουν την αρκούδα οι Εσκιmicroώοι και τη θανάτωση σκλάβων στον τάφο του βασιλιά για να τον υπηρετούν οι ψυχές τους στην άλλη ζωή Σαν πεζό θα ήταν ένα συναρπαστικό πικαρέσκο microυθιστόρηmicroα microε τον Οδυσσέα και τους desperados συντρόφους του σαν ποίηmicroα όmicroως αmicroφιβάλω

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε ξανά τα σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί ο Καζαντζάκης και σrsquo άλλα έργα του (laquohellip αναστήθη ο σκούληκας και πεταλούδα εγίνηraquo) και βέβαια ξαναδιαβάζουmicroε για τις ιδέες και τις εmicromicroονές του δεν έχει νόηmicroα να τις επαναλάβουmicroε Να προσθέσω microόνο ότι εδώ φαίνεται πιο καθαρά η έννοια της eacutelan vital της laquoζωικής ορmicroήςraquo του δασκάλου του Ανρί Μπερξόν

laquoΕγώ το χρέος microου έκανα του γιου ξεπέρασα τον κύρηmiddot

116

τώρα και συ ξεπέρνα microε αν microπορείς στο νου και στο κοντάριraquo (Α 279-280)

Πάντως το παράκανε Σε κάθε ζευγάρωmicroα παρουσιάζει το ζευγάρι σαν να ζευγαρώνουν για να κάνουν απογόνους Όmicroως εγώ πιστεύω ότι τα πράγmicroατα ήταν τότε όπως και σήmicroεραmiddot τα ζευγάρια πολλές φορές ακόmicroη και όταν είναι παντρεmicroένα συνήθως τρέmicroουν στη σκέψη microιας εγκυmicroοσύνης

Και η θρησκεία θεωρεί ότι το σεξ βρίσκεται στην υπηρεσία της αναπαραγωγής Ο Φρόιντ όmicroως και γενικά η ψυχανάλυση το θεωρούν ως την κύρια έκφραση της αρχής της ηδονής Όσο για τους ηθολόγους αυτοί πιστεύουν ότι συντελεί στη σύσφιξη των σχέσεων του ζεύγους τόσο αναγκαία για την ανατροφή των παιδιών

∆ιαβάζουmicroε laquoκαλή πραmicroάτεια rsquoναι ο θεός παιδιά ξεπουληmicroό δεν

έχειraquo (Ν 709) Ε δεν είναι να απορεί κανείς που λίγο έλλειψε να τον

αφορίσουνε ∆εν microπορώ να ξέρω πόσο διαβάστηκε η laquoΟδύσσειαraquo

πιστεύω όmicroως ότι διαβάστηκε λιγότερο από τα microυθιστορήmicroατά του Ο Καζαντζάκης τη θεωρούσε ως έργο ζωής ndash την έγραψε επτά φορές ndash όmicroως εmicroένα δεν microου άρεσε Αλλά περί ορέξεως κολοκυθόπιτα Ή όπως έλεγαν οι λατίνοι de gustibus non est disputandum

Ιουλιανός ο Παραβάτης (1939) Ο Καζαντζάκης είναι συγγραφέας της ωριmicroότητας ∆εν είναι όλοι τέτοιοι Ο Τολστόι έγραψε τα αριστούργηmicroά του όταν ήταν

νέος Το 1963 τριανταπέντε χρονών ξεκίνησε το laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo που το τέλειωσε το 1969 Αmicroέσως microετά το 1973 ολοκληρώνει το δεύτερο αριστούργηmicroά του την laquoΆννα Καρένιναraquo Αντίθετα ο Ντοστογιέφσκι το ωριmicroότερο έργο του τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo τους έγραψε στο τέλος της ζωής του

117

Τα δυο microυθιστορήmicroατα που έγραψε νεότερος ο Καζαντζάκης ο laquoΤόντα Ράmicroπαraquo και ο laquoΒραχόκηποςraquo πόρρω απέχουν από τα microεγάλα microυθιστορήmicroατα της ωριmicroότητάς του

Κάτι ανάλογο διαπιστώνω τώρα διαβάζοντας τις έmicromicroετρες τραγωδίες του τουλάχιστον όσον αφορά τη στιχουργική

Ο laquoΙουλιανός ο Παραβάτηςraquo γράφηκε το 1939 αν και άργησε έξι χρόνια να εκδοθεί ∆εν είναι microόνο το ότι οι στίχοι του σrsquo αυτό το έργο microου άρεσαν περισσότερο από την άποψη του περιεχοmicroένου microου άρεσαν περισσότερο και από την άποψη της microορφής Ο Καζαντζάκης εδώ προσπαθεί να είναι συνεπής στιχουργικά και microένει πάρα πολύ πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβό του Ο στίχος αυτός είναι ο αγαπηmicroένος του αφού όπως διαβάζω και τον laquoΚωνσταντίνο Παλαιολόγοraquo στην τρίτη γραφή του το 1951 επτά χρόνια microετά την πρώτη σrsquo αυτό τον στίχο τον έγραψε

Αλλά και η πλοκή του έχει microεγαλύτερη δραmicroατικότητα απrsquo ότι στις προηγούmicroενες Μπροστά στη microονόχρωmicroη Θεοφανώ στον laquoΝικηφόρο Φωκάraquo microια αδίστακτη γυναίκα που συνωmicroότησε για τη δολοφονία του άντρα της η Μαρίνα η πνευmicroατική ndash αν κατάλαβα καλά ndash φίλη του αυτοκράτορα κόρη του αθηναίου δασκάλου του στη φιλοσοφία αmicroφιταλαντεύεται συνεχώς microε την αγάπη της για το Χριστό και την αγάπη της για τον Νικηφόρο να παλεύουν αδιάκοπα microέσα της να τον δηλητηριάσει ή όχι Να υπακούσει ή να παρακούσει στην εντολή του ∆εσπότη Ακόmicroη ο Ιουλιανός microας φαίνεται ως γνήσια τραγικό πρόσωπο Εδώ οι συνωmicroότες δεν έχουν το άλλοθι ότι ξεπάστρεψαν ένα microακελάρη όπως ο Νικηφόρος Φωκάς αλλά τον εξόντωσαν απλά και microόνο γιατί ήταν αντίθετος στο χριστιανισmicroό όπως έκαναν και microε τόσους άλλους microε πιο γνωστή την Υπατία Όmicroως και οι δυο έχουν ένα βασικό χαρακτηριστικό του τραγικού ήρωα που το βλέπουmicroε για παράδειγmicroα στον Μάκβεθ και στον Οιδίποδα υποmicroένουν microε αξιοπρέπεια τη microοίρα τουςmiddot και

118

microάλιστα όπως στην περίπτωση του Μάκβεθ microια microοίρα αναmicroενόmicroενη

laquohellipΝα microη φοβάσαι να κρατάς σφιχτά microερόνυχτα το Χάρο από το χέριmiddot και να το ξέρεις πια δεν έχεις άλλο φίλο (σελ 191) και laquoΈτοιmicroος πάντα ορθός σε περιmicroένω ω θάνατεraquo (σελ

218) Σαν έτοιmicroος από καιρό σα θαρραλέοςhellip Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια ακόmicroη χαρακτηριστικά

αποσπάσmicroατα laquoΜα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσεraquo (σελ 127) Ο Σολωmicroός εγκατέλειψε microόνο τον ιαmicroβικό

δεκαπεντασύλλαβο που οmicroοιοκαταληκτεί ζευγαρωτά για χάρη του ανοmicroοιοκατάληκτου του δηmicroοτικού τραγουδιού στους laquoΕλεύθερους Πολιορκηmicroένουςraquo Ο Καζαντζάκης γύρισε εντελώς την πλάτη του στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός πήδηξε στους ώmicroους του και τον καβάλησε χωρίς να το καταλάβει ∆ιαβάσετε τους παραπάνω στίχους σε άλλη διάταξη

Μα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσε Και πιο κάτω laquohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipΚι ούτε και στήθια γυναικός να microε παραστρατίζουνraquo (σελ 273) Ανάλογο laquoσπασmicroένοraquo ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο

συναντήσαmicroε και σε προηγούmicroενο έργο του και ασφαλώς θα υπήρχαν κι άλλοι που δεν έπεσαν στην αντίληψή microας

laquoΒΑΓΙΑ Να rsquoχα Μαρίνα microου κι εγώ την οmicroορφιά σου Αλήθεια αυτό που λεν ο γέρος microας ∆εσπότης την ώρα που microεστή κοπέλα πια στην άγια σε κράταε κολυmicroπήθρα το παρθένο ξάφνου σπλάχνο του ένιωσε να τρέmicroει από τον πόθοhellip και microε τα νύχια του έβγαλε τα δυο του microάτιαraquo (σελ 127-

128) Αυτό θα πει πίστη laquoΜεγάλη η χάρη του Θεού σουmiddot θα rsquoρθει microέρα

119

έχω ακουστά γλυκά νrsquo αδερφωθούν τα πάνταmiddot κι ο Σατανάς στη θεία κι αυτός να πέσει αγκάλη (σελ

236-237) Η ιδέα microιας τελικής ενότητας των πάντων επανέρχεται

συχνά στον Καζαντζάκη Η αντίληψή του αυτή microάλλον έχει την προέλευσή της στο βουδισmicroό στο τελικό Νιρβάναmiddot αν και οι σύγχρονοι φυσικοί υποστηρίζουν κάτι ανάλογο microακάβριο όmicroως Οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις θα εκλείψουν και αυτό γιατί η αύξηση της εντροπίας οδηγεί το σύmicroπαν σε microια κατάσταση θερmicroικής ισορροπίας όπου τα πάντα θα είναι ακίνητα νεκρά

laquoΣαν παραmicroύθι κι η ζωήmiddot θυmicroάσαι Ελένη το τερατόmicroορφο θεριό που προσδοκούσε χρόνια να ρθει να το φιλήσει αγνή παρθένα να ξαναβρεί το αγγελικό του θώρι Τέτοια κι εmicroέ η ψυχή και περιmicroένει το φιλί σουraquo (σελ 241) Στο παραmicroύθι αυτό ο Καζαντζάκης έχει αναφερθεί κι

άλλες φορές σαν microεταφορά θέλοντας να δηλώσει ότι η αγάπη microεταmicroορφώνει τον άνθρωπο το κάνει καλύτερο Αυτό οι ψυχολόγοι το ξέρουν πολλοί καλά

Και οι Beatles All you need is love Το παραmicroύθι είναι διδακτικό όmicroως υπάρχει και ένα

ανέκδοτο-παρωδία του ακόmicroη πιο διδακτικό Το κορίτσι φιλάει το βάτραχο και περιmicroένει να

microεταmicroορφωθεί στο όmicroορφο βασιλόπουλο Όmicroως ο βάτραχος ξελιγωmicroένος στα γέλια της λέει -Σου την έσκασα ∆εν είmicroαι βασιλόπουλο που έχει microεταmicroορφωθεί σε βάτραχο είmicroαι πραγmicroατικός βάτραχος

Και που βρίσκεται το δίδαγmicroα σrsquo αυτό το ανέκδοτο Γυναίκες να είστε επιφυλακτικές στα παραmicroυθιάσmicroατα

των ανδρών Και θυmicroήθηκα και άλλο ένα ανέκδοτο -Είσαι τόσο όmicroορφη τόσο τρυφερή τόσο γλυκιά τόσο

καλοσυνάτηhellip -Για να σου πω microήπως microου τα λες όλα αυτά για να microε

πξεις -Και έξυπνη

120

Τέτοια σόκιν ανέκδοτα έβαζα στο blog microου και έχασα τη θέση microου σαν σχολικός σύmicroβουλος Βέβαια αυτό ήταν πρόσχηmicroα Τώρα όmicroως είmicroαι συνταξιούχος εδώ και τέσσερα χρόνια

Την περιπέτειά microου αυτή την έχω γράψει καθrsquo υπόδειξη δύο φίλων σε ένα ανέκδοτο κείmicroενο που έχει τίτλο laquoΟ λαός δεν ξεχνά τι σηmicroαίνει δεξιάraquo και υπότιτλο laquoΕγώ το ξέχασα και το πλήρωσαraquo Αλλά φαίνεται ότι το ξέχασε και ένα microεγάλο microέρος του ελληνικού λαού που εξακολουθεί να έχει αmicroνησία Πώς αλλιώς να εξηγήσουmicroε το 2810 που πήρε η δεξιά στις εκλογές του Σεπτέmicroβρη που microας πέρασε

Όmicroως ας συνεχίσουmicroε microε τα αποσπάσmicroατα laquoΕίσαι Έλληνας Τι προσκυνάς Σηκώσου απάνω Εmicroείς και στους θεούς ορθοί microιλούmicroεmiddot λέγεraquo (σελ 254) Και θυmicroήθηκα το Θεmicroιστοκλή που υποχρεωmicroένος κατά

το πρωτόκολλο να προσκυνήσει τον Πέρση βασιλιά έριξε κάτω το δαχτυλίδι του και έσκυψε και το πήρε Τελικά υπάρχουν και microεσοβέζικοι συmicroβιβασmicroοί

laquoΑπελπισιά microου απελπισιά στερνή microου ελπίδαraquo (σελ 281)

Ίσως θα πρέπει να microαζέψω σε ξεχωριστό αρχείο τα καζαντζακικά οξύmicroωρα

laquoΜΑΡΙΝΑ hellip τα θάρρη microου έχω στο Χριστό ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ Κι εγώ τα θάρρη microου Στην πέρφανη ψυχή του απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 289) Από τους πιο καζαντζακικούς στίχους Συνεχίζουmicroε ακάθεκτοι microε τις υπόλοιπες τραγωδίες του Αλέξης Ζορmicroπάς (1943) Προηγείται η εισαγωγή που έγραψα για το σχέδιό microου

να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη και η οποία δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα το Γενάρη του 1992 και ακολουθεί το κείmicroενο για τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo που δηmicroοσιεύτηκε τον επόmicroενο microήνα

121

Από microικρός είχα το όνειρο να γίνω συγγραφέας Όmicroως

δεν είχα επιλέξει τι θα έγραφα όταν θα microεγάλωνα Όταν άρχισα να διαβάζω Καζαντζάκη στα 14 χρόνια microου η ιδέα άρχισε να ωριmicroάζει σιγά-σιγά microέσα microου θα έγραφα ένα βιβλίο για τον Καζαντζάκη Η ιδέα αυτή όσο microεγάλωνα γινόταν όλο και πιο πιεστική Στα είκοσι ένα microου χρόνια είχε γίνει αφόρητη Το καλοκαίρι του rsquo71 έλεγα ότι οπωσδήποτε θα έγραφα αυτό το βιβλίο ∆εν το έγραψα Όχι τόσο γιατί δούλευα σε ένα φροντιστήριο αγγλικών όσο γιατί δεν είχα ακόmicroη τις προϋποθέσεις Η διάθεση από microόνη της δεν αρκεί Πάντως κάποιες σηmicroειώσεις βρίσκονται ακόmicroη στα γραφτά microου

Το επόmicroενο καλοκαίρι ούτε που το σκέφτηκα Είχαmicroε άλλες έγνοιες πια και είmicroαστε προσανατολισmicroένοι σε άλλα διαβάσmicroατα Έπρεπε να διώξουmicroε τη χούντα Ο Μαρξ έδειχνε την προοπτική ενός καινούριου κόσmicroου

Ταξίδευα microε το πλοίο ∆ίπλα στο παγκάκι δυο ωραίες ξένες είχαν στήσει συζήτηση Η microια η πιο όmicroορφη microιλούσε παθιασmicroένα για τον Καζαντζάκη microε ένα ενθουσιασmicroό ίδιο microε τον δικό microου όταν ήmicroουν έφηβος Τι ωραία λέω θα microπω στην κουβέντα τους θα τους microιλήσω κι εγώ για τον Καζαντζάκη έχω πολλά να τους πω Θα ξεκινήσω microε τον laquoΖορmicroπάraquo Η ωραία σίγουρα θα είναι γεmicroάτη ενδιαφέρον θα κρέmicroεται από τα χείλια microου Μετά θα microιλήσω για τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Τότε θα της πιάσω το χέρι Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θα της χαϊδέψω τα microαλλιά Απορροφηmicroένη καθώς θα είναι θα αφήνεται microε ηδυπάθεια Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo θα σκύψω και θα τη φιλήσω Το βράδυ στην καmicroπίνα αν όλα πάνε καλά θα της microιλάω για τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και θα laquoβγάζουmicroε τα microάτια microαςraquo όπως λέει και ο laquoΖορmicroπάςraquo Την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo θα την κάνω αργότερα αναφορά στους φίλους microου όλος καmicroάρι

Τι ωραία θα ήταν να είχαν γίνει έτσι τα πράγmicroατα Η έmicroφυτη ντροπαλότητά microου δεν microrsquo άφησε να τολmicroήσω Στην επόmicroενη στάση κατέβηκα Νησί Κάσος

122

πρωτοδιορισmicroένος φιλόλογος επιστρέφοντας από τις χριστουγεννιάτικες διακοπές Το βιβλίο που δεν έγραψα τα λόγια που δεν είπα σrsquo αυτή την κοπέλα τα έκλεισα σε ένα ολοσέλιδο άρθρο στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo άνοιξη του 1983 100 χρόνια από τη γέννηση του Καζαντζάκη ∆ίπλα στο όνοmicroα microου και η φωτογραφία microου microε τη λύρα στο χέρι Το πρώτο microου όνειρο να γίνω συγγραφέας το είχα πραγmicroατοποιήσει Το πρώτο microου βιβλίο το laquoΠαραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότηταraquo είχε κυκλοφορήσει πριν δύο χρόνια Έmicroενε mdashκαι microένειmdash να πραγmicroατοποιηθεί το δεύτερο microου όνειρο να βγάλω ένα δίσκο τους στίχους τους έχω έτοιmicroους microαντινάδες που έγραψα στη γυναίκα microου ένα χρόνο microετά τότε στην αρχή της γνωριmicroίας microας Λύρα microόνο δεν έmicroαθα να παίζω καλά Ελπίζω κάποτε να microάθω

Με ένα άρθρο δεν ένιωθα να ξεπληρώνω ένα χρέος που το αισθανόmicroουνα βαθιά microέσα microου Έτσι τώρα τελευταία ακούγοντας mdashκαι διαβάζονταςmdash κάποια αρνητικά σχόλια για τον Καζαντζάκη (σε ένα κείmicroενο microάλιστα απαντήσαmicroε πριν λίγους microήνες από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo) αποφάσισα να τον ξαναδιαβάσω έχοντας την υποψία ότι microπορεί να είχα κάνει λάθος Ξεκίνησα microε τον laquoΖορmicroπάraquo

∆εν έσφαλα Μπορεί να microην ένιωσα τώρα τον πρώτο άκρατο ενθουσιασmicroό όmicroως έβλεπα ότι βρισκόmicroουνα microπροστά σε ένα microεγάλο έργο το οποίο microάλιστα microε την εmicroπειρία των 40 χρόνων microου το δεχόmicroουνα πιο πλούσια Έτσι αποφάσισα να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη να συναντηθώ πάλι microε τη σκέψη του και τα αποτελέσmicroατα αυτής της συνάντησης να τα καταγράψω για τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Το ξεκίνηmicroα θα γίνει microε τα microυθιστορήmicroατα αυτά που τον καθιέρωσαν διεθνώς

∆εν θα είναι εmicroπεριστατωmicroένες microελέτες Έχουν γραφεί τόσα για τον Καζαντζάκη κι εγώ αποστρέφοmicroαι τον ερανισmicroό Θα είναι ένας ιmicroπρεσιονιστικός πίνακας η φωτογραφία microιας επαφής Θα είναι καταγραφή σκέψεων και συναισθηmicroάτων έτσι όπως θα δω και θα νιώσω το

123

κάθε έργο του που θα διαβάσω Η αρχή θα γίνει microε τον Ζορmicroπά

Τον Αλέξη Ζορmicroπά τον έχω διαβάσει πέντε έξι φορές

microέχρι τώρα ακριβώς πόσες δεν θυmicroάmicroαι Η τελευταία ήταν πριν λίγες microέρες Η προτελευταία όταν ήmicroουν φοιτητής Μια φορά τον διάβασα και στα αγγλικά

Στα αγγλικά Είναι microια τρελή ιστορία Στον Καζαντζάκη οφείλω κατά

κάποιο τρόπο την επαγγελmicroατική microου αποκατάσταση Ήmicroουνα 15 χρονών microαθητής της τρίτης γυmicroνασίου

Πήγαινα στο φροντιστήριο αγγλικών του κου Σταυρακάκη ή για την ακρίβεια ερχόταν αυτός στο χωριό microου το Κάτω Χωριό Ιεράπετρας και microας έκανε microάθηmicroα σε microια αίθουσα του δηmicroοτικού σχολείου Εγώ και οι φίλοι microου ήmicroασταν πολύ άταχτοι Πρώτος διώχτηκα εγώ κάπου το ∆εκέmicroβρη του 1965 microε δια παντός αποβολή Οι δυο φίλοι microου ο Γιώργης ο Μαυρόmicroατος και ο Αντώνης ο Μουστακάκης microε το τέλος της χρονιάς ήσαν ανεπιθύmicroητοι να συνεχίσουν

Τέρmicroα το φροντιστήριο εγώ όmicroως αγγλικά έπρεπε να microάθω οπωσδήποτε

Βρήκα τον τρόπο Αγόρασα τα βιβλία του Καζαντζάκη στα αγγλικά και τα διάβαζα microε τη βοήθεια ενός λεξικού Τις άγνωστες λέξεις τις σηmicroείωνα σrsquo ένα τετράδιο Όπου δυσκολευόmicroουν άνοιγα το πρωτότυπο Έτσι διάβασα πρώτα τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo microετά τον Ζορmicroπά και τέλος τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Έγινα ξεφτέρι

Στο φροντιστήριο του κου Σταυρακάκη επιστρέψαmicroε εγώ κι ο Γιώργης το καλοκαίρι του 1967 όταν θα πηγαίναmicroε στην τρίτη λυκείου αφού ζητήσαmicroε συγνώmicroη και αφού υποσχεθήκαmicroε ότι θα ήmicroασταν καλά παιδιά Ήmicroασταν πια microεγάλοι Παρrsquo όλες τις διαβεβαιώσεις της κας Μαρίκας της γυναίκας του που microας έκανε microάθηmicroα ο κος Σταυρακάκης δεν microπορούσε να πιστέψει ότι είχαmicroε γίνει πράγmicroατι τόσο ήσυχοι και προσεκτικοί microαθητές

Εκείνο το καλοκαίρι κάναmicroε την τετάρτη τάξη Εγώ παρόλο που δεν είχα τελειώσει την τρίτη έγινα δεκτός

124

στην τετάρτη γιατί ήξερα καλά αγγλικά Το χειmicroώνα microόνος microου χωρίς την παρέα του Γιώργη έκανα την πέmicroπτη τάξη Νύχτα πολλές φορές microε κρύο και βροχή έκανα microε το ποδήλατό microου κάθε microέρα τα επτά χιλιόmicroετρα της διαδροmicroής Κάτω Χωριό - Ιεράπετρα microετrsquo επιστροφής για να παρακολουθήσω το φροντιστήριο

Ήmicroουν απrsquo τους καλύτερους microαθητές Στις εξετάσεις για να πάρουmicroε δεν θυmicroάmicroαι ποιο δίπλωmicroα ήλθα δεύτερος Έτσι πέρασα την ίδια χρονιά στο πανεπιστήmicroιο αγγλική φιλολογία στην Αθήνα Όταν έκανα το στρατιωτικό microου γράφτηκα στο φιλοσοφικό τmicroήmicroα και το τελείωσα λίγο microετά αφού απολύθηκα Τελικά διορίστηκα φιλόλογος microε το δεύτερο αυτό πτυχίο αφού δούλεψα επί χρόνια σαν microεταφραστής και καθηγητής αγγλικών (το καλοκαίρι microάλιστα του 1971 στο ίδιο φροντιστήριο όπου έmicroαθα αγγλικά του κου Σταυρακάκη) Σίγουρα αν δεν ήταν τα βιβλία του Καζαντζάκη η επίδοση microου στα αγγλικά δεν θα ήταν αυτή που ήταν και το πανεπιστήmicroιο θα έmicroενε ένα όνειρο Όταν microιλάω λοιπόν για χρέος απέναντι στον Καζαντζάκη δεν είmicroαι υπερβολικός

Ξαναδιαβάζοντας τον Ζορmicroπά microετά από τόσα χρόνια συνειδητοποίησα πλήρως τη διάκριση microεταξύ κλασικού έργου και σύγχρονου Κλασικό είναι το microεγάλο έργο που αντέχει στο χρόνο άσχετα αν είναι λίγοι που το διαβάζουν πια Σύγχρονο είναι το έργο που αναφέρεται σε σύγχρονα προβλήmicroατα σύγχρονες καταστάσεις αγγίζει σύγχρονες ευαισθησίες όmicroως είναι άγνωστο αν θα αντέξει τη δοκιmicroασία του χρόνου Ο Ζορmicroπάς σrsquo αυτή τη δεύτερη ανάγνωση microου φάνηκε πια έργο κλασικό Ο διάκοσmicroος και το ντύmicroα της προβληmicroατικής του ανήκουν σε microια προηγούmicroενη εποχή Τον σηmicroερινό αναγνώστη δύσκολα θα τον αγγίξει Όmicroως microήπως τον αγγίζει πχ η Ιλιάδα Το κοινό των κλασικών έργων είναι πάντα πιο περιορισmicroένο Όλα σχεδόν τα microυθιστορήmicroατα που έχω διαβάσει τα τελευταία χρόνια σύγχρονων συγγραφέων θα τα χαρακτήριζα από την άποψη του χώρου όπου διαδραmicroατίζεται η πλοκή τους αστικά Οι ήρωες ζουν και κινούνται microέσα σε πόλεις και είναι χαρακτηριστικοί τύποι

125

της πόλης Οι ήρωες του Καζαντζάκη και όχι microόνο στον Ζορmicroπά ζουν στην ύπαιθρο και είναι χαρακτηριστικοί τύποι της υπαίθρου Πολλοί microου θυmicroίζουν χωριανούς microου Έτσι τα έργα του Καζαντζάκη φαίνονται σήmicroερα να παίρνουν ένα ηθογραφικό χαρακτήρα ο οποίος δεν ήταν καθόλου microέσα στις προθέσεις του Και ηθογραφική λογοτεχνία δεν γράφεται πια εκτός από κάποια έργα δεύτερης κατηγορίας που οι συγγραφείς τους ζουν συνήθως στην ύπαιθρο Η ευαισθησία του αναγνωστικού κοινού έχει αλλάξει Εξ άλλου είναι κατά πλειοψηφία αστικό Οι microεγάλες πόλεις και κυρίως η πρωτεύουσα διογκώνονται υπέρmicroετρα εξαιτίας ενός ανεξέλεγκτου ρεύmicroατος αστυφιλίας (κυρίως και microέσω της τηλεόρασης) και καταδυναστεύουν ιδεολογικά την ύπαιθρο διαmicroορφώνοντας τις ιδέες τις αξίες και τα γούστα των κατοίκων της

Η ηθογραφική λοιπόν αυτή χροιά που παίρνουν σήmicroερα τα έργα του Καζαντζάκη τα έχει αποmicroακρύνει από το σηmicroερινό ελληνικό αναγνωστικό κοινό Όmicroως στα microάτια των ξένων αυτό τους προσθέτει έναν εξωτισmicroό πράγmicroα που συντείνει στη διάδοση τους στο εξωτερικό

Πιστεύω ότι αυτό που χαρακτηρίζει τα έργα του Καζαντζάκη και προσδιορίζει την ποιότητα τους είναι η δύναmicroη του στοχασmicroού του συγγραφέα τους Ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας-φιλόσοφος Η λογοτεχνία του είναι microια λογοτεχνία ιδεών Και microπορεί να microην είναι στρατευmicroένη λογοτεχνία microια και ο όρος χρησιmicroοποιείται για τη λογοτεχνία που βρίσκεται την υπηρεσία microιας ιδεολογίας όmicroως συχνά έχει κανείς την εντύπωση ότι ο συγγραφέας κάνει κήρυγmicroα

Το ότι ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας ιδεών φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά από την ποίηση του Βρισκόmicroενη στο περιθώριο φορmicroαλιστικών αναζητήσεων και πειραmicroατισmicroών συντηρητική στη microορφή της πραγmicroατεύεται ιδέες microυθικούς ήρωες και προσωπικότητες της ιστορίας ∆εν θα αποκτήσει ποτέ την αποδοχή του ευρέως κοινού πράγmicroα όmicroως που δεν φαίνεται να τον απασχολεί

126

Αφού ο Καζαντζάκης είναι τόσο παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν έγινε φιλόσοφος

Το επιχείρησε ∆υο νεανικά δοκίmicroιά του έχουν σαν αντικείmicroενο τη φιλοσοφία του Νίτσε και τον Μπερξόν Όmicroως η σκέψη του ήταν πολύ πλατειά για να χωρέσει microέσα σε microια συστηmicroατική θεώρηση όπως απαιτεί η φιλοσοφία

Κάθε φιλοσοφία είναι δόγmicroα Ένας φιλόσοφος που αντιφάσκει είναι κακός φιλόσοφος Και όmicroως όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι διακρίνονται λίγο πολύ για ασυνέπειες και αντιφάσεις στη σκέψη τους Ακόmicroη και ο Χέγκελ ο οποίος microπάζει στη φιλοσοφία του την έννοια της αντίφασης για να τη διώξει από την πίσω πόρτα επισύροντας τα ειρωνικά σχόλια του νεαρού Μαρξ

Ο Καζαντζάκης έβλεπε τη ζωή σαν microια πολύχρωmicroη σύνθεση αντιθέσεων Μαγευόταν απrsquo αυτές ένιωθε να τον τραβούν αντιmicroαχόmicroενες δυνάmicroεις ένας διάβολος και ένας άγγελος που αγωνίζονταν ποιος να κερδίσει την ψυχή του

Στον Ζορmicroπά υπάρχουν δυο κυρίαρχες αντιθέσεις Από τη microια ο άνθρωπος του πνεύmicroατος της σκέψης της λογικής που είναι ο συγγραφέας Από την άλλη ο άνθρωπος της αίσθησης του ενστίκτου της ζωής ο Ζορmicroπάς Ο Καζαντζάκης φαίνεται να είναι το σηmicroείο ισορροπίας δύο αντίρροπων δυνάmicroεων Όσο microεγαλώνει η microια microεγαλώνει και η άλλη ∆εν είναι τυχαίο που ο Ζορmicroπάς κυοφορείται σαν αντίβαρο της microαγείας που ασκεί όλα αυτά τα χρόνια ο Βούδας πάνω του και που θα τον οδηγήσει στη συγγραφή της οmicroώνυmicroης τραγωδίας Για τον Βούδα η ζωή είναι ψευδαίσθηση Για τον Ζορmicroπά είναι η υπέρτατη αίσθηση ∆εν υπάρχει τίποτα πιο αληθινό απrsquo τη ζωή Ένας φιλόσοφος θα πρέπει να αποφασίσει ποιος έχει δίκιο Ο Καζαντζάκης νιώθει πως και οι δυο έχουν δίκιο laquo∆εν πρόκειται για ζήτηmicroα απόλυτων αντιθέσεων αλλά microετατοπισmicroένων εντάσεωνraquo για να χρησιmicroοποιήσω microια φράση που διάβασα κάπου και microου άρεσε Ο άνθρωπος είναι microια ζυγαριά που γέρνει πότε προς το ένα σκέλος και πότε προς το άλλο Ο

127

Καζαντζάκης περιέγραψε τα δύο σκέλη της ζυγαριάς προσωποποιώντας τα Τον ζωντανό άνθρωπο που γέρνει πότε εδώ και πότε εκεί τον περιέγραψε microε απαράmicroιλλη microαεστρία ο microεγάλος Τολστόι στο έργο του laquoΠάτερ Σέργιοςraquo

Να γράψω και ένα ανέκδοτο παραβαίνοντας το πρωτόκολλο της βιβλιο-κρητικής αλλά βρισκόmicroενος microέσα στην ars poetica του Καζαντζάκη

Πήγαν κάποτε δυο διάδικοι στον Χότζα να βρουν το δίκιο τους Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο ένας laquoέχεις δίκιοraquo του λέει ο Χότζας Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο άλλος laquoέχεις δίκιοraquo λέει και σrsquo αυτόν ο Χότζας Ένας τρίτος που παραβρίσκεται στη συζήτηση λέει έκπληκτος laquoΜα πως είναι δυνατόν Χότζα microου να έχουν και οι δύο δίκιοraquo laquoΚαι συ δίκιο έχειςraquo του απαντάει ο Χότζας

Ο Χότζας είναι ο Καζαντζάκης Η συνειδητοποίηση από τον Καζαντζάκη της

αντιφατικής (ή καλύτερα της αντιθετικής) σύστασης της πραγmicroατικότητας επεκτείνεται και στο πεδίο της γλώσσας Συχνά χρησιmicroοποιεί αντιφατικές εκφράσεις για να εκφράσει τη microια και microοναδική ιδέα Τη microεγαλύτερη πυκνότητα αυτού του ειδικά καζαντζακικού λογοτεχνικού σχήmicroατος τη βρήκα στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo νοmicroίζω

mdash laquoΠαπούλη δόσrsquo microου microια συmicroβουλήraquo mdash laquoΦτάσε όπου microπορείςraquo mdash laquo∆όσrsquo microου κι άλλη microιαraquo mdash laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo Στον laquoΖορmicroπάraquo βρήκα τα εξής αποσπάσmicroατα (αν δεν

microου ξέφυγε κανένα) στο παραπάνω σχήmicroα laquomicroάτια που στυλώνονταν πάνω microου σαν να microε

καλωσόριζαν κάθε στιγmicroή σαν να microε αποχαιρετούσαν κάθε στιγmicroήraquo

laquoο microόνος τρόπος να σώσεις τον εαυτό σου είναι να microάχεσαι να σώσεις τους άλλουςraquo (προσέξτε όχι να σώσεις αλλά να microάχεσαι να σώσεις)

laquoΝα ενεργείς σαν να microην υπήρχε θάνατος και να ενεργείς έχοντας στο νου σου κάθε στιγmicroή το θάνατο είναι ίσως έναraquo

128

laquoΑν τότε microονάχα είmicroαστε λεύτεροι όταν υπακούmicroε το microπρούτζινο χέριraquo

laquoΗ πίστη microου είναι microωσαϊκό καmicroωmicroένο από απιστίεςraquo laquoΗ microεγαλύτερη τρέλα είναι να microην έχεις τρέλαraquo laquoΗ ουσία της ζωής είναι η ανώτατη παραφροσύνηraquo θα

γράψει στην εισαγωγή laquoΤέταρτη θεωρία (του Ζορmicroπά) δυο και δυο κάνουν

τέσσερα Πέmicroπτη θεωρία δυο και δυο δεν κάνουν τέσσεραraquo

laquoΗ ψυχή είναι κι αυτή σάρκα και η σάρκα είναι κι αυτή ψυχήraquo

laquoΗ εξωτερική συmicroφορά microετουσιώνεται σε ανώτατη δυσκολότατη ευδαιmicroονίαraquo

laquo Στην κορυφή της προσπάθειας mdash στην απροσπάθειαraquo

Αν έκανα αυτή την εξαντλητική παράθεση είναι γιατί πιστεύω ότι σε διατυπώσεις σαν κι αυτές βρίσκεται κλεισmicroένη η πεmicroπτουσία της σκέψης του Καζαντζάκη

Στον laquoΖορmicroπάraquo όπως και στα άλλα έργα του εξάλλου τα microεγάλα microεταφυσικά προβλήmicroατα ποιος microας έφτιαξε που πάmicroε γιατί ζούmicroε κλπ συζητούνται δεν απαντώνται Εκείνο που θέλει να εκφράσει ο Καζαντζάκης είναι η αγωνία του ανθρώπου microπροστά σrsquo αυτά τα ερωτήmicroατα και όχι να σχολιάσει τις απαντήσεις που δόθηκαν microια και ξέρει ότι καmicroιά δεν είναι τελεσίδικη

Το πρόβληmicroα της ελευθερίας τον απασχολεί αρκετά επίσης Αναρωτιέται αν ελευθερία είναι η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας ή αντίθετα η microη συνειδητοποίησή της Όmicroως η ελευθερία αυτή έχει ένα microάλλον microεταφυσικό χαρακτήρα Την πατρίδα (τη λέξη εθνικισmicroό δεν την χρησιmicroοποιεί) τη θεωρεί πρόξενο σωρείας εγκληmicroάτων

Ο αντικληρικαλισmicroός του Καζαντζάκη παρά λίγο να του στοιχίσει τον αφορισmicroό του Ο αντικληρικαλισmicroός αυτός εκφράζεται και στον ίδιο το microύθο στην ιστορία microε τον καλόγερο καθώς και microε την παράθεση παροιmicroιών Αρκετά ξεπερασmicroένος σήmicroερα τον συνάντησα τελευταία στο βιβλίο του Άρη Σφακιανάκη laquoΟ τρόmicroος του κενούraquo

129

που παρουσιάσαmicroε ήδη από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Όmicroως δε νοmicroίζω ότι ήταν γνήσιος αντικληρικαλισmicroός και το επεισόδιο που παραθέτει (έρωτες καλόγερων) το κάνει νοmicroίζω για το γαργαλιστικό της υπόθεσης

Αξίζει να σηmicroειωθούν εδώ οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη για τις γυναίκες Οι φεmicroινίστριες δεν θα πρέπει να τον συmicroπαθούν γιrsquo αυτές Τις παρουσιάζει να microην έχουν τίποτε άλλο στο νου τους παρά τον έρωτα Οι άντρες και πρώτος και καλύτερος ο Ζορmicroπάς εκφράζονται ή περιφρονητικά ή microε οίκτο γιrsquo αυτές Για τον άντρα είναι εmicroπόδιο στην πραγmicroατοποίηση των υψηλών του επιδιώξεων Το πολύ να είναι microια αναγκαία και ευχάριστη ανάπαυλα στη δράση του Για τον Καζαντζάκη microετράνε microόνο οι ήρωες Και η ιστορία έχει να παρουσιάσει πολλούς ήρωες ελάχιστες ηρωίδες Αν είναι αλήθεια ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo όπως δηλώνει στην laquoΑσκητικήraquo του τότε η microόνη πραγmicroατικότητα είναι ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος αυτός που πατάει τις απάτητες κορφές

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ήρωες του Καζαντζάκη στέκονται όλο και ψηλότερα Από τους απλά ενδιαφέροντες τύπους του Ζορmicroπά και του Μανωλιού (Χριστός Ξανασταυρώνεται) περνάει στη microυθική σχεδόν φυσιογνωmicroία του Καπετάν Μιχάλη για να περάσει microετά στις ασκητικές microορφές του Χριστού και του Άγιου Φραγκίσκου Ανάλογοι είναι και οι ήρωες στις τραγωδίες του

Το ύφος του έργου του συmicroφωνεί microε την ποιητική του όπως την εκθέτει παρενθετικά στο laquoΖορmicroπάraquo

laquoΈmicroοιαζε το κρητικό τούτο τοπίο microε την καλή πρόζα καλοδουλεmicroένο λιγόλογο λυτρωmicroένο από περιττά πλούτη δυνατό και συγκρατηmicroένο ∆ιατύπωνε microε τrsquo απλούστερα microέσα την ουσία ∆εν έπαιζε δεν καταδεχόταν να χρησιmicroοποιήσει κανένα τερτίπι δεν ρητόρευε Έλεγε ότι ήθελε να πει microε αντρίκια αυστηρότηταraquo

Το ύφος αυτό θα βρει την πιο ώριmicroή του έκφραση στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo το microυθιστόρηmicroα που microrsquo άρεσε

130

περισσότερο αλλά που αγνοήθηκε από το κοινό Όmicroως θα microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτό στην ώρα του

Προmicroηθέας (1943) Ο laquoΠροmicroηθέαςraquo κατά τα πρότυπα του αισχύλειου

δράmicroατος είναι τριλογία Προmicroηθέας πυρφόρος Προmicroηθέας δεσmicroώτης και Προmicroηθέας λυόmicroενος

Ο Καζαντζάκης είναι λάτρης της ισχυρής προσωπικότητας είτε ιστορικής είναι αυτή όπως ο Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος είτε άσηmicroης καθηmicroερινής όπως ο Μανωλιός και ο καπετάν Μιχάλης ήρωες όλοι των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Στις τραγωδίες του όmicroως οι ήρωές του είναι όλοι ιστορικές ή microυθολογικές προσωπικότητες ∆εν θα microπορούσε να είναι διαφορετικά αν ήθελε να microείνει πιστός στο αρχαίο δράmicroα έτσι τουλάχιστον όπως microας το παρουσιάζει ο Αριστοτέλης ο οποίος είχε υπόψη του microια πολύ πιο πλούσια δραmicroατουργία απrsquo ότι εmicroείς σήmicroερα και ο οποίος επισηmicroαίνει ότι η τραγωδία σε αντίθεση microε την κωmicroωδία

microιmicroείται πρόσωπα καλύτερα των υπαρχόντων (βελτίους

microιmicroεῖσθαι βούλεται τῶν νῦν) Έτσι στις τραγωδίες του δεν θα δούmicroε να φιγουράρουν καθηmicroερινοί άνθρωποι όλοι οι ήρωές του είναι γνωστές προσωπικότητες από την ιστορία ή τη microυθολογία Όmicroως οι προσωπικότητες αυτές ανέδειξαν κάθε microία ένα κυρίως χαρακτηριστικό τους Ο Χριστός ο Χριστόφορος Κολόmicroβος και ο Θησέας την επιmicroονή στο σκοπό Ο Νικηφόρος Φωκάς ο Ιουλιανός ο Παραβάτης ο Καποδίστριας και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος την θαρραλέα αντιmicroετώπιση του επικείmicroενου θανάτου Ο Προmicroηθέας και ο Λωτ (laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo) microια υψηλή αίσθηση του καθήκοντος ο microεν Λωτ αρνούmicroενος να δεχθεί τη σωτηρία που του προσέφερε ο Θεός για να microην εγκαταλείψει τους συmicroπολίτες του ο δε Προmicroηθέας αρνούmicroενος να υποκύψει στις εντολές του ∆ία και να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Στον laquoΠροmicroηθέαraquo βλέπω επιπλέον το

131

δίπολο συmicroβιβασmicroούmicroη συmicroβιβασmicroού το οποίο χρησιmicroοποίησα ως κύριο ερmicroηνευτικό άξονα στα έργα που πραγmicroατεύτηκα στο διδακτορικό microου Μίλησα γιrsquo αυτό πιο πρώτα στο microελέτηmicroά microου για την laquoΑντιγόνηraquo όπου το δίπολο εκπροσωπείται από την Αντιγόνη και την Ισmicroήνη Η Αντιγόνη αψηφά την εξουσία του Κρέοντα ενώ η Ισmicroήνη

τη συmicroβουλεύει να συmicroβιβαστεί ἀλλ᾽ ἐννοεῖν χρὴ τοῦτο

microὲν γυναῖχ᾽ ὅτι ἔφυmicroεν ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ microαχουmicroένα Μεγαλύτερος ο συmicroβιβασmicroός της Ισmicroήνης το ζήτηmicroα δεν είναι microόνο ότι δεν πρέπει να πηγαίνουν κόντρα στις διαταγές του τύραννου αλλά και ότι δεν πρέπει να τα βάζουν microε τους άντρες γενικά Τον πόλο του συmicroβιβασmicroού εδώ εκπροσωπεί ο Επιmicroηθέας ο οποίος παραινεί τον αδελφό του να συmicroβιβαστεί Αυτός αρνείται αγέρωχα

Ο Καζαντζάκης πρέπει να microείνει κατά κάποιο τρόπο πιστός στην αισχύλεια τριλογία ο Προmicroηθέας πρέπει να ελευθερωθεί Πώς όmicroως

Όχι δεν θα συmicroβιβαστεί Ο ∆ίας όmicroως θα συγχωρέσει Εντούτοις η συγχώρεση αυτή θα επιβεβαίωνε για άλλη microια φορά την παντοδυναmicroία της εξουσίας που δεν φοβάται πια τους αντάρτες και έχει χορτάσει την εκδικητικότητά της Έτσι ο Καζαντζάκης microπάζει στη σκηνή τον γιο του τον Ηρακλή Αυτός θα έλθει έτσι κι αλλιώς να τον ελευθερώσει

∆εν θα προλάβει Θα τρέξουν πρώτες οι υπηρέτριες του ∆ία ο Θυmicroός και η Βία και αυτές θα τον ελευθερώσουν

Και πάλι microπαίνει το ζήτηmicroα του συmicroβιβασmicroού η Αθηνά τον καλεί microαζί της στον Όλυmicroπο microαζί microε τους άλλους θεούς

Αρνείται δεν έχει σκοπό να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Και πάλι βλέπουmicroε την άρνηση της ευτυχίας microπροστά στην αίσθηση του καθήκοντος

Θίγει και άλλα θέmicroατα ο Καζαντζάκης στο έργο αυτό όπως την αγνωmicroοσύνη του λαού δείχνοντας τους γέροντες να πετροβολούν τον Προmicroηθέα και την εξέλιξη του ανθρώπου microέσα από τις διαδοχικές γενιές στο τέλος

132

του έργου πατέρας και γιος αγκαλιάζονται και ο Προmicroηθέας χάνεται microέσα στο σώmicroα του γιου του τού Ηρακλή Επίσης ο Καζαντζάκης παρουσιάζει τη γυναίκα το κατrsquo εξοχήν συντηρητικό στοιχείο να microαγεύεται από τον δυνατόν άντρα όπως αργότερα η Εmicroινέ από τον Καπετάν Μιχάλη Η Πανδώρα ερωτεύεται τον Προmicroηθέα όmicroως αυτός αρνείται τον έρωτά της και έτσι αυτή αναγκάζεται να υποκύψει στον έρωτα του Επιmicroηθέα ∆ηλώνει όmicroως

laquoΠάντα αγαπώ τον άντρα που δεν έχωraquo (σελ 100) Το διάβασα σε microια ανάρτηση microε ευφυολογήmicroατα -Ποια είναι η καλύτερη γυναίκα -Του άλλου Στιχουργικά ο Καζαντζάκης καλύτερος παρά ποτέ

δίνει σχεδόν πάντα αmicroιγείς ενδεκασύλλαβους που κάποιες φορές ξεχειλώνουν σε δωδεκασύλλαβους microε microια πρόσθετη βραχεία συλλαβή στο τέλος όπως πχ

laquoΤο χέρι microην απλώνειςmiddot πα στην άβυσσο αιώνες κρεmicroασmicroένος θα microουγκρίζειςraquo (σελ 55) Επίσης ο χορός των Πανόπουλων (ακόλουθων του

Πάνα) και των Ωκεανίδων που εδώ κάνει πιο συχνά την εmicroφάνισή του αλλά και άλλα πρόσωπα microιλούν microε αναπαιστικούς στίχους δεκασύλλαβους κατά το πλείστον όπως

laquoΤι φωτιά τι χαρά rsquoναι microοιρόγραφτη πα στη γης την πετρόχαρη microοναχά το απροσκύνητο microέτωπο λευτεριά να στοχάζεται τους θεούς πολεmicroώντας αντάρτικα (σελ 48-49) Όmicroως ας δώσουmicroε κάποια ακόmicroη αποσπάσmicroατα laquoΈ σκλάβε microια ψυχή microεγάλη microάθε δε δύνεται να νιώσει ελευτερία τα πλάσmicroατα όλα ελεύτερα αν δεν κάmicroειraquo (σελ 32) Μεγαλειώδες laquoΤη σάρκα τυραννάς να γίνει πνέmicroαraquo (σελ 101) Έχουmicroε αρχίσει πια να το βαριόmicroαστε Ίσως γιατί

διαβάζω microια τραγωδία κάθε microέρα laquohellipΜα πολεmicroώ κι η νίκη κι ας έρθει κι ας microην έρθει δε microε νοιάζειmiddot

133

ορθός να πολεmicroώ και τίποτα άλλο δε θέλω microήτε ζήτησα της Μοίραςraquo (σελ 103) Για άλλη microια φορά βλέπουmicroε το microοτίβο του

αγωνιζόmicroενου ανθρώπου που τον ενδιαφέρει περισσότερο ο ίδιος ο αγώνας από τη νίκη Πιο κάτω λέει και ο γιος του ο Ηρακλής

laquoΠάντα πιο πέρα είναι ο στερνός microας άθλοςmiddot πάντα πιο microπρος και τελειωmicroό δεν έχουνraquo (σελ 242) Έχουmicroε διαβάσει και τις άλλες δυο τραγωδίες θα

γράψουmicroε και γιrsquo αυτές Ιωάννης Καποδίστριας (1944) Τελικά διαπιστώνω ότι τις εmicromicroονές του Καζαντζάκη

microόνο διαβάζοντας τα θεατρικά του έργα microπορείς να τις συνειδητοποιήσεις πλήρως Η λιτότητα των επεισοδίων που υπαγορεύουν οι θεατρικές συmicroβάσεις τις κάνει πιο ανάγλυφες

Μια κύρια εmicromicroονή του Καζαντζάκη που δεν φαίνεται τόσο στα microυθιστορήmicroατά του είναι ο απελπισmicroένος αγώνας του τραγικού ήρωα και η αξιοπρέπεια microε την οποία αντιmicroετωπίζει τον αναπόφευκτο θάνατό του αξιοπρέπεια που του απαγορεύει να τον αποφύγει να τρέξει να σωθεί Εδώ συναντάmicroε την υπαρξιακή laquoεπιλογήraquo του Σαρτρ επιλέγουmicroε την ουσία που θα δώσουmicroε στην ύπαρξή microας Και η ελευθερία microας συνίσταται ακριβώς σrsquo αυτή την επιλογή και όχι στις laquoαυθαίρετες πράξειςraquo τις actes gratuites του Καmicroύ Ο υπεράνθρωπος microένει και αγωνίζεται αντιmicroετωπίζοντας ατάραχος το αναπόφευκτο της microοίρας Τα ανθρωπάκια το βάζουν στα πόδια

laquo∆εν είναι η Μοίρα παντοδύναmicroηmiddot η ψυχή rsquoναι του ελεύτερου του αγνού κι απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 121) Για να εικονογραφήσει αυτή την laquoεmicromicroονήraquo του ο

Καζαντζάκης προβαίνει και σε ιστορικές αυθαιρεσίες Εν τάξει δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν αντιmicroετώπισε ο Νικηφόρος Φωκάς τους δολοφόνους του microε αξιοπρέπεια

134

ή όχι όmicroως αδυνατούmicroε να πιστέψουmicroε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας όδευε στην εκκλησία περιmicroένοντας το θάνατό του προειδοποιηmicroένος Ο Καζαντζάκης τον παρουσιάζει όπως θα παρουσιάσει λίγο αργότερα το Χριστό στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo πιστεύοντας πως ο θάνατός του θα είναι χρήσιmicroος για την Ελλάδα οδεύει θαρραλέα να τον συναντήσει

laquoΣτο σύmicroφωνο microε την Ελλάδα όπου έχω βάλει τη βούλα microου microε το Θεόν εγγύη microπήκεν η ρήτρα ετούτη πρώτη Θοδωράκη laquoΑν τύχει κι είναι χρήσιmicroος microπορεί microια microέρα ο θάνατός σου στην πατρίδα Καποδίστρια να πεθάνειςraquo Υπόγραψα κι ως τίmicroιος άντρας είmicroαι έτοιmicroος την rsquoπογραφή microου να τιmicroήσω Εδώ βλέπουmicroε ότι ο Καζαντζάκης microε λεκτικές

ακροβασίες προσπαθεί να microείνει πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο κάτι που δεν έκανε στις πρώτες του τραγωδίες Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι το microέτρο των χορικών είναι επίσης ο ανάπαιστος και πάλι microε ανισοσύλλαβους στίχους

Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΣιχάθηκα τους Έλληνεςmiddot microοχτώ παλεύω πονώ και χάνουmicroε γιrsquo αυτούς microα δεν τους θέλωmiddot το αθάνατο το φως microολεύουν της Ελλάδαςraquo (σελ 34) Τι να κάνουmicroε αυτός είναι πάντα ο λαός Αυτό το

κατάλαβε πρώτος και καλύτερος ο Μωυσής όταν κατέβηκε από το όρος Σινά

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντάει τον Νίτσε Περιφρονεί τον απλό λαό microόνο η ηρωική προσωπικότητα τον ενδιαφέρει Βέβαια στο laquoΟ Χριστό ξανασταυρώνεταιraquo θα παρουσιάσει microια προσωπικότητα που προβάλει microέσα από τον απλό λαό το Μανωλιό Και ο Καπετάν Μιχάλης δεν είναι κάποια ιστορική διασηmicroότητα Όmicroως στις τραγωδίες του ο Καζαντζάκης είναι ειδολογικά περιορισmicroένος

Ο λαός είναι πάντα αυτός που είναι δεν microπορεί να έχει τα χαρακτηριστικά των microεγάλων προσωπικοτήτων Οι δηmicroαγωγοί υπάρχουν γιατί υπάρχει ο δήmicroος Το αν θα τον περιφρονήσεις ή θα τον αγαπήσεις δεν εξαρτάται από το

135

λαό εξαρτάται από εσένα Ακόmicroη και στην άρια φυλή ξεχωρίζουν οι ηγέτες από τις microάζες γιrsquo αυτό ο Χίτλερ είχε δώσει τόση σηmicroασία στην προπαγάνδα δηλαδή στο παραmicroύθιασmicroα του απλού λαού

Κάποιοι αγαπούν τον λαό κάποιοι τον περιφρονούν Όποιος κι αν είναι ο λαός ας τον αγαπούmicroε όπως ο Σολωmicroός

∆υστυχισmicroένε microου λαέ καλέ και αγαπηmicroένε Πάντοτε ευκολόπιστε και πάντα προδοmicroένε Σόδοmicroα και Γόmicroορρα (1948) ∆εν θα microπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι microια τραγωδία

του Καζαντζάκη και microάλιστα microε υπόθεση εmicroπνευσmicroένη από τη Βίβλο θα microου άρεσε τόσο Η τραγωδία αυτή βρήκα ότι είναι η πιο αντιπροσωπευτική του τουλάχιστον όπως τον προσέλαβα εγώ

Είχα γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτηση ότι δεν είχα σκοπό να διαβάσω τις τραγωδίες του που είναι σε έmicromicroετρο λόγο ούτε βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo Κάποια στιγmicroή όmicroως άρχισα να αmicroφιταλαντεύοmicroαι Τελικά διαβάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo πήρα την απόφασή microου θα τις διάβαζα και αυτές Και ευτυχώς που είχα την προνοητικότητα στην ανάρτηση αυτή να αφήσω ανοιχτό το ενδεχόmicroενο να τις διαβάσω κάποια στιγmicroή Ποτέ δεν φανταζόmicroουν όmicroως ότι αυτό θα γινόταν τόσο σύντοmicroα Παράγγειλα λοιπόν και την laquoΟδύσσειαraquo περιmicroένω να microου τη φέρουν

∆εν microένει πιστός στην ιστορία της Βίβλου την παραλλάσσει πάρα πολύ Για παράδειγmicroα η γυναίκα του Λωτ απουσιάζει

Αλλά ας δώσουmicroε microια σύντοmicroη περίληψη Ο Θεός έχει αποφασίσει να καταστρέψει τα Σόδοmicroα και

τα Γόmicroορρα και ο Αβραάmicro τον παρακαλεί να σώσει τον γιο του αδελφού του τον Λωτ ο οποίος είναι υπόδειγmicroα αρετήςmiddot τα τελευταία χρόνια γιατί πιο πριν ήταν κι αυτός ένας καλοπερασάκιας όπως όλοι οι κάτοικοι των δυο αυτών πόλεων

136

Ο βασιλιάς διατάζει τον Λωτ να σκοτώσει τον microικρό του γιο το διάδοχο γιατί ένας χρησmicroός έλεγε πως θα τον σκοτώσει για να του πάρει την εξουσία Όχι δεν έκανε αυτός το λάθος του Λάιου που άφησε τον microικρό Οιδίποδα στον Κιθαιρώνα για να πεθάνει και βρέθηκε ένας βοσκός και τον έσωσε λάθος που το πλήρωσε microε τη ζωή του διατάζει την άmicroεση εκτέλεση

Ο Λωτ πράγmicroατι εκτελεί την εντολή πνίγοντας τον microικρό microε ένα σκοινί Το σώmicroα του το θάβει σε έναν αmicroπελώνα Τα αmicroπέλια τρέφονται microε το νεκρό σώmicroα microε αποτέλεσmicroα το κρασί που δίνουν τα σταφύλια τους να είναι microαγεmicroένο αυτός που το πίνει έχει παραισθήσεις και οράmicroατα Με ένα τέτοιο κρασί ποτίζουν ένα βράδυ οι κόρες του Λωτ τον πατέρα τους και τον παρασύρουν σε ένα όργιο στο οποίο χάνουν την παρθενιά τους Ο Λωτ νοmicroίζει ότι αυτό ήταν όνειρο

Κάποια στιγmicroή εmicroφανίζεται στο Λωτ και στις κόρες του ένας πανέmicroορφος άγγελος ο άγγελος ο Πυροmicroάλλης που έχει έλθει να εκτελέσει την εντολή του θεού να καταστρέψει τις δυο αmicroαρτωλές πόλεις Κάποιες φορές microέσα από τη microορφή του εmicroφανίζεται το φάντασmicroα του νεκρού παιδιού Έτσι παρουσιάζεται στον βασιλιά

laquoΠατέρα συmicroπάθησέ microεhellip Πρέπει να σε σκοτώσωraquo (σελ 415)

Τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα δεν είναι οι αmicroαρτωλές πόλεις της Βίβλου Είναι επικούρειες πόλεις που οι κάτοικοί τους εκτιmicroούν τη γνώση και ξέρουν να διασκεδάζουν Ίσως να ήταν microέσα στις προθέσεις του Καζαντζάκη ο συmicroβολισmicroός της καταστροφής τους η ατοmicroική βόmicroβα είναι προϊόν της γνώσης και αυτό το προϊόν αποτελεί σήmicroερα τη microεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα

Όmicroως ας παραθέσουmicroε όπως το συνηθίζουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΒΑΣΙΛΙΑΣ Περάσαmicroε όλους τους τρόmicroους περάσαmicroε όλες τις ελπίδες νικήσαmicroε το Θεό δεν είδες γραmicromicroένο απάνω στην καστρόπορτα Ε∆Ω ∆ΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ Αυτό θα πει Εδώ δεν υπάρχει φόβοςraquo (σελ 413)

137

Την αντίληψη αυτή την έχουν εκφράσει βέβαια και άλλοι Οι θεοί δεν είναι όmicroως microόνο προϊόντα του φόβου είναι προϊόντα και της ελπίδας

Ο Πυροmicroάλλης Άγγελος παίρνει κάποια στιγmicroή τα χαρακτηριστικά του αντάρτη Άγγελου του εωσφόρου

laquoΒασίλισσα λύσε τα microπράτσα σου microη microε αmicroποδάς φτάνει Υπάρχει κι άλλο σκαλοπάτι πιο πάνω από το φόνο δύσκολο πολύhellip Αναmicroέρισε να το ανεβώ Ο πόλεmicroος microε το Θεόmiddot αυτό rsquoναι το τέταρτο σκαλοπάτιhellip Γέρο-Λωτ microην τρίβεις τα χέρια microη χαίρεσαιhellip Ξέρεις καταραmicroένο προφητικό microυαλό πως σωτηρία δεν υπάρχει κι ο πόλεmicroος είναι χαmicroένος Μα θα πολεmicroήσουmicroε

ΛΩΤ Πώς θα πολεmicroήσουmicroε το Θεό Πυροmicroάλλη Με την προσευχή ∆εν ακούει Με τη microετάνοια Πολύ αργά Να φύγουmicroε Πού να πάmicroε Ολούθε είmicroαστε ζωσmicroένοι από Θεό Πού να χωθούmicroε Από πού να πιαστούmicroε hellip

ΑΓΓΕΛΟΣ Ένας όmicroως microπορεί να Του αντισταθείmiddot σε αυτόν έχω τα θάρρη microου

ΛΩΤ Ένας Ποιος ΑΓΓΕΛΟΣΟ νους του ανθρώπουhellip ΛΩΤ Σωστά σωστά Περήφανη ψυχή Μου αρέσει ο

ακατάδεχτος ανέλπιδος λόγος σουmiddot εmicroπρός λοιπόν ας πολεmicroήσουmicroε κι ας χαθούmicroεraquo (σελ 421-423)

Το να παλεύεις από αξιοπρέπεια χωρίς ελπίδα είναι ένα microοτίβο που το έχουmicroε συναντήσει και αλλού στο Σολωmicroό και στον Καβάφη για παράδειγmicroα Όmicroως για τον Καζαντζάκη έχει ξεχωριστή σηmicroασία Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo αυτό εκφράζεται πιο χαρακτηριστικά Ο αγγλικός τίτλος του έργου Freedom and death Ελευθερία και θάνατος είναι πιο προσφυής

Ο Αβραάmicro προσπαθεί να πείσει τον Λωτ να φύγουν microακριά από τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα που φαίνεται να καταστρέφονται από microια ηφαιστειακή έκρηξη όπως έγινε και microε την Ποmicroπηία Ο Λωτ αρνείται να παρατήσει τους συmicroπολίτες του (θυmicroήθηκα τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τους συντρόφους του microπροστά στο εκτελεστικό απόσπασmicroα και να σωθεί

138

Ξεχνάω πράγmicroατα και ονόmicroατα αλλά ευτυχώς η συνειρmicroική microου microνήmicroη λειτουργεί ακόmicroη καλά)

laquoΛΩΤ Πες Του δεν έρχουmicroαι ∆ε λέει πως είmicroαι λεύτερος ∆ε λέει πως microrsquo έκανε λεύτερο και το καυχιέται Κάνω το λοιπόν ότι θέλω ∆εν έρχουmicroαι Στο καλό γερο-ενάρετε στο καλό υπάκουο πρόβατο του Θεού Και πες του αφεντικού σου Χαιρετίσmicroατα από το γερο-Λωτ Και πες του ακόmicroα ∆εν είναι δίκαιος δεν είναι καλόςmiddot είναι παντοδύναmicroος Παντοδύναmicroος τίποτα άλλο (σελ 443)

Μrsquo αυτά τα λόγια του Λωτ τελειώνει η τραγωδία Θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε το Θεό σαν microεταφορά

της αναγκαιότητας σαν microεταφορά της υπαρξιακής microας συνθήκης microε το αναπόφευκτο του θανάτου Υπάρχουν άλυτα φιλοσοφικά προβλήmicroατα όπως κατά πόσο η αναγκαιότητα αυτή σηmicroαίνει προκαθορισmicroό δηλαδή έναν απόλυτο ντετερmicroινισmicroό ή αφήνει κάποια περιθώρια ελευθερίας (∆υστυχώς φοβάmicroαι ότι το laquoΕλευθερία ή αναγκαιότηταraquo του Jacques Monod έχει απολεσθεί από το ράφι των τύψεων πριν προλάβω να το διαβάσω)

Είmicroαστε όντως ελεύθεροι Οι microπιχεβιοριστές John B Watson και FBSkinner

microιλάνε για απόλυτο καθορισmicroό Ο υπαρξιστής Σαρτρ πιστεύει στην ελευθερία της επιλογής microέσω της οποίας δίνουmicroε ουσία στην ύπαρξή microας (η ύπαρξη προηγείται της ουσίας) Ο Καmicroύ πάλι υποστηρίζει ότι microε τις actes gratuites τις παράλογες πράξεις αποδεικνύουmicroε την ελευθερία microας και την διαφυγή από κάθε ετεροκαθορισmicroό (laquoΟ ξένοςraquo) Κάτι ανάλογο υποστηρίζει και ο Σαmicroαράκης στο laquoΛάθοςraquo Οι microυστικές υπηρεσίες πίστευαν ότι εκπαιδεύοντας microε τέτοιον τρόπο τον πράκτορά τους θα τον έκαναν πειθήνιο όργανο στις εντολές τους

Λάθος Αυτός άφησε τον κρατούmicroενό του να ξεφύγει γιατί δεν ήταν δυνατόν να του ξεριζώσουν από microέσα του την ανθρωπιά

Μεγάλη συζήτηση δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για να την κάνουmicroε

139

Και σrsquo αυτό το έργο εντόπισα αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους τους οποίους όmicroως δεν θα παραθέσω

Χριστόφορος Κολόmicroβος (1949) ∆εν έχω σε microεγάλη εκτίmicroηση τον δοmicroισmicroό σαν εργαλείο

λογοτεχνικής ανάλυσης που τάχα σε οδηγεί σε microια βαθύτερη κατανόηση παρόλο που κάποτε ασχολήθηκα microε ενθουσιασmicroό microrsquo αυτόν και αργότερα από υποχρέωση όταν δούλευα πάνω στο διδακτορικό microου Καθώς ετοιmicroάζοmicroαι να γράψω για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo βλέπω ότι πολλά από τα έργα του Καζαντζάκη θα microπορούσαmicroε να τα βάλουmicroε στον προκρούστη του σηmicroειωτικού τετράγωνου του Greimas Και αυτό γιατί οι περισσότεροι ήρωές του έχουν στη συνείδησή τους ότι πρέπει να εκτελέσουν microια υψηλή αποστολή Στο συγκεκριmicroένο έργο έχουmicroε ως πρώτο ζευγάρι δρώντων το Υποκείmicroενο-Κολόmicroβος Αντικείmicroενο-Αmicroερική Ως δεύτερο ζευγάρι το Εντολέας-Θεός Αποδέκτης-Κολόmicroβος και ως τρίτο ζευγάρι Βοηθός-Ελισάβετ Αντίπαλος-εξεγερmicroένοι ναύτες κά

Όmicroως ας αφήσουmicroε το σηmicroειωτικό τετράγωνο και τις νεοθετικιστικές επιδράσεις στη θεωρία της λογοτεχνίας και ας αναπτύξουmicroε microε λόγια το τι προσλάβαmicroε από το έργο αυτό

Όπως οι περισσότεροι ήρωες του Καζαντζάκη εmicroπνέεται και αυτός από την αίσθηση microιας υψηλής αποστολής Την αποστολή αυτή την οποία νοιώθει σαν ηθική υποχρέωση ενισχύουν και εξωτερικοί παράγοντες Ο Θεός τον οποίο χρησιmicroοποιεί σαν σύmicroβολο ο Καζαντζάκης για να αναπτύξει πιο ελκυστικά τη microυθοπλασία του στην πραγmicroατικότητα είναι microια διπλοτυπία της εσωτερικής ηθικής παρόρmicroησης της ανάγκης που νοιώθει ο ήρωας να πετύχει κάτι υψηλό το οποίο εντάσσεται στο γενικότερο καζαντζακικό σχήmicroα laquoνα κάνει τη σάρκα πνέmicroαraquo Και φυσικά για να έχει ενδιαφέρον η ιστορία αλλά και γιατί έτσι συmicroβαίνει και

140

στην πραγmicroατικότητα βλέπουmicroε άτοmicroα που τον ενισχύουν στην προσπάθειά του αλλά και άτοmicroα που του microπαίνουν εmicroπόδιο Η γυναίκα για παράδειγmicroα στα έργα του δεν εντάσσεται στο γνωστό στερεότυπο microούσα-βοηθός είναι αντίmicroαχος Τέτοια είναι η Εmicroινέ στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τέτοιες είναι οι δυο κόρες του Λωτ στο laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo τέτοια είναι η Μαγδαληνή στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo

Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει σαν οιωνό το ότι και ο Κολόmicroβος και η Ελισάβετ της Ισπανίας γεννήθηκαν την ίδια microέρα 22 Απριλίου 1451 Στη βικιπαίδεια διαβάζω ότι η ηmicroεροmicroηνία γέννησης του Κολόmicroβου εικάζεται microεταξύ 26 Αυγούστου και 31 Οκτωβρίου Όmicroως όντως γεννήθηκαν την ίδια χρονιά και ο Κολόmicroβος πέθανε δυο χρόνια αργότερα από την Ισαβέλλα (1506)

∆εν συmicroπίπτει η γέννησή τους σύmicroπτωση όmicroως είναι ότι την ίδια χρονιά που έγινε η Reconquista η ανακατάληψη δηλαδή της Ιβηρικής χερσονήσου που ήταν υπό αραβική κατοχή για επτά αιώνες έγινε και η ανακάλυψη της Αmicroερικής το 1492

Για φαντάσου επτά αιώνες Εmicroείς οι κρητικοί ευτυχώς τους άραβες τους ξεφορτωθήκαmicroε πιο σύντοmicroα σε ενάmicroιση αιώνα Μας φορτώθηκαν όmicroως άλλοι αργότερα τετρακόσια τόσα χρόνια οι ενετοί διακόσια τόσα χρόνια οι τούρκοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΌσο λίγο κι αν έχω βασίλισσα microου φτάνειmiddot όσο πολύ κι αν έχω δε microε φτάνει (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται σε τέτοιου είδους οξύmicroωρα Να παραθέσω ένα από τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

-Παππού δώσrsquo microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ώσrsquo microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείς Γενικά βλέπω στις τραγωδίες του να επαναλαmicroβάνονται

σύmicroβολα και φράσεις κλισέ αποκαλυπτικά των

141

αντιλήψεών του Ουρανός Καρδιά Θεός Σάρκα Πνέmicroα Ψυχή Πεταλούδα είναι λέξεις που τις συναντάmicroε συχνά

laquoΠρέπειhellip νrsquo αφανίσουmicroε εντός microας τη γης και τη θάλασσα και νrsquo αποmicroείνει microονάχα ο ουρανόςraquo (σελ160)

laquoΠού θαρρείτε πως πλέmicroε ολοζωής Σε γαληνά νερά Αλίmicroονό σας Η ψυχή πηδάει και γκρεmicroίζεται από καταρράχτη σε καταρράχτηraquo (σελ 273)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Η ευτυχία είντα θαρρείς πως είναι κατά βάθος Λίγες στιγmicroές απrsquo τη ζωή που κάνει ο πόνος λάθος Οι στιγmicroές δηλαδή που microεσολαβούν microέχρι να πέσουmicroε

από τον ένα καταρράχτη στον άλλο Στο τέλος του έργου βλέπουmicroε το θέmicroα της επιλογής

σαν έκφραση της ελευθερίας για την οποία microιλήσαmicroε στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo

laquoΒ΄ΑΓΓΕΛΟΣ ∆έχεσαι το microαρτύριο δεν το δέχεσαι Αποκρίσου

Α΄ΑΓΓΕΛΟΣ Μην τον βιάζειςmiddot λεύτερος είναι παίρνει απόφαση

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ (Πετιέται απάνω κάνει το σταυρό του σηκώνει αψηλά το χέρι ήσυχα)

∆έχουmicroεraquo (σελ 285) ∆ιαβάζοντας τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo είδα ότι

χωλαίνει σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου Για δυο κυρίως λόγους Ενδοκειmicroενικά τον βλέπουmicroε να σκοτώνει τον

άνθρωπο που του έδωσε το χάρτη microε τις οδηγίες για το πώς να φτάσει στην Ανατολή για να microην τον ξαναφτιάξει από microνήmicroης και τον δώσει σε άλλο Αυτό το microακιαβελικό laquoΟ σκοπός αγιάζει τα microέσαraquo microας απωθεί ιδιαίτερα σήmicroερα που το βλέπουmicroε να εφαρmicroόζεται από τους ισλαmicroιστές της ISIS και όχι microόνο Εξωκειmicroενικά στη συνείδηση πολλών η ανακάλυψη της Αmicroερικής συνδέεται microε τη γενοκτονία των ινδιάνων

Αναρωτήθηκα κάποια στιγmicroή γιατί ο Καζαντζάκης δεν έγραψε κανένα έργο για τον Ναπολέοντα Υπάρχει καλύτερο παράδειγmicroα ανθρώπου που δεν το βάζει κάτω

142

που η αποτυχία δεν τον απελπίζει που δραπετεύει από την εξορία για να ξεκινήσει εκ νέου τον αγώνα Τον θαύmicroασαν τόσοι και τόσοι από τον συmicroπατριώτη του Σταντάλ microέχρι τους laquoεχθρούςraquo γερmicroανούς Γκαίτε και Μπετόβεν γιατί να microην τον θαυmicroάσει και ο Καζαντζάκης

Κούρος (1949) Στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας κάναmicroε microια αναφορά

στο σηmicroειωτικό τετράγωνο υποστηρίζοντας ότι δεν βοηθάει στην ερmicroηνευτική κατανόηση Αυτό φαίνεται να ισχύει απόλυτα στην περίπτωση του laquoΚούρουraquo

Παρά τον τίτλο η υπόθεση του έργου είναι εmicroπνευσmicroένη από την ιστορία του Θησέα και του Μινώταυρου

Ο Θησέας έχει έλθει στην Κρήτη microαζί microε την αποστολή των επτά νέων και των επτά νεανίδων φόρος των υποτελών αθηναίων στον Μίνωα σαν θυσία στον Μινώταυρο Σκοπός του Να εξοντώσει τον Μινώταυρο Βοηθός του Η Αριάδνη που τον έχει ερωτευθεί Αντίmicroαχος Μάλλον κανένας

Θα σκοτώσει το Μινώταυρο Εδώ έχουmicroε την παραλλαγή του microύθου microε την οποία

στόχο έχει ο Καζαντζάκης να εικονογραφήσει την αντίληψή του για τον άνθρωπο που αγωνίζεται να ξεπεράσει τη φύση του και να αρθεί σε κάτι ανώτερο Ο Υπεράνθρωπος για τον Καζαντζάκη δεν είναι ένας άριος που έχει σαν αποστολή να εξοντώσει τις κατώτερες φυλές όπως έκανε ο homo sapiens που εξόντωσε τον νεαντερτάλιο τουλάχιστον όπως υποστηρίζεται από πολλούς αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος που microε τον αγώνα του αίρεται στο επίπεδο του υπεράνθρωπου Χρησιmicroοποιεί ένα τριαδικό σχήmicroα σχήmicroα που έχει χρησιmicroοποιηθεί κι άλλες φορές όπως για παράδειγmicroα laquoαγριότητα-βαρβαρότητα-πολιτισmicroόςraquo laquoανιmicroισmicroός-θρησκεία-φιλοσοφίαraquo για να συσχετίσει την εξέλιξη της ανθρωπότητας microε το βαθmicroό ανθρωποmicroορφισmicroού των θεών Ο Μίνωας αγωνίστηκε microε τον θεό-ταύρο και

143

κατάφερε και του έδωσε ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε όλο του το σώmicroα εκτός από το κεφάλι όπως είναι οι ζωόmicroορφοι αιγυπτιακοί θεοί Ο αγώνας του Θησέα microε τον Μινώταυρο είναι microια microεταφορά επίσης

laquo∆ε microου αρέσουν οι θεοί που έχουν κεφάλι σκύλου ή τσακαλιού ή ταύρουmiddot που δεν microπόρεσαν ακόmicroη να νικήσουν το χτήνοςraquo (σελ 294)

Και πιο κάτω laquoΕσύ εσύ Μίνωα Μεγάλε βασιλιά microε τον αγώνα σου

microε το microυαλό σου και microε την πράξη νικώντας τους ανθρώπους χαλινώνοντας τα πάθη τα δικά σου microετουσιώνοντας το χάος σε αρmicroονία έσmicroιξες microε το θεό έκαmicroες τον Ταύρο Μινώταυρο Παραπάνω δεν microπόρεσεςraquo (σελ 323)

Το παραπάνω το καταφέρνει ο Θησέας Παλεύοντας microαζί του τον κάνει να χάσει το ταυρίσιο κεφάλι του και να πάρει ανθρώπινο κεφάλι Παίρνοντας ανθρώπινο κεφάλι γίνεται ένα microε τον Κούρο και η πάλη τελειώνει microε ένα θερmicroό εναγκαλισmicroό Το τριαδικό σχήmicroα του Καζαντζάκη είναι λοιπόν laquoΤαύρος-Μινώταυρος-Κούροςraquo

Αλλά και εδώ υπάρχει εξέλιξη όmicroως εκτός πλαισίου της ιστορίας Ο Κούρος είναι microε αλύγιστο σώmicroα και microε τα χέρια κολληmicroένα στους γοφούς ακίνητος Είναι ο Κούρος της αρχαϊκής εποχής Στην ιστορική εποχή τα χέρια του Κούρου θα ξεκολλήσουν τα γόνατά του θα λυγίσουν το αρχαϊκό του χαmicroόγελο θα εξαφανιστεί και θα microεταmicroορφωθεί στους ανθρωπόmicroορφους ολύmicroπιους θεούς microε τη γαλήνια γεmicroάτη αυτοπεποίθηση έκφραση

Όmicroως ας δούmicroε κάποια αποσπάσmicroατα Και ξεκινάmicroε microε το θέmicroα της Ελευθερίας και της Αναγκαιότητας που θίξαmicroε και στην ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και τα Γόmicroορραraquo

laquoΜΙΝΩΑΣ Να κάνω βούληση δικιά microου την Ανάγκη Αυτό αλίmicroονο αυτό microονάχα στη γης ετούτη θα πει ελευθερία

ΘΗΣΕΑΣ Ελευθερία θα πει να κάνει η Ανάγκη ότι εγώ θέλωraquo (σελ 319-320)

144

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Κι ότι κι αν δείτε κι ότι κι αν ακούσετε κι ο Χάρος να προβάλει οmicroπρός στα microάτια σας να microην τροmicroάξετεmiddot όλα ετούτα είναι ένας χωρατάς του νου ένα πιτήδειο παιχνίδισmicroα του αγέρα τίποτα δεν υπάρχει όλα όνειροraquo (σελ 337)

Σχεδόν τριάντα χρόνια πέρασαν από τον laquoΒούδαraquo και ο Καζαντζάκης κατατρύχεται ακόmicroη απrsquo αυτόν Συνειδητοποιεί βέβαια ότι και αυτός είναι όπιο όπως όλες οι θρησκείες

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Βάρα λοιπόν το τούmicroπανοmiddot δεν τους λυπάσαι Βόηθα microε να τους κάνω να πεθάνουν και να θαρρούν ότι ονειρεύονται πώς πεθαίνουνraquo (σελ 339)

Όmicroως η θρησκεία δεν είναι microόνο όπιο είναι και κάτι άλλο αλλά πάνω σrsquo αυτό δεν αποφάνθηκε αποφθεγmicroατικά ο Μαρξ παρόλο που ασφαλώς το πίστευε

laquoΤώρα που δε θrsquo ακούει πια ο λαός το θεό να microουγκρίζει κάτω από τη γης θα ξεδιαντραπεί και θα σηκώσει κεφάλι Εγώ δεν έχω ανάγκη από θεό να microουγκρίζειmiddot microουγκρίζω εγώmiddot microα ο λαός αν του λείψει ο τρόmicroος ξεχαρβαλώνεται ξεκαπιστρώνεται πετάει κατά γκρεmicroού τον καβαλάρη και γκρεmicroίζεται κι αυτός στο χάοςraquo (σελ 368)

Και θα κλείσουmicroε microε microιαν αντίληψη και έmicromicroεση παραίνεση του Μίνωα

laquoΝα βλέπεις microε ατάραχο microάτι τη Μοίρα που χιmicroάει microε φωτιές και τσεκούρια να σε τροmicroάξει να τη βλέπεις και να χαmicroογελάς αυτή rsquoναι η πιο αψηλή κορυφή όπου microπορεί να φτάσει η δύναmicroη του ανθρώπουraquo (σελ 375)

Θα ξαναπαραθέσω τους στίχους της Αρετούσας Μοίρα δεν σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι ανε γυρεύεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι Είπαmicroε τώρα να microην τη φοβάσαι αλλά όχι και να της

χαmicroογελάς κιόλας λες και είναι γκόmicroενα

145

Νίκος Καζαντζάκης Αδελφοφάδες (1949-) σελ 266 Πριν κοντά δυο microήνες ανάρτησα microια βιβλιοκριτική για το

microυθιστόρηmicroα laquoLucien Levinraquo του Stendhal Εκεί έγραφα ότι ο συγγραφέας του το άφησε ατέλειωτο microη τολmicroώντας να το εκδώσει καθώς στο microυθιστόρηmicroα αυτό έκανε microια σκληρή κριτική της γαλλικής κοινωνίας της εποχής του Μάλιστα ούτε εκδότης τόλmicroησε να το εκδώσει παρά microόνο αφού πέρασαν 52 ολόκληρα χρόνια από το θάνατό του και 59 από τη συγγραφή του το 1992

Μια ανάλογη περίπτωση πιστεύω ότι είναι και οι laquoΑδελφοφάδεςraquo Ο Καζαντζάκης ξεκίνησε τη συγγραφή του το 1949 microε θέmicroα τον εmicroφύλιο Ένα απόσπασmicroα που βρίσκεται σε παρένθεση είχε πρόθεση να το ξανακοιτάξει Σrsquo αυτό αναφέρεται θετικά για την οκτωβριανή επανάσταση Να το αφήσει άραγε ή να γράψει κάτι άλλο στη θέση του για να εξηγήσει τους λόγους που οδήγησαν τον ∆ράκο το γιο του παπά Γιάνναρου στο βουνό ∆εν αποφάσισε ποτέ Και ο λόγος δεν ήταν microόνο ότι στο microεταξύ καταπιάστηκε microε τα άλλα του microυθιστορήmicroατα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί microια αφηγηmicroατική τεχνική που χρησιmicroοποιεί και ο Ουόλτερ Σκοτ βάζει σαν κύριο χαρακτήρα του έργου έναν laquoήρωα που βρίσκεται στη microέση του δρόmicroουraquo όπως τον αποκαλεί ο Γκέοργκ Λούκατς στο περίφηmicroο έργο του laquoΤο ιστορικό microυθιστόρηmicroαraquo έναν ήρωα δηλαδή που βρίσκεται ανάmicroεσα στους δυο αντιmicroαχόmicroενους του εmicroφύλιου τους microαυροσκούφηδες και τους κοκκινοσκούφηδες (τον ήρωα αυτό τον συνάντησα και στο laquoΣπίτι του τεmicroένουςraquo του Καντέρ Αmicroπντολάχ και στο laquoΤροmicroοκρατικό κτύπηmicroαraquo της Γιασmicroίνα Χαντρά)

Σε ένα microελέτηmicroά microου για τον Αλέξανδρο Κοτζιά γράφω ανάmicroεσα στrsquo άλλα για το πρώτο του microυθιστόρηmicroα laquoΗ Πολιορκία microε έξι microόλις εκδόσεις σε σαράντα χρόνια διαβάστηκε στραβά από την αριστερά υποστηρίζει η Β Γεωργοπούλου σε άρθρο της στην Ελευθεροτυπία τη microεθεποmicroένη του θανάτου του ενώ ο Αλέξανδρος

146

Αργυρίου σε κείmicroενό του που παρατίθεται στο οπισθόφυλλο γράφει ότι γέννησε πολλές παρανοήσεις για το πού έγερνε η πλάστιγγα

Κατά τη γνώmicroη microου δε γέννησε καmicroιά παρανόηση Το βιβλίο είναι καθαρά αντικοmicroουνιστικό και σαν τέτοιο δεν το δέχτηκε το αναγνωστικό κοινό στην πλειοψηφία του φιλοαριστερόraquo

Παράθεσα αυτό το απόσπασmicroα για τη φράση laquoγια το πού έγερνε η πλάστιγγαraquo Και στους laquoΑδελφοφάδεςraquo η πλάστιγγα γέρνει επίσης χωρίς καmicroιά παρανόηση κατά τη γνώmicroη microου αντίθετα από ότι στο βιβλίο του Κοτζιά προς την Αριστερά χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι το βιβλίο είναι φιλοκοmicromicroουνιστικό Μάλιστα ο Καζαντζάκης κάνει κριτική στο κόmicromicroα για την πολιτική του της κατάπνιξης της ελευθερίας της γνώmicroης για χάρη της κοmicromicroατικής γραmicromicroής Όπως και να rsquoχει ένα τέτοιο βιβλίο θα ήταν δύσκολο να εκδοθεί την εποmicroένη της λήξης του εmicroφύλιου

Όmicroως το κύριο πρόβληmicroα microε το βιβλίο δεν είναι τόσο η φιλοαριστερή του θέση όπως microπορεί άνετα να microεταφραστεί η στάση του Καζαντζάκη υπέρ των φτωχών και των αδικηmicroένων (laquo∆ήmicroος πάω microε τους φτωχούς και τους αδικηmicroένους φτωχός κι εγώ κι αδικηmicroένοςraquo σελ 182) όσο ο σκληρός αντικληρικαλισmicroός του αδυσώπητος όσο σε κανένα άλλο του έργο Αυτός θα του είχε προκαλέσει ακόmicroη microεγαλύτερα προβλήmicroατα αν το βιβλίο είχε εκδοθεί Όmicroως δεν περίmicroενε πενήντα τόσα χρόνια όσο το βιβλίο του Στεντάλ microέχρι να βρει το δρόmicroο για τον εκδότη Εκδόθηκε αρκετά σύντοmicroα έξι microόλις χρόνια microετά το θάνατό του το 1963 Τώρα να υποθέσω ότι εκδόθηκε microετά την 3η Νοεmicroβρίου τη microέρα δηλαδή που έγιναν οι εκλογές στις οποίες νίκησε η Ένωση Κέντρου Αν σκεφτούmicroε ότι η εκδοτική παραγωγή βρίσκεται στο ζενίθ της τις παραmicroονές των γιορτών των Χριστουγέννων είναι πολύ πιθανό

Ο Καζαντζάκης σrsquo αυτό του το microυθιστόρηmicroα περισσότερο από ότι σε οποιοδήποτε άλλο φιλοσοφεί Με microια προσχηmicroατική πλοκή που δεν φαίνεται πολύ ρεαλιστική εκθέτει τις αντιλήψεις του πάνω σε διάφορα

147

ζητήmicroατα όπως η ελευθερία ο αγώνας το αν ο σκοπός αγιάζει τα microέσα κλπ Ο ηρωικός πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται για άλλη microια φορά και microέσω της πλοκής (ο παπά Γιάνναρος σκοτώνεται από τις σφαίρες των κοmicromicroουνιστών σε microια αποτυχηmicroένη προσπάθεια να φιλιώσει τις αντίθετες παρατάξεις προτάσσοντας το κήρυγmicroα της αγάπης του Ιησού) αλλά και πιο απερίφραστα microε την παράθεση του laquoή ότι άλλοraquo του Σολωmicroού το οποίο microάλιστα ο Σολωmicroός έκλεισε microέσα σε παρένθεση στην πασίγνωστη ρήση του laquoΚλείσε microέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo Ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να microεταγράψει τη ρήση αυτή σβήνοντας την παρένθεση Ο πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται microε το ότι γιrsquo αυτόν δεν microετράει τόσο η ιδέα (laquoή ότι άλλοraquo) όσο το πάθος microε το οποίο γεmicroίζει η όποια ιδέα την ψυχή του ανθρώπου και τον ωθεί σε ηρωικές πράξεις

Η ηρωολατρεία εξάλλου του Καζαντζάκη φαίνεται για άλλη microια φορά και σrsquo αυτό το έργο όπου πράγmicroατι εδώ κρατάει ίσες αποστάσεις ∆ίπλα στην ηρωική προσωπικότητα του παπά Γιάνναρου στέκονται δυο επίσης ηρωικές φυσιογνωmicroίες σε αντίπαλα στρατόπεδα ο λοχαγός που αντιmicroετωπίζει microε γενναιότητα το θάνατο και ο καπετάν ∆ράκος που ξέρει ότι το κόmicromicroα θα τον ξεπαστρέψει γιατί δεν ακολουθεί τη γραmicromicroή και ήδη του έχει δώσει εντολή να παραδώσει το καπετανιλίκι στον υπαρχηγό του

Τραγικές υπάρξεις και οι δυο Ενώ πολέmicroησαν microαζί στον αλβανικό microέτωπο και microάλιστα ο ∆ράκος έσωσε τη ζωή του λοχαγού τώρα βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα Είχα δει κάτι παρόmicroοιο σε ένα ρώσικο έργο Ένας τσετσένος και ένας ρώσος αξιωmicroατικός βρέθηκαν αντιmicroέτωποι στην εξέγερση της Τσετσενίας ενώ είχαν πολεmicroήσει microαζί στο Αφγανιστάν Και βέβαια πιο τραγική ύπαρξη είναι ο παπά Γιάνναρος Η προσπάθειά του να φιλιώσει τους αντιmicroαχόmicroενους microπορεί να φαίνεται αφελής όmicroως ο Καζαντζάκης τον τοποθετεί σαν σύmicroβολο της τραγικότητας των ανθρώπων που βρίσκονται microειοψηφίες

148

όταν γύρω τους κυριαρχεί η πόλωση ο διχασmicroός και ο φανατισmicroός Ο Γκάντι αυτό το πλήρωσε microε τη ζωή του

Όmicroως να σχολιάσουmicroε και κάποια σηmicroεία από το έργο ∆ιαβάζουmicroε

laquoΑφού δεν είmicroαι εγώ πλούσιος ας microην είναι κανέναςmiddot αφού δεν έχω εγώ να φάω ας microην έχει κανέναςmiddot αυτό θα πει Θεός και δικαιοσύνη

Αγριεύτηκε ο γερο-Μάντρας σήκωσε τη microαγκούρα του - ∆άγκασε τη γλώσσα σου παλιοξυπόλυτε Αν άκουγε

ο Θεός των κοράκων δε θα rsquomicroενε άνθρωπος ζωντανός φώναξε και ρίχτηκε απάνω στο Μαθιόraquo (σελ 141)

Με όλο το σεβασmicroό για τον Καζαντζάκη θα διορθώσω την παροιmicroία που την πρωτάκουσα από τον πατέρα microου laquoΑν άκουγε ο Θεός των κοράκων δεν θα rsquomicroενε γάιδαρος για γάιδαρος στη γηraquo

∆υο γραmicromicroές πιο κάτω διαβάζουmicroε laquoΑλλαξοβασιλίκια γέρο Μάντρα είπε microη θυmicroώνειςraquo

Αλλαξοβασιλίκια Αυτή τη λέξη microου την έλεγε πολλές φορές ο πατέρας microου laquoέχουmicroε αλλαξοβασιλίκια microόνο να προσέχειςraquo ∆εν είχε και πολύ άδικο ήταν η περίοδος της δικτατορίας

∆ιαβάζουmicroε laquoΝαι ναι σου το rsquoχω παράπονο θεέ microουmiddot γιατί microε

αρmicroάτωσες microε το δίκοπο microαχαίρι γιατί microrsquo έκαmicroες λεύτερο και microου κρέmicroασες κρίmicroα microιστό στο λαιmicroό microου Τι χαρά θα rsquoταν κι αλάφρωση να microου rsquoδινες προσταγές να microε διατάζεις κάmicroε αυτό microην κάmicroεις εκείνο να ξέρω τι θες και να ζω να ενεργώ και να θέλω microε σιγουράδα Τώρα όλα χάος και πρέπει εγώ το σκουλήκι να βάλω τάξηraquo (σελ 184)

Ο Σαρτρ το είχε διατυπώσει σχεδόν αποφθεγmicroατικά laquoδεν εκλέγουmicroε το να είmicroαστε ελεύθεροι είmicroαστε καταδικασmicroένοι στην ελευθερίαraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΜωρέ Στελιανέraquo του rsquoπε laquoόλοι οι αρσενικοί στον

Κάστελο και στα κοντοχώρια κυνηγούν τη γυναίκα σου σrsquo έχει κάmicroει ρεζίλι παράτα τηraquo

149

- Τρελάθηκα αποκρίθηκε αυτόςmiddot laquoόλοι την κυνηγούν για να την έχουν κι εγώ που την έχω θα την παρατήσωraquo (σελ 237)

Αυτό microοιάζει microε νάκλι σαν αυτά που γράφει στα laquo∆ιάφοραraquo ο Μιχάλης Χουρδάκης-Νίσπιτας Κάποιος άλλος όπως microου είπε αγαπητός συνάδελφος στο Βαρβάκειο το διατύπωσε παροιmicroιακά Καλλιά την τούρτα microε πολλούς παρά τα σκατά microόνος microου

Με τους laquoΑδελφοφάδεςraquo κλείνω και την παρουσίαση των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Καζαντζάκη τηρώντας την υπόσχεση που είχα δώσει στον εαυτό microου να τον ξαναδιαβάσω Τον βρήκα πιο microεγάλο από ότι τον θυmicroόmicroουν όταν τον πρωτοδιάβασα στα νιάτα microου

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (1951) Ο laquoΚωνσταντίνος Παλαιολόγοςraquo είναι η τελευταία

τραγωδία που έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκηςmiddot για την ακρίβεια microετά την τρίτη γραφή της το 1951 (οι άλλες δυο ήταν το 1944 και το 1949) δεν έγραψε άλλη τραγωδία Η επιτυχία των microυθιστορηmicroάτων του τον έστρεψε οριστικά σε αυτό το λογοτεχνικό είδος

Στην τρίτη γραφή ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί τον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο όmicroως σε αντίθεση microε τις άλλες έmicromicroετρες τραγωδίες του χρησιmicroοποιεί σε αρκετά διαλογικά microέρη εν είδει ρετσιτατίβου τον πεζό λόγο

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναι και ιστορικά τραγικό πρόσωπο επιλέγει το σίγουρο θάνατο από τη φυγή

laquoΤα χέρια microου στην άγια ετούτη νύχτα ασκώνωmiddot ορκίζουmicroαι ο Θεός γραmicromicroένο ότι κι αν έχει στην άκρα απελπισιά να πορευτώ σαν άντραςraquo (σελ

505) και laquohellipΝα πολεmicroάς χωρίς ελπίδαmiddot και να νογάς βαθιά νrsquo αυξαίνει η δύναmicroή σου στην άκρα απελπισιάraquo (σελ 548)

150

Όmicroως στον Καζαντζάκη δεν φτάνει ∆ίπλα του παρουσιάζει και ένα άλλο πρόσωπο πραγmicroατικό που επιλέγει επίσης την αυτοθυσία Αυτός είναι ο Ιουστινιάνης αγαπητικός της Άννας της κόρης του Νοταρά που αρνείται να microείνει microαζί της το τελευταίο βράδυ πριν την άλωση

laquo∆εν είναι η Πόλη αυτή δικιά microου δεν τη θέλωmiddot άλλος το ξακουστό κορmicroί της χαίρεταιmiddot όmicroως σαν άντρας στην τιmicroή microου ορκίστηκα έχω χρέοςraquo

(σελ538) Με αυτό το επινοηmicroένο επεισόδιο εκτός του ότι

προβάλει άλλη microια φορά το microοτίβο της αυτοθυσίας παρουσιάζει επίσης το microοτίβο της γυναίκας που αποτελεί εmicroπόδιο για άντρα στο να εκπληρώσει την υψηλή αποστολή του

Ο Καζαντζάκης πέρα από τις πραγmicroατικές συνθήκες της άλωσης microε τους ενωτικούς και τους ανθενωτικούς να τσακώνονται ενώ οι τούρκοι βρίσκονται προ των πυλών δίνει και ένα πατριωτικό τόνο στην τραγωδία microε το microύθο του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Και το έργο τελειώνει microε το γνωστό laquoΣώπασε κυρα-∆έσποινα microη κλαις και microη δακρύζειςπάλι microε χρόνια microε καιρούς πάλι δικιά microας θα rsquoναιraquo

Όmicroως το microοτίβο της αυτοθυσίας το παρουσιάζει ακόmicroη microια φορά κάτι που ήταν αναπόφευκτο να κάνει σαν κρητικός Ο καπετάν Χαρκούτσης έρχεται από την Κρήτη microε 40 παλληκάρια αποφασισmicroένοι να πεθάνουν για την υπεράσπιση της Πόλης

Σαν κρητικός κι εγώ θα παραθέσω και έναν άλλο microύθο που δεν είναι τόσο γνωστός όσο ο microύθος του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Οι κρητικοί αυτοί αγωνίστηκαν γενναία κατά την άλωση και δεν σκοτώθηκαν Ενώ η πόλη είχε πέσει αυτοί εξακολουθούσαν νrsquo αγωνίζονται Ο Σουλτάνος τόσο θαύmicroασε τον ηρωισmicroό τους που τους επέτρεψε να φύγουν υποσχόmicroενος ότι δεν θα τους πειράξει

Το καράβι δεν επέστρεψε ποτέ στην Κρήτη Ταξιδεύει από τότε Ο καπετάνιος και οι ναύτες του περιmicroένουν το

151

microήνυmicroα εξ ουρανού να γυρίσουν και να συmicromicroετάσχουν στην ανακατάληψη της Πόλης

Οι ισπανοί περίmicroεναν επτά αιώνες Ε ας περιmicroένουmicroε κι εmicroείς

Αλλά ας παραθέσουmicroε ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΟΤΑΡΑΣ Ας γκρεmicroιστείmiddot καλύτερα σαρίκι Τούρκου παρά κουκούλα φράγκικη να βάλει η Πόληraquo (σελ 503) Θα το είχα ξεχάσει αν δεν το είχα παραθέσει στο βιβλίο

microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo Κάνω αντιγραφή και επικόλληση laquoΣίγουρα οι Κρητικοί υπέφεραν πολλά από τους Ενετούς για να φτάσει microέχρι τις microέρες microας ο αποφθεγmicroατικός στίχος που άκουσα προ ηmicroερών τυχαία από τον πατέρα microου Καλλιά του Τούρκου το σπαθί παρά του Φράγκου η κρίσηraquo (σελ 92)

Νίκος Καζαντζάκης Καπετάν Μιχάλης (1953) Εκδόσεις

Ελ Καζαντζάκη 1974 σελ 495 Μετά τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (1946) ο Καζαντζάκης

έγραψε τους laquoΑδελφοφάδεςraquo που όmicroως δεν εκδόθηκαν παρά microετά τον θάνατό του Ακολουθεί ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo (1953) Ο ξεχωριστός Ζορmicroπάς παραχωρεί τη θέση του στον ηρωικό Καπετάν Μιχάλη Ως πρότυπα ο Καζαντζάκης έχει πραγmicroατικά πρόσωπα τον Γιώργη Ζορmicroπά και τον πατέρα του Όmicroως τα πρόσωπα αυτά είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι που ξεχωρίζουν βέβαια από microια φλόγα ψυχής Το ίδιο και ο Μανωλιός στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo που ακολουθεί Στη συνέχεια όmicroως ο Καζαντζάκης δεν θα ασχοληθεί microε τις ξεχωριστές ψυχές αλλά microε τις ξεχωριστές προσωπικότητες όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo και ο άγιος Φραγκίσκος στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

Παρόλο που το έργο δεν αναφέρεται σε καmicroιά κρητική επανάσταση (για τον ελάσσονα ξεσηκωmicroό του 1989 microε τον οποίο τελειώνει το βιβλίο δεν microπόρεσα να βρω ιστορικά στοιχεία στο διαδίκτυο) microπορεί να θεωρηθεί ένα έπος της Κρήτηςmiddot ή καλύτερα ένα έπος της κρητικής

152

ψυχής Ηθογραφώντας ο Καζαντζάκης παρουσιάζει ταυτόχρονα και το microεγαλείο της

Μέσα στο έπος ο Καζαντζάκης υφαίνει και microια ερωτική ιστορία Στην ιστορία αυτή συmicroπλέκονται microια τουρκάλα η Εmicroινέ και τρεις άντρες ο άντρας της ο Νουρήmicroπεης ο καπετάν Μιχάλης και ο καπετάν Πολυξίγκης Ο Νουρήmicroπεης microπλέκεται σε microια microονοmicroαχία Σκοτώνει microεν τον αντίπαλό του όmicroως αυτός προλαβαίνει και τον πληγώνει στα γεννητικά του όργανα Αυτό θα τον οδηγήσει στην αυτοκτονία ενώ η γυναίκα του πιο πριν είχε οδηγηθεί στην αγκαλιά του καπετάν Πολυξίγκη Όmicroως αυτή τον καπετάν Μιχάλη θέλει και το ίδιο τη θέλει κι αυτός όσο και αν προσπαθεί να πνίξει το αίσθηmicroα αυτό microέσα του Όταν microαθαίνει ότι την συνέλαβαν η τούρκοι παρατάει το πολιορκηmicroένο microοναστήρι microε λίγους συντρόφους του και σώζει την Εmicroινέ την οποία microεταφέρει σε ασφαλές microέρος Όταν επιστρέφει το microοναστήρι έχει καταληφθεί από τους τούρκους και έχει καεί Νοιώθει ενοχές Πώς θα τις πνίξει Με δυο τρόπους Θα σκοτώσει την Εmicroινέ και δεν θα καταθέσει τα όπλα σε microια πράξη αυτοκτονίας

laquoΕλευτερία ήhellip Μα δεν πρόφτασε να τελειώσειmiddot microια microπάλα microπήκε microέσα

στο στόmicroα τουmiddot microια άλλη πέρασε από το δεξό του microελίγγι και βγήκε από το ζερβόmiddot κι ο καπετάν Μιχάλης έπεσε κάτω τrsquo ανάσκελα και σκόρπισαν οι microυαλοί του στις πέτρεςraquo

Έτσι τελειώνει το έργο Για τον Καζαντζάκη η γυναίκα αποτελεί εmicroπόδιο στους

υψηλούς στόχους που βάζει ο άντρας στη ζωή του Μπορεί να είναι microούσα για τους ποιητές και τους καλλιτέχνες όmicroως για τον άνθρωπο της δράσης αποτελεί ένα βαρύδι που τον βουλιάζει που δεν τον αφήνει να προχωρήσει

Για χρόνια θαύmicroαζα αυτή την επινόηση του Καζαντζάκη να σκοτώσει ο Καπετάν Μιχάλης τη γυναίκα που αγαπούσε microέχρι που διάβασα ότι το ίδιο πράγmicroα έκανε και ένας σουλτάνοςmiddot όταν συνειδητοποίησε ότι ήταν

153

ερωτευmicroένος microε microια γυναίκα από το χαρέmicroι του τη σκότωσε ∆εν microπόρεσα να το βρω στο διαδίκτυο αλλά πρέπει να ήταν κάποιος Μωάmicroεθ ίσως ο πορθητής

Η αντίληψη αυτή έχει microια βάση Στην κινέζικη όπερα του Πεκίνου laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo βασισmicroένη σε ιστορικό γεγονός η παλλακίδα για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της σε microια αποφασιστική microάχη στην οποία ήταν σχεδόν αδύνατο να νικήσουν αυτοκτονεί

Στο τέλος του έργου ο Καζαντζάκης microπάζει πάλι τον αγαπηmicroένο του προβληmicroατισmicroό το νόηmicroα της ζωής Το συζητάει ο ετοιmicroοθάνατος καπετάν Σήφακας microε τους τρεις γέρους καπετάνιους που ήλθαν να τον αποχαιρετήσουν

Ο καπετάν Σήφακας πατέρας του καπετάν Μιχάλη βάζει τον εγγονό του το Θρασάκι να του microάθει στα γεράmicroατα την αλφαβήτα Έχει το σκοπό του Τον microαθαίνουmicroε στο τέλος Παίρνει microπογιά και γράφει σε όλους τους τοίχους στα σπίτια του χωριού laquoΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣraquo Όmicroως όταν γράφει πάνω στον τοίχο του τζαmicroιού πέφτει από τη σκαλωσιά και πληγώνεται θανάσιmicroα Μπορεί και να τον τιmicroώρησε ο Αλλάχ

Και θυmicroήθηκα ένα έργο που είδα πρόσφατα The first grader laquoΤο πρωτάκιraquo όπου ένας επαναστάτης Μάου Μάου στην Κένυα θέλει στα γεράmicroατά του να microάθει γράmicromicroατα αντιmicroετωπίζει όmicroως ένα σωρό προβλήmicroατα στην προσπάθειά του αυτή

Το καλοκαίρι έγραφα στο blog microου κατωχωρίτικες ιστορίες Ο Καζαντζάκης χώνει microέσα στο microυθιστόρηmicroά του καστρινές ιστορίες όπως (δεν αντιγράφω δεν τσεκάρισα τις σχετικές σελίδες) -Γυναίκα πες microου σε παρακαλώ την αλήθεια βλέπεις ότι είmicroαι ετοιmicroοθάνατος είναι όλα microας τα παιδιά δικά microου -Κι αν δεν πεθάνεις Κι αν δεν πεθάνεις

Και microιαν άλλη -Βρε συ δεν βαρέθηκες όλο να πίνεις να πίνεις να

πίνεις -Κι εσύ δεν βαρέθηκες όλο να microην πίνεις να microην πίνεις

να microην πίνεις Υπάρχουν αρκετές άλλες

154

∆ιαβάζοντας το παρακάτω απόσπασmicroα θυmicroήθηκα και microια κατωχωρίτικη ιστορία που όmicroως δεν την έχω γράψει

laquoΚαι πρώτη πρώτη η κυρά-Μαστραπάδαινα έλυσε τον άντρα της τον άγιον άνθρωπο τον κουδουνά από το στύλο του κρεβατιού όπου τον έδενε κάθε βράδυ γιατί τον ζήλευεmiddot microην πάει λέει - ξέρει αυτή τους άντρες - και κατεβεί κρυφά και βρει κάτω στην κουζίνα τη δούλα τη χοντρο-Ανεζίνα microε τrsquo αγελαδίσια microαστάρια Τον έδενε λοιπόν κάθε βράδυ στο στύλο του κρεβατιού και τον έλυνε όταν αυτός κάποτε τη νύχτα την ξυπνούσε να πάει προς νερού τουmiddot microα πάλι το σκοινί έmicroενε δεmicroένο στον αστράγαλό του κι η Μαστραπάδαινα το κρατούσε σφιχτά από την άλλη άκρα microην τύχει και της ξεφύγει ο λεγάmicroενος και πάρει τον κακό δρόmicroοraquo (σελ 56)

Ο Μοναχογιός (δεν θυmicroάmicroαι το όνοmicroά του) πέθανε όταν εγώ ήmicroουν πολύ microικρός Ήταν πολύ γέρος Συνήθιζαν να τον πειράζουν ρωτώντας τον -Μοναχογιέ τρως τα microακαρούνια Και αυτός απαντούσε ndashΟύχι

Ούχι όχι laquoόχιraquo Για να ακούσουν αυτό το laquoΟύχιraquo τον πήραζαν οι χωριανοί

Αυτός ο Μοναχογιός λοιπόν είχε microια πολύ όmicroορφη γυναίκα και όπως έδενε η Μαστραπάδαινα τον άντρα της έτσι την έδενε κι αυτός Αυτό microόνο ξέρω Αν κάποτε έλυσε το σκοινί δεν microου είπαν Αλλά microάλλον όχι όπως και ο Μαστραπάς γιατί θα ακουγόταν Έτσι δεν είναι να απορεί κανείς που ένα από τα αντώνυmicroα του laquoπαντρεmicromicroένος-ηraquo στην Κρήτη είναι και το laquoελεύθερος-ηraquo Όταν το πρωτοάκουσα έmicroεινα έκπληκτος laquoΌταν ήmicroουνα ελεύθερηhellipraquo είπε microια γυναίκα σε κάποια αποσπερίδα στην οποία microε είχε πάρει και εmicroένα η microάνα microου Από τότε άκουσα πολλές φορές τη λέξη microε αυτή τη σηmicroασία του ανύπαντρος-η

Αυτό θα πει να είσαι κρητικός Ακόmicroη και το γάmicroο τον νοιώθεις σαν microια microορφή σκλαβιάς

Οι ξεσηκωmicroοί σηmicroαίνουν σκοτωmicroούς Αυτό όmicroως δεν θολώνει τον ανθρωπισmicroό του Καζαντζάκη που σε δυο σηmicroεία γράφει laquo(Ο γούmicroενος του Αφέντη Χριστού) Κακή δουλειά rsquoναι αυτή να σκοτώνεις ανθρώπουςmiddot ας είναι κι

155

άπιστοι Αγαρηνοί συλλογίζουντανmiddot microα δε φταίmicroε εmicroείς σου το λέω ορθά κοφτά δε φταίmicroε εmicroείςmiddot λευτέρωσέ microας θεέ microου να ησυχάσουmicroεraquo (σελ 337) ∆εν θυmicroάmicroαι όmicroως σε ποια σελίδα γράφει για έναν τούρκο που περιποιόταν χωρίς διάκριση τούρκους και χριστιανούς άρρωστους ή πληγωmicroένους

∆ιαβάζουmicroε laquo(Ο ανηψιός του καπετάν Μιχάλη ο Κοσmicroάς

επιστρέφει στο Ηράκλειο από το εξωτερικό όπου βρισκόταν) Χαmicroηλά του φαίνονταν τα σπίτια οι φαρδιοί δρόmicroοι στένεψανhellipraquo (σελ 421)

Και θυmicroήθηκα το ποίηmicroα του Σεφέρη laquoΟ γυρισmicroός του ξενιτεmicroένουraquo

laquo― Γυρεύω τον παλιό microου κήποmiddot τα δέντρα microού έρχουνται ως τη microέση κι οι λόφοι microοιάζουν microε πεζούλιαhellipraquo

∆ιαβάζοντας το βιβλίο συνάντησα microε συγκίνηση λέξεις φράσεις και εκφράσεις ξεχασmicroένες από χρόνια Στη σηmicroερινή εποχή είναι αδιανόητη microια καινούρια laquoΒαβυλωνίαraquo Όmicroως παρόλο που δεν είmicroαι καθόλου κολληmicroένος microε την παράδοση (microε εξαίρεση τον ντάκο τη λύρα και κάποια πράγmicroατα ακόmicroη) αυτή η εξέλιξη microε θλίβει Κάθε φορά που βρίσκοmicroαι στην Κρήτη microου αρέσει να microιλώ κρητικά Σαν να γυρίζει ένας διακόπτης στο microυαλό microου microου έρχονται στο νου και χρησιmicroοποιώ λέξεις που εδώ στην Αθήνα microου είναι ξεχασmicroένες εκπλήσσοντας πολλές φορές τους φίλους microου Εισέπραξα τώρα το καλοκαίρι και τα συγχαρητήρια ενός πωλητή στην Ένωση Γεωργικών Συναιτερισmicroών που ενώ microε έκοψε για laquoαθηναίοraquo κρητικό δηλαδή της διασποράς και του το επιβεβαίωσα είδε πως microιλούσα κρητικά σε αντίθεση microε άλλους laquoαθηναίουςraquo

Τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo πρέπει να τον διαβάσει κάθε κρητικός Όποιος δεν τον διαβάσει δεν του πρέπει να λέγεται κρητικός

Νίκος Καζαντζάκης Ο χριστός ξανασταυρώνεται (1954)

Εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη 1970 σελ 465

156

Πριν σαράντα χρόνια είχα πει στον εαυτό microου ότι

πρέπει να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη Ήταν το 1992 Ξεκίνησα microε τον Ζορmicroπά Τον είχα πρωτοδιαβάσει microαθητής δυο φορές ∆ιάβασα microαθητής επίσης και την αγγλική microετάφραση Αγόρασα και τη γερmicroανική αλλά αυτή δεν την διάβασα Έγραψα και microια βιβλιοκριτική που δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992 Από τότε δεν κατάφερα να διαβάσω τα υπόλοιπα Είχαν microπει άλλες προτεραιότητες Την επόmicroενη χρονιά ξεκίνησα το διδακτορικό microου

Πριν δυο χρόνια όταν βρισκόmicroουνα πια στην τελική ευθεία για τη σύνταξη αποφάσισα να εκπληρώσω την υπόσχεση που την έβλεπα πια σαν laquoχρέοςraquo όπως θα έλεγε και ο Καζαντζάκης ∆ιάβασα τον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και τώρα τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Μου microένει ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo Τον έχω στην Κρήτη ελπίζω να τον διαβάσω αυτό το καλοκαίρι

Αυτό που microε εντυπωσίασε στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo και που δεν το θυmicroόmicroουνα καθόλου είναι το σαρκαστικό χιούmicroορ του Εδώ βλέπω έναν διαφορετικό Καζαντζάκη από αυτόν που είχα βρει στα βιβλία που προανέφερα και που γράφηκαν microετά Και στον Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θυmicroάmicroαι υπάρχει διάσπαρτο χιούmicroορ αλλά όχι στην πυκνότητα που υπάρχει στον Χριστό Ανενδοίαστα θα τον τοποθετούσα ανάmicroεσα στα τρία κορυφαία έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας για το σατιρικό χιούmicroορ τους

δίπλα στην laquoΠάπισα Ιωάνναraquo του Εmicromicroανουήλ Ροῒδη και τη laquoΜητέρα του σκύλουraquo του Παύλου Μάτεσι

Το έχουmicroε ξαναγράψει τον Καζαντζάκη τον απασχολούν οι ξεχωριστές laquoαποκλίνουσεςraquo προσωπικότητες Τέτοιες είναι ο Ζορmicroπάς και ο Μανωλιός Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ένας ήρωας πλασmicroατικός όσο και ο Μανωλιός αλλά πλασmicroένος microε πρότυπα τους αγωνιστές των κρητικών επαναστάσεων Μετά ο Καζαντζάκης καταφεύγει σε ιστορικά πρόσωπα

157

όπως ο Ιησούς Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης

Και σε σχέση microε την laquoηρωολατρείαraquo αυτή του Καζαντζάκη υπάρχει κάτι καινούριο στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo η παρουσίαση αντιστικτικά του όχλου που άγεται και φέρεται από τους ισχυρούς και είναι έρmicroαιο των εκάστοτε παρορmicroήσεών του Το επεισόδιο microε τους χωρικούς να διαγουmicroίζουν το σπίτι της πεθαmicroένης πια microαντάmicro Ορτάνς επαναλαmicroβάνεται και εδώ microε τους Λυκοβρυσιώτες να διαγουmicroίζουν το σπίτι της χήρας όταν την σκότωσε ο αγάς

Τα πρόσωπα του έργου εκπροσωπούν χαρακτηριστικούς κοινωνικούς τύπους Ο παπά Γρηγόρης τους κληρικούς που συmicromicroαχούν microε την εκάστοτε εξουσία ο γερο Λαδάς τον πλούσιο τσιγκούνη που όπως λέmicroε στην Κρήτη laquoδεν δίνει ούτε του αγγέλου του νερόraquo ο Πατριαρχέας τον ακόλαστο πλούσιο και ο δάσκαλος τον διανοούmicroενο

Ο διανοούmicroενος ταξικά βρίσκεται ανάmicroεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς Ως φτωχός δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους πλούσιους και ως διανοούmicroενος δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους φτωχούς Όmicroως ως ηθικό στοιχείο κατά τεκmicroήριο microrsquo αυτούς είναι οι συmicroπάθειές του Το κοινωνικό του βάρος όmicroως είναι πολύ microικρό για να microπορέσει να τους στηρίξει αποτελεσmicroατικά

laquoΟ δάσκαλος microονάχα έφερε δειλά microερικές αντιλογίες microα ο αδελφός του (ο παπάς) θύmicroωσε του rsquoσυρε microια φωνή κι ο δάσκαλος ζάρωσεraquo (σελ 340)

Αν εναντιωθεί στην εξουσία θα βρεθεί στη φυλακή είτε microαύρη είναι αυτή είτε κόκκινη Ο δάσκαλός είναι ο microόνος που σκοτώνεται στην τελική σύγκρουση προσπαθώντας να ξεχωρίσει τους αντιmicroαχόmicroενους laquohellipο δάσκαλος microπήκε στη microέση κι άρχισαν να τον ξυλοφορτώνουν κι από τις δυο microεριές αλύπηταraquo (σελ 360)

Ανάmicroεσα στα πρόσωπα του έργου είναι και εκείνοι που θα ενσάρκωναν κάποιους αποστόλους Έχουν καθήκον στο εξής να τους microοιάσουν Στον Κωνσταντή τον καφετζή

158

του ανατέθηκε να ενσαρκώσει τον Ιάκωβο Και ο παπα Γρηγόρης τον νουθετεί

laquo-Πρέπει να γίνεις από σήmicroερα και πέρα Κωνσταντή καινούριος άνθρωποςmiddot καλός είσαι microα να γίνεις καλύτερος Πιο τίmicroιος πιο γλυκοmicroίλητος πιο ταχτικός στην εκκλησιά Να βάνεις πια λιγότερο κριθάρι στον καφέ να microην ανακατεύεις τrsquo αποπιοτίδια microε το κρασί που πουλάς να microην κόβεις το λουκούmicroι στη microέση να το πουλάς για αλάκαιρο Κι έχε το νου σου να microην ξαναδείρεις τη γυναίκα σου γιατί από σήmicroερα και πέρα δεν είσαι microονάχα ο Κωνσταντής παρά κι ο Ιάκωβος κατάλαβες Κατάλαβα να λες

-Κατάλαβα αποκρίθηκε ο Κωνσταντής καταντροπιασmicroένος κι αποτραβήχτηκε στον τοίχο Έκανε να πει laquo∆ε δέρνω εγώ τη γυναίκα microου αυτή microε δέρνειraquo microα ντράπηκεraquo (σελ 22)

Και θυmicroήθηκα ένα πραγmicroατικό περιστατικό που συνέβη σε ένα χωριό δίπλα από το χωριό microου τον Παχύν Άmicromicroο Ο πελάτης λέει στον καφετζή ndashΩρέ Γιώργη νερουλιά βγάζει η ρακή σου microήπως τη νέρωσες Και ο καφετζής γυρνώντας στη γυναίκα του στο τεζιάκι ndashΩρή Μαρία microήπως έβαλες κι εσύ νερό στη ρακή (τα πραγmicroατικά ονόmicroατα τα έχω ξεχάσει)

Και microια και ο λόγος για τη ρακή διαβάζουmicroε επίσης laquo-Καλά να πάθει είπε ο καπετάνιοςmiddot αυτά κάνει το

νερό ας έπινε ρακήraquo (σελ 20) Ο οποίος καπετάνιος πιο κάτω laquohellipβρήκε τρόπο microέσα στην αναmicroπουmicroπούλα να ξαναγεmicroίσει το νεροπότηρό του ρακήraquo (σελ 25) ενώ στην ίδια σελίδα παρακάτω λέει laquohellipτο πράmicroα θέλει νου και ρακήraquo Και θυmicroήθηκα το συγχωρεmicroένο τον ξάδελφό microου που κάθε φορά που ζητούσα νερό από την ξαδέλφη microου microου έλεγε Ρακή να πίνεις το νερό κάνει ψείρες

laquoΟ πραmicroατευτής ο Γιαννακός θα ενσαρκώσει τον Πέτρο ndashΛίγο κλεφταράκος είπε ο άρχοντας κουνώντας τη βαριά κεφάλα Μα έmicroπορος είναι τι περιmicroένεις ∆εν πειράζειraquo (σελ 20)

Ο Γιαννακός αυτός microε το γαϊδουράκι του έχει την ίδια αγαπησιάρικη σχέση που έχει ο Λούκι Λουκ microε την Ντόλι

159

Θα τον συναντήσουmicroε πολλές φορές στο έργο να του microιλάει τρυφερά

Το πλούσιο αρχοντόπουλο που έχει αρραβωνιαστεί την κόρη του παπά θα ενσαρκώσει τον Ιωάννη Αυτός φαίνεται να είναι αγνός σαν τον Μανωλιό αν και ο πατέρας του έχει άλλη γνώmicroη

laquo-Είσαι κι εσύ σαν τη microάνα σου microουρmicroούρισε ο γέρος κοιτάζοντας το γιο του ξαφνιασmicroένοςmiddot είσαι και συ σαν τη microάνα σουmiddot απόξω όλο microέλι από microέσα όλο κεντρίraquo (σελ 298)

Όλοι αυτοί θα πλαισιώσουν τον αγνό Μανωλιό που θα ενσαρκώσει το Χριστό Υπάρχει ακόmicroη και ο Παναγιώταρος ο σωmicroαράς άσωτος microέθυσος εχθρός microε όλους και microε τον εαυτό του Ερωτευmicroένος microε την Κατερίνα τη χήρα θα microισήσει θανάσιmicroα τον Μανωλιό που έχει κλέψει την καρδιά της Είναι αυτός που θα microαχαιρώσει τον Μανωλιό του οποίου ο θάνατος προσηmicroαίνεται ήδη από την σελίδα 193

Σαν αντικατοπτρική ιστορία (mise en abyme) γνωστή σε όλους που δηλώνεται ήδη από τον τίτλο είναι η ιστορία του Χριστού Ο παραλληλισmicroός γίνεται ακόmicroη πιο έντονος στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου όπου ο αγάς σαν άλλος Πιλάτος παραδίδει τον Μανωλιό στους προεστούς να τον εκτελέσουν

Βλέποντας την ταινία του Ζυλ Ντασέν laquoΑυτός που ήθελε να πεθάνειraquo (1956) microου ήλθε στο microυαλό Θεέ microου συγχώρεσέ microε ο εξής ανίερος παραλληλισmicroός Οι Λυκοβρυσιώτες είmicroαστε λέει εmicroείς οι Έλληνες και οι Σαρακηνιώτες είναι λέει οι λαθροmicroετανάστες Ο παπα Γρηγόρης είναι λέει ο Μιχαλολιάκος και ο Μανωλιός είναι λέει ο Τσίπρας Ήmicroαρτον Θε microου

Θυmicroήθηκα επίσης και τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo Ο Παναγιώταρος microου θύmicroισε τον Ντιmicroίτριmiddot άγριος και παρορmicroητικός σαν κι αυτόν τον υποπτεύονται ότι σκότωσε το Γιουσουφάκι όπως υποπτεύονται τον Ντιmicroίτρι ότι σκότωσε τον πατέρα του Ο Αλιόσα microου θύmicroισε επίσης τον Μανωλιόmiddot αγνοί και αmicroόλυντοι και οι δυο είναι επίσης βαθιά θρησκευόmicroενοι Ο διανοούmicroενος Ιβάν όmicroως

160

απουσιάζει ο δάσκαλος microόνο σαν καρικατούρα του θα microπορούσε να εννοηθεί Ο Καζαντζάκης δεν τρέφει και microεγάλη συmicroπάθεια στους διανοούmicroενους και ο microόνος πραγmicroατικός διανοούmicroενος που εmicroφανίζεται στα έργα του είναι ο ίδιος στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (Θυmicroήθηκα και την άλλη καρικατούρα διανοούmicroενου στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον δάσκαλο τον Τίτυρο)

Σε κάθε θεατρική τηλεοπτική ή κινηmicroατογραφική microεταφορά υπάρχουν πάντα παραλείψεις αλλαγές και προσθήκες Τις προσθήκες τις είδαmicroε στο σήριαλ Ακόmicroη και στα 18 επεισόδια από τα 50 που προβλήθηκαν συνολικά (έγιναν microε microοντάζ από τις διασωσmicroένες κόπιες) βλέπουmicroε αρκετές προσθήκες Η διασκευή όmicroως που έκανε ο Νότης Περγιάλης για την τηλεόραση δεν πρόδωσε τον Καζαντζάκη Στο έργο του Ντασέν αντίθετα βλέπουmicroε όχι microόνο περικοπές αλλά και αλλαγές Ο Μανωλιός εmicroφανίζεται αρχικά ως τραυλός και βρίσκει τη microιλιά του όταν αποφασίζει να microιλήσει στον κόσmicroο Επίσης το τέλος είναι διαφορετικό Ενώ το microυθιστόρηmicroα του Καζαντζάκη τελειώνει microε την φυγή των Σαρακηναίων η ταινία τελειώνει microε τους Σαρακηναίους και τους Λυκοβρυσιώτες ταmicroπουρωmicroένοι να πυροβολούν οι microεν τους δε

Μιλούσα σε microια φίλη microου πριν λίγες microέρες για την ταινία και το βιβλίο Μου είπε ότι ο ηθοποιός που ενσάρκωσε τον Μανωλιό είχε τραγικό τέλος Μου ανέφερε κάποιες λεπτοmicroέρειες βρήκα περισσότερες στο διαδίκτυο Είχε περιθωριοποιηθεί στο τέλος της ζωής του πολλά χρόνια άστεγος διαλυmicroένος από το ποτό και τα ναρκωτικά Στο νεκροτοmicroείο που microεταφέρθηκε δεν τον αναζήτησε κανείς Μετά από δυο microήνες διαπιστώθηκε η ταυτότητά του Ήταν ο Αλέξης Γκόλφης

Και θυmicroήθηκα που διάβασα κάπου ότι όλοι όσοι ενσάρκωσαν τον Χριστό στην οθόνη είχαν άσχηmicroο τέλος Εξαίρεση αποτέλεσε λέει ο Βίλεmicro Νταφόε που ενσάρκωσε το Χριστό στον Τελευταίο Πειρασmicroό στην ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε Ο άτυχος ο Γκόλφης απλώς ενσάρκωσε τον Μανωλιό ο οποίος όmicroως θα ενσάρκωνε

161

το Χριστό σε microια αναπαράσταση της σταύρωσης που γινόταν στη Λυκόβρυση κάθε επτά χρόνια

Και microια κριτική παρατήρηση πιστεύω ότι είναι άστοχο το τοπωνύmicroιο Σαρακήνα Κοντά στο χωριό microου (Κάτω Χωριό Ιεράπετρας) υπάρχει microια περιοχή που λέγεται laquoΣαρακηνούδαιναraquo Την Κρήτη ως γνωστό την είχαν καταλάβει οι Σαρακηνοί για το διάστηmicroα 827-961 και από αυτούς έmicroεινε το τοπωνύmicroιο Από τη Μικρά Ασία όmicroως δεν πέρασαν οι άραβες και ένα τέτοιο τοπωνύmicroιο ξενίζει Χωριά όπως οι Αρmicroένοι στην Κρήτη και Αρβανιτοχώρι στην Κάσο προφανώς πρωτοκατοικήθηκαν από Αρmicroένιους και Αρβανίτες αντίστοιχα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί την κοινή νεοελληνική Η γλώσσα του δεν έχει καmicroιά σχέση microε τη γλώσσα των ηθογραφικών πεζογραφηmicroάτων που κυκλοφορούν στην Κρήτη και που έχουν σαν στόχο τη διάσωση της γλώσσας microε την πιστή αναπαραγωγή του κρητικού ιδιώmicroατος ∆εν θα συναντήσουmicroε το laquoήνταraquo το laquoεδάraquo και το laquoεπαδέraquo Κάπου γράφει laquoγάτοςraquo (σελ 439) και όχι κάτης όπως λέmicroε στην Κρήτη Χρησιmicroοποιεί κρητικές λέξεις κυρίως όταν δεν υπάρχει η ακριβής αντίστοιχη νεοελληνική Βρήκα όmicroως microια εξαίρεση Γράφει κάπου laquoπολλά έξυπνος πολλά καπάτσοςraquo (σελ 71) αντί laquoπολύ έξυπνοςraquo Θυmicroάmicroαι όταν πρωτοάκουσα αυτό το laquoπολλάraquo από τη microητέρα microου που microε ξένισε Έλεγε για κάποια ότι ήταν laquoπολλά εγωίστριαraquo

Εκτός από το laquoπολλάraquo ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί και εκφράσεις που δεν ξέρω αν ακούγονται πια στην Κρήτη όπως laquoΚατάλαβες Κατάλαβα να λεςraquo laquoκαι χάσει η Βενετιά βελόνιraquo laquoέλα γεια σουraquo laquoάε στο γέρο το διάολοraquo και laquoπήγαινε στα εφτά καλά του Θεούraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΠροχθές ένας από τους χωριανούς microας πήγε στους

πρόσφυγες της Σαρακήνας που πεινούν και δεν έχουν τι να ντυθούν και πού να κοιmicroηθούν είχε κουβαλήσει όλο του το βιος και φώναξε laquoΕλάτε αδέλφια πάρτε microοιραστείτε ότι έχωmiddot παράδες δε θέλω microα δεν τα χαρίζωmiddot

162

τα δανείζω να microου τα πλερώσει ο Θεός στον άλλο κόσmicroοraquo (σελ 282-283)

∆εν ξέρω κατά πόσο γίνεται αντιληπτή ή περνάει απαρατήρητη αυτή η σάτιρα του Καζαντζάκη Ότι προσφέρουmicroε στον πλησίον microας γίνεται microε το αζηmicroίωτο Αγαπάmicroε τον πλησίον microας ως εαυτόν microε το αζηmicroίωτο Χωρίς το δέλεαρ του Παραδείσου της ανταmicroοιβής σε microια άλλη ζωή οι περισσότεροι χριστιανοί θα είχαν φτερουγήσει microακριά Αυτό καλά το ήξερε ο Μωάmicroεθ γιrsquo αυτό στον δικό του παράδεισο τάζει περισσότερα Όταν πεθαίνει ο Πατριαρχέας ο αγάς σχολιάζει

laquo-Καλός άνθρωπος ήτανhellip από κείνους που πάνε στην παράδεισοmiddot καλοφαγάς microονοφαγάς microουρντάρης Έχασε όmicroως ο κακοmicroοίρης που δεν ήταν microουσουλmicroάνος να microπει στην εδική microας την Παράδεισο-κάργα ατζέmicro πιλάφι Γιουσουφάκια και χανούmicroισσεςmiddot εκεί microωρέ έπρεπε να τρυπώσεις Πατριαρχέαraquo (σελ 331)

Ξαναδιαβάζοντας το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo διατρανώθηκε ακόmicroη περισσότερο η πεποίθησή microου ότι ο Καζαντζάκης είναι ο τρισmicroέγιστος της νεοελληνικής λογοτεχνίας Επίσης και η απόφασή microου να ξαναδιαβάσω τους κλασικούς

Ο τελευταίος πειρασmicroός (1955) Όπως διαβάζοντας την laquoΕπιστροφήraquo της Victoria

Hislop microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω το laquoΓια ποιον κτυπά η καmicroπάναraquo έτσι και τώρα microετά από ένα microόλις microήνα διαβάζοντας το laquoΚατά Ιησού ευαγγέλιοraquo του Σαραmicroάγκου microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω τον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo Αν και ο πειρασmicroός αυτός να τον ξαναδιαβάσω microπορεί να microην είναι ο τελευταίος microπορεί στα γεράmicroατα (αν φτάσουmicroε) να τον ξαναδιαβάσω για τέταρτη ή πέmicroπτη φορά δεν θυmicroάmicroαι Αν και τελικά αυτό δεν ήταν παρά microια ευκαιρία να εκπληρώσω την υπόσχεση που έχω δώσει εδώ και είκοσι χρόνια στον εαυτό microου να ξαναδιαβάσω τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Μόνο τον Αλέξη Ζορmicroπά διάβασα και το κείmicroενο που έγραψα

163

δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992

Ο Καζαντζάκης microε τα microυθιστορήmicroατά του εγκαταλείπει τις ιστορικές προσωπικότητες που πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Τώρα οι ήρωες των έργων του δεν είναι laquoήρωεςraquo είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι microε ξεχωριστά όmicroως χαρακτηριστικά Μπορεί στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo να έχει ένα ζωντανό πρότυπο τον Γιώργη Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον παππού του τον Καπετάνιο όmicroως στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo για τον ήρωά του τον Μανωλιό microάλλον δεν έχει συγκεκριmicroένο πρότυπο

Όmicroως δεν ικανοποιείται Στα δυο τελευταία του microυθιστορήmicroατα καταφεύγει πάλι στις ιστορικές προσωπικότητες τον Ιησού στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo και τον άγιο Φραγκίσκο στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo γράφει laquoΣrsquo όλη microου τη ζωή ήmicroουν κυριεmicroένος από τις microεγάλες ηρωικές ψυχέςraquo (σελ 190)

Οι καθηmicroερινοί άνθρωποι τον Καζαντζάκη τον απωθούν laquoΤα microουντά αγελαδίσια πρόσωπα των δυο microουζίκωνraquo (σελ 394) γράφει στην Αναφορά Με ανάλογες λέξεις microε αρνητικές συνδηλώσεις περιγράφει τους καθηmicroερινούς ανθρώπους Εξαίρεση αποτελούν οι κρητικοί και microάλιστα οι ορεσίβιοι βοσκοί Για τους υπόλοιπους είναι συνήθως αmicroείλικτος

Ο Σαραmicroάγκου σαρκάζει γενικά τη θρησκεία ενώ ο Καζαντζάκης σαρκάζει τον καθηmicroερινό άνθρωπο που ακόmicroη και στις πιο υψηλές του πράξεις δεν κινείται από ένα όραmicroα αλλά από το συmicroφέρον Τους καθηmicroερινούς ανθρώπους σατιρίζει ο Καζαντζάκης στο πρόσωπο των microαθητών του Χριστού laquohellipκι ο πονηρός Θωmicroάς που καmicroώθηκε κι αυτός το microαθητή για να φάειraquo (σελ 207) Αργότερα βέβαια έγινε και ο Θωmicroάς microαθητής του Γιατί όmicroως

laquoΚι ο Θωmicroάς είχε σηκώσει τη ζυγαριά στο νου του ζύγιαζεmiddot στο ένα παλάγγι έβαλε τις πραmicroάτειες του στο άλλο τη βασιλεία των ουρανώνmiddot έπαιξαν κάmicroποση ώρα τα παλάγγια τέλος σταmicroάτησανmiddot πιο βαριά η βασιλεία των

164

ουρανών συφερτικιά δουλειά δίνω πέντε microπορεί να κερδίσω χίλια οmicroπρός λοιπόν στrsquo όνοmicroα του θεούraquo (σελ 337)

Παρακάτω microιλάει ο Φίλιππος που προσπαθεί να πείσει τον Ναθαναήλ να ακολουθήσει κι αυτός τον Ιησού

laquoΓρήγορα θα καθίσει στο θρόνο της Οικουmicroένης κι εmicroείς όσοι είχαmicroε την εξυπνάδα να πάmicroε microαζί του θα microοιραστούmicroε τrsquo αξιώmicroατα κα τα πλούτηraquo (σελ 349)

Και η γριά Σαλώmicroη laquoΤώρα που θrsquo ανέβεις στο θρόνο παιδί microου να βάλεις

δεξά σου τον Ιωάννη ζερβά σου τον Ιάκωβο τους γιους microουraquo (σελ 407)

Πιο κάτω ο Θωmicroάς τα λέει όξω από τα δόντια στους υπόλοιπους microαθητές

laquohellipκάναmicroε microιαν επιχείρηση βάλαmicroε τα καπιτάλια microας όλαmiddot ναι εmicroπόριο τι microε αγριοκοιτάτε Εmicroπόριο microαθές κάναmicroε δίνε microου να σου δίνωεγώ έδωκα τις πραmicroάτειες microου τα χτένια τις κουβαρίστρες τα καθρεφτάκια για να πάρω τη βασιλεία των ουρανώνmiddot το ίδιο κι εσείςmiddot άλλος τη βάρκα του άλλος τα πρόβατα άλλος το χουζούρι τουmiddot και τώρα πήγε η δουλειά κατά διαόλου microουφλουσέψαmicroε παν στο διάολο τα καπιτάλια microας βάρδα microη χάσουmicroε και τη ζωή microαςmiddot Τι συmicroβουλή δίνω λοιπόν που φύγει φύγειraquo (σελ 456)

Με περιφρόνηση αντιmicroετωπίζει λοιπόν ο Καζαντζάκης τον καθηmicroερινό άνθρωπο ενώ τον ήρωα microε θαυmicroασmicroό

Όmicroως οι ήρωες ιστορικά ήταν στρατευmicroένοι Αγωνίζονταν για microια microεγάλη ιδέα Ο Καζαντζάκης δεν στρατεύτηκε σε καmicroιάν ιδέα παρόλο που φλέρταρε microε αρκετές Όπως θα rsquoλεγε και ο Καβάφης δεν έχει σηmicroασία η Ιθάκη σηmicroασία έχει ο αγώνας να φτάσει κανείς σrsquo αυτήν Αγώνας λοιπόν όχι παραίτηση Έτσι ο αγώνας γίνεται αυτοσκοπός Όταν κατακτήσεις ένα στόχο να βάζεις αmicroέσως έναν άλλο Την ιδέα αυτή την εικονογραφεί microε τη microεταφορά της συνεχώς microετακινούmicroενης κορφής

Ο Καζαντζάκης στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo (την ξαναδιαβάζουmicroε κι αυτή τώρα που πήραmicroε φόρα) λέει ότι προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του τις δυο πλευρές των

165

προγόνων του του καπετάνιου παππού του από την πλευρά του πατέρα του του φιλόπονου αγρότη παππού από τη microεριά της microητέρας του Υπάρχουν κι άλλες αντιθέσεις που προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του που εmicroείς θα τις τοποθετούσαmicroε στο παραδειγmicroατικό δίπολο συmicroβιβασmicroός microη συmicroβιβασmicroός στη βάση του οποίου πραγmicroατευτήκαmicroε τα έργα κάποιων συγγραφέων στο διδακτορικό microας Στο παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τον απλό άνθρωπο στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού τον ήρωα Στον παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τη σάρκα στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού το πνεύmicroα Η προσπάθεια που κάνει στον Ζορmicroπά να τα φιλιώσει αποτυγχάνει αναδεικνύοντας όmicroως το microυθιστόρηmicroα που γνώρισε παγκόσmicroια επιτυχία Για πρώτη ndash και τελευταία - φορά θα θαυmicroάσει τον γυναικά ενώ οι περισσότεροι από τους άλλους ήρωές του αν δεν είναι παρθένοι κάποια στιγmicroή σαν ερηmicroίτες αποmicroακρύνονται από τις σαρκικές ηδονές Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ο Καζαντζάκης δεν κάνει έρωτα microε την Μαγδαληνή η οποία τον αγαπά και σύρθηκε στην πορνεία επειδή δεν βρήκε ανταπόκριση στον έρωτά της ενώ ο Ιησούς του Σαραmicroάγκου ζει microε τη Μαρία τη Μαγδαληνή σαν ζευγάρι Ο laquoκαλαmicroαράςraquo στα υπόλοιπα έργα του γυρίζει την πλάτη στον Ζορmicroπά

Αφηγηmicroατικά το έργο είναι πολύ ευρηmicroατικό Το δίπολο συmicroβιβασmicroού microη συmicroβιβασmicroού προβάλλει χαρακτηριστικά στο όραmicroα που είδε στο σταυρό ο Ιησούς πριν ξεψυχήσει ότι δηλαδή είχε εγκαταλείψει τον αγώνα του να σώσει τον κόσmicroο είχε παντρευτεί την Μαγδαληνή και είχε κάνει παιδιά όραmicroα που εκτείνεται σε αρκετές σελίδες Στο τέλος του οράmicroατος microαζεύονται οι παλιοί microαθητές του και τον κατηγορούν για την προδοσία

Όπως έκανα και microε το laquoΓια πιο κτυπά η καmicroπάναraquo ξαναείδα τουλάχιστον για τρίτη φορά το έργο του Σκορσέζε ∆εν συmicroβαίνει συχνά microια κινηmicroατογραφική microεταφορά να συναγωνιστεί επάξια το microυθιστόρηmicroα όmicroως ο Σκορσέζε το κατάφερε

166

Και οι ρίζες της σύmicroπτωσης πάλι Έχω microόλις τελειώσει το microυθιστόρηmicroα και ψάχνω στο διαδίκτυο κάτι για τον Μάρκες Βρίσκω ένα άρθρο που microου φάνηκε ενδιαφέρον και άρχισα να το διαβάζω Ήδη microετά από λίγες γραmicromicroές πέφτω στο παρακάτω

laquohellipthe three of us (ο δηmicroοσιογράφος και το ζευγάρι Μάρκες) sat around talking in a corner of their vast living room Several dozen videotapes -- Martin Scorseses The Last Temptation of Christ was on top of the pile -- were stacked next to a TVraquo

Στις τελευταίες σκηνές ο Σκορσέζε ήταν υπέροχος Βλέποντάς τις ένοιωθα τα microάτια microου να βουρκώνουν Όπως γίνεται και microε τις εθνικές εορτές η τελετουργική αναπαράσταση κάθε χρόνο των παθών του Χριστού έχει αmicroβλύνει την αίσθηση του πόσο πραγmicroατικά πρέπει να υπόφερε ο Ιησούς πάνω στον σταυρό ώστε να φτάσει στο σηmicroείο να πει -Θεέ microου θεέ microου γιατί microε εγκατέλειψες Στο έργο όmicroως πραγmicroατικά το νοιώθεις

Το 1988 όταν παίχτηκε το έργο ήmicroουν στο 61ο Λύκειο στην Γκράβα Συγκλονισmicroένος ακόmicroη από την ταινία πήρα το βιβλίο στο σχολείο και διάβασα τις δυο τελευταίες σελίδες στους microαθητές microου Ένοιωθα να microου κόβεται η αναπνοή από λυγmicroούς που ήταν έτοιmicroοι να βγουν από το λαιmicroό microου Με φοβερή προσπάθεια κατάφερα να τελειώσω την ανάγνωση

Ο Σκορσέζε σε γενικές γραmicromicroές είναι πιστός στο κείmicroενο αν και ο σεναριογράφος του ο Paul Schrader έγραψε και δικούς του διαλόγους Η microεταφορά στον κινηmicroατογράφο έχει ανάλογα προβλήmicroατα microε τη δραmicroατοποίηση στο θέατρο ∆εν microπορεί να είναι απόλυτα πιστή κυρίως για λόγους καθαρά τεχνικούς που δηmicroιουργεί πρώτα απrsquo όλα η έκταση του έργου οπότε πρέπει να γίνουν αναγκαστικά περικοπές για να χωρέσει η ταινία ή το θεατρικό έργο στο δίωρο που διαρκεί συνήθως microια παράσταση Σε ένα από τα σηmicroεία που ο Σκορσέζε δεν έmicroεινε πιστός στο έργο του Καζαντζάκη ήταν στο πρόσωπο του πειρασmicroού Ο Σκορσέζε αντικατέστησε το αραπόπουλο που εκπροσωπεί τον

167

πειρασmicroό microε ένα χαριτωmicroένο κοριτσάκι χωρίς εmicroφανή λόγο Μπορεί να σκέφτηκε ότι αυτό θα άρεσε περισσότερο στο κοινό Ο Παζολίνι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo έβαλε σαν πρωταγωνιστή ένα αραπόπουλο χωρίς να υποχρεώνεται από το κείmicroενο Ίσως γιατί έκανε το έργο πιο εξωτικό

Η γλώσσα του Καζαντζάκη microπορεί να θεωρηθεί εξεζητηmicroένη αλλά δεν είναι ∆ιαβάζοντας το έργο microε τις κρητικές λέξεις ήταν σαν να άκουγα τον πατέρα microου και τη microητέρα microου να microιλούν Βρήκα περισσότερες κρητικές λέξεις εδώ από ό τι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo στην ενετική έκδοση του 1790 που την έκανε ένας κρητικός και που παρουσιάσαmicroε στο blog microας το καλοκαίρι Ο Καζαντζάκης δεν έχει πάθος microε τη γλώσσα (σε αυτό διαφέρει από τους νεοηθογράφους κρητικούς που προσπαθούν να αναπαραστήσουν ακριβώς το κρητικό ιδίωmicroα στην προφορά του) αλλά microε τις λέξεις Λέξεις που είναι φορτισmicroένες microε νοήmicroατα και συναισθήmicroατα λέξεις που άκουγε και έλεγε στην παιδική του ηλικία Αλλιώς δεν θα είχε νόηmicroα να γράφει κάθε τρεις και microια τη λέξη laquomicroαθέςraquo που εγώ δεν την άκουσα ποτέ microου παιδί και ρώτησα τους γονείς microου για τη σηmicroασία της όταν την συνάντησα στον Καζαντζάκη Μου είπαν ότι σηmicroαίνει κάτι σαν βέβαια σίγουρα αλλά δεν microου κόλλαγε ιδιαίτερα Ό τι και να σηmicroαίνει πάντως την χρησιmicroοποιούσαν όπως σήmicroερα κάποιοι χρησιmicroοποιούν το laquoπου λεςraquo ή το laquoνα πούmicroεraquo

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στη χρήση σύνθετων λέξεων όπως συνηθίζεται στην κρητική λαϊκή παράδοση

Ας παραθέσουmicroε microια χαρακτηριστική παράγραφο όπου βρίσκονται σε πυκνότητα

laquoΠροσδιάβηκε βιαστικός τις microανταλωmicroένες πόρτες βγήκε στα κηποπέρβολα κινούσαν κιόλα να τιτυβίζουν τα πρώτα πρώτα κελαηδοπούλιαmiddotraquo (σελ 73)

Με συγκίνηση συνάντησα λέξεις και φράσεις που τις είχα από χρόνια ξεχασmicroένες όπως laquoπαρακατσεύωraquo (παραφυλάσσω) microοσκοκούζουλο έχει το χάζι του πανωλαδιά (laquoόταν βγήκα από τον Ιορδάνη το νερό είχε

168

κάνει ένα δάκτυλο πανωλαδιάraquo σελ 239) κά Συνάντησα επίσης πολλές φορές τη λέξη laquoπολλάraquo microε τη σηmicroασία του laquoπολύraquo όπως και στις laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΤι θα πει αλήθεια Τι θα πει ψευτιά Αλήθεια είναι ό τι

δίνει φτερά στον άνθρωπο ό τι γεννάει microεγάλα έργα και microεγάλες ψυχές και microας σηκώνει ένα microπόι απάνω από τη γηςmiddot ψευτιά ό τι ψαλιδίζει τα φτερά του ανθρώπουraquo (σελ 498)

Ο Ουίλιαmicro Τζέηmicroς δεν θα microπορούσε να φανταστεί καλύτερο ορισmicroό για την αλήθεια Στον laquoΠραγmicroατισmicroόraquo του έδωσε έναν πιο απλό ορισmicroό Από ότι θυmicroάmicroαι είπε περίπου laquoΑλήθεια είναι ότι οδηγεί στην αποτελεσmicroατικότητα της πράξηςraquo

Μου έκαναν εντύπωση κάποια ελάχιστα λαθάκια επιmicroέλειας Σε ξενίζουν σε ένα αριστούργηmicroα Όmicroως αυτό που microου έκανε microεγαλύτερη εντύπωση είναι ότι το 1964 το βιβλίο από τις εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη ήταν microόλις στην 4η έκδοση Ο συγγραφέας πέθανε το 1957 Και να σκεφτεί κανείς ότι συγγραφείς που δεν τον φτάνουν ούτε κατά διάνοια κάνουν σήmicroερα φοβερά τιράζ

Νίκος Καζαντζάκης Ο φτωχούλης του θεού (1956)

Αθήνα 1964 εκδόσεις Ελ Καζαντζάκη σελ 371 Η πρώτη microου επαφή microε τον Καζαντζάκη ήταν microε τον

laquoΦτωχούλη του Θεούraquo Θυmicroάmicroαι ήmicroουν microαθητής δευτέρας γυmicroνασίου και στις γιορτές νοmicroίζω των Χριστουγέννων γύρισε στο χωριό ο ξάδελφός microου ο Γιώργης ο Τζανετάκης που σπούδαζε δάσκαλος στην παιδαγωγική ακαδηmicroία Ηρακλείου Μαζί του κρατούσε και τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

∆εν υπήρχε περίπτωση να microου τον δανείσει τον είχε microισοδιαβασmicroένο και ήθελε να τον τελειώσει Εγώ όmicroως τι έκανα πήρα ένα τετράδιο και αντέγραφα ό τι είχε

169

υπογραmicromicroίσει (τα σπίτια microας είναι γειτονικά στο χωριό) όταν αυτός δεν ήταν σπίτι ή ασχολιόταν microε κάτι άλλο

Γέmicroισα αρκετές σελίδες ∆εν θυmicroάmicroαι πόσες Τις διάβαζα και τις ξαναδιάβαζα microε θαυmicroασmicroό Τις τρεις προσευχές της ψυχής τις θυmicroάmicroαι από τότε Η ψυχή που παροmicroοιάζεται microε δοξάρι προσεύχεται και λέγει laquo-Θεέ microου τέντωσέ microε αλλιώς θα σαπίσω ndashΘεέ microου microη microε παρατεντώσεις γιατί θα σπάσω ndashΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo Λίγα χρόνια αργότερα τις βρήκα σαν microότο στο βιβλίο laquoBioenergeticsraquo του αmicroερικανού ψυχολόγου Alexander Lowen Και ένα απόσπασmicroα ακόmicroη που το έχω βάλει σαν microότο στο blog microου -Πολύ ψηλά rsquoναι ο ουρανός δεν τον φτάνω καλή rsquoναι η γη περίκαλη κοντά microου -∆εν υπάρχει πράmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Ξέρω ότι ο περισσότερος κόσmicroος προτιmicroά άλλα έργα του Καζαντζάκη και κυρίως την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Νοmicroίζω ότι οι περισσότεροι θα έβαζαν τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo τελευταίο στη λίστα

Εγώ τον είχα πρώτο Ήταν το βιβλίο που microου άρεσε περισσότερο από όλα τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Όmicroως microετά από σχεδόν πενήντα χρόνια θα εξακολουθούσε να microου αρέσει το ίδιο Το ξεκίνησα έχοντας αυτό τον ενδοιασmicroό

Τελικά βλέπω ότι τόσο στις ιδέες microου όσο και στις προτιmicroήσεις microου έχω microείνει ολότελα σταθερός Αυτά που microου άρεσαν στα νιάτα microου αυτά microου αρέσουν και τώρα αυτά που πίστευα στα νιάτα microου αυτά πιστεύω και τώρα-microε microικροδιαφορές βέβαια

Αυτό που κάνει τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo να διαφέρει από τα άλλα microυθιστορήmicroατα είναι πως εδώ η πλοκή είναι υποτυπώδης Ο laquoΦτωχούλης του Θεούraquo είναι ένα microωσαϊκό από σύmicroβολα αποφθεγmicroατικές εκφράσεις παραβολές αλληγορικές εικόνες και επεισόδια Ο microυστικισmicroός του Καζαντζάκη (στα νιάτα του ήθελε να γίνει αρχηγός θρησκείας) microπορεί microεν να βρήκε την πιο ακραία

170

του έκφραση στην Ασκητική όmicroως πιστεύω ότι την πιο ολοκληρωmicroένη την βρήκε στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

Στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης δεν υmicroνεί microόνο τον άγιο σαν άγιο αλλά και σαν ισχυρή προσωπικότητα που αγωνίζεται microε όλες του τις δυνάmicroεις για αυτό που έχει θέσει ως στόχο ζωής και θυσιάζει τα πάντα γιrsquo αυτόν Ο Φτωχούλης έχει την αγνότητα του Χριστού και του Μανωλιού αλλά και τη δύναmicroη του Καπετάν Μιχάλη

∆εν θέλω να γράψω περισσότερα έχουν γραφεί εξάλλου τόσα πολλά για τον Καζαντζάκη Ούτε να σχολιάσω αποσπάσmicroατα που είναι τόσα πολλά Θα παραθέσω όmicroως εδώ ένα που νοmicroίζω κρύβει όλη την κοσmicroοθεωρία του που θα της έδινα το όνοmicroα laquoηρωικός microηδενισmicroόςraquo laquoΠοιος ξέρει το να ζητάς το Θεό αυτό είναι Θεόςraquo (σελ 34)

Νίκος Καζαντζάκης Αναφορά στον Γκρέκο (1956) (επιmicro

Πάτροκλος Σταύρου) Λευκωσία 1982 σελ 506 Η φίλη microου η Μαρία η Κέκκου microού είπε ότι θεωρεί την

laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo το καλύτερο έργο του Καζαντζάκη Ξαναδιαβάζοντάς τη τώρα σκέφτηκα ότι έχει απόλυτο δίκιο Η αυτοβιογραφία ως είδος microε συναρπάζει περισσότερο πέρα από τις λογοτεχνικές αρετές που microπορεί ένα αυτοβιογραφικό έργο να έχει ή να microην έχει Και φαίνεται όχι microόνο εmicroένα Ίσως να microην είναι τυχαίο ότι το αυτοβιογραφικό έργο laquoΟι λέξειςraquo είναι που έδωσε στον Σαρτρ το Νόmicroπελ και νοmicroίζω το ίδιο έγινε και microε την τρίτοmicroη αυτοβιογραφία του Ελίας Κανέτι (διαβάσαmicroε και γράψαmicroε για τον τρίτο τόmicroο)

Η αυτοβιογραφία φωτίζει το υπόλοιπο έργο Ξαναδιαβάζοντας την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo η εικόνα που είχα για τον Καζαντζάκη χωρίς να αλλάξει φωτίστηκε περισσότερο

Ένας από τους λόγους που θαύmicroαζα πάντα τον Καζαντζάκη είναι ότι τη λογοτεχνία τη χρησιmicroοποιούσε για να κάνει microια κατάθεση ψυχής Όπως γράφει στην

171

Αναφορά laquoγράφοντας δεν microάχουmicroουν για την οmicroορφιά παρά για τη λύτρωσηraquo (σελ 447) και το επαναλαmicroβάνει και στην επόmicroενη σελίδα laquoΣκοπός microου γράφοντας δεν είναι η οmicroορφιά είναι η λύτρωσηraquo Έτσι οι πρωτοπορίες τον αφήνουν αδιάφορο Όταν ο Ελύτης και ο Σεφέρης φέρνουν microια ανανεωmicroένη πνοή στην ποίησή microας ο Καζαντζάκης γράφει τις τραγωδίες του περίπου όπως ο Βερναρδάκης τον προηγούmicroενο αιώνα καθώς και ένα ογκώδες έπος την laquoΟδύσσειαraquo σε δεκαεπτασύλλαβο στίχο περιφρονώντας τον δεκαπεντασύλλαβο που θα έκανε το έργο πιο προσιτό τον δεκαπεντασύλλαβο που αγκάλιασε ο Σολωmicroός στην ωριmicroότητά του Πόσοι ασχολούνται microrsquo αυτά τα έργα του σήmicroερα Και ενώ λένε ότι η αξία ενός έργου βρίσκεται σrsquo αυτό που χάνει στη microετάφραση για την laquoΟδύσσειάraquo του λέγεται πως η αγγλική microετάφραση είναι καλύτερη από το πρωτότυπο Αυτό βέβαια λόγω της ηχητικής ποιότητας της αγγλικής γλώσσας Έπρεπε να τον πιέσει η Ελένη για να ασχοληθεί microε το microυθιστόρηmicroα για λόγους καθαρά οικονοmicroικούς Και σαν microυθιστοριογράφος είναι που γνώρισε την παγκόσmicroια αναγνώριση όχι σαν ποιητής Όmicroως και στα microυθιστορήmicroατά του romans agrave thegravese εικονογραφεί τις ίδιες ιδέες που τον απασχολούν και στα ποιητικά του έργα

Ο Καζαντζάκης έχει τη στόφα του microυστικού και του προφήτη ∆υο φορές microια σαν παιδί και microια στα νιάτα του επιχείρησε να καλογερέψει Μοναχικός αλλά όχι microονόχνωτος έχει βγάλει τη φήmicroη του laquomicroυστικόπαθουraquo (σελ 401) Μια πιθανότατη κατάθλιψη που τον συνόδευε ως έφηβο τον έκανε να θέλει να αυτοκτονήσει Ήθελε όmicroως παρέα στο εγχείρηmicroα και ο φίλος του αρνήθηκε να τον ακολουθήσει Ο ίδιος δεν είχε το κουράγιο να προχωρήσει microόνος του Ευτυχώς

Αφού είναι παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν γράφει φιλοσοφικά δοκίmicroια όπως οι αγαπηmicroένοι του Bergson και Νίτσε Την απάντηση τη δίνει στην Αναφορά

Κάποιοι microαθητές ρώτησαν microια microέρα τον ραβίνο Νάχmicroαν laquoγιατί δεν microιλάς κι εσύ όπως ο ραβίνος Ζαδίκ νrsquo

172

αραδιάζεις microεγάλες ιδέες να οικοδοmicroάς microεγάλες θεωρίες να σε ακούν συνεπαρmicroένοι microε ανοιχτό στόmicroα οι άνθρωποι Μόνο microιλάς microε λόγια απλοϊκά σαν τις γριές γιαγιάδες και λες παραmicroύθιαraquo (σελ 469) Την απάντηση που δίνει ο ραβίνος είναι η απάντηση του ίδιου του Καζαντζάκη για το δικό του έργο laquoΌταν έχω microια ιδέα τη δουλεύω καιρό πολύ αmicroίλητα microε υποmicroονή microrsquo εmicroπιστοσύνη microε αγάπηmiddot κι όταν ανοίγω το στόmicroα η ιδέα βγαίνει παραmicroύθιraquo (ίδια σελίδα)

Σίγουρα παραmicroύθι αλλά και microέσα στο παραmicroύθι χρησιmicroοποιεί την παραβολή και τα σύmicroβολα Και το σύmicroβολο που χρησιmicroοποιεί περισσότερο χωρίς να το ερmicroηνεύει είναι ο θεός Μόνο στο τέλος της Αναφοράς επιχειρεί να το ερmicroηνεύσει laquohellipτο πάλεmicroά microας microε το Θεό Ποιο Θεό Την άγρια κορυφή της ψυχής του ανθρώπου που ακατάπαυτα τη φτάνουmicroε κι ακατάπαυτα τινάζεται αυτή κι ανεβαίνει πιο απάνωraquo (σελ 491) Με ξένιζε αυτή η χρήση των θρησκευτικών συmicroβόλων καθώς το κυριολεκτικό νόηmicroα διολισθαίνει microέσα από το συmicroβολικό Βέβαια ο Καζαντζάκης λέει ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo πόσοι όmicroως το προσέχουν Οι τελευταίες αυτές λέξεις της Ασκητικής επαναλαmicroβάνονται και στην Αναφορά (δεν κατάφερα να βρω πού microάλλον δεν το υπογράmicromicroισα αλλά το θυmicroάmicroαι)

Ίσως ο Καζαντζάκης ιδιοσυγκρασιακά να microην microπορεί να χρησιmicroοποιήσει παρά microόνο το παραmicroύθι ή ίσως ξέρει πως microόνο το παραmicroύθι είναι που microπορεί να αξιοποιήσει αποτελεσmicroατικά Όπως και ο Σικελιανός για τον οποίο γράφει ότι microόνο σαν αετός microπορεί να πετάει (στον αέρα της ποίησης) ενώ στη γη παραπατάει (στην πεζογραφία δεν τα καταφέρνει και τόσο καλά) έτσι και ο Καζαντζάκης είναι καλύτερος στη λογοτεχνία παρά στο δοκίmicroιο Όπως και να έχει είτε έγινε από επιλογή είτε από ανάγκη το παραmicroύθι δηλαδή η λογοτεχνία είναι που τον αναδεικνύει microεγάλο Καθώς δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος από τις ιδέες του microάλλον δεν θα microου άρεσε ένας δοκιmicroιογράφος Καζαντζάκης Και τα δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα του έργου του ιδιαίτερα τα microακροσκελή microε

173

κούραζαν και συχνά έπιανα τον εαυτό microου να αφαιρείται διαβάζοντάς τα Και αυτά αφθονούν προς το τέλος ενώ στην αρχή της Αναφοράς ο Καζαντζάκης παραθέτει σπαρταριστά επεισόδια από την παιδική του ηλικία microε αρκετό αυτοσαρκασmicroό

Έγραψα λίγο πιο πριν ότι microε ξενίζουν τα θρησκευτικά σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί Όχι πάντα Θυmicroάmicroαι ακόmicroη κάποια αποσπάσmicroατα από τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

laquo∆εν υπάρχει πράγmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Επίσης τις τρεις προσευχές της ψυχής που παράθεσα στην αρχική σελίδα του blog microου από microνήmicroης Τις προσευχές αυτές τις επαναλαmicroβάνει και στην προτελευταία σελίδα της Αναφοράς

laquoα΄ ∆οξάρι είmicroαι στα χέρια σου Κύριεmiddot τέντωσέ microε να microη σαπίσωmiddot

β΄Μη microε παρατεντώσεις Κύριε θα σπάσωmiddot γ΄ Παρατέντωσέ microε Κύριε κι ας σπάσωraquo Κι ακόmicroη laquo-Παπού δος microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ος microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείςraquo Λέξεις microε συmicroβολικό ή κυριολεκτικό περιεχόmicroενο που

επαναλαmicroβάνονται microε microεγάλη συχνότητα στο έργο του είναι θεός πνεύmicroα σάρκα ψυχή χρέος καθήκον ελευθερία παράδεισος κόλαση ανήφορος φτερούγες Και οι εικόνες που χρησιmicroοποιεί για να εικονογραφήσει τις ιδέες του και τις οποίες επαναλαmicroβάνει συχνά είναι ο microεταξοσκώληκας που φτιάχνει το microεταξένιο κουκούλι του το σκουλήκι που γίνεται πεταλούδα το χελιδονόψαρο που πετάει πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας η αmicroυγδαλιά που ανθίζει microεσοχείmicroωνο τα ποντίκια που έφαγαν το αντίδωρο από το ιερό της εκκλησίας και έγιναν νυχτερίδες

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στην αντιστροφή των microύθων Η αντιστροφή του Ιούδα στον laquoΤελευταίο

174

πειρασmicroόraquo διάβασα ότι δεν ήταν δική του επινόηση εmicroφανίστηκε τον Μεσαίωνα Όmicroως σίγουρα είναι δικές του επινοήσεις η επιστροφή του Ασώτου που ενθαρρύνει τον αδελφό του να φύγει και να είναι πιο δυνατός από αυτόν και να microην ξαναγυρίσει ο Λωτ που θλίβεται για τις δυο πολιτείες που θα καταποντιστούν και δεν υπακούει στην εντολή του θεού δεν φεύγει σαν τον καπετάνιο που microένει στο σκάφος του που βουλιάζει και ακόmicroη τις microωρές Παρθένες που ο Χριστός τις συγχωρεί

Για τη γλώσσα τα είπαmicroε και στον Τελευταίο Πειρασmicroό Να σηmicroειώσω microόνο λέξεις και εκφράσεις που τις είχα ξεχάσει καθώς δεν χρησιmicroοποιούνται πια στην Κρήτη τουλάχιστον στο χωριό microου Πάψες αντί για διακοπές Ακούς Ακούω να λες δηλαδή ελπίζω να κατάλαβες Πασπατούλης (εδώ σαν παρατσούκλι) ο αργός στις κινήσεις του (έτσι έλεγε συχνά η microακαρίτισσα η microητέρα microου τον πατέρα microου) laquoστους οψιγιάδεςraquo (περίεργο σε microας δεν ήταν laquoο οψιγιάςraquo αλλά laquoη ψιγιάraquo θηλυκό Γι αυτήν γράφω στο βιβλίο για το χωριό microου)

Κανείς συγγραφέας δεν microπορεί να αποφύγει κάποιες ασυνέπειες στο έργο του ∆ιάβασα ότι στο laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo του Τολστόι βρήκαν καmicroιά δεκαπενταριά Στην Αναφορά βρήκα microια

Όπως το δείχνει ο τίτλος ο αποδέκτης της αφήγησης είναι ο Ελ Γκρέκο Ο Ελ Γκρέκο που microπορεί να τον βάφτισαν laquoο Έλληναςraquo όmicroως αυτός microε υπερηφάνεια υπέγραφε στα έργα του Ο Κρης Ο αποδέκτης αυτός γίνεται ολότελα άmicroεσος στον πρόλογο και στον επίλογο Όmicroως κάπου στη microέση διαβάζουmicroε laquohellipαπό τη microέρα που είδα θυmicroάστε όταν ήmicroουν τεσσάρων χρονών να βγάζουν από το microνήmicroα τα κόκκαλα της γειτόνισσάς microαςhellipraquo (σελ 147) Μας έχει ξαναδιηγηθεί την ιστορία και microας ρωτάει αν θυmicroόmicroαστε Εmicroείς όχι ό Γκρέκο Ξεχνάει τον ενδοκειmicroενικό αποδέκτη και απευθύνεται στον εξωκειmicroενικό τον αναγνώστη

Όmicroως ας σχολιάσουmicroε κατά το συνήθειό microας κάποια αποσπάσmicroατα

175

laquohellipστο δεξό του αυτί κρέmicroουνταν ένα ασηmicroένιο σκουλαρίκιraquo (σελ 152)

Τίνος αυτί Ενός δερβίση σε ένα microουσουλmicroανικό microοναστήρι στην Κρήτη Κι αναρωτιόmicroουνα κι εγώ από πού να ήλθε η microόδα

Μπορεί όmicroως η microόδα να ήλθε κι από αλλού Πιο κάτω διαβάζουmicroε laquohellipκι ένας γιγαντόσωmicroος αράπης microrsquo ένα χρυσό σκουλαρίκι στο αυτί τουraquo (σελ 399) Αυτό στη Ρωσία στον εορτασmicroό των δέκα χρόνων από την Οκτωβριανή επανάσταση Όmicroως τι ήταν αυτός ο αράπης Η ετυmicroολογία της λέξης προέρχεται από το laquoάραβαςraquo όmicroως στην Κρήτη αράπηδες λέγαmicroε τους microαύρους Αυτό δεν εννοούσε και ο Αλογοσκούφης όταν έλεγε στο βίντεο κλιπ που είδαmicroε στο youtube laquoκλείστε την τηλεόραση εξάλλου δεν microιλάει ένας άνθρωπος αλλά ένας αράπηςraquo Μαύρο εννοούσε όχι άραβα

Ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός επισκέφτηκαν το άγιο Όρος Αντιγράφει από το ηmicroερολόγιό του για διάφορες microονές ανάmicroεσα στις οποίες είναι και η microονή Βατοπεδίου Από τα πολλά και διάφορα που γράφει γι αυτήν παραθέτω microόνο microια παρατήρηση του Σικελιανού

laquohellip Το Μοναστήρι ετούτο πλακώνει την καρδιά microουmiddot είδες τους καλόγερους Όλοι καλοθρεmicromicroένοιmiddot αν κατέβαινε πάλι ο Χριστός στη γης και τύχαινε να περάσει από το Βατοπέδι πώς θα χελιδόνιζε το φραγγέλιο απάνω από τις κεφαλές τους Πάmicroε να φύγουmicroεraquo (σελ 204)

Ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης τους πήραν από τότε χαmicroπάρι εmicroείς τώρα microόλις Και ο Χριστός microε το φραγγέλιο δεν λέει να κατέβει Μόνο απrsquo αυτόν microπορούmicroε να ελπίζουmicroε όχι από τη δικαιοσύνη

176

177

Έργα του συγγραφέα 1 Παραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότητα Αθήνα 1981

β΄ έκδοση 1991 Θυmicroάρι σελ 167

2 Η αναγκαιότητα του microύθου Αθήνα 1987 Θυmicroάρι σελ 151

3Περιβάλλον διατροφή και ποιότητα ζωής Αθήνα 1988 β΄

έκδοση 1992 Θυmicroάρι σελ 255

4 Οικολογία και δηmicroοκρατία Αθήνα 1989 Θυmicroάρι σελ110

5 Η Λαϊκότητα της Κρητικής Λογοτεχνίας Αθήνα 1990

∆ωρικός σελ 143

6 Το Χωριό microου Από την αυτοκατανάλωση στην αγορά Αθήνα

1995 Θυmicroάρι σελ 139

7 Ο Χορός της βροχής οικολογικά παραmicroύθια και διηγήmicroατα

Αθήνα 1988 Τοπική Επικοινωνία σελ 96

8 Αφηγηmicroατικές Τεχνικές Ελληνική πεζογραφία και

δραmicroατουργία Αθήνα 2000

Gutenberg σειρά Το microυστικό και το Παράδειγmicroα σελ 400

9 Εισαγωγή στο θέατρο της Ιαπωνίας και της Κίνας Αθήνα

2010 ΑΛ∆Ε σελ 167

10 Το Φραγκιό Αθήνα 2011 ΑΛ∆Ε σελ 55

11 Πες της το microε microια microαντινάδα Αθήνα 2012 ΑΛ∆Ε σελ 60

12 Εύθυmicroες κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 2013

Ιεράπετρα 21ος

αιών σελ 132

13 Το microυστικό των εξωγήινων Αθήνα 2015 ΑΛ∆Ε σελ 134

Επικοινωνία microε το συγγραφέα hdermiotenetgr

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

laquoΟ δικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo

Του

Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη Τυπώθηκε το 2015

ΣΕ 250 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΗΝ

ΑΘΗΝΑ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

OPEN LINE

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ

ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

ΑΛ∆Ε

ISBN 978-960-9451-74-1

ΤΙΤΛΟΣ Ο δικός microου Νίκος Καζαντζάκης

Συγγραφέας Μπάmicroπης ∆ερmicroιτζάκης ∆ιορθώσεις Μπάmicroπης ∆ερmicroιτζάκης Σελιδοποίηση Αλέξανδρος ∆εσύλλας Εξώφυλλο Εύα Παντελίδη copy Copyright εκδόσεις Αλδέ amp Μπάmicroπης ∆ερmicroιτζάκης

2015

wwwaldecomgr

ΜΠΑΜΠΗΣ ∆ΕΡΜΙΤΖΑΚΗΣ

Ο δικός microου

Νίκος Καζαντζάκης

Κεντρική διάθεση Ζωοδόχου Πηγής 43 Τηλ amp fax 210 3828464

τηλ amp fax 210 3828464

aldeeditionsgmailcom

wwwaldecomgr

ISBN 978-960-9451-74-1

Έργα του Νίκου Καζαντζάκη για τα οποία γράψαmicroε (∆ίνεται κατά βάση η χρονολογία συγγραφής Όταν υπάρχει microόνο η χρονολογία έκδοσης εικάζουmicroε ότι γράφηκε λίγο πιο πριν)

Όφις και Κρίνο (microε το ψευδώνυmicroο Κάρmicroα Νιρβαmicroή) χε Τυπ Στ Αλεξίου Ηράκλειο 1906 Ξηmicroερώνει 1906 Έως πότε 1907 Φασγά 1907 Κωmicroωδία τραγωδία microονόπρακτη (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) Κρητική Στοά Ηράκλειο 1909 Σπασmicroένες ψυχές (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης Ο Νουmicroάς Αθήνα 1909-1910 Ο Πρωτοmicroάστορας (Η Θυσία) (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) αφιερωmicroένη στον Ίδα (Ίωνα ∆ραγούmicroη) Εστία Αθήνα 1910) Χριστός 1921 Βούδας 1922 Συmicroπόσιο γράφηκε microεταξύ 1922 και 1927 Οδυσσέας (microε το ψευδώνυmicroο Α Γερανός) Νέα Ζωή Αλεξάνδρεια 1927 Νικηφόρος Φωκάς Στοχαστής 1927 Ασκητική περιοδικό Αναγέννηση 1927 Toda Raba ολοκληρώθηκε το 1929 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1956 Βραχόκηπος γράφηκε το 1935 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1960 Ο Οθέλος ξαναγυρίζει 1936 Μέλισσα 1937 Οδύσσεια Πυρσός 1938 Ιουλιανός ο παραβάτης 1939 Αλέξης Ζορmicroπάς 1943 Προmicroηθέας 1943

Καποδίστριας 1944 Σόδοmicroα και Γόmicroορρα 1948 Κολόmicroβος 1949 Κούρος 1949 Αδελφοφάδες άρχισαν να γράφονται το 1949 εκδόθηκαν το 1963 Κωνσταντίνος Παλαιολόγος 1951 Ο Καπετάν Μιχάλης 1953 Ο Χριστός ξανασταυρώνεται 1954 Ο τελευταίος πειρασmicroός 1955 Ο φτωχούλης του Θεού 1956 Αναφορά στον Γκρέκο τελευταίο του έργο γράφηκε λίγο πριν το θάνατό του και εκδόθηκε το 1961

Αφιερώνεται

σε όλους τους θαυmicroαστές του έργου του

11

Εισαγωγή

Όνειρό microου ήταν να γίνω συγγραφέας Όταν πρωτοδιά-βασα Καζαντζάκη ενθουσιάστηκα τόσο που θεωρούσα πια δεδοmicroένο ότι το πρώτο βιβλίο που θα έγραφα θα ήταν γιrsquo αυτόν

∆εν ευδόκησε άλλο θέmicroα είχε το πρώτο microου βιβλίο όπως και όλα τα επόmicroενα Όmicroως έγραψα για τον Καζα-ντζάκη Το πρώτο ήταν ένα microικρό laquomicroαρξιστικόraquo κείmicroενο που δηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo γενικά για το έργο του Αργότερα έγραψα για αρκετά πεζά του που επίσης δηmicroοσιεύτηκαν σε αυτή τη φιλόξενη εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη Τρεις συγκριτολογικές microελέτες microου εί-χαν να κάνουν microε τρία έργα του Αργότερα laquoξαναδιαβά-ζοντας τον Καζαντζάκηraquo ανάρτησα στο blog microου κείmicroενα για τα microεγάλα του microυθιστορήmicroατα αλλά και για κάποια άλλα πεζογραφήmicroατά του που δεν είχα διαβάσει microέχρι τότε Πιο πριν είχα γράψει για ορισmicroένα πεζά θεατρικά του

Ξαφνικά microου πέρασε η ιδέα αν τα microαζέψω όλα αυτά τα κείmicroενα κάνουν ένα microικρό βιβλίο

Και κάτι ακόmicroη Η προοπτική του βιβλίου αποτέλεσε κίνητρο για microένα

να διαβάσω και τις τραγωδίες του που δεν τις είχα διαβά-σει microέχρι τώρα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo και να γράψω γιrsquo αυτές Τα κείmicroενα που έγραψα τα ανάρτησα στο blog microου κάνοντάς τα share και στο facebook

Έτσι έγινε αυτό το βιβλίο Γιατί ο laquo∆ικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo ∆εν υπάρχουν ποτέ ταυτόσηmicroες προσλήψεις σε ένα

έργο Πάντα υπάρχουν αποκλίσεις στην πρόσληψη του ενός αναγνώστη από του άλλου πολλές φορές πολύ microε-γάλες Για παράδειγmicroα πολλοί θεωρούν ότι ο Καζαντζά-κης πιστεύει στο Θεό Άλλοι πιστεύουν πως είναι άθεος

Εγώ τι πιστεύω ∆εν έχετε παρά να διαβάσετε το βιβλίο για να δείτε

12

Κάποιες ασυνέπειες που θα εντοπίσει ο αναγνώστης οφείλονται στο ότι τα κείmicroενα τα ταξινοmicroώ κατά την χρο-νολογική σειρά που γράφηκαν τα έργα από τον Καζα-ντζάκη και όχι microε τη σειρά που έγραψα εγώ γιrsquo αυτά Προ-τάσσεται το γενικό κείmicroενο που έγραψα για το έργο του στο οποίο αναφέρθηκα παραπάνω

Να προσθέσω ακόmicroη ότι έκανα ελάχιστες παρεmicroβάσεις κυρίως επιmicroέλειας καθώς πιστεύω ότι κάθε κείmicroενο πρέ-πει να διατηρεί τη γεύση της εποχής που γράφηκε ∆ηλώ-νεται εξάλλου η εποχή της πρώτης δηmicroοσίευσης Όταν δεν δηλώνεται σηmicroαίνει ότι αναρτήθηκε στο blog microου το οποίο έχει ηλικία οκτώ χρόνων περίπου Η ανάρτηση για την αυτοβιογραφική laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo έγινε το 2010 ενώ για το laquoΣυmicroπόσιοraquo έγινε το 2011 Το 2012 έγραψα για τα τελευταία microυθιστορήmicroατα εκτός από τον Ζορmicroπά για τον οποίο είχα γράψει το 1992 Πέρυσι έγραψα για τον laquoΒραχόκηποraquo και φέτος (2015) για τον laquoΤόντα Ράmicroπαraquo τις laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo και το laquoΟ Οθέ-λος ξαναγυρίζειraquo Τους τελευταίους δυο microήνες (Οκτώ-βρης-Νοέmicroβρης) έγραψα για τις τραγωδίες που βρίσκο-νται σε τρεις τόmicroους πηγαίνοντας χρονολογικά από τις παλιότερες στις νεότερες και πρώτα για αυτές που είναι σε πεζό και στη συνέχεια για τις έmicromicroετρες τις οποίες αρ-χικά δεν σκόπευα να διαβάσω όπως άλλωστε και την laquoΟδύσσειαraquo η οποία έmicroεινε τελευταία

Με την έκδοση αυτού του βιβλίου νοιώθω την ικανο-ποίηση ότι πραγmicroατοποίησα ένα όνειρό microου

Νίκος Καζαντζάκης το έργο του και η εποχή του ∆ηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά

Επίκαιραraquo στις 8-6-1983 και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo τ8 ∆εκέmicroβρης 2007 σελ 31-33 microε τίτλο laquoΝίκος Καζαντζά-κης κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo Μόνο η πρώτη παράγραφος άλλαξε προσαρmicroοσmicroένη στην επέτειο των 50 χρόνων από το θάνατό του

13

Θα θέλαmicroε να γράψουmicroε κι εmicroείς δυο λόγια για τον Νίκο Καζαντζάκη σύντοmicroα microια και δεν το επιτρέπουν οι δυνα-τότητες της στήλης σαν microικρό αφιέρωmicroα για τα 100 χρό-νια από τη γέννησή του νιώθοντάς το ταυτόχρονα σαν υποχρέωση για τον άνθρωπο εκείνο που σηmicroάδεψε τα microαθητικά microας χρόνια microε την επιρροή του

Οι microελετητές των έργων του Καζαντζάκη τονίζουν δύο κυρίως χαρακτηριστικά του την ηρωολατρεία του και τον microηδενισmicroό του Η επιγραφή στον τάφο του λέει laquo∆εν ελ-πίζω τίποτα δεν φοβούmicroαι τίποτα Είmicroαι λέφτεροςraquo Το laquoδεν ελπίζωraquo εκφράζει τον microηδενισmicroό του Το laquoδεν φο-βούmicroαιraquo το ηρωικό τον πνεύmicroα Αυτά είναι πράγmicroατι τα δυο κύρια γνωρίσmicroατά του Όmicroως πού βρίσκεται ή προέ-λευσή τους

Η Λιλή Ζωγράφου σε ένα microελέτηmicroά της που microε λύπη διαπιστώσαmicroε ότι είναι γραmicromicroένο microε αρκετή εmicroπάθεια προσπαθεί να ανιχνεύσει τα χαρακτηριστικά αυτά στα προσωπικά βιώmicroατα και laquoσυmicroπλέγmicroαταraquo αν επιτρέπεται ή έκφραση του συγγραφέα Χωρίς να υποτιmicroούmicroε τη ση-microασία που έχει η προσωπική ζωή πάνω στο έργο ενός συγγραφέα πιστεύουmicroε εντούτοις ότι οι σηmicroαντικότεροι παράγοντες που επηρέασαν το έργο του είναι η κοινωνία και η εποχή του Αν δεν ήταν έτσι τα πράγmicroατα θα ήταν αδύνατη η microελέτη συγγραφέων κυρίως της αρχαιότητας των οποίων δεν κατέχουmicroε παρά ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία και φυσικά όχι laquoτραυmicroατικές εmicroπειρίεςraquo

Εξ άλλου όπως τονίζει και ο Σαρτρ στη microελέτη του για τον Φλωmicroπέρ η ατοmicroική βιογραφία το οικογενειακό και στενότερο περιβάλλον του συγγραφέα είναι κι αυτό σε τε-λευταία ανάλυση κοινωνικά καθορισmicroένο Το ίδιο microπο-ρούmicroε να υποστηρίξουmicroε και για τις άλλες παραmicroέτρους που επιδρούν στο έργο ενός συγγραφέα δηλαδή την λο-γοτεχνική παράδοση που πάνω της είναι αναγκασmicroένος να πατήσει και τις επιδράσεις που θα δεχθεί

Ποια κατάσταση επικρατεί στην Ελλάδα τότε που γεν-νιέται και αναπτύσσεται ο Καζαντζάκης

Η Κρήτη αγωνίζεται να αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό Η Ελλάδα αγωνίζεται να πετάξει από πάνω της τα κατά-

14

λοιπα της τούρκικης δουλείας τον κοτσαmicroπασισmicroό και τη φεουδαρχία Η αστική της τάξη αναπτύσσεται και προε-τοιmicroάζεται για να καταλάβει την εξουσία Όmicroως είναι microια αστική τάξη που εmicroφανίζεται microε καθυστέρηση δισταχτική microολυσmicroένη ήδη microε το microικρόβιο της αντίδρασης που κου-βαλάει η ευρωπαϊκή αστική τάξη Το εργατικό κίνηmicroα αρ-χίζει να προβάλλει απειλητικό (Λαυρεωτικά) Οι τσιφλικά-δες πάλι πιέζουν από την άλλη microεριά Η αστική microας τάξη είναι στrsquo αλήθεια αξιοθρήνητη Εφτά microόλις microήνες αφότου καταλαmicroβάνει την εξουσία (Γουδί Αύγουστος 1909) κτυ-πάει τους ξεσηκωmicroένους αγρότες (Κιλελέρ Μάρτης 1910)

Ευτυχώς έρχονται να την microπολιάσουν microε την επανα-στατική τους δύναmicroη οι Κρήτες επαναστάτες που ζυmicroώ-θηκαν κα ανδρώθηκαν στον αγώνα τους για τη λευτεριά ∆εν είναι τυχαίο ότι ο ηγέτης της αστικής microας τάξης ήταν Κρητικός (Βενιζέλος) Με αυτό το microπόλιασmicroα προχωρά σε κάποιες microεταρρυθmicroίσεις και υπερδιπλασιάζει την έκταση της Ελλάδας microε την απελευθέρωση σκλαβωmicroένων περιο-χών

Κάθε ανερχόmicroενη τάξη όταν αναπτύσσεται είναι ηρωική και αισιόδοξη Έκφραση του ηρωικού πνεύmicroατος της αγ-γλικής αστικής τάξης στον καιρό της βιοmicroηχανικής επανά-στασης είναι ο Ροβινσών Κρούσος Μόνος χωρίς προνό-microια καταγωγής (όπως οι αστοί) χρησιmicroοποιώντας τις ικα-νότητες και την ευφυΐα του τα βγάζει πέρα στον αγώνα του microε τη φύση όπως και ο έmicroπορος αστός στον ανταγω-νισmicroό του microε τους άλλους εmicroπόρους Ο Μαξίmicro Γκόρκι από το 1899 ζητάει να microπολιαστεί η λογοτεχνία microε ένα ηρωικό πνεύmicroα Ήταν οι παραmicroονές που το ρώσικο προλεταριάτο ετοιmicroαζόταν να καταλάβει την εξουσία Την ίδια εποχή η αστική τάξη στη Γαλλία microετά την ένδοξη επανάστασή της (1789) έχοντας καταντήσει ολότελα αντιδραστική δίδει microεν microεγάλους συγγραφείς (Μπαλζάκ Φλωmicroπέρ) στα έργα τους όmicroως δεν θα βρούmicroε τον ηρωικό ατοmicroισmicroό του Ντεφόε (συγγραφέα του Ροβινσώνα Κρούσου) ούτε τον θετικό ήρωα του σοσιαλιστικού ρεαλισmicroού αλλά κουρα-σmicroένες και αηδιασmicroένες γυναίκες όπως η microαντάmicro Μπο-

15

βαρί ή καιροσκόπους και διεφθαρmicroένους νέους όπως εί-ναι οι περισσότεροι ήρωες του Μπαλζάκ

Στην Ελλάδα έχουmicroε microια microέση κατάσταση Η αστική τάξη είναι αρκετά επαναστατική όmicroως και σε microεγάλο βαθmicroό αντιδραστική και απογοητευmicroένη Το 1917 που οι εργάτες καταλαmicroβάνουν την εξουσία στη Ρωσία στέλνει κι αυτή δυνάmicroεις για να κτυπήσουν τη νεοσύστατη σοβιετική εξουσία Φοβάται microήπως το microικρόβιο της επανάστασης microολύνει και τη δική microας εργατική τάξη Μετά έχουmicroε τη microι-κρασιατική καταστροφή οπότε έχει ένα ακόmicroη λόγο να εί-ναι απογοητευmicroένη

Το επαναστατικό πνεύmicroα αλλά και την απογοήτευση της τάξης αυτής εκφράζει ο Καζαντζάκης microε το ηρωικό αλλά και microηδενιστικό του πνεύmicroα Αγώνας αλλά πού οδηγεί Πουθενά Έχει ακόmicroη αρκετή δύναmicroη να αγωνι-σθεί από τον αγώνα δεν παραιτείται Όmicroως απογοητευ-microένη από τα αποτελέσmicroατα αυτού του αγώνα αναζητά το νόηmicroα microέσα στον ίδιο τον αγώνα Η Ιθάκη δεν microετράει microε-τράει η περιπέτεια του γυρισmicroού Την κορφή του βουνού δεν την φτάνεις γιατί ολοένα microετατοπίζεται πιο ψηλά microέ-νει microόνο η ικανοποίηση του αγώνα να τη φτάσεις

Ο πεσιmicroισmicroός του Καζαντζάκη φαίνεται κι από το ότι οι ήρωές του πρέπει να πείσουν για το microεγαλείο τους Η laquoΜάναraquo του Γκόρκι είναι ηρωική και microεγαλειώδης κι ας είναι ένας συνηθισmicroένος άνθρωπος Ο Καζαντζάκης δεν microπορεί να φτιάξει τέτοιους ήρωες γιατί νιώθει ότι δεν microπορεί να τους κάνει αρκετά πειστικούς ∆εν πιστεύει στην ηρωϊκότητα της τάξης του ότι microπορεί να βγάλει ήρωες και γιrsquo αυτό τους δανείζεται από την ιστορία Ήρωες τόσο του πνεύmicroατος (Χριστός Βούδας) όσο και της δράσης (Χριστόφορος Κολόmicroβος) πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Ακόmicroη και στην επιλογή των microορφών που θα δώσει στα έργα του φαίνεται η αποστροφή του για τον αστό που δεν πρωταγωνιστεί άλλωστε σε κανένα του έργο Καταφεύγει στις πεπαλαιωmicroένες microορφές του έπους και της τραγωδίας και όχι στο αστικό microυθιστόρηmicroα Περι-φρονώντας το αναγνωστικό κοινό περιφρονεί την ίδια την κοινωνική του τάξη που δεν κατάφερε να τον κάνει να πι-

16

στέψει σrsquo αυτήν και που δεν τον άφησε (ήταν πια πολύ αργά) να προσκολληθεί στην άλλη που αναπτυσσόταν Και όταν αποφάσιζε να της απευθυνθεί σαν microαγαζάτορας προς πελάτη (είναι γνωστό ότι άρχισε να γράφει microυθιστο-ρήmicroατα κάτω από την πίεση της γυναίκας του για να λύ-σουν το οικονοmicroικό τους πρόβληmicroα) το θεωρεί ανάρmicroοστο να διατηρήσει το ηρωικό ύφος του Ο Ζορmicroπάς ένας αντιήρωας που αποτελεί αντίστιξη στα άλλα του έργα εί-ναι το πρώτο microυθιστόρηmicroα microε το οποίο ο Καζαντζάκης προσπαθεί συνειδητά να αγκαλιάσει πλατιές microάζες ανα-γνωστικού κοινού Είναι ο φαγάς ο πιοτουλάς και ο γυ-ναικάς χωρίς microεταφυσικές αγωνίες που βρίσκει το νόηmicroα της ζωής του αφηmicroένος στα ένστικτα Τους εκπρόσωπους του microεταφυσικού τους καλόγερους τους ειρωνεύεται άγρια Στο σύγχρονο αστό αυτό το microυθιστόρηmicroα ταιριάζει κουτί ∆εν είναι τυχαίο που έγινε ανάρπαστο στην Αmicroε-ρική

Το στυλ όmicroως αυτό δεν του πάει Το επόmicroενο επίσης αντιηρωϊκό microυθιστόρηmicroα οι laquoΑδελφοφάδεςraquo δεν έχει την επιτυχία του προηγούmicroενου Το ίδιο και το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo που θα γνωρίσει επιτυχία microόνο σαν κινηmicroατογραφική ταινία microε τον Ντασέν και σαν σήριαλ Ο ήρωάς του microπορεί να είναι ο αντίποδας του Ζορmicroπά όmicroως είναι ταπεινός και καταφρονεmicroένος Ξαναγυρνάει λοιπόν στο ηρωικό ύφος για να δρέψει δάφνες Ο laquoΚαπε-τάν Μιχάληςraquo είναι ένα microικρό έπος της Κρήτης στο οποίο πρωταγωνιστεί πάλι ο ήρωας

Στα τελευταία του microυθιστορήmicroατα ο Καζαντζάκης παρα-τάει τους ήρωες της δράσης και ξαναγυρνάει στους ήρωες του πνεύmicroατος στο Χριστό (laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo) και στον άγιο Φραγκίσκο (laquoΦτωχούλης του θεούraquo) Πληθω-ρικά επικός στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo και στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo καταλήγει στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo σε ένα λιτό εξπρεσιονιστικό στυλ microε φράσεις γεmicroάτες αποφθεγ-microατική πυκνότητα

Θα κλείσουmicroε microε ένα ζήτηmicroα κριτικής Πρέπει να αρνη-θούmicroε να απορρίψουmicroε τον Καζαντζάκη εξαιτίας του microη-δενισmicroού του

17

Υπάρχει τάση microιας ορισmicroένης κριτικής να υποτιmicroά το έργο του εξαιτίας του microηδενισmicroού του Νοmicroίζουmicroε ότι ένα έργο πρέπει να αποτιmicroάται στη βάση της καλλιτεχνικής του αξίας και microόνο το κατά πόσο microπόρεσε ο δηmicroιουργός του να εκφράσει πετυχηmicroένα αυτό που ζητούσε να εκ-φράσει Εφόσον εκφράζει κάτι το αντικειmicroενικό είναι έργο αληθινό και σαν τέτοιο πρέπει να το δεχόmicroαστε Είmicroαστε αντίθετοι microε την τάση microιας στρατευmicroένης κριτικής που θέ-λει σώνει και καλά να βρίσκει σε ένα έργο θετικούς ήρωες και αισιοδοξία Ας θυmicroηθούmicroε τη στρατευmicroένη κριτική του χριστιανισmicroού πόσοι καλλιτεχνικοί θησαυροί της αρχαιό-τητας χάθηκαν εξ αιτίας της Ή συmicroπληρώνω χρόνια αρ-γότερα σκανάροντας το παρόν κείmicroενο τον στρατευmicroένο φανατισmicroό των ερυθροφρουρών που στάθηκε αιτία να καταστραφούν ανεκτίmicroητοι θησαυροί της κινέζικης πολιτι-στικής κληρονοmicroιάς πριν λίγες microόνο δεκαετίες Ή συ-microπληρώνω τώρα που ξαναδιαβάζω το παρόν κείmicroενο για αυτή την έκδοση τους ισλαmicroιστές του ISIS που έχουν κα-ταστρέψει ανεκτίmicroητους αρχαιολογικούς θησαυρούς στην Παλmicroύρα Μπορεί το νόηmicroα ενός έργου να microη microας εκφρά-ζει πια Ας microην ασχοληθούmicroε microαζί του αλλά ας το αφή-σουmicroε για τις microελλοντικές γενιές Κάποιες απrsquo αυτές microπο-ρεί να βρουν microέσα σrsquo αυτό κάτι για τον εαυτό τους ∆εν υπάρχει παρακmicroιακή και microη παρακmicroιακή τέχνη Υπάρχει microόνο καλή και κακή τέχνη Και όσοι και αν είναι αυτοί που διαφωνούν microε τις ιδέες το πνεύmicroα το laquomicroήνυmicroαraquo του Κα-ζαντζάκη όmicroως όλοι τους συmicroφωνούν ότι σαν λογοτέχνης είναι άφταστος

Όφις και Κρίνος (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Φεβρουάριος 1993 Το laquoΌφις και Κρίνοςraquo είναι το πρώτο λογοτεχνικό έργο

του Νίκου Καζαντζάκη microε το οποίο εmicroφανίσθηκε στα ελ-ληνικά γράmicromicroατα Η κριτική το δέχτηκε microάλλον αρνητικά

18

Ο Αντώνιος Χρυσάνθης στην laquoΕστίαraquo 13 Ιανουαρίου 1906 παρόλο που αναγνωρίζει το ταλέντο του συγγρα-φέα το βρίσκει microονότονο γεmicroάτο επαναλήψεις και επικίν-δυνο για τους νέους Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο laquoΕmicroπρόςraquo της 18ης Ιανουαρίου 1906 πιστεύει ότι laquoχωρίς την πνοή της ποίησης που ζωηρεύει ορισmicroένες σελίδεςraquo το βιβλίο θα ήταν ολότελα βαρετό ∆ιαπιστώνει ακόmicroη την επίδραση του Ντrsquo Ανούντσιο Ο Παλαmicroάς στα laquoΠαναθή-ναιαraquo του Φεβρουαρίου του 1906 το χαρακτηρίζει σαν ένα microονότονο microονόλογο διαποτισmicroένο όmicroως microε εξαίσια ποίηση και γιrsquo αυτό πιστεύει ότι αυτοί οι microικροί laquolaquomicroαύροι κρίνοιraquo δεν είναι παρά οι πρώτες εκδηλώσεις της ευαι-σθησίας ενός νέου συγγραφέα που microε το χρόνο θα microας δώσει έργα υγιή και ωραία Ο Πέτρος Βλαστός στο Νουmicroά της 19ης Φεβρουαρίου τον κατηγορεί επίσης για υπερβο-λικό microιmicroητισmicroό του Drsquo Annunzio για πολυλογία και για ελάχιστη φροντίδα της γλώσσας Μόνο ο φίλος του Καλο-γερόπουλος θα γράψει στην laquoΠινακοθήκηraquo (Φεβρουάριος 1906) ένα διθύραmicroβο για το έργο

Όπως επισηmicroαίνει η Colette Janiaud-Lust που από το έργο της laquoKazantzakis sa vie son oeuvreraquo (Ν Κ η ζωή του το έργο του Maspero 1970) αντλούmicroε τις παραπάνω πληροφορίες σε όλα τα κριτικά κείmicroενα για το laquoΌφις και κρίνοςraquo επαναλαmicroβάνονται οι παρακάτω λέξεις - κλειδιά για την ερmicroηνεία του laquoνοσηρό ψυχοπαθολογικό έργο εφηβικό καλπάζουσα φαντασία microονοτονία και επαναλή-ψεις έντονα πάθη microακάβριος ερωτισmicroόςraquo (σελ 99) Ανάmicroεσα σε όλους αυτούς τους χαρακτηρισmicroούς όmicroως οι οποίοι έχουν διατυπωθεί όχι ερmicroηνευτικά αλλά επικριτικά για τις αρνητικές συνδηλώσεις τους η λέξη ποίηση την οποία συναντήσαmicroε στα κριτικά κείmicroενα του Παλαmicroά και του Κονδυλάκη απουσιάζει Και όmicroως η ποίηση αυτή εί-ναι η microεγαλύτερη αρετή του έργου Και δεν είναι διάχυτη microόνο στο αίσθηmicroα στην πλούσια συmicroβολιστική εικονο-ποιία στα ρητορικά σχήmicroατα της παροmicroοίωσης και της microεταφοράς που βρίθουν όσο σε κανένα άλλο πεζό κεί-microενο αλλά και στη ρυθmicroική αίσθηση που δηmicroιουργεί ο λό-

19

γος του Καζαντζάκη microε ολόκληρες φράσεις στο microέτρο του ίαmicroβου του τροχαίου του δάκτυλου του ανάπαιστου

Και όχι microόνο το κείmicroενο κυριολεκτικά είναι διάσπαρτο από κανονικότατους ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους microε ένα αίσθηmicroα που έρχεται από το δηmicroοτικό τραγούδι και το Σολωmicroό Υπάρχουν ακόmicroη ιαmicroβικοί δεκατρισύλλαβοι δε-κατετρασύλλαβοι δεκαεξασύλλαβοι στίχοι ακόmicroη και δε-καεπτασύλλαβοι που είναι ο στίχος τον οποίο θα χρησι-microοποιήσει αργότερα ο Καζαντζάκης στην laquoΟδύσσειαraquo Βλέπουmicroε επίσης πάmicroπολλα ηmicroιστίχια δεκαπεντασυλλά-βων που τους λείπει το συmicroπλήρωmicroά τους το πρώτο ή το δεύτερο ηmicroιστίχιο Και οι στίχοι αυτοί δεν βγαίνουν προ-γραmicromicroατικά επεξεργασmicroένοι δηλαδή από τον ποιητή αλλά αυθόρmicroητα υποσυνείδητα εmicroπνευσmicroένοι από το βαθύτερο ποιητικό του αίσθηmicroαmiddot θέλω να πω δηλαδή ότι ο ίδιος δεν πρέπει να τους είχε αντιληφθεί

Ακόmicroη σε πολλά σηmicroεία ο νοσηρός ερωτισmicroός υπερ-βαίνεται microε microια ποιητική microεταφυσική σκέψη που παραπέ-microπει κατευθείαν στην Ασκητική ∆ιαβάζοντας σήmicroερα κα-νείς το laquoΌφις και Κρίνοςraquo βρίσκει microέσα του τα σπέρmicroατα της microεταγενέστερης σκέψης και ποιητικής του Καζα-ντζάκη

Θα ανασυνθέσουmicroε για τον αναγνώστη το microύθο του laquoΌφις και κρίνοςraquo ποιητικά δηλαδή αποmicroονώνοντας τους δεκαπεντασύλλαβους και έτσι τον καλούmicroε να διαβάσει το έργο

Το microικρό βιβλιαράκι microε το κατακόκκινο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης είναι γραmicromicroένο microε τη microορφή ηmicroερολο-γίων όπου ο καλλιτέχνης απευθύνεται φαντασιακά σαν να έγραφε επιστολή στην αγαπηmicroένη του Νιώθει ένα δι-αστροφικό πάθος γιrsquo αυτήν σαδιστικό και νεκροφιλικό

2 του Μάη Τα χείλη της τα κόκκινα microου φαίνονται σαν δυο microεγάλες σταλαγmicroατιές αίmicroα κι

όταν γέρνω απάνω των και τα φιλώ ένας πόθος άγριος κι ένα ένστικτο πρωτογενούς εποχής ανθρωποφάγων

20

κυλιούνται microεσrsquo στις φλέβες microου - κι ανατριχιάζω όλος Στα επόmicroενα ηmicroερολογιακά κείmicroενα ο καλλιτέχνης ψάλ-

λει τον ερωτά του αντλώντας εικόνες από την αρχαιότητα κλασική και microη

10 του Μάη Είναι τα Μεγάλα Παναθήναια της αγάπης microου απόψε Κι έλα να ψάλοmicroε microαζί από τον βράχο τούτον την οmicroορφιά του Απόλλωνα και τον κισσό του ∆ιονύσου και το microέτωπο το ευρύ της

Αθηνάς και την αιώνια νιότη της Ήβης και τα κόκκινα χείλη της Αφροδίτης τα αιωνίως φιλούmicroενα και αιωνίως διψασmicroένα 15 του Μάη Εδώ υπάρχει ατόφιο ένα απόσπασmicroα από το Άσmicroα

Ασmicroάτων microε το ύφος του οποίου microοιάζουν αρκετά απο-σπάσmicroατα του έργου

Κηρίον αποστάζουσι χείλη Σου νύmicroφη microέλι και γάλα από την γλώσσα Σου και οσmicroή ιmicroατίων Σου ως οσmicroή λιβάνου Κήπος κεκλεισmicroένος πηγή εσφραγισmicroένη Πολλά αποσπάσmicroατα ξεκινάνε microε κανονικό ιαmicroβικό δε-

καπεντασύλλαβο 20 Ιουνίου Τι άρωmicroα είναι λοιπόν εκείνο που πετιέται microεθυσmicroένο κι ακόλαστο microεσrsquo από το κορmicroί Σου 21 Ιουνίου

21

Όταν ανοίγεις τα microάτια Σου τα microεγάλα και microε κυττάζεις ανοίγονται microπροστά microου θάλασσες microακρινές κι αλίmicroενες αχόρταγες για το κορmicroί του ναύτη 30 Ιουνίου σε βλέπω να προβαίνεις λυγερή κι αmicroίλητη και microε περίσσια χάρη και τα όνειρά microου στρώνονται και γονατίζουν χάmicroαι και σε κοιτάζουν ∆ιαβαίνεις σαν φως απάνω από την

ψυχή microου Και όλες microου οι αισθήσεις σmicroίγουν τα χέρια των

σιγά σιγά στο διάβα Σου για να προσευχηθούνε 10 Αυγούστου Βλέπω είναι ένας όφις πελώριος που τρέχει κάπου εκεί πέρα microε microύριους ελιγmicroούς και κρατεί στο στόmicroα του ένα όmicroορφο πελώριο κρίνο Ο όφις συmicroβολίζει τον καλλιτέχνη Το κρίνο την αγαπη-

microένη του 11 Αυγούστου Και τα βαριά Σου βλέφαρα τα φορτωmicroένα πόθους θα rsquoθελα ρόδα να microαδήσω και κυπαρίσων κλώνους και να σωριάσω λούλουδα και προσευχές και θρήνους Κοιmicroάσαι και χαmicroογελάς Μου rsquoρχεται να Σrsquo αρπάσω απrsquo τα microαλλιά και να βάλω το χέρι microου απάνω στο εξόγκωmicroα εκείνο του λαιmicroού Σου που ανεβοκατεβαίνει και να σφίξω και να απολαύσω τον Πόνο Σου ω Πολυαγαπηmicroένη και θα ιδώ πόσο όmicroορφα

22

θα κυρτωθεί και θα τυλιχτεί απάνω microου ο όφις του κορmicroιού Σου να σrsquo αρπάξω microε τα φτερά των ασmicroάτων microου και την παντοδυναmicroία των επιθυmicroιών microου και να πάmicroε αλλού κάπου αλλού αγάπη microου δεν ξέρω κι εγώ πού εκεί όπου αιώνια χαρά ανατέλλει microεσrsquo από τrsquo ακίνητα κι απόκρυφα νερά 17 Αυγούστου hellipθα microεταλάβω όλων Σου των κινηmicroάτων και όλων Σου των κυρτοτήτων και όλων των microυστηρίων του κορmicroιού Σου Και θrsquo ανοίξω έπειτα τα microάτια Σου και θα διαβάσω microέσα εκεί στα γαλανά των βάθη το microυστήριο που microου κρύβεις 5 Οκτω6ρίου Είσαι λευκή και πληγώνεις τα microάτια microου και θέλω να σε σφίξω νύχτες ολόκληρες microέσα στην αγκαλιά microου και τα ξηmicroερώmicroατα να βγεις αγνώριστη κι απελπισmicroένη microε microιαν αγιάτρευτη πληγή στο microέρος της καρδιάς και microε τον απέραντο πόθο του θανάτου microέσα στα microεγάλα Σου τα όmicroορφα microάτια 21 Οκτωβρίου Θα σε σφίξω τότε microε τον εναγκαλισmicroό των ζώων microέσα στη νύχτα των οργασmicroών Και θα νιώσω να σπαρταρά στα χέρια microου microέσα κάτι δικό microου Ένα δηmicroιούργηmicroα του πόνου microου ένα κορmicroί που το διέπλασα εγώ και το διέφθειρα εγώ όργανο σάρκινο της ανίας microου και της βαθιάς κι αγιάτρευτης διαφθοράς του νου microου

23

22 Οκτωβρίου Φοβούmicroαι microην τρελαθώ Τα microάτια microου βλέπουν βαθιά πολύ βαθιά και κλαίνε 31 ∆εκεmicroβρίου και να rsquoναι νύχτα ασέληνη και να rsquomicroαστε οι δυο microας και να περνά από πάνω microας βαρύς κι αmicroίλητος ο πό-

θος 6 Ιανουαρίου Υπάρχει χαρά στη νύχτα των τάφων και πλήθη αηδόνια κελαηδούν microέσα στα κυπαρίσσια Και είναι αληθινό και άδολο το γέλιο των κρανίων 2 του Μάρτη Είmicroαι ήσυχος Είmicroαι ήσυχος γιατί είmicroαι απελπισmicroένος 25 του Μάρτη Η αγάπη microας θα rsquoναι microεγάλη και ήρεmicroη σαν τα βουνά τριγύρω Είπα και microrsquo έφεραν κι άλλα λουλούδια (microε τις αναθυmicroιάσεις αυτών των λουλουδιών θα αυτο-

κτονήσει ο καλλιτέχνης παρασέρνοντας στο θάνατο και την αγαπηmicroένη του)

Νιώθω δεν θα microπορούσα νrsquo αντισταθώ στον Πόνο σου αν η γλύκα του θανάτου δεν χυνόταν κυρίαρχη microέσα στην ψυχή microου Σιωπηλοί κατεβαίνουν από τον ουρανό και χύνονται στη δύση microενεξέδες

24

Οι συγγραφείς της εποχής εκτός του ότι χρησιmicroοποι-

ούσαν ψευδώνυmicroα για να αποστασιοποιηθούν από τα κείmicroενα τους να κρύψουν τον εξοmicroολογητικό ή αυτοβιο-γραφικό χαρακτήρα τους και να δώσουν microια επίφαση αντικειmicroενικότητας και ρεαλισmicroού microια και υποτίθεται ότι η σύνθεσή τους δεν είναι δηmicroιούργηmicroα της microυθοπλαστικής φαντασίας του συγγραφέα χρησιmicroοποιούν την επινόηση microιας υποτιθέmicroενης εύρεσης χειρογράφων των οποίων ο συγγραφέας είναι απλώς ο επιmicroελητής Η αφήγηση εισα-γωγική ή επιλογική αποτελεί το λεγόmicroενο πλαίσιο (Βλέπε και ∆ηmicroήτρη Τζιόβα Μετά την αισθητική Γνώση 1987 σελ 87-111)

Κλείνοντας ο συγγραφέας αφού παραθέσει τα χειρό-γραφα του φίλου του εξιστορεί πώς τους βρήκε νεκρούς

hellipτο λυγερό της σώmicroα είχε ξαπλωθεί απελπισmicroένο και νεκρό απάνω στα λουλούδια Εκείνος microrsquo ένα ήρεmicroο χαmicroόγελο είχε εξαπλωθεί χάmicroω στο πλάι κι είχε ρίξει τα χέρια του microrsquo ένα κίνηmicroα ανέκφραστο αγάπης γύρω στο λαιmicroό της Ο τρόπος της αυτοκτονίας από τις αναθυmicroιάσεις των

λουλουδιών είναι microοναδικά πρωτότυπος σε όλη την αφη-γηmicroατική λογοτεχνία όπως και η αυτοκτονία του microελισσο-κόmicroου από τα τσιmicroπήmicroατα των microελισσών στην οmicroώνυmicroη ταινία του Αγγελόπουλου για τα κινηmicroατογραφικά έργα

Ακόmicroη το laquoΌφις και κρίνοςraquo υπήρξε προδροmicroικό για την εποχή του από την άποψη του ρυθmicroικού πεζού λόγου του όπως φαίνεται και από το microελέτηmicroα του Ηλία Βουτιε-ρίδη laquoΟ ρυθmicroικός λόγος στη νεοελληνική λογοτεχνίαraquo γραmicromicroένο το 1931 όπου λέει ότι είχαν γραφεί πλήθος laquoπεζά τραγούδια στα τελευταία 25 χρόνιαraquo microε αφετηρία δηλαδή το 1906 χρονιά δηmicroοσίευσης του laquoΌφις και Κρί-νοςraquo

Τέλος παρά την αφηγηmicroατική σύmicroβαση των χειρογρά-φων που ανήκει στον περασmicroένο αιώνα το έργο έχει ένα

25

χαρακτήρα ιδιαίτερα σύγχρονο Ο ακραίος ψυχολογισmicroός της διαγραφής του ήρωα και ο εσωτερικός του microονόλογος που δεν είναι σχεδόν καθόλου αφηγηmicroατικός αλλά συ-νειρmicroικός και λυρικός πράγmicroα που κάνει τα ηmicroερολόγιά του να microπορούν να διαβαστούν microε οποιαδήποτε σειρά δίκαια τοποθετεί το έργο στους προδρόmicroους του microοντερ-νισmicroού

Ξηmicroερώνει (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Γενάρης 1997 Το laquoΞηmicroερώνειraquo είναι το πρώτο από τα τέσσερα

laquoαστικάraquo όπως χαρακτηρίστηκαν δράmicroατα του Νίκου Καζαντζάκη και αυτό που είχε τη microεγαλύτερη απήχηση Γράφηκε τον Αύγουστο του 1906 κάτω από το κράτος microιας έντονης συναισθηmicroατικής φόρτισης Όπως εξοmicroολο-γείται ο Καζαντζάκης στον ∆ηmicroήτρη Καλογερόπουλο εκ-δότη της laquoΠινακοθήκηςraquo όπου δηmicroοσιεύτηκαν δύο πρά-ξεις του έργου έκλαιγε καθώς το έγραφε Παρά τους δι-σταγmicroούς του για την αξία του θα το υποβάλει τελικά στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό Εκεί θα κερδίσει το βρα-βείο αλλά όχι και τη χρηmicroατική αmicroοιβή των 1000 δραχ-microών εξαιτίας των ανατρεπτικών ιδεών του laquo∆ίνουmicroε στον ποιητή το δάφνινο στεφάνιraquo θα πει στην εισήγηση του ο Σπυρίδων Λάmicroπρου laquomicroα τον διώχνουmicroε απrsquo αυτόν τον ιερό χώρο παραφράζοντας τα λόγια του γιατρού στο έργο lsquoEγώ συmicroφωνώ microε τον Πλάτωνα Να τους στεφα-νώσουmicroε (τους ποιητές) και να τους διώξουmicroεrsquoraquo

Η υπόθεση του έργου είναι απλή Η Λαλώ (παρεmicroπι-πτόντως αυτό το όνοmicroα θα χρησιmicroοποιήσει και η Γαλάτεια σαν ψευδώνυmicroο Λαλώ ντε Κάστρο) είναι ερωτευmicroένη microε τον αδελφό του άνδρα της Το να αναπτύξουν κρυφά σχέσεις της φαίνεται ανεπίτρεπτο όmicroως πάλι και να το σκάσει microαζί του δεν το τολmicroάει αναλογιζόmicroενη τις συνέ-πειες της κοινωνικής κατακραυγής που θα έπεφταν πάνω στη Χρυσούλα την κόρη της Η φίλη της η Φωφώ τη συmicro-

26

βουλεύει να κάνει το βήmicroα που δεν τόλmicroησε η ίδια και να εγκαταλείψει τον άντρα της Το ίδιο τη συmicroβουλεύει και ο γιατρός (microια συχνά επαναλαmicroβανόmicroενη φιγούρα σε έργα της εποχής όπως στο laquoΘείο Βάνιαraquo του Τσέχωφ laquoΤο κουκλόσπιτοraquo του Ίψεν κα) φίλος της οικογένειας ο οποίος στα νιάτα του περίmicroενε microια παρόmicroοια κίνηση από τη microητέρα της Λαλώς Ο γιατρός αυτός αποτελεί και τον εκφραστή της καινούργιας ηθικής Σε microια συζήτηση που έχει microε τον Φίλιππο τον αγαπηmicroένο της Λαλώς ο οποίος σαν ποιητής φαίνεται να εκφράζει παρωχηmicroένες αντιλή-ψεις στη σφαίρα της ποίησης όπως και η Λαλώ στη σφαίρα της ηθικής microε τις αναστολές της αναπτύσσει γε-microάτος πάθος και microε ένα προφητικό τόνο στο λόγο του που θυmicroίζει το laquoΤάδε έφη Ζαρατούστραraquo τις laquoανατρεπτικέςraquo αντιλήψεις του που συνιστούν και τον ιδεολογικό ορίζο-ντα του έργου laquoΑφίσετε τον ουρανό microην υmicroνείτε πλεια τη microελαγχολία που χύνουν οι δύσες των ήλιων και τα παρά-πονα που αναστενάζει η θάλασσα microην υmicroνείτε πλεια την αγάπη την υστερική και ψεύτρα τη διεφθαρmicroένη από θρησκευτικές εκστάσεις κι επιπόλαιες ροmicroαντικότητες και ψάλλετέ microας την αγάπη την αληθινή και τη χαρά της ζωής και τις ανατολές του ήλιου και την ευτυχία του microέλλοντος όταν ξετιναχτούν από πάνω microας και γκρεmicroιστούνε χάmicroαι οι προλήψεις και οι ψεύτικες συνθήκες της κοινωνίας τώρα όταν οι φυσικοί και κοινωνικοί νόmicroοι σmicroίξουν και γί-νουν ένα (Εξακολουθεί επί microάλλον εmicroπνευσmicroένος) Μά-θετέ microας πως η χαρά είναι καθήκον και η ευτυχία δικαί-ωmicroα δικό microας χαιρετίζετε πρώτοι το ξηmicroέρωmicroα κάθε και-νούργιας ιδέας και σκορπάτε την σε ήχους και σε φως κάτω στις πεδιάδες Οι καρδιές σας θα πηγαίνουν microπροστά και θα καίονται αλλά και θα φωτίζουν και θα δεί-χνουν τον ανήφορο που φέρνει στην Αλήθεια Και θrsquo ανε-βαίνοmicroε όλοι microαζί απάνω στο βουνό Και θα microας φέρετε microια microέρα ένα πρωί απάνω στην κορφή και θα ιδούmicroε γύρω microας τους ορίζοντες ολάνοιχτους και θrsquo αναπνεύσοmicroε τον αγέρα που δεν εmicroολύναν οι αναπνοές των πεδιά-δων Θάναι το Μεγάλο Ξηmicroέρωmicroα Και τότε θα χτίσουmicroε όλοι microαζί ένα Ναό-γίγαντα να microπορεί να χωρέσει όλη την

27

ανθρωπότητα περήφανο κι ασάλευτο απάνω στους Βρά-χους και θα τον αφιερώσοmicroε στην Αλήθεια και στην Ευτυ-χία Και θα σηmicroάνοmicroε τις καmicroπάνες και θrsquo αναγγείλοmicroε στα άστρα τη νίκη του ανθρώπουraquo

Ο έρωτας της Λαλώς δεν είναι ένα εξιδανικευmicroένο αναιmicroικό ροmicroαντικό αίσθηmicroα είναι ένα αίσθηmicroα αισθησι-ακό όπως της Αρετούσας για τον Ερωτόκριτο Σε microια συ-ζήτηση microε τη Φωφώ λέει χαρακτηριστικά laquoΩ αν είναι αυτή η αγάπη είναι microαρτύριο του κορmicroιού είναι αποσύν-θεση του οργανισmicroού microας όλου άγρια εξέγερση των εν-στίκτων και των φυσικών νόmicroων από το ένα microέρος όλων των κοινωνικών νόmicroων από το άλλο Που είναι η αλή-θειαraquo αναρωτιέται σαν τον Τεύκρο στην laquoΕλένηraquo του Σεφέρη Για τον ποιητή όmicroως είναι ξεκάθαρο πού είναι η αλήθεια Όπως οι σοφιστές όπως οι Λοκ Χοmicroπς και Ρουσσώ όπως διστακτικά ο Φρόιντ και πιο απερίφρα-στα οι φιλόσοφοι της σχολής της Φρανκφούρτης Ράιχ Μαρκούζε κλπ προκρίνει τους φυσικούς νόmicroους τους νόmicroους των ενστίκτων

Στο δίληmicromicroα της Λαλώς έχουν βρεθεί πολλές ηρωίδες πραγmicroατικές και microυθιστορηmicroατικές (Μαντάmicro Μποβαρύ Άννα Καρένινα Άννα στο laquoΧρονικό microιας microοιχείαςraquo της Μάρως Βαmicroβουνάκη) όmicroως από τις microυθιστορηmicroατικές τουλάχιστον microόνο η Λαλώ θα αυτοκτονήσει πριν προχω-ρήσει στην ολοκλήρωση των σχέσεών της microε εκείνον που αγαπά για να ξεφύγει από ένα ηθικό δίληmicromicroα και όχι από τον σπαραγmicroό της εγκατάλειψης Τελικά ο αmicroοραλισmicroός του έργου βρίσκεται microόνο στο επίπεδο των ιδεών και προφανώς των προθέσεων του Καζαντζάκη ενώ από την άποψη του microύθου που αποκαλύπτει ένα ισχυρά ανθιστά-microενο υπερεγώ στο υποσυνείδητο του συγγραφέα το έργο είναι ολότελα microοραλιστικόmiddot όχι microόνο όπως επισηmicroαίνει ο Ξενόπουλος επειδή ο γιατρός συmicroβουλεύει τη Λαλώ να οmicroολογήσει τίmicroια την κατάσταση στον άντρα της και να ζη-τήσει διαζύγιο αλλά κυρίως γιατί σε τελευταία ανάλυση η αυτοκτονία της Λαλώς δικαιώνει την κυρίαρχη ηθική ανα-δεικνύοντας τη δύναmicroή της

28

Η αυτοκτονία της Λαλώς θα microπορούσε να διαβαστεί και microε άλλους τρόπους πέρα από τον ψυχαναλυτικό πχ κοι-νωνιολογικό Έχει ειπωθεί ήδη ότι η αυτοκτονία της Λα-λώς εκφράζει ότι το κοινό της εποχής εκείνης δεν ήταν έτοιmicroο να δεχτεί τέτοιες καταστάσεις Ακόmicroη microπορεί να οφείλεται σε microια καθαρά δραmicroατική σύmicroβαση ένας ήρωας να πεθαίνει και ο Καζαντζάκης διάλεξε αυτή σαν πιο κα-τάλληλη Το πιο πιθανό όmicroως είναι ότι συmicroπλέκονται και οι τρεις αυτοί παράγοντες

Το έργο αφού απορρίφθηκε από το θίασο του Συντάγ-microατος γιατί ο Καζαντζάκης αρνήθηκε να κάνει κάποιες τροποποιήσεις ανεβάστηκε τελικά στο θέατρο Αθήναιο σε σκηνοθεσία Θωmicroά Οικονόmicroου σε τέσσερις παραστά-σεις 7 8 9 και 10 Ιουλίου 1907 αριθmicroός που πλησιάζει το microέσο όρο των παραστάσεων εκείνης της εποχής (Παρε-microπιπτόντως το ρόλο του Σταύρου του άντρα της Φω-φώς τον έπαιζε ένας Ν Βαρβέρης microάλλον microακρινός πρόγονος του εκδότη των Κρητικών Επικαίρων)

Το έργο επικρίθηκε για τις σκηνικές του αδυναmicroίες αν και αναγνωρίστηκε το ποιητικό - λογοτεχνικό ταλέντο του συγγραφέα Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο Εmicroπρός της 9ης Ιουλίου 1907 γράφει ότι το laquoΞηmicroερώνειraquo έχει όλες τις αδυναmicroίες των έργων των οποίων ο συγγραφέας στη λα-χτάρα του να υποστηρίξει νέες ιδέες ξεχνά ότι παίζεται στη σκηνή

Παρrsquo ολrsquo αυτά πιστεύω το τρίτο microέρος του έργου είναι έξοχα θεατρικό Ο συγγραφέας χρησιmicroοποιώντας microια τε-χνική απόκρυψης και δισηmicroίας δηmicroιουργεί ένα ιδιαίτερο τραγικό αίσθηmicroα Η Λαλώ αποφασισmicroένη να αυτοκτονή-σει microιλάει για αναχώρηση την οποία ο Φίλιππος παρερ-microηνεύει σαν απόφαση να φύγει επί τέλους microαζί του Επί-σης microιλάει στους δικούς της για την προφητεία microιας τσιγ-γάνας ότι θα πέθαινε το ίδιο βράδυ και παίζει τάχα το παιχνίδι ενός ψεύτικου αποχαιρετισmicroού για χάρη της συ-γκίνησης Κανείς δεν υποψιάζεται ότι πρόκειται για έναν αληθινό αποχαιρετισmicroό Ξηmicroερώνοντας η Λαλώ ξεψυχά στην αγκαλιά του Φιλίππου

29

Το έργο δεν είναι γραmicromicroένο σε καθαρή δηmicroοτική Πα-ρεισφρέουν αρκετά λόγια στοιχεία Ο Νουmicroάς θα κατηγο-ρήσει τον Κάρmicroα Νιρβαmicroή (το ψευδώνυmicroο του Νίκου Κα-ζαντζάκη) ότι κρατείται microακριά από τον αγώνα των καθα-ρολόγων ενάντια στους καθαρευουσιάνους Όmicroως ο Κα-ζαντζάκης δεν θεωρεί τη γλώσσα σαν αντικείmicroενο πολεmicroι-κής αλλά σαν εργαλείο Εργαλείο για να εκφράσει τις αντιλήψεις του αντιλήψεις πρωτοπόρες για την εποχή του

Από το microυθιστόρηmicroα στο δράmicroα Το laquoΈως πότεraquo

(1907) του Ν Καζαντζάκης ως δραmicroατική microεταγραφή των laquoΚρητικών γάmicroωνraquo του Σπ Ζαmicroπέλιου Φιλολογική τ 63 Απρ-Ιούν 1998 σελ 30-33

Συγκρίνοντας το laquoΈως πότεraquo του Ν Καζαντζάκη

laquoδράmicroα εις πράξεις IVraquo microε τους laquoΚρητικούς γάmicroουςraquo του Σπύρου Ζαmicroπέλιου laquoεπί τη βάσει του οποίου εγράφηraquo

βλέπουmicroε ανάγλυφα τις ειδολογικές διαφορές των δύο ειδών microυθιστορήmicroατος και δράmicroατος1

Υπάρχει κατrsquo αρχήν η προφανής microορφολογική διαφορά Ο laquoλόγοςraquo του λόγου των προσώπων προς το υπόλοιπο κείmicroενο είναι αντιστρόφως ανάλογος ανάmicroεσα στα δύο είδη Κυρίαρχος στο δράmicroα περιορίζεται σηmicroαντικά στην αφήγηση

Η microορφολογική αυτή διαφορά οδηγεί και σε διαφορές σε ζητήmicroατα περιεχοmicroένου Το ότι στο δράmicroα ο λόγος των προσώπων είναι κυρίαρχος σε σχέση microε τους σκηνικούς περιορισmicroούς στην αναπαράσταση του περιβάλλοντος χώρου θέτει τα πρόσωπα στο προσκήνιο Στην αφήγηση αντίθετα τα πρόσωπα microπορούν να υποχωρήσουν microέχρι και της τέλειας εξαφάνισής τους σε κάποια κείmicroενα του nouveau roman πίσω από το λόγο του αφηγητή ή του συγγραφέα Αυτό που προβάλλεται περισσότερο στην αφήγηση απrsquo ότι στο δράmicroα είναι το χωροχρονικό πλαίσιο όπου κινούνται τα πρόσωπα

30

Καλύτερο παράδειγmicroα αυτού του χαρακτηριστικού του microυθιστορήmicroατος δεν microπορεί να υπάρξει από τους laquoΚρητι-κούς γάmicroουςraquo Στο microακροσκελές αυτό ιστορικό microυθιστό-ρηmicroα των 560 σελίδων ένα πολύ microεγάλο τmicroήmicroα αφιερώ-νεται στην αναπαράσταση αυτού του χωροχρονικού πλαισίου Μάλιστα ο συγγραφέας microας εισάγει εδώ κατrsquo ευθείαν σrsquo αυτόν αφήνοντας τα πρωταγωνιστικά πρό-σωπα να κάνουν αργότερα την εmicroφάνισή τους

Ο υπότιτλος του πρώτου microέρους είναι laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Είναι χαρακτηριστική η microακροσκελής πε-ριγραφή των βασανιστηρίων που υφίσταντο οι κρατούmicroε-νοι στις ενετικές φυλακές όπως και η παράθεση εκτενούς αποσπάσmicroατος laquoαπόρρητων οδηγιώνraquo του Ιησουιτικού τάγmicroατος προς τα microέλη του

Στο δεύτερο κεφάλαιο υπάρχει η laquoψευδοmicroοναδικήraquo2 σκηνή της ακροάσεως στο microέγαρο του ∆ούκα όπου σατι-ρίζονται οι ευγενείς καθώς και διαλογικές σκηνές αποκα-λυπτικές του ήθους των προσώπων ή που περιγράφουν το συγκείmicroενο Ο Καζαντζάκης microεταφέρει τις προσφωνή-σεις του Μελισσινού του Πολυχαιρέτη και του Μόρmicroορη προς τον ∆ούκα περίπου αυτολεξεί Μάλιστα ο λόγος του Πανσοφολογιότατου Πολυχαιρέτη microένει στην καθαρεύ-ουσα του πρωτοτύπου microε ελαφρές παραλλαγές και προ-σθήκες3 Ακόmicroη κάνει ορισmicroένες προσθήκες στη συνοmicroι-λία του ∆ούκα microε τον Μέmicroο τον αξιωmicroατικό ασφαλείας Ο Μέmicroος ενηmicroερώνει τον ∆ούκα ότι τον Μελισσινό τον απατά η γυναίκα του Ο ∆ούκας ειρωνικά ρωτάει microήπως και τον Πολυχαιρέτη τον απατά η γυναίκα του για να επι-ταθεί το ειρωνικό εφέ microε την απάντηση του Μέmicroου ότι αυ-τός δεν είναι παντρεmicroένος Το εφέ της έmicromicroεσης σατιρικής δήλωσης που δηmicroιουργείται είναι ότι έναν ευγενή είναι δύσκολο να microην τον απατάει η γυναίκα του Τέλος ακούmicroε off stage τη σύλληψη του Μόρmicroορη για τον οποίο ο Μέ-microος microαρτυρεί ότι υπήρξε διπλός κατάσκοπος

Ο Καζαντζάκης δηλαδή στα επεισόδια που επιλέγει δεν διστάζει να προσθέσει δικά του πράγmicroατα προκειmicroέ-νου να κάνει πιο ανάγλυφο το περιεχόmicroενό τους

31

Στο τρίτο κεφάλαιο ο Ζαmicroπέλιος συνεχίζοντας την πε-ριγραφή των κοινωνικών τάξεων της Κρήτης αναφέρεται διεξοδικά στην παρακmicroή της ιπποσύνης και την φυλετική οργάνωση των Κρητών

Μια αξιοσηmicroείωτη αριθmicroητικά κοινότητα στην ενετοκρα-τούmicroενη Κρήτη ήταν και η κοινότητα των Εβραίων Εδώ ο Ζαmicroπέλιος για να εικονογραφήσει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν και τις διώξεις τις οποίες υφίσταντο αφηγείται ένα σχετικό περιστατικό Το γεγονός είναι microο-ναδικό και όχι ψευδοmicroοναδικό microε την έννοια ότι όχι microόνο η λεπτοmicroέρεια όπως στη σκηνή της υποδοχής αλλά και τα κύρια σηmicroεία είναι microοναδικά Παρολαυτά η λειτουργία του είναι δεικτική και όχι πυρηνική δεν έχει δηλαδή σχέση microε την κύρια ιστορία των κρητικών γάmicroων αλλά απλά προσθέτει στην εξεικόνιση του περιβάλλοντος Γι αυτό άλλωστε εντάσσεται στην παραπάνω ενότητα

Ο Καζαντζάκης το περιστατικό αυτό το παραλείπει Εκ της οικονοmicroίας του δράmicroατος αποκλείονται δευτερεύουσες αφηγήσεις που δεν έχουν άmicroεση σχέση microε την κύρια αφή-γηση

Το αmicroέσως επόmicroενο κεφάλαιο το ∆΄ αρχίζει ως εξής laquoΤοιαύτη κατά προσέγγιση παριστάνετο η κοινωνική κα-τάστασις της Κρήτης περί τα microέσα της δεκάτης έκτης

εκατονταετηρίδοςraquo4 Το κεφάλαιο αυτό εστιάζεται στο χρονικό πλαίσιο της

αφήγησης την επανάσταση Ακόmicroη εισάγει και περιγρά-φει τα κύρια πρόσωπα της ιστορίας Η καθαυτή ιστορία ξεκινάει microόλις στο δεύτερο microέρος το οποίο επιγράφεται laquoΤο δράmicroαraquo και αρχίζει από τη σελίδα 277 Σε σύνολο 560 σελίδες βλέπουmicroε λοιπόν ότι το τmicroήmicroα της εξεικόνισης του ευρύτερου χωροχρόνου microέσα στον οποίο συντελείται η ιστορία καταλαmicroβάνει το microισό σχεδόν του έργου Έτσι από την άποψη αυτή οι laquoΚρητικοί γάmicroοιraquo δεν αποτελούν παρά την ακραία έκφραση του microυθιστορήmicroατος δηλαδή την λεπτοmicroερειακή περιγραφή του χωροχρόνου του γεω-γραφικού κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου microέσα στο οποίο συντελείται η ιστορία

32

Από όλα αυτά ο Καζαντζάκης θα κρατήσει εκτός από την παραπάνω ψευδοmicroοναδική σκηνή που αναφέραmicroε και το επεισόδιο της κήρυξης της επανάστασης και της εκλογής του αρχηγού του Γιώργη Καντανολέου

Το επεισόδιο αυτό παρά τη microοναδικότητά του χρησι-microεύει τόσο στον Ζαmicroπέλιο όσο και στον Καζαντζάκη για να εξεικονίσει το φίλαρχο χαρακτήρα των laquoριζαρχώνraquo και ευρύτερα βέβαια του κρητικού και κατrsquo επέκταση του ελ-ληνικού λαού Η παραβολή microε το σκωλικοβάρελο παρατί-θεται και στα δύο έργα

Στο έργο του Καζαντζάκη παρατηρούmicroε όmicroως microιαν αντιστροφή Το επεισόδιο αυτό microπαίνει στην αρχή Απο-κτά έτσι τη δραmicroατική λειτουργία που έχει η laquoin media resraquo αφήγηση Αποτελεί ένα ισχυρό πυρηνικό επεισόδιο που δηmicroιουργεί σασπένς ως προς την εξέλιξη της ιστο-ρίας Και επειδή η ιστορία της κρητικής επανάστασης αποτελεί την ιστορία - πλαίσιο των laquoκρητικών γάmicroωνraquo παρουσιάζει αmicroέσως microετά τον Πέτρο Καντανολέο να εκ-φράζεται microε ενθουσιασmicroό για την φραγκαρχοντοπούλα Σοφία δα Μολίν Έτσι δηmicroιουργείται σασπένς ως προς τη συνέχεια και την έκβαση ενός προοικονοmicroούmicroενου από τον τίτλο ειδυλλίου ειδυλλίου που στο έργο του Ζαmicroπέ-λιου αρχίζει στο δεύτερο και τελευταίο microέρος

Στη συνέχεια στο έργο του Καζαντζάκη εκτίθεται το επεισόδιο της προσπάθειας δωροδοκίας του Καντανο-λέου από τον Αβογάρδο Το ίδιο εφέ ειρωνείας δηmicroιουρ-γείται και εδώ όπως και στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Κα-ντανολέος φαίνεται να ενδίδει στις προσπάθειες δελεα-σmicroού του Αβογάρδου Ο αναγνώστης όmicroως δεν έχει ούτε στιγmicroή αmicroφιβολία ως προς τις διαθέσεις του Στο τέλος ο Καντανολέος δεν κρατιέται και ξεσπάει οργισmicroένος πάνω στον Αβογάρδο που laquoφεύγει τροmicroαγmicroένος και κλονιζόmicroε-νοςraquo5

Το επεισόδιο αυτό εικονογραφεί καθαρά microια από τις δι-αφορές του δραmicroατικού από το αφηγηmicroατικό κείmicroενο Στο έργο του Καζαντζάκη όπως και σε όλα τα θεατρικά

έργα υπάρχει χώρος microόνο για θεατρικά επεισόδια microε πυρηνικό χαρακτήρα Ο δεικτικός τους χαρακτήρας απλά

33

είναι ενδεχόmicroενος και υπηρετεί την οικονοmicroία του έργου Στο έργο του Ζαmicroπέλιου όmicroως προεξάρχει όχι ο πυρηνι-κός χαρακτήρας αλλά ο δεικτικός χαρακτήρας του επεισο-δίου Αν τα επεισόδια τα τοποθετούσαmicroε σε microια κλίmicroακα όπου στο ένα άκρο τίθενται τα microοναδικά στο microέσο τα ψευδοmicroοναδικά και στο άλλο τα συmicroπεριληπτικά το επει-σόδιο αυτό θα το τοποθετούσαmicroε στο κέντρο και αυτό φαίνεται από το ότι εντάσσεται όχι στο δεύτερο microέρος που φέρει τον τίτλο laquoΤο δράmicroαraquo αλλά στο πρώτο που φέρει τον τίτλο laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Ο Ζαmicroπέλιος δηλαδή δεν ενδιαφέρεται τόσο να εξεικονίσει το επεισόδιο ως πυρηνικό επεισόδιο που προωθεί την ιστορία αλλά ως δεικτικό επεισόδιο που εξεικονίζει την τακτική του ενε-τού κατακτητή εν παντί καιρώ και πάση ώρα να εξαγο-ράζει συνειδήσεις προσφέροντας οφίτσια τίτλους και χρήmicroατα

Ο Καζαντζάκης στο επεισόδιο αυτό κάνει επίσης τη δική του προσθήκη Ο Παπαδερός θέλει να σκοτώσει τον Αβο-γάρδο αλλά τον αποτρέπει ο Καντανολέος Η προσθήκη αυτή λειτουργεί ως laquoπροσωπογράφηση microέσω γεγονό-τοςraquo δείχνοντας το ανώτερο ήθος του Καντανολέου

Αυτό αποτελεί microια από τις τεχνικές της δραmicroατοποίη-σης Ο Καζαντζάκης λόγω των ειδολογικών σκηνικών περιορισmicroών αλλά και λόγω του περιορισmicroού της

δραmicroατοποίησης microόνο πυρηνικών επεισοδίων δεν δραmicroατοποιεί το επεισόδιο όπου ο Καντανολέος σώζει τον αδελφό τού ∆α Μολίν από τα χέρια των επαναστατών Το επεισόδιο αυτό δείχνει το ανώτερο ήθος του Γιώργη Καντανολέου Ο Καζαντζάκης το υποκαθιστά microε το πα-ραπάνω επεισόδιο που δείχνει επίσης το ανώτερο ήθος του Καντανολέου και το οποίο microπορεί να ενσωmicroατωθεί σκηνικά στην κύρια δράση

Βέβαια ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να επιλέξει την τε-χνική τού να το αφηγηθεί Ήδη όmicroως οι δραmicroατοποιήσεις επιβαρύνονται microε αφηγήσεις πυρηνικών επεισοδίων που οι σκηνικοί περιορισmicroοί δεν επιτρέπουν την παρουσίασή τους στη σκηνή και έτσι η αφήγηση δεικτικών επεισοδίων καλό είναι να αποφεύγεται

34

Πολλές φορές τα επεισόδια είναι τέτοια που παρά τον δεικτικό τους χαρακτήρα είναι δυνατή η σκηνική τους εν-σωmicroάτωση Για παράδειγmicroα η microαυροφόρα που θρηνεί για τον τέταρτο γιο της που ετοιmicroάζονται οι ενετοί να πάρουν στα κάτεργα Ο Καζαντζάκης την παρουσιάζει στο πρώτο microέρος και δυο φορές στο δεύτερο

Τόσο στο δράmicroα όσο και στην αφήγηση microπορεί να λει-τουργήσει το εφέ της έκπληξης microε κατακράτηση πληρο-φοριών Στον Ζαmicroπέλιο microαθαίνουmicroε στο τέλος ότι ο παπά Ειρηναίος δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρά ο πάτερ Πλάτσιντος microεταmicroφιεσmicroένος σε ορθόδοξο ιερέα που ήλθε να κάνει στον Καντανολέο το προξενιό της κόρης του ∆α Μολίν microε το γιο του

Η ταυτότητά του αποκαλύπτεται στο τέλος Έχοντας διαβάσει πρώτα το έργο του Καζαντζάκη είχα συγκε-ντρώσει την προσοχή microου στις τεχνικές της κάλυψης

Υπάρχει microια κύρια τεχνική η τεχνική της απόκρυψης κυρίως της ταυτότητας ενός προσώπου η οποία είναι θε-microιτή ∆εν θα λέγαmicroε το ίδιο όmicroως και για την τεχνική της εξαπάτησης που θα την χαρακτηρίζαmicroε αθέmicroιτη Στη σε-λίδα 286 ο Ζαmicroπέλιος γράφει laquoΣυντέmicroνοmicroεν την έκστασιν τον θαυmicroασmicroόν τα επιφωνήmicroατα του καλού ιερέωςraquo (η υπογράmicromicroιση δική microας) Ο αφηγητής συγγραφέας προ-βαίνοντας στο προσκήνιο microε τον πληθυντικό της microεγαλο-πρεπείας (laquoΣυντέmicroνοmicroενraquo) ξεγελάει τον αναγνώστη χα-ρακτηρίζοντας τον ιερέα laquoκαλόνraquo Την εξαπάτηση αυτή κανείς από τους συγκαιρινούς του Ζαmicroπέλιου δεν θα microπορούσε να αντιληφθεί παρά microόνο αν διάβαζε δυο φο-ρές το έργο πράγmicroα απίθανο Μόνο ένας συγκριτολόγος που θα διάβαζε πρώτα microια δραmicroατοποιηmicroένη εκδοχή και microετά το ίδιο το έργο θα microπορούσε να καταλάβει την εξα-πάτηση Αργότερα όταν ο Ζαmicroπέλιος θα microας αποκαλύψει την ταυτότητα του Ειρηναίου θα συmicroπληρώσει αφηγηmicroα-τικά κενά

Ο Καζαντζάκης πολύ σωστά δεν χρησιmicroοποιεί το ίδιο εφέ της έκπληξης Αφενός γιατί δεν είναι εύκολος ο χειρι-σmicroός του αλλά κυρίως διότι τα θεατρικά έργα της εποχής εκείνης είχαν περισσότερες ευκαιρίες να φτάσουν στο

35

αναγνωστικό κοινό παρά στο θεατρικό Σε ένα εκδοmicroένο θεατρικό έργο υπάρχει η σύmicroβαση να προτάσσονται τα πρόσωπα του έργου Τα πλαστά προσωπεία δεν παρου-σιάζονται ως ξεχωριστά ονόmicroατα όπως και microέσα στο κεί-microενο όπου στο δείκτη του ποιος microιλάει τίθεται το πραγmicroα-τικό όνοmicroα Ο Καζαντζάκης εδώ χρησιmicroοποιεί ως δείκτη το όνοmicroα laquoΕιρηναίοςraquo microόνο για να δείξει πως από την τέ-λεια microεταmicroφίεσή του εξαπατήθηκε και ο ίδιος ο ∆ούκας Στα υπόλοιπα σηmicroεία του έργου όπου παρουσιάζεται ως Ειρηναίος ως δείκτης του οmicroιλούντος προσώπου τίθεται το όνοmicroα laquoδον Πλάτσιντοraquo

Τέλος για την επιτυχία microιας πιθανής παράστασης είναι συχνά αδύνατο να αποφευχθεί ένα αποκαλυπτικό παρα-κείmicroενο Έτσι το εφέ της έκπληξης οικοδοmicroείται πάνω στα πρόσωπα του έργου ενδοκειmicroενικά και λειτουργεί σrsquo όλη τη διάρκεια της οικοδόmicroησής του ως εφέ ειρωνείας σε σχέση microε τον δέκτη Έτσι γίνεται πχ στα σαιξπηρικά έργα όπου παρόλο που πολλοί ήρωες αναλαmicroβάνουν πλαστά προσωπεία (laquo∆ωδεκάτη νύχταraquo laquoΤρικυmicroίαraquo laquoΒασιλιάς Ληρraquo κ ά) το πλαστό πρόσωπο είναι εξαρχής γνωστό στον αναγνώστη αν όχι και στο θεατή Έτσι θα λέγαmicroε ότι από δραmicroατουργική άποψη ο Καζαντζάκης ενήργησε συνετά

Η ουσία του δράmicroατος είναι οι αντιθέσεις των προσώ-πων οι οποίες συχνά καταλήγουν σε σύγκρουση Ο Κα-ζαντζάκης αυξάνει τις αντιθέσεις αυτές παρουσιάζοντας τη γυναίκα του ∆ούκα να τρέφει microίσος προς τη Σοφία ∆α Μολίν να υποκρίνεται όmicroως ότι την αγαπά ενώ είναι γνώστης της παγίδας που στήνει ο πατέρας της στην οποία η Σοφία θα χρησιmicroεύσει ως δόλωmicroα Ακόmicroη ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου ο ∆άνδολος αντίζηλος του Πέ-τρου είχε σκοτωθεί σε microονοmicroαχία από τον Πέτρο Καντα-νολέο στο έργο του Καζαντζάκη παρουσιάζεται ζωντα-νός microέσα στην έπαυλη του ∆α Μολίν

Η Τρίτη πράξη αρχίζει microε συζήτηση του ∆άνδολου microε τον Πέτρο Ο ∆άνδολος υποκρίνεται ότι το αίσθηmicroά του για τη Σοφία είναι παλιό6 ενώ από microέσα του βράζει Σε λίγο πλησιάζει και ο δον Πλάτσιντο Ήδη νιώθουmicroε ότι microε

36

το laquoΈως πότεraquo ο Καζαντζάκης αποmicroακρύνεται από το αστικό δράmicroα του οποίου υπήρξε ένας από τους εισηγη-τές και πλησιάζει το Ελισαβετιανό όχι microόνο ως προς τον σκηνικό διάκοσmicroο και το χρόνο της ιστορίας αλλά κυρίως αυτού του χαρακτηριστικού των διπλών ταυτοτήτων και της υποκριτικής στάσης (laquoΛηρraquo laquoΜάκβεθraquo laquoΟθέλοςraquo)

Μια απαίτηση του δράmicroατος είναι η οικονοmicroία των προσώπων Στο έργο του Ζαmicroπέλιου το σύνθηmicroα για την επίθεση το δίνει microια οmicroάδα microουσικών Ο Καζαντζάκης έχοντας αίσθηση της σκηνικής οικονοmicroίας ως microέσο συν-θήmicroατος χρησιmicroοποιεί microια ρουκέτα

Με το σύνθηmicroα αποκαλύπτεται ο ∆άνδολος Ορmicroά να κτυπήσει τον Πέτρο microε το σπαθί του Στη microέση microπαίνει η ∆εσποινιώ κρυφά ερωτευmicroένη microε τον Πέτρο και δέχεται αυτή το κτύπηmicroα και πεθαίνει

Το επεισόδιο αυτό όπως και το πρόσωπο της ∆εσποι-νιώς είναι επινόηση του Καζαντζάκη που ως κινητήρια δύναmicroη της σύγκρουσης των προσώπων δεν θέλει να δώσει microόνο τη φιλοπατρία αλλά και το ερωτικό πάθος ∆ραmicroατική η σκηνή δηmicroιουργεί όmicroως ένα αίσθηmicroα διχα-σmicroού στον αναγνώστη laquoκλέβονταςraquo ένα microέρος της συ-microπάθειάς microας για τη Σοφία που η θέση της είναι εξίσου τραγική

Ένα άλλο στοιχείο της αίσθησης σκηνικής οικονοmicroίας του Καζαντζάκη είναι ότι ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή που προσπαθούν να πείσουν τη Σοφία να φύγει ώστε να γλυτώσει τη ζωή της κρατάει σε microάκρος εδώ φέ-ρεται αmicroέσως ο Γιώργης Καντανολέος να ενδίδει στην απόφασή της να microείνει

Η συντοmicroία της σκηνής δεν επιτρέπει να φανεί το microέγε-θος της αποφασιστικότητάς της microε την οποία αντικρούει τον Καντανολέο στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Καζαντζάκης το αντιλαmicroβάνεται αυτό και γι αυτό πρωτοτυπώντας άλλη microια φορά βάζει τη microητέρα να έχει απαχθεί από τους ενε-τούς και απrsquo έξω (off-stage) να την καλεί να έρθει

Η Σοφία αρνείται πεισmicroατικά στις επανειληmicromicroένες εκ-κλήσεις της Έτσι το microέγεθος της αποφασιστικότητάς της

37

δείχνεται πιο έντονο καθώς αρνείται να φύγει στη microητέρα της και όχι στον πεθερό της

Η λύση δίνεται όπως και microε τους τούρκους στο Αρκάδι 350 χρόνια αργότερα Ανατινάζουν την έπαυλη βάζοντας φωτιά στην πυριτιδαποθήκη Κρήτες και Ενετοί θάβονται κάτω από τα ερείπια

Στο ∆΄ microέρος στη σκηνή του δικαστηρίου βλέποmicroε πως ο Καζαντζάκης υποτάσσει το αφηγηmicroατικό υλικό του έργου του Ζαmicroπέλιου στις απαιτήσεις της σκηνικής οικο-νοmicroίας Ο ∆α Μολίν στο έργο του Ζαmicroπέλιου παρουσιάζε-ται να έχει τρελαθεί παρακολουθώντας από microακριά την καταστροφή του σπιτιού του και microαθαίνοντας το θάνατο της γυναίκας του και της κόρης του Στο έργο του Καζα-ντζάκη το ότι τρελάθηκε γνωστοποιείται microέσω της συζή-τησης δύο αξιωmicroατικών Αργότερα ο Καζαντζάκης εισάγει και τον ίδιο στη σκηνή αλλοπαρmicroένο ως άλλο Ληρ για το κακό που έκανε στην οικογένειά του

Ακόmicroη η δολοφονία του δον Πλάτσιντου από εχθρούς του στο έργο του Ζαmicroπέλιου προσηmicroαίνεται στο έργο του Καζαντζάκη ως διαταγή του προέδρου του δικαστηρίου προς τους δηmicroίους Αξιοποιεί microάλιστα το εύρηmicroα δηmicroι-ουργώντας πιο κάτω εφέ τραγικής ειρωνείας7

Η σκηνική οικονοmicroία απαγορεύει επίσης την εκτενή επι-χειρηmicroατολογία στο έργο του Ζαmicroπέλιου αν πρέπει ή όχι να κρεmicroαστεί ο ∆ηmicroήτρης Καντανολέος αδελφός του Πέ-τρου που έχει στο microεταξύ ξεψυχήσει

Το τέλος του έργου microε τη Σοφία ∆α Μολίν ζωντανή και όχι νεκρή όπως στο έργο του Ζαmicroπέλιου είναι επινόηση του Καζαντζάκη Οι δυο ερωτευmicroένοι σε microια εξαιρετικά τραγική αν και σύντοmicroη (και γι αυτό καθόλου microελοδραmicroα-τική) σκηνή αγκαλιάζονται και αυτοκτονούν

Το έργο κλείνει microε το επεισόδιο του γέρου που παρου-σιάζεται microε ένα σακί γεmicroάτο microε κεφάλια συγγενών του προκειmicroένου να τύχει αmicroνηστίας από τον ∆ούκα Αυτή ήταν microια συνηθισmicroένη πρακτική από τη microεριά των ενετών τα χρόνια εκείνα microια αποτρόπαιη δήλωση υποταγής των επαναστατών προκειmicroένου να αmicroνηστευτούν Φυσικά στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή αυτή τοποθετείται σε διαφο-

38

ρετικό χρόνο και χώρο Ο Καζαντζάκης δεν διστάζει να την ενσωmicroατώσει αρκετά αντιρρεαλιστικά στη σκηνή του δικαστηρίου

Συγκρίνοντας το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Ζαmicroπέλιου θαυmicroάζουmicroε την επινοητικότητα και την τόλmicroη του Καζαντζάκη Επινοεί σκηνές και πρόσωπα προκειmicroέ-νου να εξεικονίσει αρτιότερα το ήθος των προσώπων και τη θεmicroατική του έργου (πατριωτισmicroός ερωτικό πάθος βδελυγmicroία για της πράξεις του κατακτητή) προσφέροντας διδάγmicroατα δραmicroατοποίησης Η δραmicroατοποίηση είναι τόσο πιο επιτυχηmicroένη όσο λιγότερο δουλικά υποτάσσεται στο πρότυπό της όσο πιο τολmicroηρά αποmicroακρύνεται απrsquo αυτό

Ακόmicroη σηmicroασία στη δραmicroατοποίηση δεν έχει microόνο το τι θα κρατηθεί και τι θα απορριφθεί από το πρότυπο και πως αυτό θα microεταπλασθεί αλλά και τι θα προσθέσει η επινοητικότητα του δραmicroατοποιητή

Σηmicroειώσεις 1 Βλέπε και Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη laquoΑπό το αφηγηmicroα-

τικό στο δραmicroατικό κείmicroενο Συmicroβολή στη διδακτική της δραmicroατοποίησηςraquo ∆ιαδροmicroές τ 48 Χειmicroώνας 1997 σελ 256-260

2 Ο Gerard Genette στο έργο του Discours du reacutecit microι-λάει για γεγονότα singulatifs και pseudo-iteacuteratifs Τα πρώτα είναι γεγονότα που δεν επαναλαmicroβάνονται αλλά συmicroβαίνουν άπαξ ενώ τα δεύτερα αν και microας δηλώνεται ότι επαναλαmicroβάνονται δίνονται microε τόσο ζωντανές λεπτο-microέρειες που είναι αδύνατον να επαναλαmicroβάνονται ακρι-βώς microε τον τρόπο που δίνονται στην αφήγησή τους Σε σχέση όmicroως microε τη λειτουργία των γεγονότων όπως ανα-πτύσσεται από τον Roland Barthes στο έργο του Introduction agrave lrsquo analyse structural des reacutecits είναι πιο χρηστική η χρήση ενός αντίστροφου όρου του pseudo-singulatif τον οποίο εισάγουmicroε εδώ για να δηλώσουmicroε την αφήγηση ενός γεγονότος που αν και συνέβη άπαξ στην πραγmicroατικότητα όmicroως υποδηλώνει microια σειρά παρό-microοιων γεγονότων microε όmicroοιο αφηγηmicroατικό microοτίβο ή όmicroοια

39

νοηmicroατοδότηση που αποτελούν laquoδείκτεςraquo microε τη σηmicroασία που δίνει στον όρο ο Roland Barthes Γενικά τα συmicroπερι-ληπτικά (iteacuteratif) γεγονότα έχουν κυρίως δεικτικό χαρα-κτήρα νοηmicroατοδοτώντας πρόσωπα και καταστάσεις της ιστορίας Ο όρος pseudo-iteacuteratif είναι καθαρά περιγραφι-κός για γεγονότα χωρίς να καταδείχνει τη λειτουργική ση-microασία τους microέσα στην οικονοmicroία της αφήγησης Στην πραγmicroατικότητα αυτά τα γεγονότα έλκονται από τη λογο-τεχνικότητα της αφήγησης και επενδύονται microε αυτή ανα-γκαστικά Τα καθαρά συmicroπεριληπτικά γεγονότα είναι συ-νήθως

αντιλογοτεχνικά όπως αντιλογοτεχνική είναι κατά το πλείστον και κάθε microορφή περίληψης ή συmicroπερίληψης Μόνο στην αφήγηση microοναδικών γεγονότων microπορεί να αναπτύξει στο έπακρο τις λογοτεχνικές του ικανότητες ο συγγραφέας ακριβώς γιατί στην περίπτωση αυτή δεν γνωρίζει όρια η λεπτοmicroερειακότητα της αφήγησης

3 Οι αναφορές γίνονται από τις εκδόσεις Μαρή Αθήνα χχ Και από το αφιέρωmicroα της Κρητικής Εστίας στον Καζα-ντζάκη Χριστούγεννα του 1977 microε εισαγωγή ∆ Γουνελά Ζ 55 Κ 219

4 Σελ 192 5 Σελ 217 6 laquoΠαιδίστικα πράγmicroαταraquo σελ 225 7 σελ 233 Φασγά (1907) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997 Το laquoΦασγάraquo είναι το δεύτερο θεατρικό έργο που υπέ-

βαλλε o Νίκος Καζαντζάκης στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό το 1908 δεκατέσσερις microόλις microέρες αφού έστειλε το laquoΈως πότεraquo

Το έργο αυτό αποτελεί την αντίθεση του laquoΤελευταίου πειρασmicroούraquo που θα γράψει ο παγκόσmicroια γνωστός τότε συγγραφέας σαράντα τέσσερα χρόνια αργότερα Η προ-

40

βληmicroατική και στα δυο έργα είναι η ίδια η φύση και η microοίρα του ξεχωριστού ανθρώπου και το δίληmicromicroα της επι-λογής που έχει να κάνει Όmicroως ο Καζαντζάκης δίνει εδώ διαmicroετρικά αντίθετη απάντηση απrsquo αυτή που έδωσε στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo

Στο laquoΦασγάraquo ο laquoξεχωριστός άνθρωποςraquo ο Λώρης θεατρικός συγγραφέας και άθεος που εmicroφορείται από πρωτοποριακές ιδέες εγκαταλείπει τη γήινη ευτυχία που του προσφέρει η απλή θρησκευόmicroενη γυναίκα του Μαρία ακολουθώντας την Ελένη microια ελληνική εκδοχή της Έντα Γκάmicroπλερ που τον σπρώχνει στην κορυφή της συγγρα-φικής δόξας και της προσφοράς προς την ανθρωπότητα

Το αποτέλεσmicroα στο δεύτερο microέρος του έργου είναι η δυστυχία Η ζωή που κάνει δεν φαίνεται να τον ικανοποιεί Και παρά την αγάπη που εκφράζει στα έργα του για τον άνθρωπο οι εργάτες τον αντιmicroετωπίζουν εχθρικά Περ-νώντας έξω από το σπίτι του microια οmicroάδα εργατών που microό-λις σκολούν από τη δουλειά τους την ώρα που ετοιmicroαζό-ταν να πάει στα εγκαίνια ενός θεάτρου πετροβολούν το παράθυρο Γίνεται ένας laquoεχθρός του λαούraquo όπως ο αντί-στοιχος ήρωας του Ίψεν Όmicroως αρνείται πεισmicroατικά να εγκαταλείψει αυτή τη ζωή επιστρέφοντας στην πρώτη του γυναίκα και στο ετοιmicroοθάνατο παιδί του

Εδώ βλέπουmicroε την αποσύνθεση εκείνης της ιδιόmicroορφης σύνθεσης του σοσιαλισmicroού microε τον νιτσεϊσmicroό του λαϊκού αγωνιστή microε τον υπεράνθρωπο δυο δρώσες δυνάmicroεις σε ένα πρόσωπο που εισάγει ο Γιάννης Καmicroπύσης για πρώτη φορά στο έργο του laquoΚούρδοιraquo(1897) και θα ακο-λουθήσουν και άλλοι δραmicroατουργοί σύmicroφωνα microε τα ευ-ρωπαϊκά πρότυπα του αστικού δράmicroατος που καθιερώ-νονται στην Ελλάδα από τον ίδιο και τους άλλους συγ-γραφείς του είδους (∆ Ταγκόπουλος Σπ Μελάς κά) για να εγκαταλειφθεί στη συνέχεια Το έργο αυτό του Καζα-ντζάκη δείχνει αυτή τη microετάβαση αλλά και τη στροφή που έχει κάνει ο ίδιος ακολουθώντας το όραmicroα του υπεράν-θρωπου microε τα χαρακτηριστικά του οποίου θα ντύσει όλους τους microεταγενέστερους ήρωές του Κολόmicroβο Χρι-στό Βούδα κλπ ακόmicroα και τον Λένιν

41

Στο τρίτο microέρος βλέπουmicroε την πτώση και την κατα-στροφή Ο Λώρης έχει γίνει αλκοολικός περίγελος των ανθρώπων της ταβέρνας Η Μαρία έρχεται να του συ-microπαρασταθεί αλλά είναι αργά Ο Λώρης πεθαίνει

Το laquoΦασγάraquo δεν αποτελεί αντίθεση microόνο στον laquoΤελευ-ταίο Πειρασmicroόraquo αλλά και στο laquoΞηmicroερώνειraquo έργο που υποβλήθηκε την προηγούmicroενη χρονιά στον ίδιο διαγωνι-σmicroό και παρά το ότι επαινέθηκε αντιmicroετωπίσθηκε κριτικά από την επιτροπή

Ενώ το laquoΞηmicroερώνειraquo microε τον τίτλο του υποδηλώνει την ανατολή microιας νέας εποχής που οι άνθρωποι θα έχουν ξε-περάσει τις τετριmicromicroένες προκαταλήψεις και αξίες το laquoΦασγάraquo ως διακείmicroενο παραπέmicroπει στις υψηλές απά-τητες κορφές που στοχεύει ο ξεχωριστός άνθρωπος όπως ο βιβλικός Μωυσής

Υπάρχει αντίθεση και ως προς τα πρόσωπα Ο φορέας του νέου στο laquoΞηmicroερώνειraquo είναι γυναίκα ενώ στο laquoΦασγάraquo άντρας

Υπάρχει όmicroως microια πιο ουσιαστική διαφορά Η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΞηmicroερώνειraquo προβάλλεται ως αξία ενώ η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΦασγάraquo απαξιώνεται Ο Καζαντζάκης υποβάλλει αυτή την προτιθέmicroενη προοπτική πρόσληψης microε το να παρουσιάζει αρνητικά τους ήρωες-φορείς της Υπερβολικά ειρωνική η Ελένη υπερβολικά σκληρός απέναντι στη Μαρία και προ παντός απέναντι στα παιδιά του ο Λώρης

Κατά τα άλλα και τα δυο έργα τοποθετούνται στην απαρχή του αστικού δράmicroατος που αρχίζει να αναπτύσ-σεται στην Ελλάδα στις αρχές του αιώνα κάτω από την επίδραση του Ίψεν του Στρίνmicroπεργκ και άλλων βόρειων συγγραφέων χρωmicroατισmicroένο όmicroως ως θέατρο ιδεών microε τις πνευmicroατικές αναζητήσεις της εποχής επηρεασmicroένες από την νιτσεϊκή κοσmicroοθεωρία και από την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού κινήmicroατος

Το θέατρο λόγω των ειδολογικών του περιορισmicroών εί-ναι αρκετά σχηmicroατικό στην αναπαράσταση του περιβάλ-λοντος και στη διαγραφή των χαρακτήρων σε σχέση microε το microυθιστόρηmicroα και οι διάλογοί του είναι λιγότερο ρεαλιστι-

42

κοί Αναπόφευκτα το laquoθέατρο ιδεώνraquo της εποχής εκείνης γίνεται ακόmicroη σχηmicroατικότερο Ο Καζαντζάκης για να εικο-νογραφήσει πιο πλέρια την ιδέα του οδηγείται στην υπερ-βολή των γεγονότων (πχ ο Λώρης πηγαίνει στο νοσοκο-microείο για να δει τον πόνο των ανθρώπων και να τον απο-τυπώσει καλύτερα στα έργα του) Ο διάλογος επίσης σε αρκετά microέρη φαίνεται αφύσικος

Ένα τmicroήmicroα από το τρίτο microέρος αποτελεί ένα ονειρό-δραmicroα ανάλογο microε αυτό που βλέπουmicroε στο laquo∆αχτυλίδι της microάναςraquo του πρώτου διδάξαντος Γιάννη Καmicroπύση microια δραmicroατοποίηση παραισθήσεων που έχει ο αλκοολικός ήρωας Ο laquoχορός των παραισθήσεωνraquo ένας χορός γυ-ναικών αρθρώνει το ιδεολογικό στίγmicroα του έργου laquoΗ microε τα microωβ Όλες οι σκέψεις των σοφών δεν αξίζουνε την ανεmicroώνη του βουνού που δίνει τη γύmicroνια της στον ήλιο και παραδίνεται στον αγέρα τη νύχτα κάτω από το φεγγάρι - και κλει τα microπράτσα της το microεσηmicroέρι να microην αφήσει τη microέ-λισσα να βγει Η microε τα κόκκινα Όλες οι σκέψεις των σο-φών δεν αξίζουν ένα φιλί πάνω στο στόmicroαraquo (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης είναι σαν να αναλογίζεται microε φρίκη το δικό του δρόmicroο Το έργο του αυτό λες και αποτελεί ένα ξόρκι στην ασκητική ζωή του πνευmicroατικού ανθρώπου και του διανοητή που τον περιmicroένει Ο Καζαντζάκης όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ταλανίζεται από το δίληmicromicroα Την απάντηση που έχει δώσει την ξέρουmicroε ήδη από το microεταγενέστερο έργο του και τη ζωή του Εδώ δίνει την απάντηση εκείνη που θα ικανοποιούσε την κριτική επιτροπή του Παντελίδειου διαγωνισmicroού όπου υπέβαλλε το έργο Έτσι κι αλλιώς ένα βραβείο ή ένας έπαινος για microια δεύτερη συνεχή χρονιά (την προηγούmicroενη είχε επαι-νεθεί microε το laquoΞηmicroερώνειraquo) θα πήγαινε πολύ

Κωmicroωδία-τραγωδία (1909) και ιλαροτραγωδία κεκλει-

σmicroένων των θυρών Θεατρογραφίες τ 4-5 Χειmicroώνας - Άνοιξη 1999 σελ 21-24

43

Ο πρώτος που έχει επισηmicroάνει τη σχέση του microονόπρα-κτου του Νίκου Καζαντζάκη laquoΚωmicroωδία - Τραγωδία microονό-πρακτηraquo microε το χαρακτηριζόmicroενο ως ιλαροτραγωδία δί-πρακτο έργο laquoΠεριmicroένοντας τον Γκοντόraquo του Σάmicroουελ Μπέκετ και microε το laquoΚεκλεισmicroένων των θυρώνraquo του Ζαν Πωλ Σαρτρ είναι ο ελληνιστής Καρλ Κερένυι στον πρό-λογο του έργου που δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό laquoΠρο-πύλαιαraquo στη Ζυρίχη το 19691 Στην προσπάθεια όmicroως να δειχθεί ο προδροmicroικός χαρακτήρας του η σχέση αυτή έχει υπέρ το δέον τονισθεί Και αυτό ίσως από microια επιθυmicroία να προβληθεί ένας laquomicroοντέρνοςraquo Καζαντζάκης ο οποίος είτε προηγείται είτε συγχρονίζεται2 microε κάποια από τα ρεύ-microατα του καιρού του παρά το ότι στον κύριο όγκο της ποιητικής και δραmicroατουργικής του παραγωγής εmicroφανίζε-ται ιδιαίτερα προσκολληmicroένος σε παραδοσιακές φόρmicroες (έmicromicroετρος λόγος) και θεmicroατικές (ιστορικό δράmicroα)

Αυτό που συνδέει το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Σαρτρ δεν είναι παρά ο χώρος δράσης ένα κλειστό δωmicroάτιο και το ότι τα πρόσωπα και στις δυο περιπτώ-σεις είναι νεκροί Με το έργο του Μπέκετ έχει κοινό το θέmicroα της αναmicroονής Κατά τα άλλα οι διαφορές του microε τα έργα αυτά είναι σηmicroαντικές και οφείλονται στη διαφορε-τική προβληmicroατική των δραmicroατουργών τους

Το κλειστό δωmicroάτιο ως χώρος δράσης στο έργο του Σαρτρ είναι η Κόλαση

Η κόλαση στον Σαρτρ είναι η αναγκαστική συmicroβίωση microε τους άλλους laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo λέγει ο Γκαρσέν στο τέλος του έργου3 σε microια φράση που περικλείει επι-γραmicromicroατικά τη θεmicroατική του έργου Όχι όmicroως επειδή δεν microας αφήνουν στην ησυχία microας όπως υπονοεί microια επιφα-νειακή ανάγνωση του έργου Η κόλαση είναι οι άλλοι επειδή microας καθρεφτίζουν microε το βλέmicromicroα τους Παρά την απουσία καθρεφτών στο δωmicroάτιο υπάρχει ο καθρέφτης στο πρόσωπο του Άλλου Ο άλλος microε το βλέmicromicroα του microας παγώνει σε microια en soi ύπαρξη η οποία δεν έχει καmicroιά σχέση microε την ωραιοποιηmicroένη εικόνα που microπορεί να σχη-microατίζουmicroε εmicroείς για τον εαυτό microας στηριζόmicroενοι σε διάφο-ρες εκλογικεύσεις Το βλέmicromicroα του άλλου θρυmicromicroατίζει τις

44

εκλογικεύσεις microας Ο Γκαρσέν δεν είναι ο ειρηνιστής που δεν θέλει να εmicroπλακεί στον πόλεmicroο αλλά ο λιποτάκτης που συλλαmicroβάνεται και εκτελείται Η Ινές είναι αδυσώ-πητη

laquoΟνειρευόσουνα τριάντα χρόνια πως ήσουνα γεν-ναίος Μονάχα οι πράξεις microας αποδεικνύουν αυτό που θελήσαmicroε ∆εν είσαι τίποτε άλλο από τη ζωή σου την ίδια4Ο Γκαρσέν ο δειλός αγκαλιάζει την παιδοκτόνο ∆ειλέ δειλέ δειλέraquo5

Το κλειστό δωmicroάτιο στο έργο του Καζαντζάκη αντίθετα είναι απλά ένας προθάλαmicroος που οδηγεί είτε στην εκmicroη-δένιση είτε στη σωτηρία Αυτοί που βρίσκονται σrsquo αυτόν πρόσφατοι νεκροί απλά αναmicroένουν άγρυπνοι τον Νυmicro-φίο να τους σώσει Ενώ η θεmicroατική στο έργο του Σαρτρ είναι laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo η θεmicroατική στο έργο του Καζαντζάκη είναι η τελευταία φράση της laquoΑσκητικήςraquo laquoΚαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo

Ο microηδενισmicroός του Καζαντζάκη εmicroφανίζεται εδώ απρο-κάλυπτα Οι δυο γέροι δεν microπόρεσαν να βρουν το microυστικό της ύπαρξης ο ένας στα βιβλία και ο άλλος στη ζωή Μόνο ο laquoάφρωνraquo6 φαίνεται να είναι σίγουρος ότι άδικα περιmicroένουν τον Νυmicroφίο laquoΤώρα θα χτυπήσουν microεσάνυχτα και κανένας δεν θάρθει Γιατί κανένας δεν υπάρχειraquo7 Το έργο τελειώνει microε την τελική συνειδητοποίηση της καλό-γριας και του ασκητή

laquoΚαλόγρια (Σηκώνει τα microάτια και κυτάζει τον ασκητή κι έπειτα σκύφτει και microε microιαν απέραντη απογοήτεψη και θλίψη λέει) Αχ Πατέρα microου ∆εν θάρθει

Ασκητής (Ποιος ήθελες νάρθει αδελφή microου χαχαχά (Σταυρώνουν τα χέρια τους και δεν σαλεύουν πια)raquo8

Έχει υπάρξει αρκετή φιλολογία για τη δήθεν πίστη του Καζαντζάκη στην ύπαρξη του Θεού Αυτό οφείλεται κατά τη γνώmicroη microας σε microια παρεξήγηση Ο Θεός ως έννοια επανέρχεται ξανά και ξανά στα έργα του Καζαντζάκη Όπως γράφει ο Κερένυι ο Καζαντζάκης στο έργο του laquoαναφέρει τον lsquoΘεόrsquo συχνότερα από οποιοδήποτε άλλο έργο εκείνης της εποχής - εκτός από τα συγγράmicromicroατα των

45

θεολόγωνraquo9 Μόνο που είναι στερηmicroένος από το παρα-δοσιακό

microεταφυσικό του περιεχόmicroενο και τίθεται ως σύmicroβολο ως στοιχείο υπέρβασης από τον άνθρωπο της καθηmicroερινής τετριmicromicroένης του ύπαρξης Η παρεξήγηση αυτή τροφοδο-τείται σίγουρα και από την απροθυmicroία του αναγνωστικού κοινού να παραδεχθεί ότι ο καταξιωmicroένος και αγαπηmicroένος συγγραφέας είναι άθεος10

Αν και το microεταφυσικό κενό αφήνει άλλους microεγάλους δι-ανοητές αδιάφορους τον Καζαντζάκη τον κατατρύχει Ενώ για τον Μαρξ και τους microαρξιστές ο Θεός απλά είναι ανύπαρκτος για τους άθεους υπαρξιστές και για τον Κα-ζαντζάκη είναι απών δηλαδή το σύστηmicroα των ιδεών τους είναι σφιχτά δεmicroένο microε την απουσία του Αφού δεν υπάρ-χει θεός που να microας έχει δηmicroιουργήσει δίνοντας έτσι νό-ηmicroα στην ύπαρξή microας το νόηmicroα αυτό πρέπει να το κατα-κτήσουmicroε εmicroείς microε τις πράξεις microας λέγει ο Σαρτρ στο laquoΟ υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroόςraquo Και αυτό γιατί η ουσία της ύπαρξής microας έπεται αντί να προηγείται11 Όσο για τον Χάϊντεγκερ αυτός ξεκινάει το έργο του laquoΕισαγωγή στη Μεταφυσικήraquo microε το ερώτηmicroα laquoΓιατί να υπάρχουν τα όντα και όχι το τίποταraquo αmicroφισβητώντας τη βιβλική απάντηση του θεού - δηmicroιουργού12

Η απουσία του θεού οδηγεί τον Καζαντζάκη στην από-γνωση ενός microηδενισmicroού τον οποίο προσπαθεί να εξορκί-σει microε microια βεβιασmicroένη εξύmicroνηση της ανθρώπινης προ-σπάθειας του αγώνα Σηmicroασία δεν έχει ο στόχος microια και στην απαισιόδοξη οπτική της ανυπαρξίας του θεού όλοι οι στόχοι microηδενίζονται αλλά ο αγώνας για την κατάκτησή του όπως σηmicroασία δεν έχει η laquoΙθάκηraquo αλλά το ταξίδι στο οmicroώνυmicroο ποίηmicroα του Καβάφη Η δεύτερη συmicroβουλή του γέροντα laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo η τρίτη από τις προ-σευχές laquoΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo η ει-κόνα της συνεχώς microετακινούmicroενης κορυφής αποτελούν τρία από τα κύρια στοιχεία της καζαντζακικής microυθολογίας του αγώνα

Έτσι λοιπόν ενώ στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης εκδρα-microατίζει την αγωνιώδη ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει

46

σε ένα Νυmicroφίο - Σωτήρα - Θεό που δεν υπάρχει ο Σαρτρ εκδραmicroατίζει την αγωνία του ανθρώπου microπροστά στο κρι-τικό βλέmicromicroα του Άλλου Ενώ ο καζαντζακικός άνθρωπος βιώνει την αγωνία για ένα νόηmicroα της ύπαρξης και microια υπερβατική σωτηρία ο σαρτρικός άνθρωπος βιώνει τον καθηmicroερινό εξευτελισmicroό του στα microάτια των συνανθρώπων του στο πάγωmicroα της pour soi ύπαρξής του microε όλες τις εγ-γενείς της δυνατότητες σε ένα en soi

Στον Μπέκετ παρόλο που ο χώρος στο έργο του είναι εξωτερικός (εξοχικός δρόmicroος microε δένδρο) σε αντίθεση microε τον χώρο στο έργο του Καζαντζάκη το κλειστό δωmicroάτιο οι δυο ήρωές του έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό microε τους ήρωες του Καζαντζάκη περιmicroένουν Αυτοί τον Godot εκείνοι τον Νυmicroφίο

Ποιος είναι ο Γκοντό Υπάρχει microια microεγάλη φιλολογία πάνω σrsquo αυτό Θα microπο-

ρούσε να είναι ο θεός (God-ot) ο θάνατος ή το νόηmicroα της ζωής13 Σηmicroασία έχει ότι όποιος κι αν είναι αυτός η κύρια ιδιότητά του είναι όπως δείχνει το παρακάτω απόσπα-σmicroα αυτή του Σωτήρα

laquoΒλαδίmicroηρος Θα κρεmicroαστούmicroε αύριο (Παύση) Εκτός κι έρθει ο Γκοντό

Εστραγκόν Κι αν έρθει Βλαδίmicroηρος Σωθήκαmicroεraquo14

Εξάλλου σύmicroφωνα microε τον συγγραφέα σηmicroασία δεν έχει ο Γκοντό αλλά το laquoπεριmicroένονταςraquo15

Και ενώ ως προς την ιδιότητα του αναmicroενόmicroενου προ-σώπου υπάρχει οmicroοιότητα στα δύο έργα υπάρχει microεγάλη διαφορά ως προς την αναmicroονή Τα πρόσωπα στο έργο του Καζαντζάκη περιmicroένουν εναγώνια την δωδεκάτη ώρα κατά την οποία υποτίθεται ότι θα έλθει ο Νυmicroφίος να τους σώσει Στο έργο του Μπέκετ δεν υπάρχει καmicroιά τέτοια εναγώνια προσmicroονή ούτε καθορισmicroένη ώρα της άφιξής του Μπορεί να έλθει απόψε microπορεί να έλθει και αύριο

Η κυρίαρχη θεmicroατική στο έργο του Μπέκετ είναι η πλήξη της ύπαρξης Η γαλλική ennui (ανία) του περασmicroέ-νου αιώνα εδώ παίρνει το microεταφυσικό χαρακτήρα της αν-θρώπινης κατάστασης (αντίθετα από τους laquoΒαρβάρουςraquo

47

του Καβάφη που έχει την ίδια θεmicroατική) Όλο το έργο επι-κεντρώνεται σrsquo αυτή την ανία και στα microέσα που επινοούν για την διαφυγή απrsquo αυτή Παραθέτουmicroε κάποια χαρακτη-ριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΒλαδίmicroηρος Όχι εννοώ να δοκιmicroάσεις τις αρβύλες Εστραγκόν Λες Βλαδίmicroηρος Θα περάσει η ώρα (Ο Εστραγκόν διστά-

ζει) Άκου που σου λέω θα rsquoναι microια απασχόληση Εστραγκόν Μια ανάπαυλα Ετραγκόν Πάντα βρίσκουmicroε κάτι για να ξεγελιόmicroαστε ε

Ντιντί Για να νοmicroίζουmicroε τάχα πως ζούmicroεraquo16

Πιο κάτω αφού βρίζονται και συmicroφιλιώνονται σχολιάζει ο Βλαδίmicroηρος laquoΠώς περνάει η ώρα όταν διασκεδάζειςraquo17

Ο Εστραγκόν θα πει κάπου στη microέση του έργου laquoΤί-ποτα δεν συmicroβαίνει κανείς δεν έρχεται κανείς δεν φεύγει είναι ανυπόφοροraquo18

Όmicroως ο Πότζο microε τον Λάκυ ξανάρχονται laquoΕστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω στην ώρα Επιτέλους microας ήρθαν

ενισχύσεις Πότζο (ξεψυχισmicroένα) Βοήθεια Εστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω που είχαmicroε αρχίσει να σπάmicroε Τώρα

microπορούmicroε να rsquomicroαστε ήσυχοι θα βγει κι αυτό το βράδυraquo19

Πιο αποκαλυπτικά για τη στίγmicroα του έργου είναι τα πα-ρακάτω λόγια του Βλαδίmicroηρου laquoΠεριmicroένουmicroε Βαριόmicroα-στε (Σηκώνει το χέρι) Όχι όχι microη διαmicroαρτύρεσαι σκυ-λοβαριόmicroαστε του θανατά ούτε συζήτηση Λοιπόν Πα-ρουσιάζεται microια ευκαιρία να διασκεδάσουmicroε Κι εmicroείς τι κάνουmicroε Την αφήνουmicroε να πάει χαmicroένη Εmicroπρός δου-λειά (Πηγαίνει προς τον Πότζο σταmicroατάει απότοmicroα) Σε microια στιγmicroή θα rsquoχουν όλα χαθεί και θα rsquomicroαστε πάλι ολοmicroό-ναχοι καταmicroεσής του τίποταraquo20

Παρά τις οmicroοιότητες που επισήmicroανε ο Κερένυι δείξαmicroε ότι υπάρχουν και σηmicroαντικές διαφορές Ο προβληmicroατι-σmicroός του Καζαντζάκη είναι ένας microεταφυσικός προβληmicroα-τισmicroός Ο Σαρτρ αντίθετα χρησιmicroοποιεί τη microεταφυσική της

48

κόλασης ως microεταφορά της ζωής Τόσο τα πρόσωπα του Μπέκετ όσο και του Καζαντζάκη περιmicroένουν τον Σωτήρα Όmicroως τα πρόσωπα του Καζαντζάκη τον περιmicroένουν ενα-γώνια Στα πρόσωπα του Μπέκετ η αναmicroονή αυτή είναι ένας ακόmicroη τρόπος να σπάσουν την ανία τους την οποία προσπαθούν να διασκεδάσουν microε χίλιους δυο τρόπους οι οποίοι συνιστούν και τη microυθοπλασία του έργου Ο Μπέκετ δεν διστάζει να χρησιmicroοποιήσει το εφέ της υπερβολής laquoΘα κρεmicroαστούmicroε αύριο Εκτός αν έρθει ο Γκοντόraquo21 Συ-νοψίζοντας τις διαφορές αυτές θα λέγαmicroε επιγραmicromicroατικά Ενώ τα έργα των Σαρτρ και Μπέκετ είναι σχόλια πάνω στη ζωή το έργο του Καζαντζάκη είναι σχόλιο πάνω στο θάνατο

Σηmicroειώσεις 1Το κείmicroενο παρατίθεται στο έργο της Ελένης Ν Καζα-

ντζάκη Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυmicroβίβαστος Αθήνα 1977 εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη σε microετάφραση από τα γερmicroανικά του Α Ν Σφουντούρη Εκτεταmicroένα αποσπά-σmicroατα microε σχολιασmicroό του έργου παρατίθενται στο Θεο-δώρα Παπαχατζάκη Το θεατρικό έργο του Νίκου Καζα-ντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 31-36 Βλέπε επίσης Θόδωρος Γραmicromicroατάς Κρητική Ματιά Αθήνα 1992 εκδό-σεις Αφων Τολίδη σελ 45

2Τη χρονιά του θανάτου του Πιραντέλλο το 1936 γρά-φει την laquoπιραντελικής τεχνοτροπίας τρίπραχτη κωmicroωδίαraquo όπως την χαρακτηρίζει ο Θόδωρος Γραmicromicroατάς στο microελέ-τηmicroά του Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει Το microεταθέατρο του Νί-κου Καζαντζάκη δηmicroοσιευmicroένο στο Θόδωρος Γραmicromicroα-τάς Από την Τραγωδία στο ∆ράmicroα Αθήνα 1994 Αφοι Τολίδη σελ 86

3Ζαν Πωλ Σαρτρ Κεκλεισmicroένων των θυρών Αθήνα 1994 Αιγόκερως σελ 86

4Στο ίδιο σελ 83 5Στο ίδιο σελ 85 6Προέρχεται microάλλον από ένα ανέκδοτο που αναφέρεται

στο microυθιστόρηmicroα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι laquoΑδελφοί

49

Καραmicroαζώφraquo Ο Ντιντερό πλησιάζοντας τον microητροπολίτη Πλάτωνα λέγει laquo∆εν υπάρχει θεόςraquo για να δεχθεί καίρια την απάντηση laquoείπε άφρων εν τη καρδία αυτούraquo

7Ν Καζαντζάκης Κωmicroωδία-τραγωδία microονόπραχτη Νέα Εστία τόmicroος 63ος τεύχος 739 1958 σελ 622

8Στο ίδιο σελ 625 9Ελένη Καζαντζάκη ο α σελ 60-61 10Ο θεολόγος microας στο γυmicroνάσιο όταν ήmicroουν microαθητής

υποστήριζε microε φανατισmicroό ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Βρισκόmicroασταν βέβαια στην Κρήτη

11Ζ Π Σαρτρ Ο υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroός Αθήνα χχ εκδόσεις Ρούγκας σελ 17-18

12Μάρτιν Χάιντεγκερ Εισαγωγή στη Μεταφυσική Αθήνα 1973 ∆ωδώνη σελ 37

13Θα microπορούσε να είναι και ο καθοδηγητής laquoκοντόςraquo Μίmicroης Ανδρουλάκης για τη φοιτητική παρέα του Βλέπε Μίmicroης Ανδρουλάκης Ο σωσίας και οι δαίmicroονες του πά-θους Αθήνα 1995 Καστανιώτης

14Σελ 105 15Αναφέρεται σε κείmicroενο του Γκύντερ Άντερς microε τίτλο

Είναι χωρίς χρόνο Σχετικά microε το έργο του Μπέκετ Περι-microένοντας τον Γκοντό που τίθεται επιλογικά στην ελληνική έκδοση του έργου ο ά σελ 114

16Στο ίδιο σελ 76 17Στο ίδιο σελ 84 18Στο ίδιο σελ 48 19Στο ίδιο σελ 86 20Στο ίδιο σελ 90 21Στο ίδιο σελ 105 Σπασmicroένες ψυχές Έθνος 2014 σελ 253 Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo όπως διαβάζω στην εισαγωγή

του Νίκου Μαθιουδάκη που επιmicroελείται την έκδοση γρά-φηκαν στο Παρίσι το 1908 και δηmicroοσιεύτηκαν σε συνέ-χειες Σε αυτοτελή έκδοση εκδόθηκαν για πρώτη φορά

50

πριν λίγα χρόνια σαν φόρος τιmicroής για τα πενήντα χρόνια από το θάνατο του συγγραφέα

Έχω γράψει αρκετές φορές ότι ένα βασικό στοιχείο που διαθέτουν τα καλά microυθιστορήmicroατα (microε εξαίρεση τα microο-ντερνιστικά) είναι το σασπένς η αγωνία για την έκβαση Εδώ θα γενικεύσω και θα πω ότι ένα καλό microυθιστόρηmicroα διαθέτει και microια συναρπαστική πλοκή Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo microου το επιβεβαιώνουν

Ο Καζαντζάκης στην ψυχοσύνθεσή του είναι ποιητής αν και το laquoΞηmicroερώνειraquo το πρώτο του έργο είναι microυθιστό-ρηmicroα όmicroως ένα ποιητικό microυθιστόρηmicroα Μάλιστα είχα την υποmicroονή να παραθέσω στην παρουσίαση που έκανα άφ-θονα σχετικά αποσπάσmicroατα όπου εmicroφιλοχωρούν στίχοι microιας παραδοσιακής στιχουργίας Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo ξεφεύγουν αρκετά από αυτό το ακραία ποιητικό ύφος παρά το ότι υπάρχουν και εδώ όπως και σε όλους microας τους συγγραφείς άλλωστε αρκετοί ιαmicroβικοί δεκαπεντα-σύλλαβοι Όmicroως η σύλληψή τους είναι σε microεγάλο βαθmicroό ποιητική

∆ιαβάζοντας κανείς σκόρπιες παραγράφους αναγνωρί-ζει τον συγγραφέα των microεγάλων όψιmicroων microυθιστορηmicroάτων του Όmicroως η πλοκή είναι ολότελα αναιmicroική και σε microεγάλο βαθmicroό αντιρρεαλιστική

Αντιγράφω την υπόθεση του έργου laquoΟ Ορέστης Αστεριάδης είναι ένας υποψήφιος διδάκτο-

ρας που ζει και σπουδάζει στο Παρίσιmiddot ο ήρωας ετοιmicroάζει microια βαθυστόχαστη πραγmicroατεία microε τίτλο Καινή ∆ιαθήκη microε την οποία ευαγγελίζεται microια νέα θρησκεία Στις 25 Μαρ-τίου στον τάφο του Κοραή εκφωνεί έναν λόγο στους συ-microπατριώτες και συmicroφοιτητές του προσπαθώντας να τους πείσει να συmicromicroετάσχουν στην προετοιmicroασία microιας microεγάλης πνευmicroατικής επανάστασης Εκείνοι τον χλευάζουν δια-κόπτοντας τη βαρυσήmicroαντη οmicroιλία του

Στο στενό περιβάλλον του Ορέστη ανήκουν η Χρυ-σούλα microια νεαρή άβουλη γυναίκα που συζεί microαζί του και ο Γοργίας ένας σχολαστικός προγονόπληκτος φιλόλογος προχωρηmicroένης ηλικίας που είναι κρυφά ερωτευmicroένος microε τη Χρυσούλα Υπάρχει βέβαια και η Νόρα microια microοιραία

51

γυναίκα που αποσπά τον Ορέστη από την πνευmicroατική του αποστολή και τον παρασύρει στις παγίδες του έρωτα για να τον εγκαταλείψει αργότερα Στο τέλος ο Ορέστης καταντά να αλητεύει στους δρόmicroους του Παρισιού ο Γορ-γίας σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχηmicroα ενώ η Χρυσούλα αρρωσταίνει και πεθαίνειraquo (σελ 7)

Ξέροντας ότι ο Καζαντζάκης ήθελε microαζί microε τον Σικελι-ανό να κηρύξουν microια καινούρια θρησκεία διαβλέπουmicroε εδώ έναν αυτοσαρκασmicroό ενώ ταυτόχρονα ο Καζαντζάκης σαρκάζει το ελληνικό φοιτηταριό του Παρισιού της εποχής εκείνης microε τα περιορισmicroένα οράmicroατα και την πεζή αντί-ληψη της ζωής

Η Χρυσούλα είναι η γυναίκα για σπίτι και η Νόρα η γυ-ναίκα για σεξ Πώς τον ανέχεται να φεύγει κάθε βράδυ στις δώδεκα για να βρει τη Νόρα και να γυρίζει τα ξηmicroε-ρώmicroατα φαίνεται ακατανόητο ∆εν του κάνει σκηνές microόνο κλαίει πράγmicroα που του δίνει στα νεύρα

Γιατί αυτές οι καθηmicroερινές συναντήσεις microετά τα microεσά-νυχτα

Ο Καζαντζάκης δεν θα microπει στον κόπο να microας το πει Όmicroως η Νόρα έχει κι άλλους εραστές και ο Ορέστης

ζηλεύει Του λέει ψέmicroατα ότι έχει πάει εξοχή Ο Ορέστης θα επιστρέψει στην Χρυσούλα συναισθηmicroατικά εννοείται γιατί όλο αυτό το διάστηmicroα ζουν microαζί αλλά θα είναι πια αργά Η Χρυσούλα αρρωσταίνει (δεν θα microάθουmicroε από τι) και πεθαίνει Πεθαίνει έναν αργόσυρτο οπερετικό θάνατο σε αρκετές σελίδες τον οποίο ο Καζαντζάκης περιγράφει ποιητικά microεν αλλά και πολύ ρεαλιστικά

laquoΠεθαίνω Ορέστη Μα δεν ακούς ∆εν ακούς Πεθαίνω Μη microrsquo αφήνεις έτσι σαν το σκυλί να πεθάνω Βρες τίποτα βρες τίποτα και δώσε microου να πιω να πιω να microην πε-θάνωraquo (σελ 229)

Και θυmicroήθηκα laquoΜανώλη microη microrsquo αφήσεις να ποθάνωraquo είχε πει η microάνα

microου κάποτε πολύ άρρωστη στον πατέρα microου ∆εν την άφησε Ορφάνεψα πολύ αργότερα από τη microάνα

microου στα εικοσιεννιά microου

52

Το κλειδί για την κατανόηση αυτού που ήθελε να πει microε αυτό το microυθιστόρηmicroα ο Καζαντζάκης βρίσκεται στις τελευ-ταίες γραmicromicroές

laquoΗ ψυχή του είναι σπασmicroένη Ψυχή όmicroορφη microα γυναι-κίσια που δεν microπόρεσε την κρίσιmicroη στιγmicroή να κρατήσει αντρίκια το βάρος της Ιδέας και το βάρος της Σάρκας Έτσι κάποια κοντάρια όmicroορφα και ντελικάτα σπουν όταν η σηmicroαία είναι microεγάλη και φυσήξει βοριάςraquo

∆εν βρήκε ούτε το θάρρος να πέσει στον Σηκουάνα σε αντίθεση microε τον ιρανό συγγραφέα Sadegh Hedayat που έπεσε στον Μάρνη

Όmicroως να δώσουmicroε microια ακόmicroη χαρακτηριστική παρά-γραφο microε microιαν άλλη microεταφορά από την προτελευταία σε-λίδα

laquoΑ Είναι πολύ δύσκολο να περάσεις νικητής τα φουρ-τουνιασmicroένα σικελικά στενά της νιότης και να ριχτείς στrsquo ανοιχτά πέλαγα της ζωής ∆εξιά στον ένα βράχο στέκεται ξεθηκαρώνοντας microια σπάθα ξύλινη ανεmicroοκαβαλάρης και συννεφοκράτορας ο ∆ον Κιχώτης κι ως περνάς απλώνει τα χέρια του να σrsquo αδράξει

Κι αριστερά σε κοιτάζει ειρωνικός κι αριστοκράτικα κα-ταφρονετής microε χίλια κοmicromicroάτια χάmicroω το σπαθί microε πε-σmicroένα τα χέρια ο Άλλος ο Άλλος microεγάλος καταχτητής των ψυχών ο Αmicroλέτοςraquo

Ο Ορέστης φαίνεται αφού έδωσε microια κουτουλιά στον βράχο του ∆ον Κιχώτη και έφαγε τα microούτρα του έπεσε πάνω στον βράχο του Αmicroλέτου της απόλυτης απαισιοδο-ξίας και αναποφασιστικότητας και συντρίφτηκε

Σε microια άλλη παράγραφο ο Καζαντζάκης προσωπογρα-φεί microε ακρίβεια τους τρεις ήρωές του

laquoΜήτε ο Ορέστης microήτε η Χρυσούλα microήτε ο Γοργίας microπορούσαν να χαρούνε την ερωτόπαθη ώρα του λιγωmicroέ-νου δειλινού ∆ύστυχες ψυχές κrsquo οι τρεις microισερωmicroένες κι ανήmicroπορες Η microια microε την άκαρπη και παιδιακίσια εξέ-γερσή της στη ζωή η άλλη χριστιανική και microαραζάρικη ndash ποτηράκι φαρφουρένιο κrsquo ευκολόσπαστο στα χοντρά κι απρόσεκτα χέρια της ζωής ndash κrsquo η άλλη microε την ευνούχικη και στείρα ωραιολατρείαraquo (σελ139)

53

Υπάρχουν αρκετά δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα διάσπαρτα στο έργο που αναφέρονται κυρίως σε έργα τέχνης τόσο της κλασικής αρχαιότητας όσο και σύγχρονα Ο Γοργίας όταν του αδειάζει ένας κλέφτης το σπίτι πηγαίνει στο Λούβρο και στέκεται microπροστά στο άγαλmicroα της Αφροδίτης για να παρηγορηθεί

Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι ο Καζαντζάκης είναι εξίσου σαρκαστής microε τον Νίτσε που θαυmicroάζει και που εγώ ξανα-διαβάζω αυτόν τον καιρό

laquoΟ ∆ον Ζουάν (ένας από τους έλληνες φοιτητές) microπρο-στά στο τζάmicroι microιας φωτογραφίας ενός παράπλευρου τά-φου έσκυφτε και διόρθωνε τη χωρίστρα τουhellipraquo (σελ 33)

Οι σύνθετες λέξεις χαρακτηριστικό της κρητικής ποίη-σης είναι ένα από τα κύρια υφολογικά στοιχεία του έργου ∆ιαβάζουmicroε laquoΕγγλέζες καmicroηλοπόδαρες και σανιδοστηθά-τεςhellipraquo (σελ 208) Ακόmicroη βαθιορυζωθούνε αρmicroυροφτέ-ρουγα τρεmicroογόνατες σιδεροθέmicroελο κι αστροστεφανω-microένο νυχτοπλανταγmicroένη αστραποδιαβατάρικο ζεστοτυ-λιχτώ βογκοκυλούσε το κορmicroάκι της το σιταροmicroελάχρινο αργοκουνήθηκε τα χέρια της τα σουβλερονυχάτα αλα-φροροδισmicroένα κι ένα σωρό άλλες ∆εν ξέρω ποιες από αυτές τις λέξεις είναι δικές του και ποιες τις έχει ακούσει όmicroως το νυχτοπαρωρίζει και το χιλιοπατηmicroένο τα έχω ακούσει κι εγώ ενώ το γυροτραφισmicroένες microάλλον δεν είναι δικό του

Η κρητική προφορά microπορεί να αποδώσει καλύτερα τα ξένα ονόmicroατα από ότι η κοινή νεοελληνική Έτσι η Gio-conda γίνεται Γκιοκόντα και ο Botticelli Μποτικέλη (σελ 120)

Αλλά και ελληνικά Η πλατεία Καρύτση ήταν πλατεία Καρύκη Το διάβασα σε ένα τόmicroο της laquoΙστορίας των Αθη-νώνraquo του ∆ηmicroήτρη Καmicroπούρογλου έκδοση του 1898 που την αγόρασα ένα τάλιρο από κάποιον που πουλούσε βιβλία στη λαϊκή της γειτονιάς microου Πριν πλακώσουν οι Πελοποννήσιοι οι Αθηναίοι microιλούσαν φαίνεται ένα ιδίωmicroα που ήταν πολύ κοντά στο κρητικό

Και θυmicroήθηκα πάλι

54

Στο κέντρο εκπαιδεύσεως στην Κόρινθο ο λοχίας διατά-ζει τον νεοσύλλεκτο (νεοσύλλεκτος κι εγώ ήmicroουν microπρο-στά στη σκηνή) ένα γνωστό microου γεραπετρίτη να ανα-φερθεί Αυτός αναφέρεται Στρατιώτης Γεώργιος Κυmicroάκης (για το Γεώργιος δεν είmicroαι και τόσο σίγουρος) Ο λοχίας ήθελε να του κάνει πλάκα -Τσυmicroάτσης το τση πώς γρά-φεται - Με κάπα

Όmicroως ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων

Σπάνια microιλάει ο Καζαντζάκης για microουσική Εδώ διαβά-ζουmicroε

laquoΤα δάχτυλά της αργά και λυπηmicroένα φιλούσανε τις νό-τες Κι ο πόνος της σταmicroάτησε νrsquo ακούσει τα γυναικίσια κλάmicroατα του Σοπέν και την πονεmicroένη microυστικόπαθη ψυχή του πολυαγαπηmicroένου της Σαιζάρ Φρανκraquo (σελ 153)

Ο Σοπέν microου αρέσει γενικά και αόριστα όmicroως η συmicro-φωνία σε ρε του Σαιζάρ Φρανκ είναι από τις αγαπηmicroένες microου

laquoΞάφνου microια άmicroαξα σταmicroάτησε απότοmicroα δέκα βήmicroατα microακριά από τη Χρυσούλα κι ο αmicroαξάς άρχισε να δέρνει τrsquo άλογό του αλύπητα και να το βλαστηmicroά Το κακόmicroοιρο το ζώο είχε γονατίσει χάmicroω και δεν microπορούσε πια να σηκω-θεί και microούγκριζε από τον πόνο και τα microάτια του ήσανε πεταγmicroένα όξω από τις κόγχες τους κατακόκκινα-κι όχλος είχε σταθεί τριγύρω και το rsquoβλεπε και γελούσε Η καρδιά της Χρυσούλας πιάστηκε Πού βρήκε τη δύναmicroη πώς microπόρεσε microέσα σε τόσο πλήθος να προχωρήσει αυτή και να φωνάξει -Ντροπή ∆εν το λυπάστε Βλέπετε δεν microπο-ρείraquo (σελ 177-178)

Την σκηνή την έχει πάρει από τη βιογραφία του Νίτσε Έτσι είχε ορmicroήσει κι αυτός και αγκάλιασε ένα άλογο που το έδερνε αλύπητα ο αmicroαξάς Αυτό το επεισόδιο ήταν ο εκλυτικός παράγοντας της πνευmicroατικής νύχτας που τον σκέπασε στα τελευταία χρόνια της ζωής του

Οι ιαmicroβικοί δεκαπεντασύλλαβοι είναι άφθονοι αλλά στην προηγούmicroενη ανάρτησή microου είπα ότι θα πάψω πια να τους παραθέτω Θα παραθέσω microόνο έναν δάνειο

55

laquoΘυmicroάσαι τον στίχο του Ερωτόκριτου Ποια στράτα να κρατεί κανείς Και ποιαν οδό να πάρειraquo (σελ 216)

∆εν θυmicroάmicroαι να κάνει πουθενά αλλού ο Καζαντζάκης microνεία του Ερωτόκριτου Ο Καζαντζάκης εκπέmicroπει σε άλλα microήκη κύmicroατος και όχι στα ερωτικά του Κορνάρου

Πρωτοmicroάστορας (1910) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Ιούνιος του 1997 Το ποιητικό δράmicroα laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo του Νίκου Καζα-

ντζάκη γραmicromicroένο το 1908 στηρίζεται στο δηmicroοτικό τρα-γούδι laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo Το έργο αυτό αποτελεί σύ-νοψη του νεανικού και του ώριmicroου Καζαντζάκη από την άποψη των θέσεων που προβάλλει Του νεανικού προε-κτείνοντας παραπέρα τη θέση του laquoΞηmicroερώνειraquo ικανο-ποίηση του έρωτα παραβιάζοντας τις τρέχουσες συmicroβά-σεις περί σεξουαλικής ηθικής Του ώριmicroου προεξαγγέλ-λοντας τη θέση που θα διακηρύξει στα επόmicroενα έργα του η γυναίκα microπαίνει πάντα εmicroπόδιο στα microεγάλα και υψηλά έργα που οραmicroατίζεται να υλοποιήσει ο microεγάλος άνδρας η εγκόσmicroια έκφραση του αρχετυπικού νιτσεϊκού υπεράν-θρωπου

laquoΜΑΝΑ -Τη microέση του λυγίζει η ευτυχία Τα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναικεία σάρκα τη microαλακιά και ζε-στή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα τα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνός Τα φιλιά της γυναίκας τριανταφυλ-λένια υφαίνουνε αντάρα microπροστά από τα microάτια του και δεν τον αφήνουν νrsquo αγναντέψει καθαρά κι αλάργαraquo (σελ 27)

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντά το Σολωmicroό για τον οποίο επίσης η οmicroορφιά (σrsquo αυτόν όχι η γυναικεία αλλά της φύ-σης) microπαίνει εmicroπόδιο στην πραγmicroάτωση των υψηλών ιδανικών των laquoΕλεύθερων Πολιορκηmicroένωνraquo Η ηδονή ξε-στρατίζει τον ήρωα από τους υψηλούς του στόχους Για

56

το σκοπό αυτό ο Καζαντζάκης παραλλάσσει το microύθο Ο Πρωτοmicroάστορας δεν θυσιάζει τη γυναίκα του αλλά την κρυφή αγαπηmicroένη του που είναι η κόρη του άρχοντα της περιοχής και εντολοδόχου του έργου

Η παραλλαγή αυτή του επιτρέπει να πλέξει επί πλέον και ένα δραmicroατικό ειδύλλιο Ο Πρωτοmicroάστορας έχει να επιλέξει το δικό του θάνατο ή το θάνατο της αγαπηmicroένης του που η microάγισσα laquomicroάναraquo λέγει ότι πρέπει να θυσιαστεί για να στεριώσει το γιοφύρι Οδεύει προς τον θάνατο όταν η αγαπηmicroένη του προκειmicroένου να τον σώσει αποκαλύ-πτεται προς microεγάλη οδύνη του πατέρα της ο οποίος δεν αντέχει να την απαρνηθεί παντοτινά αλλά τρέχει να την αγκαλιάσει καθώς την σέρνουν στο ποτάmicroι

Στο ποιητικό δράmicroα κυριαρχεί η ποιητικότητα της γλώσσας Στο ποιητικό αυτό δράmicroα του Νίκου Καζα-ντζάκη η ποιητικότητα εκφράζεται στον ιαmicroβικό κυmicroατι-σmicroό του λόγου που κατά καιρούς γίνεται κανονικός δεκα-πεντασύλλαβος

laquoΜη microελετάτε το κακό γιατί θα microας ξανάρθει (σελ 6) Όσο κι αν τρέχεις να σωθείς σε φτάνει και σrsquo αδράχνειraquo (σελ 7)

Και στο απόσπασmicroα που παραθέσαmicroε πιο πριν ανι-χνεύονται τέσσερις τέτοιοι δεκαπεντασύλλαβοι

Είναι χαρακτηριστικό πως η πρόζα του ποιητικού αυτού δράmicroατος του Νίκου Καζαντζάκη και η ποίηση του Μα-νώλη Πρατικάκη microε τον ελεύθερο στίχο συγκλίνουν ακρι-βώς στον ιαmicroβικό αυτό δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής παράδοσης (Βλέπε βιβλιοκριτικά microας σηmicroειώmicroατα για το έργο του ΚΕ Ιούλης και Αύγουστος Σεπτέmicroβρης 1992) Επίσης η laquoγύφτισσα ψυχήraquo (σελ 25) του Καζαντζάκη συνάδει microε τους γύφτους του Πρατικάκη σύmicroβολο του πλάνητα και του microη συmicroβιβασmicroένου στην ποίηση του

laquoΣυγκρητολογίεςraquo Τον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo τον διαβάσαmicroε σε φωτογραφική

ανατύπωση του πρωτότυπου που φέρει microάλιστα και το

57

ψευδώνυmicroο του Καζαντζάκη Πέτρος Ψηλορείτης microαζί microε τη γαλλική microετάφραση του έργου από τον ∆ηmicroήτρη Φίλια

∆εν microπορούmicroε να εκτιmicroήσουmicroε το επιτυχηmicroένο ή microη της microετάφρασης microια και αυτό microπορεί να το κάνει microόνο κά-ποιος που έχει τη γαλλική για microητρική του γλώσσα Αντι-microετωπίζουmicroε όmicroως microε δυσπιστία κάθε απόπειρα microετά-φρασης σε microη microητρική γλώσσα και microάλιστα λογοτεχνικού κειmicroένου microε έντονα ποιητικά στοιχεία Θα θέλαmicroε επίσης όπως συνηθίζεται στις δίγλωσσες microεταφράσεις στη microια σελίδα να είναι το πρωτότυπο και στην άλλη η microετά-φραση όχι τόσο για τον ευκολότερο έλεγχο της ποιότητάς της όσο για τη διευκόλυνση των σπουδαστών της ελληνι-κής και γαλλικής αντίστοιχα (έχω χρησιmicroοποιήσει κατά κόρον τέτοιου είδους δίγλωσσες εκδόσεις microελετώντας ξέ-νες γλώσσες) Όπως και να rsquoχει το πράγmicroα είναι ευπρόσ-δεκτη microια microετάφραση σε ξένη γλώσσα ενός νεανικού έρ-γου ασφαλώς όχι εmicroπορικού Αν και είναι χωρίς χρονο-λογία έκδοσης (η ευθύνη βαρύνει τις γαλλικές εκδόσεις ΑDie) συmicroπίπτει microάλλον microε τη φετινή χρονιά έτος Καζα-ντζάκη

Τα τρία laquoΓεφύρια της Άρταςraquo και laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις

καmicroάρεςraquo Φιλολογική Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2001 τεύ-χος 75 σελ 70-74

Η παραλογή laquoΤο γεφύρι της Άρταςraquo αξιώθηκε να γνω-

ρίσει τρεις δραmicroατοποιήσεις microέσα σε τέσσερα χρόνια στις αρχές του αιώνα από ισάριθmicroους έλληνες δραmicroατουρ-γούς και microια microυθιστορηmicroατική microετάπλαση στα τέλη του αιώνα microας από τον διάσηmicroο αλβανό συγγραφέα Ισmicroαήλ Κανταρέ που φέρει τον τίτλο laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις κα-microάρεςraquo Θα ασχοληθούmicroε πρώτα microε τις δραmicroατοποιήσεις

Η πρώτη χρονολογικά είναι του Ηλία Βουτιερίδη microε τίτλο laquoΤο γιοφύρι της Άρταςraquo δηmicroοσιευmicroένη στο laquoΝουmicroάraquo το 1905 Η δεύτερη είναι του Παντελή Χορν microε τίτλο laquoΤο ανεχτίmicroητοraquo δηmicroοσιευmicroένη σε ανεξάρτητο τόmicroο microαζί microε το microονόπραχτό του laquoΟ ξένοςraquo το 1906 Η τρίτη είναι του Νίκου Καζαντζάκη microε τίτλο laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo

58

που γράφηκε το 1909 και υποβλήθηκε στον Λασσάνειο ∆ραmicroατικό Αγώνα όπου βραβεύτηκε microε χρηmicroατικό έπα-θλο 1000 δραχmicroών

Πριν προχωρήσουmicroε στην σύγκριση του έργου των τριών αυτών δραmicroατουργών ας θυmicroίσουmicroε microε δυο λόγια την υπόθεση της παραλογής

Χτίζεται το γιοφύρι της Άρτας αλλά δεν microπορεί να στε-ριώσει Το στοιχειό του ποταmicroού τους λέει ότι πρέπει να στοιχειώσουν τη γυναίκα του πρωτοmicroάστορα Την ξεγε-λούν ότι τάχα έπεσε το δαχτυλίδι του πρωτοmicroάστορα στο ποτάmicroι αυτή πάει να το φέρει και αρχίζουν να την laquoστοι-χειώνουνraquo Καταλαβαίνοντας ότι την ξεγέλασαν αρχίζει τις κατάρες Τις γυρνάει όmicroως σε ευχές όταν της θυmicroίζουν ότι έχει αδελφό που microπορεί να περάσει απrsquo αυτό το γιο-φύρι

Το έργο του Βουτιερίδη παρουσιάζει αρκετή απόκλιση από τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών απrsquo ότι τα έργα εκείνων microεταξύ τους Έτσι η κατηγορία του Βουτιε-ρίδη που σε συνέντευξή του η οποία δηmicroοσιεύτηκε στην εφηmicroερίδα laquoΑθήναιraquo στις 461911 θεωρεί τον Παντελή Χορν ως microιmicroητή του και τον Καζαντζάκη ως λογοκλόπο1 είναι ασύστατη Ήταν αναπόφευκτο να αντλήσουν ορι-σmicroένα στοιχεία από το έργο του microια και προηγείται χρο-νικά όmicroως σε καmicroιά περίπτωση τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών δεν συνιστούν microίmicroηση ή λογοκλοπή Αν laquoέκλεψεraquo κάτι ο Καζαντζάκης αυτό είναι το όνοmicroα της Σmicroαράγδας και microε δεδοmicroένο ότι θα microπορούσε να χρησι-microοποιήσει κάποιο άλλο όνοmicroα αυτό συνιστά microια έmicromicroεση αναγνώριση ενός έργου που είχε υπόψη του πριν συνθέ-σει το δικό του Όσο για λογοκλοπή αυτή θα ήταν αρκετά δύσκολη από ένα έργο ποιητικό microε ιαmicroβικούς δεκατρισύλ-λαβους όπως είναι το έργο του Βουτιερίδη σε ένα έργο σε πεζό λόγο όπως του Καζαντζάκη Όσο για την microίmicroηση το microόνο στοιχείο στο οποίο ο Χορν έχει microιmicroηθεί τον Βουτιε-ρίδη είναι η διαταγή του άρχοντα ότι οι εργάτες θα χά-σουν το κεφάλι τους αν δεν χτίσουν το γιοφύρι Και το στοιχείο αυτό microάλιστα ο Χορν το παραλλάσσει Στο δικό του έργο τη διαταγή αυτή του άρχοντα την εισηγήθηκε ο

59

ίδιος ο πρωτοmicroάστορας για να microην του φύγουν οι εργά-τες Επίσης το πρόσωπο της microάγισσας που απουσιάζει στον Χορν ή της microητέρας της κόρης που απουσιάζει στον Καζαντζάκη αποτελούν εύκολες επινοήσεις και προσθή-κες σε δραmicroατοποιήσεις microιας παραλογής microόλις 43 στίχων χωρίς να είναι ανάγκη να αποδώσουmicroε τη δεύτερη σε microί-microηση της πρώτης Όσο για τις λεπτοmicroέρειες της πλοκής αυτές κινούνται ανεξάρτητα η microια από την άλλη και στους τρεις δραmicroατουργούς πράγmicroα που επίσης καθιστά ασύ-στατη τη microοmicroφή της microίmicroησης

Τελικά αν κάποιος microιmicroήθηκε αυτός είναι ο ίδιος ο Βου-τιερίδης Όmicroως η microίmicroηση η δική του αντί να αποτελεί αντι-κείmicroενο ψόγου αποτελεί microια από τις κύριες αρετές του έρ-γου του Όταν ο δραmicroατουργός ακολουθεί τα υψηλά πρό-τυπα της αρχαίας ελληνικής δραmicroατουργίας τότε δεν microι-λάmicroε πια για microίmicroηση αλλά για διακειmicroενική επιρροή

Τη δυνατότητα της επιρροής αυτής την προσφέρει κατrsquo αρχήν ο ίδιος ο microύθος της παραλογής Ως θεmicroατικό microοτίβο του θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε τη θυσία της κοπέ-λας για το καλό της κοινότητας Τη θυσία αυτή η κοπέλα αρχικά την αντιmicroετωπίζει microε σπαραγmicroό στη συνέχεια όmicroως την αποδέχεται microε κατανόηση Το microοτίβο αυτό στην πραγmicroατικότητα εξάγεται από πραγmicroατικές ανθρωποθυ-σίες που συνέβαιναν σε προαρχαϊκές κοινωνίες

Το θεmicroατικό αυτό microοτίβο διαθέτει από κοινού ο microύθος της παραλογής laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo microε τον microύθο της ευριπίδειας τραγωδίας laquoΙφιγένεια εν Αυλίδιraquo Εδώ απλά αλλάζουν ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες Στην laquoΙφιγένεια εν Αυ-λίδιraquo αυτός που θυσιάζει είναι ο πατέρας ενώ στους τρεις δραmicroατουργούς microας είναι ο σύντροφος Ο αγαπηmicroένος στη δραmicroατοποίηση του Καζαντζάκη ο σύζυγος στις δρα-microατοποιήσεις του Χορν και του Βουτιερίδη

Όσον αφορά τις καθαυτό διακειmicroενικές επιρροές στον Βουτιερίδη ο θρήνος της Σmicroαράγδας θυmicroίζει αρκετά το θρήνο της Αντιγόνης2 Επίσης η ∆άφνη η microάγισσα θυmicroίζει τον Τειρεσία στην απροθυmicroία της να οmicroολογήσει τις φρι-κτές αλήθειες3 και ο πρωτοmicroάστορας τον Οιδίποδα στις απειλές που εκστοmicroίζει όταν θα ακούσει τη φοβερή υπό-

60

δειξη Το ίδιο και ο Φλώρος κατηγορώντας τη ότι όσα είπε τα είπε δασκαλεmicroένη4 Η microίmicroηση βέβαια δεν είναι έντονη και αν δεν επρόκειτο για τα αριστουργήmicroατα της κλασικής microας παράδοσης τα οποία είχε οπωσδήποτε υπόψη του ο Χορν θα microιλάγαmicroε απλώς για κοινούς τό-πους

Τόσο ο Βουτιερίδης όσο και ο Χορν αξιοποιούν έναν κοινό τόπο στη λογοτεχνία την προαίσθηση που επαλη-θεύεται Πολύ πριν η microάγισσα ∆άφνη πει τις προφητείες της η Χρυσούλα η microάνα της Σmicroαράγδας όπως και η κυρά Βασιλική στον Χορν έχει τις δικές της microαύρες προ-αισθήσεις

Ο Βουτιερίδης υπέροχα οικοδοmicroεί την αίσθηση του τραγικού κατά το πρότυπο των τραγικών microύθων επινοώ-ντας microια προγονική κατάρα Ο παππούς του πρωτοmicroά-στορα έκλεψε την αγαπηmicroένη νεράιδα του στοιχειού του ποταmicroού την πήρε σπίτι και την έκανε σκλάβα του Το στοιχειό τον καταράστηκε Ο πατέρας του έπεσε από το γιοφύρι στο ποτάmicroι και πνίγηκε ενώ η microάνα του περνώ-ντας επίσης από το γιοφύρι ένιωσε τέτοια τροmicroάρα που έmicroεινε βουβή και αργότερα πέθανε Τώρα το στοιχειό ζη-τάει λαχταριστή γυναίκα σαν τη δική του αγαπηmicroένη Τέ-τοια είναι η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα

Το έργο αυτό του Βουτιερίδη αποτελεί ένα συmicroφυρmicroό του καθαρευουσιάνικου κλασικισmicroού του 19ου αιώνα (η laquoΦαύσταraquo και η laquoΜερόπηraquo του Βερναρδάκη υπήρξαν οι πιο υψηλές στιγmicroές του) microε τον υστερότερο ροmicroαντισmicroό που στηρίζεται στη δηmicroοτική γλώσσα και στη λαϊκή παρά-δοση

Οι επόmicroενες δραmicroατοποιήσεις του Χορν και του Καζα-ντζάκη σε πεζό λόγο παρά τους διάσπαρτους κανονικούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που τον κοσmicroούν πε-ρισσότερο στον Καζαντζάκη και λιγότερο στον Χορν έχουν ως δραmicroατουργικά πρότυπα τα ονειροδράmicroατα του Γιάννη Καmicroπύση Και ενώ ο Καζαντζάκης προλαβαίνει να κάνει τη θητεία του στο αστικό δράmicroα microε το laquoΞηmicroερώνειraquo και το laquoΦασγάraquo στο οποίο όmicroως ήδη διαφαίνεται η στροφή προς το ονειρόδραmicroα ο Χορν ξεκινάει microε το ονει-

61

ρόδραmicroα γράφοντας τον laquoΞένοraquo Όπως γράφει στην ει-σαγωγή του έργου η Έφη Βαφειάδη laquoΟ Χορν φαίνεται να ακολουθεί τη γραmicromicroή των ονειροδραmicroάτων του Κα-microπύσηraquo αντίληψη που πρωτοδιατυπώνει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος5

Ο Χορν συmicroφύρει στη δική του δραmicroατοποίηση microια άλλη παραλογή αυτή του laquoΚολυmicroπητήraquo Του προσφέρε-ται έτσι το πλεονέκτηmicroα να παρουσιάσει το σκανδαλώδες τmicroήmicroα από το δεύτερο microέρος όπου το στοιχειό microεταmicroορ-φώνεται σε laquoωριά γυναίκαraquo και πλανεύει τον πρωτοmicroά-στορα

Ο αισθησιασmicroός κυρίαρχος σε αυτή τη σκηνή όπως άλλωστε και στο microονόπρακτο laquoΟ ξένοςraquo στοίχισε την πειθαρχική δίωξη του Χορν εξαιτίας microιας καταγγελίας στο Υπουργείο Ναυτικών για προσβολής της δηmicroόσιας ηθι-κής Ανάmicroεσα στους microάρτυρες υπεράσπισης ήταν και ο Κωστής Παλαmicroάς ∆εν κάθισε το εδώλιο του κατηγορου-microένου γιατί απαλλάχτηκε microε βούλευmicroα Εξαιτίας όmicroως αυ-τής της δίωξης έγινε γνωστός στους φιλολογικούς κύ-κλους Πάντως αυτό που ίσως σοκάρισε κατά βάθος δεν ήταν τόσο ο αισθησιασmicroός του έργου όσο η ψυχαρική του γλώσσα

Στην παραλογή αυτή υπάρχει ένα ακόmicroη στοιχείο το οποίο υπάρχει και στην παραλογή του laquoΓεφυριού της Άρ-ταςraquo Στο laquoΓιοφύρι της Άρταςraquo η γυναίκα του πρωτοmicroά-στορα ξεγελιέται από τους microαστόρους να κατέβει στο πο-τάmicroι για να βρει το δαχτυλίδι του άντρα της που τάχα του έπεσε στο νερό Στην παραλογή του laquoΚολυmicroπητήraquo το στοιχειό ξεγελάει τους περαστικούς microε τη microορφή της laquoωριάς γυναίκαςraquo ότι τάχα της έπεσε το δαχτυλίδι στο πηγάδι και παρακαλεί να της το φέρουν Ο άτυχος που κατεβαίνει να της το πιάσει δεν ξανανεβαίνει πάνω

Στη έργο του γίνεται microια αντεστραmicromicroένη χρήση Ξεγε-λιέται η Φλαντρώ η γυναίκα του Αντρέα του πρωτοmicroά-στορα να κατέβει στο ποτάmicroι και να αφήσει προσφορά το laquoανεχτίmicroητοraquo πατρογονικό δαχτυλίδι της στο στοιχειό για να στεριώσει το ποτάmicroι Όmicroως το ανεχτίmicroητο που ζήτησε το στοιχειό είναι η ίδια

62

Ο πρωτοmicroάστορας θα θελήσει να τη σώσει όmicroως εmicroποδίζεται από τους microαστόρους Είναι έτοιmicroος να παραι-τηθεί από το υψηλό του έργο για χάρη της οικογενειακής του ευτυχίας όmicroως είναι πια αργά Οι microαστόροι τού είχαν ζητήσει να παραιτηθεί από την κατασκευή του γεφυριού απειλώντας ότι θα τον παρατήσουν Αυτός για να τους αποτρέψει πείθει τον άρχοντα να εκδώσει διαταγή πως όποιος τα παρατήσει θα χάσει το κεφάλι του Έτσι τώρα κινδυνεύει το δικό του κεφάλι

Το λογύδριο του Ανδρέα microια σελίδα ότι θα στεριώσει laquoτης αγάπης το γιοφύριraquo δεν καταφέρνει να κρύψει την εντύπωση ότι laquoτην ανάγκη φιλοτιmicroία ποιούmicroενοςraquo τρέχει να ρίξει τον πρώτο λίθο

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο νιτσεϊκός ήρωας-υπεράν-θρωπος του laquoΑνεχτίmicroητουraquo που πρωταγωνιστεί στα έργα της εποχής microε έναν ιδιότυπο σοσιαλιστικής προέλευσης ανθρωπισmicroό λυγίζει στο τέλος από τη δύναmicroη της αγά-πης Το ίδιο όπως και ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη ο οποίος αρνείται να προδώσει ποια είναι η αγαπηmicroένη του ώστε να αποτρέψει τη θυσία της και οδεύει ο ίδιος προς το θάνατο Όmicroως η microεγαλοσύνη του καζαντζακικού ήρωα διατηρείται ακέραια καθώς ο ίδιος προσφέρεται να θυσιαστεί ενώ ο Πρωτοmicroάστορας του Χορν υποχωρεί microόλις microαθαίνει ότι κινδυνεύει το κεφάλι του αν δεν χτιστεί η γέφυρα

Το πρόβληmicroα microε τον Χορν όπως επισηmicroαίνει ο Πέτρος Βλαστός6 είναι ότι έmicroεινε υπερβολικά πιστός στην παρα-λογή του Το δηλώνει άλλωστε ο ίδιος ο Χορν ως προ-γραmicromicroατική αρχή του laquoνα microην ξεφεύγω όσο microου ήτανε βολετό απrsquo το microονοπάτι της παράδοσηςraquo Προτάσσει microάλιστα στο έργο την παραλογή λες και προκαλεί τον αναγνώστη να κρίνει την απόκλιση της δραmicroατοποίησής του από το πρότυπό της

Ο Καζαντζάκης δεν δίστασε να παραλείψει από τη δική του δραmicroατοποίηση τον στίχο laquoπαίρνει κι ο Πρωτοmicroάστο-ρας και ρίχνει microέγα λίθοraquo ∆ίνει βέβαια οδηγίες στους microα-στόρους του όmicroως συνεχώς ενθαρρύνει την αγαπηmicroένη του την παρηγορεί και microε κάθε τρόπο της εκφράζει την

63

αγάπη του Ο Χορν αντίθετα τελειώνει το δικό του έργο microε microια κατά λέξη microεταφορά της παραλογής

Ο Καζαντζάκης έχει κατορθώσει να φέρει σε πρώτο πλάνο και το δεύτερο από τα δυο τραγικά στοιχεία της παραλογής (το πρώτο είναι η αποδοχή της θυσίας από την κόρη) πράγmicroα που αδυνατεί ο Χορν στην προσπά-θειά του να microείνει πιστός στο πρότυπό του Το τραγικό αυτό στοιχείο είναι η θυσία της αγαπηmicroένης microπροστά στην επιταγή microιας ανώτερης microοίρας Γιατί τραγικά πρό-σωπα στο microύθο είναι όχι microόνο η κόρη αλλά και ο πρωτο-microάστορας που αναγκάζεται να θυσιάσει την αγαπηmicroένη του Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει πιο έντονα την αγάπη που τους ενώνει microε τον να δείχνει την Σmicroαράγδα όχι ως γυναίκα του πρωτοmicroάστορα αλλά ως κρυφή του αγαπη-microένη Ακόmicroα microε την προσφορά αυτοθυσίας δείχνει το microέ-γεθος της αγάπης του Ο πρωτοmicroάστορας δεν αποκαλύ-πτει παρrsquo όλες τις πιέσεις που δέχεται την αγαπηmicroένη του και οδεύει προς το θάνατο και αυτή πάλι για να τον σώσει αποκαλύπτεται Μrsquo αυτό τον τρόπο ο Καζαντζάκης δηmicroιουργεί microια ακόmicroη τραγική φιγούρα αυτή του πατέρα που αν και εξοργισmicroένος αρχικά αγκαλιάζει στη συνέχεια microε αγάπη την κόρη του7

Το τραγικό αυτό στοιχείο όmicroως βρίσκεται σε αντίθεση microε το νιτσεϊκό πρότυπο του υπερανθρώπου που φαίνεται να έλκει και τους τρεις δραmicroατουργούς microια αντίθεση ασυmicroφιλίωτη και αγεφύρωτη Ο καζαντζακικός πρωτοmicroά-στορας ξανθός λεβέντης κατηγορείται ότι εξαιτίας της αγάπης του προς τη Σmicroαράγδα δεν microπορεί να συγκε-ντρωθεί στη δουλειά του laquoΤα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναίκεια σάρκα τη microαλακιά και ζεστή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνόςraquo8 τον κατηγορεί η microάνα Όσο για τον Αντρέα του Χορν ενώ ωmicroά δηλώνεται από ένα microάστορα ότι laquomicroια γυναίκα γι αυ-τόνε δε θα microπορούσε ποτέ να είναι κάτι ανεχτίmicroητοraquo9 πιο πριν τον είδαmicroε να ξεχνάει το laquoανεχτίmicroητόraquo του και να τρέχει πίσω από την laquoωριά γυναίκαraquo Ενώ ο καζαντζακι-κός πρωτοmicroάστορας είναι έτοιmicroος να θυσιαστεί για χάρη της αγαπηmicroένης του ο πρωτοmicroάστορας του Χορν microόλις

64

microαθαίνει ότι κινδυνεύει το δικό του κεφάλι θυσιάζει την αγάπη του Ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη διατηρεί κάτι από τη microεγαλοσύνη του υπερανθρώπου microε την προ-σφερόmicroενη αυτοθυσία του Ο πρωτοmicroάστορας του Χορν φέρεται ως απλός δειλός Πιο πριν τον είδαmicroε έτοιmicroο να εγκαταλείψει το microεγαλεπήβολο σχέδιό του για χάρη microιας γήινης οικογενειακής ευτυχίας Την αντίθεση ανάmicroεσα στον υπεράνθρωπο και τον ερωτευmicroένο πρωτοmicroάστορα microόνο ο καζαντζάκης microπόρεσε λίγο να γεφυρώσει

Η κριτική έχει επισηmicroάνει ότι στο έργο του Χορν υπάρ-χει microια επιρροή από τον laquoΕχθρό του λαούraquo του Ίψεν10

Όντως υπάρχει η χαρακτηριστική σκηνή όπου ο ήρωας είναι πολιορκηmicroένος από τους microαστόρους του και τους κατηγορεί ότι αδυνατούν να κατανοήσουν τους υψηλούς του στόχους

Το έργο αυτό φαίνεται να έχει επηρεάσει και τους δυο άλλους δραmicroατουργούς Τον Καζαντζάκη όχι όmicroως στον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo αλλά στο laquoΦασγάraquo όπως επισηmicroά-ναmicroε σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο (Βλέπε Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997) Όσο για τον Βουτιε-ρίδη θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε την ίδια υπόθεση Στο έργο του βλέπουmicroε τον πρωτοmicroάστορα να πολιορκείται στο σπίτι του από τους microαστόρους που τον πιέζουν να δώσει τη γυναίκα του για θυσία Η οmicroοιότητα βέβαια είναι καθαρά εικονιστική αφού εδώ δεν παρουσιάζεται ο πρω-τοmicroάστορας ως ο φωτισmicroένος που ο απλός λαός αδυνατεί να κατανοήσει

Και microια τελευταία παρατήρηση Ενώ η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα του Χορν έχει χάσει αρκετό από τον ερω-τισmicroό της αντίθετα στο έργο του Καζαντζάκη και του Βου-τιερίδη τον διατηρούν ακέραιο Η γυναίκα στο έργο του Χορν είναι παντρεmicroένη και ο άντρας της εύκολα ξεπλα-νεύεται από την laquoωριά γυναίκαraquo στην οποία έχει microετα-microορφωθεί το στοιχειό Στον Καζαντζάκη η γυναίκα ως κρυφή αγαπηmicroένη διατηρεί ακέραιο τον ερωτισmicroό της Στον Βουτιερίδη microπορεί να είναι παντρεmicroένη και microε παιδί microάλιστα όmicroως είναι ακόmicroη ποθητή ως γυναίκα αν και ίσως όχι απrsquo τον άντρα της Ο Φλώρος είναι τρελά ερω-

65

τευmicroένος microαζί της και της προτείνει να τη φυγαδεύσει για να τη σώσει Και όταν στο τέλος τα πάντα είναι έτοιmicroα για τη θυσία και αυτή δίνει τις γνωστές κατάρες ο Φλώρος από την απελπισία του που θα πεθάνει η γυναίκα που αγαπά πέφτει στο ποτάmicroι και πνίγεται Οι κατάρες της έχουν ήδη αρχίσει να πιάνουν Αυτό συντελεί στη microετα-στροφή της κάνοντάς τη να γυρίσει τις κατάρες σε ευχές microε ένα τρόπο ολότελα πιο πειστικό απrsquo ότι στο έργο του Βουτιερίδη ο οποίος επαναλαmicroβάνει απλά microε την ίδια συντοmicroία τη σκηνή της παραλογής

Συνοψίζοντας βλέπουmicroε ότι το έργο του Καζαντζάκη και του Βουτιερίδη έχει εντονότερο το τραγικό στοιχείο παρά την ανοmicroοιογένεια στη microορφή των δύο έργων (πεζό το ένα έmicromicroετρο το άλλο) σε αντίθεση microε το έργο του Χορν Ίσως γιατί ο Χορν προσπάθησε να microείνει όσο γινό-ταν πιο πιστός στο πρότυπό του Αυτό δείχνει ότι η αντι-γραφή της επιφάνειας των γεγονότων συχνά προδίδει την αλήθεια του βάθους τους στην οποία microπορεί να microείνει πιο πιστή η παραmicroόρφωσηπαραλλαγή τους Τη θέση αυτή του εικαστικού εξπρεσιονισmicroού υποστηρίξαmicroε πριν έξι χρόνια σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο της Μάρως ∆ούκα laquoΕις τον πάτο της εικόναςraquo11 Αυτό που ενδιαφέρει σε τελευταία ανάλυση δεν είναι η αλήθεια της microορφής της εξωτερικής επιφάνειας των γεγονότων αλλά του περιεχοmicroένου ως βαθιάς αλήθειας τους

Συγκρίνοντας τις τρεις αυτές δραmicroατοποιήσεις microε το έργο του Ισmicroαήλ Κανταρέ έχουmicroε να κάνουmicroε τις εξής πα-ρατηρήσεις

Παρόλο που το φανταστικό το οποίο είναι κυρίαρχο στις τρεις δραmicroατοποιήσεις έχει εισβάλλει και στο ευρω-παϊκό microυθιστόρηmicroα τα τελευταία χρόνια microε τη microορφή του εισαγόmicroενου από τη λατινική Αmicroερική laquomicroαγικού ρεαλι-σmicroούraquo ο Ισmicroαήλ Κανταρέ φαίνεται αλώβητος από την καινούρια τάση Το έργο του είναι ρεαλιστικό απrsquo άκρη σrsquo άκρη Ο θρύλος του γεφυριού λειτουργεί απλώς ως mise en abyme12 προσφέροντας όmicroως επί πλέον τα στοιχεία εκείνα που θα προωθήσουν τη ρεαλιστική πλοκή

66

Χοντρικά δυο εταιρίες εκmicroεταλλεύονται τις λαϊκές προ-λήψεις και στηριζόmicroενες τον θρύλο δηmicroιουργούν τις κα-τάλληλες συνθήκες για να κάνουν τη δουλειά τους Η εται-ρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo θέλει να φτιάξει ένα γεφύρι και σκηνοθετεί microια κρίση επιληψίας την οποία ερmicroηνεύει ως θεϊκή επιταγή για να κτισθεί το γεφύρι Η εταιρία laquoΠορ-θmicroεία και Σχεδίεςraquo θέλει να σταmicroατήσει την κατασκευή του και microε πληρωmicroένους ραψωδούς διαδίδει το γνωστό microύθο Ταυτόχρονα πληρώνει κάποιον για να προκαλεί ζη-microιές στο γεφύρι αποδίδοντας την καταστροφή στην αψή-φηση του microύθου Η εταιρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo αξιο-ποιεί microε τη σειρά της το microύθο Προκηρύσσει αmicroοιβή για όποιον δεχθεί να θυσιαστεί ώστε να στοιχειώσει το γε-φύρι Στο τέλος πιάνουν αυτόν που καταστρέφει το γε-φύρι τον σκοτώνουν και τον κτίζουν σε microια καmicroάρα microε microόνο το κεφάλι έξω λέγοντας ότι δέχθηκε ο ίδιος να αυ-τοθυσιαστεί για να εισπράξει η οικογένειά του την τερά-στια χρηmicroατική αmicroοιβή Στο τέλος τα microέλη της οικογένειάς του τσακώνονται για τη microοιρασιά

Ιστορικό φόντο του έργου είναι το 1377 παραmicroονές της κατάληψης της Αλβανίας από τους Τούρκους Έτσι σε microια τέτοια παρωχηmicroένη εποχή γίνεται πιο ρεαλιστικά πι-στευτή microια τέτοια εκmicroετάλλευση του microύθου από εκείνους που θα microπορούσαmicroε να χαρακτηρίσουmicroε σήmicroερα ως κε-φαλαιοκράτες εκείνης της εποχής

Στο microυθιστόρηmicroα λοιπόν βλέπουmicroε microια αποmicroυθοποίηση του microύθου ενώ στις τρεις δραmicroατουργίες βλέπουmicroε την εκmicroετάλλευσή του για τη δηmicroιουργία τραγικών καταστά-σεων στηριζόmicroενες στο αιώνιο δίληmicromicroα της αυτοθυσίας και της θυσίας πάνω όmicroως στην σύγχρονη θεmicroατική του έρωτα

Η αποmicroυθοποίηση αυτή γίνεται όχι microόνο πάνω στην αφηγηmicroατική γραmicromicroή της ιστορίας αλλά και παρεκβατικά Το microυθιστόρηmicroα προϊόν του αστικού ορθολογισmicroού ανι-χνεύει τα αίτια και προχωρεί περισσότερο laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo από ότι η ίδια η τραγωδία Στο microύθο του κτισίmicroατος microιας γυναίκας στα θεmicroέλια ενός κάστρου ο Κανταρέ αναρωτιέται γιατί πήγε microόνο η microια αδελφή στο

67

Κάστρο ενώ οι άλλες δεν πήγαν και προσφέρει διάφορες ευλογοφανείς εξηγήσεις Ο microύθος αντίθετα όπως εκφρά-ζεται καθαρότερα στο δηmicroοτικό τραγούδι και στις παραλο-γές δεν ενδιαφέρεται για την αληθοφάνεια των συmicroβά-ντων το laquoγιατίraquo των γεγονότων αλλά για την δραmicroατική ένταση και την ατmicroόσφαιρα που δηmicroιουργούν Θαυmicroά-ζουmicroε την επινοητικότητα του Καντερέ στο να δώσει τόσες ευλογοφανείς εξηγήσεις όmicroως πιστεύουmicroε ότι δεν έχουν microεγάλη σχέση microε την ερmicroηνευτική προσέγγιση παρά απλά αποδεικνύουν την οξύνοιά του στο να αναδεικνύει κάποια ζητήmicroατα άσχετα από την άποψη της πρόσληψης αφού τον δέκτη δεν θα τον απασχολήσουν ποτέ

∆υο ειδολογικές διαφορές του δράmicroατος και του microυθι-στορήmicroατος είναι η έκταση και το δέσιmicroο της πλοκής Το microυθιστόρηmicroα ως microεγαλύτερο σε έκταση ακόmicroα και αν πρόκειται για ένα έργο microόλις 130 σελίδων όπως αυτό του Κανταρέ επιτρέπει παρεκβάσεις αρκετά άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή αφήγησης πράγmicroα που για το δράmicroα είναι πολυτέλεια όπου όλα έλκονται ως microαγνήτης στον κε-ντρικό πυρήνα της πλοκής microη επιτρέποντας τη διείσδυση κανενός περιττού στοιχείου Ο Κανταρέ βρίσκει στο microυθι-στόρηmicroά του αυτό χώρο για να παραπονεθεί πως οι Έλ-ληνες έκλεψαν τους θεούς τους δίνοντας ετυmicroολογικές ερmicroηνείες των λέξεων Ζευς (από το ze που σηmicroαίνει φωνή) ∆ήmicroητρα (από το dhe που σηmicroαίνει γη) Θέτις (από το det που σηmicroαίνει θάλασσα) και Οδυσσεύς (από το udheuml που σηmicroαίνει δρόmicroος)

∆εν θέλουmicroε να υπεισέλθουmicroε εδώ στην ορθότητα της γλωσσολογικής ερmicroηνείας αλλά απλά να επισηmicroάνουmicroε την παρέκβαση από την κύρια γραmicromicroή της αφήγησης Με τον ίδιο τρόπο πιο κάτω ο Κανταρέ υποστηρίζει ότι οι δυο προαναφερθέντες microύθοι είναι αλβανικής προέλευσης και ας διεκδικούν την πατρότητά τους όλοι οι λαοί των Βαλ-κανίων Βασίζει δε την άποψή του αυτή στην έννοια της laquomicroπέσαςraquo που πάνω της στηρίζονται και οι δυο microύθοι Και πάλι δεν θα κρίνουmicroε την ορθότητα των ισχυρισmicroών του απλώς επισηmicroαίνουmicroε τη δυνατότητα που προσφέρει το microυθιστόρηmicroα σε σχέση microε το δράmicroα για κάθε είδους

68

παρεκβάσεις άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή της αφήγη-σης

Ποιος είναι άραγε ο βασικός στόχος του Κανταρέ σrsquo αυτό το έργο Να θέλει άραγε κι αυτός να microας microιλήσει για τη laquoδιχόνοια που βαστάειraquo εξεικονίζοντας τις διαφορές των φεουδαρχών της Αλβανίας που δεν κατάφεραν να οmicroονοήσουν ούτε microπροστά στον κίνδυνο της τουρκικής απειλής Μήπως θέλει να microας δείξει ότι η ιστορία επανα-λαmicroβάνεται

Όταν διαβάζουmicroε το συνοριακό επεισόδιο microε τους επτά τούρκους ιππείς που πήγαν να περάσουν τη γέφυρα αψηφώντας τα laquoαλτraquo των φρουρών της έχω την αίσθηση ότι κάτι microας θυmicroίζει

Σηmicroειώσεις 1 Θεοδώρας Παπαχατζάκη - Κατσαράκη Το θεατρικό

έργο του Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 37

2 laquoΣmicroαράγδα Σε χαιρετώ φως του ήλιου για στερνή φορά Μες στα παλάτια microου τα ογρά που microπαίνω θάβω την αγάπη microου και τη χαράraquo (Νουmicroάς 5 Ιουνίου 1905 τ 151 σελ 4) Παράβαλε

laquoὉρᾶτ ἔmicro ὦ γᾶς πατρίας πολῖται τὰν νεάταν ὁδὸν

στείχουσαν νέατον δὲ φέγγος λεύσσουσαν ἀελίου

κοὔποτ αὖθις ἀλλά micro ὁ παγκοίτας Ἅιδας ζῶσαν ἄγει

τὰν Ἀχέροντος ἀκτάν οὔθ ὑmicroεναίων ἔγκληρον οὔτ ἐπὶ νυmicroφείοις πώ microέ τις ὕmicroνος ὕmicroνησεν ἀλλ Ἀχέροντι νυmicro-φεύσωraquo

Και

laquoὮ τύmicroβος ὦ νυmicroφεῖον ὦ κατασκαφὴς οἴκησις

αἰείφρουρος οἷ πορεύοmicroαι πρὸς τοὺς ἐmicroαυτῆς ὧν

ἀριθmicroὸν ἐν νεκροῖς πλεῖστον δέδεκται Φερσέφασσ

ὀλωλότων ὧν λοισθία γὼ καὶ κάκιστα δὴ microακρῷ

κάτειmicroι πρίν microοι microοῖραν ἐξήκειν βίουraquo 3 laquo∆άφνη Να το rsquoτρωγε το στόmicroα microου φάγουσα κάλλιο Παρά να τrsquo άνοιγα και να βγουν τα δεν πρέπειraquo (Νου-

microάς 22 Μαΐου 1905 τ 149 σελ 5) Παράβαλε

69

Τειρεσίας laquoΠάντες γὰρ οὐ φρονεῖτ ἐγὼ δ οὐ microή ποτε

τἄmicro ὡς ἂν εἴπω microὴ τὰ σ ἐκφήνω κακάraquo 4 laquoΘωmicroάς Στρίγγλα κακιά Τη γλώσσα σου θα ξερι-

ζώσωraquo (Το ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Οιδίπους laquoΟὕτως ἀναιδῶς ἐξεκίνησας τόδε τὸ ῥῆmicroα καὶ ποῦ τοῦτο φεύξεσθαι δοκεῖςraquo

Και

Οιδίπους laquo Ἦ καὶ γεγηθὼς ταῦτ ἀεὶ λέξειν δοκεῖςraquo Ακόmicroη laquoΦλώρος Καταραmicroένη Ότι σrsquo ορmicroήνεψαν microαντεύειςraquo

(Στο ίδιο σελ 6) Παράβαλε Οιδίπους laquohellipmicroάγον τοιόνδε microηχανορράφον δόλιον

ἀγύρτην ὅστις ἐν τοῖς κέρδεσιν microόνον δέδορκε τὴν τέ-

χνην δ ἔφυ τυφλόςraquo Τέλος laquoΘωmicroάς Όχι Ποτές Πιστεύετε σε στρίγγλας λόγια Εσείς που ο νους σας θρέφεται στο σκοτάδι Μα εγώ που φως θωρώ λόγια τρελά τα παίρνωraquo (Στο

ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Oιδίπους laquoΜιᾶς τρέφῃ πρὸς νυκτός ὥστε microήτ ἐmicroὲ microήτ

ἄλλον ὅστις φῶς ὁρᾷ βλάψαι ποτ ἄνraquo 5 Παντελή Χορν Τα θεατρικά Τόmicroος Α΄ Αθήνα 1993

Ίδρυmicroα Γουλανδρή - Χορν σελ 170 6 Πέτρος Ψηλορείτης Ο Πρωτοmicroάστορας Grenoble

1995 ADIE δίγλωσση έκδοση σε microετάφραση ∆ηmicroήτρη Φίλια σελ 266

7Η Θεοδώρα Παπαχατζάκη - Κατσαράκη επισηmicroαίνει ακόmicroη το στοιχείο της ύβρεως το οποίο όmicroως ενυπάρχει στο microύθο και το στοιχείο της τραγικής ειρωνείας στις απειλές του άρχοντα ότι θα τιmicroωρήσει microε θάνατο τον αίτιο της συmicroφοράς αγνοώντας ότι πρόκειται για την κόρη του Ο α σελ 38

8Σελ 26-27 9ο α σελ 236 10Ν Παπανδρέου Ο Ίψεν στην Ελλάδα Από την

πρώτη γνωριmicroία ως την καθιέρωση 1890-1910 Κέδρος

70

laquoΘεατρικές δοκιmicroέςraquo αρ 3 1983 σ 121 Αναφέρεται από την Έφη Βαφειάδη ο α σελ 196

11Κρητικά Επίκαιρα Μάρτης 1992 12Ισmicroαήλ Κανταρέ Το γεφύρι microε τις τρεις καmicroάρες

Αθήνα 1989 εκδόσεις του 21ου σελ 121 Χριστός (1921) Έχω δηλώσει ότι δεν microου αρέσει η ποίηση και έχω

γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου ότι δεν σκόπευα να διαβάσω το ποιητικό έργο του Καζαντζάκη Τελικά δια-βάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo έργο που απρό-σmicroενα microε ενθουσίασε αποφάσισα να διαβάσω και τις έmicro-microετρες τραγωδίες του και την laquoΟδύσσειαraquo

Ξεκινώ όπως και microε τις microη έmicromicroετρες χρονολογικά από τις πρωιmicroότερες στις υστερότερες Και η πρώτη έmicromicroετρη τραγωδία του είναι ο laquoΧριστόςraquo

Απογοητεύθηκα Στο έργο βρήκα microόνο ψήγmicroατα από τη σκέψη του Αλλά Καζαντζάκης είναι αυτός τώρα που microε έπιασε η όρεξη πρέπει να τον διαβάσω να αποκτήσω microια πιο πλατειά εικόνα για το έργο του έστω και διαβάζοντας έργα του που δεν microε ενθουσιάζουν

Ας δώσουmicroε όmicroως microια περίληψη του έργου Όπως και στο Βούδα το έργο κινείται σε δυο επίπεδα

Στο πρώτο επίπεδο έχουmicroε τον τυπικάρη (είναι εκείνος που διευθύνει την ακολουθία σε ένα microοναστήρι) που απευθύνεται στο εκκλησίασmicroα πριν γίνει το microυστήριο που αποτελεί το δεύτερο επίπεδο Με αυτά τα λόγια του ξεκι-νάει το έργο

laquoΌσοι είναι κατηχούmicroενοι να φύγουν Γυναίκες και παιδιά να φύγουν Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι κι όσοι κρυφά microε αρσενικά για θηλυκά δαιmicroόνια σmicroίγουν κι όσοι δε νιώθουν την καρδιά τους καθαρή να φύγουνraquo

71

Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι Ούτε οι ναζί δεν εί-χαν τέτοιο ρατσισmicroό Εν τάξει οι άρρωστοι και οι ανάπη-ροι αλλά και οι θεατρίνοι

Στο δεύτερο επίπεδο είναι το όραmicroα που βλέπουν αυτοί που microένουν ndash πόσοι να έmicroειναν άραγε - και που είναι σκηνές από την ανάσταση του Χριστού Σrsquo αυτές παρε-λαύνουν όλα τα πρόσωπα οι microαθητές του που παίρνουν την εντολή να διαδώσουν το λόγο του η microητέρα του και η Μαρία η Μαγδαληνή Ο τυπικάρης παίζει σrsquo αυτό το επί-πεδο το ρόλο του αφηγητή που συνδέει και σχολιάζει τις σκηνές

Αυτό που βλέπω να ξεφεύγει από τις Γραφές σε επί-πεδο νοήmicroατος και όχι απλής εικονογράφησης βέβαια εί-ναι η προσωπογράφηση του Ιούδα ίδια microε εκείνην που του κάνει χρόνια αργότερα στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo σύmicroφωνα microε το laquoκατά Ιούδαraquo ευαγγέλιο Ο Ιησούς αναθέ-τει στον Ιούδα microια βαριά αποστολή να τον προδώσει στους Ρωmicroαίους για να ολοκληρωθεί ο προορισmicroός του

laquoΣυχώρα microε έπρεπε ο θλιmicromicroένος κόσmicroος τούτος για να σωθεί πικρή χολή κι οι δυο να πιούmicroε εγώ να σταυρωθώ και εσύ να microε σταυρώσειςhellip Τα χέρια microου στο microέγα microέτωπό σου Γιούδα βαριά απιθώνωmiddot υποmicroονή και δύναmicroη όση Απόστολε άmicroοιρε microπορέσεις αρmicroατώσου Προδότη θα σε κράζουν στους αιώνεςhellip raquo (σελ 108-

109) Αλλά και τους microαθητές τους παρουσιάζει όπως και στον

laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo συmicroφεροντολόγους Όταν ζορί-σουν τα πράγmicroατα υποκρίνονται πως δεν τον φώναξαν Η Μαγδαληνή τους ξεmicroπροστιάζει microιλώντας στο Χριστό

laquoΜην τους ακούςmiddot όλοι σε φώναζαν Χριστέ microου να κατεβείς σα βασιλιάς να τους microοιράσεις χαράζοντας microε το σταυρό ως ψωmicroί τον κόσmicroοmiddot και τώρα αναδιπλώνουν το λαιmicroό κι αρνιούνται Μα χτύπα τους Χριστέ microην τους λυπάσαι (σελ 65-66) Να παραθέσουmicroε και ένα καζαντζακικό laquoψήγmicroαraquo από

τα λίγα που εντοπίσαmicroε laquoΤι microόνο εγώ τον πιο microεγάλο πειρασmicroό

72

νικώντας την ελπίδαhellipraquo (σελ 74) Για τον Σολωmicroό πειρασmicroός είναι η οmicroορφιά της φύσης

που απειλεί να ξεστρατίσει τους laquoΕλεύθερους πολιορκη-microένουςraquo από τον υψηλό σκοπό τους την υπεράσπιση της πόλης

Έστησrsquo ο έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίληhellip Το έκτο αυτό απόσπασmicroα του Γ΄σχεδιάσmicroατος που εί-

ναι ένας ύmicroνος στις οmicroορφιές της φύσης πώς το τιτλοφο-ρεί laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

Η τραγωδία όπως είπαmicroε είναι έmicromicroετρη Είναι γραmicromicroένη σε ιαmicroβικό microέτρο όmicroως microε ανισοσύλλαβους στίχους Κυ-ριαρχεί ο δεκατρισύλλαβος αλλά συναντούmicroε και δεκαπε-ντασύλλαβους δεκατετρασύλλαβους δωδεκασύλλαβους και ενδεκασύλλαβους στίχους

Είπαmicroε θα το πιούmicroε το ποτήρι αυτό microέχρι τον πάτο σαν το Χριστό θα διαβάσουmicroε και τις υπόλοιπες έmicromicroετρες τραγωδίες όπως και την laquoΟδύσσειαraquo

Βούδας (1922) Ο laquoΒούδαςraquo γράφηκε το 1922 την εποχή που ο Καζα-

ντζάκης ενθουσιασmicroένος έκανε την γνωριmicroία του microε τον βουδισmicroό laquoΑντιθεατρικόraquo όπως λέγεται για τα περισσό-τερα έργα του ευτύχησε να ανέβη στο Εθνικό Θέατρο το 1978 σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωmicroού αλλά ατύχησε στην πρόσληψη δεν δέχθηκε καλές κριτικές Εκτενέστατο 300 τόσες σελίδες ήταν αδύνατο να ανέβη στη σκηνή Ο Αλέ-ξης Σολωmicroός αφαίρεσε το ένα τρίτο περίπου των στίχων δηmicroιουργώντας συχνά microια ασάφεια όπως διατείνεται κά-ποιος κριτικός

Τα θεατρικά του Καζαντζάκη που διάβασα και αυτά που θα διαβάσω ακόmicroη δεν τα κρίνω από τη σκηνική τους αρτιότητα δεν έχω κάνει θεατρικές σπουδές και δεν microε ενδιαφέρει εξάλλου αλλά σαν λογοτεχνικά έργα

Η υπόθεση του έργου πρέπει να τοποθετείται στα microέσα του 19ου αιώνα τότε που η ∆ύση εισβάλει στην Κίνα και microε την καλή και microε την κακή έννοια Εδώ εισβάλει microε την

73

καλή Μηχανικοί από τη ∆ύση κάνουν αντιπληmicromicroυρικά έργα στον microεγάλο ποταmicroό Γιανγκ Τσε

Και θυmicroήθηκα το microυθιστόρηmicroα της Περλ Μπακ laquoΑνα-τολικός και ∆υτικός άνεmicroοςraquo από τα πρώτα που αγόρασα microαθητής Ο microανδαρίνος γέρο Τσανγκ είναι προσκολληmicroέ-νος στην παράδοση Όχι όmicroως και ο γιος του και η κόρη του που καλοδέχονται τον πολιτισmicroό της ∆ύσης Όταν ο ποταmicroός θα σπάσει τα φράγmicroατα ο γέρο Τσανγκ θα προσφέρει θυσία στους προγόνους του το γιο του για να σταmicroατήσει το κακό Τον σκοτώνει ενώ κοιmicroάται

Μάταια και τα τρία φράγmicroατα σπάζουν διαδοχικά Ανα-ρίθmicroητα τα πτώmicroατα που επιπλέουν πάνω στα νερά του Ο λαός που έχει microαζευτεί στο αρχοντικό του απαιτεί να θυσιάσει και την κόρη του Μυαλά τάλε κουάλε Ο γερο-Μανδαρίνος συνειδητοποιεί ότι ξεγελάστηκε microάταιη η θυ-σία ανίκανοι οι πρόγονοι

laquoΚαταργώ τη λατρεία των Προγόνων υψώνω τη λα-τρεία των Απογόνωνmiddot δε θα κοιτάξουmicroε πια πίσω θα κοι-τάξουmicroε microπροστά (σελ 562)

Αυτό σκέπτοmicroαι κι εγώ όταν συναντώ κείmicroενο σε πολυ-τονικό Το παρόν βέβαια εξαιρείται που είναι φωτοτυπική επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1956 καθώς και όλα τα πριν το microονοτονικό

Μάταιη η θυσία του γιου όmicroως η κόρη θα προχωρήσει εθελοντικά στη θυσία

∆εν φαίνεται να άλλαξαν και πολύ τα πράγmicroατα τον 20ο αιώνα Θυmicroάmicroαι τον καθηγητή microου στα κινέζικα τον κύριο Zhou που microας έλεγε ότι αν κάποιος πνίγεται σε ένα πο-τάmicroι δεν θα κοιτάξουν να τον σώσουν Ο λόγος Γιατί τον θέλει το πνεύmicroα του ποταmicroού

Μάο Μάο ξεσήκωσες τους ερυθροφρουρούς ενάντια στους καλλιεργηmicroένους αστούς και άφησες τον αmicroαθή λαό να κουβαλάει προλήψεις αιώνων

Αλλά ας συνεχίσουmicroε microε το έργο Ιντερmicroεδιακά βλέπουmicroε σε θεατρική παράσταση που

διοργανώνει ο microάγος τα Πάθη του Βούδα σκηνές δηλαδή από τη ζωή του

74

Και η κόρη θυσιάζεται microάταια Ο ποταmicroός συνεχίζει να φουσκώνει Ο γέρο Τσαγκ τώρα ξέρει χωρίς φόβο και ελπίδα χωρίς αυταπάτες πια αντιmicroετωπίζει ήρεmicroος αξι-οπρεπής το θάνατο Το έργο τελειώνει microε τα νερά να ορ-microούν στο αρχοντικό του

Πολλοί από τους στίχους δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εκθέτουν τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του Καζα-ντζάκη επηρεασmicroένες όπως είπαmicroε από το βουδισmicroό Ποτέ δεν τις εγκατέλειψε ακόmicroη και όταν υιοθέτησε και-νούριες Ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος που προσπαθεί να ανέβη σε microια συνεχώς microετακινούmicroενη προς τα πάνω κο-ρυφή δεν είναι βουδιστική αντίληψη Όmicroως είναι βουδι-στική αντίληψη η στωική υπερηφάνεια και καρτερικότητα απέναντι στις συmicroφορές της ζωής

Θα παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα που εκφρά-ζουν αυτές τις αντιλήψεις

laquoΝα βρει τη λύτρωση Ποια λύτρωση Το Τίποταraquo (σελ 462)

laquo∆εν έγινε ακόmicroα όλη microου η σάρκα πνέmicroα πεινώ πονώ αγαπώ θέλω να φιλήσω ακόmicroα (σελ 480)

laquoΛι-Λι-Φου microου αρέσεις γιατί ένα microονάχα λόγο λες τον πιο γυναίκειο τον πιο παντοδύναmicroο Πρόσταξε Τίποτrsquo άλλο δε χρειάζεται η γυναίκαraquo (σελ 489)

Μοιάζει microε Νίτσε αλλά microάλλον είναι Κοράνι Και ένα ακόmicroη laquoΝίκησα Αλάκερη η δόξα δική microουmiddot νικήθηκα Αλάκερο

το φταίξιmicroο δικό microου-αυτό θα πει άρχονταςraquo (σελ553) ∆εν ξέρω γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές θυmicroή-

θηκα το laquoΜαζί τα φάγαmicroεraquo Και ένα τελευταίο laquohellipακούγονται microακρινές βροντέςhellipraquo (σελ 578) Γιατί αυτή η παράθεση Για τη σύmicroπτωση Ακριβώς καθώς διάβαζα αυτές τις γραmicromicroές ακούστηκε

microια microακρινή βροντή Τη διαδέχτηκαν και άλλες Ακολού-θησε η microπόρα

Έχω γράψει στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξανα-γυρίζειraquo ότι δεν σκοπεύω να ασχοληθώ microε το ποιητικό

75

έργο του Καζαντζάκη και φυσικά microε τις έmicromicroετρες τραγω-δίες του laquoΝα ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη [η laquoΟδύσσεια] στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγου-διού θα το επιχειρούσαraquo αντιγράφω από αυτή την κρι-τική Εκεί που ο ∆ιονύσιος Σολωmicroός τον αγκαλιάζει ο Κα-ζαντζάκης του γυρίζει την πλάτη

Εντελώς Ήταν χόmicroπι microου να ανιχνεύω τους ιαmicroβικούς δεκαπε-

ντασύλλαβους που παρεισφρέουν εντελώς ασυνείδητα σε έργα πεζά αλλά και ποιητικά που είναι γραmicromicroένα στον ελεύθερο στίχο και να τους παραθέτω στο τέλος της βι-βλιοκριτικής Κάποια στιγmicroή σταmicroάτησα Τώρα όmicroως θα τους παραθέσω πάλιmiddot Ο Καζαντζάκης microπορεί να γύρισε την πλάτη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός βρήκε τρόπο και χώθηκε χωρίς ο ίδιος να το πάρει χα-microπάρι ακόmicroη και στα laquoπαρακείmicroεναraquo (Nebentext) Τους σχετικούς στίχους τους έχουmicroε σε παρένθεση όπως είναι και στο κείmicroενο

Ε γέρο-Τσαγκ κατάλαβες Ζύγωσε microη φοβάσαι (σελ

463) Κρεmicroάστε το στα σπίτια σας να φέγγετε τη νύχτα (σελ

464) (απλώνοντας περίτροmicroες την αγκαλιά στο Βούδα) (σελ

487) (αποτραβιέται ο λαός διπλοποδίζει χάmicroω) (σελ 520) Κατάκαρπη οράmicroατα σα microελωmicroένα σύκα (σελ 528) Σολωmicroό microου θυmicroίζει αυτός Συmicroπόνεση microε θέρισε βαθιά για τους ανθρώπους (σελ

531) Έπεσε πάνω στους ανθούς σαν κάρβουνο αναmicromicroένο

(σελ540) (συννέφιασε ο ουρανός κρύφτηκε το φεγγάρι) (σελ

578) Ω θάmicroα ω θάmicroα αθάνατο του κακοmicroοίρη ανθρώπου

(σελ 609)

76

∆εν έχει άστρο ο ουρανός Αφέντηmiddot βρέχειhellip βρέχειhellip (σελ 610)

Μεγάλη microέρα σήmicroερα έχω να του microιλήσω (σελ 615) Εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει (σελ

616) Λάθος Αυτός όπως και οι δυο επόmicroενοι είναι microοιρολόι

της νύφης της γυναίκας του γιου του που σκότωσε ο γερο-microανδαρίνος συνειδητά γραmicromicroένος δηλαδή σε ιαmicro-βικό δεκαπεντασύλλαβο Όmicroως οι επόmicroενοι στην άλλη σελίδα είναι από λαϊκό microοιρολόι Το επιβεβαίωσα ψάχνο-ντας στη google

Είχα τον ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάmicroπους Και το βοριά το δροσερό τον είχα στα καράβια Και συνεχίζει το microοιρολόι τρεις σελίδες παρακάτω Μα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αϊτός αποκοιmicroήθη Και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια (σελ

620) Και συνεχίζουmicroε Μακρύς εmicroένα ο δρόmicroος microου πάει χιλιάδες microίλια (σελ

621) Να δέσουmicroε τον ποταmicroό Ήρθα να σε ξυπνήσω (σελ

621) Εγώ rsquomicroαι η γυναίκα τουmiddot εγώ θα πάω microαζί του (σελ 622) Μήτε Θεός microήτε άνθρωπος microήτε θεριό στο δάσο (σελ

624) ∆ε θrsquo ασκωθώ πρι σφηνωθεί microέσα στα δυο microου χέρια

(σελ 646) η Σωτηρία Υπάρχουν κάmicroποσοι διασκελισmicroοί Πουρνό και σούρουπο έσmicroιξαν το microεσηmicroέρι εχάθη (σελ

649) Κι ο Μογαλάνος γύmicroνωσε microε σεβασmicroό τον ώmicroο (σελ

719) Ξοφλήθηκε ξεκλήρισε ο σπόρος του ανθρώπου (σελ

722) Στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo έργο

που ο Καζαντζάκης έγραψε microετά από δεκαπέντε χρόνια παραθέτω τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που συνάντησα Είmicroαι σίγουρος ότι θα συναντήσω κι άλλους

77

στις τέσσερις πεζές τραγωδίες που microου microένουν ακόmicroη να διαβάσω αλλά δεν θα τους παραθέσω Οι παραπάνω νοmicroίζω είναι αρκετοί

Το συmicroπόσιο εκδόσεις Καζαντζάκη Αθήνα 2009 σελ

242 (terminus post quem 1922 και terminus ante quem

1927) Σε δεύτερη έκδοση του Συmicroποσίου προχώρησε ο

Πάτροκλος Σταύρου ο νόmicroιmicroος κληρονόmicroος των πνευmicroατικών δικαιωmicroάτων των έργων του Νίκου Καζαντζάκη και θετός του γιος Είχε προηγηθεί η έκδοση του 1971 από τις εκδόσεις της Ελένης Καζαντζάκη microε φιλολογική επιmicroέλεια του Εmicromicroανουήλ Κάσδαγλη ο οποίος και προλογίζει Στην δεύτερη αυτή έκδοση ο Σταύρου microετά το κείmicroενο δίνει την φωτογραφική αναπαραγωγή του χειρογράφου και στη συνέχεια παραθέτει microια επιστολή του Καζαντζάκη ένα κείmicroενο του οmicroότιmicroου καθηγητή του Πανεπιστηmicroίου των Ιωαννίνων Βασίλειου Κύρκου που αναφέρεται στις φιλοσοφικές ιδέες που εκτίθενται στο Συmicroπόσιο ένα κείmicroενο του Χριστόφορου Χαραλαmicroπάκη καθηγητή γλωσσολογίας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών για τη γλώσσα του Συmicroποσίου ένα κείmicroενο του ίδιου του Πάτροκλου Σταύρου που αναφέρεται στις περιπέτειες του χειρογράφου και τέλος το προλογικό σηmicroείωmicroα του ΕΧΚάσδαγλη της πρώτης έκδοσης

Την πρόθεσή του να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo ο Καζαντζάκης την εξέφρασε σε ένα γράmicromicroα του το 1922 προς τον φίλο του πρωθιερέα Εmicromicroανουήλ Παπαστεφάνου στο οποίο παραθέτει και ένα χοντρικό σχεδίασmicroά της Την laquoΑσκητικήraquo την είχε ξεκινήσει λίγο πιο πριν Και ενώ η laquoΑσκητικήraquo δηmicroοσιεύτηκε το 1927 το

78

laquoΣυmicroπόσιοraquo χάθηκε Βρέθηκε στο χρηmicroατοκιβώτιο του πατέρα του δόθηκε στον ανιψιό του γιο της αδελφής του και αναρωτιέται ο Σταύρου γιατί να microη παραδοθεί στον Καζαντζάκη αλλά να δοθεί microετά τον θάνατό του στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου

Ό τι και να γράψει ένας microεγάλος συγγραφέας ενδιαφέρει ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό Είναι όmicroως άδικο να τον κρίνεις από ένα έργο το οποίο δεν πρόλαβε να επεξεργαστεί Την laquoΑσκητικήraquo την επεξεργαζόταν συνέχεια το laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως το θεωρούσε οριστικά χαmicroένο και δεν το παραθέτει στην εργογραφία του Αναρωτιόmicroαστε ποια θα ήταν η τελική microορφή του laquoΣυmicroποσίουraquo αν δεν είχε χαθεί και είχε προλάβει να το επεξεργαστεί

Ο Καζαντζάκης θέλησε να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo στη φόρmicroα του πλατωνικού διαλόγου microε microόνη τη διαφορά ότι εδώ θέmicroα δεν είναι ο έρωτας αλλά το θείο όπως το εννοεί ο Καζαντζάκης Στον διάλογο συmicromicroετέχουν τέσσερα άτοmicroα που πίσω από τα ονόmicroατά τους ο Πρεβελάκης αναγνώρισε τα πραγmicroατικά πρόσωπα Ο Άρπαγος είναι ο ίδιος ο Καζαντζάκης ο Πέτρος είναι ο Άγγελος Σικελιανός ο Κοσmicroάς ο Ίων ∆ραγούmicroης και ο Μύρος ο Μύρων Γουναλάκης φίλος του Καζαντζάκη

Οι δυο προηγούmicroενες αναρτήσεις microας ήταν για τον Καζαντζάκη και είπαmicroε πάρα πολλά εκεί για να έχουmicroε τη διάθεση να τα επαναλάβουmicroε και εδώ microιλώντας για ένα έργο έλασσον σε σχέση microε τα κορυφαία laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo και laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Να επαναλάβουmicroε απλά ότι ο Καζαντζάκης είναι κατά βάση λογοτέχνης και όχι φιλόσοφος και laquoκατά βάθος λυρικός ποιητήςraquo (σελ 204) όπως γράφει ο Χριστόφορος Χαραλαmicroπάκης στο δικό του κείmicroενο

Στο πλατωνικό laquoΣυmicroπόσιοraquo πέρα από το καθαρά θεωρητικό microέρος υπάρχει και το αφηγηmicroατικό τmicroήmicroα microε την παράθεση microύθων και γεγονότων ndash έχουmicroε παρουσιάσει το έργο πριν δυο χρόνια νοmicroίζω στο blog microας Ο Καζαντζάκης κάνει κάτι ανάλογο Παραθέτει αυτοβιογραφικά στοιχεία που εικονογραφούν τις

79

αντιλήψεις και τα αισθήmicroατά του στοιχεία που συναντήσαmicroε και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo αλλά και διάφορα γεγονότα Γράφει πχ για τον δάσκαλο που δεν τόλmicroησε να πάει τα παιδιά στην εκκλησία την 25η Μαρτίου σε αντίθεση microε τον βούλγαρο δάσκαλο που έριξε microια βόmicroβα πάνω σε ένα τραπέζι στο ελληνικό προξενείο την ώρα που τραγουδούσαν τον εθνικό ύmicroνο και έγιναν όλοι και αυτός microαζί κοmicromicroάτια Και ο Καζαντζάκης σχολιάσει στη συνέχεια laquoΝα τέτοιους δασκάλους θέλει το γένοςraquo (σελ 29)

Στην ανθρώπινη τυπολογία microιλάmicroε για εσωστρεφείς και εξωστρεφείς τύπους για συναισθηmicroατικούς και microη συναισθηmicroατικούς (η τυπολογία του Hans Eysenck) όmicroως δεν διάβασα ποτέ για laquoθρησκευτικούςraquo τύπους Ίσως γιατί είναι σπάνιοι Εγώ προσωπικά έχω συναντήσει τέτοιο τύπο Και ο Καζαντζάκης φαίνεται πως ήταν τέτοιος τύπος Τον κατατρύχει από τα παιδικά του χρόνια η εmicromicroονή του θείου ndashΘεέ microου και κάνε microε θεό παραθέτει και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo και στο laquoΣυmicroπόσιοraquo αυτή την παιδική παράκληση Στο laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως λέει ότι laquoΜα ευτύς ως microου ξέφυγε ο λόγος κατάλαβα την αmicroαρτία κι άρχισα το θρήνοraquo (σελ 52)

Παλιά χαρακτήρισα τη laquoφιλοσοφίαraquo του Καζαντζάκη σαν ηρωικό πεσιmicroισmicroό laquo∆ιαλέγοmicroε απrsquo όλες τις πλάνες microιαν εκείνη που περισσότερο ταιριάζει microε microας και την ανακηρύχνοmicroεν Αλήθεια Σηκώνουmicroε ψηλά τη σηmicroαία της φωνάζοντας ενεργώντας σκοτώνονταςmiddot microα microέσα microας στην κορφή microας αmicroέτοχο περγελαστικό παγερό γνωρίζοντας το τέχνασmicroα το Μάτι παρακολουθεί microέσα στο φως του θανάτου το microάταιο και γραφικό microεθύσιraquo (σελ 37-38)

Ποιο είναι αυτό το Μάτι που βρίσκεται microέσα microας και παρακολουθεί Αν ήταν microέσα microας το Μάτι θα έβλεπε αυτή τη microαταιότητα και θα microας σταmicroάταγε Όχι το Μάτι είναι απέξω και δεν είναι άλλο από το microάτι του Καζαντζάκη Σε πιο προσιτή σε microας ορολογία θα λέγαmicroε ότι ο Καζαντζάκης πίσω από τη laquomicroεγάλη αφήγησηraquo διακρίνει την ουτοπία Όmicroως ο Lyotard χαρακτηρίζει την εποχή microας

80

ως το τέλος των microεγάλων αφηγήσεων Την αντίληψη του Καζαντζάκη τη συmicromicroερίστηκαν πολλοί άλλοι να αναφέρουmicroε microόνο τον Καβάφη και την Ιθάκη του

Η θρησκεία είναι το καταφύγιο εκείνων που προσπαθούν να ξορκίσουν τις σαρκικές ηδονές Ο Καζαντζάκης αναφέρει ότι γυρνώντας από microια ανούσια παράσταση συνάντησε σε microια γωνιά microια laquoδηmicroόσια γυναίκαraquo laquoΤινάχτηκα σαν να συνάντησα φίδιraquo (σελ 59) Το βράδυ δεν microπορούσε να κοιmicroηθεί Τα ξηmicroερώmicroατα που τον πήρε ο ύπνος είδε όνειρο τον Χριστό laquoκαι στα πόδια του ήσυχη χλοmicroή κrsquo ευτυχισmicroένη καθόταν η Μαρία και κοίταζε πέρα τον ολοπράσινο κάmicroπο τον Ιορδάνη microε τrsquo αψηλά καλάmicroια και τον ήλιο που βασίλευε Ξάφνου ο Χριστός κινήθηκε λίγο και όλο το όραmicroα βούλιαξε microεmicroιάς και χάθηκεraquo (σελ 60)

Οι δυο απόπειρές του να γίνει καλόγερος αλλά κυρίως το επεισόδιο που αναφέρει στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo που πρήστηκε το πρόσωπό του σαν άmicroυνα για την αποφυγή microιας συνάντησης microε microια γυναίκα δείχνουν καθαρά τον laquoθρησκευτικόraquo τύπο του Καζαντζάκη

Κάποιοι καταφεύγουν σε πιο δραστικά microέσα για την αντιmicroετώπιση των σαρκικών πειρασmicroών Όταν η απώθηση δεν πετυχαίνει ενεργεί η ίδια η συνείδηση laquoΈνας ασκητής στη Θηβαΐδα microπολιάστηκε τη λέπρα έβγαλε το δρεπανωτό microαχαίρι που κλάδευε τα δένδρα του και microουνουχίστηκεraquo (σελ 83)

∆ιαβάζουmicroε laquoΉθελα να ξαπλώσω χάmicroου και να κλείσω τα microάτια lsquoΕίναι η Άνοιξηrsquo συλλογίστηκα lsquoΕίναι η Άνοιξη Ο microέγας Πειρασmicroόςraquo (σελ 89)

Και θυmicroήθηκα τον Σολωmicroό που κι αυτός είχε λόγους να απωθεί τις σαρκικές επιθυmicroίες ndash έχω γράψει σχετικά σε ένα microικρό microελέτηmicroά microου γι αυτόν ndash και συγκεκριmicroένα τους στίχους laquoΈστησrsquo ο Έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίλη κι η φύση ήβρε την καλή και τη γλυκιά της ώραraquo Και όmicroως το υπέροχο αυτό απόσπασmicroα από το τρίτο σχεδίασmicroα των Ελεύθερων Πολιορκηmicroένων που υmicroνεί την οmicroορφιά της φύσης φέρει τον τίτλο laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

81

Αυτά προς το παρόν Είπαmicroε στον Καζαντζάκη θα ξαναγυρίσουmicroε

Οδυσσέας (1927) laquoΟ Οδυσσέαςraquo που γράφηκε έξι χρόνια microετά το

laquoΧριστόraquo το 1927 είναι microια άλλη ποιητική εκδοχή του τέλους της Οδύσσειας Το microόνο laquoκαζαντζακικόraquo στοιχείο που θα δούmicroε είναι η παρουσίαση του Τηλέmicroαχου ως ενός γιου που θέλει να ξεφύγει από τη σκιά του πατέρα που έστω και απών τον καταδυναστεύει

laquoΑΘΗΝΑ Η δύναmicroή του φούσκωσε δε δέχεται στον ίσκιο του γονιού να microαραγκιάζειmiddot στη Σπάρτη πάει να microάθει το χαmicroό σουmiddot να ρίξει πια καιρός από τους ώmicroους το microέγα σου κουφάρι νrsquo ανασάνειhellip Που πέθανε καλά rsquoναι πεθαmicroένοςraquo (σελ 405) Βέβαια στο τέλος του έργου βλέπουmicroε πατέρα και γιο

συντροφιασmicroένους να σχεδιάζουν την εξόντωση των microνηστήρων Το εφέ της microεταmicroφίεσης και της αναγνώρισης καθώς και η τραγική ειρωνεία (οι microνηστήρες δεν ξέρουν ποιος είναι ο γέρος και τι τους περιmicroένει ενώ εmicroείς ξέρουmicroε) τόσο συνηθισmicroένα σε λογοτεχνικές laquoαφηγήσειςraquo περασmicroένων αιώνων αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά Οι στίχοι όπως και στον laquoΧριστόraquo είναι ιαmicroβικοί όmicroως ανισοσύλλαβοι ∆εν είναι όλοι οι στίχοι αψεγάδιαστοι όπως στον laquoΕρωτόκριτοraquo για παράδειγmicroα Και έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που εντοπίσαmicroε είδα ότι τον σπάζει microε διασκελισmicroό

laquoΓυναίκες είδα ξωτικές κι αmicroέρωτα ποτάmicroιαhellipraquo(σελ 429) Παρεmicroβάλει όmicroως ένα δηmicroοτικό τραγούδι ίσως ριζίτικο

microε πρωταγωνιστή το χάρο που παίρνει στις ψυχές laquohellipκι ο Χάρος φανερώθηκε στον κάmicroπο καβαλάρης Μαύρος είναι microαύρα φορεί microαύρο rsquoνrsquo και το άλογό

τουhellipraquo (σελ 474) Αγάπη πού rsquoρθει πάρωρα σα microήλο δίφορό rsquoναι

82

Απού ποmicroένει στα κλαδιά και τα πουλιά το τρώνε Αυτή τη microαντινάδα έχει σαν microότο ο Κωστής

Φραγκούλης ο γνωστός σε microας τους κρητικούς ως Ανταίος στη ποιητική συλλογή του laquoΤα δίφοραraquo Τα ποιήmicroατα που εmicroπεριέχονται σrsquo αυτή γραmicromicroένα στον ανοmicroοιοκατάληκτο ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του ριζίτικου είναι σωστά διαmicroάντια αλλά laquoπάρωραraquo γραmicromicroένα σε microια εποχή που η ποίηση γράφεται διαφορετικά Αν ο Φραγκούλης έγραφε την εποχή της Κρητικής Αναγέννησης η αν έγραφε laquoδιαφορετικάraquo όπως οι Σεφέρης Ρίτσος Ελύτης κλπ θα είχε κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον ελληνικό Παρνασσό Τώρα έχει απλώς κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον κρητικό Παρνασσό τον Ψηλορείτη

∆εν microου αρέσει η ποίηση και το ποιητικό δράmicroα και ήξερα από την αρχή ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του Καζαντζάκη δεν θα microου άρεσαν όσο οι γραmicromicroένες σε πεζό λόγο Όmicroως microου αρέσει το ότι έγραφε κόντρα στο ρεύmicroα Βέβαια microε την laquoΟδύσσειαraquo έτρεφε φιλοδοξίες αλλά δεν microπορεί να microην ένοιωθε ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του ήταν λίγο πολύ καταδικασmicroένες Τι microέλλον microπορούσαν να έχουν στην εποχή microας όταν και οι έmicromicroετρες τραγωδίες της κλασικής αρχαιότητας παίζονται σε πεζή microετάφραση

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια από τα αποσπάσmicroατα που ξεχωρίσαmicroε

laquoΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Και λες οι θεοί microαζί microου θα rsquoρθουν Ο∆ΥΣΣΕΑΣ θα rsquoρθουν όντας νικάς Τους ξέρωmiddot πάντα τρέχουν πίσω απrsquo τον νικητή να φαν ψοφίmicroια σαν τα κοράκιαraquo (σελ 437) Και όχι microόνο οι θεοί Και οι laquoπελάτεςraquo τρέχουν πίσω

από τους νικητές στις εκλογές Και ένας καζαντζακικός στίχος laquoΜάθε να σπας τα σύνορα του ανθρώπουraquo (σελ437) Το θέmicroα της Αναγκαιότητας και της Ελευθερίας κάνει

και εδώ την εmicroφάνισή του laquoΟ∆ΥΣΣΕΑΣ (microόνος) Ελευτερία

83

πώς αναβράς σαν άγια νεροmicroάνα microέσα απrsquo το microαύρο βύθος της Ανάγκης και το φρυmicroένο νου microου δροσερεύειςraquo (σελ 482) Παρεmicroπιπτόντως ο ενδεκασύλλαβος είναι ο στίχος που

απαντάται πιο συχνά Υπάρχει και κάτι καινούριο που δεν υπάρχει στο

laquoΧριστόraquo Ο χορός Είναι γυναικείος και κάνει δυο φορές έστω και σύντοmicroα την εmicroφάνισή τουraquo

laquoΨηλά από πάνω απrsquo τα σγουρά κεφάλια σας η ∆ίκη ξαπλώνει τα φτερά και καmicroπανίζει στον αγέραhellipraquo (σελ 484) Ο Οδυσσέας κατατρύχει τον Καζαντζάκη Σαν πρόωρη

γέννα του φάνηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo στο microυαλό του έχει τώρα την laquoΟδύσσειαraquo

Νικηφόρος Φωκάς (1927) Την ίδια χρονιά που δηmicroοσιεύτηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo το

1927 δηmicroοσιεύτηκε και ο laquoΝικηφόρος Φωκάςraquo Ίσως να γράφηκε επίσης την ίδια χρονιά όπως ο laquoΟδυσσέαςraquo

Σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo έγραφα ότι δεν είναι ιδιαίτερα κατάλληλο πρόσωπο σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου και εξηγούσα τους λόγους Κάτι ανάλογο microπορούmicroε να πούmicroε και για τον Νικηφόρο Φωκά ότι δηλαδή δεν είναι τραγικό πρόσωπο δεν microπορούmicroε να νοιώσουmicroε γιrsquo αυτόν το αίσθηmicroα του laquoελέουraquo που νιώθουmicroε για τους τραγικούς ήρωες όπως επισηmicroαίνει ο Αριστοτέλης Όmicroως πολλοί χριστιανοί ελπίζω όχι όλοι θα τον θεωρήσουν ως τραγικό πρόσωπο

Ο Νικηφόρος Φωκάς προς δόξαν του Χριστού φορολογούσε άγρια το λαό για να χρηmicroατοδοτεί τις εκστρατείες του εναντίον των απίστων

laquoΣκλάβοι σκοπό δεν έβαλα στην άγρια τη ψυχή microου τις άπατες να microάχουmicroαι κοιλιές σας να χορταίνω και σε ντροπές ειρηνικές να πέφτετε γελώντας Κι όντας σωρούς σας φέρνω στον Ιππόδροmicroο

84

τα κούρσα των βαρβάρων να χαχανίζετε κοπρολαλώντας Γιατrsquo είmicroαι βασιλιάς δεσπότης των Ρωmicroαίων δεν είmicroαι τσέλιγκας εγώ σε οκνά κοπάδια γιδοπρόβαταmiddot ο γίσκιος είmicroαι του Θεού στη γης την άδεια και χρέος microου σε λιόβατα βουνά και microες στα χιόνα τους άπιστους να πολεmicroώ και να σκοτώνωraquo (σελ 391) Ήταν τόσο πιστός ο Νικηφόρος Φωκάς ώστε στο τέλος

της ζωής του ετοιmicroαζόταν να κλειστεί σε microοναστήρι και να παραδώσει την εξουσία στον αδελφό του τον Λέοντα Ήταν τόσο καταπιεσmicroένος ο λαός ώστε τον microισούσε αφάνταστα Στο έργο βλέπουmicroε να τον γιουχαΐζουν και να τον πετροβολούν Τη δολοφονία του την δέχτηκε microε microεγάλη ικανοποίηση

Όmicroως ενώ χωλαίνει ο Νικηφόρος Φωκάς ως τραγικό πρόσωπο αναδεικνύεται περίτρανα η νιτσεϊκή αντίληψη που έχει ο Καζαντζάκης για τη γυναίκα δεν είναι είπαmicroε η microούσα στέκεται πάντα εmicroπόδιο στις υψηλές επιδιώξεις του άντρα Και σκέφτοmicroαι τώρα microούσα είναι ή microπορεί να είναι microόνο για τους καλλιτέχνες για τους ανθρώπους της δράσης microάλλον είναι εmicroπόδιο Η παλλακίδα στο laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo το ήξερε αυτό πολύ καλά και γιrsquo αυτό αυτοκτόνησε για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της πριν τη microεγάλη microάχη microε την αmicroφίρροπη έκβαση Στην περίπτωση όmicroως του Φωκά είναι κάτι χειρότερο επικίνδυνη Αυτή microηχανεύτηκε την εξόντωσή του σε συνεργασία microε τον Ιωάννη Τσιmicroισκήmiddot ο οποίος βέβαια δεν την έβαλε microετά δίπλα στο θρόνο του παραήταν γριά γιrsquo αυτόν αλλά και επικίνδυνη την έστειλε σε microοναστήρι

laquoΘΕΩΦΑΝΩ Παλεύεις microε ίσκιους και φαντάσmicroατα κι αφήνεις

το microόνο σίγουρα αγαθό στη γης τη σάρκαmiddot δεν τη λυπάσαι δεν τη θες για κοίταξέ microεraquo (σελ 393) Τον παρασύρει σε microια τελευταία συνεύρεση που όmicroως

του στοίχισε τη ζωή

85

Υποτίθεται όmicroως ότι δεν έπεσε αmicroαχητί στην αγκαλιά της

laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Λιγοθυmicroάει το microισητό γλυκό κορmicroί της microοσκοmicroυρίζοντας microες στην τραχιά microου αγκάληmiddot Κύριε φωνάζω σου στερνή φορά βοήθεια ολάνθιστος γκρεmicroός της γυναικός το σώmicroαraquo (σελ 464) Η Ιουδήθ της παλαιάς διαθήκης είναι το ιστορικό

προηγούmicroενο ενώ η Καρλότα Κορντέ που δολοφόνησε τον Μαρά είναι το ιστορικό επόmicroενο ∆εν ξέρω για microεθεπόmicroενο αλλά κι αν δεν υπάρχει σίγουρα θα υπάρξει

Το microόνο που σώζει στη συνείδησή microου τον Νικηφόρο Φωκά είναι ότι microας απάλλαξε εmicroάς τους κρητικούς από τους Σαρακηνούςmiddot τους ίδιους Σαρακηνούς που εξεδίωξε η Ισαβέλλα και ο Φερδινάνδος από την Ισπανία πεντακόσια χρόνια αργότεραmiddot για την ακρίβεια τα τρισέγγονά τους

Και εδώ έχουmicroε ανισοσύλλαβους ιαmicroβικούς στίχους όmicroως επί πλέον έχουmicroε και κάτι άλλο συχνά συναντούmicroε οmicroοιοκαταληξία είτε ζευγαρωτή είτε σταυρωτή Ακόmicroη υπάρχει και microια υποψία στροφών που καταλήγουν σε ηmicroιστίχια δίνοντας ένα εφέ εντυπωσιακού τέλους Οι ίαmicroβοι αυτοί ιδιαίτερα προς το τέλος του έργου έχουν microια εξαιρετική microουσικότητα

laquoΣΑΡΑΚΗΝΗ hellipΓιατί microε σιδερένιο αλέτρι βαριά πατώντας την παλάmicroη ετούτος οργώνει το άγιο των προγόνων ψυχοmicroέτρι και καίγοντας το αmicroύθητό microου πλούτος σπέρνει στα σπίτια των πατέρων microου τα ηλιόκαλα διπλόφουχτα το αλάτι και τα κόκαλα Μα θες δε θες Αλλάχ θrsquo ακούσεις του άγριου σαρακηνού microου σπλάχου την κραυγή και microε διπλό τσεκούρι εγδικητής θα κρούσεις τη γη (σελ 327) Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ hellipΈσφαξα ναι microωρά παιδιά φυλές

ξεπάστρεψα πάνω απrsquo το πρόσωπο της γης για να δοξάσω και να στηλώσω το Θεό στο microαύρο χώmicroαraquo (σελ 456)

86

Αυτό δεν κάνουν και οι τζιχαντιστές Λάθος Αυτοί το κάνουν για να στηλώσουν τον Αλλάχhellip Πόσο ακριβής ιστορικά είναι η παρουσίαση αυτή του

Νικηφόρου Φωκά αλλά και κάθε απεικόνιση ενός πραγmicroατικού προσώπου Υπάρχει ασφαλώς microια απόκλιση που δεν είναι όmicroως πάντα εύκολο να ξέρουmicroε το microέγεθος της

Ασκητική (1927) ∆εν ήταν στις προθέσεις microου να γράψω για την

laquoΑσκητικήraquo ήθελα να γράψω microόνο για τα έργα του Καζαντζάκη στα οποία υπάρχει microια ιστορία δηλαδή στα microυθιστορήmicroατά του και τα θεατρικά τουmiddot microάλιστα αρχικά δεν είχα σκοπό να διαβάσω τα θεατρικά του που ήταν σε έmicromicroετρο λόγο Αποφάσισα να εξαιρέσω την laquoΑσκητικήraquo περισσότερο σαν κίνητρο για να την ξαναδιαβάσω

Ο πατέρας του παιδικού microου φίλου του Αντώνη του Μουστακάκη ήταν την εποχή εκείνη ο πιο πλούσιος του χωριού microεγάλος κτηmicroατίας Αγόραζε λοιπόν στον Αντώνη πολλά βιβλία από τα οποία αρκετά διάβασα κι εγώ αν όχι όλα Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν και κάποια βιβλία του Καζαντζάκη

Ο πατέρας του Αντώνη ήταν γραmicromicroατέας στον ελαιουργικό συνεταιρισmicroό του χωριού στον οποίο ο πατέρας microου υπήρξε από τα ιδρυτικά microέλη Σαν γραmicromicroατέας είχε γραφοmicroηχανή Στη γραφοmicroηχανή αυτή ο Αντώνης αντέγραψε και microου έδωσε το laquoΠιστεύωraquo από την Ασκητική

Αργότερα διάβασα όλη την laquoΑσκητικήraquo και την ξαναδιάβασα και σαν φοιτητής

Το ποιητικό αποκαλυπτικό της ύφος δεν microπορώ να πω ότι microε ενθουσίασε ιδιαίτερα όπως και το ότι ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί συνεχώς το Θεό σαν σύmicroβολο χωρίς να πιστεύει σrsquo αυτόν

Θυmicroάmicroαι από τότε το τέλος της laquoΑσκητικήςraquo laquoΕγώ κι εσύ [ο Θεός] είmicroαστε ένα

87

Και το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo Οι παπάδες δεν έκαναν καmicroιά παρανόηση πάνω στο

νόηmicroα αυτού του τελευταίου στίχου Παρrsquo ολrsquo αυτά microου προκάλεσε έκπληξη όταν διάβασα στη βικιπαίδεια ότι (αντιγράφω και επικολλώ) laquoΤο 1930 θα δικαζόταν πάλι ο Καζαντζάκης για αθεϊσmicroό για την Ασκητική Η δίκη ορίσθηκε για τις 10 Ιουνίου αλλά κι αυτή δεν έγινε ποτέraquo (Η πρώτη δίκη ήταν για microια εκδήλωση που έγινε στο θέατρο Αλάmicroπρα για τη Σοβιετική Ένωση το 1928 ∆ιώχτηκε microαζί microε τον ∆ηmicroήτρη Γληνό)

Μου φαίνεται απίστευτο ότι θα microπορούσε να δικαστεί κανείς για αθεϊσmicroό στις χριστιανικές δηmicroοκρατίες (εν τάξει το ξέρω στις ισλαmicroικές η ποινή είναι ο θάνατος) Και η ελληνική δηmicroοκρατία είναι σαφώς ανώτερη από την αθηναϊκή της κλασικής εποχής ∆εν έχουmicroε δούλους ψηφίζουν οι γυναίκες (αν και το 1930 που θα γινόταν η δίκη δεν ψήφιζαν) αλλά το να εγκαλείται κανείς για αθεϊσmicroό αυτό πια είναι απίστευτο Όmicroως πάλι καλά που δεν έγινε η δίκη Ας microην ξεχνάmicroε ότι στην αθηναϊκή δηmicroοκρατία του Περικλή ο φίλος του Αναξαγόρας πρόλαβε και το έσκασε την τελευταία στιγmicroή Αντιmicroετώπιζε ποινική δίωξη microε την ποινή του θανάτου γιατί δίδασκε ότι ο ήλιος είναι microια microεγάλη πύρινη σφαίρα και όχι θεός

Την ξαναδιάβασα λοιπόν την laquoΑσκητικήraquo Το ποιητικό της ύφος δεν microε παρασύρει παρόλο που

microερικοί την έχουν σαν ευαγγέλιο Γενικά έχοντας στόφα δοκιmicroιογράφου δεν είmicroαι λάτρης της ποίησης Ο Καζαντζάκης έχει τις δικές του ιδέες και εγώ τις δικές microου Μεγάλος πεζογράφος υποκλίνοmicroαι αλλά όχι δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος των ιδεών του Έτσι το microόνο που microπορώ να κάνω microε την laquoΑσκητικήraquo είναι να παραθέσω κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΘέλω να βρω microια δικαιολογία για να ζήσω και να

βαστάξω το φοβερό καθηmicroερινό θέαmicroα της αρρώστιας της ασκήmicroιας της αδικίας και του θανάτουraquo

Εmicroένα δεν microου χρειάζεται καmicroιά δικαιολογία

88

laquo∆εν είmicroαι ο κατάδικος που τον πότισαν κρασί για να θολώσει το microυαλό τουmiddot microε λαγαρά τα φρένα νηφάλιος δρασκελώ το ανάmicroεσα στους δυο γκρεmicroούς microονοπάτιraquo

Αντιφάσκει microε το προηγούmicroενο απόσπασmicroα ∆εν τον πότισαν κρασί αλλά ψάχνει και αυτός για laquoισοδύναmicroαraquo

laquoΠου πάmicroε Μη ρωτάς Ανέβαινε κατέβαινε ∆εν υπάρχει αρχή δεν υπάρχει τέλος Υπάρχει η τωρινή τούτη στιγmicroή γιοmicroάτη πίκρα γιοmicroάτη γλύκα και τη χαίρουmicroαι όληraquo

Να microια ιδέα που τη συmicromicroερίζοmicroαι απόλυτα laquoΚαλή είναι η ζωή καλός ο θάνατος η Γης στρογγυλή

και στερεή σα στήθος γυναικός στις πολυκάτεχες παλάmicroες microουraquo

Και αυτό το συmicromicroερίζοmicroαι εκτός από το laquoκαλός ο θάνατοςraquo Όχι ο θάνατος δεν είναι καθόλου καλός ιδιαίτερα αν είναι επώδυνος Καλός είναι όταν σου έλθει χωρίς να τον πάρεις χαmicroπάρι στον ύπνο σου αν είναι αλήθεια ότι κοιmicroάσαι και πεθαίνεις χωρίς να το αντιληφθείς όπως ο συγχωρεmicroένος ο ξάδελφός microου ο Κωστής

laquoΝrsquo αγαπάς τον καθένα ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Μη ζητάς φίλουςmiddot να ζητάς συντρόφουςraquo

Αγαπώ κάποιον αν είναι καλός άνθρωπος όχι ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Ποιον αγώνα Τον δικό του αγώνα microπορεί να microην τον συmicromicroερίζοmicroαι Όσο για φίλους συνυπογράφω τη ρήση του Σενέκα που διάβασα πρόσφατα laquosatis sunt mihi pauci satis est unus satis est nullusraquo Και η microετάφραση laquoΜου αρκούν ολίγοι αρκεί ένας αρκεί κανέναςraquo Έχω φίλους που δεν είναι σύντροφοι αλλά και συντρόφους που είναι φίλοι

laquoΕίδαmicroε τον ανώτατο κύκλο των στροβιλιζόmicroενων

δυνάmicroεων Τον κύκλο αυτόν τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό Μπορούσαmicroε να του δώσουmicroε ότι άλλο όνοmicroα θέλαmicroε Άβυσσο Μυστήριο Απόλυτο Σκοτάδι Απόλυτο Φως Ύλη Πνέmicroα Τελευταία Ελπίδα Τελευταία Απελπισία Σιωπή Μα τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό γιατί τrsquo όνοmicroα τούτο microονάχα ταράζει βαθιά από προαιώνιες αφορmicroές τα

89

σωθικά microας Κι η ταραχή τούτη είναι απαραίτητη για νrsquo αγγίξουmicroε σώmicroα microε σώmicroα πέρα από τη λογική τη φοβερήν ουσίαraquo

Νοmicroίζω το παραπάνω απόσπασmicroα λύνει την παρεξήγηση microερικών ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Θυmicroάmicroαι τον συγχωρεmicroένο τον θεολόγο microας τον Νίκο τον Ασπραδάκη που microας δήλωνε microε έmicroφαση microέσα στην τάξη ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Ποτέ δεν τόλmicroησα να προβάλω την αντίρρησή microου Έριχνε άγριο ξύλο αλλά όχι δεν θα microε χτυπούσε γιrsquo αυτό

Θυmicroάmicroαι τον συmicromicroαθητή microου το Γιώργη το Ρηγάκη πρώτη λυκείου που του εξέφρασε την αντίρρησή του για την ύπαρξη του Θεού Οργισmicroένος του απάντησε laquoΤι θες microωρέ να Τον φωνάξουmicroε να έλθει στου αεριούχου του Μιχελάρου για να Τον δεις και να πεισθείς ότι υπάρχειraquo

Ήταν τέτοια η σύγχυσή του που ο συγχωρεmicroένος ο Μιχελάρος καφετζής που το καφενείο του ήταν κοντά στο σχολείο λίγο πιο κάτω από το νοσοκοmicroείο καθώς εκτός από καφέδες προσέφερε και αεριούχα ποτά έγινε laquoαεριούχοςraquo

Θυmicroήθηκα πάλι microια φορά σε διαγώνισmicroα που ο Γιώργης ο Ρηγάκης αντέγραφε Του παίρνει το σκονάκι και τον βάζει να αλλάξει θρανίο Αυτός όmicroως είχε προβλέψει το ενδεχόmicroενο και είχε και άλλα σκονάκια Τον βλέπει του παίρνει και το επόmicroενο Ξανά τον βλέπει του παίρνει και το άλλο Νοmicroίζω ήταν η έβδοmicroη φορά βλέπω τον κο Ασπραδάκη να ορmicroάει microε φόρα στο θρανίο που καθόταν και τον Ρηγάκη να τρέχει σαν βολίδα προς τα έξω να γλιτώσει το ξύλο Αυτή το φορά δεν θα τη γλίτωνε και ας ήταν ο καθηγητής microας φίλος κολλητός του πατέρα του

Ο φίλος microου ο Θοδωρής έφαγε δυο φορές άγριο ξύλο απrsquo αυτόν Την πρώτη φορά γιατί κτυπούσε microανιωδώς το θρανίο microε τις παλάmicroες του χωρίς να πάρει χαmicroπάρι ότι είχε microπει microέσα στην τάξη Τη δεύτερη όmicroως εντελώς άδικα Ήταν στην έδρα microαζί microε άλλους για να πει microάθηmicroα Κάποια στιγmicroή φταρνίστηκε και έβαλε την παλάmicroη του microπροστά στο στόmicroα του Ο κος Ασπραδάκης νόmicroισε ότι

90

γέλασε και τον τάραξε στο ξύλο Ο Θοδωρής αθώος διαmicroαρτυρότανε αλλά άδικα Αν όντως είχε γελάσει θα το είχε βάλει και αυτός στα πόδια

Κι εγώ microια φορά έφαγα άγριο ξύλο από τον κο Μιχαλάκη Ήταν φυσικός αλλά microας έκανε microαθηmicroατικά δευτέρα γυmicroνασίου Είχε τελειώσει το microάθηmicroα και microας έβαζε τις ασκήσεις

ndashΤην 27 Την 29 Την 30 Σε κάθε νούmicroερο που έλεγε εmicroείς φωνάζαmicroε

laquoΩωωωraquo Εξοργισmicroένος microας λέει κάποια στιγmicroή ndashΌποιο δω να ξαναφωνάξει ω θα τον δείρω Την 33

Ξανά εmicroείς laquoΩωωωωraquo -Εγώ είπα όποιο δω εγώ είδα εσέεεενα Κατεβαίνει κάτω και microου ρίχνει κάτι σφαλιάρες στο

σβέρκο που νόmicroισα ότι θα λιποθυmicroούσα Αυτό ήταν το πιο άγριο ξύλο που έφαγα στο γυmicroνάσιο Αλλά ας αφήσουmicroε τις microαθητικές αναmicroνήσεις και να

συνεχίσουmicroε microε τον Καζαντζάκη laquoΑφήνουmicroε τη θύρα microας ανοιχτή στην αmicroαρτία ∆ε

βουλώνουmicroε τrsquo αυτιά microας να microην ακούσουmicroε τις Σειρήνες ∆ε δενόmicroαστε από φόβο στο κατάρτι microιας microεγάλης Ιδέαςmiddot

microήτε παρατούmicroε το καράβι και χανόmicroαστε γρικώντας φιλώντας τις Σειρήνες Παρά εξακολουθούmicroε την πορεία microας αρπάζουmicroε και ρίχνουmicroε τις Σειρήνες στο καράβι microας και ταξιδεύουν κι αυτές microαζί microας Τούτη είναι σύντροφοι η καινούρια Ασκητική microαςraquo

Κρυπτοmicroνησία ή τα microεγάλα πνεύmicroατα Το διήγηmicroά microου laquoΝα αυτοκτονήσει κανείς ή να microην αυτοκτονήσειraquo από τη συλλογή laquoΤο Φραγκιόraquo (ΑΛ∆Ε 2011) τελειώνει ως εξής

laquo∆εν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε εξαιτίας microιας ερωτικής απογοήτευσης Γενικά δεν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε για τίποτα Η ζωή είναι η υπέρτατη αξία και πρέπει να τη ζήσουmicroε όσο πιο καλά microπορούmicroε υποmicroένοντας microε στωικότητα ό τι πικρίες και στενοχώριες microας περιmicroένουν στην πορεία της Στο δρόmicroο microας για την Ιθάκη που η Ιθάκη είναι ο θάνατος πρέπει να προσπαθήσουmicroε να φτάσουmicroε όσο πιο αργά γίνεται Γιατί δεν γίνεται να microη φτάσουmicroε αυτός είναι ο προορισmicroός Όσο και αν

91

ξεστρατίζουmicroε ζώντας περιπέτειες microε τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες και έρωτες microε την Καλυψώ το καράβι microας κάποτε θα φτάσει στην Ιθάκη Ας το αφήσουmicroε να πηγαίνει microε χαmicroηλωmicroένα τα πανιά αργά πολύ αργά Και αν είmicroαστε τυχεροί και συναντήσουmicroε στο δρόmicroο microας τις σειρήνες να microην κάνουmicroε τη microhellipα του Οδυσσέα και κλείσουmicroε τα αυτιά microας Να τρίψουmicroε τις παλάmicroες microας από χαρά και όρτσα τα πανιά να τρέξουmicroε να τις συναντήσουmicroεraquo

laquoΑγάπα τον άνθρωπο γιατί είσαι συ Αγάπα τα ζώα και τα φυτά γιατί ήσουνα συ και τώρα σε ακλουθούν πιστοί

συνεργάτες και δούλοι Αγάπα το σώmicroα σουmiddot microονάχα microε αυτό στη γης ετούτη microπορείς να παλέψεις και να πνεmicroατώσεις την ύλη Αγάπα την ύληmiddot απάνω της πιάνεται ο Θεός και πολεmicroάει Πολέmicroα microαζί τουraquo

Αν εξαιρέσω τα σύmicroβολα και τις microεταφορές ναι προσυπογράφω

laquoΑν είσαι πολεmicroιστής microη λυπάσαι δεν είναι στην

περιοχή του χρέους σου η συmicroπόνια Σκότωνε τον οχτρό ανήλεα Μέσα από το σώmicroα του οχτρού άκου το Θεό να φωνάζει

Σκότωσε το σώmicroα τούτο microrsquo εmicroποδίζειmiddot σκότωσε το να περάσωraquo

Τώρα γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές microου έρχεται στο νου η ISIS

Μας έmicroεινε microόνο η laquoΟδύσσειαraquo Τεράστια 33333 στίχοι Μόλις την τελειώσω θα γράψω και γιrsquo αυτήν

Τόντα Ράmicroπα (microετ Γιάννης Μαγκλής) εκδόσεις

Καζαντζάκη 2005 σελ 302 laquoΤο microυθιστόρηmicroα Τόντα Ράmicroπαhellipraquo είναι οι πρώτες

λέξεις του προεισαγωγικού σηmicroειώmicroατος του Πάτροκλου Σταύρου του θετού γιου του Νίκου και της Ελένης Το χαρακτηρίζει microυθιστόρηmicroα όmicroως στην πραγmicroατικότητα είναι ένα έργο που δεν χωράει σε ειδολογικά καλούπια

92

Τα πρόσωπα είναι βέβαια επινοηmicroένα όπως στα έργα microυθοπλασίας όmicroως αποτελούν περσόνες υπαρκτών προσώπων ειδικά ο Γερανός ο οποίος αποτελεί την περσόνα του Καζαντζάκη ενώ ο Αζάντ αποτελεί την περσόνα του συντρόφου του Παναΐτ Ιστράτη του ελληνορουmicroάνου συγγραφέα που microαζί microε τον Καζαντζάκη προσκλήθηκαν στην Σοβιετική Ένωση για τον γιορτασmicroό της επετείου των 10 χρόνων της οκτωβριανής επανάστασης Το έργο είναι περισσότερο ένα οδοιπορικό ένα ταξιδιωτικό microε άφθονα αποσπάσmicroατα δοκιmicroιακού περιεχοmicroένου

Η έκδοση του βιβλίου είχε αρκετές περιπέτειες στις οποίες αναφέρεται τόσο ο Πάτροκλος Σταύρου όσο και η Ελένη στην εισαγωγή της Αν και το έργο γράφηκε στα γαλλικά το 1929 microόλις το 1934 εκδόθηκε από έναν γαλλικό εκδοτικό οίκο Αλλά και η ελληνική του έκδοση είχε περιπέτειες αφού το χειρόγραφο της πρώτης microετάφρασης χάθηκε Η δεύτερη microετάφρασή του πάλι από τον Γιάννη Μαγκλή κυκλοφόρησε δυο microήνες microετά το θάνατο του Καζαντζάκη τον ∆εκέmicroβρη του 1956

Εκτός από τον Γερανό και τον Αζάντ στο έργο βλέπουmicroε άλλα πέντε πρόσωπα που εκπροσωπούν τύπους και χώρες Έτσι έχουmicroε τον κινέζο δάσκαλο Σου-κι την εβραία Ραχήλ τον βουδιστή ποιητή (microάλλον γιαπωνέζο) Αmicroίτα και τον ινδό καλόγερο Ανάντα ενώ ο έβδοmicroος ανώνυmicroος είναι laquoο άνθρωπος microε τις microεγάλες microασέλεςraquo Ο Καζαντζάκης γράφει σε ένα απόσπασmicroα που προτάσσεται πως όλοι αυτοί laquoδεν είναι παρά οι διάφορες πλευρές microιας microόνης συνείδησης που έζησε και καθρέφτισε την πραγmicroατικότητα ndash τη σύνθετη τη ρευστή τη χιλιοπρόσωπη ndashτης Σοβιετικής Ένωσης Μονάχα ο Νέγρος [ο Τόντα Ράmicroπα] είναι έξω και πάνω απrsquo τον ήρωα (Στο τέλος του έργου microπροστά στο φέρετρο του Λένιν ο Τόντα Ράmicroπα φαντασιώνεται εικόνες από την πατρίδα του την Αφρική αποικιοκρατούmicroενη στο microεγαλύτερό της microέρος)

93

Μπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε microε ασφάλεια γνωρίζοντας το υπόλοιπο έργο του ότι αυτή η laquomicroια microόνη συνείδησηraquo δεν είναι παρά η συνείδηση του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου

Ο Καζαντζάκης θαυmicroάζει τους κοmicromicroουνιστές αλλά δεν είναι κοmicromicroουνιστής Σε τι βάθος γνώριζε τη θεωρία του Μαρξ δεν είmicroαστε σε θέση να ξέρουmicroε αφού δεν αναφέρεται σrsquo αυτήν και microπορούmicroε βάσιmicroα να υποθέσουmicroε ότι δεν τον ενδιέφερε ιδιαίτερα Αυτό που τον ενδιέφερε είναι το πάθος για τον αγώνα το οποίο ενέπνεε laquoΗ Ρωσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που κατατρώγει τη Ρωσίαraquo (σελ 13) γράφει χαρακτηριστικά σε ένα του γράmicromicroα

Ο θαυmicroασmicroός του για αυτό το πάθος τον κάνει να microη στέκεται κριτικά πάνω στα προβλήmicroατα της νεοσύστατης Σοβιετικής Ένωσης Καταλαβαίνει τις δυσκολίες και καθώς δεν είναι οπαδός αλλά απλά θαυmicroαστής δεν έχει κανένα πρόβληmicroα να τις αναφέρει κατανοώντας το αναπόφευκτό τους Σε καmicroιά περίπτωση δεν κριτικάρει το καθεστώς όπως άλλοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΙδιαιτέρως ο θάνατος της microητέρας του τον στοιχειώνειhellip Σχεδόν πάντοτε χάνεται microες στο νεκροταφείο και γυρίζει σπίτι κατάκοποςraquo (σελ 26-27)

Θυmicroάmicroαι την πρώτη φορά που πήγα στον τάφο της δικής microου microητέρας Ήταν κάπου τα microεσάνυχτα τη microέρα της κηδείας της 18 χρόνια αργότερα όταν πέθανε ο πατέρας microου έγραψα γιrsquo αυτή την επίσκεψη στο διήγηmicroά microου laquoRequiemraquo

laquohellipδεν περνάει νύχτα χωρίς να δω τη microητέρα microου στο όνειροraquo (σελ 27)

Το πιστεύω Κι εγώ έβλεπα τη microητέρα microου microετά το θάνατό της επί microήνες κάθε βράδυ στον ύπνο microου

laquoΣτην Ελένη Ν Καζαντζάκη θετή microητέρα microου που σε ηλικία 101 ετών πήγε να βρει τον σύντροφό της στις 18 Φεβρουαρίου 2004 επέτειο των γενεθλίων τουhellipraquo (σελ 31)

94

Μια ακόmicroη σύmicroπτωση απrsquo αυτές που έχω καταγράψει Και θυmicroήθηκα τώρα microια άλλη σύmicroπτωση ο φίλος microου ο Γιώργος ο Μπεθάνης πέθανε την ίδια microέρα και τον ίδιο microήνα που πέθανε και ο αδελφός του έντεκα χρόνια πιο πριν

Κάποιες απrsquo αυτές τις παραθέτω σε ένα αυτοβιογραφικό αφήγηmicroά microου microε τίτλο laquoΟι ρίζες της σύmicroπτωσηςraquo δανεισmicroένο από το οmicroότιτλο έργο του Άρθουρ Καίσλερ

laquoΕννέα στους δέκα Ρώσους που ρωτούσαmicroε τυχαία απαντούσαν στο ερώτηmicroά microας laquoΠοιος είναι ο Τρότσκιraquo Με δύο microόνο λέξεις Eto bog Είναι θεός αυτός Μόνο ο Πούσκιν εδικαιούτο microαζί microε τον Τρότσκι τόσον απεριόριστο θαυmicroασmicroόraquo (σελ 50)

Κρίmicroα να microη ρωτούν και ποιος είναι ο Στάλιν Θα είχε ενδιαφέρον να ξέραmicroε την απάντηση

laquoΝοιώθω αmicroέσως πως έχω να κάνω microε πολύ πιο δυνατόν από microένα σε πολλά επίπεδα ndash και ιδίως σrsquo ότι αφορά οράmicroατα απrsquo τα περασmicroένα και συmicroπεράσmicroατα για τα microελλούmicroεναraquo (σελ 63)

Τιmicroή στον Ιστράτη που εκφράζεται έτσι για τον Καζαντζάκη στο βιβλίο του laquoΠρος την άλλη φλόγαraquo (Το διάβασα πριν χρόνια εκδόσεις ∆ωρικός δώρο του Αριστείδη Κλάδου που ένα χρόνο πριν το 1991 microου έβγαλε το βιβλίο microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo) Το εξασέλιδο απόσπασmicroα από το βιβλίο του που αναφέρεται στη σχέση του microε τον Καζαντζάκη παρατίθεται microετά την εισαγωγή της Ελένης

Το παρακάτω ανέκδοτο πρέπει να κυκλοφορούσε ευρέως στην Κρήτη γιατί το θυmicroάmicroαι από τον πατέρα microου

laquoΜου θυmicroίζετε το φτωχό φιλόσοφο της βάρκας Λέει στο βαρκάρη του -Γνωρίζεις φιλοσοφία -Όχι ndashΌχι Τότε έχασες τι microισή ζωή σου

Λίγο αργότερα σηκώνεται τροmicroερή τρικυmicroία ndash Ε φιλόσοφε φωνάζει ο βαρκάρης ξέρεις να κολυmicroπάς -Όχι ndashΌχι Έχασες αλάκερη τη ζωή σουraquo (σελ 102)

95

Εγώ ευτυχώς και φιλοσοφία ξέρω (το δεύτερο πτυχίο microου είναι φιλοσοφίας) και κολύmicroπι ξέρω Αλλά θα έλεγα καλύτερα να microη microου τύχει

laquoΠέντε και πιότερα εκατοmicromicroύρια έπεσαν στον πόλεmicroοraquo (σελ 123)

Αναφέρεται στα θύmicroατα της Ρωσίας στον πρώτο παγκόσmicroιο πόλεmicroο Για τα είκοσι εκατοmicromicroύρια του δεύτερου δεν ήξερε ακόmicroη Όπως κι εγώ δεν ξέρω για τα εκατοmicromicroύρια του τρίτου

laquo-∆ε νιώθετε τον κίντυνο -Ποιον κίντυνο -Που απειλεί τη Μεγάλη Βρετανία Κάθεται πάνω σrsquo ένα

πράmicroα που σαλεύει -Τι πράmicroα -Πάνω στην Αίγυπτο στις Ιντίες στην Αφρική Πάνω

στην ανθρώπινη καρδιά Ο Άγγλος συγκράτησε την ευθυmicroία του -Ίσως σε λίγα χρόνιαhellip σε δυο χιλιάδες χρόνιαhellipraquo (σελ

128) Άραγε το 1950 ζούσε αυτός ο Άγγλος για να καταλάβει

ότι παραήταν αισιόδοξος laquoΣκέφτουmicroε το γλοιτσασmicroένο σιρόπι τον Ταγκόρraquo (σελ

131) Θυmicroάmicroαι ότι και κάπου αλλού είχε εκφραστεί

περιφρονητικά ο Καζαντζάκης για τον Ταγκόρ (Παρεmicroπιπτόντως microια από τις πρώτες microεταφράσεις microου είναι το laquoΦεγγαρόγιοmicroαraquo του Ταγκόρ εκδόσεις Αναγνωστίδη τέλη της δεκαετίας του rsquo70) Πιο πρόσφατα ξαναδιαβάζοντας το Ecce Homo είδα ότι ο Νίτσε αναφέρθηκε στον Καντ ως microια laquoτυπική γεροντοκόρηraquo Τελικά και οι microεγάλοι έχουν τις κακιούλες τους Ή microήπως δεν πρέπει να εκπλήσσοmicroαι γιrsquo αυτό

laquoΠαντελή σύντροφε αγαπητέ και γιε microου Όσο πάει διασχίζοντας την ΕΣΣ∆ νιώθω αυτό το απάνθρωπο πράmicroα που microε σπάραζε κιόλας στην Ελλάδα Ότι microrsquo ενδιαφέρει δεν είναι ο άνθρωπος microηδέ η γης microηδέ ο ουρανός παρά η φλόγα που κατατρώει άνθρωπο γης και ουρανό Η Ρουσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που

96

κατατρώει τη Ρουσία Καλυτέρεψη της microοίρας της microάζας ή του εκλεχτού ευτυχία δικαιοσύνη αρετή ndash λαϊκά δολώmicroατα που δε microε αγκιστρώνουν Ένα microονάχα πράmicroα microε συνεπαίρνει Το ζητώ παντού και τrsquo ακολουθώ microε τα microάτια microε τρόmicroο κι ευτυχία την κόκκινη γραmicromicroή που τρυπάει και διαπερνά σαν κοmicroπολόι τα κρανία τους ανθρώπους ∆εν αγαπώ παρά την κόκκινη τούτη γραmicromicroή microοναδική ευτυχία microου είναι να τηνε νιώσω να τρυπάει και να διαπερνά το κρανίο κοmicromicroατιάζοντάς το Κάθε άλλο πράmicroα microού φαντάζει εφήmicroερο ηλίθια φιλανθρωπικό και χορτοφάγο [τα δυο αυτά επίθετα microου θύmicroισαν τον Νίτσε] ανάξιο για microια ψυχή που λευτερώθηκε από κάθε ελπίδαraquo (σελ 168)

Το απόσπασmicroα αυτό πιθανότατα από επιστολή του στον Παντελή Πρεβελάκη που το εντάσσει microέσα στο βιβλίο είναι ίσως το πιο διαφωτιστικό για το Weltanschauung του Καζαντζάκη

laquoΈπρεπε να περνάς microεσοστρατίς Γιατί άντρες πεινασmicroένοι και γυναίκες πεινασmicroένες παραφύλαγαν πίσω από τις πόρτες κι έριχναν σκοινοθηλιές Τράβαγαν από το λαιmicroό τους απρόσεκτους περαστικούς τους τράβαγαν γρήγορα microέσα στην αυλή και τους έτρωγανraquo (σελ 256)

Είναι η πιο σκοτεινή πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης εκείνη την εποχή της πείνας Ο Καζαντζάκης περιγράφει νατουραλιστικά τα δεινά της τις σκοτεινές πλευρές της (εξαθλίωση φρικαλεότητες που διαπράχτηκαν εις βάρος των αντιφρονούντων κά) θεωρώντας τις όmicroως αναπόφευκτες

Με αυτό το βιβλίο τελειώνω το (ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκη Έχουν εξαιρεθεί τα ποιητικά και τα ταξιδιωτικά του (αυτά τα διάβασα φοιτητής) τα οποία δεν microε ενδιαφέρουν ιδιαίτερα αν και δεν αποκλείεται να ασχοληθώ στο microέλλον και microrsquo αυτά

Νίκος Καζαντζάκης Βραχόκηπος (microετ Παντελή

Πρεβελάκη) Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1960 σελ 278

97

Ο laquoΒραχόκηποςraquo ήταν microια παραγγελιά όπως διαβάζουmicroε στον πρόλογο του Παντελή Πρεβελάκη Ένας εκδότης από την Λειψία του ζήτησε ένα microυθιστόρηmicroα Ο Καζαντζάκης ανταποκρίθηκε γράφοντας το laquoLe jardin de rochesraquo στα γαλλικά γλώσσα από την οποία θα microπορούσε να βρει πιο εύκολα microεταφραστή ο γερmicroανός εκδότης απrsquo ότι αν ήταν γραmicromicroένο στα ελληνικά

Το laquomicroυθιστόρηmicroαraquo είναι τύποις microυθιστόρηmicroα Στην πραγmicroατικότητα είναι ένα ταξιδιωτικό στο οποίο ο Καζαντζάκης καταγράφει κάποιες εντυπώσεις του από την Ιαπωνία και την Κίνα βάζοντάς τις στο στόmicroα των ηρώων του ή της περσόνας του του πρωτοπρόσωπου αφηγητή Με ελάχιστη δράση ένα microεγάλο microέρος του αναλώνεται σε συζητήσεις θεωρητικού περιεχοmicroένου ανάmicroεσα στους ήρωες ενώ microόλις προς το τέλος το έργο παίρνει τα χαρακτηριστικά πραγmicroατικού microυθιστορήmicroατος microε τη δράση να επιταχύνεται Ενδιάmicroεσα εν είδει ιντερmicroέτζου ο Καζαντζάκης παρεmicroβάλει αποσπάσmicroατα από την laquoΑσκητικήraquo σχεδόν το σύνολο του έργου

Ο Καζαντζάκης προσπαθεί να συmicroβιβάσει τη στόφα του λογοτέχνη και του φιλόσοφου Έχει microια αντίληψη για τον κόσmicroο και για τον άνθρωπο και προσπαθεί να την εκφράσει όπως ο Νίτσε στον laquoΖαρατούστραraquo λογοτεχνικά ∆εν είναι επιτυχηmicroένη η προσπάθεια αν την συγκρίνει κανείς microε την επιτυχία των microεταγενέστερων microυθιστορηmicroάτων του Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που δεν το microετέγραψε στη microητρική του γλώσσα σε αντίθεση microε τον Βλαντιmicroίρ Ναmicroπόκοφ που microετέγραψε τη laquoΛολίταraquo στα ρώσικα microετά την επιτυχία που γνώρισε αυτό του το έργο Όmicroως ένας Καζαντζάκης είναι Καζαντζάκης και ένας microεγάλος συγγραφέας ότι και αν έχει γράψει αντιmicroετωπίζεται microε ενδιαφέρον όχι microόνο από τους φιλόλογους αλλά και από τους αναγνώστες του

Η πλοκή που όπως είπαmicroε προχωρεί αργά είναι η εξής ο συγγραφέας-αφηγητής επισκέπτεται στην Ιαπωνία έναν φίλο του για να πάει στη συνέχεια στην Κίνα να συναντήσει έναν άλλο φίλο του τον Λι Τε Έχει εκτενείς συζητήσεις microαζί του καθώς και microε την αδελφή του την

98

οποία ερωτεύεται Το αίσθηmicroα είναι αmicroοιβαίο όmicroως δεν microπορούν να κάνουν τίποτα κάτω από το άγρυπνο microάτι του πατέρα ενός συντηρητικού microανδαρίνου Αργότερα microπαίνει στη microέση το καθήκον Ο αδελφός της τής δίνει την εντολή να εκτελέσει microια πρώην φιλενάδα του microια γιαπωνέζα την οποία είχε εγκαταλείψει Αυτή για να τον εκδικηθεί αλλά και για να υπηρετήσει την πατρίδα της πηγαίνει στην Κίνα και δωροδοκεί τους κινέζους στρατηγούς προσφέροντάς τους ταυτόχρονα τα κάλλη της microε αποτέλεσmicroα να γίνει πιο εύκολη η κατάκτηση της Μαντζουρίας Ας microη ξεχνάmicroε ο laquoΒραχόκηποςraquo γράφεται το 1935

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε έναν πολύ αριστερό Καζαντζάκη Για microιαν εργάτρια που συναντάει σε ένα γιαπωνέζικο εργοστάσιο γράφει το παρακάτω χάι κάι όπως το λέει και όχι χάι κου όπως είναι γνωστό (και σωστό) σχολιάζοντας αmicroέσως microετά αυτή του την ενέργεια

laquo-Ναι τα νούmicroερα λεν αχ Πως είmicroαι ευτυχισmicroένη-Μα εγώ χλοmicroιάζω κάθε microέρα ndash και σήmicroερα αρχίνισα να βήχω

Ο άθλιος θυmicroός του διανοούmicroενου είχε καταλαγιάσει microrsquo αυτό το χάι-κάι Η αδικία που γινόταν σrsquo ένα ανθρώπινο πλάσmicroα microου είχε εmicroπνεύσει τρεις ασήmicroαντους στίχους και ξέχασα σχεδόν την αδικίαraquo (σελ 64)

Και ένα άλλο απόσπασmicroα laquohellipΟ άντρας που θέλει να σηκώσει το κεφάλι του κατά

τον ουρανόmiddot κι η γυναίκα που τον αδράχνει σουρίζοντας νιαουρίζοντας και τον κατεβάζει στη γηraquo (σελ 120)

Η γυναίκα αυτή στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo είναι η Εmicroινέ Χανούmicro

Και καπάκι αmicroέσως microετά laquoΟι γιαπωνέζες γκέισες σκύβουν απάνω στον άντρα

στην ερωτική στιγmicroή σαν να rsquoταν ο γιος τους και του ανοίγουν τον κόρφο τους να βυζάξει Η κινέζα σκύβει απάνω στον άντρα σα να rsquoταν θανάσιmicroος εχτρός που τον έπιασε στον πόλεmicroο και ξέρει πως έλεος δεν υπάρχειraquo

∆εν έχω πάει στην Ιαπωνία και την Κίνα για να εκφέρω γνώmicroη και δεν θυmicroάmicroαι αν ο φίλος microου ο Γιώργος ο Βέης

99

έκανε καmicroιά ανάλογη σύγκριση στα ταξιδιωτικά του στους laquoΈρωτες τοπίωνraquo στο laquoΑπό το Τόκιο στο Χαρτούmicroraquo και laquoΣτην απαγορευmicroένη πόληraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΚαι ξέρετε πόσο ο Κοmicroφούκιος αγαπούσε το κρασί τη

microουσική και τις γυναίκες Απαράλλαχτα όπως ο δικός σας ο Σωκράτηςraquo (σελ 174)

Για τον Κοmicroφούκιο δεν ξέρω αλλά για το Σωκράτη διάβασα άλλα πράγmicroατα στο Συmicroπόσιο σε σχέση microε τις γυναίκες

Από το γράmicromicroα ενός γιαπωνέζου φίλου laquoΘεός πατρίδα αυτοκράτορας αυτή rsquoναι η δική microας

Αγία Τριάδα πιο πραγmicroατική και πιο βαθιά από τη δική σας Σήmicroερα microονάχα στη Γερmicroανία στη Σοβιετική Ρωσία και στην Ιταλία microπορείς να βρεις αυτή την ηρωική πειθαρχία αυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo (σελ 217)

Και οι τρεις microας τέλειωσαν Μας ήλθαν όmicroως καινούριοι οι Ταλιmicroπάν και η ISIS που microε laquoαυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo σκορπούν το θάνατοmiddot όπως τον σκορπούσε εξάλλου ο Χίτλερ ο Μουσολίνι και ο Στάλιν

Ο microεταφυσικός συmicroβολισmicroός του Καζαντζάκη και ιδιαίτερα το να συναντώ κάθε τρεις και microια τη λέξη Θεός πάντα microε ξένιζε Όσο για την κοσmicroοαντίληψη της Ασκητικής δεν microε έβρισκε σύmicroφωνο έχω τη δική microου Η όποια αξία της βρίσκεται νοmicroίζω στον ποιητικό microυστικισmicroό της Όmicroως στο laquoπεζόraquo microέρος του microυθιστορήmicroατος βρήκα δυο αποσπάσmicroατα που microε εκφράζουν απόλυτα

laquo-Γιατί καπνίζεις Με κοίταξε microε το θολό ατσίνουρο κοκκινοκυκλιασmicroένο

microάτι του -Η ζωή είναι σκληρή αφεντικόhellip Ναι η ζωή είναι σκληρή πρέπει να καπνίζουmicroε Το

χασίς ndashΘρησκεία τέχνη έρωτας δόξα ιδέες ndash είναι η microόνη θύρα σωτηρίαςraquo (σελ 230)

100

Κάπου έχω γράψει παραφράζοντας τη ρήση του Μαρξ ότι η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού και microάλιστα χωρίς παρενέργειες Και δεν το έγραψα καθόλου ειρωνικά

Και το άλλο απόσπασmicroα laquoΗ αξία της ψυχής δεν κρίνεται παρά από την ποιότητα

του χασίς που ρουφά Αλίmicroονο στην ψυχή που δεν καπνίζει

Αυτός ο κουλής είναι αδελφός microου στο κάπνισmicroα Του χαmicroογελώ

-Ναι του λέω χτυπώντας του τον ώmicroο χωρίς αηδία ναι η ζωή είναι σκληρήmiddot ας καπνίζουmicroε (σελ 231)

Αφοπλιστικά εξοmicroολογητικό αυτό το απόσπασmicroα Ο Σολωmicroός δεν είχε καταλάβει ότι όταν έγραφε laquoΚλείσε

microέσα στην ψυχή σου στην Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo microιλούσε ακριβώς για το χασίσι Μήπως δεν είναι χασισωmicroένοι microε το ίδιο χασίσι αυτοί που ξυλοκοπούν τους λαθροmicroετανάστες

Και οι laquoΑσασίνοιraquo φανατισmicroένοι ισλαmicroιστές ρίχνονταν πάνω στα ανυποψίαστα συνήθως θύmicroατά τους χασισωmicroένοι προς δόξα του Αλλάχ Η αγγλική λέξη assassin που σηmicroαίνει δολοφόνος από αυτούς προέρχεται

∆ιαβάζω laquoΑχ Αν ο χρόνος microπορούσε νrsquo ακινητήσει Να βλέπω σrsquo

όλη microου τη ζωή αυτό το ποθητό κορmicroί να ζυγώνει να ζυγώνει και να microη φτάνει ποτέraquo (σελ 239)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Όταν περνάς στη γειτονιά microη πας microε τόση φόρα Σιγά σιγά να πορπατείς να σε θωρώ πολιώρα Ο Πρεβελάκης ως microεταφραστής αναπαράγει σχεδόν

στην εντέλεια την Καζαντζακική γλώσσα Ένας ανυποψίαστος αναγνώστης δεν θα microπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι πρόκειται για microετάφραση Όmicroως εδώ θα τον διορθώσω Γράφει laquoΕίναι κανείς πάντα έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo (σελ 232) Εγώ θα microετέφραζα laquoΠάντα rsquoναι κανείς έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo Για τον δεκαπεντασύλλαβο

101

Νίκος Καζαντζάκης Ο Οθέλος ξαναγυρίζει Νέα Εστία

έτος 1962 τεύχος 848 σσ 1522-1569 Το όνειρό microου όταν ήmicroουν microικρός ήταν να γίνω

συγγραφέας Όταν γνώρισα το έργο του Καζαντζάκη έκανα ένα δεύτερο όνειρο να γράψω ένα βιβλίο γιrsquo αυτόν Μάλιστα δεν είχα καmicroιά αmicroφιβολία ότι αυτό θα ήταν το πρώτο microου βιβλίο Τελικά η τύχη το έφερε αλλιώς τα ενδιαφέροντά microου microετατοπίσθηκαν και το βιβλίο αυτό που ονειρευόmicroουν δεν το έγραψα Έγραψα όmicroως για τον Καζαντζάκη

Το 1983 διορισmicroένος φιλόλογος στην Κάσο microας ήλθε έγγραφο από το Υπουργείο Παιδείας να κάνουmicroε microια εκδήλωση για τον Παλαmicroά για τα 40 χρόνια από το θάνατό του Για τον Καζαντζάκη που συmicroπληρώνονταν τότε 100 χρόνια από το θάνατό του ούτε microιλιά Κι ας ήταν στην κυβέρνηση φρέσκο φρέσκο το Πασόκ

Ο καλός συνάδελφος Αθηναγόρας κατά κόσmicroο Παραδείσης Βασίλειος καλή του ώρα όπου κι αν βρίσκεται τώρα έκανε microια οmicroιλία για τον Παλαmicroά Στο τέλος έβαλε τα παιδιά και τραγούδησαν το laquoΤη υπερmicroάχωraquo ∆εν ξέρω αν ήταν την εποmicroένη ή τη microεθεποmicroένη που microάζεψα κι εγώ τα παιδιά και τους microίλησα για τον Καζαντζάκη Στο τέλος τραγουδήσαmicroε το laquoΠότε θα κάνει ξαστεριάraquo Ο Αθηναγόρας εκτελούσε χρέη γυmicroνασιάρχη εγώ χρέη λυκειάρχη Στο γυmicroνάσιο υπήρχαν άλλοι τέσσερις καθηγητές στο λύκειο άλλοι δύο εκ των οποίων εγώ ήmicroουν αρχαιότερος διορίστηκα Σεπτέmicroβρη ενώ αυτοί Νοέmicroβρη

∆εν είχα κείmicroενο microίλησα απrsquo έξω Σκέφτηκα όmicroως ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο αυτά που είπα να τα γράψω και να τα στείλω στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo τη φιλόξενη αυτή εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη που microου δηmicroοσίευσε ένα σωρό βιβλιοκριτικές για κρήτες συγγραφείς Χωρίς την εφηmicroερίδα αυτή δεν θα είχα κίνητρο να γράψω γιrsquo αυτούς

102

Έγραψα πράγmicroατι το κείmicroενο το οποίο δηmicroοσιεύτηκε microε τον τίτλο laquoΝίκος Καζαντζάκης Κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo τον Ιούνιο του 1983 Αργότερα το 2007 δηmicroοσιεύτηκε και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo

Αυτό ήταν το πρώτο κείmicroενό microου για τον Καζαντζάκη Αργότερα έγραψα αρκετές κριτικές για έργα του καθώς

και τρεις συγκριτολογικές microελέτες Μετά τη δηmicroοσίευση του βιβλίου microου laquoΤο microυστικό των εξωγήινωνraquo (ΑΛ∆Ε 2014) ενός βιβλίου του οποίου έκανα microόνος microου το layout αποφασισmicroένος να προχωρήσω σε αυτοέκδοση αν δεν εύρισκα εκδότη microου πέρασε από το microυαλό να βάλω τις βιβλιοκριτικές αυτές στη φόρmicroα που είχα φτιάξει Με έκπληξη είδα ότι ξεπερνούσαν τις 130 σελίδες και ότι θα microπορούσαν να εκδοθούν σε κανονικό βιβλίο Έτσι πήρα την απόφασή microου

Το αγώι κάνει τον αγωγιάτη Έχοντας δει την καταπληκτική παράσταση του Τάκη Τζαmicroαργιά για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo στη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου το 2001 έmicroεινα έκπληκτος τόσο από το κείmicroενο όσο και από τη σκηνοθεσία του Τάκη αριστουργηmicroατικά και τα δυο Μετά την απόφαση που πήρα να εκδώσω σε βιβλίο ότι είχα γράψει για τον Καζαντζάκη όλα αυτά τα χρόνια σκέφτηκα ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο να συmicroπληρώσω και microε το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo Έψαξα στο διαδίκτυο ανακάλυψα ότι είχε δηmicroοσιευθεί στη Νέα Εστία και το αναζήτησα Από τις βιβλιοθήκες στις οποίες απευθύνθηκα microόνο η Γεννάδειος επέτρεπε τη λήψη φωτοτυπιών οι υπόλοιπες microου είπαν να φωτογραφήσω τις σελίδες που microε ενδιέφεραν τρέχα γύρευε δηλαδή

Υπάρχει όmicroως και συνέχεια που οφείλεται σε δυο συmicroπτώσεις Η πρώτη σύmicroπτωση την ίδια περίοδο microε έπιασε microια περιέργεια να ξαναδιαβάσω το βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo Ήταν εξαντληmicroένο Η δεύτερη σύmicroπτωση έκανα microια ανάρτηση στο facebook επισηmicroαίνοντας την αναγκαιότητα της ύπαρξης του ηλεκτρονικού κειmicroένου προπαντός των εξαντληmicroένων βιβλίων στο οποίο να έχει πρόσβαση ο καθένας είτε microε πληρωmicroή είτε όχι Αν υπήρχε

103

ηλεκτρονικά το κείmicroενο δεν θα είχα πρόβληmicroα θα το διάβαζα στο tablet microου Η καλή συνάδελφος και φίλη Λένα Γαλυmicroιτάκη που διάβασε την ανάρτησή microου microού το έστειλε σε φωτοτυπίες ndashτην ευχαριστώ και από αυτές τις γραmicromicroές

∆ιαβάζοντας το βιβλίο της Ζωγράφου βρήκα παραθέmicroατα από θεατρικά έργα του Καζαντζάκη που ήταν σε πεζό Εγώ νόmicroιζα ότι τα θεατρικά του που είχαν εκδοθεί σε τρεις τόmicroους ήταν όλα ποιητικά και καθώς έχω δηλώσει πως όπως ο Κωστής Παπαγιώργης δεν συmicroπαθώ την ποίηση δεν είχα καmicroιά διάθεση να τα διαβάσω όπως βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo και ας την θεωρούσε ο Καζαντζάκης ως έργο ζωής Να ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού θα το επιχειρούσα Πήρα λοιπόν τη microεγάλη απόφαση και αγόρασα τους τρεις τόmicroους microε τα θεατρικά Τελικά διαπίστωσα ότι τα τέσσερα θεατρικά έργα που βρίσκονται στον τόmicroο microε βυζαντινά θέmicroατα ήταν microεν έmicromicroετρα στους άλλους δύο όmicroως τόmicroους τα πέντε από τα οκτώ ήταν γραmicromicroένα σε πεζό λόγο Αυτά τα πέντε αποφάσισα να τα διαβάσω Βέβαια ποτέ microη λες ποτέ στο microέλλον ίσως microου ανοίξει η όρεξη να διαβάσω και τα υπόλοιπα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo βέβαια Όmicroως προς το παρόν δεν έχω καmicroιά διάθεση

Κάναmicroε microεγάλη εισαγωγή πριν αρχίσουmicroε να γράφουmicroε για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Έχω γράψει επανειληmicromicroένα για το πόσο εκτιmicroώ το χιούmicroορ σε ένα έργο Στον αγέλαστο κατά τα άλλα Καζαντζάκη συνάντησα αρκετό χιούmicroορ στο έργο του laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo και κάmicroποσο στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo που όmicroως δεν είναι δικό του είναι αστείες ιστορίες σαν τις δικές microου τις laquoΚατωχωρίτικεςraquo (Εύθυmicroες Κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 21ος αιώνας 2013) Το συναντώ για τρίτη φορά στην πρώτη από τις τρεις πράξεις του laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Το έργο αυτό έmicroεινε ανέκδοτο και το έστειλε στην Νέα Εστία η γυναίκα του Ελένη microετά το θάνατό του Ο

104

Παντελής Πρεβελάκης στο έργο του laquoΟ ποιητής και το ποίηmicroα της Οδύσσειαςraquo microας πληροφορεί όπως διαβάζουmicroε στην προλογική παράγραφο της Νέας Εστίας ότι γράφηκε την περίοδο 1936-1937 και ότι laquoείναι microια comeacutedie πιραντελλικής τεχνοτροπίαςraquo

Τα πρόσωπα του έργου είναι ο ∆ιευθυντής ο Μήτσος ο Αλέκος η Μαρίκα και ένας υπηρέτης που εmicroφανίζεται σπάνια Βρίσκονται πάνω στη σκηνή ενός θεάτρου υποτίθεται ότι τους παρακολουθούν θεατές και σκέφτονται τι έργο να ανεβάσουν

Στο γκροτέσκο πρώτο microέρος ο διευθυντής σκέφτεται να ανεβάσει Αισχύλο Ή microήπως Γκαίτε Αλλά και Σαίξπηρ δεν θα ήταν άσχηmicroα Όmicroως τα ονόmicroατα laquoΚλυταιmicroνήστραraquo laquoΦάουστraquo και laquoΟθέλοςraquo που αναφέρει φωναχτά στο microονόλογό του λειτουργούν ως laquoανακάλεmicroαraquo και να σου τους microπροστά του Τον εκλιπαρούν να τους επιλέξει για το επόmicroενο έργο που θα ανεβάσει να φύγουν για λίγο από τα σκοτάδια του κάτω κόσmicroου των σκιών Στο microέρος αυτό ο Καζαντζάκης παρουσιάζει παρωδιακά microε άφθονο χιούmicroορ τους κορυφαίους αυτούς ήρωες της παγκόσmicroιας δραmicroατουργίας

Ο Οθέλος εmicroφανίζεται στο τέλος της πρώτης πράξης Ενθουσιασmicroένος ο διευθυντής παίρνει την απόφαση θα ανεβάσουν τον laquoΟθέλοraquo

Ανατίθενται οι ρόλοι Η Μαρίκα θα κάνει την ∆εισδαιmicroόνα ο Αλέκος τον Οθέλο και ο Μήτσος τον Ιάγο Υπάρχει βέβαια το πρόβληmicroα του ζηλιάρη νιόπαντρου Αλέκου Η ζήλεια του όmicroως πέφτει γάντι microε το ρόλο του Ο ∆ιευθυντής φροντίζει να του τη φουντώνει πιστεύοντας ότι έτσι ο Αλέκος θα κάνει microια ανεπανάληπτη ερmicroηνεία

Οι δυο άλλες πράξεις είναι ολότελα πιραντελικής έmicroπνευσης microε την αmicroφιβολία να αιωρείται αν αυτό που βλέπουν οι θεατές είναι πραγmicroατικό ή microέσα στα πλαίσια του ρόλουmiddot σαν τον Zhuang Zhu που δεν είναι σίγουρος αν ονειρεύεται την πεταλούδα ή αν βρίσκεται microέσα στο όνειρο της πεταλούδας

Την αmicroφιβολία δεν την έχουν microόνο οι θεατές αλλά συχνά και τα πρόσωπα του έργου

105

laquoΜΑΡΙΚΑ Κύριε διευθυντά σώσε microε hellip Κύριε διευθυντά αγαπώ τον άντρα microου ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Απαρχής Απαρχής Έmicroπα πάλι από την

πόρταhellip Φώναξε Κύριε ∆ιευθυντά σώσε microε (σελ 1526) Ο ∆ιευθυντής νοmicroίζει ότι η Μαρίκα παίζει ρόλο ενώ

αυτή microιλάει πραγmicroατικά Ο διευθυντής θέλει να κάνουν έναν πρωτοποριακό

laquoΟθέλοraquo πάνω στα χνάρια του σαιξπηρικού και πάνω σrsquo αυτό συζητούν Όmicroως στη συζήτηση ο ζηλότυπος Αλέκος εκρήγνυται πολλές φορές Υπάρχουν κάmicroποσες ατάκες από το σαιξπηρικό έργο ιδιαίτερα προς το τέλος όmicroως το περισσότερο microέρος αναφέρεται στην προετοιmicroασία της παράστασης

Στο τέλος του έργου ο Αλέκος αφρίζοντας από ζήλεια θα πνίξει την ∆εισδαιmicroόνα Είναι microέσα στην πρόβα του έργου ή την έχει πνίξει πραγmicroατικά

Ο Καζαντζάκης όπως είναι γνωστό microέσα από τα έργα του φιλοσοφεί Θα αναφερθούmicroε στη φιλοσοφία που ενυπάρχει στο έργο αυτό παραθέτοντας κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΜΗΤΣΟΣ Κύριε ∆ιευθυντά να το microοντέρνο θέmicroα που ζητούσες Περνάει κάτω από το παράθυρό σου [διαδήλωση] Άρπαξέ το

∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ακόmicroαhellip Ακόmicroαhellip Άσε να περάσουν microερικές γενεέςhellip να λαγαρίσειhellip να γίνειhellip τέχνηhellip Τώρα είναι ακόmicroα ακατέργαστο υλικό ndash ζωή ∆εν το βλέπεις Μούστος Άmicroα κατασταλάξει Μήτσο θα γίνει κρασί και θα το πιούmicroε (σελ 1535-1536)

Αυτό θα έλεγα ότι ισχύει microόνο για την ιστοριογραφία σαν microια αντικειmicroενική αποτίmicroηση των γεγονότων Για την τέχνη δεν νοmicroίζω να το πιστεύει κανείς Ίσως ο Καζαντζάκης απολογείται εδώ για την προτίmicroηση που δείχνει για ιστορικά θέmicroατα και για ήρωες του παρελθόντος

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ hellipΌποιος έρχεται στο θέατρο σου λέω αφήνει στο διάδροmicroο το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες του ∆υο τρεις ώρες Παίρνει εισιτήριο

106

ταξιδεύει σε microια χώρα καλύτερη που υπάρχει microονάχα στη φαντασία microαςhellip Αλαφρώνει Κι ύστερα παίρνει πάλι το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες τουhellip Και ξαναγυρίζει λίγο παρηγορηmicroένος στην καθηmicroερινή ζωήhellip Κατάλαβεςraquo

ΜΗΤΣΟΣ Κατάλαβαhellip Το θέατροhellip όπιο του λαούraquo (σελ 1536)

Αυτό που λέει ο ∆ιευθυντής ισχύει και για τον κινηmicroατογράφο Αλλά και για τη λογοτεχνία ∆ιαβάζοντας ένα microυθιστόρηmicroα ξεχνιέσαι από τις έγνοιες σου Μέχρι να κτυπήσει το τηλέφωνο

Ο Γιάγος-Μήτσος αρχίζει να microετανιώνει για το παιχνίδι που παίζουν στον Οθέλο-Αλέκο ∆εν αντέχει να τον βλέπει να υποφέρει από τη ζήλια Ο ∆ιευθυντής λέει microε σαρκασmicroό

laquoΑ το Γιάγο το ξεφυσίδι πού κατάντησε Έκαmicroε καρδιά βλέπεις κι αυτός microαλάκωσε η ψυχή τουhellip Έβγαλαν τα στήθια του γάλαhellip Και θέλει τώρα να τα κάmicroει πλακάκια microε την αρετήhellip Να τον λυπηθούmicroε [τον Αλέκο-Οθέλο] λέει Να microη χαλάσει η ζαχαρένια microαςhellip Να microην αδικήσουmicroε να microην πονέσουmicroε να microη σκοτωθούmicroε Έτσι σαν τα πρόβατα κολλητά ο ένας στον άλλον Νrsquo αναπνέουmicroε τη βόχα ο ένας του άλλουhellip microε υποmicroονήhellip microε εγκαρτέρησηhellip laquoΕνάρετοιraquo ωσότου έρθει να microας σαρώσει ο Χάροςhellip χωρίς microεγάλες κακίεςhellip χωρίς microεγάλα πάθηhellip Ανθρωπάκοι Να φυτεύουmicroε λάχαναhellip να κάνουmicroε παιδιά Αγκαλιασmicroένοι όλοι ζεστά ζεστάhellip πατικωτάhellip πατικωτάhellip σαν κάmicroπιεςhellip Φύγε να microη σε βλέπω Άχρηστο ανήmicroπορο χαmicroένο κορmicroί Οθέλο γεια σου αδερφέ microου εσύ microου αρέσεις Μεγάλη ψυχή Βάλε φωτιά Να καούν τrsquo άχεραhellip τα σωθικά του ανθρώπουraquo (σελ 1562)

Πίσω από τον Καζαντζάκη αναγνωρίζει κανείς τον Νίτσε microε την περιφρόνησή του για τον όχλο και για όσους νοιώθουν οίκτο

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ορίστε λεύτεραhellip Αν σας ενοχλώ φεύγωhellip(Γελά) Μη φοβάστε ∆εν πάω microακριά Να εδώ

107

στα παρασκήνιαhellip microε τους σπάγκους όλουςhellip όλουςraquo (σελ 1564)

Παλιό φιλοσοφικό πρόβληmicroα προκαθορισmicroός ή ελευθερία βούλησης Ο θεός σαν καραγκιοζοπαίχτης παίζει κατά τη βούλησή του τις φιγούρες-ανθρώπους Πιο πριν συναντήσαmicroε ως microεταφορά του θεού τον δραmicroατουργό που έχει καθορίσει στο διηνεκές τη microοίρα των ηρώων του

Στην επόmicroενη σελίδα ο Γιάγος φωνάζει αγανακτισmicroένος laquoΚανένας λοιπόν δεν microπορεί να σωθεί από τη microοίρα

του κανέναςraquo Κανείς δεν το πιστεύει αυτό ούτε βέβαια και ο

Καζαντζάκης Πιο πριν έγραψα ότι δεν microου αρέσει η ποίηση

εξαιρώντας τον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που είναι σαν να ρέει στο αίmicroα microας Είχα για καιρό τη microανία να παραθέτω τους ιαmicroβικούς δεκαπεντασυλλάβους που παρεισφρέουν ασυνείδητα τόσο σε πεζογραφικά όσο και σε ποιητικά έργα γραmicromicroένα microε ελεύθερο στίχο Τώρα θα κάνω microια εξαίρεση παραθέτοντας τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που έπεσαν στην αντίληψή microου

Σαν να microου ήρθε ξαφνικά microια τροmicroερή υποψία (1552) και

Να κατεβεί να γκρεmicroιστεί να πάει κατά διαόλου (1554) Κόντευα να το ξεχάσω στο τέλος του έργου ο

διευθυντής λέει ότι η δήθεν πρόβα ήταν microέρος του έργουmiddot microη νοmicroίσει κανείς θεατής ότι ο ζηλιάρης laquoσύζυγοςraquo την έπνιξε πραγmicroατικά

Μέλισσα (1937) ∆εκαπέντε χρόνια χωρίζουν τον laquoΒούδαraquo από τη

laquoΜέλισσαraquo Ενώ όmicroως ο laquoΒούδαςraquo αν και γραmicromicroένος σε πεζό λόγο έχει τη ρητορική της τραγωδίας microε το ποιητικό ύφος και τους microακρούς microονόλογους η laquoΜέλισσαraquo έχει τη γλώσσα του σύγχρονου αστικού δράmicroατος όπως εξάλλου και ο laquoΟθέλος ξαναγυρίζειraquo που γράφηκε την ίδια εποχή παρά το ότι η υπόθεσή της τοποθετείται στην κλασική

108

αρχαιότητα και έχει τα χαρακτηριστικά της τυπικής τραγωδίαςmiddot και σαν έκταση είναι το microισό του Βούδα

Ο Αριστοτέλης είχε γράψει πως οι συγκρούσεις είναι τόσο πιο τραγικές όσο πιο συγγενικά είναι τα πρόσωπα που συγκρούονται Και εδώ βλέπουmicroε τη σύγκρουση του πατέρα (του Περίανδρου του Κορίνθιου) microε τους δυο γιους του Κάποια στιγmicroή θα τους σκοτώσει πρώτα τον Κύψελο και microετά τον Λυκόφρονα

Θυmicroάmicroαι την καταπληκτική παράσταση της Μέλισσας που είδα πριν κάποια χρόνια στο Θέατρο Αττικού Άλσους σε σκηνοθεσία Τηλέmicroαχου Μουδατσάκη Επί τέλους εδέησε να διαβάσω και το έργο

Στο πρόσωπο του Περίανδρου αναγνώρισα τα χαρακτηριστικά του υπεράνθρωπου του Νίτσε τον οποίο τόσο θαυmicroάζει ο Καζαντζάκης Μήπως όmicroως ο υπεράνθρωπος έχει τα χαρακτηριστικά του αλαζόνα κυβερνήτη microε την αυτοπεποίθηση που του δίνει η δύναmicroη της εξουσίας

O Περίανδρος είναι σαν ανατολίτης δεσπότης Ετοιmicroοθάνατος θα σκοτώσει τη γυναίκα που υπεραγαπά για να microην πέσει στο κρεβάτι κανενός άλλου microετά το θάνατό του καρφώνοντάς της ένα χρυσό microαχαίρι στο στήθος Όmicroως τελικά δεν πεθαίνει και microένει microε τον καηmicroό Κάθε βράδυ πηγαίνει στον τάφο της και της παίζει τον αυλό για να του εmicroφανιστεί το φάντασmicroά της Όταν ο παππούς φανερώσει στον εγγονό το ανοσιούργηmicroα του πατέρα του τα πράγmicroατα θα οδεύσουν γρήγορα προς την τραγική κατάληξη

Η κατάληξη αυτή δεν είναι σύmicroφωνη microε το αριστοτελικό laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo Ο Περίανδρος αυτοκτονεί παίρνοντας κώνειο και οι δυο φρουροί αναρωτιούνται τι να κάνουν τις γυναίκες που ήθελε ο Περίανδρος να θυσιαστούν στον τάφο του microετά το θάνατό του και που τον εκλιπαρούν για τη ζωή τους

laquoΑ΄ΦΡΟΥΡΟΣ Τι λες Να τις σκοτώσουmicroε Να microην τις σκοτώσουmicroε

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Να τις παίξουmicroε κορόνα γράmicromicroαταmiddot κορόνα η ζωή γράmicromicroατα ο θάνατος

109

Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Καλά (Βγάζει ένα νόmicroισmicroα το τινάζει στον αγέρα Οι γυναίκες αλλόφρονες πέφτουν πίστοmicroα και κοιτάζουν το νόmicroισmicroα που έπεσε)

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Γράmicromicroατα Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Ας τις σκοτώσουmicroε (Οι φρουροί

αδράχνουν τα σπαθιά τουςmiddot πέφτει η αυλαία γοργά γοργά)raquo

Το τέλος αυτό προκαλεί τον έλεο στο θεατή ζητούmicroενο σε κάθε τραγωδία Ταυτόχρονα όmicroως υποβάλει και το microοντερνιστικό αίσθηmicroα του παράλογου της ύπαρξης της τυχαιότητας που καθορίζει εν πολλοίς τη ζωή microας

Αλλά ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων ∆ιαβάζουmicroε

laquoΛΥΚΟΦΡΩΝ Ένα χρυσό microαχαίρι Μοίρα καλώς εκόπιασες να microε (σελ 532)

Και θυmicroήθηκα τους υπέροχους στίχους του Κορνάρου που τους βάζει στο στόmicroα της Αρετούσας

Μοίρα δε σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι α microε γυρεύγεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι laquoΠΕΡΙΑΝ∆ΡΟΣ Τι θέλει ο άνθρωπος για να σωθεί

Ένα microονάχαhellip να νικήσει την ελπίδαraquo (σελ 606) Μόνο νικώντας την ελπίδα και το φόβο microπορείς να

νιώσεις πραγmicroατικά ελεύθερος αυτό πιστεύει ο Καζαντζάκης

Ανιχνεύσαmicroε και εδώ αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους αλλά είπαmicroε πως δεν θα τους παραθέτουmicroε πια

Οδύσσεια (1938)

Ἐσίmicroωσε τὸ ξύλο microου τὸ ράξιmicroο γυρεύγει

ἦρθε σ ἀνάβαθα νερά καὶ πλιὸ δὲν κιντυνεύγει

Θωρεῖ τὸν Οὐρανὸ γελᾶ τὴ Γῆ καὶ καmicroαρώνει

κ εἰς-ε λιmicroιώνα ἀνάπαψ[ης] ἤραξε τὸ τιmicroόνι

Σ βάθη πελάγου ἁρmicroένιζα microὰ ἐδά ρθα στὸ λιmicroιώνα

πλιὸ δὲ θυmicroοῦmicroαι ταραχές microάνητες καὶ χειmicroώνα

110

Οι στίχοι αυτοί είναι από τους τελευταίους του laquoΕρωτόκριτουraquo Με την laquoΟδύσσειαraquo τέλειωσα το laquo(ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκηraquo και ένοιωσα microια ανακούφιση ανάλογη microrsquo αυτή που ένιωσε ο Κορνάρος τελειώνοντας το αριστούργηmicroά του

Όmicroως δεν είναι αυτός ο microόνος λόγος για τον οποίο παρέθεσα αυτούς τους στίχους ∆ιαβάζοντας την laquoΟδύσσειαraquo δεν microπορούσα να microην κάνω την σύγκριση

Καθώς δεν microου αρέσει η ποίηση δεν είχα ποτέ καmicroιά πρεmicroούρα παρά την αγάπη microου για τον Καζαντζάκη να διαβάσω την laquoΟδύσσειάraquo του Είχα διαβάσει κάποια αποσπάσmicroατα και ο δεκαεπτασύλλαβός του δεν microου άρεσε καθόλου Το ίδιο δεν είχα διαβάσει και τα θεατρικά του αυτά που βρίσκονται στους τρεις τόmicroους Όταν τελικά τα διάβασα και αυτά είπα να microην microείνω στην ουρά παρόλο που η ουρά ήταν τεράστια 33333 στίχοι

Ενώ τα θεατρικά του ακόmicroη και τα ποιητικά microου άρεσαν όχι βέβαια όσο τα microυθιστορήmicroατά του δεν microπορώ να πω το ίδιο και για την laquoΟδύσσειαraquo Και δεν ήταν microόνο ο δεκαεπτασύλλαβος που microε δυσκόλεψεmiddot οι 900 σελίδες του και το σκληρό εξώφυλλο το κάνουν ιδανικό βιβλίο για να στολίζει το ράφι microιας βιβλιοθήκης ταυτόχρονα όmicroως και πολύ βαρύ πράγmicroα που microε δυσκόλευε καθώς συνηθίζω να διαβάζω καθισmicroένος σε καρέκλα δίπλα στο παράθυρο microε το φως της microέρας και όχι σε γραφείο

Πριν σχολιάσω τον δεκαεπτασύλλαβο θα ήθελα να πω δυο λόγια για το έπος

Το κύριο χαρακτηριστικό του έπους είναι η λαϊκότητά του Η laquoΙλιάδαraquo και η laquoΟδύσσειαraquo microεταδίδονταν προφορικά και ο Πεισίστρατος παράγγειλε την καταγραφή τους Ο laquoΕρωτόκριτοςraquo αυτό πια είναι σε όλους γνωστό έγινε αγαπητό ανάγνωσmicroα από τον απλό κρητικό και πολλοί τον ήξεραν απrsquo έξω laquoΟ καπετάν Καζάνης και η Κριτσοτοπούλα τα δυο τελευταία κρητικά έπηraquo που γράφηκαν στις αρχές του περασmicroένου αιώνα (1909 και 1912 αντίστοιχα) από τον Μιχάλη ∆ιαλιννά (έχω microιλήσει γιrsquo αυτά σε ένα συνέδριο δίνοντας αυτό τον τίτλο

111

στην εισήγησή microου) λειτούργησαν laquoεπικάraquo παρά το ήσσον λογοτεχνικό τους ενδιαφέρον Η microητέρα microου και όχι microόνο τα ήξερε απrsquo έξω Μάλιστα συγκρίνοντας την απαγγελία της την οποία κατέγραψα στο κασετόφωνό microου ένα χρόνο πριν πεθάνει (1978 Την έχω αναρτήσει στο youtube) microε το γραπτό κείmicroενο αποπειράθηκα κάποια συmicroπεράσmicroατα για τους λόγους που στην εποχή microας δεν είναι πια δυνατόν να γραφτούν έπη Ο χαρακτηρισmicroός λοιπόν της laquoΟδύσσειαςraquo του Καζαντζάκη ως έπους θα έλεγα ότι είναι καταχρηστικός

Και τώρα ας έλθουmicroε στο στίχο Ο δεκαεπτασύλλαβος microε δυσκόλεψε τροmicroερά στην

ανάγνωση και αυτός ίσως είναι ο κύριος λόγος που δεν microου άρεσε Αν η laquoΟδύσσειαraquo ήταν γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο έστω και τον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού πιθανότατα να microου άρεσε Ο ιαmicroβικός δεκαπεντασύλλαβος του laquoΕρωτόκριτουraquo κάνει την ανάγνωση να κυλάει microε microεγάλη άνεση Με τον δεκαεπτασύλλαβο του Καζαντζάκη έπεφτα συχνά σε κοτρώνες

Ποιες είναι αυτές οι κοτρώνες Να πούmicroε όmicroως πρώτα τι είναι τοmicroή Αντιγράφω από το διαδίκτυο laquoΗ τοmicroή είναι ένα φυσικό

σταmicroάτηmicroα της φωνής microας κάπου στα microισά τού στίχου Το σταmicroάτηmicroα αυτό microας το υπαγορεύει το ίδιο το νόηmicroα Με τον τρόπο αυτό ο στίχος χωρίζεται σε δύο microέρη πού τα λέmicroε ηmicroιστίχιαraquo

Και συνεχίζουmicroε Ο δεκαεπτασύλλαβος της laquoΟδύσσειαςraquo στην

συντριπτική πλειοψηφία των στίχων της έχει την τοmicroή (ευτυχώς) στη δέκατη συλλαβή Έτσι ο στίχος χωρίζεται σε ένα δεκασύλλαβο ηmicroιστίχιο που όmicroως εγώ σε πάρα πολλές περιπτώσεις δεν microπορούσα να διαβάσω στο ιαmicroβικό microέτρο αλλά σαν πεζό κείmicroενο και σε ένα ιαmicroβικό επτασύλλαβο που θα microπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει το ηmicroιστίχιο ενός ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου

Ας παραθέσουmicroε τους πρώτους τρεις στίχους

112

laquoΉλιε microεγάλε ανατολίτη microου χρυσό σκουφί του νου microου

αρέσει microου στραβά να σε φορώ πεθύmicroησα να παίξω όσο να ζεις όσο να ζω κι εγώ για να χαρεί η καρδιά

microαςraquo Το κόmicromicroα που υπάρχει στη δέκατη συλλαβή δηmicroιουργεί

φυσικά και αβίαστα την τοmicroή Όmicroως τα πράγmicroατα δεν είναι πάντα έτσι Παράδειγmicroα laquoΜαγνάδι λαmicroπερό στο αχνό το ουρανοθάλασσο και

χάθηraquo (Β 239) Εδώ η τοmicroή γίνεται microετά τη λέξη laquoαχνόraquo παρόλο που

δεν υπάρχει κόmicromicroα και χωρίς να υπαγορεύεται από το νόηmicroα χωρίζοντας τον στίχο σε ένα οκτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο και όχι σε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο όπως ήταν οι προηγούmicroενοι στίχοι

Ο παρακάτω στίχος είναι καλύτερος laquoΚι είδα σε γιέ microου στο γιαλό το χέρι αντήλιο νrsquo

αγναντεύειςraquo (Β 232) Εδώ υπάρχει κόmicromicroα microετά τη λέξη laquoγιαλόraquo microε το πρώτο

οκτασύλλαβο ηmicroιστίχιο σε ολοκληρωmicroένο νόηmicroα σαν το πρώτο ηmicroιστίχιο ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου Όmicroως καθώς έχεις συνηθίσει το πρώτο ηmicroιστίχιο να είναι δεκασύλλαβο laquoσκοντάφτειςraquo

Σε αρκετούς στίχους η τοmicroή microπορεί να γίνει κατά βούληση καθώς στη microέση του στίχου υπάρχει λέξη δισύλλαβη Έτσι microπορούmicroε να έχουmicroε είτε ένα οχτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο είτε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο Παράδειγmicroα

laquoΌλα rsquoναι φάδια της κοιλιάς παιδιά και το ψωmicroί στηmicroόνιraquo (Τ 1384) Εδώ ο Καζαντζάκης για να κάνει τον δεκαεπτασύλλαβο από την κρητική παροιmicroία βάζει στη microέση τη λέξη laquoπαιδιάraquo ανάmicroεσα σε δυο κόmicromicroατα Η τοmicroή microπορεί να γίνει είτε πριν είτε microετά τη λέξη

Αλλού προσθέτει στη λέξη ένα συνθετικό για να microετατρέψει τον δεκαπεντασύλλαβο σε δεκαεπτασύλλαβο όπως

laquoΓλυκοmicroηλιά microου microε τα microήλα σου και microυγδαλιά microου αφράτηraquo (Β 507)

113

Αν αφαιρέσουmicroε το laquoγλυκο-raquo έχουmicroε έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που λες και πάρθηκε (ίσως πράγmicroατι να πάρθηκε) από δηmicroοτικό τραγούδι

Είναι περίεργο που ο Καζαντζάκης ενώ χρησιmicroοποιεί πολύ συχνά τόπους και υφολογικά σχήmicroατα του δηmicroοτικού τραγουδιού δεν χρησιmicroοποίησε και το στίχο του Να σηmicroειώσουmicroε όmicroως εδώ ότι όσο προχωρούmicroε προς το τέλος της laquoΟδύσσειαςraquo τόσο microεγαλύτερη χρήση τους κάνει ενώ ταυτόχρονα microειώνονται οι στιχουργικές ανωmicroαλίες

∆ιαβάζουmicroε laquoΑχ πέθανε καλέ να σrsquo αγαπώ ζήσε να σrsquo έχω αmicroάχηraquo

(Α 260) Και εδώ καταστρέφει τον δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής

παροιmicroίας (την επιβεβαίωσα ψάχνοντας στο διαδίκτυο) προσθέτοντας το laquoκαλέraquo για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβό του

Αλλού τη λέξη αυτή την προσθέτει στην αρχή όπως στο παρακάτω παράδειγmicroα

laquoΏχου κι όποιος κοιmicroάται δίπλα σου τον ύπνο λαχταρίζειraquo (Ε 555)

Είναι ο δεύτερος στίχος microιας microαντινάδας Ο πρώτος στίχος είναι laquoΌποιος φιλεί τα χείλη σου ζάχαρη πιπιλίζειraquo Την πρωτάκουσα από τον συγχωρεmicroένο τον Μουντάκη

laquoΤρώτε τρώτε και πίνετε άρχοντες κι εγώ θα τραγουδήσωraquo (Θ 325)

Εδώ ο Καζαντζάκης για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβο από τον δεκαπεντασύλλαβο διπλασιάζει τη λέξη laquoτρώτεraquo Είναι στίχος από το γνωστό ριζίτικο στον οποίο όmicroως το laquoκι εγώ θα σας δηγούmicroαιraquo το παραλλάσσει σε laquoεγώ θα τραγουδήσωraquo

Το ίδιο κάνει και στον παρακάτω στίχο διπλασιάζοντας τη λέξη laquomicroικρόraquo

laquoΜικρό microικρό πουλί rsquoταν διάβηκε παιχνίδι και συντρίφτηraquo (Γ 53)

Ακούοντας την απαγγελία του Βασίλη ∆ιαmicroαντόπουλου στο youtube όπου ανάmicroεσα στα αποσπάσmicroατα που διαβάζει βρίσκεται και ο παραπάνω στίχος παρατηρώ ότι

114

στον στίχο laquoξεπάτωσε έριζα όλο το νησί και το κατάπιε η microνήmicroηraquo το laquoσεraquo του laquoξεπάτωσεraquo δεν το προφέρει ως microια συλλαβή microε το laquoεraquo του laquoέριζαraquo microε αποτέλεσmicroα να καταστρέψει τον δεκαεπτασύλλαβο αφού κάνει τις συλλαβές του δεκαοκτώ Να λοιπόν που έκανα καλά να παραιτούmicroαι συχνά από το να διαβάζω ρυθmicroικά τους στίχους και να τους διαβάζω αντίθετα σαν πεζό κείmicroενο Και η παραπάνω απαγγελία microου έδωσε αυτή την αίσθηση ότι ήταν ανάγνωση πεζού κειmicroένου ndash ή σύγχρονης ποίησης η οποία είναι χωρίς microέτρο

Ένα άλλο πρόβληmicroα που αντιmicroετώπισα διαβάζοντας τους δεκαεπτασύλλαβους του Καζαντζάκη είναι η χρήση ασυναίρετων τύπων που microου χαλούσαν την αίσθηση του microέτρου

laquoκι ολοζωής του πια την παρατάει στη χαmicroωγής να υφαίνειraquo (Β 470)

Και ο Κάλβος προτιmicroά τους ασυναίρετους τύπους όmicroως αυτό δίνει microια πρόσθετη microεγαλοπρέπεια στις laquoΩδέςraquo του Εδώ όmicroως microου φαίνεται ότι η χρήση είναι άστοχη και ξενίζει ιδιαίτερα εmicroάς τους κρητικούς που στις microαντινάδες και στα ριζίτικα χρησιmicroοποιούmicroε τους συνηρηmicroένους τύπους

Εmicroάθαν το πως σrsquo αγαπώ του microπαλκονιού σου οι βιόλες

κι όταν περνώ απrsquo το στενό microοσκοmicroυρίζουν όλες Αγαπώ όχι αγαπάω Περνώ όχι περνάω Στην ίδια ιστοσελίδα από όπου παρέθεσα για την τοmicroή

διάβασα και το παρακάτω laquoΑπό τις 15 συλλαβές κι απάνω ο στίχος δύσκολα συmicroπίπτει microε την κανονική ανθρώπινη αναπνοή και γιrsquo αυτό αποφεύγεταιraquo

Όχι ο Καζαντζάκης δεν θα τον αποφύγει Τι ήταν αυτό που τον ώθησε να χρησιmicroοποιήσει τον

δεκαεπτασύλλαβο Μήπως σαν λύση στις συχνά σύνθετες λέξεις που χρησιmicroοποιεί Μήπως διότι νόmicroιζε ότι ο στίχος αυτός σαν στίχος microπαρόκ έχει microεγαλύτερη microεγαλοπρέπεια Μήπως για να ξεχωρίσει από τον Σολωmicroό και τον Παλαmicroά στους οποίους δεν είδα να κάνει καmicroιά αναφορά ποτέ

115

Γιατί άραγε Αν συναντηθούmicroε ποτέ στην ίδια παράδεισο ή στην ίδια

κόλαση θα τον ρωτήσω ∆εν microου ήταν εύκολο να παρακολουθώ πάντα την

πλοκή Η Λιλή Ζωγράφου στο βιβλίο της laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo δίνει microια εκτενή περίληψη

Ο Οδυσσέας έκανε τόσα χρόνια να γυρίσει σπίτι του αλλά microόλις γύρισε βαρέθηκε δεν τον χωρούσε Άφησε το θρόνο στο γιο του και microε κάmicroποσους συντρόφους κίνησε για την περιπέτεια Σταmicroατούν στη Σπάρτη και παίρνει microαζί του την Ελένη κρυφά από τον Μενέλαο εννοείται Έπειτα πηγαίνουν στην Κρήτη και βοηθούν τους επαναστάτες σε microια επανάσταση Στην Αίγυπτο βοηθούν άλλους επαναστάτες Κατόπιν πηγαίνουν σε άλλα microέρη της Αφρικής φτάνουν microάλιστα microέχρι τις πηγές του Νείλου Μια λεοπάρδαλη τους ακολουθεί Συναντάνε τον Χριστό τον δον Κιχώτη και το Βούδα Στο δρόmicroο όλο και κάποιος σύντροφος εγκαταλείπει όλο και κάποιος πεθαίνει Στη συνέχεια τον βρίσκουmicroε στον βόρειο πόλο microε τους Εσκιmicroώους για να πεθάνει τέλος microόνος του πάνω σrsquo ένα παγόβουνο Τα φαντάσmicroατα των πεθαmicroένων συντρόφων τον επισκέπτονται στο ψυχοmicroάχηmicroά του

Στην αφήγηση αυτής της περιπλάνησης βλέπουmicroε αρκετά ανθρωπολογικά στοιχεία όπως πχ τον τρόπο που σκοτώνουν την αρκούδα οι Εσκιmicroώοι και τη θανάτωση σκλάβων στον τάφο του βασιλιά για να τον υπηρετούν οι ψυχές τους στην άλλη ζωή Σαν πεζό θα ήταν ένα συναρπαστικό πικαρέσκο microυθιστόρηmicroα microε τον Οδυσσέα και τους desperados συντρόφους του σαν ποίηmicroα όmicroως αmicroφιβάλω

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε ξανά τα σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί ο Καζαντζάκης και σrsquo άλλα έργα του (laquohellip αναστήθη ο σκούληκας και πεταλούδα εγίνηraquo) και βέβαια ξαναδιαβάζουmicroε για τις ιδέες και τις εmicromicroονές του δεν έχει νόηmicroα να τις επαναλάβουmicroε Να προσθέσω microόνο ότι εδώ φαίνεται πιο καθαρά η έννοια της eacutelan vital της laquoζωικής ορmicroήςraquo του δασκάλου του Ανρί Μπερξόν

laquoΕγώ το χρέος microου έκανα του γιου ξεπέρασα τον κύρηmiddot

116

τώρα και συ ξεπέρνα microε αν microπορείς στο νου και στο κοντάριraquo (Α 279-280)

Πάντως το παράκανε Σε κάθε ζευγάρωmicroα παρουσιάζει το ζευγάρι σαν να ζευγαρώνουν για να κάνουν απογόνους Όmicroως εγώ πιστεύω ότι τα πράγmicroατα ήταν τότε όπως και σήmicroεραmiddot τα ζευγάρια πολλές φορές ακόmicroη και όταν είναι παντρεmicroένα συνήθως τρέmicroουν στη σκέψη microιας εγκυmicroοσύνης

Και η θρησκεία θεωρεί ότι το σεξ βρίσκεται στην υπηρεσία της αναπαραγωγής Ο Φρόιντ όmicroως και γενικά η ψυχανάλυση το θεωρούν ως την κύρια έκφραση της αρχής της ηδονής Όσο για τους ηθολόγους αυτοί πιστεύουν ότι συντελεί στη σύσφιξη των σχέσεων του ζεύγους τόσο αναγκαία για την ανατροφή των παιδιών

∆ιαβάζουmicroε laquoκαλή πραmicroάτεια rsquoναι ο θεός παιδιά ξεπουληmicroό δεν

έχειraquo (Ν 709) Ε δεν είναι να απορεί κανείς που λίγο έλλειψε να τον

αφορίσουνε ∆εν microπορώ να ξέρω πόσο διαβάστηκε η laquoΟδύσσειαraquo

πιστεύω όmicroως ότι διαβάστηκε λιγότερο από τα microυθιστορήmicroατά του Ο Καζαντζάκης τη θεωρούσε ως έργο ζωής ndash την έγραψε επτά φορές ndash όmicroως εmicroένα δεν microου άρεσε Αλλά περί ορέξεως κολοκυθόπιτα Ή όπως έλεγαν οι λατίνοι de gustibus non est disputandum

Ιουλιανός ο Παραβάτης (1939) Ο Καζαντζάκης είναι συγγραφέας της ωριmicroότητας ∆εν είναι όλοι τέτοιοι Ο Τολστόι έγραψε τα αριστούργηmicroά του όταν ήταν

νέος Το 1963 τριανταπέντε χρονών ξεκίνησε το laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo που το τέλειωσε το 1969 Αmicroέσως microετά το 1973 ολοκληρώνει το δεύτερο αριστούργηmicroά του την laquoΆννα Καρένιναraquo Αντίθετα ο Ντοστογιέφσκι το ωριmicroότερο έργο του τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo τους έγραψε στο τέλος της ζωής του

117

Τα δυο microυθιστορήmicroατα που έγραψε νεότερος ο Καζαντζάκης ο laquoΤόντα Ράmicroπαraquo και ο laquoΒραχόκηποςraquo πόρρω απέχουν από τα microεγάλα microυθιστορήmicroατα της ωριmicroότητάς του

Κάτι ανάλογο διαπιστώνω τώρα διαβάζοντας τις έmicromicroετρες τραγωδίες του τουλάχιστον όσον αφορά τη στιχουργική

Ο laquoΙουλιανός ο Παραβάτηςraquo γράφηκε το 1939 αν και άργησε έξι χρόνια να εκδοθεί ∆εν είναι microόνο το ότι οι στίχοι του σrsquo αυτό το έργο microου άρεσαν περισσότερο από την άποψη του περιεχοmicroένου microου άρεσαν περισσότερο και από την άποψη της microορφής Ο Καζαντζάκης εδώ προσπαθεί να είναι συνεπής στιχουργικά και microένει πάρα πολύ πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβό του Ο στίχος αυτός είναι ο αγαπηmicroένος του αφού όπως διαβάζω και τον laquoΚωνσταντίνο Παλαιολόγοraquo στην τρίτη γραφή του το 1951 επτά χρόνια microετά την πρώτη σrsquo αυτό τον στίχο τον έγραψε

Αλλά και η πλοκή του έχει microεγαλύτερη δραmicroατικότητα απrsquo ότι στις προηγούmicroενες Μπροστά στη microονόχρωmicroη Θεοφανώ στον laquoΝικηφόρο Φωκάraquo microια αδίστακτη γυναίκα που συνωmicroότησε για τη δολοφονία του άντρα της η Μαρίνα η πνευmicroατική ndash αν κατάλαβα καλά ndash φίλη του αυτοκράτορα κόρη του αθηναίου δασκάλου του στη φιλοσοφία αmicroφιταλαντεύεται συνεχώς microε την αγάπη της για το Χριστό και την αγάπη της για τον Νικηφόρο να παλεύουν αδιάκοπα microέσα της να τον δηλητηριάσει ή όχι Να υπακούσει ή να παρακούσει στην εντολή του ∆εσπότη Ακόmicroη ο Ιουλιανός microας φαίνεται ως γνήσια τραγικό πρόσωπο Εδώ οι συνωmicroότες δεν έχουν το άλλοθι ότι ξεπάστρεψαν ένα microακελάρη όπως ο Νικηφόρος Φωκάς αλλά τον εξόντωσαν απλά και microόνο γιατί ήταν αντίθετος στο χριστιανισmicroό όπως έκαναν και microε τόσους άλλους microε πιο γνωστή την Υπατία Όmicroως και οι δυο έχουν ένα βασικό χαρακτηριστικό του τραγικού ήρωα που το βλέπουmicroε για παράδειγmicroα στον Μάκβεθ και στον Οιδίποδα υποmicroένουν microε αξιοπρέπεια τη microοίρα τουςmiddot και

118

microάλιστα όπως στην περίπτωση του Μάκβεθ microια microοίρα αναmicroενόmicroενη

laquohellipΝα microη φοβάσαι να κρατάς σφιχτά microερόνυχτα το Χάρο από το χέριmiddot και να το ξέρεις πια δεν έχεις άλλο φίλο (σελ 191) και laquoΈτοιmicroος πάντα ορθός σε περιmicroένω ω θάνατεraquo (σελ

218) Σαν έτοιmicroος από καιρό σα θαρραλέοςhellip Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια ακόmicroη χαρακτηριστικά

αποσπάσmicroατα laquoΜα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσεraquo (σελ 127) Ο Σολωmicroός εγκατέλειψε microόνο τον ιαmicroβικό

δεκαπεντασύλλαβο που οmicroοιοκαταληκτεί ζευγαρωτά για χάρη του ανοmicroοιοκατάληκτου του δηmicroοτικού τραγουδιού στους laquoΕλεύθερους Πολιορκηmicroένουςraquo Ο Καζαντζάκης γύρισε εντελώς την πλάτη του στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός πήδηξε στους ώmicroους του και τον καβάλησε χωρίς να το καταλάβει ∆ιαβάσετε τους παραπάνω στίχους σε άλλη διάταξη

Μα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσε Και πιο κάτω laquohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipΚι ούτε και στήθια γυναικός να microε παραστρατίζουνraquo (σελ 273) Ανάλογο laquoσπασmicroένοraquo ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο

συναντήσαmicroε και σε προηγούmicroενο έργο του και ασφαλώς θα υπήρχαν κι άλλοι που δεν έπεσαν στην αντίληψή microας

laquoΒΑΓΙΑ Να rsquoχα Μαρίνα microου κι εγώ την οmicroορφιά σου Αλήθεια αυτό που λεν ο γέρος microας ∆εσπότης την ώρα που microεστή κοπέλα πια στην άγια σε κράταε κολυmicroπήθρα το παρθένο ξάφνου σπλάχνο του ένιωσε να τρέmicroει από τον πόθοhellip και microε τα νύχια του έβγαλε τα δυο του microάτιαraquo (σελ 127-

128) Αυτό θα πει πίστη laquoΜεγάλη η χάρη του Θεού σουmiddot θα rsquoρθει microέρα

119

έχω ακουστά γλυκά νrsquo αδερφωθούν τα πάνταmiddot κι ο Σατανάς στη θεία κι αυτός να πέσει αγκάλη (σελ

236-237) Η ιδέα microιας τελικής ενότητας των πάντων επανέρχεται

συχνά στον Καζαντζάκη Η αντίληψή του αυτή microάλλον έχει την προέλευσή της στο βουδισmicroό στο τελικό Νιρβάναmiddot αν και οι σύγχρονοι φυσικοί υποστηρίζουν κάτι ανάλογο microακάβριο όmicroως Οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις θα εκλείψουν και αυτό γιατί η αύξηση της εντροπίας οδηγεί το σύmicroπαν σε microια κατάσταση θερmicroικής ισορροπίας όπου τα πάντα θα είναι ακίνητα νεκρά

laquoΣαν παραmicroύθι κι η ζωήmiddot θυmicroάσαι Ελένη το τερατόmicroορφο θεριό που προσδοκούσε χρόνια να ρθει να το φιλήσει αγνή παρθένα να ξαναβρεί το αγγελικό του θώρι Τέτοια κι εmicroέ η ψυχή και περιmicroένει το φιλί σουraquo (σελ 241) Στο παραmicroύθι αυτό ο Καζαντζάκης έχει αναφερθεί κι

άλλες φορές σαν microεταφορά θέλοντας να δηλώσει ότι η αγάπη microεταmicroορφώνει τον άνθρωπο το κάνει καλύτερο Αυτό οι ψυχολόγοι το ξέρουν πολλοί καλά

Και οι Beatles All you need is love Το παραmicroύθι είναι διδακτικό όmicroως υπάρχει και ένα

ανέκδοτο-παρωδία του ακόmicroη πιο διδακτικό Το κορίτσι φιλάει το βάτραχο και περιmicroένει να

microεταmicroορφωθεί στο όmicroορφο βασιλόπουλο Όmicroως ο βάτραχος ξελιγωmicroένος στα γέλια της λέει -Σου την έσκασα ∆εν είmicroαι βασιλόπουλο που έχει microεταmicroορφωθεί σε βάτραχο είmicroαι πραγmicroατικός βάτραχος

Και που βρίσκεται το δίδαγmicroα σrsquo αυτό το ανέκδοτο Γυναίκες να είστε επιφυλακτικές στα παραmicroυθιάσmicroατα

των ανδρών Και θυmicroήθηκα και άλλο ένα ανέκδοτο -Είσαι τόσο όmicroορφη τόσο τρυφερή τόσο γλυκιά τόσο

καλοσυνάτηhellip -Για να σου πω microήπως microου τα λες όλα αυτά για να microε

πξεις -Και έξυπνη

120

Τέτοια σόκιν ανέκδοτα έβαζα στο blog microου και έχασα τη θέση microου σαν σχολικός σύmicroβουλος Βέβαια αυτό ήταν πρόσχηmicroα Τώρα όmicroως είmicroαι συνταξιούχος εδώ και τέσσερα χρόνια

Την περιπέτειά microου αυτή την έχω γράψει καθrsquo υπόδειξη δύο φίλων σε ένα ανέκδοτο κείmicroενο που έχει τίτλο laquoΟ λαός δεν ξεχνά τι σηmicroαίνει δεξιάraquo και υπότιτλο laquoΕγώ το ξέχασα και το πλήρωσαraquo Αλλά φαίνεται ότι το ξέχασε και ένα microεγάλο microέρος του ελληνικού λαού που εξακολουθεί να έχει αmicroνησία Πώς αλλιώς να εξηγήσουmicroε το 2810 που πήρε η δεξιά στις εκλογές του Σεπτέmicroβρη που microας πέρασε

Όmicroως ας συνεχίσουmicroε microε τα αποσπάσmicroατα laquoΕίσαι Έλληνας Τι προσκυνάς Σηκώσου απάνω Εmicroείς και στους θεούς ορθοί microιλούmicroεmiddot λέγεraquo (σελ 254) Και θυmicroήθηκα το Θεmicroιστοκλή που υποχρεωmicroένος κατά

το πρωτόκολλο να προσκυνήσει τον Πέρση βασιλιά έριξε κάτω το δαχτυλίδι του και έσκυψε και το πήρε Τελικά υπάρχουν και microεσοβέζικοι συmicroβιβασmicroοί

laquoΑπελπισιά microου απελπισιά στερνή microου ελπίδαraquo (σελ 281)

Ίσως θα πρέπει να microαζέψω σε ξεχωριστό αρχείο τα καζαντζακικά οξύmicroωρα

laquoΜΑΡΙΝΑ hellip τα θάρρη microου έχω στο Χριστό ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ Κι εγώ τα θάρρη microου Στην πέρφανη ψυχή του απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 289) Από τους πιο καζαντζακικούς στίχους Συνεχίζουmicroε ακάθεκτοι microε τις υπόλοιπες τραγωδίες του Αλέξης Ζορmicroπάς (1943) Προηγείται η εισαγωγή που έγραψα για το σχέδιό microου

να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη και η οποία δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα το Γενάρη του 1992 και ακολουθεί το κείmicroενο για τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo που δηmicroοσιεύτηκε τον επόmicroενο microήνα

121

Από microικρός είχα το όνειρο να γίνω συγγραφέας Όmicroως

δεν είχα επιλέξει τι θα έγραφα όταν θα microεγάλωνα Όταν άρχισα να διαβάζω Καζαντζάκη στα 14 χρόνια microου η ιδέα άρχισε να ωριmicroάζει σιγά-σιγά microέσα microου θα έγραφα ένα βιβλίο για τον Καζαντζάκη Η ιδέα αυτή όσο microεγάλωνα γινόταν όλο και πιο πιεστική Στα είκοσι ένα microου χρόνια είχε γίνει αφόρητη Το καλοκαίρι του rsquo71 έλεγα ότι οπωσδήποτε θα έγραφα αυτό το βιβλίο ∆εν το έγραψα Όχι τόσο γιατί δούλευα σε ένα φροντιστήριο αγγλικών όσο γιατί δεν είχα ακόmicroη τις προϋποθέσεις Η διάθεση από microόνη της δεν αρκεί Πάντως κάποιες σηmicroειώσεις βρίσκονται ακόmicroη στα γραφτά microου

Το επόmicroενο καλοκαίρι ούτε που το σκέφτηκα Είχαmicroε άλλες έγνοιες πια και είmicroαστε προσανατολισmicroένοι σε άλλα διαβάσmicroατα Έπρεπε να διώξουmicroε τη χούντα Ο Μαρξ έδειχνε την προοπτική ενός καινούριου κόσmicroου

Ταξίδευα microε το πλοίο ∆ίπλα στο παγκάκι δυο ωραίες ξένες είχαν στήσει συζήτηση Η microια η πιο όmicroορφη microιλούσε παθιασmicroένα για τον Καζαντζάκη microε ένα ενθουσιασmicroό ίδιο microε τον δικό microου όταν ήmicroουν έφηβος Τι ωραία λέω θα microπω στην κουβέντα τους θα τους microιλήσω κι εγώ για τον Καζαντζάκη έχω πολλά να τους πω Θα ξεκινήσω microε τον laquoΖορmicroπάraquo Η ωραία σίγουρα θα είναι γεmicroάτη ενδιαφέρον θα κρέmicroεται από τα χείλια microου Μετά θα microιλήσω για τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Τότε θα της πιάσω το χέρι Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θα της χαϊδέψω τα microαλλιά Απορροφηmicroένη καθώς θα είναι θα αφήνεται microε ηδυπάθεια Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo θα σκύψω και θα τη φιλήσω Το βράδυ στην καmicroπίνα αν όλα πάνε καλά θα της microιλάω για τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και θα laquoβγάζουmicroε τα microάτια microαςraquo όπως λέει και ο laquoΖορmicroπάςraquo Την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo θα την κάνω αργότερα αναφορά στους φίλους microου όλος καmicroάρι

Τι ωραία θα ήταν να είχαν γίνει έτσι τα πράγmicroατα Η έmicroφυτη ντροπαλότητά microου δεν microrsquo άφησε να τολmicroήσω Στην επόmicroενη στάση κατέβηκα Νησί Κάσος

122

πρωτοδιορισmicroένος φιλόλογος επιστρέφοντας από τις χριστουγεννιάτικες διακοπές Το βιβλίο που δεν έγραψα τα λόγια που δεν είπα σrsquo αυτή την κοπέλα τα έκλεισα σε ένα ολοσέλιδο άρθρο στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo άνοιξη του 1983 100 χρόνια από τη γέννηση του Καζαντζάκη ∆ίπλα στο όνοmicroα microου και η φωτογραφία microου microε τη λύρα στο χέρι Το πρώτο microου όνειρο να γίνω συγγραφέας το είχα πραγmicroατοποιήσει Το πρώτο microου βιβλίο το laquoΠαραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότηταraquo είχε κυκλοφορήσει πριν δύο χρόνια Έmicroενε mdashκαι microένειmdash να πραγmicroατοποιηθεί το δεύτερο microου όνειρο να βγάλω ένα δίσκο τους στίχους τους έχω έτοιmicroους microαντινάδες που έγραψα στη γυναίκα microου ένα χρόνο microετά τότε στην αρχή της γνωριmicroίας microας Λύρα microόνο δεν έmicroαθα να παίζω καλά Ελπίζω κάποτε να microάθω

Με ένα άρθρο δεν ένιωθα να ξεπληρώνω ένα χρέος που το αισθανόmicroουνα βαθιά microέσα microου Έτσι τώρα τελευταία ακούγοντας mdashκαι διαβάζονταςmdash κάποια αρνητικά σχόλια για τον Καζαντζάκη (σε ένα κείmicroενο microάλιστα απαντήσαmicroε πριν λίγους microήνες από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo) αποφάσισα να τον ξαναδιαβάσω έχοντας την υποψία ότι microπορεί να είχα κάνει λάθος Ξεκίνησα microε τον laquoΖορmicroπάraquo

∆εν έσφαλα Μπορεί να microην ένιωσα τώρα τον πρώτο άκρατο ενθουσιασmicroό όmicroως έβλεπα ότι βρισκόmicroουνα microπροστά σε ένα microεγάλο έργο το οποίο microάλιστα microε την εmicroπειρία των 40 χρόνων microου το δεχόmicroουνα πιο πλούσια Έτσι αποφάσισα να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη να συναντηθώ πάλι microε τη σκέψη του και τα αποτελέσmicroατα αυτής της συνάντησης να τα καταγράψω για τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Το ξεκίνηmicroα θα γίνει microε τα microυθιστορήmicroατα αυτά που τον καθιέρωσαν διεθνώς

∆εν θα είναι εmicroπεριστατωmicroένες microελέτες Έχουν γραφεί τόσα για τον Καζαντζάκη κι εγώ αποστρέφοmicroαι τον ερανισmicroό Θα είναι ένας ιmicroπρεσιονιστικός πίνακας η φωτογραφία microιας επαφής Θα είναι καταγραφή σκέψεων και συναισθηmicroάτων έτσι όπως θα δω και θα νιώσω το

123

κάθε έργο του που θα διαβάσω Η αρχή θα γίνει microε τον Ζορmicroπά

Τον Αλέξη Ζορmicroπά τον έχω διαβάσει πέντε έξι φορές

microέχρι τώρα ακριβώς πόσες δεν θυmicroάmicroαι Η τελευταία ήταν πριν λίγες microέρες Η προτελευταία όταν ήmicroουν φοιτητής Μια φορά τον διάβασα και στα αγγλικά

Στα αγγλικά Είναι microια τρελή ιστορία Στον Καζαντζάκη οφείλω κατά

κάποιο τρόπο την επαγγελmicroατική microου αποκατάσταση Ήmicroουνα 15 χρονών microαθητής της τρίτης γυmicroνασίου

Πήγαινα στο φροντιστήριο αγγλικών του κου Σταυρακάκη ή για την ακρίβεια ερχόταν αυτός στο χωριό microου το Κάτω Χωριό Ιεράπετρας και microας έκανε microάθηmicroα σε microια αίθουσα του δηmicroοτικού σχολείου Εγώ και οι φίλοι microου ήmicroασταν πολύ άταχτοι Πρώτος διώχτηκα εγώ κάπου το ∆εκέmicroβρη του 1965 microε δια παντός αποβολή Οι δυο φίλοι microου ο Γιώργης ο Μαυρόmicroατος και ο Αντώνης ο Μουστακάκης microε το τέλος της χρονιάς ήσαν ανεπιθύmicroητοι να συνεχίσουν

Τέρmicroα το φροντιστήριο εγώ όmicroως αγγλικά έπρεπε να microάθω οπωσδήποτε

Βρήκα τον τρόπο Αγόρασα τα βιβλία του Καζαντζάκη στα αγγλικά και τα διάβαζα microε τη βοήθεια ενός λεξικού Τις άγνωστες λέξεις τις σηmicroείωνα σrsquo ένα τετράδιο Όπου δυσκολευόmicroουν άνοιγα το πρωτότυπο Έτσι διάβασα πρώτα τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo microετά τον Ζορmicroπά και τέλος τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Έγινα ξεφτέρι

Στο φροντιστήριο του κου Σταυρακάκη επιστρέψαmicroε εγώ κι ο Γιώργης το καλοκαίρι του 1967 όταν θα πηγαίναmicroε στην τρίτη λυκείου αφού ζητήσαmicroε συγνώmicroη και αφού υποσχεθήκαmicroε ότι θα ήmicroασταν καλά παιδιά Ήmicroασταν πια microεγάλοι Παρrsquo όλες τις διαβεβαιώσεις της κας Μαρίκας της γυναίκας του που microας έκανε microάθηmicroα ο κος Σταυρακάκης δεν microπορούσε να πιστέψει ότι είχαmicroε γίνει πράγmicroατι τόσο ήσυχοι και προσεκτικοί microαθητές

Εκείνο το καλοκαίρι κάναmicroε την τετάρτη τάξη Εγώ παρόλο που δεν είχα τελειώσει την τρίτη έγινα δεκτός

124

στην τετάρτη γιατί ήξερα καλά αγγλικά Το χειmicroώνα microόνος microου χωρίς την παρέα του Γιώργη έκανα την πέmicroπτη τάξη Νύχτα πολλές φορές microε κρύο και βροχή έκανα microε το ποδήλατό microου κάθε microέρα τα επτά χιλιόmicroετρα της διαδροmicroής Κάτω Χωριό - Ιεράπετρα microετrsquo επιστροφής για να παρακολουθήσω το φροντιστήριο

Ήmicroουν απrsquo τους καλύτερους microαθητές Στις εξετάσεις για να πάρουmicroε δεν θυmicroάmicroαι ποιο δίπλωmicroα ήλθα δεύτερος Έτσι πέρασα την ίδια χρονιά στο πανεπιστήmicroιο αγγλική φιλολογία στην Αθήνα Όταν έκανα το στρατιωτικό microου γράφτηκα στο φιλοσοφικό τmicroήmicroα και το τελείωσα λίγο microετά αφού απολύθηκα Τελικά διορίστηκα φιλόλογος microε το δεύτερο αυτό πτυχίο αφού δούλεψα επί χρόνια σαν microεταφραστής και καθηγητής αγγλικών (το καλοκαίρι microάλιστα του 1971 στο ίδιο φροντιστήριο όπου έmicroαθα αγγλικά του κου Σταυρακάκη) Σίγουρα αν δεν ήταν τα βιβλία του Καζαντζάκη η επίδοση microου στα αγγλικά δεν θα ήταν αυτή που ήταν και το πανεπιστήmicroιο θα έmicroενε ένα όνειρο Όταν microιλάω λοιπόν για χρέος απέναντι στον Καζαντζάκη δεν είmicroαι υπερβολικός

Ξαναδιαβάζοντας τον Ζορmicroπά microετά από τόσα χρόνια συνειδητοποίησα πλήρως τη διάκριση microεταξύ κλασικού έργου και σύγχρονου Κλασικό είναι το microεγάλο έργο που αντέχει στο χρόνο άσχετα αν είναι λίγοι που το διαβάζουν πια Σύγχρονο είναι το έργο που αναφέρεται σε σύγχρονα προβλήmicroατα σύγχρονες καταστάσεις αγγίζει σύγχρονες ευαισθησίες όmicroως είναι άγνωστο αν θα αντέξει τη δοκιmicroασία του χρόνου Ο Ζορmicroπάς σrsquo αυτή τη δεύτερη ανάγνωση microου φάνηκε πια έργο κλασικό Ο διάκοσmicroος και το ντύmicroα της προβληmicroατικής του ανήκουν σε microια προηγούmicroενη εποχή Τον σηmicroερινό αναγνώστη δύσκολα θα τον αγγίξει Όmicroως microήπως τον αγγίζει πχ η Ιλιάδα Το κοινό των κλασικών έργων είναι πάντα πιο περιορισmicroένο Όλα σχεδόν τα microυθιστορήmicroατα που έχω διαβάσει τα τελευταία χρόνια σύγχρονων συγγραφέων θα τα χαρακτήριζα από την άποψη του χώρου όπου διαδραmicroατίζεται η πλοκή τους αστικά Οι ήρωες ζουν και κινούνται microέσα σε πόλεις και είναι χαρακτηριστικοί τύποι

125

της πόλης Οι ήρωες του Καζαντζάκη και όχι microόνο στον Ζορmicroπά ζουν στην ύπαιθρο και είναι χαρακτηριστικοί τύποι της υπαίθρου Πολλοί microου θυmicroίζουν χωριανούς microου Έτσι τα έργα του Καζαντζάκη φαίνονται σήmicroερα να παίρνουν ένα ηθογραφικό χαρακτήρα ο οποίος δεν ήταν καθόλου microέσα στις προθέσεις του Και ηθογραφική λογοτεχνία δεν γράφεται πια εκτός από κάποια έργα δεύτερης κατηγορίας που οι συγγραφείς τους ζουν συνήθως στην ύπαιθρο Η ευαισθησία του αναγνωστικού κοινού έχει αλλάξει Εξ άλλου είναι κατά πλειοψηφία αστικό Οι microεγάλες πόλεις και κυρίως η πρωτεύουσα διογκώνονται υπέρmicroετρα εξαιτίας ενός ανεξέλεγκτου ρεύmicroατος αστυφιλίας (κυρίως και microέσω της τηλεόρασης) και καταδυναστεύουν ιδεολογικά την ύπαιθρο διαmicroορφώνοντας τις ιδέες τις αξίες και τα γούστα των κατοίκων της

Η ηθογραφική λοιπόν αυτή χροιά που παίρνουν σήmicroερα τα έργα του Καζαντζάκη τα έχει αποmicroακρύνει από το σηmicroερινό ελληνικό αναγνωστικό κοινό Όmicroως στα microάτια των ξένων αυτό τους προσθέτει έναν εξωτισmicroό πράγmicroα που συντείνει στη διάδοση τους στο εξωτερικό

Πιστεύω ότι αυτό που χαρακτηρίζει τα έργα του Καζαντζάκη και προσδιορίζει την ποιότητα τους είναι η δύναmicroη του στοχασmicroού του συγγραφέα τους Ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας-φιλόσοφος Η λογοτεχνία του είναι microια λογοτεχνία ιδεών Και microπορεί να microην είναι στρατευmicroένη λογοτεχνία microια και ο όρος χρησιmicroοποιείται για τη λογοτεχνία που βρίσκεται την υπηρεσία microιας ιδεολογίας όmicroως συχνά έχει κανείς την εντύπωση ότι ο συγγραφέας κάνει κήρυγmicroα

Το ότι ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας ιδεών φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά από την ποίηση του Βρισκόmicroενη στο περιθώριο φορmicroαλιστικών αναζητήσεων και πειραmicroατισmicroών συντηρητική στη microορφή της πραγmicroατεύεται ιδέες microυθικούς ήρωες και προσωπικότητες της ιστορίας ∆εν θα αποκτήσει ποτέ την αποδοχή του ευρέως κοινού πράγmicroα όmicroως που δεν φαίνεται να τον απασχολεί

126

Αφού ο Καζαντζάκης είναι τόσο παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν έγινε φιλόσοφος

Το επιχείρησε ∆υο νεανικά δοκίmicroιά του έχουν σαν αντικείmicroενο τη φιλοσοφία του Νίτσε και τον Μπερξόν Όmicroως η σκέψη του ήταν πολύ πλατειά για να χωρέσει microέσα σε microια συστηmicroατική θεώρηση όπως απαιτεί η φιλοσοφία

Κάθε φιλοσοφία είναι δόγmicroα Ένας φιλόσοφος που αντιφάσκει είναι κακός φιλόσοφος Και όmicroως όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι διακρίνονται λίγο πολύ για ασυνέπειες και αντιφάσεις στη σκέψη τους Ακόmicroη και ο Χέγκελ ο οποίος microπάζει στη φιλοσοφία του την έννοια της αντίφασης για να τη διώξει από την πίσω πόρτα επισύροντας τα ειρωνικά σχόλια του νεαρού Μαρξ

Ο Καζαντζάκης έβλεπε τη ζωή σαν microια πολύχρωmicroη σύνθεση αντιθέσεων Μαγευόταν απrsquo αυτές ένιωθε να τον τραβούν αντιmicroαχόmicroενες δυνάmicroεις ένας διάβολος και ένας άγγελος που αγωνίζονταν ποιος να κερδίσει την ψυχή του

Στον Ζορmicroπά υπάρχουν δυο κυρίαρχες αντιθέσεις Από τη microια ο άνθρωπος του πνεύmicroατος της σκέψης της λογικής που είναι ο συγγραφέας Από την άλλη ο άνθρωπος της αίσθησης του ενστίκτου της ζωής ο Ζορmicroπάς Ο Καζαντζάκης φαίνεται να είναι το σηmicroείο ισορροπίας δύο αντίρροπων δυνάmicroεων Όσο microεγαλώνει η microια microεγαλώνει και η άλλη ∆εν είναι τυχαίο που ο Ζορmicroπάς κυοφορείται σαν αντίβαρο της microαγείας που ασκεί όλα αυτά τα χρόνια ο Βούδας πάνω του και που θα τον οδηγήσει στη συγγραφή της οmicroώνυmicroης τραγωδίας Για τον Βούδα η ζωή είναι ψευδαίσθηση Για τον Ζορmicroπά είναι η υπέρτατη αίσθηση ∆εν υπάρχει τίποτα πιο αληθινό απrsquo τη ζωή Ένας φιλόσοφος θα πρέπει να αποφασίσει ποιος έχει δίκιο Ο Καζαντζάκης νιώθει πως και οι δυο έχουν δίκιο laquo∆εν πρόκειται για ζήτηmicroα απόλυτων αντιθέσεων αλλά microετατοπισmicroένων εντάσεωνraquo για να χρησιmicroοποιήσω microια φράση που διάβασα κάπου και microου άρεσε Ο άνθρωπος είναι microια ζυγαριά που γέρνει πότε προς το ένα σκέλος και πότε προς το άλλο Ο

127

Καζαντζάκης περιέγραψε τα δύο σκέλη της ζυγαριάς προσωποποιώντας τα Τον ζωντανό άνθρωπο που γέρνει πότε εδώ και πότε εκεί τον περιέγραψε microε απαράmicroιλλη microαεστρία ο microεγάλος Τολστόι στο έργο του laquoΠάτερ Σέργιοςraquo

Να γράψω και ένα ανέκδοτο παραβαίνοντας το πρωτόκολλο της βιβλιο-κρητικής αλλά βρισκόmicroενος microέσα στην ars poetica του Καζαντζάκη

Πήγαν κάποτε δυο διάδικοι στον Χότζα να βρουν το δίκιο τους Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο ένας laquoέχεις δίκιοraquo του λέει ο Χότζας Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο άλλος laquoέχεις δίκιοraquo λέει και σrsquo αυτόν ο Χότζας Ένας τρίτος που παραβρίσκεται στη συζήτηση λέει έκπληκτος laquoΜα πως είναι δυνατόν Χότζα microου να έχουν και οι δύο δίκιοraquo laquoΚαι συ δίκιο έχειςraquo του απαντάει ο Χότζας

Ο Χότζας είναι ο Καζαντζάκης Η συνειδητοποίηση από τον Καζαντζάκη της

αντιφατικής (ή καλύτερα της αντιθετικής) σύστασης της πραγmicroατικότητας επεκτείνεται και στο πεδίο της γλώσσας Συχνά χρησιmicroοποιεί αντιφατικές εκφράσεις για να εκφράσει τη microια και microοναδική ιδέα Τη microεγαλύτερη πυκνότητα αυτού του ειδικά καζαντζακικού λογοτεχνικού σχήmicroατος τη βρήκα στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo νοmicroίζω

mdash laquoΠαπούλη δόσrsquo microου microια συmicroβουλήraquo mdash laquoΦτάσε όπου microπορείςraquo mdash laquo∆όσrsquo microου κι άλλη microιαraquo mdash laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo Στον laquoΖορmicroπάraquo βρήκα τα εξής αποσπάσmicroατα (αν δεν

microου ξέφυγε κανένα) στο παραπάνω σχήmicroα laquomicroάτια που στυλώνονταν πάνω microου σαν να microε

καλωσόριζαν κάθε στιγmicroή σαν να microε αποχαιρετούσαν κάθε στιγmicroήraquo

laquoο microόνος τρόπος να σώσεις τον εαυτό σου είναι να microάχεσαι να σώσεις τους άλλουςraquo (προσέξτε όχι να σώσεις αλλά να microάχεσαι να σώσεις)

laquoΝα ενεργείς σαν να microην υπήρχε θάνατος και να ενεργείς έχοντας στο νου σου κάθε στιγmicroή το θάνατο είναι ίσως έναraquo

128

laquoΑν τότε microονάχα είmicroαστε λεύτεροι όταν υπακούmicroε το microπρούτζινο χέριraquo

laquoΗ πίστη microου είναι microωσαϊκό καmicroωmicroένο από απιστίεςraquo laquoΗ microεγαλύτερη τρέλα είναι να microην έχεις τρέλαraquo laquoΗ ουσία της ζωής είναι η ανώτατη παραφροσύνηraquo θα

γράψει στην εισαγωγή laquoΤέταρτη θεωρία (του Ζορmicroπά) δυο και δυο κάνουν

τέσσερα Πέmicroπτη θεωρία δυο και δυο δεν κάνουν τέσσεραraquo

laquoΗ ψυχή είναι κι αυτή σάρκα και η σάρκα είναι κι αυτή ψυχήraquo

laquoΗ εξωτερική συmicroφορά microετουσιώνεται σε ανώτατη δυσκολότατη ευδαιmicroονίαraquo

laquo Στην κορυφή της προσπάθειας mdash στην απροσπάθειαraquo

Αν έκανα αυτή την εξαντλητική παράθεση είναι γιατί πιστεύω ότι σε διατυπώσεις σαν κι αυτές βρίσκεται κλεισmicroένη η πεmicroπτουσία της σκέψης του Καζαντζάκη

Στον laquoΖορmicroπάraquo όπως και στα άλλα έργα του εξάλλου τα microεγάλα microεταφυσικά προβλήmicroατα ποιος microας έφτιαξε που πάmicroε γιατί ζούmicroε κλπ συζητούνται δεν απαντώνται Εκείνο που θέλει να εκφράσει ο Καζαντζάκης είναι η αγωνία του ανθρώπου microπροστά σrsquo αυτά τα ερωτήmicroατα και όχι να σχολιάσει τις απαντήσεις που δόθηκαν microια και ξέρει ότι καmicroιά δεν είναι τελεσίδικη

Το πρόβληmicroα της ελευθερίας τον απασχολεί αρκετά επίσης Αναρωτιέται αν ελευθερία είναι η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας ή αντίθετα η microη συνειδητοποίησή της Όmicroως η ελευθερία αυτή έχει ένα microάλλον microεταφυσικό χαρακτήρα Την πατρίδα (τη λέξη εθνικισmicroό δεν την χρησιmicroοποιεί) τη θεωρεί πρόξενο σωρείας εγκληmicroάτων

Ο αντικληρικαλισmicroός του Καζαντζάκη παρά λίγο να του στοιχίσει τον αφορισmicroό του Ο αντικληρικαλισmicroός αυτός εκφράζεται και στον ίδιο το microύθο στην ιστορία microε τον καλόγερο καθώς και microε την παράθεση παροιmicroιών Αρκετά ξεπερασmicroένος σήmicroερα τον συνάντησα τελευταία στο βιβλίο του Άρη Σφακιανάκη laquoΟ τρόmicroος του κενούraquo

129

που παρουσιάσαmicroε ήδη από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Όmicroως δε νοmicroίζω ότι ήταν γνήσιος αντικληρικαλισmicroός και το επεισόδιο που παραθέτει (έρωτες καλόγερων) το κάνει νοmicroίζω για το γαργαλιστικό της υπόθεσης

Αξίζει να σηmicroειωθούν εδώ οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη για τις γυναίκες Οι φεmicroινίστριες δεν θα πρέπει να τον συmicroπαθούν γιrsquo αυτές Τις παρουσιάζει να microην έχουν τίποτε άλλο στο νου τους παρά τον έρωτα Οι άντρες και πρώτος και καλύτερος ο Ζορmicroπάς εκφράζονται ή περιφρονητικά ή microε οίκτο γιrsquo αυτές Για τον άντρα είναι εmicroπόδιο στην πραγmicroατοποίηση των υψηλών του επιδιώξεων Το πολύ να είναι microια αναγκαία και ευχάριστη ανάπαυλα στη δράση του Για τον Καζαντζάκη microετράνε microόνο οι ήρωες Και η ιστορία έχει να παρουσιάσει πολλούς ήρωες ελάχιστες ηρωίδες Αν είναι αλήθεια ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo όπως δηλώνει στην laquoΑσκητικήraquo του τότε η microόνη πραγmicroατικότητα είναι ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος αυτός που πατάει τις απάτητες κορφές

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ήρωες του Καζαντζάκη στέκονται όλο και ψηλότερα Από τους απλά ενδιαφέροντες τύπους του Ζορmicroπά και του Μανωλιού (Χριστός Ξανασταυρώνεται) περνάει στη microυθική σχεδόν φυσιογνωmicroία του Καπετάν Μιχάλη για να περάσει microετά στις ασκητικές microορφές του Χριστού και του Άγιου Φραγκίσκου Ανάλογοι είναι και οι ήρωες στις τραγωδίες του

Το ύφος του έργου του συmicroφωνεί microε την ποιητική του όπως την εκθέτει παρενθετικά στο laquoΖορmicroπάraquo

laquoΈmicroοιαζε το κρητικό τούτο τοπίο microε την καλή πρόζα καλοδουλεmicroένο λιγόλογο λυτρωmicroένο από περιττά πλούτη δυνατό και συγκρατηmicroένο ∆ιατύπωνε microε τrsquo απλούστερα microέσα την ουσία ∆εν έπαιζε δεν καταδεχόταν να χρησιmicroοποιήσει κανένα τερτίπι δεν ρητόρευε Έλεγε ότι ήθελε να πει microε αντρίκια αυστηρότηταraquo

Το ύφος αυτό θα βρει την πιο ώριmicroή του έκφραση στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo το microυθιστόρηmicroα που microrsquo άρεσε

130

περισσότερο αλλά που αγνοήθηκε από το κοινό Όmicroως θα microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτό στην ώρα του

Προmicroηθέας (1943) Ο laquoΠροmicroηθέαςraquo κατά τα πρότυπα του αισχύλειου

δράmicroατος είναι τριλογία Προmicroηθέας πυρφόρος Προmicroηθέας δεσmicroώτης και Προmicroηθέας λυόmicroενος

Ο Καζαντζάκης είναι λάτρης της ισχυρής προσωπικότητας είτε ιστορικής είναι αυτή όπως ο Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος είτε άσηmicroης καθηmicroερινής όπως ο Μανωλιός και ο καπετάν Μιχάλης ήρωες όλοι των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Στις τραγωδίες του όmicroως οι ήρωές του είναι όλοι ιστορικές ή microυθολογικές προσωπικότητες ∆εν θα microπορούσε να είναι διαφορετικά αν ήθελε να microείνει πιστός στο αρχαίο δράmicroα έτσι τουλάχιστον όπως microας το παρουσιάζει ο Αριστοτέλης ο οποίος είχε υπόψη του microια πολύ πιο πλούσια δραmicroατουργία απrsquo ότι εmicroείς σήmicroερα και ο οποίος επισηmicroαίνει ότι η τραγωδία σε αντίθεση microε την κωmicroωδία

microιmicroείται πρόσωπα καλύτερα των υπαρχόντων (βελτίους

microιmicroεῖσθαι βούλεται τῶν νῦν) Έτσι στις τραγωδίες του δεν θα δούmicroε να φιγουράρουν καθηmicroερινοί άνθρωποι όλοι οι ήρωές του είναι γνωστές προσωπικότητες από την ιστορία ή τη microυθολογία Όmicroως οι προσωπικότητες αυτές ανέδειξαν κάθε microία ένα κυρίως χαρακτηριστικό τους Ο Χριστός ο Χριστόφορος Κολόmicroβος και ο Θησέας την επιmicroονή στο σκοπό Ο Νικηφόρος Φωκάς ο Ιουλιανός ο Παραβάτης ο Καποδίστριας και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος την θαρραλέα αντιmicroετώπιση του επικείmicroενου θανάτου Ο Προmicroηθέας και ο Λωτ (laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo) microια υψηλή αίσθηση του καθήκοντος ο microεν Λωτ αρνούmicroενος να δεχθεί τη σωτηρία που του προσέφερε ο Θεός για να microην εγκαταλείψει τους συmicroπολίτες του ο δε Προmicroηθέας αρνούmicroενος να υποκύψει στις εντολές του ∆ία και να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Στον laquoΠροmicroηθέαraquo βλέπω επιπλέον το

131

δίπολο συmicroβιβασmicroούmicroη συmicroβιβασmicroού το οποίο χρησιmicroοποίησα ως κύριο ερmicroηνευτικό άξονα στα έργα που πραγmicroατεύτηκα στο διδακτορικό microου Μίλησα γιrsquo αυτό πιο πρώτα στο microελέτηmicroά microου για την laquoΑντιγόνηraquo όπου το δίπολο εκπροσωπείται από την Αντιγόνη και την Ισmicroήνη Η Αντιγόνη αψηφά την εξουσία του Κρέοντα ενώ η Ισmicroήνη

τη συmicroβουλεύει να συmicroβιβαστεί ἀλλ᾽ ἐννοεῖν χρὴ τοῦτο

microὲν γυναῖχ᾽ ὅτι ἔφυmicroεν ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ microαχουmicroένα Μεγαλύτερος ο συmicroβιβασmicroός της Ισmicroήνης το ζήτηmicroα δεν είναι microόνο ότι δεν πρέπει να πηγαίνουν κόντρα στις διαταγές του τύραννου αλλά και ότι δεν πρέπει να τα βάζουν microε τους άντρες γενικά Τον πόλο του συmicroβιβασmicroού εδώ εκπροσωπεί ο Επιmicroηθέας ο οποίος παραινεί τον αδελφό του να συmicroβιβαστεί Αυτός αρνείται αγέρωχα

Ο Καζαντζάκης πρέπει να microείνει κατά κάποιο τρόπο πιστός στην αισχύλεια τριλογία ο Προmicroηθέας πρέπει να ελευθερωθεί Πώς όmicroως

Όχι δεν θα συmicroβιβαστεί Ο ∆ίας όmicroως θα συγχωρέσει Εντούτοις η συγχώρεση αυτή θα επιβεβαίωνε για άλλη microια φορά την παντοδυναmicroία της εξουσίας που δεν φοβάται πια τους αντάρτες και έχει χορτάσει την εκδικητικότητά της Έτσι ο Καζαντζάκης microπάζει στη σκηνή τον γιο του τον Ηρακλή Αυτός θα έλθει έτσι κι αλλιώς να τον ελευθερώσει

∆εν θα προλάβει Θα τρέξουν πρώτες οι υπηρέτριες του ∆ία ο Θυmicroός και η Βία και αυτές θα τον ελευθερώσουν

Και πάλι microπαίνει το ζήτηmicroα του συmicroβιβασmicroού η Αθηνά τον καλεί microαζί της στον Όλυmicroπο microαζί microε τους άλλους θεούς

Αρνείται δεν έχει σκοπό να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Και πάλι βλέπουmicroε την άρνηση της ευτυχίας microπροστά στην αίσθηση του καθήκοντος

Θίγει και άλλα θέmicroατα ο Καζαντζάκης στο έργο αυτό όπως την αγνωmicroοσύνη του λαού δείχνοντας τους γέροντες να πετροβολούν τον Προmicroηθέα και την εξέλιξη του ανθρώπου microέσα από τις διαδοχικές γενιές στο τέλος

132

του έργου πατέρας και γιος αγκαλιάζονται και ο Προmicroηθέας χάνεται microέσα στο σώmicroα του γιου του τού Ηρακλή Επίσης ο Καζαντζάκης παρουσιάζει τη γυναίκα το κατrsquo εξοχήν συντηρητικό στοιχείο να microαγεύεται από τον δυνατόν άντρα όπως αργότερα η Εmicroινέ από τον Καπετάν Μιχάλη Η Πανδώρα ερωτεύεται τον Προmicroηθέα όmicroως αυτός αρνείται τον έρωτά της και έτσι αυτή αναγκάζεται να υποκύψει στον έρωτα του Επιmicroηθέα ∆ηλώνει όmicroως

laquoΠάντα αγαπώ τον άντρα που δεν έχωraquo (σελ 100) Το διάβασα σε microια ανάρτηση microε ευφυολογήmicroατα -Ποια είναι η καλύτερη γυναίκα -Του άλλου Στιχουργικά ο Καζαντζάκης καλύτερος παρά ποτέ

δίνει σχεδόν πάντα αmicroιγείς ενδεκασύλλαβους που κάποιες φορές ξεχειλώνουν σε δωδεκασύλλαβους microε microια πρόσθετη βραχεία συλλαβή στο τέλος όπως πχ

laquoΤο χέρι microην απλώνειςmiddot πα στην άβυσσο αιώνες κρεmicroασmicroένος θα microουγκρίζειςraquo (σελ 55) Επίσης ο χορός των Πανόπουλων (ακόλουθων του

Πάνα) και των Ωκεανίδων που εδώ κάνει πιο συχνά την εmicroφάνισή του αλλά και άλλα πρόσωπα microιλούν microε αναπαιστικούς στίχους δεκασύλλαβους κατά το πλείστον όπως

laquoΤι φωτιά τι χαρά rsquoναι microοιρόγραφτη πα στη γης την πετρόχαρη microοναχά το απροσκύνητο microέτωπο λευτεριά να στοχάζεται τους θεούς πολεmicroώντας αντάρτικα (σελ 48-49) Όmicroως ας δώσουmicroε κάποια ακόmicroη αποσπάσmicroατα laquoΈ σκλάβε microια ψυχή microεγάλη microάθε δε δύνεται να νιώσει ελευτερία τα πλάσmicroατα όλα ελεύτερα αν δεν κάmicroειraquo (σελ 32) Μεγαλειώδες laquoΤη σάρκα τυραννάς να γίνει πνέmicroαraquo (σελ 101) Έχουmicroε αρχίσει πια να το βαριόmicroαστε Ίσως γιατί

διαβάζω microια τραγωδία κάθε microέρα laquohellipΜα πολεmicroώ κι η νίκη κι ας έρθει κι ας microην έρθει δε microε νοιάζειmiddot

133

ορθός να πολεmicroώ και τίποτα άλλο δε θέλω microήτε ζήτησα της Μοίραςraquo (σελ 103) Για άλλη microια φορά βλέπουmicroε το microοτίβο του

αγωνιζόmicroενου ανθρώπου που τον ενδιαφέρει περισσότερο ο ίδιος ο αγώνας από τη νίκη Πιο κάτω λέει και ο γιος του ο Ηρακλής

laquoΠάντα πιο πέρα είναι ο στερνός microας άθλοςmiddot πάντα πιο microπρος και τελειωmicroό δεν έχουνraquo (σελ 242) Έχουmicroε διαβάσει και τις άλλες δυο τραγωδίες θα

γράψουmicroε και γιrsquo αυτές Ιωάννης Καποδίστριας (1944) Τελικά διαπιστώνω ότι τις εmicromicroονές του Καζαντζάκη

microόνο διαβάζοντας τα θεατρικά του έργα microπορείς να τις συνειδητοποιήσεις πλήρως Η λιτότητα των επεισοδίων που υπαγορεύουν οι θεατρικές συmicroβάσεις τις κάνει πιο ανάγλυφες

Μια κύρια εmicromicroονή του Καζαντζάκη που δεν φαίνεται τόσο στα microυθιστορήmicroατά του είναι ο απελπισmicroένος αγώνας του τραγικού ήρωα και η αξιοπρέπεια microε την οποία αντιmicroετωπίζει τον αναπόφευκτο θάνατό του αξιοπρέπεια που του απαγορεύει να τον αποφύγει να τρέξει να σωθεί Εδώ συναντάmicroε την υπαρξιακή laquoεπιλογήraquo του Σαρτρ επιλέγουmicroε την ουσία που θα δώσουmicroε στην ύπαρξή microας Και η ελευθερία microας συνίσταται ακριβώς σrsquo αυτή την επιλογή και όχι στις laquoαυθαίρετες πράξειςraquo τις actes gratuites του Καmicroύ Ο υπεράνθρωπος microένει και αγωνίζεται αντιmicroετωπίζοντας ατάραχος το αναπόφευκτο της microοίρας Τα ανθρωπάκια το βάζουν στα πόδια

laquo∆εν είναι η Μοίρα παντοδύναmicroηmiddot η ψυχή rsquoναι του ελεύτερου του αγνού κι απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 121) Για να εικονογραφήσει αυτή την laquoεmicromicroονήraquo του ο

Καζαντζάκης προβαίνει και σε ιστορικές αυθαιρεσίες Εν τάξει δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν αντιmicroετώπισε ο Νικηφόρος Φωκάς τους δολοφόνους του microε αξιοπρέπεια

134

ή όχι όmicroως αδυνατούmicroε να πιστέψουmicroε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας όδευε στην εκκλησία περιmicroένοντας το θάνατό του προειδοποιηmicroένος Ο Καζαντζάκης τον παρουσιάζει όπως θα παρουσιάσει λίγο αργότερα το Χριστό στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo πιστεύοντας πως ο θάνατός του θα είναι χρήσιmicroος για την Ελλάδα οδεύει θαρραλέα να τον συναντήσει

laquoΣτο σύmicroφωνο microε την Ελλάδα όπου έχω βάλει τη βούλα microου microε το Θεόν εγγύη microπήκεν η ρήτρα ετούτη πρώτη Θοδωράκη laquoΑν τύχει κι είναι χρήσιmicroος microπορεί microια microέρα ο θάνατός σου στην πατρίδα Καποδίστρια να πεθάνειςraquo Υπόγραψα κι ως τίmicroιος άντρας είmicroαι έτοιmicroος την rsquoπογραφή microου να τιmicroήσω Εδώ βλέπουmicroε ότι ο Καζαντζάκης microε λεκτικές

ακροβασίες προσπαθεί να microείνει πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο κάτι που δεν έκανε στις πρώτες του τραγωδίες Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι το microέτρο των χορικών είναι επίσης ο ανάπαιστος και πάλι microε ανισοσύλλαβους στίχους

Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΣιχάθηκα τους Έλληνεςmiddot microοχτώ παλεύω πονώ και χάνουmicroε γιrsquo αυτούς microα δεν τους θέλωmiddot το αθάνατο το φως microολεύουν της Ελλάδαςraquo (σελ 34) Τι να κάνουmicroε αυτός είναι πάντα ο λαός Αυτό το

κατάλαβε πρώτος και καλύτερος ο Μωυσής όταν κατέβηκε από το όρος Σινά

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντάει τον Νίτσε Περιφρονεί τον απλό λαό microόνο η ηρωική προσωπικότητα τον ενδιαφέρει Βέβαια στο laquoΟ Χριστό ξανασταυρώνεταιraquo θα παρουσιάσει microια προσωπικότητα που προβάλει microέσα από τον απλό λαό το Μανωλιό Και ο Καπετάν Μιχάλης δεν είναι κάποια ιστορική διασηmicroότητα Όmicroως στις τραγωδίες του ο Καζαντζάκης είναι ειδολογικά περιορισmicroένος

Ο λαός είναι πάντα αυτός που είναι δεν microπορεί να έχει τα χαρακτηριστικά των microεγάλων προσωπικοτήτων Οι δηmicroαγωγοί υπάρχουν γιατί υπάρχει ο δήmicroος Το αν θα τον περιφρονήσεις ή θα τον αγαπήσεις δεν εξαρτάται από το

135

λαό εξαρτάται από εσένα Ακόmicroη και στην άρια φυλή ξεχωρίζουν οι ηγέτες από τις microάζες γιrsquo αυτό ο Χίτλερ είχε δώσει τόση σηmicroασία στην προπαγάνδα δηλαδή στο παραmicroύθιασmicroα του απλού λαού

Κάποιοι αγαπούν τον λαό κάποιοι τον περιφρονούν Όποιος κι αν είναι ο λαός ας τον αγαπούmicroε όπως ο Σολωmicroός

∆υστυχισmicroένε microου λαέ καλέ και αγαπηmicroένε Πάντοτε ευκολόπιστε και πάντα προδοmicroένε Σόδοmicroα και Γόmicroορρα (1948) ∆εν θα microπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι microια τραγωδία

του Καζαντζάκη και microάλιστα microε υπόθεση εmicroπνευσmicroένη από τη Βίβλο θα microου άρεσε τόσο Η τραγωδία αυτή βρήκα ότι είναι η πιο αντιπροσωπευτική του τουλάχιστον όπως τον προσέλαβα εγώ

Είχα γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτηση ότι δεν είχα σκοπό να διαβάσω τις τραγωδίες του που είναι σε έmicromicroετρο λόγο ούτε βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo Κάποια στιγmicroή όmicroως άρχισα να αmicroφιταλαντεύοmicroαι Τελικά διαβάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo πήρα την απόφασή microου θα τις διάβαζα και αυτές Και ευτυχώς που είχα την προνοητικότητα στην ανάρτηση αυτή να αφήσω ανοιχτό το ενδεχόmicroενο να τις διαβάσω κάποια στιγmicroή Ποτέ δεν φανταζόmicroουν όmicroως ότι αυτό θα γινόταν τόσο σύντοmicroα Παράγγειλα λοιπόν και την laquoΟδύσσειαraquo περιmicroένω να microου τη φέρουν

∆εν microένει πιστός στην ιστορία της Βίβλου την παραλλάσσει πάρα πολύ Για παράδειγmicroα η γυναίκα του Λωτ απουσιάζει

Αλλά ας δώσουmicroε microια σύντοmicroη περίληψη Ο Θεός έχει αποφασίσει να καταστρέψει τα Σόδοmicroα και

τα Γόmicroορρα και ο Αβραάmicro τον παρακαλεί να σώσει τον γιο του αδελφού του τον Λωτ ο οποίος είναι υπόδειγmicroα αρετήςmiddot τα τελευταία χρόνια γιατί πιο πριν ήταν κι αυτός ένας καλοπερασάκιας όπως όλοι οι κάτοικοι των δυο αυτών πόλεων

136

Ο βασιλιάς διατάζει τον Λωτ να σκοτώσει τον microικρό του γιο το διάδοχο γιατί ένας χρησmicroός έλεγε πως θα τον σκοτώσει για να του πάρει την εξουσία Όχι δεν έκανε αυτός το λάθος του Λάιου που άφησε τον microικρό Οιδίποδα στον Κιθαιρώνα για να πεθάνει και βρέθηκε ένας βοσκός και τον έσωσε λάθος που το πλήρωσε microε τη ζωή του διατάζει την άmicroεση εκτέλεση

Ο Λωτ πράγmicroατι εκτελεί την εντολή πνίγοντας τον microικρό microε ένα σκοινί Το σώmicroα του το θάβει σε έναν αmicroπελώνα Τα αmicroπέλια τρέφονται microε το νεκρό σώmicroα microε αποτέλεσmicroα το κρασί που δίνουν τα σταφύλια τους να είναι microαγεmicroένο αυτός που το πίνει έχει παραισθήσεις και οράmicroατα Με ένα τέτοιο κρασί ποτίζουν ένα βράδυ οι κόρες του Λωτ τον πατέρα τους και τον παρασύρουν σε ένα όργιο στο οποίο χάνουν την παρθενιά τους Ο Λωτ νοmicroίζει ότι αυτό ήταν όνειρο

Κάποια στιγmicroή εmicroφανίζεται στο Λωτ και στις κόρες του ένας πανέmicroορφος άγγελος ο άγγελος ο Πυροmicroάλλης που έχει έλθει να εκτελέσει την εντολή του θεού να καταστρέψει τις δυο αmicroαρτωλές πόλεις Κάποιες φορές microέσα από τη microορφή του εmicroφανίζεται το φάντασmicroα του νεκρού παιδιού Έτσι παρουσιάζεται στον βασιλιά

laquoΠατέρα συmicroπάθησέ microεhellip Πρέπει να σε σκοτώσωraquo (σελ 415)

Τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα δεν είναι οι αmicroαρτωλές πόλεις της Βίβλου Είναι επικούρειες πόλεις που οι κάτοικοί τους εκτιmicroούν τη γνώση και ξέρουν να διασκεδάζουν Ίσως να ήταν microέσα στις προθέσεις του Καζαντζάκη ο συmicroβολισmicroός της καταστροφής τους η ατοmicroική βόmicroβα είναι προϊόν της γνώσης και αυτό το προϊόν αποτελεί σήmicroερα τη microεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα

Όmicroως ας παραθέσουmicroε όπως το συνηθίζουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΒΑΣΙΛΙΑΣ Περάσαmicroε όλους τους τρόmicroους περάσαmicroε όλες τις ελπίδες νικήσαmicroε το Θεό δεν είδες γραmicromicroένο απάνω στην καστρόπορτα Ε∆Ω ∆ΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ Αυτό θα πει Εδώ δεν υπάρχει φόβοςraquo (σελ 413)

137

Την αντίληψη αυτή την έχουν εκφράσει βέβαια και άλλοι Οι θεοί δεν είναι όmicroως microόνο προϊόντα του φόβου είναι προϊόντα και της ελπίδας

Ο Πυροmicroάλλης Άγγελος παίρνει κάποια στιγmicroή τα χαρακτηριστικά του αντάρτη Άγγελου του εωσφόρου

laquoΒασίλισσα λύσε τα microπράτσα σου microη microε αmicroποδάς φτάνει Υπάρχει κι άλλο σκαλοπάτι πιο πάνω από το φόνο δύσκολο πολύhellip Αναmicroέρισε να το ανεβώ Ο πόλεmicroος microε το Θεόmiddot αυτό rsquoναι το τέταρτο σκαλοπάτιhellip Γέρο-Λωτ microην τρίβεις τα χέρια microη χαίρεσαιhellip Ξέρεις καταραmicroένο προφητικό microυαλό πως σωτηρία δεν υπάρχει κι ο πόλεmicroος είναι χαmicroένος Μα θα πολεmicroήσουmicroε

ΛΩΤ Πώς θα πολεmicroήσουmicroε το Θεό Πυροmicroάλλη Με την προσευχή ∆εν ακούει Με τη microετάνοια Πολύ αργά Να φύγουmicroε Πού να πάmicroε Ολούθε είmicroαστε ζωσmicroένοι από Θεό Πού να χωθούmicroε Από πού να πιαστούmicroε hellip

ΑΓΓΕΛΟΣ Ένας όmicroως microπορεί να Του αντισταθείmiddot σε αυτόν έχω τα θάρρη microου

ΛΩΤ Ένας Ποιος ΑΓΓΕΛΟΣΟ νους του ανθρώπουhellip ΛΩΤ Σωστά σωστά Περήφανη ψυχή Μου αρέσει ο

ακατάδεχτος ανέλπιδος λόγος σουmiddot εmicroπρός λοιπόν ας πολεmicroήσουmicroε κι ας χαθούmicroεraquo (σελ 421-423)

Το να παλεύεις από αξιοπρέπεια χωρίς ελπίδα είναι ένα microοτίβο που το έχουmicroε συναντήσει και αλλού στο Σολωmicroό και στον Καβάφη για παράδειγmicroα Όmicroως για τον Καζαντζάκη έχει ξεχωριστή σηmicroασία Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo αυτό εκφράζεται πιο χαρακτηριστικά Ο αγγλικός τίτλος του έργου Freedom and death Ελευθερία και θάνατος είναι πιο προσφυής

Ο Αβραάmicro προσπαθεί να πείσει τον Λωτ να φύγουν microακριά από τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα που φαίνεται να καταστρέφονται από microια ηφαιστειακή έκρηξη όπως έγινε και microε την Ποmicroπηία Ο Λωτ αρνείται να παρατήσει τους συmicroπολίτες του (θυmicroήθηκα τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τους συντρόφους του microπροστά στο εκτελεστικό απόσπασmicroα και να σωθεί

138

Ξεχνάω πράγmicroατα και ονόmicroατα αλλά ευτυχώς η συνειρmicroική microου microνήmicroη λειτουργεί ακόmicroη καλά)

laquoΛΩΤ Πες Του δεν έρχουmicroαι ∆ε λέει πως είmicroαι λεύτερος ∆ε λέει πως microrsquo έκανε λεύτερο και το καυχιέται Κάνω το λοιπόν ότι θέλω ∆εν έρχουmicroαι Στο καλό γερο-ενάρετε στο καλό υπάκουο πρόβατο του Θεού Και πες του αφεντικού σου Χαιρετίσmicroατα από το γερο-Λωτ Και πες του ακόmicroα ∆εν είναι δίκαιος δεν είναι καλόςmiddot είναι παντοδύναmicroος Παντοδύναmicroος τίποτα άλλο (σελ 443)

Μrsquo αυτά τα λόγια του Λωτ τελειώνει η τραγωδία Θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε το Θεό σαν microεταφορά

της αναγκαιότητας σαν microεταφορά της υπαρξιακής microας συνθήκης microε το αναπόφευκτο του θανάτου Υπάρχουν άλυτα φιλοσοφικά προβλήmicroατα όπως κατά πόσο η αναγκαιότητα αυτή σηmicroαίνει προκαθορισmicroό δηλαδή έναν απόλυτο ντετερmicroινισmicroό ή αφήνει κάποια περιθώρια ελευθερίας (∆υστυχώς φοβάmicroαι ότι το laquoΕλευθερία ή αναγκαιότηταraquo του Jacques Monod έχει απολεσθεί από το ράφι των τύψεων πριν προλάβω να το διαβάσω)

Είmicroαστε όντως ελεύθεροι Οι microπιχεβιοριστές John B Watson και FBSkinner

microιλάνε για απόλυτο καθορισmicroό Ο υπαρξιστής Σαρτρ πιστεύει στην ελευθερία της επιλογής microέσω της οποίας δίνουmicroε ουσία στην ύπαρξή microας (η ύπαρξη προηγείται της ουσίας) Ο Καmicroύ πάλι υποστηρίζει ότι microε τις actes gratuites τις παράλογες πράξεις αποδεικνύουmicroε την ελευθερία microας και την διαφυγή από κάθε ετεροκαθορισmicroό (laquoΟ ξένοςraquo) Κάτι ανάλογο υποστηρίζει και ο Σαmicroαράκης στο laquoΛάθοςraquo Οι microυστικές υπηρεσίες πίστευαν ότι εκπαιδεύοντας microε τέτοιον τρόπο τον πράκτορά τους θα τον έκαναν πειθήνιο όργανο στις εντολές τους

Λάθος Αυτός άφησε τον κρατούmicroενό του να ξεφύγει γιατί δεν ήταν δυνατόν να του ξεριζώσουν από microέσα του την ανθρωπιά

Μεγάλη συζήτηση δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για να την κάνουmicroε

139

Και σrsquo αυτό το έργο εντόπισα αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους τους οποίους όmicroως δεν θα παραθέσω

Χριστόφορος Κολόmicroβος (1949) ∆εν έχω σε microεγάλη εκτίmicroηση τον δοmicroισmicroό σαν εργαλείο

λογοτεχνικής ανάλυσης που τάχα σε οδηγεί σε microια βαθύτερη κατανόηση παρόλο που κάποτε ασχολήθηκα microε ενθουσιασmicroό microrsquo αυτόν και αργότερα από υποχρέωση όταν δούλευα πάνω στο διδακτορικό microου Καθώς ετοιmicroάζοmicroαι να γράψω για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo βλέπω ότι πολλά από τα έργα του Καζαντζάκη θα microπορούσαmicroε να τα βάλουmicroε στον προκρούστη του σηmicroειωτικού τετράγωνου του Greimas Και αυτό γιατί οι περισσότεροι ήρωές του έχουν στη συνείδησή τους ότι πρέπει να εκτελέσουν microια υψηλή αποστολή Στο συγκεκριmicroένο έργο έχουmicroε ως πρώτο ζευγάρι δρώντων το Υποκείmicroενο-Κολόmicroβος Αντικείmicroενο-Αmicroερική Ως δεύτερο ζευγάρι το Εντολέας-Θεός Αποδέκτης-Κολόmicroβος και ως τρίτο ζευγάρι Βοηθός-Ελισάβετ Αντίπαλος-εξεγερmicroένοι ναύτες κά

Όmicroως ας αφήσουmicroε το σηmicroειωτικό τετράγωνο και τις νεοθετικιστικές επιδράσεις στη θεωρία της λογοτεχνίας και ας αναπτύξουmicroε microε λόγια το τι προσλάβαmicroε από το έργο αυτό

Όπως οι περισσότεροι ήρωες του Καζαντζάκη εmicroπνέεται και αυτός από την αίσθηση microιας υψηλής αποστολής Την αποστολή αυτή την οποία νοιώθει σαν ηθική υποχρέωση ενισχύουν και εξωτερικοί παράγοντες Ο Θεός τον οποίο χρησιmicroοποιεί σαν σύmicroβολο ο Καζαντζάκης για να αναπτύξει πιο ελκυστικά τη microυθοπλασία του στην πραγmicroατικότητα είναι microια διπλοτυπία της εσωτερικής ηθικής παρόρmicroησης της ανάγκης που νοιώθει ο ήρωας να πετύχει κάτι υψηλό το οποίο εντάσσεται στο γενικότερο καζαντζακικό σχήmicroα laquoνα κάνει τη σάρκα πνέmicroαraquo Και φυσικά για να έχει ενδιαφέρον η ιστορία αλλά και γιατί έτσι συmicroβαίνει και

140

στην πραγmicroατικότητα βλέπουmicroε άτοmicroα που τον ενισχύουν στην προσπάθειά του αλλά και άτοmicroα που του microπαίνουν εmicroπόδιο Η γυναίκα για παράδειγmicroα στα έργα του δεν εντάσσεται στο γνωστό στερεότυπο microούσα-βοηθός είναι αντίmicroαχος Τέτοια είναι η Εmicroινέ στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τέτοιες είναι οι δυο κόρες του Λωτ στο laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo τέτοια είναι η Μαγδαληνή στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo

Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει σαν οιωνό το ότι και ο Κολόmicroβος και η Ελισάβετ της Ισπανίας γεννήθηκαν την ίδια microέρα 22 Απριλίου 1451 Στη βικιπαίδεια διαβάζω ότι η ηmicroεροmicroηνία γέννησης του Κολόmicroβου εικάζεται microεταξύ 26 Αυγούστου και 31 Οκτωβρίου Όmicroως όντως γεννήθηκαν την ίδια χρονιά και ο Κολόmicroβος πέθανε δυο χρόνια αργότερα από την Ισαβέλλα (1506)

∆εν συmicroπίπτει η γέννησή τους σύmicroπτωση όmicroως είναι ότι την ίδια χρονιά που έγινε η Reconquista η ανακατάληψη δηλαδή της Ιβηρικής χερσονήσου που ήταν υπό αραβική κατοχή για επτά αιώνες έγινε και η ανακάλυψη της Αmicroερικής το 1492

Για φαντάσου επτά αιώνες Εmicroείς οι κρητικοί ευτυχώς τους άραβες τους ξεφορτωθήκαmicroε πιο σύντοmicroα σε ενάmicroιση αιώνα Μας φορτώθηκαν όmicroως άλλοι αργότερα τετρακόσια τόσα χρόνια οι ενετοί διακόσια τόσα χρόνια οι τούρκοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΌσο λίγο κι αν έχω βασίλισσα microου φτάνειmiddot όσο πολύ κι αν έχω δε microε φτάνει (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται σε τέτοιου είδους οξύmicroωρα Να παραθέσω ένα από τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

-Παππού δώσrsquo microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ώσrsquo microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείς Γενικά βλέπω στις τραγωδίες του να επαναλαmicroβάνονται

σύmicroβολα και φράσεις κλισέ αποκαλυπτικά των

141

αντιλήψεών του Ουρανός Καρδιά Θεός Σάρκα Πνέmicroα Ψυχή Πεταλούδα είναι λέξεις που τις συναντάmicroε συχνά

laquoΠρέπειhellip νrsquo αφανίσουmicroε εντός microας τη γης και τη θάλασσα και νrsquo αποmicroείνει microονάχα ο ουρανόςraquo (σελ160)

laquoΠού θαρρείτε πως πλέmicroε ολοζωής Σε γαληνά νερά Αλίmicroονό σας Η ψυχή πηδάει και γκρεmicroίζεται από καταρράχτη σε καταρράχτηraquo (σελ 273)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Η ευτυχία είντα θαρρείς πως είναι κατά βάθος Λίγες στιγmicroές απrsquo τη ζωή που κάνει ο πόνος λάθος Οι στιγmicroές δηλαδή που microεσολαβούν microέχρι να πέσουmicroε

από τον ένα καταρράχτη στον άλλο Στο τέλος του έργου βλέπουmicroε το θέmicroα της επιλογής

σαν έκφραση της ελευθερίας για την οποία microιλήσαmicroε στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo

laquoΒ΄ΑΓΓΕΛΟΣ ∆έχεσαι το microαρτύριο δεν το δέχεσαι Αποκρίσου

Α΄ΑΓΓΕΛΟΣ Μην τον βιάζειςmiddot λεύτερος είναι παίρνει απόφαση

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ (Πετιέται απάνω κάνει το σταυρό του σηκώνει αψηλά το χέρι ήσυχα)

∆έχουmicroεraquo (σελ 285) ∆ιαβάζοντας τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo είδα ότι

χωλαίνει σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου Για δυο κυρίως λόγους Ενδοκειmicroενικά τον βλέπουmicroε να σκοτώνει τον

άνθρωπο που του έδωσε το χάρτη microε τις οδηγίες για το πώς να φτάσει στην Ανατολή για να microην τον ξαναφτιάξει από microνήmicroης και τον δώσει σε άλλο Αυτό το microακιαβελικό laquoΟ σκοπός αγιάζει τα microέσαraquo microας απωθεί ιδιαίτερα σήmicroερα που το βλέπουmicroε να εφαρmicroόζεται από τους ισλαmicroιστές της ISIS και όχι microόνο Εξωκειmicroενικά στη συνείδηση πολλών η ανακάλυψη της Αmicroερικής συνδέεται microε τη γενοκτονία των ινδιάνων

Αναρωτήθηκα κάποια στιγmicroή γιατί ο Καζαντζάκης δεν έγραψε κανένα έργο για τον Ναπολέοντα Υπάρχει καλύτερο παράδειγmicroα ανθρώπου που δεν το βάζει κάτω

142

που η αποτυχία δεν τον απελπίζει που δραπετεύει από την εξορία για να ξεκινήσει εκ νέου τον αγώνα Τον θαύmicroασαν τόσοι και τόσοι από τον συmicroπατριώτη του Σταντάλ microέχρι τους laquoεχθρούςraquo γερmicroανούς Γκαίτε και Μπετόβεν γιατί να microην τον θαυmicroάσει και ο Καζαντζάκης

Κούρος (1949) Στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας κάναmicroε microια αναφορά

στο σηmicroειωτικό τετράγωνο υποστηρίζοντας ότι δεν βοηθάει στην ερmicroηνευτική κατανόηση Αυτό φαίνεται να ισχύει απόλυτα στην περίπτωση του laquoΚούρουraquo

Παρά τον τίτλο η υπόθεση του έργου είναι εmicroπνευσmicroένη από την ιστορία του Θησέα και του Μινώταυρου

Ο Θησέας έχει έλθει στην Κρήτη microαζί microε την αποστολή των επτά νέων και των επτά νεανίδων φόρος των υποτελών αθηναίων στον Μίνωα σαν θυσία στον Μινώταυρο Σκοπός του Να εξοντώσει τον Μινώταυρο Βοηθός του Η Αριάδνη που τον έχει ερωτευθεί Αντίmicroαχος Μάλλον κανένας

Θα σκοτώσει το Μινώταυρο Εδώ έχουmicroε την παραλλαγή του microύθου microε την οποία

στόχο έχει ο Καζαντζάκης να εικονογραφήσει την αντίληψή του για τον άνθρωπο που αγωνίζεται να ξεπεράσει τη φύση του και να αρθεί σε κάτι ανώτερο Ο Υπεράνθρωπος για τον Καζαντζάκη δεν είναι ένας άριος που έχει σαν αποστολή να εξοντώσει τις κατώτερες φυλές όπως έκανε ο homo sapiens που εξόντωσε τον νεαντερτάλιο τουλάχιστον όπως υποστηρίζεται από πολλούς αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος που microε τον αγώνα του αίρεται στο επίπεδο του υπεράνθρωπου Χρησιmicroοποιεί ένα τριαδικό σχήmicroα σχήmicroα που έχει χρησιmicroοποιηθεί κι άλλες φορές όπως για παράδειγmicroα laquoαγριότητα-βαρβαρότητα-πολιτισmicroόςraquo laquoανιmicroισmicroός-θρησκεία-φιλοσοφίαraquo για να συσχετίσει την εξέλιξη της ανθρωπότητας microε το βαθmicroό ανθρωποmicroορφισmicroού των θεών Ο Μίνωας αγωνίστηκε microε τον θεό-ταύρο και

143

κατάφερε και του έδωσε ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε όλο του το σώmicroα εκτός από το κεφάλι όπως είναι οι ζωόmicroορφοι αιγυπτιακοί θεοί Ο αγώνας του Θησέα microε τον Μινώταυρο είναι microια microεταφορά επίσης

laquo∆ε microου αρέσουν οι θεοί που έχουν κεφάλι σκύλου ή τσακαλιού ή ταύρουmiddot που δεν microπόρεσαν ακόmicroη να νικήσουν το χτήνοςraquo (σελ 294)

Και πιο κάτω laquoΕσύ εσύ Μίνωα Μεγάλε βασιλιά microε τον αγώνα σου

microε το microυαλό σου και microε την πράξη νικώντας τους ανθρώπους χαλινώνοντας τα πάθη τα δικά σου microετουσιώνοντας το χάος σε αρmicroονία έσmicroιξες microε το θεό έκαmicroες τον Ταύρο Μινώταυρο Παραπάνω δεν microπόρεσεςraquo (σελ 323)

Το παραπάνω το καταφέρνει ο Θησέας Παλεύοντας microαζί του τον κάνει να χάσει το ταυρίσιο κεφάλι του και να πάρει ανθρώπινο κεφάλι Παίρνοντας ανθρώπινο κεφάλι γίνεται ένα microε τον Κούρο και η πάλη τελειώνει microε ένα θερmicroό εναγκαλισmicroό Το τριαδικό σχήmicroα του Καζαντζάκη είναι λοιπόν laquoΤαύρος-Μινώταυρος-Κούροςraquo

Αλλά και εδώ υπάρχει εξέλιξη όmicroως εκτός πλαισίου της ιστορίας Ο Κούρος είναι microε αλύγιστο σώmicroα και microε τα χέρια κολληmicroένα στους γοφούς ακίνητος Είναι ο Κούρος της αρχαϊκής εποχής Στην ιστορική εποχή τα χέρια του Κούρου θα ξεκολλήσουν τα γόνατά του θα λυγίσουν το αρχαϊκό του χαmicroόγελο θα εξαφανιστεί και θα microεταmicroορφωθεί στους ανθρωπόmicroορφους ολύmicroπιους θεούς microε τη γαλήνια γεmicroάτη αυτοπεποίθηση έκφραση

Όmicroως ας δούmicroε κάποια αποσπάσmicroατα Και ξεκινάmicroε microε το θέmicroα της Ελευθερίας και της Αναγκαιότητας που θίξαmicroε και στην ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και τα Γόmicroορραraquo

laquoΜΙΝΩΑΣ Να κάνω βούληση δικιά microου την Ανάγκη Αυτό αλίmicroονο αυτό microονάχα στη γης ετούτη θα πει ελευθερία

ΘΗΣΕΑΣ Ελευθερία θα πει να κάνει η Ανάγκη ότι εγώ θέλωraquo (σελ 319-320)

144

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Κι ότι κι αν δείτε κι ότι κι αν ακούσετε κι ο Χάρος να προβάλει οmicroπρός στα microάτια σας να microην τροmicroάξετεmiddot όλα ετούτα είναι ένας χωρατάς του νου ένα πιτήδειο παιχνίδισmicroα του αγέρα τίποτα δεν υπάρχει όλα όνειροraquo (σελ 337)

Σχεδόν τριάντα χρόνια πέρασαν από τον laquoΒούδαraquo και ο Καζαντζάκης κατατρύχεται ακόmicroη απrsquo αυτόν Συνειδητοποιεί βέβαια ότι και αυτός είναι όπιο όπως όλες οι θρησκείες

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Βάρα λοιπόν το τούmicroπανοmiddot δεν τους λυπάσαι Βόηθα microε να τους κάνω να πεθάνουν και να θαρρούν ότι ονειρεύονται πώς πεθαίνουνraquo (σελ 339)

Όmicroως η θρησκεία δεν είναι microόνο όπιο είναι και κάτι άλλο αλλά πάνω σrsquo αυτό δεν αποφάνθηκε αποφθεγmicroατικά ο Μαρξ παρόλο που ασφαλώς το πίστευε

laquoΤώρα που δε θrsquo ακούει πια ο λαός το θεό να microουγκρίζει κάτω από τη γης θα ξεδιαντραπεί και θα σηκώσει κεφάλι Εγώ δεν έχω ανάγκη από θεό να microουγκρίζειmiddot microουγκρίζω εγώmiddot microα ο λαός αν του λείψει ο τρόmicroος ξεχαρβαλώνεται ξεκαπιστρώνεται πετάει κατά γκρεmicroού τον καβαλάρη και γκρεmicroίζεται κι αυτός στο χάοςraquo (σελ 368)

Και θα κλείσουmicroε microε microιαν αντίληψη και έmicromicroεση παραίνεση του Μίνωα

laquoΝα βλέπεις microε ατάραχο microάτι τη Μοίρα που χιmicroάει microε φωτιές και τσεκούρια να σε τροmicroάξει να τη βλέπεις και να χαmicroογελάς αυτή rsquoναι η πιο αψηλή κορυφή όπου microπορεί να φτάσει η δύναmicroη του ανθρώπουraquo (σελ 375)

Θα ξαναπαραθέσω τους στίχους της Αρετούσας Μοίρα δεν σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι ανε γυρεύεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι Είπαmicroε τώρα να microην τη φοβάσαι αλλά όχι και να της

χαmicroογελάς κιόλας λες και είναι γκόmicroενα

145

Νίκος Καζαντζάκης Αδελφοφάδες (1949-) σελ 266 Πριν κοντά δυο microήνες ανάρτησα microια βιβλιοκριτική για το

microυθιστόρηmicroα laquoLucien Levinraquo του Stendhal Εκεί έγραφα ότι ο συγγραφέας του το άφησε ατέλειωτο microη τολmicroώντας να το εκδώσει καθώς στο microυθιστόρηmicroα αυτό έκανε microια σκληρή κριτική της γαλλικής κοινωνίας της εποχής του Μάλιστα ούτε εκδότης τόλmicroησε να το εκδώσει παρά microόνο αφού πέρασαν 52 ολόκληρα χρόνια από το θάνατό του και 59 από τη συγγραφή του το 1992

Μια ανάλογη περίπτωση πιστεύω ότι είναι και οι laquoΑδελφοφάδεςraquo Ο Καζαντζάκης ξεκίνησε τη συγγραφή του το 1949 microε θέmicroα τον εmicroφύλιο Ένα απόσπασmicroα που βρίσκεται σε παρένθεση είχε πρόθεση να το ξανακοιτάξει Σrsquo αυτό αναφέρεται θετικά για την οκτωβριανή επανάσταση Να το αφήσει άραγε ή να γράψει κάτι άλλο στη θέση του για να εξηγήσει τους λόγους που οδήγησαν τον ∆ράκο το γιο του παπά Γιάνναρου στο βουνό ∆εν αποφάσισε ποτέ Και ο λόγος δεν ήταν microόνο ότι στο microεταξύ καταπιάστηκε microε τα άλλα του microυθιστορήmicroατα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί microια αφηγηmicroατική τεχνική που χρησιmicroοποιεί και ο Ουόλτερ Σκοτ βάζει σαν κύριο χαρακτήρα του έργου έναν laquoήρωα που βρίσκεται στη microέση του δρόmicroουraquo όπως τον αποκαλεί ο Γκέοργκ Λούκατς στο περίφηmicroο έργο του laquoΤο ιστορικό microυθιστόρηmicroαraquo έναν ήρωα δηλαδή που βρίσκεται ανάmicroεσα στους δυο αντιmicroαχόmicroενους του εmicroφύλιου τους microαυροσκούφηδες και τους κοκκινοσκούφηδες (τον ήρωα αυτό τον συνάντησα και στο laquoΣπίτι του τεmicroένουςraquo του Καντέρ Αmicroπντολάχ και στο laquoΤροmicroοκρατικό κτύπηmicroαraquo της Γιασmicroίνα Χαντρά)

Σε ένα microελέτηmicroά microου για τον Αλέξανδρο Κοτζιά γράφω ανάmicroεσα στrsquo άλλα για το πρώτο του microυθιστόρηmicroα laquoΗ Πολιορκία microε έξι microόλις εκδόσεις σε σαράντα χρόνια διαβάστηκε στραβά από την αριστερά υποστηρίζει η Β Γεωργοπούλου σε άρθρο της στην Ελευθεροτυπία τη microεθεποmicroένη του θανάτου του ενώ ο Αλέξανδρος

146

Αργυρίου σε κείmicroενό του που παρατίθεται στο οπισθόφυλλο γράφει ότι γέννησε πολλές παρανοήσεις για το πού έγερνε η πλάστιγγα

Κατά τη γνώmicroη microου δε γέννησε καmicroιά παρανόηση Το βιβλίο είναι καθαρά αντικοmicroουνιστικό και σαν τέτοιο δεν το δέχτηκε το αναγνωστικό κοινό στην πλειοψηφία του φιλοαριστερόraquo

Παράθεσα αυτό το απόσπασmicroα για τη φράση laquoγια το πού έγερνε η πλάστιγγαraquo Και στους laquoΑδελφοφάδεςraquo η πλάστιγγα γέρνει επίσης χωρίς καmicroιά παρανόηση κατά τη γνώmicroη microου αντίθετα από ότι στο βιβλίο του Κοτζιά προς την Αριστερά χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι το βιβλίο είναι φιλοκοmicromicroουνιστικό Μάλιστα ο Καζαντζάκης κάνει κριτική στο κόmicromicroα για την πολιτική του της κατάπνιξης της ελευθερίας της γνώmicroης για χάρη της κοmicromicroατικής γραmicromicroής Όπως και να rsquoχει ένα τέτοιο βιβλίο θα ήταν δύσκολο να εκδοθεί την εποmicroένη της λήξης του εmicroφύλιου

Όmicroως το κύριο πρόβληmicroα microε το βιβλίο δεν είναι τόσο η φιλοαριστερή του θέση όπως microπορεί άνετα να microεταφραστεί η στάση του Καζαντζάκη υπέρ των φτωχών και των αδικηmicroένων (laquo∆ήmicroος πάω microε τους φτωχούς και τους αδικηmicroένους φτωχός κι εγώ κι αδικηmicroένοςraquo σελ 182) όσο ο σκληρός αντικληρικαλισmicroός του αδυσώπητος όσο σε κανένα άλλο του έργο Αυτός θα του είχε προκαλέσει ακόmicroη microεγαλύτερα προβλήmicroατα αν το βιβλίο είχε εκδοθεί Όmicroως δεν περίmicroενε πενήντα τόσα χρόνια όσο το βιβλίο του Στεντάλ microέχρι να βρει το δρόmicroο για τον εκδότη Εκδόθηκε αρκετά σύντοmicroα έξι microόλις χρόνια microετά το θάνατό του το 1963 Τώρα να υποθέσω ότι εκδόθηκε microετά την 3η Νοεmicroβρίου τη microέρα δηλαδή που έγιναν οι εκλογές στις οποίες νίκησε η Ένωση Κέντρου Αν σκεφτούmicroε ότι η εκδοτική παραγωγή βρίσκεται στο ζενίθ της τις παραmicroονές των γιορτών των Χριστουγέννων είναι πολύ πιθανό

Ο Καζαντζάκης σrsquo αυτό του το microυθιστόρηmicroα περισσότερο από ότι σε οποιοδήποτε άλλο φιλοσοφεί Με microια προσχηmicroατική πλοκή που δεν φαίνεται πολύ ρεαλιστική εκθέτει τις αντιλήψεις του πάνω σε διάφορα

147

ζητήmicroατα όπως η ελευθερία ο αγώνας το αν ο σκοπός αγιάζει τα microέσα κλπ Ο ηρωικός πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται για άλλη microια φορά και microέσω της πλοκής (ο παπά Γιάνναρος σκοτώνεται από τις σφαίρες των κοmicromicroουνιστών σε microια αποτυχηmicroένη προσπάθεια να φιλιώσει τις αντίθετες παρατάξεις προτάσσοντας το κήρυγmicroα της αγάπης του Ιησού) αλλά και πιο απερίφραστα microε την παράθεση του laquoή ότι άλλοraquo του Σολωmicroού το οποίο microάλιστα ο Σολωmicroός έκλεισε microέσα σε παρένθεση στην πασίγνωστη ρήση του laquoΚλείσε microέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo Ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να microεταγράψει τη ρήση αυτή σβήνοντας την παρένθεση Ο πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται microε το ότι γιrsquo αυτόν δεν microετράει τόσο η ιδέα (laquoή ότι άλλοraquo) όσο το πάθος microε το οποίο γεmicroίζει η όποια ιδέα την ψυχή του ανθρώπου και τον ωθεί σε ηρωικές πράξεις

Η ηρωολατρεία εξάλλου του Καζαντζάκη φαίνεται για άλλη microια φορά και σrsquo αυτό το έργο όπου πράγmicroατι εδώ κρατάει ίσες αποστάσεις ∆ίπλα στην ηρωική προσωπικότητα του παπά Γιάνναρου στέκονται δυο επίσης ηρωικές φυσιογνωmicroίες σε αντίπαλα στρατόπεδα ο λοχαγός που αντιmicroετωπίζει microε γενναιότητα το θάνατο και ο καπετάν ∆ράκος που ξέρει ότι το κόmicromicroα θα τον ξεπαστρέψει γιατί δεν ακολουθεί τη γραmicromicroή και ήδη του έχει δώσει εντολή να παραδώσει το καπετανιλίκι στον υπαρχηγό του

Τραγικές υπάρξεις και οι δυο Ενώ πολέmicroησαν microαζί στον αλβανικό microέτωπο και microάλιστα ο ∆ράκος έσωσε τη ζωή του λοχαγού τώρα βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα Είχα δει κάτι παρόmicroοιο σε ένα ρώσικο έργο Ένας τσετσένος και ένας ρώσος αξιωmicroατικός βρέθηκαν αντιmicroέτωποι στην εξέγερση της Τσετσενίας ενώ είχαν πολεmicroήσει microαζί στο Αφγανιστάν Και βέβαια πιο τραγική ύπαρξη είναι ο παπά Γιάνναρος Η προσπάθειά του να φιλιώσει τους αντιmicroαχόmicroενους microπορεί να φαίνεται αφελής όmicroως ο Καζαντζάκης τον τοποθετεί σαν σύmicroβολο της τραγικότητας των ανθρώπων που βρίσκονται microειοψηφίες

148

όταν γύρω τους κυριαρχεί η πόλωση ο διχασmicroός και ο φανατισmicroός Ο Γκάντι αυτό το πλήρωσε microε τη ζωή του

Όmicroως να σχολιάσουmicroε και κάποια σηmicroεία από το έργο ∆ιαβάζουmicroε

laquoΑφού δεν είmicroαι εγώ πλούσιος ας microην είναι κανέναςmiddot αφού δεν έχω εγώ να φάω ας microην έχει κανέναςmiddot αυτό θα πει Θεός και δικαιοσύνη

Αγριεύτηκε ο γερο-Μάντρας σήκωσε τη microαγκούρα του - ∆άγκασε τη γλώσσα σου παλιοξυπόλυτε Αν άκουγε

ο Θεός των κοράκων δε θα rsquomicroενε άνθρωπος ζωντανός φώναξε και ρίχτηκε απάνω στο Μαθιόraquo (σελ 141)

Με όλο το σεβασmicroό για τον Καζαντζάκη θα διορθώσω την παροιmicroία που την πρωτάκουσα από τον πατέρα microου laquoΑν άκουγε ο Θεός των κοράκων δεν θα rsquomicroενε γάιδαρος για γάιδαρος στη γηraquo

∆υο γραmicromicroές πιο κάτω διαβάζουmicroε laquoΑλλαξοβασιλίκια γέρο Μάντρα είπε microη θυmicroώνειςraquo

Αλλαξοβασιλίκια Αυτή τη λέξη microου την έλεγε πολλές φορές ο πατέρας microου laquoέχουmicroε αλλαξοβασιλίκια microόνο να προσέχειςraquo ∆εν είχε και πολύ άδικο ήταν η περίοδος της δικτατορίας

∆ιαβάζουmicroε laquoΝαι ναι σου το rsquoχω παράπονο θεέ microουmiddot γιατί microε

αρmicroάτωσες microε το δίκοπο microαχαίρι γιατί microrsquo έκαmicroες λεύτερο και microου κρέmicroασες κρίmicroα microιστό στο λαιmicroό microου Τι χαρά θα rsquoταν κι αλάφρωση να microου rsquoδινες προσταγές να microε διατάζεις κάmicroε αυτό microην κάmicroεις εκείνο να ξέρω τι θες και να ζω να ενεργώ και να θέλω microε σιγουράδα Τώρα όλα χάος και πρέπει εγώ το σκουλήκι να βάλω τάξηraquo (σελ 184)

Ο Σαρτρ το είχε διατυπώσει σχεδόν αποφθεγmicroατικά laquoδεν εκλέγουmicroε το να είmicroαστε ελεύθεροι είmicroαστε καταδικασmicroένοι στην ελευθερίαraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΜωρέ Στελιανέraquo του rsquoπε laquoόλοι οι αρσενικοί στον

Κάστελο και στα κοντοχώρια κυνηγούν τη γυναίκα σου σrsquo έχει κάmicroει ρεζίλι παράτα τηraquo

149

- Τρελάθηκα αποκρίθηκε αυτόςmiddot laquoόλοι την κυνηγούν για να την έχουν κι εγώ που την έχω θα την παρατήσωraquo (σελ 237)

Αυτό microοιάζει microε νάκλι σαν αυτά που γράφει στα laquo∆ιάφοραraquo ο Μιχάλης Χουρδάκης-Νίσπιτας Κάποιος άλλος όπως microου είπε αγαπητός συνάδελφος στο Βαρβάκειο το διατύπωσε παροιmicroιακά Καλλιά την τούρτα microε πολλούς παρά τα σκατά microόνος microου

Με τους laquoΑδελφοφάδεςraquo κλείνω και την παρουσίαση των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Καζαντζάκη τηρώντας την υπόσχεση που είχα δώσει στον εαυτό microου να τον ξαναδιαβάσω Τον βρήκα πιο microεγάλο από ότι τον θυmicroόmicroουν όταν τον πρωτοδιάβασα στα νιάτα microου

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (1951) Ο laquoΚωνσταντίνος Παλαιολόγοςraquo είναι η τελευταία

τραγωδία που έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκηςmiddot για την ακρίβεια microετά την τρίτη γραφή της το 1951 (οι άλλες δυο ήταν το 1944 και το 1949) δεν έγραψε άλλη τραγωδία Η επιτυχία των microυθιστορηmicroάτων του τον έστρεψε οριστικά σε αυτό το λογοτεχνικό είδος

Στην τρίτη γραφή ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί τον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο όmicroως σε αντίθεση microε τις άλλες έmicromicroετρες τραγωδίες του χρησιmicroοποιεί σε αρκετά διαλογικά microέρη εν είδει ρετσιτατίβου τον πεζό λόγο

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναι και ιστορικά τραγικό πρόσωπο επιλέγει το σίγουρο θάνατο από τη φυγή

laquoΤα χέρια microου στην άγια ετούτη νύχτα ασκώνωmiddot ορκίζουmicroαι ο Θεός γραmicromicroένο ότι κι αν έχει στην άκρα απελπισιά να πορευτώ σαν άντραςraquo (σελ

505) και laquohellipΝα πολεmicroάς χωρίς ελπίδαmiddot και να νογάς βαθιά νrsquo αυξαίνει η δύναmicroή σου στην άκρα απελπισιάraquo (σελ 548)

150

Όmicroως στον Καζαντζάκη δεν φτάνει ∆ίπλα του παρουσιάζει και ένα άλλο πρόσωπο πραγmicroατικό που επιλέγει επίσης την αυτοθυσία Αυτός είναι ο Ιουστινιάνης αγαπητικός της Άννας της κόρης του Νοταρά που αρνείται να microείνει microαζί της το τελευταίο βράδυ πριν την άλωση

laquo∆εν είναι η Πόλη αυτή δικιά microου δεν τη θέλωmiddot άλλος το ξακουστό κορmicroί της χαίρεταιmiddot όmicroως σαν άντρας στην τιmicroή microου ορκίστηκα έχω χρέοςraquo

(σελ538) Με αυτό το επινοηmicroένο επεισόδιο εκτός του ότι

προβάλει άλλη microια φορά το microοτίβο της αυτοθυσίας παρουσιάζει επίσης το microοτίβο της γυναίκας που αποτελεί εmicroπόδιο για άντρα στο να εκπληρώσει την υψηλή αποστολή του

Ο Καζαντζάκης πέρα από τις πραγmicroατικές συνθήκες της άλωσης microε τους ενωτικούς και τους ανθενωτικούς να τσακώνονται ενώ οι τούρκοι βρίσκονται προ των πυλών δίνει και ένα πατριωτικό τόνο στην τραγωδία microε το microύθο του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Και το έργο τελειώνει microε το γνωστό laquoΣώπασε κυρα-∆έσποινα microη κλαις και microη δακρύζειςπάλι microε χρόνια microε καιρούς πάλι δικιά microας θα rsquoναιraquo

Όmicroως το microοτίβο της αυτοθυσίας το παρουσιάζει ακόmicroη microια φορά κάτι που ήταν αναπόφευκτο να κάνει σαν κρητικός Ο καπετάν Χαρκούτσης έρχεται από την Κρήτη microε 40 παλληκάρια αποφασισmicroένοι να πεθάνουν για την υπεράσπιση της Πόλης

Σαν κρητικός κι εγώ θα παραθέσω και έναν άλλο microύθο που δεν είναι τόσο γνωστός όσο ο microύθος του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Οι κρητικοί αυτοί αγωνίστηκαν γενναία κατά την άλωση και δεν σκοτώθηκαν Ενώ η πόλη είχε πέσει αυτοί εξακολουθούσαν νrsquo αγωνίζονται Ο Σουλτάνος τόσο θαύmicroασε τον ηρωισmicroό τους που τους επέτρεψε να φύγουν υποσχόmicroενος ότι δεν θα τους πειράξει

Το καράβι δεν επέστρεψε ποτέ στην Κρήτη Ταξιδεύει από τότε Ο καπετάνιος και οι ναύτες του περιmicroένουν το

151

microήνυmicroα εξ ουρανού να γυρίσουν και να συmicromicroετάσχουν στην ανακατάληψη της Πόλης

Οι ισπανοί περίmicroεναν επτά αιώνες Ε ας περιmicroένουmicroε κι εmicroείς

Αλλά ας παραθέσουmicroε ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΟΤΑΡΑΣ Ας γκρεmicroιστείmiddot καλύτερα σαρίκι Τούρκου παρά κουκούλα φράγκικη να βάλει η Πόληraquo (σελ 503) Θα το είχα ξεχάσει αν δεν το είχα παραθέσει στο βιβλίο

microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo Κάνω αντιγραφή και επικόλληση laquoΣίγουρα οι Κρητικοί υπέφεραν πολλά από τους Ενετούς για να φτάσει microέχρι τις microέρες microας ο αποφθεγmicroατικός στίχος που άκουσα προ ηmicroερών τυχαία από τον πατέρα microου Καλλιά του Τούρκου το σπαθί παρά του Φράγκου η κρίσηraquo (σελ 92)

Νίκος Καζαντζάκης Καπετάν Μιχάλης (1953) Εκδόσεις

Ελ Καζαντζάκη 1974 σελ 495 Μετά τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (1946) ο Καζαντζάκης

έγραψε τους laquoΑδελφοφάδεςraquo που όmicroως δεν εκδόθηκαν παρά microετά τον θάνατό του Ακολουθεί ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo (1953) Ο ξεχωριστός Ζορmicroπάς παραχωρεί τη θέση του στον ηρωικό Καπετάν Μιχάλη Ως πρότυπα ο Καζαντζάκης έχει πραγmicroατικά πρόσωπα τον Γιώργη Ζορmicroπά και τον πατέρα του Όmicroως τα πρόσωπα αυτά είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι που ξεχωρίζουν βέβαια από microια φλόγα ψυχής Το ίδιο και ο Μανωλιός στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo που ακολουθεί Στη συνέχεια όmicroως ο Καζαντζάκης δεν θα ασχοληθεί microε τις ξεχωριστές ψυχές αλλά microε τις ξεχωριστές προσωπικότητες όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo και ο άγιος Φραγκίσκος στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

Παρόλο που το έργο δεν αναφέρεται σε καmicroιά κρητική επανάσταση (για τον ελάσσονα ξεσηκωmicroό του 1989 microε τον οποίο τελειώνει το βιβλίο δεν microπόρεσα να βρω ιστορικά στοιχεία στο διαδίκτυο) microπορεί να θεωρηθεί ένα έπος της Κρήτηςmiddot ή καλύτερα ένα έπος της κρητικής

152

ψυχής Ηθογραφώντας ο Καζαντζάκης παρουσιάζει ταυτόχρονα και το microεγαλείο της

Μέσα στο έπος ο Καζαντζάκης υφαίνει και microια ερωτική ιστορία Στην ιστορία αυτή συmicroπλέκονται microια τουρκάλα η Εmicroινέ και τρεις άντρες ο άντρας της ο Νουρήmicroπεης ο καπετάν Μιχάλης και ο καπετάν Πολυξίγκης Ο Νουρήmicroπεης microπλέκεται σε microια microονοmicroαχία Σκοτώνει microεν τον αντίπαλό του όmicroως αυτός προλαβαίνει και τον πληγώνει στα γεννητικά του όργανα Αυτό θα τον οδηγήσει στην αυτοκτονία ενώ η γυναίκα του πιο πριν είχε οδηγηθεί στην αγκαλιά του καπετάν Πολυξίγκη Όmicroως αυτή τον καπετάν Μιχάλη θέλει και το ίδιο τη θέλει κι αυτός όσο και αν προσπαθεί να πνίξει το αίσθηmicroα αυτό microέσα του Όταν microαθαίνει ότι την συνέλαβαν η τούρκοι παρατάει το πολιορκηmicroένο microοναστήρι microε λίγους συντρόφους του και σώζει την Εmicroινέ την οποία microεταφέρει σε ασφαλές microέρος Όταν επιστρέφει το microοναστήρι έχει καταληφθεί από τους τούρκους και έχει καεί Νοιώθει ενοχές Πώς θα τις πνίξει Με δυο τρόπους Θα σκοτώσει την Εmicroινέ και δεν θα καταθέσει τα όπλα σε microια πράξη αυτοκτονίας

laquoΕλευτερία ήhellip Μα δεν πρόφτασε να τελειώσειmiddot microια microπάλα microπήκε microέσα

στο στόmicroα τουmiddot microια άλλη πέρασε από το δεξό του microελίγγι και βγήκε από το ζερβόmiddot κι ο καπετάν Μιχάλης έπεσε κάτω τrsquo ανάσκελα και σκόρπισαν οι microυαλοί του στις πέτρεςraquo

Έτσι τελειώνει το έργο Για τον Καζαντζάκη η γυναίκα αποτελεί εmicroπόδιο στους

υψηλούς στόχους που βάζει ο άντρας στη ζωή του Μπορεί να είναι microούσα για τους ποιητές και τους καλλιτέχνες όmicroως για τον άνθρωπο της δράσης αποτελεί ένα βαρύδι που τον βουλιάζει που δεν τον αφήνει να προχωρήσει

Για χρόνια θαύmicroαζα αυτή την επινόηση του Καζαντζάκη να σκοτώσει ο Καπετάν Μιχάλης τη γυναίκα που αγαπούσε microέχρι που διάβασα ότι το ίδιο πράγmicroα έκανε και ένας σουλτάνοςmiddot όταν συνειδητοποίησε ότι ήταν

153

ερωτευmicroένος microε microια γυναίκα από το χαρέmicroι του τη σκότωσε ∆εν microπόρεσα να το βρω στο διαδίκτυο αλλά πρέπει να ήταν κάποιος Μωάmicroεθ ίσως ο πορθητής

Η αντίληψη αυτή έχει microια βάση Στην κινέζικη όπερα του Πεκίνου laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo βασισmicroένη σε ιστορικό γεγονός η παλλακίδα για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της σε microια αποφασιστική microάχη στην οποία ήταν σχεδόν αδύνατο να νικήσουν αυτοκτονεί

Στο τέλος του έργου ο Καζαντζάκης microπάζει πάλι τον αγαπηmicroένο του προβληmicroατισmicroό το νόηmicroα της ζωής Το συζητάει ο ετοιmicroοθάνατος καπετάν Σήφακας microε τους τρεις γέρους καπετάνιους που ήλθαν να τον αποχαιρετήσουν

Ο καπετάν Σήφακας πατέρας του καπετάν Μιχάλη βάζει τον εγγονό του το Θρασάκι να του microάθει στα γεράmicroατα την αλφαβήτα Έχει το σκοπό του Τον microαθαίνουmicroε στο τέλος Παίρνει microπογιά και γράφει σε όλους τους τοίχους στα σπίτια του χωριού laquoΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣraquo Όmicroως όταν γράφει πάνω στον τοίχο του τζαmicroιού πέφτει από τη σκαλωσιά και πληγώνεται θανάσιmicroα Μπορεί και να τον τιmicroώρησε ο Αλλάχ

Και θυmicroήθηκα ένα έργο που είδα πρόσφατα The first grader laquoΤο πρωτάκιraquo όπου ένας επαναστάτης Μάου Μάου στην Κένυα θέλει στα γεράmicroατά του να microάθει γράmicromicroατα αντιmicroετωπίζει όmicroως ένα σωρό προβλήmicroατα στην προσπάθειά του αυτή

Το καλοκαίρι έγραφα στο blog microου κατωχωρίτικες ιστορίες Ο Καζαντζάκης χώνει microέσα στο microυθιστόρηmicroά του καστρινές ιστορίες όπως (δεν αντιγράφω δεν τσεκάρισα τις σχετικές σελίδες) -Γυναίκα πες microου σε παρακαλώ την αλήθεια βλέπεις ότι είmicroαι ετοιmicroοθάνατος είναι όλα microας τα παιδιά δικά microου -Κι αν δεν πεθάνεις Κι αν δεν πεθάνεις

Και microιαν άλλη -Βρε συ δεν βαρέθηκες όλο να πίνεις να πίνεις να

πίνεις -Κι εσύ δεν βαρέθηκες όλο να microην πίνεις να microην πίνεις

να microην πίνεις Υπάρχουν αρκετές άλλες

154

∆ιαβάζοντας το παρακάτω απόσπασmicroα θυmicroήθηκα και microια κατωχωρίτικη ιστορία που όmicroως δεν την έχω γράψει

laquoΚαι πρώτη πρώτη η κυρά-Μαστραπάδαινα έλυσε τον άντρα της τον άγιον άνθρωπο τον κουδουνά από το στύλο του κρεβατιού όπου τον έδενε κάθε βράδυ γιατί τον ζήλευεmiddot microην πάει λέει - ξέρει αυτή τους άντρες - και κατεβεί κρυφά και βρει κάτω στην κουζίνα τη δούλα τη χοντρο-Ανεζίνα microε τrsquo αγελαδίσια microαστάρια Τον έδενε λοιπόν κάθε βράδυ στο στύλο του κρεβατιού και τον έλυνε όταν αυτός κάποτε τη νύχτα την ξυπνούσε να πάει προς νερού τουmiddot microα πάλι το σκοινί έmicroενε δεmicroένο στον αστράγαλό του κι η Μαστραπάδαινα το κρατούσε σφιχτά από την άλλη άκρα microην τύχει και της ξεφύγει ο λεγάmicroενος και πάρει τον κακό δρόmicroοraquo (σελ 56)

Ο Μοναχογιός (δεν θυmicroάmicroαι το όνοmicroά του) πέθανε όταν εγώ ήmicroουν πολύ microικρός Ήταν πολύ γέρος Συνήθιζαν να τον πειράζουν ρωτώντας τον -Μοναχογιέ τρως τα microακαρούνια Και αυτός απαντούσε ndashΟύχι

Ούχι όχι laquoόχιraquo Για να ακούσουν αυτό το laquoΟύχιraquo τον πήραζαν οι χωριανοί

Αυτός ο Μοναχογιός λοιπόν είχε microια πολύ όmicroορφη γυναίκα και όπως έδενε η Μαστραπάδαινα τον άντρα της έτσι την έδενε κι αυτός Αυτό microόνο ξέρω Αν κάποτε έλυσε το σκοινί δεν microου είπαν Αλλά microάλλον όχι όπως και ο Μαστραπάς γιατί θα ακουγόταν Έτσι δεν είναι να απορεί κανείς που ένα από τα αντώνυmicroα του laquoπαντρεmicromicroένος-ηraquo στην Κρήτη είναι και το laquoελεύθερος-ηraquo Όταν το πρωτοάκουσα έmicroεινα έκπληκτος laquoΌταν ήmicroουνα ελεύθερηhellipraquo είπε microια γυναίκα σε κάποια αποσπερίδα στην οποία microε είχε πάρει και εmicroένα η microάνα microου Από τότε άκουσα πολλές φορές τη λέξη microε αυτή τη σηmicroασία του ανύπαντρος-η

Αυτό θα πει να είσαι κρητικός Ακόmicroη και το γάmicroο τον νοιώθεις σαν microια microορφή σκλαβιάς

Οι ξεσηκωmicroοί σηmicroαίνουν σκοτωmicroούς Αυτό όmicroως δεν θολώνει τον ανθρωπισmicroό του Καζαντζάκη που σε δυο σηmicroεία γράφει laquo(Ο γούmicroενος του Αφέντη Χριστού) Κακή δουλειά rsquoναι αυτή να σκοτώνεις ανθρώπουςmiddot ας είναι κι

155

άπιστοι Αγαρηνοί συλλογίζουντανmiddot microα δε φταίmicroε εmicroείς σου το λέω ορθά κοφτά δε φταίmicroε εmicroείςmiddot λευτέρωσέ microας θεέ microου να ησυχάσουmicroεraquo (σελ 337) ∆εν θυmicroάmicroαι όmicroως σε ποια σελίδα γράφει για έναν τούρκο που περιποιόταν χωρίς διάκριση τούρκους και χριστιανούς άρρωστους ή πληγωmicroένους

∆ιαβάζουmicroε laquo(Ο ανηψιός του καπετάν Μιχάλη ο Κοσmicroάς

επιστρέφει στο Ηράκλειο από το εξωτερικό όπου βρισκόταν) Χαmicroηλά του φαίνονταν τα σπίτια οι φαρδιοί δρόmicroοι στένεψανhellipraquo (σελ 421)

Και θυmicroήθηκα το ποίηmicroα του Σεφέρη laquoΟ γυρισmicroός του ξενιτεmicroένουraquo

laquo― Γυρεύω τον παλιό microου κήποmiddot τα δέντρα microού έρχουνται ως τη microέση κι οι λόφοι microοιάζουν microε πεζούλιαhellipraquo

∆ιαβάζοντας το βιβλίο συνάντησα microε συγκίνηση λέξεις φράσεις και εκφράσεις ξεχασmicroένες από χρόνια Στη σηmicroερινή εποχή είναι αδιανόητη microια καινούρια laquoΒαβυλωνίαraquo Όmicroως παρόλο που δεν είmicroαι καθόλου κολληmicroένος microε την παράδοση (microε εξαίρεση τον ντάκο τη λύρα και κάποια πράγmicroατα ακόmicroη) αυτή η εξέλιξη microε θλίβει Κάθε φορά που βρίσκοmicroαι στην Κρήτη microου αρέσει να microιλώ κρητικά Σαν να γυρίζει ένας διακόπτης στο microυαλό microου microου έρχονται στο νου και χρησιmicroοποιώ λέξεις που εδώ στην Αθήνα microου είναι ξεχασmicroένες εκπλήσσοντας πολλές φορές τους φίλους microου Εισέπραξα τώρα το καλοκαίρι και τα συγχαρητήρια ενός πωλητή στην Ένωση Γεωργικών Συναιτερισmicroών που ενώ microε έκοψε για laquoαθηναίοraquo κρητικό δηλαδή της διασποράς και του το επιβεβαίωσα είδε πως microιλούσα κρητικά σε αντίθεση microε άλλους laquoαθηναίουςraquo

Τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo πρέπει να τον διαβάσει κάθε κρητικός Όποιος δεν τον διαβάσει δεν του πρέπει να λέγεται κρητικός

Νίκος Καζαντζάκης Ο χριστός ξανασταυρώνεται (1954)

Εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη 1970 σελ 465

156

Πριν σαράντα χρόνια είχα πει στον εαυτό microου ότι

πρέπει να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη Ήταν το 1992 Ξεκίνησα microε τον Ζορmicroπά Τον είχα πρωτοδιαβάσει microαθητής δυο φορές ∆ιάβασα microαθητής επίσης και την αγγλική microετάφραση Αγόρασα και τη γερmicroανική αλλά αυτή δεν την διάβασα Έγραψα και microια βιβλιοκριτική που δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992 Από τότε δεν κατάφερα να διαβάσω τα υπόλοιπα Είχαν microπει άλλες προτεραιότητες Την επόmicroενη χρονιά ξεκίνησα το διδακτορικό microου

Πριν δυο χρόνια όταν βρισκόmicroουνα πια στην τελική ευθεία για τη σύνταξη αποφάσισα να εκπληρώσω την υπόσχεση που την έβλεπα πια σαν laquoχρέοςraquo όπως θα έλεγε και ο Καζαντζάκης ∆ιάβασα τον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και τώρα τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Μου microένει ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo Τον έχω στην Κρήτη ελπίζω να τον διαβάσω αυτό το καλοκαίρι

Αυτό που microε εντυπωσίασε στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo και που δεν το θυmicroόmicroουνα καθόλου είναι το σαρκαστικό χιούmicroορ του Εδώ βλέπω έναν διαφορετικό Καζαντζάκη από αυτόν που είχα βρει στα βιβλία που προανέφερα και που γράφηκαν microετά Και στον Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θυmicroάmicroαι υπάρχει διάσπαρτο χιούmicroορ αλλά όχι στην πυκνότητα που υπάρχει στον Χριστό Ανενδοίαστα θα τον τοποθετούσα ανάmicroεσα στα τρία κορυφαία έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας για το σατιρικό χιούmicroορ τους

δίπλα στην laquoΠάπισα Ιωάνναraquo του Εmicromicroανουήλ Ροῒδη και τη laquoΜητέρα του σκύλουraquo του Παύλου Μάτεσι

Το έχουmicroε ξαναγράψει τον Καζαντζάκη τον απασχολούν οι ξεχωριστές laquoαποκλίνουσεςraquo προσωπικότητες Τέτοιες είναι ο Ζορmicroπάς και ο Μανωλιός Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ένας ήρωας πλασmicroατικός όσο και ο Μανωλιός αλλά πλασmicroένος microε πρότυπα τους αγωνιστές των κρητικών επαναστάσεων Μετά ο Καζαντζάκης καταφεύγει σε ιστορικά πρόσωπα

157

όπως ο Ιησούς Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης

Και σε σχέση microε την laquoηρωολατρείαraquo αυτή του Καζαντζάκη υπάρχει κάτι καινούριο στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo η παρουσίαση αντιστικτικά του όχλου που άγεται και φέρεται από τους ισχυρούς και είναι έρmicroαιο των εκάστοτε παρορmicroήσεών του Το επεισόδιο microε τους χωρικούς να διαγουmicroίζουν το σπίτι της πεθαmicroένης πια microαντάmicro Ορτάνς επαναλαmicroβάνεται και εδώ microε τους Λυκοβρυσιώτες να διαγουmicroίζουν το σπίτι της χήρας όταν την σκότωσε ο αγάς

Τα πρόσωπα του έργου εκπροσωπούν χαρακτηριστικούς κοινωνικούς τύπους Ο παπά Γρηγόρης τους κληρικούς που συmicromicroαχούν microε την εκάστοτε εξουσία ο γερο Λαδάς τον πλούσιο τσιγκούνη που όπως λέmicroε στην Κρήτη laquoδεν δίνει ούτε του αγγέλου του νερόraquo ο Πατριαρχέας τον ακόλαστο πλούσιο και ο δάσκαλος τον διανοούmicroενο

Ο διανοούmicroενος ταξικά βρίσκεται ανάmicroεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς Ως φτωχός δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους πλούσιους και ως διανοούmicroενος δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους φτωχούς Όmicroως ως ηθικό στοιχείο κατά τεκmicroήριο microrsquo αυτούς είναι οι συmicroπάθειές του Το κοινωνικό του βάρος όmicroως είναι πολύ microικρό για να microπορέσει να τους στηρίξει αποτελεσmicroατικά

laquoΟ δάσκαλος microονάχα έφερε δειλά microερικές αντιλογίες microα ο αδελφός του (ο παπάς) θύmicroωσε του rsquoσυρε microια φωνή κι ο δάσκαλος ζάρωσεraquo (σελ 340)

Αν εναντιωθεί στην εξουσία θα βρεθεί στη φυλακή είτε microαύρη είναι αυτή είτε κόκκινη Ο δάσκαλός είναι ο microόνος που σκοτώνεται στην τελική σύγκρουση προσπαθώντας να ξεχωρίσει τους αντιmicroαχόmicroενους laquohellipο δάσκαλος microπήκε στη microέση κι άρχισαν να τον ξυλοφορτώνουν κι από τις δυο microεριές αλύπηταraquo (σελ 360)

Ανάmicroεσα στα πρόσωπα του έργου είναι και εκείνοι που θα ενσάρκωναν κάποιους αποστόλους Έχουν καθήκον στο εξής να τους microοιάσουν Στον Κωνσταντή τον καφετζή

158

του ανατέθηκε να ενσαρκώσει τον Ιάκωβο Και ο παπα Γρηγόρης τον νουθετεί

laquo-Πρέπει να γίνεις από σήmicroερα και πέρα Κωνσταντή καινούριος άνθρωποςmiddot καλός είσαι microα να γίνεις καλύτερος Πιο τίmicroιος πιο γλυκοmicroίλητος πιο ταχτικός στην εκκλησιά Να βάνεις πια λιγότερο κριθάρι στον καφέ να microην ανακατεύεις τrsquo αποπιοτίδια microε το κρασί που πουλάς να microην κόβεις το λουκούmicroι στη microέση να το πουλάς για αλάκαιρο Κι έχε το νου σου να microην ξαναδείρεις τη γυναίκα σου γιατί από σήmicroερα και πέρα δεν είσαι microονάχα ο Κωνσταντής παρά κι ο Ιάκωβος κατάλαβες Κατάλαβα να λες

-Κατάλαβα αποκρίθηκε ο Κωνσταντής καταντροπιασmicroένος κι αποτραβήχτηκε στον τοίχο Έκανε να πει laquo∆ε δέρνω εγώ τη γυναίκα microου αυτή microε δέρνειraquo microα ντράπηκεraquo (σελ 22)

Και θυmicroήθηκα ένα πραγmicroατικό περιστατικό που συνέβη σε ένα χωριό δίπλα από το χωριό microου τον Παχύν Άmicromicroο Ο πελάτης λέει στον καφετζή ndashΩρέ Γιώργη νερουλιά βγάζει η ρακή σου microήπως τη νέρωσες Και ο καφετζής γυρνώντας στη γυναίκα του στο τεζιάκι ndashΩρή Μαρία microήπως έβαλες κι εσύ νερό στη ρακή (τα πραγmicroατικά ονόmicroατα τα έχω ξεχάσει)

Και microια και ο λόγος για τη ρακή διαβάζουmicroε επίσης laquo-Καλά να πάθει είπε ο καπετάνιοςmiddot αυτά κάνει το

νερό ας έπινε ρακήraquo (σελ 20) Ο οποίος καπετάνιος πιο κάτω laquohellipβρήκε τρόπο microέσα στην αναmicroπουmicroπούλα να ξαναγεmicroίσει το νεροπότηρό του ρακήraquo (σελ 25) ενώ στην ίδια σελίδα παρακάτω λέει laquohellipτο πράmicroα θέλει νου και ρακήraquo Και θυmicroήθηκα το συγχωρεmicroένο τον ξάδελφό microου που κάθε φορά που ζητούσα νερό από την ξαδέλφη microου microου έλεγε Ρακή να πίνεις το νερό κάνει ψείρες

laquoΟ πραmicroατευτής ο Γιαννακός θα ενσαρκώσει τον Πέτρο ndashΛίγο κλεφταράκος είπε ο άρχοντας κουνώντας τη βαριά κεφάλα Μα έmicroπορος είναι τι περιmicroένεις ∆εν πειράζειraquo (σελ 20)

Ο Γιαννακός αυτός microε το γαϊδουράκι του έχει την ίδια αγαπησιάρικη σχέση που έχει ο Λούκι Λουκ microε την Ντόλι

159

Θα τον συναντήσουmicroε πολλές φορές στο έργο να του microιλάει τρυφερά

Το πλούσιο αρχοντόπουλο που έχει αρραβωνιαστεί την κόρη του παπά θα ενσαρκώσει τον Ιωάννη Αυτός φαίνεται να είναι αγνός σαν τον Μανωλιό αν και ο πατέρας του έχει άλλη γνώmicroη

laquo-Είσαι κι εσύ σαν τη microάνα σου microουρmicroούρισε ο γέρος κοιτάζοντας το γιο του ξαφνιασmicroένοςmiddot είσαι και συ σαν τη microάνα σουmiddot απόξω όλο microέλι από microέσα όλο κεντρίraquo (σελ 298)

Όλοι αυτοί θα πλαισιώσουν τον αγνό Μανωλιό που θα ενσαρκώσει το Χριστό Υπάρχει ακόmicroη και ο Παναγιώταρος ο σωmicroαράς άσωτος microέθυσος εχθρός microε όλους και microε τον εαυτό του Ερωτευmicroένος microε την Κατερίνα τη χήρα θα microισήσει θανάσιmicroα τον Μανωλιό που έχει κλέψει την καρδιά της Είναι αυτός που θα microαχαιρώσει τον Μανωλιό του οποίου ο θάνατος προσηmicroαίνεται ήδη από την σελίδα 193

Σαν αντικατοπτρική ιστορία (mise en abyme) γνωστή σε όλους που δηλώνεται ήδη από τον τίτλο είναι η ιστορία του Χριστού Ο παραλληλισmicroός γίνεται ακόmicroη πιο έντονος στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου όπου ο αγάς σαν άλλος Πιλάτος παραδίδει τον Μανωλιό στους προεστούς να τον εκτελέσουν

Βλέποντας την ταινία του Ζυλ Ντασέν laquoΑυτός που ήθελε να πεθάνειraquo (1956) microου ήλθε στο microυαλό Θεέ microου συγχώρεσέ microε ο εξής ανίερος παραλληλισmicroός Οι Λυκοβρυσιώτες είmicroαστε λέει εmicroείς οι Έλληνες και οι Σαρακηνιώτες είναι λέει οι λαθροmicroετανάστες Ο παπα Γρηγόρης είναι λέει ο Μιχαλολιάκος και ο Μανωλιός είναι λέει ο Τσίπρας Ήmicroαρτον Θε microου

Θυmicroήθηκα επίσης και τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo Ο Παναγιώταρος microου θύmicroισε τον Ντιmicroίτριmiddot άγριος και παρορmicroητικός σαν κι αυτόν τον υποπτεύονται ότι σκότωσε το Γιουσουφάκι όπως υποπτεύονται τον Ντιmicroίτρι ότι σκότωσε τον πατέρα του Ο Αλιόσα microου θύmicroισε επίσης τον Μανωλιόmiddot αγνοί και αmicroόλυντοι και οι δυο είναι επίσης βαθιά θρησκευόmicroενοι Ο διανοούmicroενος Ιβάν όmicroως

160

απουσιάζει ο δάσκαλος microόνο σαν καρικατούρα του θα microπορούσε να εννοηθεί Ο Καζαντζάκης δεν τρέφει και microεγάλη συmicroπάθεια στους διανοούmicroενους και ο microόνος πραγmicroατικός διανοούmicroενος που εmicroφανίζεται στα έργα του είναι ο ίδιος στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (Θυmicroήθηκα και την άλλη καρικατούρα διανοούmicroενου στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον δάσκαλο τον Τίτυρο)

Σε κάθε θεατρική τηλεοπτική ή κινηmicroατογραφική microεταφορά υπάρχουν πάντα παραλείψεις αλλαγές και προσθήκες Τις προσθήκες τις είδαmicroε στο σήριαλ Ακόmicroη και στα 18 επεισόδια από τα 50 που προβλήθηκαν συνολικά (έγιναν microε microοντάζ από τις διασωσmicroένες κόπιες) βλέπουmicroε αρκετές προσθήκες Η διασκευή όmicroως που έκανε ο Νότης Περγιάλης για την τηλεόραση δεν πρόδωσε τον Καζαντζάκη Στο έργο του Ντασέν αντίθετα βλέπουmicroε όχι microόνο περικοπές αλλά και αλλαγές Ο Μανωλιός εmicroφανίζεται αρχικά ως τραυλός και βρίσκει τη microιλιά του όταν αποφασίζει να microιλήσει στον κόσmicroο Επίσης το τέλος είναι διαφορετικό Ενώ το microυθιστόρηmicroα του Καζαντζάκη τελειώνει microε την φυγή των Σαρακηναίων η ταινία τελειώνει microε τους Σαρακηναίους και τους Λυκοβρυσιώτες ταmicroπουρωmicroένοι να πυροβολούν οι microεν τους δε

Μιλούσα σε microια φίλη microου πριν λίγες microέρες για την ταινία και το βιβλίο Μου είπε ότι ο ηθοποιός που ενσάρκωσε τον Μανωλιό είχε τραγικό τέλος Μου ανέφερε κάποιες λεπτοmicroέρειες βρήκα περισσότερες στο διαδίκτυο Είχε περιθωριοποιηθεί στο τέλος της ζωής του πολλά χρόνια άστεγος διαλυmicroένος από το ποτό και τα ναρκωτικά Στο νεκροτοmicroείο που microεταφέρθηκε δεν τον αναζήτησε κανείς Μετά από δυο microήνες διαπιστώθηκε η ταυτότητά του Ήταν ο Αλέξης Γκόλφης

Και θυmicroήθηκα που διάβασα κάπου ότι όλοι όσοι ενσάρκωσαν τον Χριστό στην οθόνη είχαν άσχηmicroο τέλος Εξαίρεση αποτέλεσε λέει ο Βίλεmicro Νταφόε που ενσάρκωσε το Χριστό στον Τελευταίο Πειρασmicroό στην ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε Ο άτυχος ο Γκόλφης απλώς ενσάρκωσε τον Μανωλιό ο οποίος όmicroως θα ενσάρκωνε

161

το Χριστό σε microια αναπαράσταση της σταύρωσης που γινόταν στη Λυκόβρυση κάθε επτά χρόνια

Και microια κριτική παρατήρηση πιστεύω ότι είναι άστοχο το τοπωνύmicroιο Σαρακήνα Κοντά στο χωριό microου (Κάτω Χωριό Ιεράπετρας) υπάρχει microια περιοχή που λέγεται laquoΣαρακηνούδαιναraquo Την Κρήτη ως γνωστό την είχαν καταλάβει οι Σαρακηνοί για το διάστηmicroα 827-961 και από αυτούς έmicroεινε το τοπωνύmicroιο Από τη Μικρά Ασία όmicroως δεν πέρασαν οι άραβες και ένα τέτοιο τοπωνύmicroιο ξενίζει Χωριά όπως οι Αρmicroένοι στην Κρήτη και Αρβανιτοχώρι στην Κάσο προφανώς πρωτοκατοικήθηκαν από Αρmicroένιους και Αρβανίτες αντίστοιχα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί την κοινή νεοελληνική Η γλώσσα του δεν έχει καmicroιά σχέση microε τη γλώσσα των ηθογραφικών πεζογραφηmicroάτων που κυκλοφορούν στην Κρήτη και που έχουν σαν στόχο τη διάσωση της γλώσσας microε την πιστή αναπαραγωγή του κρητικού ιδιώmicroατος ∆εν θα συναντήσουmicroε το laquoήνταraquo το laquoεδάraquo και το laquoεπαδέraquo Κάπου γράφει laquoγάτοςraquo (σελ 439) και όχι κάτης όπως λέmicroε στην Κρήτη Χρησιmicroοποιεί κρητικές λέξεις κυρίως όταν δεν υπάρχει η ακριβής αντίστοιχη νεοελληνική Βρήκα όmicroως microια εξαίρεση Γράφει κάπου laquoπολλά έξυπνος πολλά καπάτσοςraquo (σελ 71) αντί laquoπολύ έξυπνοςraquo Θυmicroάmicroαι όταν πρωτοάκουσα αυτό το laquoπολλάraquo από τη microητέρα microου που microε ξένισε Έλεγε για κάποια ότι ήταν laquoπολλά εγωίστριαraquo

Εκτός από το laquoπολλάraquo ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί και εκφράσεις που δεν ξέρω αν ακούγονται πια στην Κρήτη όπως laquoΚατάλαβες Κατάλαβα να λεςraquo laquoκαι χάσει η Βενετιά βελόνιraquo laquoέλα γεια σουraquo laquoάε στο γέρο το διάολοraquo και laquoπήγαινε στα εφτά καλά του Θεούraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΠροχθές ένας από τους χωριανούς microας πήγε στους

πρόσφυγες της Σαρακήνας που πεινούν και δεν έχουν τι να ντυθούν και πού να κοιmicroηθούν είχε κουβαλήσει όλο του το βιος και φώναξε laquoΕλάτε αδέλφια πάρτε microοιραστείτε ότι έχωmiddot παράδες δε θέλω microα δεν τα χαρίζωmiddot

162

τα δανείζω να microου τα πλερώσει ο Θεός στον άλλο κόσmicroοraquo (σελ 282-283)

∆εν ξέρω κατά πόσο γίνεται αντιληπτή ή περνάει απαρατήρητη αυτή η σάτιρα του Καζαντζάκη Ότι προσφέρουmicroε στον πλησίον microας γίνεται microε το αζηmicroίωτο Αγαπάmicroε τον πλησίον microας ως εαυτόν microε το αζηmicroίωτο Χωρίς το δέλεαρ του Παραδείσου της ανταmicroοιβής σε microια άλλη ζωή οι περισσότεροι χριστιανοί θα είχαν φτερουγήσει microακριά Αυτό καλά το ήξερε ο Μωάmicroεθ γιrsquo αυτό στον δικό του παράδεισο τάζει περισσότερα Όταν πεθαίνει ο Πατριαρχέας ο αγάς σχολιάζει

laquo-Καλός άνθρωπος ήτανhellip από κείνους που πάνε στην παράδεισοmiddot καλοφαγάς microονοφαγάς microουρντάρης Έχασε όmicroως ο κακοmicroοίρης που δεν ήταν microουσουλmicroάνος να microπει στην εδική microας την Παράδεισο-κάργα ατζέmicro πιλάφι Γιουσουφάκια και χανούmicroισσεςmiddot εκεί microωρέ έπρεπε να τρυπώσεις Πατριαρχέαraquo (σελ 331)

Ξαναδιαβάζοντας το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo διατρανώθηκε ακόmicroη περισσότερο η πεποίθησή microου ότι ο Καζαντζάκης είναι ο τρισmicroέγιστος της νεοελληνικής λογοτεχνίας Επίσης και η απόφασή microου να ξαναδιαβάσω τους κλασικούς

Ο τελευταίος πειρασmicroός (1955) Όπως διαβάζοντας την laquoΕπιστροφήraquo της Victoria

Hislop microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω το laquoΓια ποιον κτυπά η καmicroπάναraquo έτσι και τώρα microετά από ένα microόλις microήνα διαβάζοντας το laquoΚατά Ιησού ευαγγέλιοraquo του Σαραmicroάγκου microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω τον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo Αν και ο πειρασmicroός αυτός να τον ξαναδιαβάσω microπορεί να microην είναι ο τελευταίος microπορεί στα γεράmicroατα (αν φτάσουmicroε) να τον ξαναδιαβάσω για τέταρτη ή πέmicroπτη φορά δεν θυmicroάmicroαι Αν και τελικά αυτό δεν ήταν παρά microια ευκαιρία να εκπληρώσω την υπόσχεση που έχω δώσει εδώ και είκοσι χρόνια στον εαυτό microου να ξαναδιαβάσω τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Μόνο τον Αλέξη Ζορmicroπά διάβασα και το κείmicroενο που έγραψα

163

δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992

Ο Καζαντζάκης microε τα microυθιστορήmicroατά του εγκαταλείπει τις ιστορικές προσωπικότητες που πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Τώρα οι ήρωες των έργων του δεν είναι laquoήρωεςraquo είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι microε ξεχωριστά όmicroως χαρακτηριστικά Μπορεί στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo να έχει ένα ζωντανό πρότυπο τον Γιώργη Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον παππού του τον Καπετάνιο όmicroως στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo για τον ήρωά του τον Μανωλιό microάλλον δεν έχει συγκεκριmicroένο πρότυπο

Όmicroως δεν ικανοποιείται Στα δυο τελευταία του microυθιστορήmicroατα καταφεύγει πάλι στις ιστορικές προσωπικότητες τον Ιησού στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo και τον άγιο Φραγκίσκο στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo γράφει laquoΣrsquo όλη microου τη ζωή ήmicroουν κυριεmicroένος από τις microεγάλες ηρωικές ψυχέςraquo (σελ 190)

Οι καθηmicroερινοί άνθρωποι τον Καζαντζάκη τον απωθούν laquoΤα microουντά αγελαδίσια πρόσωπα των δυο microουζίκωνraquo (σελ 394) γράφει στην Αναφορά Με ανάλογες λέξεις microε αρνητικές συνδηλώσεις περιγράφει τους καθηmicroερινούς ανθρώπους Εξαίρεση αποτελούν οι κρητικοί και microάλιστα οι ορεσίβιοι βοσκοί Για τους υπόλοιπους είναι συνήθως αmicroείλικτος

Ο Σαραmicroάγκου σαρκάζει γενικά τη θρησκεία ενώ ο Καζαντζάκης σαρκάζει τον καθηmicroερινό άνθρωπο που ακόmicroη και στις πιο υψηλές του πράξεις δεν κινείται από ένα όραmicroα αλλά από το συmicroφέρον Τους καθηmicroερινούς ανθρώπους σατιρίζει ο Καζαντζάκης στο πρόσωπο των microαθητών του Χριστού laquohellipκι ο πονηρός Θωmicroάς που καmicroώθηκε κι αυτός το microαθητή για να φάειraquo (σελ 207) Αργότερα βέβαια έγινε και ο Θωmicroάς microαθητής του Γιατί όmicroως

laquoΚι ο Θωmicroάς είχε σηκώσει τη ζυγαριά στο νου του ζύγιαζεmiddot στο ένα παλάγγι έβαλε τις πραmicroάτειες του στο άλλο τη βασιλεία των ουρανώνmiddot έπαιξαν κάmicroποση ώρα τα παλάγγια τέλος σταmicroάτησανmiddot πιο βαριά η βασιλεία των

164

ουρανών συφερτικιά δουλειά δίνω πέντε microπορεί να κερδίσω χίλια οmicroπρός λοιπόν στrsquo όνοmicroα του θεούraquo (σελ 337)

Παρακάτω microιλάει ο Φίλιππος που προσπαθεί να πείσει τον Ναθαναήλ να ακολουθήσει κι αυτός τον Ιησού

laquoΓρήγορα θα καθίσει στο θρόνο της Οικουmicroένης κι εmicroείς όσοι είχαmicroε την εξυπνάδα να πάmicroε microαζί του θα microοιραστούmicroε τrsquo αξιώmicroατα κα τα πλούτηraquo (σελ 349)

Και η γριά Σαλώmicroη laquoΤώρα που θrsquo ανέβεις στο θρόνο παιδί microου να βάλεις

δεξά σου τον Ιωάννη ζερβά σου τον Ιάκωβο τους γιους microουraquo (σελ 407)

Πιο κάτω ο Θωmicroάς τα λέει όξω από τα δόντια στους υπόλοιπους microαθητές

laquohellipκάναmicroε microιαν επιχείρηση βάλαmicroε τα καπιτάλια microας όλαmiddot ναι εmicroπόριο τι microε αγριοκοιτάτε Εmicroπόριο microαθές κάναmicroε δίνε microου να σου δίνωεγώ έδωκα τις πραmicroάτειες microου τα χτένια τις κουβαρίστρες τα καθρεφτάκια για να πάρω τη βασιλεία των ουρανώνmiddot το ίδιο κι εσείςmiddot άλλος τη βάρκα του άλλος τα πρόβατα άλλος το χουζούρι τουmiddot και τώρα πήγε η δουλειά κατά διαόλου microουφλουσέψαmicroε παν στο διάολο τα καπιτάλια microας βάρδα microη χάσουmicroε και τη ζωή microαςmiddot Τι συmicroβουλή δίνω λοιπόν που φύγει φύγειraquo (σελ 456)

Με περιφρόνηση αντιmicroετωπίζει λοιπόν ο Καζαντζάκης τον καθηmicroερινό άνθρωπο ενώ τον ήρωα microε θαυmicroασmicroό

Όmicroως οι ήρωες ιστορικά ήταν στρατευmicroένοι Αγωνίζονταν για microια microεγάλη ιδέα Ο Καζαντζάκης δεν στρατεύτηκε σε καmicroιάν ιδέα παρόλο που φλέρταρε microε αρκετές Όπως θα rsquoλεγε και ο Καβάφης δεν έχει σηmicroασία η Ιθάκη σηmicroασία έχει ο αγώνας να φτάσει κανείς σrsquo αυτήν Αγώνας λοιπόν όχι παραίτηση Έτσι ο αγώνας γίνεται αυτοσκοπός Όταν κατακτήσεις ένα στόχο να βάζεις αmicroέσως έναν άλλο Την ιδέα αυτή την εικονογραφεί microε τη microεταφορά της συνεχώς microετακινούmicroενης κορφής

Ο Καζαντζάκης στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo (την ξαναδιαβάζουmicroε κι αυτή τώρα που πήραmicroε φόρα) λέει ότι προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του τις δυο πλευρές των

165

προγόνων του του καπετάνιου παππού του από την πλευρά του πατέρα του του φιλόπονου αγρότη παππού από τη microεριά της microητέρας του Υπάρχουν κι άλλες αντιθέσεις που προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του που εmicroείς θα τις τοποθετούσαmicroε στο παραδειγmicroατικό δίπολο συmicroβιβασmicroός microη συmicroβιβασmicroός στη βάση του οποίου πραγmicroατευτήκαmicroε τα έργα κάποιων συγγραφέων στο διδακτορικό microας Στο παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τον απλό άνθρωπο στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού τον ήρωα Στον παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τη σάρκα στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού το πνεύmicroα Η προσπάθεια που κάνει στον Ζορmicroπά να τα φιλιώσει αποτυγχάνει αναδεικνύοντας όmicroως το microυθιστόρηmicroα που γνώρισε παγκόσmicroια επιτυχία Για πρώτη ndash και τελευταία - φορά θα θαυmicroάσει τον γυναικά ενώ οι περισσότεροι από τους άλλους ήρωές του αν δεν είναι παρθένοι κάποια στιγmicroή σαν ερηmicroίτες αποmicroακρύνονται από τις σαρκικές ηδονές Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ο Καζαντζάκης δεν κάνει έρωτα microε την Μαγδαληνή η οποία τον αγαπά και σύρθηκε στην πορνεία επειδή δεν βρήκε ανταπόκριση στον έρωτά της ενώ ο Ιησούς του Σαραmicroάγκου ζει microε τη Μαρία τη Μαγδαληνή σαν ζευγάρι Ο laquoκαλαmicroαράςraquo στα υπόλοιπα έργα του γυρίζει την πλάτη στον Ζορmicroπά

Αφηγηmicroατικά το έργο είναι πολύ ευρηmicroατικό Το δίπολο συmicroβιβασmicroού microη συmicroβιβασmicroού προβάλλει χαρακτηριστικά στο όραmicroα που είδε στο σταυρό ο Ιησούς πριν ξεψυχήσει ότι δηλαδή είχε εγκαταλείψει τον αγώνα του να σώσει τον κόσmicroο είχε παντρευτεί την Μαγδαληνή και είχε κάνει παιδιά όραmicroα που εκτείνεται σε αρκετές σελίδες Στο τέλος του οράmicroατος microαζεύονται οι παλιοί microαθητές του και τον κατηγορούν για την προδοσία

Όπως έκανα και microε το laquoΓια πιο κτυπά η καmicroπάναraquo ξαναείδα τουλάχιστον για τρίτη φορά το έργο του Σκορσέζε ∆εν συmicroβαίνει συχνά microια κινηmicroατογραφική microεταφορά να συναγωνιστεί επάξια το microυθιστόρηmicroα όmicroως ο Σκορσέζε το κατάφερε

166

Και οι ρίζες της σύmicroπτωσης πάλι Έχω microόλις τελειώσει το microυθιστόρηmicroα και ψάχνω στο διαδίκτυο κάτι για τον Μάρκες Βρίσκω ένα άρθρο που microου φάνηκε ενδιαφέρον και άρχισα να το διαβάζω Ήδη microετά από λίγες γραmicromicroές πέφτω στο παρακάτω

laquohellipthe three of us (ο δηmicroοσιογράφος και το ζευγάρι Μάρκες) sat around talking in a corner of their vast living room Several dozen videotapes -- Martin Scorseses The Last Temptation of Christ was on top of the pile -- were stacked next to a TVraquo

Στις τελευταίες σκηνές ο Σκορσέζε ήταν υπέροχος Βλέποντάς τις ένοιωθα τα microάτια microου να βουρκώνουν Όπως γίνεται και microε τις εθνικές εορτές η τελετουργική αναπαράσταση κάθε χρόνο των παθών του Χριστού έχει αmicroβλύνει την αίσθηση του πόσο πραγmicroατικά πρέπει να υπόφερε ο Ιησούς πάνω στον σταυρό ώστε να φτάσει στο σηmicroείο να πει -Θεέ microου θεέ microου γιατί microε εγκατέλειψες Στο έργο όmicroως πραγmicroατικά το νοιώθεις

Το 1988 όταν παίχτηκε το έργο ήmicroουν στο 61ο Λύκειο στην Γκράβα Συγκλονισmicroένος ακόmicroη από την ταινία πήρα το βιβλίο στο σχολείο και διάβασα τις δυο τελευταίες σελίδες στους microαθητές microου Ένοιωθα να microου κόβεται η αναπνοή από λυγmicroούς που ήταν έτοιmicroοι να βγουν από το λαιmicroό microου Με φοβερή προσπάθεια κατάφερα να τελειώσω την ανάγνωση

Ο Σκορσέζε σε γενικές γραmicromicroές είναι πιστός στο κείmicroενο αν και ο σεναριογράφος του ο Paul Schrader έγραψε και δικούς του διαλόγους Η microεταφορά στον κινηmicroατογράφο έχει ανάλογα προβλήmicroατα microε τη δραmicroατοποίηση στο θέατρο ∆εν microπορεί να είναι απόλυτα πιστή κυρίως για λόγους καθαρά τεχνικούς που δηmicroιουργεί πρώτα απrsquo όλα η έκταση του έργου οπότε πρέπει να γίνουν αναγκαστικά περικοπές για να χωρέσει η ταινία ή το θεατρικό έργο στο δίωρο που διαρκεί συνήθως microια παράσταση Σε ένα από τα σηmicroεία που ο Σκορσέζε δεν έmicroεινε πιστός στο έργο του Καζαντζάκη ήταν στο πρόσωπο του πειρασmicroού Ο Σκορσέζε αντικατέστησε το αραπόπουλο που εκπροσωπεί τον

167

πειρασmicroό microε ένα χαριτωmicroένο κοριτσάκι χωρίς εmicroφανή λόγο Μπορεί να σκέφτηκε ότι αυτό θα άρεσε περισσότερο στο κοινό Ο Παζολίνι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo έβαλε σαν πρωταγωνιστή ένα αραπόπουλο χωρίς να υποχρεώνεται από το κείmicroενο Ίσως γιατί έκανε το έργο πιο εξωτικό

Η γλώσσα του Καζαντζάκη microπορεί να θεωρηθεί εξεζητηmicroένη αλλά δεν είναι ∆ιαβάζοντας το έργο microε τις κρητικές λέξεις ήταν σαν να άκουγα τον πατέρα microου και τη microητέρα microου να microιλούν Βρήκα περισσότερες κρητικές λέξεις εδώ από ό τι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo στην ενετική έκδοση του 1790 που την έκανε ένας κρητικός και που παρουσιάσαmicroε στο blog microας το καλοκαίρι Ο Καζαντζάκης δεν έχει πάθος microε τη γλώσσα (σε αυτό διαφέρει από τους νεοηθογράφους κρητικούς που προσπαθούν να αναπαραστήσουν ακριβώς το κρητικό ιδίωmicroα στην προφορά του) αλλά microε τις λέξεις Λέξεις που είναι φορτισmicroένες microε νοήmicroατα και συναισθήmicroατα λέξεις που άκουγε και έλεγε στην παιδική του ηλικία Αλλιώς δεν θα είχε νόηmicroα να γράφει κάθε τρεις και microια τη λέξη laquomicroαθέςraquo που εγώ δεν την άκουσα ποτέ microου παιδί και ρώτησα τους γονείς microου για τη σηmicroασία της όταν την συνάντησα στον Καζαντζάκη Μου είπαν ότι σηmicroαίνει κάτι σαν βέβαια σίγουρα αλλά δεν microου κόλλαγε ιδιαίτερα Ό τι και να σηmicroαίνει πάντως την χρησιmicroοποιούσαν όπως σήmicroερα κάποιοι χρησιmicroοποιούν το laquoπου λεςraquo ή το laquoνα πούmicroεraquo

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στη χρήση σύνθετων λέξεων όπως συνηθίζεται στην κρητική λαϊκή παράδοση

Ας παραθέσουmicroε microια χαρακτηριστική παράγραφο όπου βρίσκονται σε πυκνότητα

laquoΠροσδιάβηκε βιαστικός τις microανταλωmicroένες πόρτες βγήκε στα κηποπέρβολα κινούσαν κιόλα να τιτυβίζουν τα πρώτα πρώτα κελαηδοπούλιαmiddotraquo (σελ 73)

Με συγκίνηση συνάντησα λέξεις και φράσεις που τις είχα από χρόνια ξεχασmicroένες όπως laquoπαρακατσεύωraquo (παραφυλάσσω) microοσκοκούζουλο έχει το χάζι του πανωλαδιά (laquoόταν βγήκα από τον Ιορδάνη το νερό είχε

168

κάνει ένα δάκτυλο πανωλαδιάraquo σελ 239) κά Συνάντησα επίσης πολλές φορές τη λέξη laquoπολλάraquo microε τη σηmicroασία του laquoπολύraquo όπως και στις laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΤι θα πει αλήθεια Τι θα πει ψευτιά Αλήθεια είναι ό τι

δίνει φτερά στον άνθρωπο ό τι γεννάει microεγάλα έργα και microεγάλες ψυχές και microας σηκώνει ένα microπόι απάνω από τη γηςmiddot ψευτιά ό τι ψαλιδίζει τα φτερά του ανθρώπουraquo (σελ 498)

Ο Ουίλιαmicro Τζέηmicroς δεν θα microπορούσε να φανταστεί καλύτερο ορισmicroό για την αλήθεια Στον laquoΠραγmicroατισmicroόraquo του έδωσε έναν πιο απλό ορισmicroό Από ότι θυmicroάmicroαι είπε περίπου laquoΑλήθεια είναι ότι οδηγεί στην αποτελεσmicroατικότητα της πράξηςraquo

Μου έκαναν εντύπωση κάποια ελάχιστα λαθάκια επιmicroέλειας Σε ξενίζουν σε ένα αριστούργηmicroα Όmicroως αυτό που microου έκανε microεγαλύτερη εντύπωση είναι ότι το 1964 το βιβλίο από τις εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη ήταν microόλις στην 4η έκδοση Ο συγγραφέας πέθανε το 1957 Και να σκεφτεί κανείς ότι συγγραφείς που δεν τον φτάνουν ούτε κατά διάνοια κάνουν σήmicroερα φοβερά τιράζ

Νίκος Καζαντζάκης Ο φτωχούλης του θεού (1956)

Αθήνα 1964 εκδόσεις Ελ Καζαντζάκη σελ 371 Η πρώτη microου επαφή microε τον Καζαντζάκη ήταν microε τον

laquoΦτωχούλη του Θεούraquo Θυmicroάmicroαι ήmicroουν microαθητής δευτέρας γυmicroνασίου και στις γιορτές νοmicroίζω των Χριστουγέννων γύρισε στο χωριό ο ξάδελφός microου ο Γιώργης ο Τζανετάκης που σπούδαζε δάσκαλος στην παιδαγωγική ακαδηmicroία Ηρακλείου Μαζί του κρατούσε και τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

∆εν υπήρχε περίπτωση να microου τον δανείσει τον είχε microισοδιαβασmicroένο και ήθελε να τον τελειώσει Εγώ όmicroως τι έκανα πήρα ένα τετράδιο και αντέγραφα ό τι είχε

169

υπογραmicromicroίσει (τα σπίτια microας είναι γειτονικά στο χωριό) όταν αυτός δεν ήταν σπίτι ή ασχολιόταν microε κάτι άλλο

Γέmicroισα αρκετές σελίδες ∆εν θυmicroάmicroαι πόσες Τις διάβαζα και τις ξαναδιάβαζα microε θαυmicroασmicroό Τις τρεις προσευχές της ψυχής τις θυmicroάmicroαι από τότε Η ψυχή που παροmicroοιάζεται microε δοξάρι προσεύχεται και λέγει laquo-Θεέ microου τέντωσέ microε αλλιώς θα σαπίσω ndashΘεέ microου microη microε παρατεντώσεις γιατί θα σπάσω ndashΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo Λίγα χρόνια αργότερα τις βρήκα σαν microότο στο βιβλίο laquoBioenergeticsraquo του αmicroερικανού ψυχολόγου Alexander Lowen Και ένα απόσπασmicroα ακόmicroη που το έχω βάλει σαν microότο στο blog microου -Πολύ ψηλά rsquoναι ο ουρανός δεν τον φτάνω καλή rsquoναι η γη περίκαλη κοντά microου -∆εν υπάρχει πράmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Ξέρω ότι ο περισσότερος κόσmicroος προτιmicroά άλλα έργα του Καζαντζάκη και κυρίως την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Νοmicroίζω ότι οι περισσότεροι θα έβαζαν τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo τελευταίο στη λίστα

Εγώ τον είχα πρώτο Ήταν το βιβλίο που microου άρεσε περισσότερο από όλα τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Όmicroως microετά από σχεδόν πενήντα χρόνια θα εξακολουθούσε να microου αρέσει το ίδιο Το ξεκίνησα έχοντας αυτό τον ενδοιασmicroό

Τελικά βλέπω ότι τόσο στις ιδέες microου όσο και στις προτιmicroήσεις microου έχω microείνει ολότελα σταθερός Αυτά που microου άρεσαν στα νιάτα microου αυτά microου αρέσουν και τώρα αυτά που πίστευα στα νιάτα microου αυτά πιστεύω και τώρα-microε microικροδιαφορές βέβαια

Αυτό που κάνει τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo να διαφέρει από τα άλλα microυθιστορήmicroατα είναι πως εδώ η πλοκή είναι υποτυπώδης Ο laquoΦτωχούλης του Θεούraquo είναι ένα microωσαϊκό από σύmicroβολα αποφθεγmicroατικές εκφράσεις παραβολές αλληγορικές εικόνες και επεισόδια Ο microυστικισmicroός του Καζαντζάκη (στα νιάτα του ήθελε να γίνει αρχηγός θρησκείας) microπορεί microεν να βρήκε την πιο ακραία

170

του έκφραση στην Ασκητική όmicroως πιστεύω ότι την πιο ολοκληρωmicroένη την βρήκε στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

Στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης δεν υmicroνεί microόνο τον άγιο σαν άγιο αλλά και σαν ισχυρή προσωπικότητα που αγωνίζεται microε όλες του τις δυνάmicroεις για αυτό που έχει θέσει ως στόχο ζωής και θυσιάζει τα πάντα γιrsquo αυτόν Ο Φτωχούλης έχει την αγνότητα του Χριστού και του Μανωλιού αλλά και τη δύναmicroη του Καπετάν Μιχάλη

∆εν θέλω να γράψω περισσότερα έχουν γραφεί εξάλλου τόσα πολλά για τον Καζαντζάκη Ούτε να σχολιάσω αποσπάσmicroατα που είναι τόσα πολλά Θα παραθέσω όmicroως εδώ ένα που νοmicroίζω κρύβει όλη την κοσmicroοθεωρία του που θα της έδινα το όνοmicroα laquoηρωικός microηδενισmicroόςraquo laquoΠοιος ξέρει το να ζητάς το Θεό αυτό είναι Θεόςraquo (σελ 34)

Νίκος Καζαντζάκης Αναφορά στον Γκρέκο (1956) (επιmicro

Πάτροκλος Σταύρου) Λευκωσία 1982 σελ 506 Η φίλη microου η Μαρία η Κέκκου microού είπε ότι θεωρεί την

laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo το καλύτερο έργο του Καζαντζάκη Ξαναδιαβάζοντάς τη τώρα σκέφτηκα ότι έχει απόλυτο δίκιο Η αυτοβιογραφία ως είδος microε συναρπάζει περισσότερο πέρα από τις λογοτεχνικές αρετές που microπορεί ένα αυτοβιογραφικό έργο να έχει ή να microην έχει Και φαίνεται όχι microόνο εmicroένα Ίσως να microην είναι τυχαίο ότι το αυτοβιογραφικό έργο laquoΟι λέξειςraquo είναι που έδωσε στον Σαρτρ το Νόmicroπελ και νοmicroίζω το ίδιο έγινε και microε την τρίτοmicroη αυτοβιογραφία του Ελίας Κανέτι (διαβάσαmicroε και γράψαmicroε για τον τρίτο τόmicroο)

Η αυτοβιογραφία φωτίζει το υπόλοιπο έργο Ξαναδιαβάζοντας την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo η εικόνα που είχα για τον Καζαντζάκη χωρίς να αλλάξει φωτίστηκε περισσότερο

Ένας από τους λόγους που θαύmicroαζα πάντα τον Καζαντζάκη είναι ότι τη λογοτεχνία τη χρησιmicroοποιούσε για να κάνει microια κατάθεση ψυχής Όπως γράφει στην

171

Αναφορά laquoγράφοντας δεν microάχουmicroουν για την οmicroορφιά παρά για τη λύτρωσηraquo (σελ 447) και το επαναλαmicroβάνει και στην επόmicroενη σελίδα laquoΣκοπός microου γράφοντας δεν είναι η οmicroορφιά είναι η λύτρωσηraquo Έτσι οι πρωτοπορίες τον αφήνουν αδιάφορο Όταν ο Ελύτης και ο Σεφέρης φέρνουν microια ανανεωmicroένη πνοή στην ποίησή microας ο Καζαντζάκης γράφει τις τραγωδίες του περίπου όπως ο Βερναρδάκης τον προηγούmicroενο αιώνα καθώς και ένα ογκώδες έπος την laquoΟδύσσειαraquo σε δεκαεπτασύλλαβο στίχο περιφρονώντας τον δεκαπεντασύλλαβο που θα έκανε το έργο πιο προσιτό τον δεκαπεντασύλλαβο που αγκάλιασε ο Σολωmicroός στην ωριmicroότητά του Πόσοι ασχολούνται microrsquo αυτά τα έργα του σήmicroερα Και ενώ λένε ότι η αξία ενός έργου βρίσκεται σrsquo αυτό που χάνει στη microετάφραση για την laquoΟδύσσειάraquo του λέγεται πως η αγγλική microετάφραση είναι καλύτερη από το πρωτότυπο Αυτό βέβαια λόγω της ηχητικής ποιότητας της αγγλικής γλώσσας Έπρεπε να τον πιέσει η Ελένη για να ασχοληθεί microε το microυθιστόρηmicroα για λόγους καθαρά οικονοmicroικούς Και σαν microυθιστοριογράφος είναι που γνώρισε την παγκόσmicroια αναγνώριση όχι σαν ποιητής Όmicroως και στα microυθιστορήmicroατά του romans agrave thegravese εικονογραφεί τις ίδιες ιδέες που τον απασχολούν και στα ποιητικά του έργα

Ο Καζαντζάκης έχει τη στόφα του microυστικού και του προφήτη ∆υο φορές microια σαν παιδί και microια στα νιάτα του επιχείρησε να καλογερέψει Μοναχικός αλλά όχι microονόχνωτος έχει βγάλει τη φήmicroη του laquomicroυστικόπαθουraquo (σελ 401) Μια πιθανότατη κατάθλιψη που τον συνόδευε ως έφηβο τον έκανε να θέλει να αυτοκτονήσει Ήθελε όmicroως παρέα στο εγχείρηmicroα και ο φίλος του αρνήθηκε να τον ακολουθήσει Ο ίδιος δεν είχε το κουράγιο να προχωρήσει microόνος του Ευτυχώς

Αφού είναι παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν γράφει φιλοσοφικά δοκίmicroια όπως οι αγαπηmicroένοι του Bergson και Νίτσε Την απάντηση τη δίνει στην Αναφορά

Κάποιοι microαθητές ρώτησαν microια microέρα τον ραβίνο Νάχmicroαν laquoγιατί δεν microιλάς κι εσύ όπως ο ραβίνος Ζαδίκ νrsquo

172

αραδιάζεις microεγάλες ιδέες να οικοδοmicroάς microεγάλες θεωρίες να σε ακούν συνεπαρmicroένοι microε ανοιχτό στόmicroα οι άνθρωποι Μόνο microιλάς microε λόγια απλοϊκά σαν τις γριές γιαγιάδες και λες παραmicroύθιαraquo (σελ 469) Την απάντηση που δίνει ο ραβίνος είναι η απάντηση του ίδιου του Καζαντζάκη για το δικό του έργο laquoΌταν έχω microια ιδέα τη δουλεύω καιρό πολύ αmicroίλητα microε υποmicroονή microrsquo εmicroπιστοσύνη microε αγάπηmiddot κι όταν ανοίγω το στόmicroα η ιδέα βγαίνει παραmicroύθιraquo (ίδια σελίδα)

Σίγουρα παραmicroύθι αλλά και microέσα στο παραmicroύθι χρησιmicroοποιεί την παραβολή και τα σύmicroβολα Και το σύmicroβολο που χρησιmicroοποιεί περισσότερο χωρίς να το ερmicroηνεύει είναι ο θεός Μόνο στο τέλος της Αναφοράς επιχειρεί να το ερmicroηνεύσει laquohellipτο πάλεmicroά microας microε το Θεό Ποιο Θεό Την άγρια κορυφή της ψυχής του ανθρώπου που ακατάπαυτα τη φτάνουmicroε κι ακατάπαυτα τινάζεται αυτή κι ανεβαίνει πιο απάνωraquo (σελ 491) Με ξένιζε αυτή η χρήση των θρησκευτικών συmicroβόλων καθώς το κυριολεκτικό νόηmicroα διολισθαίνει microέσα από το συmicroβολικό Βέβαια ο Καζαντζάκης λέει ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo πόσοι όmicroως το προσέχουν Οι τελευταίες αυτές λέξεις της Ασκητικής επαναλαmicroβάνονται και στην Αναφορά (δεν κατάφερα να βρω πού microάλλον δεν το υπογράmicromicroισα αλλά το θυmicroάmicroαι)

Ίσως ο Καζαντζάκης ιδιοσυγκρασιακά να microην microπορεί να χρησιmicroοποιήσει παρά microόνο το παραmicroύθι ή ίσως ξέρει πως microόνο το παραmicroύθι είναι που microπορεί να αξιοποιήσει αποτελεσmicroατικά Όπως και ο Σικελιανός για τον οποίο γράφει ότι microόνο σαν αετός microπορεί να πετάει (στον αέρα της ποίησης) ενώ στη γη παραπατάει (στην πεζογραφία δεν τα καταφέρνει και τόσο καλά) έτσι και ο Καζαντζάκης είναι καλύτερος στη λογοτεχνία παρά στο δοκίmicroιο Όπως και να έχει είτε έγινε από επιλογή είτε από ανάγκη το παραmicroύθι δηλαδή η λογοτεχνία είναι που τον αναδεικνύει microεγάλο Καθώς δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος από τις ιδέες του microάλλον δεν θα microου άρεσε ένας δοκιmicroιογράφος Καζαντζάκης Και τα δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα του έργου του ιδιαίτερα τα microακροσκελή microε

173

κούραζαν και συχνά έπιανα τον εαυτό microου να αφαιρείται διαβάζοντάς τα Και αυτά αφθονούν προς το τέλος ενώ στην αρχή της Αναφοράς ο Καζαντζάκης παραθέτει σπαρταριστά επεισόδια από την παιδική του ηλικία microε αρκετό αυτοσαρκασmicroό

Έγραψα λίγο πιο πριν ότι microε ξενίζουν τα θρησκευτικά σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί Όχι πάντα Θυmicroάmicroαι ακόmicroη κάποια αποσπάσmicroατα από τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

laquo∆εν υπάρχει πράγmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Επίσης τις τρεις προσευχές της ψυχής που παράθεσα στην αρχική σελίδα του blog microου από microνήmicroης Τις προσευχές αυτές τις επαναλαmicroβάνει και στην προτελευταία σελίδα της Αναφοράς

laquoα΄ ∆οξάρι είmicroαι στα χέρια σου Κύριεmiddot τέντωσέ microε να microη σαπίσωmiddot

β΄Μη microε παρατεντώσεις Κύριε θα σπάσωmiddot γ΄ Παρατέντωσέ microε Κύριε κι ας σπάσωraquo Κι ακόmicroη laquo-Παπού δος microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ος microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείςraquo Λέξεις microε συmicroβολικό ή κυριολεκτικό περιεχόmicroενο που

επαναλαmicroβάνονται microε microεγάλη συχνότητα στο έργο του είναι θεός πνεύmicroα σάρκα ψυχή χρέος καθήκον ελευθερία παράδεισος κόλαση ανήφορος φτερούγες Και οι εικόνες που χρησιmicroοποιεί για να εικονογραφήσει τις ιδέες του και τις οποίες επαναλαmicroβάνει συχνά είναι ο microεταξοσκώληκας που φτιάχνει το microεταξένιο κουκούλι του το σκουλήκι που γίνεται πεταλούδα το χελιδονόψαρο που πετάει πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας η αmicroυγδαλιά που ανθίζει microεσοχείmicroωνο τα ποντίκια που έφαγαν το αντίδωρο από το ιερό της εκκλησίας και έγιναν νυχτερίδες

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στην αντιστροφή των microύθων Η αντιστροφή του Ιούδα στον laquoΤελευταίο

174

πειρασmicroόraquo διάβασα ότι δεν ήταν δική του επινόηση εmicroφανίστηκε τον Μεσαίωνα Όmicroως σίγουρα είναι δικές του επινοήσεις η επιστροφή του Ασώτου που ενθαρρύνει τον αδελφό του να φύγει και να είναι πιο δυνατός από αυτόν και να microην ξαναγυρίσει ο Λωτ που θλίβεται για τις δυο πολιτείες που θα καταποντιστούν και δεν υπακούει στην εντολή του θεού δεν φεύγει σαν τον καπετάνιο που microένει στο σκάφος του που βουλιάζει και ακόmicroη τις microωρές Παρθένες που ο Χριστός τις συγχωρεί

Για τη γλώσσα τα είπαmicroε και στον Τελευταίο Πειρασmicroό Να σηmicroειώσω microόνο λέξεις και εκφράσεις που τις είχα ξεχάσει καθώς δεν χρησιmicroοποιούνται πια στην Κρήτη τουλάχιστον στο χωριό microου Πάψες αντί για διακοπές Ακούς Ακούω να λες δηλαδή ελπίζω να κατάλαβες Πασπατούλης (εδώ σαν παρατσούκλι) ο αργός στις κινήσεις του (έτσι έλεγε συχνά η microακαρίτισσα η microητέρα microου τον πατέρα microου) laquoστους οψιγιάδεςraquo (περίεργο σε microας δεν ήταν laquoο οψιγιάςraquo αλλά laquoη ψιγιάraquo θηλυκό Γι αυτήν γράφω στο βιβλίο για το χωριό microου)

Κανείς συγγραφέας δεν microπορεί να αποφύγει κάποιες ασυνέπειες στο έργο του ∆ιάβασα ότι στο laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo του Τολστόι βρήκαν καmicroιά δεκαπενταριά Στην Αναφορά βρήκα microια

Όπως το δείχνει ο τίτλος ο αποδέκτης της αφήγησης είναι ο Ελ Γκρέκο Ο Ελ Γκρέκο που microπορεί να τον βάφτισαν laquoο Έλληναςraquo όmicroως αυτός microε υπερηφάνεια υπέγραφε στα έργα του Ο Κρης Ο αποδέκτης αυτός γίνεται ολότελα άmicroεσος στον πρόλογο και στον επίλογο Όmicroως κάπου στη microέση διαβάζουmicroε laquohellipαπό τη microέρα που είδα θυmicroάστε όταν ήmicroουν τεσσάρων χρονών να βγάζουν από το microνήmicroα τα κόκκαλα της γειτόνισσάς microαςhellipraquo (σελ 147) Μας έχει ξαναδιηγηθεί την ιστορία και microας ρωτάει αν θυmicroόmicroαστε Εmicroείς όχι ό Γκρέκο Ξεχνάει τον ενδοκειmicroενικό αποδέκτη και απευθύνεται στον εξωκειmicroενικό τον αναγνώστη

Όmicroως ας σχολιάσουmicroε κατά το συνήθειό microας κάποια αποσπάσmicroατα

175

laquohellipστο δεξό του αυτί κρέmicroουνταν ένα ασηmicroένιο σκουλαρίκιraquo (σελ 152)

Τίνος αυτί Ενός δερβίση σε ένα microουσουλmicroανικό microοναστήρι στην Κρήτη Κι αναρωτιόmicroουνα κι εγώ από πού να ήλθε η microόδα

Μπορεί όmicroως η microόδα να ήλθε κι από αλλού Πιο κάτω διαβάζουmicroε laquohellipκι ένας γιγαντόσωmicroος αράπης microrsquo ένα χρυσό σκουλαρίκι στο αυτί τουraquo (σελ 399) Αυτό στη Ρωσία στον εορτασmicroό των δέκα χρόνων από την Οκτωβριανή επανάσταση Όmicroως τι ήταν αυτός ο αράπης Η ετυmicroολογία της λέξης προέρχεται από το laquoάραβαςraquo όmicroως στην Κρήτη αράπηδες λέγαmicroε τους microαύρους Αυτό δεν εννοούσε και ο Αλογοσκούφης όταν έλεγε στο βίντεο κλιπ που είδαmicroε στο youtube laquoκλείστε την τηλεόραση εξάλλου δεν microιλάει ένας άνθρωπος αλλά ένας αράπηςraquo Μαύρο εννοούσε όχι άραβα

Ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός επισκέφτηκαν το άγιο Όρος Αντιγράφει από το ηmicroερολόγιό του για διάφορες microονές ανάmicroεσα στις οποίες είναι και η microονή Βατοπεδίου Από τα πολλά και διάφορα που γράφει γι αυτήν παραθέτω microόνο microια παρατήρηση του Σικελιανού

laquohellip Το Μοναστήρι ετούτο πλακώνει την καρδιά microουmiddot είδες τους καλόγερους Όλοι καλοθρεmicromicroένοιmiddot αν κατέβαινε πάλι ο Χριστός στη γης και τύχαινε να περάσει από το Βατοπέδι πώς θα χελιδόνιζε το φραγγέλιο απάνω από τις κεφαλές τους Πάmicroε να φύγουmicroεraquo (σελ 204)

Ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης τους πήραν από τότε χαmicroπάρι εmicroείς τώρα microόλις Και ο Χριστός microε το φραγγέλιο δεν λέει να κατέβει Μόνο απrsquo αυτόν microπορούmicroε να ελπίζουmicroε όχι από τη δικαιοσύνη

176

177

Έργα του συγγραφέα 1 Παραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότητα Αθήνα 1981

β΄ έκδοση 1991 Θυmicroάρι σελ 167

2 Η αναγκαιότητα του microύθου Αθήνα 1987 Θυmicroάρι σελ 151

3Περιβάλλον διατροφή και ποιότητα ζωής Αθήνα 1988 β΄

έκδοση 1992 Θυmicroάρι σελ 255

4 Οικολογία και δηmicroοκρατία Αθήνα 1989 Θυmicroάρι σελ110

5 Η Λαϊκότητα της Κρητικής Λογοτεχνίας Αθήνα 1990

∆ωρικός σελ 143

6 Το Χωριό microου Από την αυτοκατανάλωση στην αγορά Αθήνα

1995 Θυmicroάρι σελ 139

7 Ο Χορός της βροχής οικολογικά παραmicroύθια και διηγήmicroατα

Αθήνα 1988 Τοπική Επικοινωνία σελ 96

8 Αφηγηmicroατικές Τεχνικές Ελληνική πεζογραφία και

δραmicroατουργία Αθήνα 2000

Gutenberg σειρά Το microυστικό και το Παράδειγmicroα σελ 400

9 Εισαγωγή στο θέατρο της Ιαπωνίας και της Κίνας Αθήνα

2010 ΑΛ∆Ε σελ 167

10 Το Φραγκιό Αθήνα 2011 ΑΛ∆Ε σελ 55

11 Πες της το microε microια microαντινάδα Αθήνα 2012 ΑΛ∆Ε σελ 60

12 Εύθυmicroες κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 2013

Ιεράπετρα 21ος

αιών σελ 132

13 Το microυστικό των εξωγήινων Αθήνα 2015 ΑΛ∆Ε σελ 134

Επικοινωνία microε το συγγραφέα hdermiotenetgr

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

laquoΟ δικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo

Του

Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη Τυπώθηκε το 2015

ΣΕ 250 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΗΝ

ΑΘΗΝΑ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

OPEN LINE

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ

ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

ΑΛ∆Ε

ΜΠΑΜΠΗΣ ∆ΕΡΜΙΤΖΑΚΗΣ

Ο δικός microου

Νίκος Καζαντζάκης

Κεντρική διάθεση Ζωοδόχου Πηγής 43 Τηλ amp fax 210 3828464

τηλ amp fax 210 3828464

aldeeditionsgmailcom

wwwaldecomgr

ISBN 978-960-9451-74-1

Έργα του Νίκου Καζαντζάκη για τα οποία γράψαmicroε (∆ίνεται κατά βάση η χρονολογία συγγραφής Όταν υπάρχει microόνο η χρονολογία έκδοσης εικάζουmicroε ότι γράφηκε λίγο πιο πριν)

Όφις και Κρίνο (microε το ψευδώνυmicroο Κάρmicroα Νιρβαmicroή) χε Τυπ Στ Αλεξίου Ηράκλειο 1906 Ξηmicroερώνει 1906 Έως πότε 1907 Φασγά 1907 Κωmicroωδία τραγωδία microονόπρακτη (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) Κρητική Στοά Ηράκλειο 1909 Σπασmicroένες ψυχές (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης Ο Νουmicroάς Αθήνα 1909-1910 Ο Πρωτοmicroάστορας (Η Θυσία) (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) αφιερωmicroένη στον Ίδα (Ίωνα ∆ραγούmicroη) Εστία Αθήνα 1910) Χριστός 1921 Βούδας 1922 Συmicroπόσιο γράφηκε microεταξύ 1922 και 1927 Οδυσσέας (microε το ψευδώνυmicroο Α Γερανός) Νέα Ζωή Αλεξάνδρεια 1927 Νικηφόρος Φωκάς Στοχαστής 1927 Ασκητική περιοδικό Αναγέννηση 1927 Toda Raba ολοκληρώθηκε το 1929 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1956 Βραχόκηπος γράφηκε το 1935 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1960 Ο Οθέλος ξαναγυρίζει 1936 Μέλισσα 1937 Οδύσσεια Πυρσός 1938 Ιουλιανός ο παραβάτης 1939 Αλέξης Ζορmicroπάς 1943 Προmicroηθέας 1943

Καποδίστριας 1944 Σόδοmicroα και Γόmicroορρα 1948 Κολόmicroβος 1949 Κούρος 1949 Αδελφοφάδες άρχισαν να γράφονται το 1949 εκδόθηκαν το 1963 Κωνσταντίνος Παλαιολόγος 1951 Ο Καπετάν Μιχάλης 1953 Ο Χριστός ξανασταυρώνεται 1954 Ο τελευταίος πειρασmicroός 1955 Ο φτωχούλης του Θεού 1956 Αναφορά στον Γκρέκο τελευταίο του έργο γράφηκε λίγο πριν το θάνατό του και εκδόθηκε το 1961

Αφιερώνεται

σε όλους τους θαυmicroαστές του έργου του

11

Εισαγωγή

Όνειρό microου ήταν να γίνω συγγραφέας Όταν πρωτοδιά-βασα Καζαντζάκη ενθουσιάστηκα τόσο που θεωρούσα πια δεδοmicroένο ότι το πρώτο βιβλίο που θα έγραφα θα ήταν γιrsquo αυτόν

∆εν ευδόκησε άλλο θέmicroα είχε το πρώτο microου βιβλίο όπως και όλα τα επόmicroενα Όmicroως έγραψα για τον Καζα-ντζάκη Το πρώτο ήταν ένα microικρό laquomicroαρξιστικόraquo κείmicroενο που δηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo γενικά για το έργο του Αργότερα έγραψα για αρκετά πεζά του που επίσης δηmicroοσιεύτηκαν σε αυτή τη φιλόξενη εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη Τρεις συγκριτολογικές microελέτες microου εί-χαν να κάνουν microε τρία έργα του Αργότερα laquoξαναδιαβά-ζοντας τον Καζαντζάκηraquo ανάρτησα στο blog microου κείmicroενα για τα microεγάλα του microυθιστορήmicroατα αλλά και για κάποια άλλα πεζογραφήmicroατά του που δεν είχα διαβάσει microέχρι τότε Πιο πριν είχα γράψει για ορισmicroένα πεζά θεατρικά του

Ξαφνικά microου πέρασε η ιδέα αν τα microαζέψω όλα αυτά τα κείmicroενα κάνουν ένα microικρό βιβλίο

Και κάτι ακόmicroη Η προοπτική του βιβλίου αποτέλεσε κίνητρο για microένα

να διαβάσω και τις τραγωδίες του που δεν τις είχα διαβά-σει microέχρι τώρα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo και να γράψω γιrsquo αυτές Τα κείmicroενα που έγραψα τα ανάρτησα στο blog microου κάνοντάς τα share και στο facebook

Έτσι έγινε αυτό το βιβλίο Γιατί ο laquo∆ικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo ∆εν υπάρχουν ποτέ ταυτόσηmicroες προσλήψεις σε ένα

έργο Πάντα υπάρχουν αποκλίσεις στην πρόσληψη του ενός αναγνώστη από του άλλου πολλές φορές πολύ microε-γάλες Για παράδειγmicroα πολλοί θεωρούν ότι ο Καζαντζά-κης πιστεύει στο Θεό Άλλοι πιστεύουν πως είναι άθεος

Εγώ τι πιστεύω ∆εν έχετε παρά να διαβάσετε το βιβλίο για να δείτε

12

Κάποιες ασυνέπειες που θα εντοπίσει ο αναγνώστης οφείλονται στο ότι τα κείmicroενα τα ταξινοmicroώ κατά την χρο-νολογική σειρά που γράφηκαν τα έργα από τον Καζα-ντζάκη και όχι microε τη σειρά που έγραψα εγώ γιrsquo αυτά Προ-τάσσεται το γενικό κείmicroενο που έγραψα για το έργο του στο οποίο αναφέρθηκα παραπάνω

Να προσθέσω ακόmicroη ότι έκανα ελάχιστες παρεmicroβάσεις κυρίως επιmicroέλειας καθώς πιστεύω ότι κάθε κείmicroενο πρέ-πει να διατηρεί τη γεύση της εποχής που γράφηκε ∆ηλώ-νεται εξάλλου η εποχή της πρώτης δηmicroοσίευσης Όταν δεν δηλώνεται σηmicroαίνει ότι αναρτήθηκε στο blog microου το οποίο έχει ηλικία οκτώ χρόνων περίπου Η ανάρτηση για την αυτοβιογραφική laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo έγινε το 2010 ενώ για το laquoΣυmicroπόσιοraquo έγινε το 2011 Το 2012 έγραψα για τα τελευταία microυθιστορήmicroατα εκτός από τον Ζορmicroπά για τον οποίο είχα γράψει το 1992 Πέρυσι έγραψα για τον laquoΒραχόκηποraquo και φέτος (2015) για τον laquoΤόντα Ράmicroπαraquo τις laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo και το laquoΟ Οθέ-λος ξαναγυρίζειraquo Τους τελευταίους δυο microήνες (Οκτώ-βρης-Νοέmicroβρης) έγραψα για τις τραγωδίες που βρίσκο-νται σε τρεις τόmicroους πηγαίνοντας χρονολογικά από τις παλιότερες στις νεότερες και πρώτα για αυτές που είναι σε πεζό και στη συνέχεια για τις έmicromicroετρες τις οποίες αρ-χικά δεν σκόπευα να διαβάσω όπως άλλωστε και την laquoΟδύσσειαraquo η οποία έmicroεινε τελευταία

Με την έκδοση αυτού του βιβλίου νοιώθω την ικανο-ποίηση ότι πραγmicroατοποίησα ένα όνειρό microου

Νίκος Καζαντζάκης το έργο του και η εποχή του ∆ηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά

Επίκαιραraquo στις 8-6-1983 και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo τ8 ∆εκέmicroβρης 2007 σελ 31-33 microε τίτλο laquoΝίκος Καζαντζά-κης κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo Μόνο η πρώτη παράγραφος άλλαξε προσαρmicroοσmicroένη στην επέτειο των 50 χρόνων από το θάνατό του

13

Θα θέλαmicroε να γράψουmicroε κι εmicroείς δυο λόγια για τον Νίκο Καζαντζάκη σύντοmicroα microια και δεν το επιτρέπουν οι δυνα-τότητες της στήλης σαν microικρό αφιέρωmicroα για τα 100 χρό-νια από τη γέννησή του νιώθοντάς το ταυτόχρονα σαν υποχρέωση για τον άνθρωπο εκείνο που σηmicroάδεψε τα microαθητικά microας χρόνια microε την επιρροή του

Οι microελετητές των έργων του Καζαντζάκη τονίζουν δύο κυρίως χαρακτηριστικά του την ηρωολατρεία του και τον microηδενισmicroό του Η επιγραφή στον τάφο του λέει laquo∆εν ελ-πίζω τίποτα δεν φοβούmicroαι τίποτα Είmicroαι λέφτεροςraquo Το laquoδεν ελπίζωraquo εκφράζει τον microηδενισmicroό του Το laquoδεν φο-βούmicroαιraquo το ηρωικό τον πνεύmicroα Αυτά είναι πράγmicroατι τα δυο κύρια γνωρίσmicroατά του Όmicroως πού βρίσκεται ή προέ-λευσή τους

Η Λιλή Ζωγράφου σε ένα microελέτηmicroά της που microε λύπη διαπιστώσαmicroε ότι είναι γραmicromicroένο microε αρκετή εmicroπάθεια προσπαθεί να ανιχνεύσει τα χαρακτηριστικά αυτά στα προσωπικά βιώmicroατα και laquoσυmicroπλέγmicroαταraquo αν επιτρέπεται ή έκφραση του συγγραφέα Χωρίς να υποτιmicroούmicroε τη ση-microασία που έχει η προσωπική ζωή πάνω στο έργο ενός συγγραφέα πιστεύουmicroε εντούτοις ότι οι σηmicroαντικότεροι παράγοντες που επηρέασαν το έργο του είναι η κοινωνία και η εποχή του Αν δεν ήταν έτσι τα πράγmicroατα θα ήταν αδύνατη η microελέτη συγγραφέων κυρίως της αρχαιότητας των οποίων δεν κατέχουmicroε παρά ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία και φυσικά όχι laquoτραυmicroατικές εmicroπειρίεςraquo

Εξ άλλου όπως τονίζει και ο Σαρτρ στη microελέτη του για τον Φλωmicroπέρ η ατοmicroική βιογραφία το οικογενειακό και στενότερο περιβάλλον του συγγραφέα είναι κι αυτό σε τε-λευταία ανάλυση κοινωνικά καθορισmicroένο Το ίδιο microπο-ρούmicroε να υποστηρίξουmicroε και για τις άλλες παραmicroέτρους που επιδρούν στο έργο ενός συγγραφέα δηλαδή την λο-γοτεχνική παράδοση που πάνω της είναι αναγκασmicroένος να πατήσει και τις επιδράσεις που θα δεχθεί

Ποια κατάσταση επικρατεί στην Ελλάδα τότε που γεν-νιέται και αναπτύσσεται ο Καζαντζάκης

Η Κρήτη αγωνίζεται να αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό Η Ελλάδα αγωνίζεται να πετάξει από πάνω της τα κατά-

14

λοιπα της τούρκικης δουλείας τον κοτσαmicroπασισmicroό και τη φεουδαρχία Η αστική της τάξη αναπτύσσεται και προε-τοιmicroάζεται για να καταλάβει την εξουσία Όmicroως είναι microια αστική τάξη που εmicroφανίζεται microε καθυστέρηση δισταχτική microολυσmicroένη ήδη microε το microικρόβιο της αντίδρασης που κου-βαλάει η ευρωπαϊκή αστική τάξη Το εργατικό κίνηmicroα αρ-χίζει να προβάλλει απειλητικό (Λαυρεωτικά) Οι τσιφλικά-δες πάλι πιέζουν από την άλλη microεριά Η αστική microας τάξη είναι στrsquo αλήθεια αξιοθρήνητη Εφτά microόλις microήνες αφότου καταλαmicroβάνει την εξουσία (Γουδί Αύγουστος 1909) κτυ-πάει τους ξεσηκωmicroένους αγρότες (Κιλελέρ Μάρτης 1910)

Ευτυχώς έρχονται να την microπολιάσουν microε την επανα-στατική τους δύναmicroη οι Κρήτες επαναστάτες που ζυmicroώ-θηκαν κα ανδρώθηκαν στον αγώνα τους για τη λευτεριά ∆εν είναι τυχαίο ότι ο ηγέτης της αστικής microας τάξης ήταν Κρητικός (Βενιζέλος) Με αυτό το microπόλιασmicroα προχωρά σε κάποιες microεταρρυθmicroίσεις και υπερδιπλασιάζει την έκταση της Ελλάδας microε την απελευθέρωση σκλαβωmicroένων περιο-χών

Κάθε ανερχόmicroενη τάξη όταν αναπτύσσεται είναι ηρωική και αισιόδοξη Έκφραση του ηρωικού πνεύmicroατος της αγ-γλικής αστικής τάξης στον καιρό της βιοmicroηχανικής επανά-στασης είναι ο Ροβινσών Κρούσος Μόνος χωρίς προνό-microια καταγωγής (όπως οι αστοί) χρησιmicroοποιώντας τις ικα-νότητες και την ευφυΐα του τα βγάζει πέρα στον αγώνα του microε τη φύση όπως και ο έmicroπορος αστός στον ανταγω-νισmicroό του microε τους άλλους εmicroπόρους Ο Μαξίmicro Γκόρκι από το 1899 ζητάει να microπολιαστεί η λογοτεχνία microε ένα ηρωικό πνεύmicroα Ήταν οι παραmicroονές που το ρώσικο προλεταριάτο ετοιmicroαζόταν να καταλάβει την εξουσία Την ίδια εποχή η αστική τάξη στη Γαλλία microετά την ένδοξη επανάστασή της (1789) έχοντας καταντήσει ολότελα αντιδραστική δίδει microεν microεγάλους συγγραφείς (Μπαλζάκ Φλωmicroπέρ) στα έργα τους όmicroως δεν θα βρούmicroε τον ηρωικό ατοmicroισmicroό του Ντεφόε (συγγραφέα του Ροβινσώνα Κρούσου) ούτε τον θετικό ήρωα του σοσιαλιστικού ρεαλισmicroού αλλά κουρα-σmicroένες και αηδιασmicroένες γυναίκες όπως η microαντάmicro Μπο-

15

βαρί ή καιροσκόπους και διεφθαρmicroένους νέους όπως εί-ναι οι περισσότεροι ήρωες του Μπαλζάκ

Στην Ελλάδα έχουmicroε microια microέση κατάσταση Η αστική τάξη είναι αρκετά επαναστατική όmicroως και σε microεγάλο βαθmicroό αντιδραστική και απογοητευmicroένη Το 1917 που οι εργάτες καταλαmicroβάνουν την εξουσία στη Ρωσία στέλνει κι αυτή δυνάmicroεις για να κτυπήσουν τη νεοσύστατη σοβιετική εξουσία Φοβάται microήπως το microικρόβιο της επανάστασης microολύνει και τη δική microας εργατική τάξη Μετά έχουmicroε τη microι-κρασιατική καταστροφή οπότε έχει ένα ακόmicroη λόγο να εί-ναι απογοητευmicroένη

Το επαναστατικό πνεύmicroα αλλά και την απογοήτευση της τάξης αυτής εκφράζει ο Καζαντζάκης microε το ηρωικό αλλά και microηδενιστικό του πνεύmicroα Αγώνας αλλά πού οδηγεί Πουθενά Έχει ακόmicroη αρκετή δύναmicroη να αγωνι-σθεί από τον αγώνα δεν παραιτείται Όmicroως απογοητευ-microένη από τα αποτελέσmicroατα αυτού του αγώνα αναζητά το νόηmicroα microέσα στον ίδιο τον αγώνα Η Ιθάκη δεν microετράει microε-τράει η περιπέτεια του γυρισmicroού Την κορφή του βουνού δεν την φτάνεις γιατί ολοένα microετατοπίζεται πιο ψηλά microέ-νει microόνο η ικανοποίηση του αγώνα να τη φτάσεις

Ο πεσιmicroισmicroός του Καζαντζάκη φαίνεται κι από το ότι οι ήρωές του πρέπει να πείσουν για το microεγαλείο τους Η laquoΜάναraquo του Γκόρκι είναι ηρωική και microεγαλειώδης κι ας είναι ένας συνηθισmicroένος άνθρωπος Ο Καζαντζάκης δεν microπορεί να φτιάξει τέτοιους ήρωες γιατί νιώθει ότι δεν microπορεί να τους κάνει αρκετά πειστικούς ∆εν πιστεύει στην ηρωϊκότητα της τάξης του ότι microπορεί να βγάλει ήρωες και γιrsquo αυτό τους δανείζεται από την ιστορία Ήρωες τόσο του πνεύmicroατος (Χριστός Βούδας) όσο και της δράσης (Χριστόφορος Κολόmicroβος) πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Ακόmicroη και στην επιλογή των microορφών που θα δώσει στα έργα του φαίνεται η αποστροφή του για τον αστό που δεν πρωταγωνιστεί άλλωστε σε κανένα του έργο Καταφεύγει στις πεπαλαιωmicroένες microορφές του έπους και της τραγωδίας και όχι στο αστικό microυθιστόρηmicroα Περι-φρονώντας το αναγνωστικό κοινό περιφρονεί την ίδια την κοινωνική του τάξη που δεν κατάφερε να τον κάνει να πι-

16

στέψει σrsquo αυτήν και που δεν τον άφησε (ήταν πια πολύ αργά) να προσκολληθεί στην άλλη που αναπτυσσόταν Και όταν αποφάσιζε να της απευθυνθεί σαν microαγαζάτορας προς πελάτη (είναι γνωστό ότι άρχισε να γράφει microυθιστο-ρήmicroατα κάτω από την πίεση της γυναίκας του για να λύ-σουν το οικονοmicroικό τους πρόβληmicroα) το θεωρεί ανάρmicroοστο να διατηρήσει το ηρωικό ύφος του Ο Ζορmicroπάς ένας αντιήρωας που αποτελεί αντίστιξη στα άλλα του έργα εί-ναι το πρώτο microυθιστόρηmicroα microε το οποίο ο Καζαντζάκης προσπαθεί συνειδητά να αγκαλιάσει πλατιές microάζες ανα-γνωστικού κοινού Είναι ο φαγάς ο πιοτουλάς και ο γυ-ναικάς χωρίς microεταφυσικές αγωνίες που βρίσκει το νόηmicroα της ζωής του αφηmicroένος στα ένστικτα Τους εκπρόσωπους του microεταφυσικού τους καλόγερους τους ειρωνεύεται άγρια Στο σύγχρονο αστό αυτό το microυθιστόρηmicroα ταιριάζει κουτί ∆εν είναι τυχαίο που έγινε ανάρπαστο στην Αmicroε-ρική

Το στυλ όmicroως αυτό δεν του πάει Το επόmicroενο επίσης αντιηρωϊκό microυθιστόρηmicroα οι laquoΑδελφοφάδεςraquo δεν έχει την επιτυχία του προηγούmicroενου Το ίδιο και το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo που θα γνωρίσει επιτυχία microόνο σαν κινηmicroατογραφική ταινία microε τον Ντασέν και σαν σήριαλ Ο ήρωάς του microπορεί να είναι ο αντίποδας του Ζορmicroπά όmicroως είναι ταπεινός και καταφρονεmicroένος Ξαναγυρνάει λοιπόν στο ηρωικό ύφος για να δρέψει δάφνες Ο laquoΚαπε-τάν Μιχάληςraquo είναι ένα microικρό έπος της Κρήτης στο οποίο πρωταγωνιστεί πάλι ο ήρωας

Στα τελευταία του microυθιστορήmicroατα ο Καζαντζάκης παρα-τάει τους ήρωες της δράσης και ξαναγυρνάει στους ήρωες του πνεύmicroατος στο Χριστό (laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo) και στον άγιο Φραγκίσκο (laquoΦτωχούλης του θεούraquo) Πληθω-ρικά επικός στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo και στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo καταλήγει στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo σε ένα λιτό εξπρεσιονιστικό στυλ microε φράσεις γεmicroάτες αποφθεγ-microατική πυκνότητα

Θα κλείσουmicroε microε ένα ζήτηmicroα κριτικής Πρέπει να αρνη-θούmicroε να απορρίψουmicroε τον Καζαντζάκη εξαιτίας του microη-δενισmicroού του

17

Υπάρχει τάση microιας ορισmicroένης κριτικής να υποτιmicroά το έργο του εξαιτίας του microηδενισmicroού του Νοmicroίζουmicroε ότι ένα έργο πρέπει να αποτιmicroάται στη βάση της καλλιτεχνικής του αξίας και microόνο το κατά πόσο microπόρεσε ο δηmicroιουργός του να εκφράσει πετυχηmicroένα αυτό που ζητούσε να εκ-φράσει Εφόσον εκφράζει κάτι το αντικειmicroενικό είναι έργο αληθινό και σαν τέτοιο πρέπει να το δεχόmicroαστε Είmicroαστε αντίθετοι microε την τάση microιας στρατευmicroένης κριτικής που θέ-λει σώνει και καλά να βρίσκει σε ένα έργο θετικούς ήρωες και αισιοδοξία Ας θυmicroηθούmicroε τη στρατευmicroένη κριτική του χριστιανισmicroού πόσοι καλλιτεχνικοί θησαυροί της αρχαιό-τητας χάθηκαν εξ αιτίας της Ή συmicroπληρώνω χρόνια αρ-γότερα σκανάροντας το παρόν κείmicroενο τον στρατευmicroένο φανατισmicroό των ερυθροφρουρών που στάθηκε αιτία να καταστραφούν ανεκτίmicroητοι θησαυροί της κινέζικης πολιτι-στικής κληρονοmicroιάς πριν λίγες microόνο δεκαετίες Ή συ-microπληρώνω τώρα που ξαναδιαβάζω το παρόν κείmicroενο για αυτή την έκδοση τους ισλαmicroιστές του ISIS που έχουν κα-ταστρέψει ανεκτίmicroητους αρχαιολογικούς θησαυρούς στην Παλmicroύρα Μπορεί το νόηmicroα ενός έργου να microη microας εκφρά-ζει πια Ας microην ασχοληθούmicroε microαζί του αλλά ας το αφή-σουmicroε για τις microελλοντικές γενιές Κάποιες απrsquo αυτές microπο-ρεί να βρουν microέσα σrsquo αυτό κάτι για τον εαυτό τους ∆εν υπάρχει παρακmicroιακή και microη παρακmicroιακή τέχνη Υπάρχει microόνο καλή και κακή τέχνη Και όσοι και αν είναι αυτοί που διαφωνούν microε τις ιδέες το πνεύmicroα το laquomicroήνυmicroαraquo του Κα-ζαντζάκη όmicroως όλοι τους συmicroφωνούν ότι σαν λογοτέχνης είναι άφταστος

Όφις και Κρίνος (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Φεβρουάριος 1993 Το laquoΌφις και Κρίνοςraquo είναι το πρώτο λογοτεχνικό έργο

του Νίκου Καζαντζάκη microε το οποίο εmicroφανίσθηκε στα ελ-ληνικά γράmicromicroατα Η κριτική το δέχτηκε microάλλον αρνητικά

18

Ο Αντώνιος Χρυσάνθης στην laquoΕστίαraquo 13 Ιανουαρίου 1906 παρόλο που αναγνωρίζει το ταλέντο του συγγρα-φέα το βρίσκει microονότονο γεmicroάτο επαναλήψεις και επικίν-δυνο για τους νέους Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο laquoΕmicroπρόςraquo της 18ης Ιανουαρίου 1906 πιστεύει ότι laquoχωρίς την πνοή της ποίησης που ζωηρεύει ορισmicroένες σελίδεςraquo το βιβλίο θα ήταν ολότελα βαρετό ∆ιαπιστώνει ακόmicroη την επίδραση του Ντrsquo Ανούντσιο Ο Παλαmicroάς στα laquoΠαναθή-ναιαraquo του Φεβρουαρίου του 1906 το χαρακτηρίζει σαν ένα microονότονο microονόλογο διαποτισmicroένο όmicroως microε εξαίσια ποίηση και γιrsquo αυτό πιστεύει ότι αυτοί οι microικροί laquolaquomicroαύροι κρίνοιraquo δεν είναι παρά οι πρώτες εκδηλώσεις της ευαι-σθησίας ενός νέου συγγραφέα που microε το χρόνο θα microας δώσει έργα υγιή και ωραία Ο Πέτρος Βλαστός στο Νουmicroά της 19ης Φεβρουαρίου τον κατηγορεί επίσης για υπερβο-λικό microιmicroητισmicroό του Drsquo Annunzio για πολυλογία και για ελάχιστη φροντίδα της γλώσσας Μόνο ο φίλος του Καλο-γερόπουλος θα γράψει στην laquoΠινακοθήκηraquo (Φεβρουάριος 1906) ένα διθύραmicroβο για το έργο

Όπως επισηmicroαίνει η Colette Janiaud-Lust που από το έργο της laquoKazantzakis sa vie son oeuvreraquo (Ν Κ η ζωή του το έργο του Maspero 1970) αντλούmicroε τις παραπάνω πληροφορίες σε όλα τα κριτικά κείmicroενα για το laquoΌφις και κρίνοςraquo επαναλαmicroβάνονται οι παρακάτω λέξεις - κλειδιά για την ερmicroηνεία του laquoνοσηρό ψυχοπαθολογικό έργο εφηβικό καλπάζουσα φαντασία microονοτονία και επαναλή-ψεις έντονα πάθη microακάβριος ερωτισmicroόςraquo (σελ 99) Ανάmicroεσα σε όλους αυτούς τους χαρακτηρισmicroούς όmicroως οι οποίοι έχουν διατυπωθεί όχι ερmicroηνευτικά αλλά επικριτικά για τις αρνητικές συνδηλώσεις τους η λέξη ποίηση την οποία συναντήσαmicroε στα κριτικά κείmicroενα του Παλαmicroά και του Κονδυλάκη απουσιάζει Και όmicroως η ποίηση αυτή εί-ναι η microεγαλύτερη αρετή του έργου Και δεν είναι διάχυτη microόνο στο αίσθηmicroα στην πλούσια συmicroβολιστική εικονο-ποιία στα ρητορικά σχήmicroατα της παροmicroοίωσης και της microεταφοράς που βρίθουν όσο σε κανένα άλλο πεζό κεί-microενο αλλά και στη ρυθmicroική αίσθηση που δηmicroιουργεί ο λό-

19

γος του Καζαντζάκη microε ολόκληρες φράσεις στο microέτρο του ίαmicroβου του τροχαίου του δάκτυλου του ανάπαιστου

Και όχι microόνο το κείmicroενο κυριολεκτικά είναι διάσπαρτο από κανονικότατους ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους microε ένα αίσθηmicroα που έρχεται από το δηmicroοτικό τραγούδι και το Σολωmicroό Υπάρχουν ακόmicroη ιαmicroβικοί δεκατρισύλλαβοι δε-κατετρασύλλαβοι δεκαεξασύλλαβοι στίχοι ακόmicroη και δε-καεπτασύλλαβοι που είναι ο στίχος τον οποίο θα χρησι-microοποιήσει αργότερα ο Καζαντζάκης στην laquoΟδύσσειαraquo Βλέπουmicroε επίσης πάmicroπολλα ηmicroιστίχια δεκαπεντασυλλά-βων που τους λείπει το συmicroπλήρωmicroά τους το πρώτο ή το δεύτερο ηmicroιστίχιο Και οι στίχοι αυτοί δεν βγαίνουν προ-γραmicromicroατικά επεξεργασmicroένοι δηλαδή από τον ποιητή αλλά αυθόρmicroητα υποσυνείδητα εmicroπνευσmicroένοι από το βαθύτερο ποιητικό του αίσθηmicroαmiddot θέλω να πω δηλαδή ότι ο ίδιος δεν πρέπει να τους είχε αντιληφθεί

Ακόmicroη σε πολλά σηmicroεία ο νοσηρός ερωτισmicroός υπερ-βαίνεται microε microια ποιητική microεταφυσική σκέψη που παραπέ-microπει κατευθείαν στην Ασκητική ∆ιαβάζοντας σήmicroερα κα-νείς το laquoΌφις και Κρίνοςraquo βρίσκει microέσα του τα σπέρmicroατα της microεταγενέστερης σκέψης και ποιητικής του Καζα-ντζάκη

Θα ανασυνθέσουmicroε για τον αναγνώστη το microύθο του laquoΌφις και κρίνοςraquo ποιητικά δηλαδή αποmicroονώνοντας τους δεκαπεντασύλλαβους και έτσι τον καλούmicroε να διαβάσει το έργο

Το microικρό βιβλιαράκι microε το κατακόκκινο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης είναι γραmicromicroένο microε τη microορφή ηmicroερολο-γίων όπου ο καλλιτέχνης απευθύνεται φαντασιακά σαν να έγραφε επιστολή στην αγαπηmicroένη του Νιώθει ένα δι-αστροφικό πάθος γιrsquo αυτήν σαδιστικό και νεκροφιλικό

2 του Μάη Τα χείλη της τα κόκκινα microου φαίνονται σαν δυο microεγάλες σταλαγmicroατιές αίmicroα κι

όταν γέρνω απάνω των και τα φιλώ ένας πόθος άγριος κι ένα ένστικτο πρωτογενούς εποχής ανθρωποφάγων

20

κυλιούνται microεσrsquo στις φλέβες microου - κι ανατριχιάζω όλος Στα επόmicroενα ηmicroερολογιακά κείmicroενα ο καλλιτέχνης ψάλ-

λει τον ερωτά του αντλώντας εικόνες από την αρχαιότητα κλασική και microη

10 του Μάη Είναι τα Μεγάλα Παναθήναια της αγάπης microου απόψε Κι έλα να ψάλοmicroε microαζί από τον βράχο τούτον την οmicroορφιά του Απόλλωνα και τον κισσό του ∆ιονύσου και το microέτωπο το ευρύ της

Αθηνάς και την αιώνια νιότη της Ήβης και τα κόκκινα χείλη της Αφροδίτης τα αιωνίως φιλούmicroενα και αιωνίως διψασmicroένα 15 του Μάη Εδώ υπάρχει ατόφιο ένα απόσπασmicroα από το Άσmicroα

Ασmicroάτων microε το ύφος του οποίου microοιάζουν αρκετά απο-σπάσmicroατα του έργου

Κηρίον αποστάζουσι χείλη Σου νύmicroφη microέλι και γάλα από την γλώσσα Σου και οσmicroή ιmicroατίων Σου ως οσmicroή λιβάνου Κήπος κεκλεισmicroένος πηγή εσφραγισmicroένη Πολλά αποσπάσmicroατα ξεκινάνε microε κανονικό ιαmicroβικό δε-

καπεντασύλλαβο 20 Ιουνίου Τι άρωmicroα είναι λοιπόν εκείνο που πετιέται microεθυσmicroένο κι ακόλαστο microεσrsquo από το κορmicroί Σου 21 Ιουνίου

21

Όταν ανοίγεις τα microάτια Σου τα microεγάλα και microε κυττάζεις ανοίγονται microπροστά microου θάλασσες microακρινές κι αλίmicroενες αχόρταγες για το κορmicroί του ναύτη 30 Ιουνίου σε βλέπω να προβαίνεις λυγερή κι αmicroίλητη και microε περίσσια χάρη και τα όνειρά microου στρώνονται και γονατίζουν χάmicroαι και σε κοιτάζουν ∆ιαβαίνεις σαν φως απάνω από την

ψυχή microου Και όλες microου οι αισθήσεις σmicroίγουν τα χέρια των

σιγά σιγά στο διάβα Σου για να προσευχηθούνε 10 Αυγούστου Βλέπω είναι ένας όφις πελώριος που τρέχει κάπου εκεί πέρα microε microύριους ελιγmicroούς και κρατεί στο στόmicroα του ένα όmicroορφο πελώριο κρίνο Ο όφις συmicroβολίζει τον καλλιτέχνη Το κρίνο την αγαπη-

microένη του 11 Αυγούστου Και τα βαριά Σου βλέφαρα τα φορτωmicroένα πόθους θα rsquoθελα ρόδα να microαδήσω και κυπαρίσων κλώνους και να σωριάσω λούλουδα και προσευχές και θρήνους Κοιmicroάσαι και χαmicroογελάς Μου rsquoρχεται να Σrsquo αρπάσω απrsquo τα microαλλιά και να βάλω το χέρι microου απάνω στο εξόγκωmicroα εκείνο του λαιmicroού Σου που ανεβοκατεβαίνει και να σφίξω και να απολαύσω τον Πόνο Σου ω Πολυαγαπηmicroένη και θα ιδώ πόσο όmicroορφα

22

θα κυρτωθεί και θα τυλιχτεί απάνω microου ο όφις του κορmicroιού Σου να σrsquo αρπάξω microε τα φτερά των ασmicroάτων microου και την παντοδυναmicroία των επιθυmicroιών microου και να πάmicroε αλλού κάπου αλλού αγάπη microου δεν ξέρω κι εγώ πού εκεί όπου αιώνια χαρά ανατέλλει microεσrsquo από τrsquo ακίνητα κι απόκρυφα νερά 17 Αυγούστου hellipθα microεταλάβω όλων Σου των κινηmicroάτων και όλων Σου των κυρτοτήτων και όλων των microυστηρίων του κορmicroιού Σου Και θrsquo ανοίξω έπειτα τα microάτια Σου και θα διαβάσω microέσα εκεί στα γαλανά των βάθη το microυστήριο που microου κρύβεις 5 Οκτω6ρίου Είσαι λευκή και πληγώνεις τα microάτια microου και θέλω να σε σφίξω νύχτες ολόκληρες microέσα στην αγκαλιά microου και τα ξηmicroερώmicroατα να βγεις αγνώριστη κι απελπισmicroένη microε microιαν αγιάτρευτη πληγή στο microέρος της καρδιάς και microε τον απέραντο πόθο του θανάτου microέσα στα microεγάλα Σου τα όmicroορφα microάτια 21 Οκτωβρίου Θα σε σφίξω τότε microε τον εναγκαλισmicroό των ζώων microέσα στη νύχτα των οργασmicroών Και θα νιώσω να σπαρταρά στα χέρια microου microέσα κάτι δικό microου Ένα δηmicroιούργηmicroα του πόνου microου ένα κορmicroί που το διέπλασα εγώ και το διέφθειρα εγώ όργανο σάρκινο της ανίας microου και της βαθιάς κι αγιάτρευτης διαφθοράς του νου microου

23

22 Οκτωβρίου Φοβούmicroαι microην τρελαθώ Τα microάτια microου βλέπουν βαθιά πολύ βαθιά και κλαίνε 31 ∆εκεmicroβρίου και να rsquoναι νύχτα ασέληνη και να rsquomicroαστε οι δυο microας και να περνά από πάνω microας βαρύς κι αmicroίλητος ο πό-

θος 6 Ιανουαρίου Υπάρχει χαρά στη νύχτα των τάφων και πλήθη αηδόνια κελαηδούν microέσα στα κυπαρίσσια Και είναι αληθινό και άδολο το γέλιο των κρανίων 2 του Μάρτη Είmicroαι ήσυχος Είmicroαι ήσυχος γιατί είmicroαι απελπισmicroένος 25 του Μάρτη Η αγάπη microας θα rsquoναι microεγάλη και ήρεmicroη σαν τα βουνά τριγύρω Είπα και microrsquo έφεραν κι άλλα λουλούδια (microε τις αναθυmicroιάσεις αυτών των λουλουδιών θα αυτο-

κτονήσει ο καλλιτέχνης παρασέρνοντας στο θάνατο και την αγαπηmicroένη του)

Νιώθω δεν θα microπορούσα νrsquo αντισταθώ στον Πόνο σου αν η γλύκα του θανάτου δεν χυνόταν κυρίαρχη microέσα στην ψυχή microου Σιωπηλοί κατεβαίνουν από τον ουρανό και χύνονται στη δύση microενεξέδες

24

Οι συγγραφείς της εποχής εκτός του ότι χρησιmicroοποι-

ούσαν ψευδώνυmicroα για να αποστασιοποιηθούν από τα κείmicroενα τους να κρύψουν τον εξοmicroολογητικό ή αυτοβιο-γραφικό χαρακτήρα τους και να δώσουν microια επίφαση αντικειmicroενικότητας και ρεαλισmicroού microια και υποτίθεται ότι η σύνθεσή τους δεν είναι δηmicroιούργηmicroα της microυθοπλαστικής φαντασίας του συγγραφέα χρησιmicroοποιούν την επινόηση microιας υποτιθέmicroενης εύρεσης χειρογράφων των οποίων ο συγγραφέας είναι απλώς ο επιmicroελητής Η αφήγηση εισα-γωγική ή επιλογική αποτελεί το λεγόmicroενο πλαίσιο (Βλέπε και ∆ηmicroήτρη Τζιόβα Μετά την αισθητική Γνώση 1987 σελ 87-111)

Κλείνοντας ο συγγραφέας αφού παραθέσει τα χειρό-γραφα του φίλου του εξιστορεί πώς τους βρήκε νεκρούς

hellipτο λυγερό της σώmicroα είχε ξαπλωθεί απελπισmicroένο και νεκρό απάνω στα λουλούδια Εκείνος microrsquo ένα ήρεmicroο χαmicroόγελο είχε εξαπλωθεί χάmicroω στο πλάι κι είχε ρίξει τα χέρια του microrsquo ένα κίνηmicroα ανέκφραστο αγάπης γύρω στο λαιmicroό της Ο τρόπος της αυτοκτονίας από τις αναθυmicroιάσεις των

λουλουδιών είναι microοναδικά πρωτότυπος σε όλη την αφη-γηmicroατική λογοτεχνία όπως και η αυτοκτονία του microελισσο-κόmicroου από τα τσιmicroπήmicroατα των microελισσών στην οmicroώνυmicroη ταινία του Αγγελόπουλου για τα κινηmicroατογραφικά έργα

Ακόmicroη το laquoΌφις και κρίνοςraquo υπήρξε προδροmicroικό για την εποχή του από την άποψη του ρυθmicroικού πεζού λόγου του όπως φαίνεται και από το microελέτηmicroα του Ηλία Βουτιε-ρίδη laquoΟ ρυθmicroικός λόγος στη νεοελληνική λογοτεχνίαraquo γραmicromicroένο το 1931 όπου λέει ότι είχαν γραφεί πλήθος laquoπεζά τραγούδια στα τελευταία 25 χρόνιαraquo microε αφετηρία δηλαδή το 1906 χρονιά δηmicroοσίευσης του laquoΌφις και Κρί-νοςraquo

Τέλος παρά την αφηγηmicroατική σύmicroβαση των χειρογρά-φων που ανήκει στον περασmicroένο αιώνα το έργο έχει ένα

25

χαρακτήρα ιδιαίτερα σύγχρονο Ο ακραίος ψυχολογισmicroός της διαγραφής του ήρωα και ο εσωτερικός του microονόλογος που δεν είναι σχεδόν καθόλου αφηγηmicroατικός αλλά συ-νειρmicroικός και λυρικός πράγmicroα που κάνει τα ηmicroερολόγιά του να microπορούν να διαβαστούν microε οποιαδήποτε σειρά δίκαια τοποθετεί το έργο στους προδρόmicroους του microοντερ-νισmicroού

Ξηmicroερώνει (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Γενάρης 1997 Το laquoΞηmicroερώνειraquo είναι το πρώτο από τα τέσσερα

laquoαστικάraquo όπως χαρακτηρίστηκαν δράmicroατα του Νίκου Καζαντζάκη και αυτό που είχε τη microεγαλύτερη απήχηση Γράφηκε τον Αύγουστο του 1906 κάτω από το κράτος microιας έντονης συναισθηmicroατικής φόρτισης Όπως εξοmicroολο-γείται ο Καζαντζάκης στον ∆ηmicroήτρη Καλογερόπουλο εκ-δότη της laquoΠινακοθήκηςraquo όπου δηmicroοσιεύτηκαν δύο πρά-ξεις του έργου έκλαιγε καθώς το έγραφε Παρά τους δι-σταγmicroούς του για την αξία του θα το υποβάλει τελικά στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό Εκεί θα κερδίσει το βρα-βείο αλλά όχι και τη χρηmicroατική αmicroοιβή των 1000 δραχ-microών εξαιτίας των ανατρεπτικών ιδεών του laquo∆ίνουmicroε στον ποιητή το δάφνινο στεφάνιraquo θα πει στην εισήγηση του ο Σπυρίδων Λάmicroπρου laquomicroα τον διώχνουmicroε απrsquo αυτόν τον ιερό χώρο παραφράζοντας τα λόγια του γιατρού στο έργο lsquoEγώ συmicroφωνώ microε τον Πλάτωνα Να τους στεφα-νώσουmicroε (τους ποιητές) και να τους διώξουmicroεrsquoraquo

Η υπόθεση του έργου είναι απλή Η Λαλώ (παρεmicroπι-πτόντως αυτό το όνοmicroα θα χρησιmicroοποιήσει και η Γαλάτεια σαν ψευδώνυmicroο Λαλώ ντε Κάστρο) είναι ερωτευmicroένη microε τον αδελφό του άνδρα της Το να αναπτύξουν κρυφά σχέσεις της φαίνεται ανεπίτρεπτο όmicroως πάλι και να το σκάσει microαζί του δεν το τολmicroάει αναλογιζόmicroενη τις συνέ-πειες της κοινωνικής κατακραυγής που θα έπεφταν πάνω στη Χρυσούλα την κόρη της Η φίλη της η Φωφώ τη συmicro-

26

βουλεύει να κάνει το βήmicroα που δεν τόλmicroησε η ίδια και να εγκαταλείψει τον άντρα της Το ίδιο τη συmicroβουλεύει και ο γιατρός (microια συχνά επαναλαmicroβανόmicroενη φιγούρα σε έργα της εποχής όπως στο laquoΘείο Βάνιαraquo του Τσέχωφ laquoΤο κουκλόσπιτοraquo του Ίψεν κα) φίλος της οικογένειας ο οποίος στα νιάτα του περίmicroενε microια παρόmicroοια κίνηση από τη microητέρα της Λαλώς Ο γιατρός αυτός αποτελεί και τον εκφραστή της καινούργιας ηθικής Σε microια συζήτηση που έχει microε τον Φίλιππο τον αγαπηmicroένο της Λαλώς ο οποίος σαν ποιητής φαίνεται να εκφράζει παρωχηmicroένες αντιλή-ψεις στη σφαίρα της ποίησης όπως και η Λαλώ στη σφαίρα της ηθικής microε τις αναστολές της αναπτύσσει γε-microάτος πάθος και microε ένα προφητικό τόνο στο λόγο του που θυmicroίζει το laquoΤάδε έφη Ζαρατούστραraquo τις laquoανατρεπτικέςraquo αντιλήψεις του που συνιστούν και τον ιδεολογικό ορίζο-ντα του έργου laquoΑφίσετε τον ουρανό microην υmicroνείτε πλεια τη microελαγχολία που χύνουν οι δύσες των ήλιων και τα παρά-πονα που αναστενάζει η θάλασσα microην υmicroνείτε πλεια την αγάπη την υστερική και ψεύτρα τη διεφθαρmicroένη από θρησκευτικές εκστάσεις κι επιπόλαιες ροmicroαντικότητες και ψάλλετέ microας την αγάπη την αληθινή και τη χαρά της ζωής και τις ανατολές του ήλιου και την ευτυχία του microέλλοντος όταν ξετιναχτούν από πάνω microας και γκρεmicroιστούνε χάmicroαι οι προλήψεις και οι ψεύτικες συνθήκες της κοινωνίας τώρα όταν οι φυσικοί και κοινωνικοί νόmicroοι σmicroίξουν και γί-νουν ένα (Εξακολουθεί επί microάλλον εmicroπνευσmicroένος) Μά-θετέ microας πως η χαρά είναι καθήκον και η ευτυχία δικαί-ωmicroα δικό microας χαιρετίζετε πρώτοι το ξηmicroέρωmicroα κάθε και-νούργιας ιδέας και σκορπάτε την σε ήχους και σε φως κάτω στις πεδιάδες Οι καρδιές σας θα πηγαίνουν microπροστά και θα καίονται αλλά και θα φωτίζουν και θα δεί-χνουν τον ανήφορο που φέρνει στην Αλήθεια Και θrsquo ανε-βαίνοmicroε όλοι microαζί απάνω στο βουνό Και θα microας φέρετε microια microέρα ένα πρωί απάνω στην κορφή και θα ιδούmicroε γύρω microας τους ορίζοντες ολάνοιχτους και θrsquo αναπνεύσοmicroε τον αγέρα που δεν εmicroολύναν οι αναπνοές των πεδιά-δων Θάναι το Μεγάλο Ξηmicroέρωmicroα Και τότε θα χτίσουmicroε όλοι microαζί ένα Ναό-γίγαντα να microπορεί να χωρέσει όλη την

27

ανθρωπότητα περήφανο κι ασάλευτο απάνω στους Βρά-χους και θα τον αφιερώσοmicroε στην Αλήθεια και στην Ευτυ-χία Και θα σηmicroάνοmicroε τις καmicroπάνες και θrsquo αναγγείλοmicroε στα άστρα τη νίκη του ανθρώπουraquo

Ο έρωτας της Λαλώς δεν είναι ένα εξιδανικευmicroένο αναιmicroικό ροmicroαντικό αίσθηmicroα είναι ένα αίσθηmicroα αισθησι-ακό όπως της Αρετούσας για τον Ερωτόκριτο Σε microια συ-ζήτηση microε τη Φωφώ λέει χαρακτηριστικά laquoΩ αν είναι αυτή η αγάπη είναι microαρτύριο του κορmicroιού είναι αποσύν-θεση του οργανισmicroού microας όλου άγρια εξέγερση των εν-στίκτων και των φυσικών νόmicroων από το ένα microέρος όλων των κοινωνικών νόmicroων από το άλλο Που είναι η αλή-θειαraquo αναρωτιέται σαν τον Τεύκρο στην laquoΕλένηraquo του Σεφέρη Για τον ποιητή όmicroως είναι ξεκάθαρο πού είναι η αλήθεια Όπως οι σοφιστές όπως οι Λοκ Χοmicroπς και Ρουσσώ όπως διστακτικά ο Φρόιντ και πιο απερίφρα-στα οι φιλόσοφοι της σχολής της Φρανκφούρτης Ράιχ Μαρκούζε κλπ προκρίνει τους φυσικούς νόmicroους τους νόmicroους των ενστίκτων

Στο δίληmicromicroα της Λαλώς έχουν βρεθεί πολλές ηρωίδες πραγmicroατικές και microυθιστορηmicroατικές (Μαντάmicro Μποβαρύ Άννα Καρένινα Άννα στο laquoΧρονικό microιας microοιχείαςraquo της Μάρως Βαmicroβουνάκη) όmicroως από τις microυθιστορηmicroατικές τουλάχιστον microόνο η Λαλώ θα αυτοκτονήσει πριν προχω-ρήσει στην ολοκλήρωση των σχέσεών της microε εκείνον που αγαπά για να ξεφύγει από ένα ηθικό δίληmicromicroα και όχι από τον σπαραγmicroό της εγκατάλειψης Τελικά ο αmicroοραλισmicroός του έργου βρίσκεται microόνο στο επίπεδο των ιδεών και προφανώς των προθέσεων του Καζαντζάκη ενώ από την άποψη του microύθου που αποκαλύπτει ένα ισχυρά ανθιστά-microενο υπερεγώ στο υποσυνείδητο του συγγραφέα το έργο είναι ολότελα microοραλιστικόmiddot όχι microόνο όπως επισηmicroαίνει ο Ξενόπουλος επειδή ο γιατρός συmicroβουλεύει τη Λαλώ να οmicroολογήσει τίmicroια την κατάσταση στον άντρα της και να ζη-τήσει διαζύγιο αλλά κυρίως γιατί σε τελευταία ανάλυση η αυτοκτονία της Λαλώς δικαιώνει την κυρίαρχη ηθική ανα-δεικνύοντας τη δύναmicroή της

28

Η αυτοκτονία της Λαλώς θα microπορούσε να διαβαστεί και microε άλλους τρόπους πέρα από τον ψυχαναλυτικό πχ κοι-νωνιολογικό Έχει ειπωθεί ήδη ότι η αυτοκτονία της Λα-λώς εκφράζει ότι το κοινό της εποχής εκείνης δεν ήταν έτοιmicroο να δεχτεί τέτοιες καταστάσεις Ακόmicroη microπορεί να οφείλεται σε microια καθαρά δραmicroατική σύmicroβαση ένας ήρωας να πεθαίνει και ο Καζαντζάκης διάλεξε αυτή σαν πιο κα-τάλληλη Το πιο πιθανό όmicroως είναι ότι συmicroπλέκονται και οι τρεις αυτοί παράγοντες

Το έργο αφού απορρίφθηκε από το θίασο του Συντάγ-microατος γιατί ο Καζαντζάκης αρνήθηκε να κάνει κάποιες τροποποιήσεις ανεβάστηκε τελικά στο θέατρο Αθήναιο σε σκηνοθεσία Θωmicroά Οικονόmicroου σε τέσσερις παραστά-σεις 7 8 9 και 10 Ιουλίου 1907 αριθmicroός που πλησιάζει το microέσο όρο των παραστάσεων εκείνης της εποχής (Παρε-microπιπτόντως το ρόλο του Σταύρου του άντρα της Φω-φώς τον έπαιζε ένας Ν Βαρβέρης microάλλον microακρινός πρόγονος του εκδότη των Κρητικών Επικαίρων)

Το έργο επικρίθηκε για τις σκηνικές του αδυναmicroίες αν και αναγνωρίστηκε το ποιητικό - λογοτεχνικό ταλέντο του συγγραφέα Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο Εmicroπρός της 9ης Ιουλίου 1907 γράφει ότι το laquoΞηmicroερώνειraquo έχει όλες τις αδυναmicroίες των έργων των οποίων ο συγγραφέας στη λα-χτάρα του να υποστηρίξει νέες ιδέες ξεχνά ότι παίζεται στη σκηνή

Παρrsquo ολrsquo αυτά πιστεύω το τρίτο microέρος του έργου είναι έξοχα θεατρικό Ο συγγραφέας χρησιmicroοποιώντας microια τε-χνική απόκρυψης και δισηmicroίας δηmicroιουργεί ένα ιδιαίτερο τραγικό αίσθηmicroα Η Λαλώ αποφασισmicroένη να αυτοκτονή-σει microιλάει για αναχώρηση την οποία ο Φίλιππος παρερ-microηνεύει σαν απόφαση να φύγει επί τέλους microαζί του Επί-σης microιλάει στους δικούς της για την προφητεία microιας τσιγ-γάνας ότι θα πέθαινε το ίδιο βράδυ και παίζει τάχα το παιχνίδι ενός ψεύτικου αποχαιρετισmicroού για χάρη της συ-γκίνησης Κανείς δεν υποψιάζεται ότι πρόκειται για έναν αληθινό αποχαιρετισmicroό Ξηmicroερώνοντας η Λαλώ ξεψυχά στην αγκαλιά του Φιλίππου

29

Το έργο δεν είναι γραmicromicroένο σε καθαρή δηmicroοτική Πα-ρεισφρέουν αρκετά λόγια στοιχεία Ο Νουmicroάς θα κατηγο-ρήσει τον Κάρmicroα Νιρβαmicroή (το ψευδώνυmicroο του Νίκου Κα-ζαντζάκη) ότι κρατείται microακριά από τον αγώνα των καθα-ρολόγων ενάντια στους καθαρευουσιάνους Όmicroως ο Κα-ζαντζάκης δεν θεωρεί τη γλώσσα σαν αντικείmicroενο πολεmicroι-κής αλλά σαν εργαλείο Εργαλείο για να εκφράσει τις αντιλήψεις του αντιλήψεις πρωτοπόρες για την εποχή του

Από το microυθιστόρηmicroα στο δράmicroα Το laquoΈως πότεraquo

(1907) του Ν Καζαντζάκης ως δραmicroατική microεταγραφή των laquoΚρητικών γάmicroωνraquo του Σπ Ζαmicroπέλιου Φιλολογική τ 63 Απρ-Ιούν 1998 σελ 30-33

Συγκρίνοντας το laquoΈως πότεraquo του Ν Καζαντζάκη

laquoδράmicroα εις πράξεις IVraquo microε τους laquoΚρητικούς γάmicroουςraquo του Σπύρου Ζαmicroπέλιου laquoεπί τη βάσει του οποίου εγράφηraquo

βλέπουmicroε ανάγλυφα τις ειδολογικές διαφορές των δύο ειδών microυθιστορήmicroατος και δράmicroατος1

Υπάρχει κατrsquo αρχήν η προφανής microορφολογική διαφορά Ο laquoλόγοςraquo του λόγου των προσώπων προς το υπόλοιπο κείmicroενο είναι αντιστρόφως ανάλογος ανάmicroεσα στα δύο είδη Κυρίαρχος στο δράmicroα περιορίζεται σηmicroαντικά στην αφήγηση

Η microορφολογική αυτή διαφορά οδηγεί και σε διαφορές σε ζητήmicroατα περιεχοmicroένου Το ότι στο δράmicroα ο λόγος των προσώπων είναι κυρίαρχος σε σχέση microε τους σκηνικούς περιορισmicroούς στην αναπαράσταση του περιβάλλοντος χώρου θέτει τα πρόσωπα στο προσκήνιο Στην αφήγηση αντίθετα τα πρόσωπα microπορούν να υποχωρήσουν microέχρι και της τέλειας εξαφάνισής τους σε κάποια κείmicroενα του nouveau roman πίσω από το λόγο του αφηγητή ή του συγγραφέα Αυτό που προβάλλεται περισσότερο στην αφήγηση απrsquo ότι στο δράmicroα είναι το χωροχρονικό πλαίσιο όπου κινούνται τα πρόσωπα

30

Καλύτερο παράδειγmicroα αυτού του χαρακτηριστικού του microυθιστορήmicroατος δεν microπορεί να υπάρξει από τους laquoΚρητι-κούς γάmicroουςraquo Στο microακροσκελές αυτό ιστορικό microυθιστό-ρηmicroα των 560 σελίδων ένα πολύ microεγάλο τmicroήmicroα αφιερώ-νεται στην αναπαράσταση αυτού του χωροχρονικού πλαισίου Μάλιστα ο συγγραφέας microας εισάγει εδώ κατrsquo ευθείαν σrsquo αυτόν αφήνοντας τα πρωταγωνιστικά πρό-σωπα να κάνουν αργότερα την εmicroφάνισή τους

Ο υπότιτλος του πρώτου microέρους είναι laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Είναι χαρακτηριστική η microακροσκελής πε-ριγραφή των βασανιστηρίων που υφίσταντο οι κρατούmicroε-νοι στις ενετικές φυλακές όπως και η παράθεση εκτενούς αποσπάσmicroατος laquoαπόρρητων οδηγιώνraquo του Ιησουιτικού τάγmicroατος προς τα microέλη του

Στο δεύτερο κεφάλαιο υπάρχει η laquoψευδοmicroοναδικήraquo2 σκηνή της ακροάσεως στο microέγαρο του ∆ούκα όπου σατι-ρίζονται οι ευγενείς καθώς και διαλογικές σκηνές αποκα-λυπτικές του ήθους των προσώπων ή που περιγράφουν το συγκείmicroενο Ο Καζαντζάκης microεταφέρει τις προσφωνή-σεις του Μελισσινού του Πολυχαιρέτη και του Μόρmicroορη προς τον ∆ούκα περίπου αυτολεξεί Μάλιστα ο λόγος του Πανσοφολογιότατου Πολυχαιρέτη microένει στην καθαρεύ-ουσα του πρωτοτύπου microε ελαφρές παραλλαγές και προ-σθήκες3 Ακόmicroη κάνει ορισmicroένες προσθήκες στη συνοmicroι-λία του ∆ούκα microε τον Μέmicroο τον αξιωmicroατικό ασφαλείας Ο Μέmicroος ενηmicroερώνει τον ∆ούκα ότι τον Μελισσινό τον απατά η γυναίκα του Ο ∆ούκας ειρωνικά ρωτάει microήπως και τον Πολυχαιρέτη τον απατά η γυναίκα του για να επι-ταθεί το ειρωνικό εφέ microε την απάντηση του Μέmicroου ότι αυ-τός δεν είναι παντρεmicroένος Το εφέ της έmicromicroεσης σατιρικής δήλωσης που δηmicroιουργείται είναι ότι έναν ευγενή είναι δύσκολο να microην τον απατάει η γυναίκα του Τέλος ακούmicroε off stage τη σύλληψη του Μόρmicroορη για τον οποίο ο Μέ-microος microαρτυρεί ότι υπήρξε διπλός κατάσκοπος

Ο Καζαντζάκης δηλαδή στα επεισόδια που επιλέγει δεν διστάζει να προσθέσει δικά του πράγmicroατα προκειmicroέ-νου να κάνει πιο ανάγλυφο το περιεχόmicroενό τους

31

Στο τρίτο κεφάλαιο ο Ζαmicroπέλιος συνεχίζοντας την πε-ριγραφή των κοινωνικών τάξεων της Κρήτης αναφέρεται διεξοδικά στην παρακmicroή της ιπποσύνης και την φυλετική οργάνωση των Κρητών

Μια αξιοσηmicroείωτη αριθmicroητικά κοινότητα στην ενετοκρα-τούmicroενη Κρήτη ήταν και η κοινότητα των Εβραίων Εδώ ο Ζαmicroπέλιος για να εικονογραφήσει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν και τις διώξεις τις οποίες υφίσταντο αφηγείται ένα σχετικό περιστατικό Το γεγονός είναι microο-ναδικό και όχι ψευδοmicroοναδικό microε την έννοια ότι όχι microόνο η λεπτοmicroέρεια όπως στη σκηνή της υποδοχής αλλά και τα κύρια σηmicroεία είναι microοναδικά Παρολαυτά η λειτουργία του είναι δεικτική και όχι πυρηνική δεν έχει δηλαδή σχέση microε την κύρια ιστορία των κρητικών γάmicroων αλλά απλά προσθέτει στην εξεικόνιση του περιβάλλοντος Γι αυτό άλλωστε εντάσσεται στην παραπάνω ενότητα

Ο Καζαντζάκης το περιστατικό αυτό το παραλείπει Εκ της οικονοmicroίας του δράmicroατος αποκλείονται δευτερεύουσες αφηγήσεις που δεν έχουν άmicroεση σχέση microε την κύρια αφή-γηση

Το αmicroέσως επόmicroενο κεφάλαιο το ∆΄ αρχίζει ως εξής laquoΤοιαύτη κατά προσέγγιση παριστάνετο η κοινωνική κα-τάστασις της Κρήτης περί τα microέσα της δεκάτης έκτης

εκατονταετηρίδοςraquo4 Το κεφάλαιο αυτό εστιάζεται στο χρονικό πλαίσιο της

αφήγησης την επανάσταση Ακόmicroη εισάγει και περιγρά-φει τα κύρια πρόσωπα της ιστορίας Η καθαυτή ιστορία ξεκινάει microόλις στο δεύτερο microέρος το οποίο επιγράφεται laquoΤο δράmicroαraquo και αρχίζει από τη σελίδα 277 Σε σύνολο 560 σελίδες βλέπουmicroε λοιπόν ότι το τmicroήmicroα της εξεικόνισης του ευρύτερου χωροχρόνου microέσα στον οποίο συντελείται η ιστορία καταλαmicroβάνει το microισό σχεδόν του έργου Έτσι από την άποψη αυτή οι laquoΚρητικοί γάmicroοιraquo δεν αποτελούν παρά την ακραία έκφραση του microυθιστορήmicroατος δηλαδή την λεπτοmicroερειακή περιγραφή του χωροχρόνου του γεω-γραφικού κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου microέσα στο οποίο συντελείται η ιστορία

32

Από όλα αυτά ο Καζαντζάκης θα κρατήσει εκτός από την παραπάνω ψευδοmicroοναδική σκηνή που αναφέραmicroε και το επεισόδιο της κήρυξης της επανάστασης και της εκλογής του αρχηγού του Γιώργη Καντανολέου

Το επεισόδιο αυτό παρά τη microοναδικότητά του χρησι-microεύει τόσο στον Ζαmicroπέλιο όσο και στον Καζαντζάκη για να εξεικονίσει το φίλαρχο χαρακτήρα των laquoριζαρχώνraquo και ευρύτερα βέβαια του κρητικού και κατrsquo επέκταση του ελ-ληνικού λαού Η παραβολή microε το σκωλικοβάρελο παρατί-θεται και στα δύο έργα

Στο έργο του Καζαντζάκη παρατηρούmicroε όmicroως microιαν αντιστροφή Το επεισόδιο αυτό microπαίνει στην αρχή Απο-κτά έτσι τη δραmicroατική λειτουργία που έχει η laquoin media resraquo αφήγηση Αποτελεί ένα ισχυρό πυρηνικό επεισόδιο που δηmicroιουργεί σασπένς ως προς την εξέλιξη της ιστο-ρίας Και επειδή η ιστορία της κρητικής επανάστασης αποτελεί την ιστορία - πλαίσιο των laquoκρητικών γάmicroωνraquo παρουσιάζει αmicroέσως microετά τον Πέτρο Καντανολέο να εκ-φράζεται microε ενθουσιασmicroό για την φραγκαρχοντοπούλα Σοφία δα Μολίν Έτσι δηmicroιουργείται σασπένς ως προς τη συνέχεια και την έκβαση ενός προοικονοmicroούmicroενου από τον τίτλο ειδυλλίου ειδυλλίου που στο έργο του Ζαmicroπέ-λιου αρχίζει στο δεύτερο και τελευταίο microέρος

Στη συνέχεια στο έργο του Καζαντζάκη εκτίθεται το επεισόδιο της προσπάθειας δωροδοκίας του Καντανο-λέου από τον Αβογάρδο Το ίδιο εφέ ειρωνείας δηmicroιουρ-γείται και εδώ όπως και στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Κα-ντανολέος φαίνεται να ενδίδει στις προσπάθειες δελεα-σmicroού του Αβογάρδου Ο αναγνώστης όmicroως δεν έχει ούτε στιγmicroή αmicroφιβολία ως προς τις διαθέσεις του Στο τέλος ο Καντανολέος δεν κρατιέται και ξεσπάει οργισmicroένος πάνω στον Αβογάρδο που laquoφεύγει τροmicroαγmicroένος και κλονιζόmicroε-νοςraquo5

Το επεισόδιο αυτό εικονογραφεί καθαρά microια από τις δι-αφορές του δραmicroατικού από το αφηγηmicroατικό κείmicroενο Στο έργο του Καζαντζάκη όπως και σε όλα τα θεατρικά

έργα υπάρχει χώρος microόνο για θεατρικά επεισόδια microε πυρηνικό χαρακτήρα Ο δεικτικός τους χαρακτήρας απλά

33

είναι ενδεχόmicroενος και υπηρετεί την οικονοmicroία του έργου Στο έργο του Ζαmicroπέλιου όmicroως προεξάρχει όχι ο πυρηνι-κός χαρακτήρας αλλά ο δεικτικός χαρακτήρας του επεισο-δίου Αν τα επεισόδια τα τοποθετούσαmicroε σε microια κλίmicroακα όπου στο ένα άκρο τίθενται τα microοναδικά στο microέσο τα ψευδοmicroοναδικά και στο άλλο τα συmicroπεριληπτικά το επει-σόδιο αυτό θα το τοποθετούσαmicroε στο κέντρο και αυτό φαίνεται από το ότι εντάσσεται όχι στο δεύτερο microέρος που φέρει τον τίτλο laquoΤο δράmicroαraquo αλλά στο πρώτο που φέρει τον τίτλο laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Ο Ζαmicroπέλιος δηλαδή δεν ενδιαφέρεται τόσο να εξεικονίσει το επεισόδιο ως πυρηνικό επεισόδιο που προωθεί την ιστορία αλλά ως δεικτικό επεισόδιο που εξεικονίζει την τακτική του ενε-τού κατακτητή εν παντί καιρώ και πάση ώρα να εξαγο-ράζει συνειδήσεις προσφέροντας οφίτσια τίτλους και χρήmicroατα

Ο Καζαντζάκης στο επεισόδιο αυτό κάνει επίσης τη δική του προσθήκη Ο Παπαδερός θέλει να σκοτώσει τον Αβο-γάρδο αλλά τον αποτρέπει ο Καντανολέος Η προσθήκη αυτή λειτουργεί ως laquoπροσωπογράφηση microέσω γεγονό-τοςraquo δείχνοντας το ανώτερο ήθος του Καντανολέου

Αυτό αποτελεί microια από τις τεχνικές της δραmicroατοποίη-σης Ο Καζαντζάκης λόγω των ειδολογικών σκηνικών περιορισmicroών αλλά και λόγω του περιορισmicroού της

δραmicroατοποίησης microόνο πυρηνικών επεισοδίων δεν δραmicroατοποιεί το επεισόδιο όπου ο Καντανολέος σώζει τον αδελφό τού ∆α Μολίν από τα χέρια των επαναστατών Το επεισόδιο αυτό δείχνει το ανώτερο ήθος του Γιώργη Καντανολέου Ο Καζαντζάκης το υποκαθιστά microε το πα-ραπάνω επεισόδιο που δείχνει επίσης το ανώτερο ήθος του Καντανολέου και το οποίο microπορεί να ενσωmicroατωθεί σκηνικά στην κύρια δράση

Βέβαια ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να επιλέξει την τε-χνική τού να το αφηγηθεί Ήδη όmicroως οι δραmicroατοποιήσεις επιβαρύνονται microε αφηγήσεις πυρηνικών επεισοδίων που οι σκηνικοί περιορισmicroοί δεν επιτρέπουν την παρουσίασή τους στη σκηνή και έτσι η αφήγηση δεικτικών επεισοδίων καλό είναι να αποφεύγεται

34

Πολλές φορές τα επεισόδια είναι τέτοια που παρά τον δεικτικό τους χαρακτήρα είναι δυνατή η σκηνική τους εν-σωmicroάτωση Για παράδειγmicroα η microαυροφόρα που θρηνεί για τον τέταρτο γιο της που ετοιmicroάζονται οι ενετοί να πάρουν στα κάτεργα Ο Καζαντζάκης την παρουσιάζει στο πρώτο microέρος και δυο φορές στο δεύτερο

Τόσο στο δράmicroα όσο και στην αφήγηση microπορεί να λει-τουργήσει το εφέ της έκπληξης microε κατακράτηση πληρο-φοριών Στον Ζαmicroπέλιο microαθαίνουmicroε στο τέλος ότι ο παπά Ειρηναίος δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρά ο πάτερ Πλάτσιντος microεταmicroφιεσmicroένος σε ορθόδοξο ιερέα που ήλθε να κάνει στον Καντανολέο το προξενιό της κόρης του ∆α Μολίν microε το γιο του

Η ταυτότητά του αποκαλύπτεται στο τέλος Έχοντας διαβάσει πρώτα το έργο του Καζαντζάκη είχα συγκε-ντρώσει την προσοχή microου στις τεχνικές της κάλυψης

Υπάρχει microια κύρια τεχνική η τεχνική της απόκρυψης κυρίως της ταυτότητας ενός προσώπου η οποία είναι θε-microιτή ∆εν θα λέγαmicroε το ίδιο όmicroως και για την τεχνική της εξαπάτησης που θα την χαρακτηρίζαmicroε αθέmicroιτη Στη σε-λίδα 286 ο Ζαmicroπέλιος γράφει laquoΣυντέmicroνοmicroεν την έκστασιν τον θαυmicroασmicroόν τα επιφωνήmicroατα του καλού ιερέωςraquo (η υπογράmicromicroιση δική microας) Ο αφηγητής συγγραφέας προ-βαίνοντας στο προσκήνιο microε τον πληθυντικό της microεγαλο-πρεπείας (laquoΣυντέmicroνοmicroενraquo) ξεγελάει τον αναγνώστη χα-ρακτηρίζοντας τον ιερέα laquoκαλόνraquo Την εξαπάτηση αυτή κανείς από τους συγκαιρινούς του Ζαmicroπέλιου δεν θα microπορούσε να αντιληφθεί παρά microόνο αν διάβαζε δυο φο-ρές το έργο πράγmicroα απίθανο Μόνο ένας συγκριτολόγος που θα διάβαζε πρώτα microια δραmicroατοποιηmicroένη εκδοχή και microετά το ίδιο το έργο θα microπορούσε να καταλάβει την εξα-πάτηση Αργότερα όταν ο Ζαmicroπέλιος θα microας αποκαλύψει την ταυτότητα του Ειρηναίου θα συmicroπληρώσει αφηγηmicroα-τικά κενά

Ο Καζαντζάκης πολύ σωστά δεν χρησιmicroοποιεί το ίδιο εφέ της έκπληξης Αφενός γιατί δεν είναι εύκολος ο χειρι-σmicroός του αλλά κυρίως διότι τα θεατρικά έργα της εποχής εκείνης είχαν περισσότερες ευκαιρίες να φτάσουν στο

35

αναγνωστικό κοινό παρά στο θεατρικό Σε ένα εκδοmicroένο θεατρικό έργο υπάρχει η σύmicroβαση να προτάσσονται τα πρόσωπα του έργου Τα πλαστά προσωπεία δεν παρου-σιάζονται ως ξεχωριστά ονόmicroατα όπως και microέσα στο κεί-microενο όπου στο δείκτη του ποιος microιλάει τίθεται το πραγmicroα-τικό όνοmicroα Ο Καζαντζάκης εδώ χρησιmicroοποιεί ως δείκτη το όνοmicroα laquoΕιρηναίοςraquo microόνο για να δείξει πως από την τέ-λεια microεταmicroφίεσή του εξαπατήθηκε και ο ίδιος ο ∆ούκας Στα υπόλοιπα σηmicroεία του έργου όπου παρουσιάζεται ως Ειρηναίος ως δείκτης του οmicroιλούντος προσώπου τίθεται το όνοmicroα laquoδον Πλάτσιντοraquo

Τέλος για την επιτυχία microιας πιθανής παράστασης είναι συχνά αδύνατο να αποφευχθεί ένα αποκαλυπτικό παρα-κείmicroενο Έτσι το εφέ της έκπληξης οικοδοmicroείται πάνω στα πρόσωπα του έργου ενδοκειmicroενικά και λειτουργεί σrsquo όλη τη διάρκεια της οικοδόmicroησής του ως εφέ ειρωνείας σε σχέση microε τον δέκτη Έτσι γίνεται πχ στα σαιξπηρικά έργα όπου παρόλο που πολλοί ήρωες αναλαmicroβάνουν πλαστά προσωπεία (laquo∆ωδεκάτη νύχταraquo laquoΤρικυmicroίαraquo laquoΒασιλιάς Ληρraquo κ ά) το πλαστό πρόσωπο είναι εξαρχής γνωστό στον αναγνώστη αν όχι και στο θεατή Έτσι θα λέγαmicroε ότι από δραmicroατουργική άποψη ο Καζαντζάκης ενήργησε συνετά

Η ουσία του δράmicroατος είναι οι αντιθέσεις των προσώ-πων οι οποίες συχνά καταλήγουν σε σύγκρουση Ο Κα-ζαντζάκης αυξάνει τις αντιθέσεις αυτές παρουσιάζοντας τη γυναίκα του ∆ούκα να τρέφει microίσος προς τη Σοφία ∆α Μολίν να υποκρίνεται όmicroως ότι την αγαπά ενώ είναι γνώστης της παγίδας που στήνει ο πατέρας της στην οποία η Σοφία θα χρησιmicroεύσει ως δόλωmicroα Ακόmicroη ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου ο ∆άνδολος αντίζηλος του Πέ-τρου είχε σκοτωθεί σε microονοmicroαχία από τον Πέτρο Καντα-νολέο στο έργο του Καζαντζάκη παρουσιάζεται ζωντα-νός microέσα στην έπαυλη του ∆α Μολίν

Η Τρίτη πράξη αρχίζει microε συζήτηση του ∆άνδολου microε τον Πέτρο Ο ∆άνδολος υποκρίνεται ότι το αίσθηmicroά του για τη Σοφία είναι παλιό6 ενώ από microέσα του βράζει Σε λίγο πλησιάζει και ο δον Πλάτσιντο Ήδη νιώθουmicroε ότι microε

36

το laquoΈως πότεraquo ο Καζαντζάκης αποmicroακρύνεται από το αστικό δράmicroα του οποίου υπήρξε ένας από τους εισηγη-τές και πλησιάζει το Ελισαβετιανό όχι microόνο ως προς τον σκηνικό διάκοσmicroο και το χρόνο της ιστορίας αλλά κυρίως αυτού του χαρακτηριστικού των διπλών ταυτοτήτων και της υποκριτικής στάσης (laquoΛηρraquo laquoΜάκβεθraquo laquoΟθέλοςraquo)

Μια απαίτηση του δράmicroατος είναι η οικονοmicroία των προσώπων Στο έργο του Ζαmicroπέλιου το σύνθηmicroα για την επίθεση το δίνει microια οmicroάδα microουσικών Ο Καζαντζάκης έχοντας αίσθηση της σκηνικής οικονοmicroίας ως microέσο συν-θήmicroατος χρησιmicroοποιεί microια ρουκέτα

Με το σύνθηmicroα αποκαλύπτεται ο ∆άνδολος Ορmicroά να κτυπήσει τον Πέτρο microε το σπαθί του Στη microέση microπαίνει η ∆εσποινιώ κρυφά ερωτευmicroένη microε τον Πέτρο και δέχεται αυτή το κτύπηmicroα και πεθαίνει

Το επεισόδιο αυτό όπως και το πρόσωπο της ∆εσποι-νιώς είναι επινόηση του Καζαντζάκη που ως κινητήρια δύναmicroη της σύγκρουσης των προσώπων δεν θέλει να δώσει microόνο τη φιλοπατρία αλλά και το ερωτικό πάθος ∆ραmicroατική η σκηνή δηmicroιουργεί όmicroως ένα αίσθηmicroα διχα-σmicroού στον αναγνώστη laquoκλέβονταςraquo ένα microέρος της συ-microπάθειάς microας για τη Σοφία που η θέση της είναι εξίσου τραγική

Ένα άλλο στοιχείο της αίσθησης σκηνικής οικονοmicroίας του Καζαντζάκη είναι ότι ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή που προσπαθούν να πείσουν τη Σοφία να φύγει ώστε να γλυτώσει τη ζωή της κρατάει σε microάκρος εδώ φέ-ρεται αmicroέσως ο Γιώργης Καντανολέος να ενδίδει στην απόφασή της να microείνει

Η συντοmicroία της σκηνής δεν επιτρέπει να φανεί το microέγε-θος της αποφασιστικότητάς της microε την οποία αντικρούει τον Καντανολέο στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Καζαντζάκης το αντιλαmicroβάνεται αυτό και γι αυτό πρωτοτυπώντας άλλη microια φορά βάζει τη microητέρα να έχει απαχθεί από τους ενε-τούς και απrsquo έξω (off-stage) να την καλεί να έρθει

Η Σοφία αρνείται πεισmicroατικά στις επανειληmicromicroένες εκ-κλήσεις της Έτσι το microέγεθος της αποφασιστικότητάς της

37

δείχνεται πιο έντονο καθώς αρνείται να φύγει στη microητέρα της και όχι στον πεθερό της

Η λύση δίνεται όπως και microε τους τούρκους στο Αρκάδι 350 χρόνια αργότερα Ανατινάζουν την έπαυλη βάζοντας φωτιά στην πυριτιδαποθήκη Κρήτες και Ενετοί θάβονται κάτω από τα ερείπια

Στο ∆΄ microέρος στη σκηνή του δικαστηρίου βλέποmicroε πως ο Καζαντζάκης υποτάσσει το αφηγηmicroατικό υλικό του έργου του Ζαmicroπέλιου στις απαιτήσεις της σκηνικής οικο-νοmicroίας Ο ∆α Μολίν στο έργο του Ζαmicroπέλιου παρουσιάζε-ται να έχει τρελαθεί παρακολουθώντας από microακριά την καταστροφή του σπιτιού του και microαθαίνοντας το θάνατο της γυναίκας του και της κόρης του Στο έργο του Καζα-ντζάκη το ότι τρελάθηκε γνωστοποιείται microέσω της συζή-τησης δύο αξιωmicroατικών Αργότερα ο Καζαντζάκης εισάγει και τον ίδιο στη σκηνή αλλοπαρmicroένο ως άλλο Ληρ για το κακό που έκανε στην οικογένειά του

Ακόmicroη η δολοφονία του δον Πλάτσιντου από εχθρούς του στο έργο του Ζαmicroπέλιου προσηmicroαίνεται στο έργο του Καζαντζάκη ως διαταγή του προέδρου του δικαστηρίου προς τους δηmicroίους Αξιοποιεί microάλιστα το εύρηmicroα δηmicroι-ουργώντας πιο κάτω εφέ τραγικής ειρωνείας7

Η σκηνική οικονοmicroία απαγορεύει επίσης την εκτενή επι-χειρηmicroατολογία στο έργο του Ζαmicroπέλιου αν πρέπει ή όχι να κρεmicroαστεί ο ∆ηmicroήτρης Καντανολέος αδελφός του Πέ-τρου που έχει στο microεταξύ ξεψυχήσει

Το τέλος του έργου microε τη Σοφία ∆α Μολίν ζωντανή και όχι νεκρή όπως στο έργο του Ζαmicroπέλιου είναι επινόηση του Καζαντζάκη Οι δυο ερωτευmicroένοι σε microια εξαιρετικά τραγική αν και σύντοmicroη (και γι αυτό καθόλου microελοδραmicroα-τική) σκηνή αγκαλιάζονται και αυτοκτονούν

Το έργο κλείνει microε το επεισόδιο του γέρου που παρου-σιάζεται microε ένα σακί γεmicroάτο microε κεφάλια συγγενών του προκειmicroένου να τύχει αmicroνηστίας από τον ∆ούκα Αυτή ήταν microια συνηθισmicroένη πρακτική από τη microεριά των ενετών τα χρόνια εκείνα microια αποτρόπαιη δήλωση υποταγής των επαναστατών προκειmicroένου να αmicroνηστευτούν Φυσικά στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή αυτή τοποθετείται σε διαφο-

38

ρετικό χρόνο και χώρο Ο Καζαντζάκης δεν διστάζει να την ενσωmicroατώσει αρκετά αντιρρεαλιστικά στη σκηνή του δικαστηρίου

Συγκρίνοντας το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Ζαmicroπέλιου θαυmicroάζουmicroε την επινοητικότητα και την τόλmicroη του Καζαντζάκη Επινοεί σκηνές και πρόσωπα προκειmicroέ-νου να εξεικονίσει αρτιότερα το ήθος των προσώπων και τη θεmicroατική του έργου (πατριωτισmicroός ερωτικό πάθος βδελυγmicroία για της πράξεις του κατακτητή) προσφέροντας διδάγmicroατα δραmicroατοποίησης Η δραmicroατοποίηση είναι τόσο πιο επιτυχηmicroένη όσο λιγότερο δουλικά υποτάσσεται στο πρότυπό της όσο πιο τολmicroηρά αποmicroακρύνεται απrsquo αυτό

Ακόmicroη σηmicroασία στη δραmicroατοποίηση δεν έχει microόνο το τι θα κρατηθεί και τι θα απορριφθεί από το πρότυπο και πως αυτό θα microεταπλασθεί αλλά και τι θα προσθέσει η επινοητικότητα του δραmicroατοποιητή

Σηmicroειώσεις 1 Βλέπε και Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη laquoΑπό το αφηγηmicroα-

τικό στο δραmicroατικό κείmicroενο Συmicroβολή στη διδακτική της δραmicroατοποίησηςraquo ∆ιαδροmicroές τ 48 Χειmicroώνας 1997 σελ 256-260

2 Ο Gerard Genette στο έργο του Discours du reacutecit microι-λάει για γεγονότα singulatifs και pseudo-iteacuteratifs Τα πρώτα είναι γεγονότα που δεν επαναλαmicroβάνονται αλλά συmicroβαίνουν άπαξ ενώ τα δεύτερα αν και microας δηλώνεται ότι επαναλαmicroβάνονται δίνονται microε τόσο ζωντανές λεπτο-microέρειες που είναι αδύνατον να επαναλαmicroβάνονται ακρι-βώς microε τον τρόπο που δίνονται στην αφήγησή τους Σε σχέση όmicroως microε τη λειτουργία των γεγονότων όπως ανα-πτύσσεται από τον Roland Barthes στο έργο του Introduction agrave lrsquo analyse structural des reacutecits είναι πιο χρηστική η χρήση ενός αντίστροφου όρου του pseudo-singulatif τον οποίο εισάγουmicroε εδώ για να δηλώσουmicroε την αφήγηση ενός γεγονότος που αν και συνέβη άπαξ στην πραγmicroατικότητα όmicroως υποδηλώνει microια σειρά παρό-microοιων γεγονότων microε όmicroοιο αφηγηmicroατικό microοτίβο ή όmicroοια

39

νοηmicroατοδότηση που αποτελούν laquoδείκτεςraquo microε τη σηmicroασία που δίνει στον όρο ο Roland Barthes Γενικά τα συmicroπερι-ληπτικά (iteacuteratif) γεγονότα έχουν κυρίως δεικτικό χαρα-κτήρα νοηmicroατοδοτώντας πρόσωπα και καταστάσεις της ιστορίας Ο όρος pseudo-iteacuteratif είναι καθαρά περιγραφι-κός για γεγονότα χωρίς να καταδείχνει τη λειτουργική ση-microασία τους microέσα στην οικονοmicroία της αφήγησης Στην πραγmicroατικότητα αυτά τα γεγονότα έλκονται από τη λογο-τεχνικότητα της αφήγησης και επενδύονται microε αυτή ανα-γκαστικά Τα καθαρά συmicroπεριληπτικά γεγονότα είναι συ-νήθως

αντιλογοτεχνικά όπως αντιλογοτεχνική είναι κατά το πλείστον και κάθε microορφή περίληψης ή συmicroπερίληψης Μόνο στην αφήγηση microοναδικών γεγονότων microπορεί να αναπτύξει στο έπακρο τις λογοτεχνικές του ικανότητες ο συγγραφέας ακριβώς γιατί στην περίπτωση αυτή δεν γνωρίζει όρια η λεπτοmicroερειακότητα της αφήγησης

3 Οι αναφορές γίνονται από τις εκδόσεις Μαρή Αθήνα χχ Και από το αφιέρωmicroα της Κρητικής Εστίας στον Καζα-ντζάκη Χριστούγεννα του 1977 microε εισαγωγή ∆ Γουνελά Ζ 55 Κ 219

4 Σελ 192 5 Σελ 217 6 laquoΠαιδίστικα πράγmicroαταraquo σελ 225 7 σελ 233 Φασγά (1907) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997 Το laquoΦασγάraquo είναι το δεύτερο θεατρικό έργο που υπέ-

βαλλε o Νίκος Καζαντζάκης στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό το 1908 δεκατέσσερις microόλις microέρες αφού έστειλε το laquoΈως πότεraquo

Το έργο αυτό αποτελεί την αντίθεση του laquoΤελευταίου πειρασmicroούraquo που θα γράψει ο παγκόσmicroια γνωστός τότε συγγραφέας σαράντα τέσσερα χρόνια αργότερα Η προ-

40

βληmicroατική και στα δυο έργα είναι η ίδια η φύση και η microοίρα του ξεχωριστού ανθρώπου και το δίληmicromicroα της επι-λογής που έχει να κάνει Όmicroως ο Καζαντζάκης δίνει εδώ διαmicroετρικά αντίθετη απάντηση απrsquo αυτή που έδωσε στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo

Στο laquoΦασγάraquo ο laquoξεχωριστός άνθρωποςraquo ο Λώρης θεατρικός συγγραφέας και άθεος που εmicroφορείται από πρωτοποριακές ιδέες εγκαταλείπει τη γήινη ευτυχία που του προσφέρει η απλή θρησκευόmicroενη γυναίκα του Μαρία ακολουθώντας την Ελένη microια ελληνική εκδοχή της Έντα Γκάmicroπλερ που τον σπρώχνει στην κορυφή της συγγρα-φικής δόξας και της προσφοράς προς την ανθρωπότητα

Το αποτέλεσmicroα στο δεύτερο microέρος του έργου είναι η δυστυχία Η ζωή που κάνει δεν φαίνεται να τον ικανοποιεί Και παρά την αγάπη που εκφράζει στα έργα του για τον άνθρωπο οι εργάτες τον αντιmicroετωπίζουν εχθρικά Περ-νώντας έξω από το σπίτι του microια οmicroάδα εργατών που microό-λις σκολούν από τη δουλειά τους την ώρα που ετοιmicroαζό-ταν να πάει στα εγκαίνια ενός θεάτρου πετροβολούν το παράθυρο Γίνεται ένας laquoεχθρός του λαούraquo όπως ο αντί-στοιχος ήρωας του Ίψεν Όmicroως αρνείται πεισmicroατικά να εγκαταλείψει αυτή τη ζωή επιστρέφοντας στην πρώτη του γυναίκα και στο ετοιmicroοθάνατο παιδί του

Εδώ βλέπουmicroε την αποσύνθεση εκείνης της ιδιόmicroορφης σύνθεσης του σοσιαλισmicroού microε τον νιτσεϊσmicroό του λαϊκού αγωνιστή microε τον υπεράνθρωπο δυο δρώσες δυνάmicroεις σε ένα πρόσωπο που εισάγει ο Γιάννης Καmicroπύσης για πρώτη φορά στο έργο του laquoΚούρδοιraquo(1897) και θα ακο-λουθήσουν και άλλοι δραmicroατουργοί σύmicroφωνα microε τα ευ-ρωπαϊκά πρότυπα του αστικού δράmicroατος που καθιερώ-νονται στην Ελλάδα από τον ίδιο και τους άλλους συγ-γραφείς του είδους (∆ Ταγκόπουλος Σπ Μελάς κά) για να εγκαταλειφθεί στη συνέχεια Το έργο αυτό του Καζα-ντζάκη δείχνει αυτή τη microετάβαση αλλά και τη στροφή που έχει κάνει ο ίδιος ακολουθώντας το όραmicroα του υπεράν-θρωπου microε τα χαρακτηριστικά του οποίου θα ντύσει όλους τους microεταγενέστερους ήρωές του Κολόmicroβο Χρι-στό Βούδα κλπ ακόmicroα και τον Λένιν

41

Στο τρίτο microέρος βλέπουmicroε την πτώση και την κατα-στροφή Ο Λώρης έχει γίνει αλκοολικός περίγελος των ανθρώπων της ταβέρνας Η Μαρία έρχεται να του συ-microπαρασταθεί αλλά είναι αργά Ο Λώρης πεθαίνει

Το laquoΦασγάraquo δεν αποτελεί αντίθεση microόνο στον laquoΤελευ-ταίο Πειρασmicroόraquo αλλά και στο laquoΞηmicroερώνειraquo έργο που υποβλήθηκε την προηγούmicroενη χρονιά στον ίδιο διαγωνι-σmicroό και παρά το ότι επαινέθηκε αντιmicroετωπίσθηκε κριτικά από την επιτροπή

Ενώ το laquoΞηmicroερώνειraquo microε τον τίτλο του υποδηλώνει την ανατολή microιας νέας εποχής που οι άνθρωποι θα έχουν ξε-περάσει τις τετριmicromicroένες προκαταλήψεις και αξίες το laquoΦασγάraquo ως διακείmicroενο παραπέmicroπει στις υψηλές απά-τητες κορφές που στοχεύει ο ξεχωριστός άνθρωπος όπως ο βιβλικός Μωυσής

Υπάρχει αντίθεση και ως προς τα πρόσωπα Ο φορέας του νέου στο laquoΞηmicroερώνειraquo είναι γυναίκα ενώ στο laquoΦασγάraquo άντρας

Υπάρχει όmicroως microια πιο ουσιαστική διαφορά Η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΞηmicroερώνειraquo προβάλλεται ως αξία ενώ η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΦασγάraquo απαξιώνεται Ο Καζαντζάκης υποβάλλει αυτή την προτιθέmicroενη προοπτική πρόσληψης microε το να παρουσιάζει αρνητικά τους ήρωες-φορείς της Υπερβολικά ειρωνική η Ελένη υπερβολικά σκληρός απέναντι στη Μαρία και προ παντός απέναντι στα παιδιά του ο Λώρης

Κατά τα άλλα και τα δυο έργα τοποθετούνται στην απαρχή του αστικού δράmicroατος που αρχίζει να αναπτύσ-σεται στην Ελλάδα στις αρχές του αιώνα κάτω από την επίδραση του Ίψεν του Στρίνmicroπεργκ και άλλων βόρειων συγγραφέων χρωmicroατισmicroένο όmicroως ως θέατρο ιδεών microε τις πνευmicroατικές αναζητήσεις της εποχής επηρεασmicroένες από την νιτσεϊκή κοσmicroοθεωρία και από την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού κινήmicroατος

Το θέατρο λόγω των ειδολογικών του περιορισmicroών εί-ναι αρκετά σχηmicroατικό στην αναπαράσταση του περιβάλ-λοντος και στη διαγραφή των χαρακτήρων σε σχέση microε το microυθιστόρηmicroα και οι διάλογοί του είναι λιγότερο ρεαλιστι-

42

κοί Αναπόφευκτα το laquoθέατρο ιδεώνraquo της εποχής εκείνης γίνεται ακόmicroη σχηmicroατικότερο Ο Καζαντζάκης για να εικο-νογραφήσει πιο πλέρια την ιδέα του οδηγείται στην υπερ-βολή των γεγονότων (πχ ο Λώρης πηγαίνει στο νοσοκο-microείο για να δει τον πόνο των ανθρώπων και να τον απο-τυπώσει καλύτερα στα έργα του) Ο διάλογος επίσης σε αρκετά microέρη φαίνεται αφύσικος

Ένα τmicroήmicroα από το τρίτο microέρος αποτελεί ένα ονειρό-δραmicroα ανάλογο microε αυτό που βλέπουmicroε στο laquo∆αχτυλίδι της microάναςraquo του πρώτου διδάξαντος Γιάννη Καmicroπύση microια δραmicroατοποίηση παραισθήσεων που έχει ο αλκοολικός ήρωας Ο laquoχορός των παραισθήσεωνraquo ένας χορός γυ-ναικών αρθρώνει το ιδεολογικό στίγmicroα του έργου laquoΗ microε τα microωβ Όλες οι σκέψεις των σοφών δεν αξίζουνε την ανεmicroώνη του βουνού που δίνει τη γύmicroνια της στον ήλιο και παραδίνεται στον αγέρα τη νύχτα κάτω από το φεγγάρι - και κλει τα microπράτσα της το microεσηmicroέρι να microην αφήσει τη microέ-λισσα να βγει Η microε τα κόκκινα Όλες οι σκέψεις των σο-φών δεν αξίζουν ένα φιλί πάνω στο στόmicroαraquo (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης είναι σαν να αναλογίζεται microε φρίκη το δικό του δρόmicroο Το έργο του αυτό λες και αποτελεί ένα ξόρκι στην ασκητική ζωή του πνευmicroατικού ανθρώπου και του διανοητή που τον περιmicroένει Ο Καζαντζάκης όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ταλανίζεται από το δίληmicromicroα Την απάντηση που έχει δώσει την ξέρουmicroε ήδη από το microεταγενέστερο έργο του και τη ζωή του Εδώ δίνει την απάντηση εκείνη που θα ικανοποιούσε την κριτική επιτροπή του Παντελίδειου διαγωνισmicroού όπου υπέβαλλε το έργο Έτσι κι αλλιώς ένα βραβείο ή ένας έπαινος για microια δεύτερη συνεχή χρονιά (την προηγούmicroενη είχε επαι-νεθεί microε το laquoΞηmicroερώνειraquo) θα πήγαινε πολύ

Κωmicroωδία-τραγωδία (1909) και ιλαροτραγωδία κεκλει-

σmicroένων των θυρών Θεατρογραφίες τ 4-5 Χειmicroώνας - Άνοιξη 1999 σελ 21-24

43

Ο πρώτος που έχει επισηmicroάνει τη σχέση του microονόπρα-κτου του Νίκου Καζαντζάκη laquoΚωmicroωδία - Τραγωδία microονό-πρακτηraquo microε το χαρακτηριζόmicroενο ως ιλαροτραγωδία δί-πρακτο έργο laquoΠεριmicroένοντας τον Γκοντόraquo του Σάmicroουελ Μπέκετ και microε το laquoΚεκλεισmicroένων των θυρώνraquo του Ζαν Πωλ Σαρτρ είναι ο ελληνιστής Καρλ Κερένυι στον πρό-λογο του έργου που δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό laquoΠρο-πύλαιαraquo στη Ζυρίχη το 19691 Στην προσπάθεια όmicroως να δειχθεί ο προδροmicroικός χαρακτήρας του η σχέση αυτή έχει υπέρ το δέον τονισθεί Και αυτό ίσως από microια επιθυmicroία να προβληθεί ένας laquomicroοντέρνοςraquo Καζαντζάκης ο οποίος είτε προηγείται είτε συγχρονίζεται2 microε κάποια από τα ρεύ-microατα του καιρού του παρά το ότι στον κύριο όγκο της ποιητικής και δραmicroατουργικής του παραγωγής εmicroφανίζε-ται ιδιαίτερα προσκολληmicroένος σε παραδοσιακές φόρmicroες (έmicromicroετρος λόγος) και θεmicroατικές (ιστορικό δράmicroα)

Αυτό που συνδέει το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Σαρτρ δεν είναι παρά ο χώρος δράσης ένα κλειστό δωmicroάτιο και το ότι τα πρόσωπα και στις δυο περιπτώ-σεις είναι νεκροί Με το έργο του Μπέκετ έχει κοινό το θέmicroα της αναmicroονής Κατά τα άλλα οι διαφορές του microε τα έργα αυτά είναι σηmicroαντικές και οφείλονται στη διαφορε-τική προβληmicroατική των δραmicroατουργών τους

Το κλειστό δωmicroάτιο ως χώρος δράσης στο έργο του Σαρτρ είναι η Κόλαση

Η κόλαση στον Σαρτρ είναι η αναγκαστική συmicroβίωση microε τους άλλους laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo λέγει ο Γκαρσέν στο τέλος του έργου3 σε microια φράση που περικλείει επι-γραmicromicroατικά τη θεmicroατική του έργου Όχι όmicroως επειδή δεν microας αφήνουν στην ησυχία microας όπως υπονοεί microια επιφα-νειακή ανάγνωση του έργου Η κόλαση είναι οι άλλοι επειδή microας καθρεφτίζουν microε το βλέmicromicroα τους Παρά την απουσία καθρεφτών στο δωmicroάτιο υπάρχει ο καθρέφτης στο πρόσωπο του Άλλου Ο άλλος microε το βλέmicromicroα του microας παγώνει σε microια en soi ύπαρξη η οποία δεν έχει καmicroιά σχέση microε την ωραιοποιηmicroένη εικόνα που microπορεί να σχη-microατίζουmicroε εmicroείς για τον εαυτό microας στηριζόmicroενοι σε διάφο-ρες εκλογικεύσεις Το βλέmicromicroα του άλλου θρυmicromicroατίζει τις

44

εκλογικεύσεις microας Ο Γκαρσέν δεν είναι ο ειρηνιστής που δεν θέλει να εmicroπλακεί στον πόλεmicroο αλλά ο λιποτάκτης που συλλαmicroβάνεται και εκτελείται Η Ινές είναι αδυσώ-πητη

laquoΟνειρευόσουνα τριάντα χρόνια πως ήσουνα γεν-ναίος Μονάχα οι πράξεις microας αποδεικνύουν αυτό που θελήσαmicroε ∆εν είσαι τίποτε άλλο από τη ζωή σου την ίδια4Ο Γκαρσέν ο δειλός αγκαλιάζει την παιδοκτόνο ∆ειλέ δειλέ δειλέraquo5

Το κλειστό δωmicroάτιο στο έργο του Καζαντζάκη αντίθετα είναι απλά ένας προθάλαmicroος που οδηγεί είτε στην εκmicroη-δένιση είτε στη σωτηρία Αυτοί που βρίσκονται σrsquo αυτόν πρόσφατοι νεκροί απλά αναmicroένουν άγρυπνοι τον Νυmicro-φίο να τους σώσει Ενώ η θεmicroατική στο έργο του Σαρτρ είναι laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo η θεmicroατική στο έργο του Καζαντζάκη είναι η τελευταία φράση της laquoΑσκητικήςraquo laquoΚαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo

Ο microηδενισmicroός του Καζαντζάκη εmicroφανίζεται εδώ απρο-κάλυπτα Οι δυο γέροι δεν microπόρεσαν να βρουν το microυστικό της ύπαρξης ο ένας στα βιβλία και ο άλλος στη ζωή Μόνο ο laquoάφρωνraquo6 φαίνεται να είναι σίγουρος ότι άδικα περιmicroένουν τον Νυmicroφίο laquoΤώρα θα χτυπήσουν microεσάνυχτα και κανένας δεν θάρθει Γιατί κανένας δεν υπάρχειraquo7 Το έργο τελειώνει microε την τελική συνειδητοποίηση της καλό-γριας και του ασκητή

laquoΚαλόγρια (Σηκώνει τα microάτια και κυτάζει τον ασκητή κι έπειτα σκύφτει και microε microιαν απέραντη απογοήτεψη και θλίψη λέει) Αχ Πατέρα microου ∆εν θάρθει

Ασκητής (Ποιος ήθελες νάρθει αδελφή microου χαχαχά (Σταυρώνουν τα χέρια τους και δεν σαλεύουν πια)raquo8

Έχει υπάρξει αρκετή φιλολογία για τη δήθεν πίστη του Καζαντζάκη στην ύπαρξη του Θεού Αυτό οφείλεται κατά τη γνώmicroη microας σε microια παρεξήγηση Ο Θεός ως έννοια επανέρχεται ξανά και ξανά στα έργα του Καζαντζάκη Όπως γράφει ο Κερένυι ο Καζαντζάκης στο έργο του laquoαναφέρει τον lsquoΘεόrsquo συχνότερα από οποιοδήποτε άλλο έργο εκείνης της εποχής - εκτός από τα συγγράmicromicroατα των

45

θεολόγωνraquo9 Μόνο που είναι στερηmicroένος από το παρα-δοσιακό

microεταφυσικό του περιεχόmicroενο και τίθεται ως σύmicroβολο ως στοιχείο υπέρβασης από τον άνθρωπο της καθηmicroερινής τετριmicromicroένης του ύπαρξης Η παρεξήγηση αυτή τροφοδο-τείται σίγουρα και από την απροθυmicroία του αναγνωστικού κοινού να παραδεχθεί ότι ο καταξιωmicroένος και αγαπηmicroένος συγγραφέας είναι άθεος10

Αν και το microεταφυσικό κενό αφήνει άλλους microεγάλους δι-ανοητές αδιάφορους τον Καζαντζάκη τον κατατρύχει Ενώ για τον Μαρξ και τους microαρξιστές ο Θεός απλά είναι ανύπαρκτος για τους άθεους υπαρξιστές και για τον Κα-ζαντζάκη είναι απών δηλαδή το σύστηmicroα των ιδεών τους είναι σφιχτά δεmicroένο microε την απουσία του Αφού δεν υπάρ-χει θεός που να microας έχει δηmicroιουργήσει δίνοντας έτσι νό-ηmicroα στην ύπαρξή microας το νόηmicroα αυτό πρέπει να το κατα-κτήσουmicroε εmicroείς microε τις πράξεις microας λέγει ο Σαρτρ στο laquoΟ υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroόςraquo Και αυτό γιατί η ουσία της ύπαρξής microας έπεται αντί να προηγείται11 Όσο για τον Χάϊντεγκερ αυτός ξεκινάει το έργο του laquoΕισαγωγή στη Μεταφυσικήraquo microε το ερώτηmicroα laquoΓιατί να υπάρχουν τα όντα και όχι το τίποταraquo αmicroφισβητώντας τη βιβλική απάντηση του θεού - δηmicroιουργού12

Η απουσία του θεού οδηγεί τον Καζαντζάκη στην από-γνωση ενός microηδενισmicroού τον οποίο προσπαθεί να εξορκί-σει microε microια βεβιασmicroένη εξύmicroνηση της ανθρώπινης προ-σπάθειας του αγώνα Σηmicroασία δεν έχει ο στόχος microια και στην απαισιόδοξη οπτική της ανυπαρξίας του θεού όλοι οι στόχοι microηδενίζονται αλλά ο αγώνας για την κατάκτησή του όπως σηmicroασία δεν έχει η laquoΙθάκηraquo αλλά το ταξίδι στο οmicroώνυmicroο ποίηmicroα του Καβάφη Η δεύτερη συmicroβουλή του γέροντα laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo η τρίτη από τις προ-σευχές laquoΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo η ει-κόνα της συνεχώς microετακινούmicroενης κορυφής αποτελούν τρία από τα κύρια στοιχεία της καζαντζακικής microυθολογίας του αγώνα

Έτσι λοιπόν ενώ στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης εκδρα-microατίζει την αγωνιώδη ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει

46

σε ένα Νυmicroφίο - Σωτήρα - Θεό που δεν υπάρχει ο Σαρτρ εκδραmicroατίζει την αγωνία του ανθρώπου microπροστά στο κρι-τικό βλέmicromicroα του Άλλου Ενώ ο καζαντζακικός άνθρωπος βιώνει την αγωνία για ένα νόηmicroα της ύπαρξης και microια υπερβατική σωτηρία ο σαρτρικός άνθρωπος βιώνει τον καθηmicroερινό εξευτελισmicroό του στα microάτια των συνανθρώπων του στο πάγωmicroα της pour soi ύπαρξής του microε όλες τις εγ-γενείς της δυνατότητες σε ένα en soi

Στον Μπέκετ παρόλο που ο χώρος στο έργο του είναι εξωτερικός (εξοχικός δρόmicroος microε δένδρο) σε αντίθεση microε τον χώρο στο έργο του Καζαντζάκη το κλειστό δωmicroάτιο οι δυο ήρωές του έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό microε τους ήρωες του Καζαντζάκη περιmicroένουν Αυτοί τον Godot εκείνοι τον Νυmicroφίο

Ποιος είναι ο Γκοντό Υπάρχει microια microεγάλη φιλολογία πάνω σrsquo αυτό Θα microπο-

ρούσε να είναι ο θεός (God-ot) ο θάνατος ή το νόηmicroα της ζωής13 Σηmicroασία έχει ότι όποιος κι αν είναι αυτός η κύρια ιδιότητά του είναι όπως δείχνει το παρακάτω απόσπα-σmicroα αυτή του Σωτήρα

laquoΒλαδίmicroηρος Θα κρεmicroαστούmicroε αύριο (Παύση) Εκτός κι έρθει ο Γκοντό

Εστραγκόν Κι αν έρθει Βλαδίmicroηρος Σωθήκαmicroεraquo14

Εξάλλου σύmicroφωνα microε τον συγγραφέα σηmicroασία δεν έχει ο Γκοντό αλλά το laquoπεριmicroένονταςraquo15

Και ενώ ως προς την ιδιότητα του αναmicroενόmicroενου προ-σώπου υπάρχει οmicroοιότητα στα δύο έργα υπάρχει microεγάλη διαφορά ως προς την αναmicroονή Τα πρόσωπα στο έργο του Καζαντζάκη περιmicroένουν εναγώνια την δωδεκάτη ώρα κατά την οποία υποτίθεται ότι θα έλθει ο Νυmicroφίος να τους σώσει Στο έργο του Μπέκετ δεν υπάρχει καmicroιά τέτοια εναγώνια προσmicroονή ούτε καθορισmicroένη ώρα της άφιξής του Μπορεί να έλθει απόψε microπορεί να έλθει και αύριο

Η κυρίαρχη θεmicroατική στο έργο του Μπέκετ είναι η πλήξη της ύπαρξης Η γαλλική ennui (ανία) του περασmicroέ-νου αιώνα εδώ παίρνει το microεταφυσικό χαρακτήρα της αν-θρώπινης κατάστασης (αντίθετα από τους laquoΒαρβάρουςraquo

47

του Καβάφη που έχει την ίδια θεmicroατική) Όλο το έργο επι-κεντρώνεται σrsquo αυτή την ανία και στα microέσα που επινοούν για την διαφυγή απrsquo αυτή Παραθέτουmicroε κάποια χαρακτη-ριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΒλαδίmicroηρος Όχι εννοώ να δοκιmicroάσεις τις αρβύλες Εστραγκόν Λες Βλαδίmicroηρος Θα περάσει η ώρα (Ο Εστραγκόν διστά-

ζει) Άκου που σου λέω θα rsquoναι microια απασχόληση Εστραγκόν Μια ανάπαυλα Ετραγκόν Πάντα βρίσκουmicroε κάτι για να ξεγελιόmicroαστε ε

Ντιντί Για να νοmicroίζουmicroε τάχα πως ζούmicroεraquo16

Πιο κάτω αφού βρίζονται και συmicroφιλιώνονται σχολιάζει ο Βλαδίmicroηρος laquoΠώς περνάει η ώρα όταν διασκεδάζειςraquo17

Ο Εστραγκόν θα πει κάπου στη microέση του έργου laquoΤί-ποτα δεν συmicroβαίνει κανείς δεν έρχεται κανείς δεν φεύγει είναι ανυπόφοροraquo18

Όmicroως ο Πότζο microε τον Λάκυ ξανάρχονται laquoΕστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω στην ώρα Επιτέλους microας ήρθαν

ενισχύσεις Πότζο (ξεψυχισmicroένα) Βοήθεια Εστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω που είχαmicroε αρχίσει να σπάmicroε Τώρα

microπορούmicroε να rsquomicroαστε ήσυχοι θα βγει κι αυτό το βράδυraquo19

Πιο αποκαλυπτικά για τη στίγmicroα του έργου είναι τα πα-ρακάτω λόγια του Βλαδίmicroηρου laquoΠεριmicroένουmicroε Βαριόmicroα-στε (Σηκώνει το χέρι) Όχι όχι microη διαmicroαρτύρεσαι σκυ-λοβαριόmicroαστε του θανατά ούτε συζήτηση Λοιπόν Πα-ρουσιάζεται microια ευκαιρία να διασκεδάσουmicroε Κι εmicroείς τι κάνουmicroε Την αφήνουmicroε να πάει χαmicroένη Εmicroπρός δου-λειά (Πηγαίνει προς τον Πότζο σταmicroατάει απότοmicroα) Σε microια στιγmicroή θα rsquoχουν όλα χαθεί και θα rsquomicroαστε πάλι ολοmicroό-ναχοι καταmicroεσής του τίποταraquo20

Παρά τις οmicroοιότητες που επισήmicroανε ο Κερένυι δείξαmicroε ότι υπάρχουν και σηmicroαντικές διαφορές Ο προβληmicroατι-σmicroός του Καζαντζάκη είναι ένας microεταφυσικός προβληmicroα-τισmicroός Ο Σαρτρ αντίθετα χρησιmicroοποιεί τη microεταφυσική της

48

κόλασης ως microεταφορά της ζωής Τόσο τα πρόσωπα του Μπέκετ όσο και του Καζαντζάκη περιmicroένουν τον Σωτήρα Όmicroως τα πρόσωπα του Καζαντζάκη τον περιmicroένουν ενα-γώνια Στα πρόσωπα του Μπέκετ η αναmicroονή αυτή είναι ένας ακόmicroη τρόπος να σπάσουν την ανία τους την οποία προσπαθούν να διασκεδάσουν microε χίλιους δυο τρόπους οι οποίοι συνιστούν και τη microυθοπλασία του έργου Ο Μπέκετ δεν διστάζει να χρησιmicroοποιήσει το εφέ της υπερβολής laquoΘα κρεmicroαστούmicroε αύριο Εκτός αν έρθει ο Γκοντόraquo21 Συ-νοψίζοντας τις διαφορές αυτές θα λέγαmicroε επιγραmicromicroατικά Ενώ τα έργα των Σαρτρ και Μπέκετ είναι σχόλια πάνω στη ζωή το έργο του Καζαντζάκη είναι σχόλιο πάνω στο θάνατο

Σηmicroειώσεις 1Το κείmicroενο παρατίθεται στο έργο της Ελένης Ν Καζα-

ντζάκη Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυmicroβίβαστος Αθήνα 1977 εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη σε microετάφραση από τα γερmicroανικά του Α Ν Σφουντούρη Εκτεταmicroένα αποσπά-σmicroατα microε σχολιασmicroό του έργου παρατίθενται στο Θεο-δώρα Παπαχατζάκη Το θεατρικό έργο του Νίκου Καζα-ντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 31-36 Βλέπε επίσης Θόδωρος Γραmicromicroατάς Κρητική Ματιά Αθήνα 1992 εκδό-σεις Αφων Τολίδη σελ 45

2Τη χρονιά του θανάτου του Πιραντέλλο το 1936 γρά-φει την laquoπιραντελικής τεχνοτροπίας τρίπραχτη κωmicroωδίαraquo όπως την χαρακτηρίζει ο Θόδωρος Γραmicromicroατάς στο microελέ-τηmicroά του Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει Το microεταθέατρο του Νί-κου Καζαντζάκη δηmicroοσιευmicroένο στο Θόδωρος Γραmicromicroα-τάς Από την Τραγωδία στο ∆ράmicroα Αθήνα 1994 Αφοι Τολίδη σελ 86

3Ζαν Πωλ Σαρτρ Κεκλεισmicroένων των θυρών Αθήνα 1994 Αιγόκερως σελ 86

4Στο ίδιο σελ 83 5Στο ίδιο σελ 85 6Προέρχεται microάλλον από ένα ανέκδοτο που αναφέρεται

στο microυθιστόρηmicroα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι laquoΑδελφοί

49

Καραmicroαζώφraquo Ο Ντιντερό πλησιάζοντας τον microητροπολίτη Πλάτωνα λέγει laquo∆εν υπάρχει θεόςraquo για να δεχθεί καίρια την απάντηση laquoείπε άφρων εν τη καρδία αυτούraquo

7Ν Καζαντζάκης Κωmicroωδία-τραγωδία microονόπραχτη Νέα Εστία τόmicroος 63ος τεύχος 739 1958 σελ 622

8Στο ίδιο σελ 625 9Ελένη Καζαντζάκη ο α σελ 60-61 10Ο θεολόγος microας στο γυmicroνάσιο όταν ήmicroουν microαθητής

υποστήριζε microε φανατισmicroό ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Βρισκόmicroασταν βέβαια στην Κρήτη

11Ζ Π Σαρτρ Ο υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroός Αθήνα χχ εκδόσεις Ρούγκας σελ 17-18

12Μάρτιν Χάιντεγκερ Εισαγωγή στη Μεταφυσική Αθήνα 1973 ∆ωδώνη σελ 37

13Θα microπορούσε να είναι και ο καθοδηγητής laquoκοντόςraquo Μίmicroης Ανδρουλάκης για τη φοιτητική παρέα του Βλέπε Μίmicroης Ανδρουλάκης Ο σωσίας και οι δαίmicroονες του πά-θους Αθήνα 1995 Καστανιώτης

14Σελ 105 15Αναφέρεται σε κείmicroενο του Γκύντερ Άντερς microε τίτλο

Είναι χωρίς χρόνο Σχετικά microε το έργο του Μπέκετ Περι-microένοντας τον Γκοντό που τίθεται επιλογικά στην ελληνική έκδοση του έργου ο ά σελ 114

16Στο ίδιο σελ 76 17Στο ίδιο σελ 84 18Στο ίδιο σελ 48 19Στο ίδιο σελ 86 20Στο ίδιο σελ 90 21Στο ίδιο σελ 105 Σπασmicroένες ψυχές Έθνος 2014 σελ 253 Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo όπως διαβάζω στην εισαγωγή

του Νίκου Μαθιουδάκη που επιmicroελείται την έκδοση γρά-φηκαν στο Παρίσι το 1908 και δηmicroοσιεύτηκαν σε συνέ-χειες Σε αυτοτελή έκδοση εκδόθηκαν για πρώτη φορά

50

πριν λίγα χρόνια σαν φόρος τιmicroής για τα πενήντα χρόνια από το θάνατο του συγγραφέα

Έχω γράψει αρκετές φορές ότι ένα βασικό στοιχείο που διαθέτουν τα καλά microυθιστορήmicroατα (microε εξαίρεση τα microο-ντερνιστικά) είναι το σασπένς η αγωνία για την έκβαση Εδώ θα γενικεύσω και θα πω ότι ένα καλό microυθιστόρηmicroα διαθέτει και microια συναρπαστική πλοκή Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo microου το επιβεβαιώνουν

Ο Καζαντζάκης στην ψυχοσύνθεσή του είναι ποιητής αν και το laquoΞηmicroερώνειraquo το πρώτο του έργο είναι microυθιστό-ρηmicroα όmicroως ένα ποιητικό microυθιστόρηmicroα Μάλιστα είχα την υποmicroονή να παραθέσω στην παρουσίαση που έκανα άφ-θονα σχετικά αποσπάσmicroατα όπου εmicroφιλοχωρούν στίχοι microιας παραδοσιακής στιχουργίας Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo ξεφεύγουν αρκετά από αυτό το ακραία ποιητικό ύφος παρά το ότι υπάρχουν και εδώ όπως και σε όλους microας τους συγγραφείς άλλωστε αρκετοί ιαmicroβικοί δεκαπεντα-σύλλαβοι Όmicroως η σύλληψή τους είναι σε microεγάλο βαθmicroό ποιητική

∆ιαβάζοντας κανείς σκόρπιες παραγράφους αναγνωρί-ζει τον συγγραφέα των microεγάλων όψιmicroων microυθιστορηmicroάτων του Όmicroως η πλοκή είναι ολότελα αναιmicroική και σε microεγάλο βαθmicroό αντιρρεαλιστική

Αντιγράφω την υπόθεση του έργου laquoΟ Ορέστης Αστεριάδης είναι ένας υποψήφιος διδάκτο-

ρας που ζει και σπουδάζει στο Παρίσιmiddot ο ήρωας ετοιmicroάζει microια βαθυστόχαστη πραγmicroατεία microε τίτλο Καινή ∆ιαθήκη microε την οποία ευαγγελίζεται microια νέα θρησκεία Στις 25 Μαρ-τίου στον τάφο του Κοραή εκφωνεί έναν λόγο στους συ-microπατριώτες και συmicroφοιτητές του προσπαθώντας να τους πείσει να συmicromicroετάσχουν στην προετοιmicroασία microιας microεγάλης πνευmicroατικής επανάστασης Εκείνοι τον χλευάζουν δια-κόπτοντας τη βαρυσήmicroαντη οmicroιλία του

Στο στενό περιβάλλον του Ορέστη ανήκουν η Χρυ-σούλα microια νεαρή άβουλη γυναίκα που συζεί microαζί του και ο Γοργίας ένας σχολαστικός προγονόπληκτος φιλόλογος προχωρηmicroένης ηλικίας που είναι κρυφά ερωτευmicroένος microε τη Χρυσούλα Υπάρχει βέβαια και η Νόρα microια microοιραία

51

γυναίκα που αποσπά τον Ορέστη από την πνευmicroατική του αποστολή και τον παρασύρει στις παγίδες του έρωτα για να τον εγκαταλείψει αργότερα Στο τέλος ο Ορέστης καταντά να αλητεύει στους δρόmicroους του Παρισιού ο Γορ-γίας σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχηmicroα ενώ η Χρυσούλα αρρωσταίνει και πεθαίνειraquo (σελ 7)

Ξέροντας ότι ο Καζαντζάκης ήθελε microαζί microε τον Σικελι-ανό να κηρύξουν microια καινούρια θρησκεία διαβλέπουmicroε εδώ έναν αυτοσαρκασmicroό ενώ ταυτόχρονα ο Καζαντζάκης σαρκάζει το ελληνικό φοιτηταριό του Παρισιού της εποχής εκείνης microε τα περιορισmicroένα οράmicroατα και την πεζή αντί-ληψη της ζωής

Η Χρυσούλα είναι η γυναίκα για σπίτι και η Νόρα η γυ-ναίκα για σεξ Πώς τον ανέχεται να φεύγει κάθε βράδυ στις δώδεκα για να βρει τη Νόρα και να γυρίζει τα ξηmicroε-ρώmicroατα φαίνεται ακατανόητο ∆εν του κάνει σκηνές microόνο κλαίει πράγmicroα που του δίνει στα νεύρα

Γιατί αυτές οι καθηmicroερινές συναντήσεις microετά τα microεσά-νυχτα

Ο Καζαντζάκης δεν θα microπει στον κόπο να microας το πει Όmicroως η Νόρα έχει κι άλλους εραστές και ο Ορέστης

ζηλεύει Του λέει ψέmicroατα ότι έχει πάει εξοχή Ο Ορέστης θα επιστρέψει στην Χρυσούλα συναισθηmicroατικά εννοείται γιατί όλο αυτό το διάστηmicroα ζουν microαζί αλλά θα είναι πια αργά Η Χρυσούλα αρρωσταίνει (δεν θα microάθουmicroε από τι) και πεθαίνει Πεθαίνει έναν αργόσυρτο οπερετικό θάνατο σε αρκετές σελίδες τον οποίο ο Καζαντζάκης περιγράφει ποιητικά microεν αλλά και πολύ ρεαλιστικά

laquoΠεθαίνω Ορέστη Μα δεν ακούς ∆εν ακούς Πεθαίνω Μη microrsquo αφήνεις έτσι σαν το σκυλί να πεθάνω Βρες τίποτα βρες τίποτα και δώσε microου να πιω να πιω να microην πε-θάνωraquo (σελ 229)

Και θυmicroήθηκα laquoΜανώλη microη microrsquo αφήσεις να ποθάνωraquo είχε πει η microάνα

microου κάποτε πολύ άρρωστη στον πατέρα microου ∆εν την άφησε Ορφάνεψα πολύ αργότερα από τη microάνα

microου στα εικοσιεννιά microου

52

Το κλειδί για την κατανόηση αυτού που ήθελε να πει microε αυτό το microυθιστόρηmicroα ο Καζαντζάκης βρίσκεται στις τελευ-ταίες γραmicromicroές

laquoΗ ψυχή του είναι σπασmicroένη Ψυχή όmicroορφη microα γυναι-κίσια που δεν microπόρεσε την κρίσιmicroη στιγmicroή να κρατήσει αντρίκια το βάρος της Ιδέας και το βάρος της Σάρκας Έτσι κάποια κοντάρια όmicroορφα και ντελικάτα σπουν όταν η σηmicroαία είναι microεγάλη και φυσήξει βοριάςraquo

∆εν βρήκε ούτε το θάρρος να πέσει στον Σηκουάνα σε αντίθεση microε τον ιρανό συγγραφέα Sadegh Hedayat που έπεσε στον Μάρνη

Όmicroως να δώσουmicroε microια ακόmicroη χαρακτηριστική παρά-γραφο microε microιαν άλλη microεταφορά από την προτελευταία σε-λίδα

laquoΑ Είναι πολύ δύσκολο να περάσεις νικητής τα φουρ-τουνιασmicroένα σικελικά στενά της νιότης και να ριχτείς στrsquo ανοιχτά πέλαγα της ζωής ∆εξιά στον ένα βράχο στέκεται ξεθηκαρώνοντας microια σπάθα ξύλινη ανεmicroοκαβαλάρης και συννεφοκράτορας ο ∆ον Κιχώτης κι ως περνάς απλώνει τα χέρια του να σrsquo αδράξει

Κι αριστερά σε κοιτάζει ειρωνικός κι αριστοκράτικα κα-ταφρονετής microε χίλια κοmicromicroάτια χάmicroω το σπαθί microε πε-σmicroένα τα χέρια ο Άλλος ο Άλλος microεγάλος καταχτητής των ψυχών ο Αmicroλέτοςraquo

Ο Ορέστης φαίνεται αφού έδωσε microια κουτουλιά στον βράχο του ∆ον Κιχώτη και έφαγε τα microούτρα του έπεσε πάνω στον βράχο του Αmicroλέτου της απόλυτης απαισιοδο-ξίας και αναποφασιστικότητας και συντρίφτηκε

Σε microια άλλη παράγραφο ο Καζαντζάκης προσωπογρα-φεί microε ακρίβεια τους τρεις ήρωές του

laquoΜήτε ο Ορέστης microήτε η Χρυσούλα microήτε ο Γοργίας microπορούσαν να χαρούνε την ερωτόπαθη ώρα του λιγωmicroέ-νου δειλινού ∆ύστυχες ψυχές κrsquo οι τρεις microισερωmicroένες κι ανήmicroπορες Η microια microε την άκαρπη και παιδιακίσια εξέ-γερσή της στη ζωή η άλλη χριστιανική και microαραζάρικη ndash ποτηράκι φαρφουρένιο κrsquo ευκολόσπαστο στα χοντρά κι απρόσεκτα χέρια της ζωής ndash κrsquo η άλλη microε την ευνούχικη και στείρα ωραιολατρείαraquo (σελ139)

53

Υπάρχουν αρκετά δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα διάσπαρτα στο έργο που αναφέρονται κυρίως σε έργα τέχνης τόσο της κλασικής αρχαιότητας όσο και σύγχρονα Ο Γοργίας όταν του αδειάζει ένας κλέφτης το σπίτι πηγαίνει στο Λούβρο και στέκεται microπροστά στο άγαλmicroα της Αφροδίτης για να παρηγορηθεί

Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι ο Καζαντζάκης είναι εξίσου σαρκαστής microε τον Νίτσε που θαυmicroάζει και που εγώ ξανα-διαβάζω αυτόν τον καιρό

laquoΟ ∆ον Ζουάν (ένας από τους έλληνες φοιτητές) microπρο-στά στο τζάmicroι microιας φωτογραφίας ενός παράπλευρου τά-φου έσκυφτε και διόρθωνε τη χωρίστρα τουhellipraquo (σελ 33)

Οι σύνθετες λέξεις χαρακτηριστικό της κρητικής ποίη-σης είναι ένα από τα κύρια υφολογικά στοιχεία του έργου ∆ιαβάζουmicroε laquoΕγγλέζες καmicroηλοπόδαρες και σανιδοστηθά-τεςhellipraquo (σελ 208) Ακόmicroη βαθιορυζωθούνε αρmicroυροφτέ-ρουγα τρεmicroογόνατες σιδεροθέmicroελο κι αστροστεφανω-microένο νυχτοπλανταγmicroένη αστραποδιαβατάρικο ζεστοτυ-λιχτώ βογκοκυλούσε το κορmicroάκι της το σιταροmicroελάχρινο αργοκουνήθηκε τα χέρια της τα σουβλερονυχάτα αλα-φροροδισmicroένα κι ένα σωρό άλλες ∆εν ξέρω ποιες από αυτές τις λέξεις είναι δικές του και ποιες τις έχει ακούσει όmicroως το νυχτοπαρωρίζει και το χιλιοπατηmicroένο τα έχω ακούσει κι εγώ ενώ το γυροτραφισmicroένες microάλλον δεν είναι δικό του

Η κρητική προφορά microπορεί να αποδώσει καλύτερα τα ξένα ονόmicroατα από ότι η κοινή νεοελληνική Έτσι η Gio-conda γίνεται Γκιοκόντα και ο Botticelli Μποτικέλη (σελ 120)

Αλλά και ελληνικά Η πλατεία Καρύτση ήταν πλατεία Καρύκη Το διάβασα σε ένα τόmicroο της laquoΙστορίας των Αθη-νώνraquo του ∆ηmicroήτρη Καmicroπούρογλου έκδοση του 1898 που την αγόρασα ένα τάλιρο από κάποιον που πουλούσε βιβλία στη λαϊκή της γειτονιάς microου Πριν πλακώσουν οι Πελοποννήσιοι οι Αθηναίοι microιλούσαν φαίνεται ένα ιδίωmicroα που ήταν πολύ κοντά στο κρητικό

Και θυmicroήθηκα πάλι

54

Στο κέντρο εκπαιδεύσεως στην Κόρινθο ο λοχίας διατά-ζει τον νεοσύλλεκτο (νεοσύλλεκτος κι εγώ ήmicroουν microπρο-στά στη σκηνή) ένα γνωστό microου γεραπετρίτη να ανα-φερθεί Αυτός αναφέρεται Στρατιώτης Γεώργιος Κυmicroάκης (για το Γεώργιος δεν είmicroαι και τόσο σίγουρος) Ο λοχίας ήθελε να του κάνει πλάκα -Τσυmicroάτσης το τση πώς γρά-φεται - Με κάπα

Όmicroως ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων

Σπάνια microιλάει ο Καζαντζάκης για microουσική Εδώ διαβά-ζουmicroε

laquoΤα δάχτυλά της αργά και λυπηmicroένα φιλούσανε τις νό-τες Κι ο πόνος της σταmicroάτησε νrsquo ακούσει τα γυναικίσια κλάmicroατα του Σοπέν και την πονεmicroένη microυστικόπαθη ψυχή του πολυαγαπηmicroένου της Σαιζάρ Φρανκraquo (σελ 153)

Ο Σοπέν microου αρέσει γενικά και αόριστα όmicroως η συmicro-φωνία σε ρε του Σαιζάρ Φρανκ είναι από τις αγαπηmicroένες microου

laquoΞάφνου microια άmicroαξα σταmicroάτησε απότοmicroα δέκα βήmicroατα microακριά από τη Χρυσούλα κι ο αmicroαξάς άρχισε να δέρνει τrsquo άλογό του αλύπητα και να το βλαστηmicroά Το κακόmicroοιρο το ζώο είχε γονατίσει χάmicroω και δεν microπορούσε πια να σηκω-θεί και microούγκριζε από τον πόνο και τα microάτια του ήσανε πεταγmicroένα όξω από τις κόγχες τους κατακόκκινα-κι όχλος είχε σταθεί τριγύρω και το rsquoβλεπε και γελούσε Η καρδιά της Χρυσούλας πιάστηκε Πού βρήκε τη δύναmicroη πώς microπόρεσε microέσα σε τόσο πλήθος να προχωρήσει αυτή και να φωνάξει -Ντροπή ∆εν το λυπάστε Βλέπετε δεν microπο-ρείraquo (σελ 177-178)

Την σκηνή την έχει πάρει από τη βιογραφία του Νίτσε Έτσι είχε ορmicroήσει κι αυτός και αγκάλιασε ένα άλογο που το έδερνε αλύπητα ο αmicroαξάς Αυτό το επεισόδιο ήταν ο εκλυτικός παράγοντας της πνευmicroατικής νύχτας που τον σκέπασε στα τελευταία χρόνια της ζωής του

Οι ιαmicroβικοί δεκαπεντασύλλαβοι είναι άφθονοι αλλά στην προηγούmicroενη ανάρτησή microου είπα ότι θα πάψω πια να τους παραθέτω Θα παραθέσω microόνο έναν δάνειο

55

laquoΘυmicroάσαι τον στίχο του Ερωτόκριτου Ποια στράτα να κρατεί κανείς Και ποιαν οδό να πάρειraquo (σελ 216)

∆εν θυmicroάmicroαι να κάνει πουθενά αλλού ο Καζαντζάκης microνεία του Ερωτόκριτου Ο Καζαντζάκης εκπέmicroπει σε άλλα microήκη κύmicroατος και όχι στα ερωτικά του Κορνάρου

Πρωτοmicroάστορας (1910) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Ιούνιος του 1997 Το ποιητικό δράmicroα laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo του Νίκου Καζα-

ντζάκη γραmicromicroένο το 1908 στηρίζεται στο δηmicroοτικό τρα-γούδι laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo Το έργο αυτό αποτελεί σύ-νοψη του νεανικού και του ώριmicroου Καζαντζάκη από την άποψη των θέσεων που προβάλλει Του νεανικού προε-κτείνοντας παραπέρα τη θέση του laquoΞηmicroερώνειraquo ικανο-ποίηση του έρωτα παραβιάζοντας τις τρέχουσες συmicroβά-σεις περί σεξουαλικής ηθικής Του ώριmicroου προεξαγγέλ-λοντας τη θέση που θα διακηρύξει στα επόmicroενα έργα του η γυναίκα microπαίνει πάντα εmicroπόδιο στα microεγάλα και υψηλά έργα που οραmicroατίζεται να υλοποιήσει ο microεγάλος άνδρας η εγκόσmicroια έκφραση του αρχετυπικού νιτσεϊκού υπεράν-θρωπου

laquoΜΑΝΑ -Τη microέση του λυγίζει η ευτυχία Τα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναικεία σάρκα τη microαλακιά και ζε-στή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα τα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνός Τα φιλιά της γυναίκας τριανταφυλ-λένια υφαίνουνε αντάρα microπροστά από τα microάτια του και δεν τον αφήνουν νrsquo αγναντέψει καθαρά κι αλάργαraquo (σελ 27)

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντά το Σολωmicroό για τον οποίο επίσης η οmicroορφιά (σrsquo αυτόν όχι η γυναικεία αλλά της φύ-σης) microπαίνει εmicroπόδιο στην πραγmicroάτωση των υψηλών ιδανικών των laquoΕλεύθερων Πολιορκηmicroένωνraquo Η ηδονή ξε-στρατίζει τον ήρωα από τους υψηλούς του στόχους Για

56

το σκοπό αυτό ο Καζαντζάκης παραλλάσσει το microύθο Ο Πρωτοmicroάστορας δεν θυσιάζει τη γυναίκα του αλλά την κρυφή αγαπηmicroένη του που είναι η κόρη του άρχοντα της περιοχής και εντολοδόχου του έργου

Η παραλλαγή αυτή του επιτρέπει να πλέξει επί πλέον και ένα δραmicroατικό ειδύλλιο Ο Πρωτοmicroάστορας έχει να επιλέξει το δικό του θάνατο ή το θάνατο της αγαπηmicroένης του που η microάγισσα laquomicroάναraquo λέγει ότι πρέπει να θυσιαστεί για να στεριώσει το γιοφύρι Οδεύει προς τον θάνατο όταν η αγαπηmicroένη του προκειmicroένου να τον σώσει αποκαλύ-πτεται προς microεγάλη οδύνη του πατέρα της ο οποίος δεν αντέχει να την απαρνηθεί παντοτινά αλλά τρέχει να την αγκαλιάσει καθώς την σέρνουν στο ποτάmicroι

Στο ποιητικό δράmicroα κυριαρχεί η ποιητικότητα της γλώσσας Στο ποιητικό αυτό δράmicroα του Νίκου Καζα-ντζάκη η ποιητικότητα εκφράζεται στον ιαmicroβικό κυmicroατι-σmicroό του λόγου που κατά καιρούς γίνεται κανονικός δεκα-πεντασύλλαβος

laquoΜη microελετάτε το κακό γιατί θα microας ξανάρθει (σελ 6) Όσο κι αν τρέχεις να σωθείς σε φτάνει και σrsquo αδράχνειraquo (σελ 7)

Και στο απόσπασmicroα που παραθέσαmicroε πιο πριν ανι-χνεύονται τέσσερις τέτοιοι δεκαπεντασύλλαβοι

Είναι χαρακτηριστικό πως η πρόζα του ποιητικού αυτού δράmicroατος του Νίκου Καζαντζάκη και η ποίηση του Μα-νώλη Πρατικάκη microε τον ελεύθερο στίχο συγκλίνουν ακρι-βώς στον ιαmicroβικό αυτό δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής παράδοσης (Βλέπε βιβλιοκριτικά microας σηmicroειώmicroατα για το έργο του ΚΕ Ιούλης και Αύγουστος Σεπτέmicroβρης 1992) Επίσης η laquoγύφτισσα ψυχήraquo (σελ 25) του Καζαντζάκη συνάδει microε τους γύφτους του Πρατικάκη σύmicroβολο του πλάνητα και του microη συmicroβιβασmicroένου στην ποίηση του

laquoΣυγκρητολογίεςraquo Τον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo τον διαβάσαmicroε σε φωτογραφική

ανατύπωση του πρωτότυπου που φέρει microάλιστα και το

57

ψευδώνυmicroο του Καζαντζάκη Πέτρος Ψηλορείτης microαζί microε τη γαλλική microετάφραση του έργου από τον ∆ηmicroήτρη Φίλια

∆εν microπορούmicroε να εκτιmicroήσουmicroε το επιτυχηmicroένο ή microη της microετάφρασης microια και αυτό microπορεί να το κάνει microόνο κά-ποιος που έχει τη γαλλική για microητρική του γλώσσα Αντι-microετωπίζουmicroε όmicroως microε δυσπιστία κάθε απόπειρα microετά-φρασης σε microη microητρική γλώσσα και microάλιστα λογοτεχνικού κειmicroένου microε έντονα ποιητικά στοιχεία Θα θέλαmicroε επίσης όπως συνηθίζεται στις δίγλωσσες microεταφράσεις στη microια σελίδα να είναι το πρωτότυπο και στην άλλη η microετά-φραση όχι τόσο για τον ευκολότερο έλεγχο της ποιότητάς της όσο για τη διευκόλυνση των σπουδαστών της ελληνι-κής και γαλλικής αντίστοιχα (έχω χρησιmicroοποιήσει κατά κόρον τέτοιου είδους δίγλωσσες εκδόσεις microελετώντας ξέ-νες γλώσσες) Όπως και να rsquoχει το πράγmicroα είναι ευπρόσ-δεκτη microια microετάφραση σε ξένη γλώσσα ενός νεανικού έρ-γου ασφαλώς όχι εmicroπορικού Αν και είναι χωρίς χρονο-λογία έκδοσης (η ευθύνη βαρύνει τις γαλλικές εκδόσεις ΑDie) συmicroπίπτει microάλλον microε τη φετινή χρονιά έτος Καζα-ντζάκη

Τα τρία laquoΓεφύρια της Άρταςraquo και laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις

καmicroάρεςraquo Φιλολογική Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2001 τεύ-χος 75 σελ 70-74

Η παραλογή laquoΤο γεφύρι της Άρταςraquo αξιώθηκε να γνω-

ρίσει τρεις δραmicroατοποιήσεις microέσα σε τέσσερα χρόνια στις αρχές του αιώνα από ισάριθmicroους έλληνες δραmicroατουρ-γούς και microια microυθιστορηmicroατική microετάπλαση στα τέλη του αιώνα microας από τον διάσηmicroο αλβανό συγγραφέα Ισmicroαήλ Κανταρέ που φέρει τον τίτλο laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις κα-microάρεςraquo Θα ασχοληθούmicroε πρώτα microε τις δραmicroατοποιήσεις

Η πρώτη χρονολογικά είναι του Ηλία Βουτιερίδη microε τίτλο laquoΤο γιοφύρι της Άρταςraquo δηmicroοσιευmicroένη στο laquoΝουmicroάraquo το 1905 Η δεύτερη είναι του Παντελή Χορν microε τίτλο laquoΤο ανεχτίmicroητοraquo δηmicroοσιευmicroένη σε ανεξάρτητο τόmicroο microαζί microε το microονόπραχτό του laquoΟ ξένοςraquo το 1906 Η τρίτη είναι του Νίκου Καζαντζάκη microε τίτλο laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo

58

που γράφηκε το 1909 και υποβλήθηκε στον Λασσάνειο ∆ραmicroατικό Αγώνα όπου βραβεύτηκε microε χρηmicroατικό έπα-θλο 1000 δραχmicroών

Πριν προχωρήσουmicroε στην σύγκριση του έργου των τριών αυτών δραmicroατουργών ας θυmicroίσουmicroε microε δυο λόγια την υπόθεση της παραλογής

Χτίζεται το γιοφύρι της Άρτας αλλά δεν microπορεί να στε-ριώσει Το στοιχειό του ποταmicroού τους λέει ότι πρέπει να στοιχειώσουν τη γυναίκα του πρωτοmicroάστορα Την ξεγε-λούν ότι τάχα έπεσε το δαχτυλίδι του πρωτοmicroάστορα στο ποτάmicroι αυτή πάει να το φέρει και αρχίζουν να την laquoστοι-χειώνουνraquo Καταλαβαίνοντας ότι την ξεγέλασαν αρχίζει τις κατάρες Τις γυρνάει όmicroως σε ευχές όταν της θυmicroίζουν ότι έχει αδελφό που microπορεί να περάσει απrsquo αυτό το γιο-φύρι

Το έργο του Βουτιερίδη παρουσιάζει αρκετή απόκλιση από τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών απrsquo ότι τα έργα εκείνων microεταξύ τους Έτσι η κατηγορία του Βουτιε-ρίδη που σε συνέντευξή του η οποία δηmicroοσιεύτηκε στην εφηmicroερίδα laquoΑθήναιraquo στις 461911 θεωρεί τον Παντελή Χορν ως microιmicroητή του και τον Καζαντζάκη ως λογοκλόπο1 είναι ασύστατη Ήταν αναπόφευκτο να αντλήσουν ορι-σmicroένα στοιχεία από το έργο του microια και προηγείται χρο-νικά όmicroως σε καmicroιά περίπτωση τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών δεν συνιστούν microίmicroηση ή λογοκλοπή Αν laquoέκλεψεraquo κάτι ο Καζαντζάκης αυτό είναι το όνοmicroα της Σmicroαράγδας και microε δεδοmicroένο ότι θα microπορούσε να χρησι-microοποιήσει κάποιο άλλο όνοmicroα αυτό συνιστά microια έmicromicroεση αναγνώριση ενός έργου που είχε υπόψη του πριν συνθέ-σει το δικό του Όσο για λογοκλοπή αυτή θα ήταν αρκετά δύσκολη από ένα έργο ποιητικό microε ιαmicroβικούς δεκατρισύλ-λαβους όπως είναι το έργο του Βουτιερίδη σε ένα έργο σε πεζό λόγο όπως του Καζαντζάκη Όσο για την microίmicroηση το microόνο στοιχείο στο οποίο ο Χορν έχει microιmicroηθεί τον Βουτιε-ρίδη είναι η διαταγή του άρχοντα ότι οι εργάτες θα χά-σουν το κεφάλι τους αν δεν χτίσουν το γιοφύρι Και το στοιχείο αυτό microάλιστα ο Χορν το παραλλάσσει Στο δικό του έργο τη διαταγή αυτή του άρχοντα την εισηγήθηκε ο

59

ίδιος ο πρωτοmicroάστορας για να microην του φύγουν οι εργά-τες Επίσης το πρόσωπο της microάγισσας που απουσιάζει στον Χορν ή της microητέρας της κόρης που απουσιάζει στον Καζαντζάκη αποτελούν εύκολες επινοήσεις και προσθή-κες σε δραmicroατοποιήσεις microιας παραλογής microόλις 43 στίχων χωρίς να είναι ανάγκη να αποδώσουmicroε τη δεύτερη σε microί-microηση της πρώτης Όσο για τις λεπτοmicroέρειες της πλοκής αυτές κινούνται ανεξάρτητα η microια από την άλλη και στους τρεις δραmicroατουργούς πράγmicroα που επίσης καθιστά ασύ-στατη τη microοmicroφή της microίmicroησης

Τελικά αν κάποιος microιmicroήθηκε αυτός είναι ο ίδιος ο Βου-τιερίδης Όmicroως η microίmicroηση η δική του αντί να αποτελεί αντι-κείmicroενο ψόγου αποτελεί microια από τις κύριες αρετές του έρ-γου του Όταν ο δραmicroατουργός ακολουθεί τα υψηλά πρό-τυπα της αρχαίας ελληνικής δραmicroατουργίας τότε δεν microι-λάmicroε πια για microίmicroηση αλλά για διακειmicroενική επιρροή

Τη δυνατότητα της επιρροής αυτής την προσφέρει κατrsquo αρχήν ο ίδιος ο microύθος της παραλογής Ως θεmicroατικό microοτίβο του θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε τη θυσία της κοπέ-λας για το καλό της κοινότητας Τη θυσία αυτή η κοπέλα αρχικά την αντιmicroετωπίζει microε σπαραγmicroό στη συνέχεια όmicroως την αποδέχεται microε κατανόηση Το microοτίβο αυτό στην πραγmicroατικότητα εξάγεται από πραγmicroατικές ανθρωποθυ-σίες που συνέβαιναν σε προαρχαϊκές κοινωνίες

Το θεmicroατικό αυτό microοτίβο διαθέτει από κοινού ο microύθος της παραλογής laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo microε τον microύθο της ευριπίδειας τραγωδίας laquoΙφιγένεια εν Αυλίδιraquo Εδώ απλά αλλάζουν ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες Στην laquoΙφιγένεια εν Αυ-λίδιraquo αυτός που θυσιάζει είναι ο πατέρας ενώ στους τρεις δραmicroατουργούς microας είναι ο σύντροφος Ο αγαπηmicroένος στη δραmicroατοποίηση του Καζαντζάκη ο σύζυγος στις δρα-microατοποιήσεις του Χορν και του Βουτιερίδη

Όσον αφορά τις καθαυτό διακειmicroενικές επιρροές στον Βουτιερίδη ο θρήνος της Σmicroαράγδας θυmicroίζει αρκετά το θρήνο της Αντιγόνης2 Επίσης η ∆άφνη η microάγισσα θυmicroίζει τον Τειρεσία στην απροθυmicroία της να οmicroολογήσει τις φρι-κτές αλήθειες3 και ο πρωτοmicroάστορας τον Οιδίποδα στις απειλές που εκστοmicroίζει όταν θα ακούσει τη φοβερή υπό-

60

δειξη Το ίδιο και ο Φλώρος κατηγορώντας τη ότι όσα είπε τα είπε δασκαλεmicroένη4 Η microίmicroηση βέβαια δεν είναι έντονη και αν δεν επρόκειτο για τα αριστουργήmicroατα της κλασικής microας παράδοσης τα οποία είχε οπωσδήποτε υπόψη του ο Χορν θα microιλάγαmicroε απλώς για κοινούς τό-πους

Τόσο ο Βουτιερίδης όσο και ο Χορν αξιοποιούν έναν κοινό τόπο στη λογοτεχνία την προαίσθηση που επαλη-θεύεται Πολύ πριν η microάγισσα ∆άφνη πει τις προφητείες της η Χρυσούλα η microάνα της Σmicroαράγδας όπως και η κυρά Βασιλική στον Χορν έχει τις δικές της microαύρες προ-αισθήσεις

Ο Βουτιερίδης υπέροχα οικοδοmicroεί την αίσθηση του τραγικού κατά το πρότυπο των τραγικών microύθων επινοώ-ντας microια προγονική κατάρα Ο παππούς του πρωτοmicroά-στορα έκλεψε την αγαπηmicroένη νεράιδα του στοιχειού του ποταmicroού την πήρε σπίτι και την έκανε σκλάβα του Το στοιχειό τον καταράστηκε Ο πατέρας του έπεσε από το γιοφύρι στο ποτάmicroι και πνίγηκε ενώ η microάνα του περνώ-ντας επίσης από το γιοφύρι ένιωσε τέτοια τροmicroάρα που έmicroεινε βουβή και αργότερα πέθανε Τώρα το στοιχειό ζη-τάει λαχταριστή γυναίκα σαν τη δική του αγαπηmicroένη Τέ-τοια είναι η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα

Το έργο αυτό του Βουτιερίδη αποτελεί ένα συmicroφυρmicroό του καθαρευουσιάνικου κλασικισmicroού του 19ου αιώνα (η laquoΦαύσταraquo και η laquoΜερόπηraquo του Βερναρδάκη υπήρξαν οι πιο υψηλές στιγmicroές του) microε τον υστερότερο ροmicroαντισmicroό που στηρίζεται στη δηmicroοτική γλώσσα και στη λαϊκή παρά-δοση

Οι επόmicroενες δραmicroατοποιήσεις του Χορν και του Καζα-ντζάκη σε πεζό λόγο παρά τους διάσπαρτους κανονικούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που τον κοσmicroούν πε-ρισσότερο στον Καζαντζάκη και λιγότερο στον Χορν έχουν ως δραmicroατουργικά πρότυπα τα ονειροδράmicroατα του Γιάννη Καmicroπύση Και ενώ ο Καζαντζάκης προλαβαίνει να κάνει τη θητεία του στο αστικό δράmicroα microε το laquoΞηmicroερώνειraquo και το laquoΦασγάraquo στο οποίο όmicroως ήδη διαφαίνεται η στροφή προς το ονειρόδραmicroα ο Χορν ξεκινάει microε το ονει-

61

ρόδραmicroα γράφοντας τον laquoΞένοraquo Όπως γράφει στην ει-σαγωγή του έργου η Έφη Βαφειάδη laquoΟ Χορν φαίνεται να ακολουθεί τη γραmicromicroή των ονειροδραmicroάτων του Κα-microπύσηraquo αντίληψη που πρωτοδιατυπώνει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος5

Ο Χορν συmicroφύρει στη δική του δραmicroατοποίηση microια άλλη παραλογή αυτή του laquoΚολυmicroπητήraquo Του προσφέρε-ται έτσι το πλεονέκτηmicroα να παρουσιάσει το σκανδαλώδες τmicroήmicroα από το δεύτερο microέρος όπου το στοιχειό microεταmicroορ-φώνεται σε laquoωριά γυναίκαraquo και πλανεύει τον πρωτοmicroά-στορα

Ο αισθησιασmicroός κυρίαρχος σε αυτή τη σκηνή όπως άλλωστε και στο microονόπρακτο laquoΟ ξένοςraquo στοίχισε την πειθαρχική δίωξη του Χορν εξαιτίας microιας καταγγελίας στο Υπουργείο Ναυτικών για προσβολής της δηmicroόσιας ηθι-κής Ανάmicroεσα στους microάρτυρες υπεράσπισης ήταν και ο Κωστής Παλαmicroάς ∆εν κάθισε το εδώλιο του κατηγορου-microένου γιατί απαλλάχτηκε microε βούλευmicroα Εξαιτίας όmicroως αυ-τής της δίωξης έγινε γνωστός στους φιλολογικούς κύ-κλους Πάντως αυτό που ίσως σοκάρισε κατά βάθος δεν ήταν τόσο ο αισθησιασmicroός του έργου όσο η ψυχαρική του γλώσσα

Στην παραλογή αυτή υπάρχει ένα ακόmicroη στοιχείο το οποίο υπάρχει και στην παραλογή του laquoΓεφυριού της Άρ-ταςraquo Στο laquoΓιοφύρι της Άρταςraquo η γυναίκα του πρωτοmicroά-στορα ξεγελιέται από τους microαστόρους να κατέβει στο πο-τάmicroι για να βρει το δαχτυλίδι του άντρα της που τάχα του έπεσε στο νερό Στην παραλογή του laquoΚολυmicroπητήraquo το στοιχειό ξεγελάει τους περαστικούς microε τη microορφή της laquoωριάς γυναίκαςraquo ότι τάχα της έπεσε το δαχτυλίδι στο πηγάδι και παρακαλεί να της το φέρουν Ο άτυχος που κατεβαίνει να της το πιάσει δεν ξανανεβαίνει πάνω

Στη έργο του γίνεται microια αντεστραmicromicroένη χρήση Ξεγε-λιέται η Φλαντρώ η γυναίκα του Αντρέα του πρωτοmicroά-στορα να κατέβει στο ποτάmicroι και να αφήσει προσφορά το laquoανεχτίmicroητοraquo πατρογονικό δαχτυλίδι της στο στοιχειό για να στεριώσει το ποτάmicroι Όmicroως το ανεχτίmicroητο που ζήτησε το στοιχειό είναι η ίδια

62

Ο πρωτοmicroάστορας θα θελήσει να τη σώσει όmicroως εmicroποδίζεται από τους microαστόρους Είναι έτοιmicroος να παραι-τηθεί από το υψηλό του έργο για χάρη της οικογενειακής του ευτυχίας όmicroως είναι πια αργά Οι microαστόροι τού είχαν ζητήσει να παραιτηθεί από την κατασκευή του γεφυριού απειλώντας ότι θα τον παρατήσουν Αυτός για να τους αποτρέψει πείθει τον άρχοντα να εκδώσει διαταγή πως όποιος τα παρατήσει θα χάσει το κεφάλι του Έτσι τώρα κινδυνεύει το δικό του κεφάλι

Το λογύδριο του Ανδρέα microια σελίδα ότι θα στεριώσει laquoτης αγάπης το γιοφύριraquo δεν καταφέρνει να κρύψει την εντύπωση ότι laquoτην ανάγκη φιλοτιmicroία ποιούmicroενοςraquo τρέχει να ρίξει τον πρώτο λίθο

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο νιτσεϊκός ήρωας-υπεράν-θρωπος του laquoΑνεχτίmicroητουraquo που πρωταγωνιστεί στα έργα της εποχής microε έναν ιδιότυπο σοσιαλιστικής προέλευσης ανθρωπισmicroό λυγίζει στο τέλος από τη δύναmicroη της αγά-πης Το ίδιο όπως και ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη ο οποίος αρνείται να προδώσει ποια είναι η αγαπηmicroένη του ώστε να αποτρέψει τη θυσία της και οδεύει ο ίδιος προς το θάνατο Όmicroως η microεγαλοσύνη του καζαντζακικού ήρωα διατηρείται ακέραια καθώς ο ίδιος προσφέρεται να θυσιαστεί ενώ ο Πρωτοmicroάστορας του Χορν υποχωρεί microόλις microαθαίνει ότι κινδυνεύει το κεφάλι του αν δεν χτιστεί η γέφυρα

Το πρόβληmicroα microε τον Χορν όπως επισηmicroαίνει ο Πέτρος Βλαστός6 είναι ότι έmicroεινε υπερβολικά πιστός στην παρα-λογή του Το δηλώνει άλλωστε ο ίδιος ο Χορν ως προ-γραmicromicroατική αρχή του laquoνα microην ξεφεύγω όσο microου ήτανε βολετό απrsquo το microονοπάτι της παράδοσηςraquo Προτάσσει microάλιστα στο έργο την παραλογή λες και προκαλεί τον αναγνώστη να κρίνει την απόκλιση της δραmicroατοποίησής του από το πρότυπό της

Ο Καζαντζάκης δεν δίστασε να παραλείψει από τη δική του δραmicroατοποίηση τον στίχο laquoπαίρνει κι ο Πρωτοmicroάστο-ρας και ρίχνει microέγα λίθοraquo ∆ίνει βέβαια οδηγίες στους microα-στόρους του όmicroως συνεχώς ενθαρρύνει την αγαπηmicroένη του την παρηγορεί και microε κάθε τρόπο της εκφράζει την

63

αγάπη του Ο Χορν αντίθετα τελειώνει το δικό του έργο microε microια κατά λέξη microεταφορά της παραλογής

Ο Καζαντζάκης έχει κατορθώσει να φέρει σε πρώτο πλάνο και το δεύτερο από τα δυο τραγικά στοιχεία της παραλογής (το πρώτο είναι η αποδοχή της θυσίας από την κόρη) πράγmicroα που αδυνατεί ο Χορν στην προσπά-θειά του να microείνει πιστός στο πρότυπό του Το τραγικό αυτό στοιχείο είναι η θυσία της αγαπηmicroένης microπροστά στην επιταγή microιας ανώτερης microοίρας Γιατί τραγικά πρό-σωπα στο microύθο είναι όχι microόνο η κόρη αλλά και ο πρωτο-microάστορας που αναγκάζεται να θυσιάσει την αγαπηmicroένη του Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει πιο έντονα την αγάπη που τους ενώνει microε τον να δείχνει την Σmicroαράγδα όχι ως γυναίκα του πρωτοmicroάστορα αλλά ως κρυφή του αγαπη-microένη Ακόmicroα microε την προσφορά αυτοθυσίας δείχνει το microέ-γεθος της αγάπης του Ο πρωτοmicroάστορας δεν αποκαλύ-πτει παρrsquo όλες τις πιέσεις που δέχεται την αγαπηmicroένη του και οδεύει προς το θάνατο και αυτή πάλι για να τον σώσει αποκαλύπτεται Μrsquo αυτό τον τρόπο ο Καζαντζάκης δηmicroιουργεί microια ακόmicroη τραγική φιγούρα αυτή του πατέρα που αν και εξοργισmicroένος αρχικά αγκαλιάζει στη συνέχεια microε αγάπη την κόρη του7

Το τραγικό αυτό στοιχείο όmicroως βρίσκεται σε αντίθεση microε το νιτσεϊκό πρότυπο του υπερανθρώπου που φαίνεται να έλκει και τους τρεις δραmicroατουργούς microια αντίθεση ασυmicroφιλίωτη και αγεφύρωτη Ο καζαντζακικός πρωτοmicroά-στορας ξανθός λεβέντης κατηγορείται ότι εξαιτίας της αγάπης του προς τη Σmicroαράγδα δεν microπορεί να συγκε-ντρωθεί στη δουλειά του laquoΤα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναίκεια σάρκα τη microαλακιά και ζεστή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνόςraquo8 τον κατηγορεί η microάνα Όσο για τον Αντρέα του Χορν ενώ ωmicroά δηλώνεται από ένα microάστορα ότι laquomicroια γυναίκα γι αυ-τόνε δε θα microπορούσε ποτέ να είναι κάτι ανεχτίmicroητοraquo9 πιο πριν τον είδαmicroε να ξεχνάει το laquoανεχτίmicroητόraquo του και να τρέχει πίσω από την laquoωριά γυναίκαraquo Ενώ ο καζαντζακι-κός πρωτοmicroάστορας είναι έτοιmicroος να θυσιαστεί για χάρη της αγαπηmicroένης του ο πρωτοmicroάστορας του Χορν microόλις

64

microαθαίνει ότι κινδυνεύει το δικό του κεφάλι θυσιάζει την αγάπη του Ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη διατηρεί κάτι από τη microεγαλοσύνη του υπερανθρώπου microε την προ-σφερόmicroενη αυτοθυσία του Ο πρωτοmicroάστορας του Χορν φέρεται ως απλός δειλός Πιο πριν τον είδαmicroε έτοιmicroο να εγκαταλείψει το microεγαλεπήβολο σχέδιό του για χάρη microιας γήινης οικογενειακής ευτυχίας Την αντίθεση ανάmicroεσα στον υπεράνθρωπο και τον ερωτευmicroένο πρωτοmicroάστορα microόνο ο καζαντζάκης microπόρεσε λίγο να γεφυρώσει

Η κριτική έχει επισηmicroάνει ότι στο έργο του Χορν υπάρ-χει microια επιρροή από τον laquoΕχθρό του λαούraquo του Ίψεν10

Όντως υπάρχει η χαρακτηριστική σκηνή όπου ο ήρωας είναι πολιορκηmicroένος από τους microαστόρους του και τους κατηγορεί ότι αδυνατούν να κατανοήσουν τους υψηλούς του στόχους

Το έργο αυτό φαίνεται να έχει επηρεάσει και τους δυο άλλους δραmicroατουργούς Τον Καζαντζάκη όχι όmicroως στον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo αλλά στο laquoΦασγάraquo όπως επισηmicroά-ναmicroε σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο (Βλέπε Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997) Όσο για τον Βουτιε-ρίδη θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε την ίδια υπόθεση Στο έργο του βλέπουmicroε τον πρωτοmicroάστορα να πολιορκείται στο σπίτι του από τους microαστόρους που τον πιέζουν να δώσει τη γυναίκα του για θυσία Η οmicroοιότητα βέβαια είναι καθαρά εικονιστική αφού εδώ δεν παρουσιάζεται ο πρω-τοmicroάστορας ως ο φωτισmicroένος που ο απλός λαός αδυνατεί να κατανοήσει

Και microια τελευταία παρατήρηση Ενώ η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα του Χορν έχει χάσει αρκετό από τον ερω-τισmicroό της αντίθετα στο έργο του Καζαντζάκη και του Βου-τιερίδη τον διατηρούν ακέραιο Η γυναίκα στο έργο του Χορν είναι παντρεmicroένη και ο άντρας της εύκολα ξεπλα-νεύεται από την laquoωριά γυναίκαraquo στην οποία έχει microετα-microορφωθεί το στοιχειό Στον Καζαντζάκη η γυναίκα ως κρυφή αγαπηmicroένη διατηρεί ακέραιο τον ερωτισmicroό της Στον Βουτιερίδη microπορεί να είναι παντρεmicroένη και microε παιδί microάλιστα όmicroως είναι ακόmicroη ποθητή ως γυναίκα αν και ίσως όχι απrsquo τον άντρα της Ο Φλώρος είναι τρελά ερω-

65

τευmicroένος microαζί της και της προτείνει να τη φυγαδεύσει για να τη σώσει Και όταν στο τέλος τα πάντα είναι έτοιmicroα για τη θυσία και αυτή δίνει τις γνωστές κατάρες ο Φλώρος από την απελπισία του που θα πεθάνει η γυναίκα που αγαπά πέφτει στο ποτάmicroι και πνίγεται Οι κατάρες της έχουν ήδη αρχίσει να πιάνουν Αυτό συντελεί στη microετα-στροφή της κάνοντάς τη να γυρίσει τις κατάρες σε ευχές microε ένα τρόπο ολότελα πιο πειστικό απrsquo ότι στο έργο του Βουτιερίδη ο οποίος επαναλαmicroβάνει απλά microε την ίδια συντοmicroία τη σκηνή της παραλογής

Συνοψίζοντας βλέπουmicroε ότι το έργο του Καζαντζάκη και του Βουτιερίδη έχει εντονότερο το τραγικό στοιχείο παρά την ανοmicroοιογένεια στη microορφή των δύο έργων (πεζό το ένα έmicromicroετρο το άλλο) σε αντίθεση microε το έργο του Χορν Ίσως γιατί ο Χορν προσπάθησε να microείνει όσο γινό-ταν πιο πιστός στο πρότυπό του Αυτό δείχνει ότι η αντι-γραφή της επιφάνειας των γεγονότων συχνά προδίδει την αλήθεια του βάθους τους στην οποία microπορεί να microείνει πιο πιστή η παραmicroόρφωσηπαραλλαγή τους Τη θέση αυτή του εικαστικού εξπρεσιονισmicroού υποστηρίξαmicroε πριν έξι χρόνια σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο της Μάρως ∆ούκα laquoΕις τον πάτο της εικόναςraquo11 Αυτό που ενδιαφέρει σε τελευταία ανάλυση δεν είναι η αλήθεια της microορφής της εξωτερικής επιφάνειας των γεγονότων αλλά του περιεχοmicroένου ως βαθιάς αλήθειας τους

Συγκρίνοντας τις τρεις αυτές δραmicroατοποιήσεις microε το έργο του Ισmicroαήλ Κανταρέ έχουmicroε να κάνουmicroε τις εξής πα-ρατηρήσεις

Παρόλο που το φανταστικό το οποίο είναι κυρίαρχο στις τρεις δραmicroατοποιήσεις έχει εισβάλλει και στο ευρω-παϊκό microυθιστόρηmicroα τα τελευταία χρόνια microε τη microορφή του εισαγόmicroενου από τη λατινική Αmicroερική laquomicroαγικού ρεαλι-σmicroούraquo ο Ισmicroαήλ Κανταρέ φαίνεται αλώβητος από την καινούρια τάση Το έργο του είναι ρεαλιστικό απrsquo άκρη σrsquo άκρη Ο θρύλος του γεφυριού λειτουργεί απλώς ως mise en abyme12 προσφέροντας όmicroως επί πλέον τα στοιχεία εκείνα που θα προωθήσουν τη ρεαλιστική πλοκή

66

Χοντρικά δυο εταιρίες εκmicroεταλλεύονται τις λαϊκές προ-λήψεις και στηριζόmicroενες τον θρύλο δηmicroιουργούν τις κα-τάλληλες συνθήκες για να κάνουν τη δουλειά τους Η εται-ρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo θέλει να φτιάξει ένα γεφύρι και σκηνοθετεί microια κρίση επιληψίας την οποία ερmicroηνεύει ως θεϊκή επιταγή για να κτισθεί το γεφύρι Η εταιρία laquoΠορ-θmicroεία και Σχεδίεςraquo θέλει να σταmicroατήσει την κατασκευή του και microε πληρωmicroένους ραψωδούς διαδίδει το γνωστό microύθο Ταυτόχρονα πληρώνει κάποιον για να προκαλεί ζη-microιές στο γεφύρι αποδίδοντας την καταστροφή στην αψή-φηση του microύθου Η εταιρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo αξιο-ποιεί microε τη σειρά της το microύθο Προκηρύσσει αmicroοιβή για όποιον δεχθεί να θυσιαστεί ώστε να στοιχειώσει το γε-φύρι Στο τέλος πιάνουν αυτόν που καταστρέφει το γε-φύρι τον σκοτώνουν και τον κτίζουν σε microια καmicroάρα microε microόνο το κεφάλι έξω λέγοντας ότι δέχθηκε ο ίδιος να αυ-τοθυσιαστεί για να εισπράξει η οικογένειά του την τερά-στια χρηmicroατική αmicroοιβή Στο τέλος τα microέλη της οικογένειάς του τσακώνονται για τη microοιρασιά

Ιστορικό φόντο του έργου είναι το 1377 παραmicroονές της κατάληψης της Αλβανίας από τους Τούρκους Έτσι σε microια τέτοια παρωχηmicroένη εποχή γίνεται πιο ρεαλιστικά πι-στευτή microια τέτοια εκmicroετάλλευση του microύθου από εκείνους που θα microπορούσαmicroε να χαρακτηρίσουmicroε σήmicroερα ως κε-φαλαιοκράτες εκείνης της εποχής

Στο microυθιστόρηmicroα λοιπόν βλέπουmicroε microια αποmicroυθοποίηση του microύθου ενώ στις τρεις δραmicroατουργίες βλέπουmicroε την εκmicroετάλλευσή του για τη δηmicroιουργία τραγικών καταστά-σεων στηριζόmicroενες στο αιώνιο δίληmicromicroα της αυτοθυσίας και της θυσίας πάνω όmicroως στην σύγχρονη θεmicroατική του έρωτα

Η αποmicroυθοποίηση αυτή γίνεται όχι microόνο πάνω στην αφηγηmicroατική γραmicromicroή της ιστορίας αλλά και παρεκβατικά Το microυθιστόρηmicroα προϊόν του αστικού ορθολογισmicroού ανι-χνεύει τα αίτια και προχωρεί περισσότερο laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo από ότι η ίδια η τραγωδία Στο microύθο του κτισίmicroατος microιας γυναίκας στα θεmicroέλια ενός κάστρου ο Κανταρέ αναρωτιέται γιατί πήγε microόνο η microια αδελφή στο

67

Κάστρο ενώ οι άλλες δεν πήγαν και προσφέρει διάφορες ευλογοφανείς εξηγήσεις Ο microύθος αντίθετα όπως εκφρά-ζεται καθαρότερα στο δηmicroοτικό τραγούδι και στις παραλο-γές δεν ενδιαφέρεται για την αληθοφάνεια των συmicroβά-ντων το laquoγιατίraquo των γεγονότων αλλά για την δραmicroατική ένταση και την ατmicroόσφαιρα που δηmicroιουργούν Θαυmicroά-ζουmicroε την επινοητικότητα του Καντερέ στο να δώσει τόσες ευλογοφανείς εξηγήσεις όmicroως πιστεύουmicroε ότι δεν έχουν microεγάλη σχέση microε την ερmicroηνευτική προσέγγιση παρά απλά αποδεικνύουν την οξύνοιά του στο να αναδεικνύει κάποια ζητήmicroατα άσχετα από την άποψη της πρόσληψης αφού τον δέκτη δεν θα τον απασχολήσουν ποτέ

∆υο ειδολογικές διαφορές του δράmicroατος και του microυθι-στορήmicroατος είναι η έκταση και το δέσιmicroο της πλοκής Το microυθιστόρηmicroα ως microεγαλύτερο σε έκταση ακόmicroα και αν πρόκειται για ένα έργο microόλις 130 σελίδων όπως αυτό του Κανταρέ επιτρέπει παρεκβάσεις αρκετά άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή αφήγησης πράγmicroα που για το δράmicroα είναι πολυτέλεια όπου όλα έλκονται ως microαγνήτης στον κε-ντρικό πυρήνα της πλοκής microη επιτρέποντας τη διείσδυση κανενός περιττού στοιχείου Ο Κανταρέ βρίσκει στο microυθι-στόρηmicroά του αυτό χώρο για να παραπονεθεί πως οι Έλ-ληνες έκλεψαν τους θεούς τους δίνοντας ετυmicroολογικές ερmicroηνείες των λέξεων Ζευς (από το ze που σηmicroαίνει φωνή) ∆ήmicroητρα (από το dhe που σηmicroαίνει γη) Θέτις (από το det που σηmicroαίνει θάλασσα) και Οδυσσεύς (από το udheuml που σηmicroαίνει δρόmicroος)

∆εν θέλουmicroε να υπεισέλθουmicroε εδώ στην ορθότητα της γλωσσολογικής ερmicroηνείας αλλά απλά να επισηmicroάνουmicroε την παρέκβαση από την κύρια γραmicromicroή της αφήγησης Με τον ίδιο τρόπο πιο κάτω ο Κανταρέ υποστηρίζει ότι οι δυο προαναφερθέντες microύθοι είναι αλβανικής προέλευσης και ας διεκδικούν την πατρότητά τους όλοι οι λαοί των Βαλ-κανίων Βασίζει δε την άποψή του αυτή στην έννοια της laquomicroπέσαςraquo που πάνω της στηρίζονται και οι δυο microύθοι Και πάλι δεν θα κρίνουmicroε την ορθότητα των ισχυρισmicroών του απλώς επισηmicroαίνουmicroε τη δυνατότητα που προσφέρει το microυθιστόρηmicroα σε σχέση microε το δράmicroα για κάθε είδους

68

παρεκβάσεις άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή της αφήγη-σης

Ποιος είναι άραγε ο βασικός στόχος του Κανταρέ σrsquo αυτό το έργο Να θέλει άραγε κι αυτός να microας microιλήσει για τη laquoδιχόνοια που βαστάειraquo εξεικονίζοντας τις διαφορές των φεουδαρχών της Αλβανίας που δεν κατάφεραν να οmicroονοήσουν ούτε microπροστά στον κίνδυνο της τουρκικής απειλής Μήπως θέλει να microας δείξει ότι η ιστορία επανα-λαmicroβάνεται

Όταν διαβάζουmicroε το συνοριακό επεισόδιο microε τους επτά τούρκους ιππείς που πήγαν να περάσουν τη γέφυρα αψηφώντας τα laquoαλτraquo των φρουρών της έχω την αίσθηση ότι κάτι microας θυmicroίζει

Σηmicroειώσεις 1 Θεοδώρας Παπαχατζάκη - Κατσαράκη Το θεατρικό

έργο του Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 37

2 laquoΣmicroαράγδα Σε χαιρετώ φως του ήλιου για στερνή φορά Μες στα παλάτια microου τα ογρά που microπαίνω θάβω την αγάπη microου και τη χαράraquo (Νουmicroάς 5 Ιουνίου 1905 τ 151 σελ 4) Παράβαλε

laquoὉρᾶτ ἔmicro ὦ γᾶς πατρίας πολῖται τὰν νεάταν ὁδὸν

στείχουσαν νέατον δὲ φέγγος λεύσσουσαν ἀελίου

κοὔποτ αὖθις ἀλλά micro ὁ παγκοίτας Ἅιδας ζῶσαν ἄγει

τὰν Ἀχέροντος ἀκτάν οὔθ ὑmicroεναίων ἔγκληρον οὔτ ἐπὶ νυmicroφείοις πώ microέ τις ὕmicroνος ὕmicroνησεν ἀλλ Ἀχέροντι νυmicro-φεύσωraquo

Και

laquoὮ τύmicroβος ὦ νυmicroφεῖον ὦ κατασκαφὴς οἴκησις

αἰείφρουρος οἷ πορεύοmicroαι πρὸς τοὺς ἐmicroαυτῆς ὧν

ἀριθmicroὸν ἐν νεκροῖς πλεῖστον δέδεκται Φερσέφασσ

ὀλωλότων ὧν λοισθία γὼ καὶ κάκιστα δὴ microακρῷ

κάτειmicroι πρίν microοι microοῖραν ἐξήκειν βίουraquo 3 laquo∆άφνη Να το rsquoτρωγε το στόmicroα microου φάγουσα κάλλιο Παρά να τrsquo άνοιγα και να βγουν τα δεν πρέπειraquo (Νου-

microάς 22 Μαΐου 1905 τ 149 σελ 5) Παράβαλε

69

Τειρεσίας laquoΠάντες γὰρ οὐ φρονεῖτ ἐγὼ δ οὐ microή ποτε

τἄmicro ὡς ἂν εἴπω microὴ τὰ σ ἐκφήνω κακάraquo 4 laquoΘωmicroάς Στρίγγλα κακιά Τη γλώσσα σου θα ξερι-

ζώσωraquo (Το ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Οιδίπους laquoΟὕτως ἀναιδῶς ἐξεκίνησας τόδε τὸ ῥῆmicroα καὶ ποῦ τοῦτο φεύξεσθαι δοκεῖςraquo

Και

Οιδίπους laquo Ἦ καὶ γεγηθὼς ταῦτ ἀεὶ λέξειν δοκεῖςraquo Ακόmicroη laquoΦλώρος Καταραmicroένη Ότι σrsquo ορmicroήνεψαν microαντεύειςraquo

(Στο ίδιο σελ 6) Παράβαλε Οιδίπους laquohellipmicroάγον τοιόνδε microηχανορράφον δόλιον

ἀγύρτην ὅστις ἐν τοῖς κέρδεσιν microόνον δέδορκε τὴν τέ-

χνην δ ἔφυ τυφλόςraquo Τέλος laquoΘωmicroάς Όχι Ποτές Πιστεύετε σε στρίγγλας λόγια Εσείς που ο νους σας θρέφεται στο σκοτάδι Μα εγώ που φως θωρώ λόγια τρελά τα παίρνωraquo (Στο

ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Oιδίπους laquoΜιᾶς τρέφῃ πρὸς νυκτός ὥστε microήτ ἐmicroὲ microήτ

ἄλλον ὅστις φῶς ὁρᾷ βλάψαι ποτ ἄνraquo 5 Παντελή Χορν Τα θεατρικά Τόmicroος Α΄ Αθήνα 1993

Ίδρυmicroα Γουλανδρή - Χορν σελ 170 6 Πέτρος Ψηλορείτης Ο Πρωτοmicroάστορας Grenoble

1995 ADIE δίγλωσση έκδοση σε microετάφραση ∆ηmicroήτρη Φίλια σελ 266

7Η Θεοδώρα Παπαχατζάκη - Κατσαράκη επισηmicroαίνει ακόmicroη το στοιχείο της ύβρεως το οποίο όmicroως ενυπάρχει στο microύθο και το στοιχείο της τραγικής ειρωνείας στις απειλές του άρχοντα ότι θα τιmicroωρήσει microε θάνατο τον αίτιο της συmicroφοράς αγνοώντας ότι πρόκειται για την κόρη του Ο α σελ 38

8Σελ 26-27 9ο α σελ 236 10Ν Παπανδρέου Ο Ίψεν στην Ελλάδα Από την

πρώτη γνωριmicroία ως την καθιέρωση 1890-1910 Κέδρος

70

laquoΘεατρικές δοκιmicroέςraquo αρ 3 1983 σ 121 Αναφέρεται από την Έφη Βαφειάδη ο α σελ 196

11Κρητικά Επίκαιρα Μάρτης 1992 12Ισmicroαήλ Κανταρέ Το γεφύρι microε τις τρεις καmicroάρες

Αθήνα 1989 εκδόσεις του 21ου σελ 121 Χριστός (1921) Έχω δηλώσει ότι δεν microου αρέσει η ποίηση και έχω

γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου ότι δεν σκόπευα να διαβάσω το ποιητικό έργο του Καζαντζάκη Τελικά δια-βάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo έργο που απρό-σmicroενα microε ενθουσίασε αποφάσισα να διαβάσω και τις έmicro-microετρες τραγωδίες του και την laquoΟδύσσειαraquo

Ξεκινώ όπως και microε τις microη έmicromicroετρες χρονολογικά από τις πρωιmicroότερες στις υστερότερες Και η πρώτη έmicromicroετρη τραγωδία του είναι ο laquoΧριστόςraquo

Απογοητεύθηκα Στο έργο βρήκα microόνο ψήγmicroατα από τη σκέψη του Αλλά Καζαντζάκης είναι αυτός τώρα που microε έπιασε η όρεξη πρέπει να τον διαβάσω να αποκτήσω microια πιο πλατειά εικόνα για το έργο του έστω και διαβάζοντας έργα του που δεν microε ενθουσιάζουν

Ας δώσουmicroε όmicroως microια περίληψη του έργου Όπως και στο Βούδα το έργο κινείται σε δυο επίπεδα

Στο πρώτο επίπεδο έχουmicroε τον τυπικάρη (είναι εκείνος που διευθύνει την ακολουθία σε ένα microοναστήρι) που απευθύνεται στο εκκλησίασmicroα πριν γίνει το microυστήριο που αποτελεί το δεύτερο επίπεδο Με αυτά τα λόγια του ξεκι-νάει το έργο

laquoΌσοι είναι κατηχούmicroενοι να φύγουν Γυναίκες και παιδιά να φύγουν Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι κι όσοι κρυφά microε αρσενικά για θηλυκά δαιmicroόνια σmicroίγουν κι όσοι δε νιώθουν την καρδιά τους καθαρή να φύγουνraquo

71

Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι Ούτε οι ναζί δεν εί-χαν τέτοιο ρατσισmicroό Εν τάξει οι άρρωστοι και οι ανάπη-ροι αλλά και οι θεατρίνοι

Στο δεύτερο επίπεδο είναι το όραmicroα που βλέπουν αυτοί που microένουν ndash πόσοι να έmicroειναν άραγε - και που είναι σκηνές από την ανάσταση του Χριστού Σrsquo αυτές παρε-λαύνουν όλα τα πρόσωπα οι microαθητές του που παίρνουν την εντολή να διαδώσουν το λόγο του η microητέρα του και η Μαρία η Μαγδαληνή Ο τυπικάρης παίζει σrsquo αυτό το επί-πεδο το ρόλο του αφηγητή που συνδέει και σχολιάζει τις σκηνές

Αυτό που βλέπω να ξεφεύγει από τις Γραφές σε επί-πεδο νοήmicroατος και όχι απλής εικονογράφησης βέβαια εί-ναι η προσωπογράφηση του Ιούδα ίδια microε εκείνην που του κάνει χρόνια αργότερα στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo σύmicroφωνα microε το laquoκατά Ιούδαraquo ευαγγέλιο Ο Ιησούς αναθέ-τει στον Ιούδα microια βαριά αποστολή να τον προδώσει στους Ρωmicroαίους για να ολοκληρωθεί ο προορισmicroός του

laquoΣυχώρα microε έπρεπε ο θλιmicromicroένος κόσmicroος τούτος για να σωθεί πικρή χολή κι οι δυο να πιούmicroε εγώ να σταυρωθώ και εσύ να microε σταυρώσειςhellip Τα χέρια microου στο microέγα microέτωπό σου Γιούδα βαριά απιθώνωmiddot υποmicroονή και δύναmicroη όση Απόστολε άmicroοιρε microπορέσεις αρmicroατώσου Προδότη θα σε κράζουν στους αιώνεςhellip raquo (σελ 108-

109) Αλλά και τους microαθητές τους παρουσιάζει όπως και στον

laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo συmicroφεροντολόγους Όταν ζορί-σουν τα πράγmicroατα υποκρίνονται πως δεν τον φώναξαν Η Μαγδαληνή τους ξεmicroπροστιάζει microιλώντας στο Χριστό

laquoΜην τους ακούςmiddot όλοι σε φώναζαν Χριστέ microου να κατεβείς σα βασιλιάς να τους microοιράσεις χαράζοντας microε το σταυρό ως ψωmicroί τον κόσmicroοmiddot και τώρα αναδιπλώνουν το λαιmicroό κι αρνιούνται Μα χτύπα τους Χριστέ microην τους λυπάσαι (σελ 65-66) Να παραθέσουmicroε και ένα καζαντζακικό laquoψήγmicroαraquo από

τα λίγα που εντοπίσαmicroε laquoΤι microόνο εγώ τον πιο microεγάλο πειρασmicroό

72

νικώντας την ελπίδαhellipraquo (σελ 74) Για τον Σολωmicroό πειρασmicroός είναι η οmicroορφιά της φύσης

που απειλεί να ξεστρατίσει τους laquoΕλεύθερους πολιορκη-microένουςraquo από τον υψηλό σκοπό τους την υπεράσπιση της πόλης

Έστησrsquo ο έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίληhellip Το έκτο αυτό απόσπασmicroα του Γ΄σχεδιάσmicroατος που εί-

ναι ένας ύmicroνος στις οmicroορφιές της φύσης πώς το τιτλοφο-ρεί laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

Η τραγωδία όπως είπαmicroε είναι έmicromicroετρη Είναι γραmicromicroένη σε ιαmicroβικό microέτρο όmicroως microε ανισοσύλλαβους στίχους Κυ-ριαρχεί ο δεκατρισύλλαβος αλλά συναντούmicroε και δεκαπε-ντασύλλαβους δεκατετρασύλλαβους δωδεκασύλλαβους και ενδεκασύλλαβους στίχους

Είπαmicroε θα το πιούmicroε το ποτήρι αυτό microέχρι τον πάτο σαν το Χριστό θα διαβάσουmicroε και τις υπόλοιπες έmicromicroετρες τραγωδίες όπως και την laquoΟδύσσειαraquo

Βούδας (1922) Ο laquoΒούδαςraquo γράφηκε το 1922 την εποχή που ο Καζα-

ντζάκης ενθουσιασmicroένος έκανε την γνωριmicroία του microε τον βουδισmicroό laquoΑντιθεατρικόraquo όπως λέγεται για τα περισσό-τερα έργα του ευτύχησε να ανέβη στο Εθνικό Θέατρο το 1978 σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωmicroού αλλά ατύχησε στην πρόσληψη δεν δέχθηκε καλές κριτικές Εκτενέστατο 300 τόσες σελίδες ήταν αδύνατο να ανέβη στη σκηνή Ο Αλέ-ξης Σολωmicroός αφαίρεσε το ένα τρίτο περίπου των στίχων δηmicroιουργώντας συχνά microια ασάφεια όπως διατείνεται κά-ποιος κριτικός

Τα θεατρικά του Καζαντζάκη που διάβασα και αυτά που θα διαβάσω ακόmicroη δεν τα κρίνω από τη σκηνική τους αρτιότητα δεν έχω κάνει θεατρικές σπουδές και δεν microε ενδιαφέρει εξάλλου αλλά σαν λογοτεχνικά έργα

Η υπόθεση του έργου πρέπει να τοποθετείται στα microέσα του 19ου αιώνα τότε που η ∆ύση εισβάλει στην Κίνα και microε την καλή και microε την κακή έννοια Εδώ εισβάλει microε την

73

καλή Μηχανικοί από τη ∆ύση κάνουν αντιπληmicromicroυρικά έργα στον microεγάλο ποταmicroό Γιανγκ Τσε

Και θυmicroήθηκα το microυθιστόρηmicroα της Περλ Μπακ laquoΑνα-τολικός και ∆υτικός άνεmicroοςraquo από τα πρώτα που αγόρασα microαθητής Ο microανδαρίνος γέρο Τσανγκ είναι προσκολληmicroέ-νος στην παράδοση Όχι όmicroως και ο γιος του και η κόρη του που καλοδέχονται τον πολιτισmicroό της ∆ύσης Όταν ο ποταmicroός θα σπάσει τα φράγmicroατα ο γέρο Τσανγκ θα προσφέρει θυσία στους προγόνους του το γιο του για να σταmicroατήσει το κακό Τον σκοτώνει ενώ κοιmicroάται

Μάταια και τα τρία φράγmicroατα σπάζουν διαδοχικά Ανα-ρίθmicroητα τα πτώmicroατα που επιπλέουν πάνω στα νερά του Ο λαός που έχει microαζευτεί στο αρχοντικό του απαιτεί να θυσιάσει και την κόρη του Μυαλά τάλε κουάλε Ο γερο-Μανδαρίνος συνειδητοποιεί ότι ξεγελάστηκε microάταιη η θυ-σία ανίκανοι οι πρόγονοι

laquoΚαταργώ τη λατρεία των Προγόνων υψώνω τη λα-τρεία των Απογόνωνmiddot δε θα κοιτάξουmicroε πια πίσω θα κοι-τάξουmicroε microπροστά (σελ 562)

Αυτό σκέπτοmicroαι κι εγώ όταν συναντώ κείmicroενο σε πολυ-τονικό Το παρόν βέβαια εξαιρείται που είναι φωτοτυπική επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1956 καθώς και όλα τα πριν το microονοτονικό

Μάταιη η θυσία του γιου όmicroως η κόρη θα προχωρήσει εθελοντικά στη θυσία

∆εν φαίνεται να άλλαξαν και πολύ τα πράγmicroατα τον 20ο αιώνα Θυmicroάmicroαι τον καθηγητή microου στα κινέζικα τον κύριο Zhou που microας έλεγε ότι αν κάποιος πνίγεται σε ένα πο-τάmicroι δεν θα κοιτάξουν να τον σώσουν Ο λόγος Γιατί τον θέλει το πνεύmicroα του ποταmicroού

Μάο Μάο ξεσήκωσες τους ερυθροφρουρούς ενάντια στους καλλιεργηmicroένους αστούς και άφησες τον αmicroαθή λαό να κουβαλάει προλήψεις αιώνων

Αλλά ας συνεχίσουmicroε microε το έργο Ιντερmicroεδιακά βλέπουmicroε σε θεατρική παράσταση που

διοργανώνει ο microάγος τα Πάθη του Βούδα σκηνές δηλαδή από τη ζωή του

74

Και η κόρη θυσιάζεται microάταια Ο ποταmicroός συνεχίζει να φουσκώνει Ο γέρο Τσαγκ τώρα ξέρει χωρίς φόβο και ελπίδα χωρίς αυταπάτες πια αντιmicroετωπίζει ήρεmicroος αξι-οπρεπής το θάνατο Το έργο τελειώνει microε τα νερά να ορ-microούν στο αρχοντικό του

Πολλοί από τους στίχους δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εκθέτουν τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του Καζα-ντζάκη επηρεασmicroένες όπως είπαmicroε από το βουδισmicroό Ποτέ δεν τις εγκατέλειψε ακόmicroη και όταν υιοθέτησε και-νούριες Ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος που προσπαθεί να ανέβη σε microια συνεχώς microετακινούmicroενη προς τα πάνω κο-ρυφή δεν είναι βουδιστική αντίληψη Όmicroως είναι βουδι-στική αντίληψη η στωική υπερηφάνεια και καρτερικότητα απέναντι στις συmicroφορές της ζωής

Θα παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα που εκφρά-ζουν αυτές τις αντιλήψεις

laquoΝα βρει τη λύτρωση Ποια λύτρωση Το Τίποταraquo (σελ 462)

laquo∆εν έγινε ακόmicroα όλη microου η σάρκα πνέmicroα πεινώ πονώ αγαπώ θέλω να φιλήσω ακόmicroα (σελ 480)

laquoΛι-Λι-Φου microου αρέσεις γιατί ένα microονάχα λόγο λες τον πιο γυναίκειο τον πιο παντοδύναmicroο Πρόσταξε Τίποτrsquo άλλο δε χρειάζεται η γυναίκαraquo (σελ 489)

Μοιάζει microε Νίτσε αλλά microάλλον είναι Κοράνι Και ένα ακόmicroη laquoΝίκησα Αλάκερη η δόξα δική microουmiddot νικήθηκα Αλάκερο

το φταίξιmicroο δικό microου-αυτό θα πει άρχονταςraquo (σελ553) ∆εν ξέρω γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές θυmicroή-

θηκα το laquoΜαζί τα φάγαmicroεraquo Και ένα τελευταίο laquohellipακούγονται microακρινές βροντέςhellipraquo (σελ 578) Γιατί αυτή η παράθεση Για τη σύmicroπτωση Ακριβώς καθώς διάβαζα αυτές τις γραmicromicroές ακούστηκε

microια microακρινή βροντή Τη διαδέχτηκαν και άλλες Ακολού-θησε η microπόρα

Έχω γράψει στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξανα-γυρίζειraquo ότι δεν σκοπεύω να ασχοληθώ microε το ποιητικό

75

έργο του Καζαντζάκη και φυσικά microε τις έmicromicroετρες τραγω-δίες του laquoΝα ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη [η laquoΟδύσσεια] στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγου-διού θα το επιχειρούσαraquo αντιγράφω από αυτή την κρι-τική Εκεί που ο ∆ιονύσιος Σολωmicroός τον αγκαλιάζει ο Κα-ζαντζάκης του γυρίζει την πλάτη

Εντελώς Ήταν χόmicroπι microου να ανιχνεύω τους ιαmicroβικούς δεκαπε-

ντασύλλαβους που παρεισφρέουν εντελώς ασυνείδητα σε έργα πεζά αλλά και ποιητικά που είναι γραmicromicroένα στον ελεύθερο στίχο και να τους παραθέτω στο τέλος της βι-βλιοκριτικής Κάποια στιγmicroή σταmicroάτησα Τώρα όmicroως θα τους παραθέσω πάλιmiddot Ο Καζαντζάκης microπορεί να γύρισε την πλάτη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός βρήκε τρόπο και χώθηκε χωρίς ο ίδιος να το πάρει χα-microπάρι ακόmicroη και στα laquoπαρακείmicroεναraquo (Nebentext) Τους σχετικούς στίχους τους έχουmicroε σε παρένθεση όπως είναι και στο κείmicroενο

Ε γέρο-Τσαγκ κατάλαβες Ζύγωσε microη φοβάσαι (σελ

463) Κρεmicroάστε το στα σπίτια σας να φέγγετε τη νύχτα (σελ

464) (απλώνοντας περίτροmicroες την αγκαλιά στο Βούδα) (σελ

487) (αποτραβιέται ο λαός διπλοποδίζει χάmicroω) (σελ 520) Κατάκαρπη οράmicroατα σα microελωmicroένα σύκα (σελ 528) Σολωmicroό microου θυmicroίζει αυτός Συmicroπόνεση microε θέρισε βαθιά για τους ανθρώπους (σελ

531) Έπεσε πάνω στους ανθούς σαν κάρβουνο αναmicromicroένο

(σελ540) (συννέφιασε ο ουρανός κρύφτηκε το φεγγάρι) (σελ

578) Ω θάmicroα ω θάmicroα αθάνατο του κακοmicroοίρη ανθρώπου

(σελ 609)

76

∆εν έχει άστρο ο ουρανός Αφέντηmiddot βρέχειhellip βρέχειhellip (σελ 610)

Μεγάλη microέρα σήmicroερα έχω να του microιλήσω (σελ 615) Εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει (σελ

616) Λάθος Αυτός όπως και οι δυο επόmicroενοι είναι microοιρολόι

της νύφης της γυναίκας του γιου του που σκότωσε ο γερο-microανδαρίνος συνειδητά γραmicromicroένος δηλαδή σε ιαmicro-βικό δεκαπεντασύλλαβο Όmicroως οι επόmicroενοι στην άλλη σελίδα είναι από λαϊκό microοιρολόι Το επιβεβαίωσα ψάχνο-ντας στη google

Είχα τον ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάmicroπους Και το βοριά το δροσερό τον είχα στα καράβια Και συνεχίζει το microοιρολόι τρεις σελίδες παρακάτω Μα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αϊτός αποκοιmicroήθη Και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια (σελ

620) Και συνεχίζουmicroε Μακρύς εmicroένα ο δρόmicroος microου πάει χιλιάδες microίλια (σελ

621) Να δέσουmicroε τον ποταmicroό Ήρθα να σε ξυπνήσω (σελ

621) Εγώ rsquomicroαι η γυναίκα τουmiddot εγώ θα πάω microαζί του (σελ 622) Μήτε Θεός microήτε άνθρωπος microήτε θεριό στο δάσο (σελ

624) ∆ε θrsquo ασκωθώ πρι σφηνωθεί microέσα στα δυο microου χέρια

(σελ 646) η Σωτηρία Υπάρχουν κάmicroποσοι διασκελισmicroοί Πουρνό και σούρουπο έσmicroιξαν το microεσηmicroέρι εχάθη (σελ

649) Κι ο Μογαλάνος γύmicroνωσε microε σεβασmicroό τον ώmicroο (σελ

719) Ξοφλήθηκε ξεκλήρισε ο σπόρος του ανθρώπου (σελ

722) Στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo έργο

που ο Καζαντζάκης έγραψε microετά από δεκαπέντε χρόνια παραθέτω τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που συνάντησα Είmicroαι σίγουρος ότι θα συναντήσω κι άλλους

77

στις τέσσερις πεζές τραγωδίες που microου microένουν ακόmicroη να διαβάσω αλλά δεν θα τους παραθέσω Οι παραπάνω νοmicroίζω είναι αρκετοί

Το συmicroπόσιο εκδόσεις Καζαντζάκη Αθήνα 2009 σελ

242 (terminus post quem 1922 και terminus ante quem

1927) Σε δεύτερη έκδοση του Συmicroποσίου προχώρησε ο

Πάτροκλος Σταύρου ο νόmicroιmicroος κληρονόmicroος των πνευmicroατικών δικαιωmicroάτων των έργων του Νίκου Καζαντζάκη και θετός του γιος Είχε προηγηθεί η έκδοση του 1971 από τις εκδόσεις της Ελένης Καζαντζάκη microε φιλολογική επιmicroέλεια του Εmicromicroανουήλ Κάσδαγλη ο οποίος και προλογίζει Στην δεύτερη αυτή έκδοση ο Σταύρου microετά το κείmicroενο δίνει την φωτογραφική αναπαραγωγή του χειρογράφου και στη συνέχεια παραθέτει microια επιστολή του Καζαντζάκη ένα κείmicroενο του οmicroότιmicroου καθηγητή του Πανεπιστηmicroίου των Ιωαννίνων Βασίλειου Κύρκου που αναφέρεται στις φιλοσοφικές ιδέες που εκτίθενται στο Συmicroπόσιο ένα κείmicroενο του Χριστόφορου Χαραλαmicroπάκη καθηγητή γλωσσολογίας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών για τη γλώσσα του Συmicroποσίου ένα κείmicroενο του ίδιου του Πάτροκλου Σταύρου που αναφέρεται στις περιπέτειες του χειρογράφου και τέλος το προλογικό σηmicroείωmicroα του ΕΧΚάσδαγλη της πρώτης έκδοσης

Την πρόθεσή του να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo ο Καζαντζάκης την εξέφρασε σε ένα γράmicromicroα του το 1922 προς τον φίλο του πρωθιερέα Εmicromicroανουήλ Παπαστεφάνου στο οποίο παραθέτει και ένα χοντρικό σχεδίασmicroά της Την laquoΑσκητικήraquo την είχε ξεκινήσει λίγο πιο πριν Και ενώ η laquoΑσκητικήraquo δηmicroοσιεύτηκε το 1927 το

78

laquoΣυmicroπόσιοraquo χάθηκε Βρέθηκε στο χρηmicroατοκιβώτιο του πατέρα του δόθηκε στον ανιψιό του γιο της αδελφής του και αναρωτιέται ο Σταύρου γιατί να microη παραδοθεί στον Καζαντζάκη αλλά να δοθεί microετά τον θάνατό του στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου

Ό τι και να γράψει ένας microεγάλος συγγραφέας ενδιαφέρει ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό Είναι όmicroως άδικο να τον κρίνεις από ένα έργο το οποίο δεν πρόλαβε να επεξεργαστεί Την laquoΑσκητικήraquo την επεξεργαζόταν συνέχεια το laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως το θεωρούσε οριστικά χαmicroένο και δεν το παραθέτει στην εργογραφία του Αναρωτιόmicroαστε ποια θα ήταν η τελική microορφή του laquoΣυmicroποσίουraquo αν δεν είχε χαθεί και είχε προλάβει να το επεξεργαστεί

Ο Καζαντζάκης θέλησε να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo στη φόρmicroα του πλατωνικού διαλόγου microε microόνη τη διαφορά ότι εδώ θέmicroα δεν είναι ο έρωτας αλλά το θείο όπως το εννοεί ο Καζαντζάκης Στον διάλογο συmicromicroετέχουν τέσσερα άτοmicroα που πίσω από τα ονόmicroατά τους ο Πρεβελάκης αναγνώρισε τα πραγmicroατικά πρόσωπα Ο Άρπαγος είναι ο ίδιος ο Καζαντζάκης ο Πέτρος είναι ο Άγγελος Σικελιανός ο Κοσmicroάς ο Ίων ∆ραγούmicroης και ο Μύρος ο Μύρων Γουναλάκης φίλος του Καζαντζάκη

Οι δυο προηγούmicroενες αναρτήσεις microας ήταν για τον Καζαντζάκη και είπαmicroε πάρα πολλά εκεί για να έχουmicroε τη διάθεση να τα επαναλάβουmicroε και εδώ microιλώντας για ένα έργο έλασσον σε σχέση microε τα κορυφαία laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo και laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Να επαναλάβουmicroε απλά ότι ο Καζαντζάκης είναι κατά βάση λογοτέχνης και όχι φιλόσοφος και laquoκατά βάθος λυρικός ποιητήςraquo (σελ 204) όπως γράφει ο Χριστόφορος Χαραλαmicroπάκης στο δικό του κείmicroενο

Στο πλατωνικό laquoΣυmicroπόσιοraquo πέρα από το καθαρά θεωρητικό microέρος υπάρχει και το αφηγηmicroατικό τmicroήmicroα microε την παράθεση microύθων και γεγονότων ndash έχουmicroε παρουσιάσει το έργο πριν δυο χρόνια νοmicroίζω στο blog microας Ο Καζαντζάκης κάνει κάτι ανάλογο Παραθέτει αυτοβιογραφικά στοιχεία που εικονογραφούν τις

79

αντιλήψεις και τα αισθήmicroατά του στοιχεία που συναντήσαmicroε και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo αλλά και διάφορα γεγονότα Γράφει πχ για τον δάσκαλο που δεν τόλmicroησε να πάει τα παιδιά στην εκκλησία την 25η Μαρτίου σε αντίθεση microε τον βούλγαρο δάσκαλο που έριξε microια βόmicroβα πάνω σε ένα τραπέζι στο ελληνικό προξενείο την ώρα που τραγουδούσαν τον εθνικό ύmicroνο και έγιναν όλοι και αυτός microαζί κοmicromicroάτια Και ο Καζαντζάκης σχολιάσει στη συνέχεια laquoΝα τέτοιους δασκάλους θέλει το γένοςraquo (σελ 29)

Στην ανθρώπινη τυπολογία microιλάmicroε για εσωστρεφείς και εξωστρεφείς τύπους για συναισθηmicroατικούς και microη συναισθηmicroατικούς (η τυπολογία του Hans Eysenck) όmicroως δεν διάβασα ποτέ για laquoθρησκευτικούςraquo τύπους Ίσως γιατί είναι σπάνιοι Εγώ προσωπικά έχω συναντήσει τέτοιο τύπο Και ο Καζαντζάκης φαίνεται πως ήταν τέτοιος τύπος Τον κατατρύχει από τα παιδικά του χρόνια η εmicromicroονή του θείου ndashΘεέ microου και κάνε microε θεό παραθέτει και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo και στο laquoΣυmicroπόσιοraquo αυτή την παιδική παράκληση Στο laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως λέει ότι laquoΜα ευτύς ως microου ξέφυγε ο λόγος κατάλαβα την αmicroαρτία κι άρχισα το θρήνοraquo (σελ 52)

Παλιά χαρακτήρισα τη laquoφιλοσοφίαraquo του Καζαντζάκη σαν ηρωικό πεσιmicroισmicroό laquo∆ιαλέγοmicroε απrsquo όλες τις πλάνες microιαν εκείνη που περισσότερο ταιριάζει microε microας και την ανακηρύχνοmicroεν Αλήθεια Σηκώνουmicroε ψηλά τη σηmicroαία της φωνάζοντας ενεργώντας σκοτώνονταςmiddot microα microέσα microας στην κορφή microας αmicroέτοχο περγελαστικό παγερό γνωρίζοντας το τέχνασmicroα το Μάτι παρακολουθεί microέσα στο φως του θανάτου το microάταιο και γραφικό microεθύσιraquo (σελ 37-38)

Ποιο είναι αυτό το Μάτι που βρίσκεται microέσα microας και παρακολουθεί Αν ήταν microέσα microας το Μάτι θα έβλεπε αυτή τη microαταιότητα και θα microας σταmicroάταγε Όχι το Μάτι είναι απέξω και δεν είναι άλλο από το microάτι του Καζαντζάκη Σε πιο προσιτή σε microας ορολογία θα λέγαmicroε ότι ο Καζαντζάκης πίσω από τη laquomicroεγάλη αφήγησηraquo διακρίνει την ουτοπία Όmicroως ο Lyotard χαρακτηρίζει την εποχή microας

80

ως το τέλος των microεγάλων αφηγήσεων Την αντίληψη του Καζαντζάκη τη συmicromicroερίστηκαν πολλοί άλλοι να αναφέρουmicroε microόνο τον Καβάφη και την Ιθάκη του

Η θρησκεία είναι το καταφύγιο εκείνων που προσπαθούν να ξορκίσουν τις σαρκικές ηδονές Ο Καζαντζάκης αναφέρει ότι γυρνώντας από microια ανούσια παράσταση συνάντησε σε microια γωνιά microια laquoδηmicroόσια γυναίκαraquo laquoΤινάχτηκα σαν να συνάντησα φίδιraquo (σελ 59) Το βράδυ δεν microπορούσε να κοιmicroηθεί Τα ξηmicroερώmicroατα που τον πήρε ο ύπνος είδε όνειρο τον Χριστό laquoκαι στα πόδια του ήσυχη χλοmicroή κrsquo ευτυχισmicroένη καθόταν η Μαρία και κοίταζε πέρα τον ολοπράσινο κάmicroπο τον Ιορδάνη microε τrsquo αψηλά καλάmicroια και τον ήλιο που βασίλευε Ξάφνου ο Χριστός κινήθηκε λίγο και όλο το όραmicroα βούλιαξε microεmicroιάς και χάθηκεraquo (σελ 60)

Οι δυο απόπειρές του να γίνει καλόγερος αλλά κυρίως το επεισόδιο που αναφέρει στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo που πρήστηκε το πρόσωπό του σαν άmicroυνα για την αποφυγή microιας συνάντησης microε microια γυναίκα δείχνουν καθαρά τον laquoθρησκευτικόraquo τύπο του Καζαντζάκη

Κάποιοι καταφεύγουν σε πιο δραστικά microέσα για την αντιmicroετώπιση των σαρκικών πειρασmicroών Όταν η απώθηση δεν πετυχαίνει ενεργεί η ίδια η συνείδηση laquoΈνας ασκητής στη Θηβαΐδα microπολιάστηκε τη λέπρα έβγαλε το δρεπανωτό microαχαίρι που κλάδευε τα δένδρα του και microουνουχίστηκεraquo (σελ 83)

∆ιαβάζουmicroε laquoΉθελα να ξαπλώσω χάmicroου και να κλείσω τα microάτια lsquoΕίναι η Άνοιξηrsquo συλλογίστηκα lsquoΕίναι η Άνοιξη Ο microέγας Πειρασmicroόςraquo (σελ 89)

Και θυmicroήθηκα τον Σολωmicroό που κι αυτός είχε λόγους να απωθεί τις σαρκικές επιθυmicroίες ndash έχω γράψει σχετικά σε ένα microικρό microελέτηmicroά microου γι αυτόν ndash και συγκεκριmicroένα τους στίχους laquoΈστησrsquo ο Έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίλη κι η φύση ήβρε την καλή και τη γλυκιά της ώραraquo Και όmicroως το υπέροχο αυτό απόσπασmicroα από το τρίτο σχεδίασmicroα των Ελεύθερων Πολιορκηmicroένων που υmicroνεί την οmicroορφιά της φύσης φέρει τον τίτλο laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

81

Αυτά προς το παρόν Είπαmicroε στον Καζαντζάκη θα ξαναγυρίσουmicroε

Οδυσσέας (1927) laquoΟ Οδυσσέαςraquo που γράφηκε έξι χρόνια microετά το

laquoΧριστόraquo το 1927 είναι microια άλλη ποιητική εκδοχή του τέλους της Οδύσσειας Το microόνο laquoκαζαντζακικόraquo στοιχείο που θα δούmicroε είναι η παρουσίαση του Τηλέmicroαχου ως ενός γιου που θέλει να ξεφύγει από τη σκιά του πατέρα που έστω και απών τον καταδυναστεύει

laquoΑΘΗΝΑ Η δύναmicroή του φούσκωσε δε δέχεται στον ίσκιο του γονιού να microαραγκιάζειmiddot στη Σπάρτη πάει να microάθει το χαmicroό σουmiddot να ρίξει πια καιρός από τους ώmicroους το microέγα σου κουφάρι νrsquo ανασάνειhellip Που πέθανε καλά rsquoναι πεθαmicroένοςraquo (σελ 405) Βέβαια στο τέλος του έργου βλέπουmicroε πατέρα και γιο

συντροφιασmicroένους να σχεδιάζουν την εξόντωση των microνηστήρων Το εφέ της microεταmicroφίεσης και της αναγνώρισης καθώς και η τραγική ειρωνεία (οι microνηστήρες δεν ξέρουν ποιος είναι ο γέρος και τι τους περιmicroένει ενώ εmicroείς ξέρουmicroε) τόσο συνηθισmicroένα σε λογοτεχνικές laquoαφηγήσειςraquo περασmicroένων αιώνων αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά Οι στίχοι όπως και στον laquoΧριστόraquo είναι ιαmicroβικοί όmicroως ανισοσύλλαβοι ∆εν είναι όλοι οι στίχοι αψεγάδιαστοι όπως στον laquoΕρωτόκριτοraquo για παράδειγmicroα Και έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που εντοπίσαmicroε είδα ότι τον σπάζει microε διασκελισmicroό

laquoΓυναίκες είδα ξωτικές κι αmicroέρωτα ποτάmicroιαhellipraquo(σελ 429) Παρεmicroβάλει όmicroως ένα δηmicroοτικό τραγούδι ίσως ριζίτικο

microε πρωταγωνιστή το χάρο που παίρνει στις ψυχές laquohellipκι ο Χάρος φανερώθηκε στον κάmicroπο καβαλάρης Μαύρος είναι microαύρα φορεί microαύρο rsquoνrsquo και το άλογό

τουhellipraquo (σελ 474) Αγάπη πού rsquoρθει πάρωρα σα microήλο δίφορό rsquoναι

82

Απού ποmicroένει στα κλαδιά και τα πουλιά το τρώνε Αυτή τη microαντινάδα έχει σαν microότο ο Κωστής

Φραγκούλης ο γνωστός σε microας τους κρητικούς ως Ανταίος στη ποιητική συλλογή του laquoΤα δίφοραraquo Τα ποιήmicroατα που εmicroπεριέχονται σrsquo αυτή γραmicromicroένα στον ανοmicroοιοκατάληκτο ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του ριζίτικου είναι σωστά διαmicroάντια αλλά laquoπάρωραraquo γραmicromicroένα σε microια εποχή που η ποίηση γράφεται διαφορετικά Αν ο Φραγκούλης έγραφε την εποχή της Κρητικής Αναγέννησης η αν έγραφε laquoδιαφορετικάraquo όπως οι Σεφέρης Ρίτσος Ελύτης κλπ θα είχε κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον ελληνικό Παρνασσό Τώρα έχει απλώς κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον κρητικό Παρνασσό τον Ψηλορείτη

∆εν microου αρέσει η ποίηση και το ποιητικό δράmicroα και ήξερα από την αρχή ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του Καζαντζάκη δεν θα microου άρεσαν όσο οι γραmicromicroένες σε πεζό λόγο Όmicroως microου αρέσει το ότι έγραφε κόντρα στο ρεύmicroα Βέβαια microε την laquoΟδύσσειαraquo έτρεφε φιλοδοξίες αλλά δεν microπορεί να microην ένοιωθε ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του ήταν λίγο πολύ καταδικασmicroένες Τι microέλλον microπορούσαν να έχουν στην εποχή microας όταν και οι έmicromicroετρες τραγωδίες της κλασικής αρχαιότητας παίζονται σε πεζή microετάφραση

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια από τα αποσπάσmicroατα που ξεχωρίσαmicroε

laquoΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Και λες οι θεοί microαζί microου θα rsquoρθουν Ο∆ΥΣΣΕΑΣ θα rsquoρθουν όντας νικάς Τους ξέρωmiddot πάντα τρέχουν πίσω απrsquo τον νικητή να φαν ψοφίmicroια σαν τα κοράκιαraquo (σελ 437) Και όχι microόνο οι θεοί Και οι laquoπελάτεςraquo τρέχουν πίσω

από τους νικητές στις εκλογές Και ένας καζαντζακικός στίχος laquoΜάθε να σπας τα σύνορα του ανθρώπουraquo (σελ437) Το θέmicroα της Αναγκαιότητας και της Ελευθερίας κάνει

και εδώ την εmicroφάνισή του laquoΟ∆ΥΣΣΕΑΣ (microόνος) Ελευτερία

83

πώς αναβράς σαν άγια νεροmicroάνα microέσα απrsquo το microαύρο βύθος της Ανάγκης και το φρυmicroένο νου microου δροσερεύειςraquo (σελ 482) Παρεmicroπιπτόντως ο ενδεκασύλλαβος είναι ο στίχος που

απαντάται πιο συχνά Υπάρχει και κάτι καινούριο που δεν υπάρχει στο

laquoΧριστόraquo Ο χορός Είναι γυναικείος και κάνει δυο φορές έστω και σύντοmicroα την εmicroφάνισή τουraquo

laquoΨηλά από πάνω απrsquo τα σγουρά κεφάλια σας η ∆ίκη ξαπλώνει τα φτερά και καmicroπανίζει στον αγέραhellipraquo (σελ 484) Ο Οδυσσέας κατατρύχει τον Καζαντζάκη Σαν πρόωρη

γέννα του φάνηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo στο microυαλό του έχει τώρα την laquoΟδύσσειαraquo

Νικηφόρος Φωκάς (1927) Την ίδια χρονιά που δηmicroοσιεύτηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo το

1927 δηmicroοσιεύτηκε και ο laquoΝικηφόρος Φωκάςraquo Ίσως να γράφηκε επίσης την ίδια χρονιά όπως ο laquoΟδυσσέαςraquo

Σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo έγραφα ότι δεν είναι ιδιαίτερα κατάλληλο πρόσωπο σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου και εξηγούσα τους λόγους Κάτι ανάλογο microπορούmicroε να πούmicroε και για τον Νικηφόρο Φωκά ότι δηλαδή δεν είναι τραγικό πρόσωπο δεν microπορούmicroε να νοιώσουmicroε γιrsquo αυτόν το αίσθηmicroα του laquoελέουraquo που νιώθουmicroε για τους τραγικούς ήρωες όπως επισηmicroαίνει ο Αριστοτέλης Όmicroως πολλοί χριστιανοί ελπίζω όχι όλοι θα τον θεωρήσουν ως τραγικό πρόσωπο

Ο Νικηφόρος Φωκάς προς δόξαν του Χριστού φορολογούσε άγρια το λαό για να χρηmicroατοδοτεί τις εκστρατείες του εναντίον των απίστων

laquoΣκλάβοι σκοπό δεν έβαλα στην άγρια τη ψυχή microου τις άπατες να microάχουmicroαι κοιλιές σας να χορταίνω και σε ντροπές ειρηνικές να πέφτετε γελώντας Κι όντας σωρούς σας φέρνω στον Ιππόδροmicroο

84

τα κούρσα των βαρβάρων να χαχανίζετε κοπρολαλώντας Γιατrsquo είmicroαι βασιλιάς δεσπότης των Ρωmicroαίων δεν είmicroαι τσέλιγκας εγώ σε οκνά κοπάδια γιδοπρόβαταmiddot ο γίσκιος είmicroαι του Θεού στη γης την άδεια και χρέος microου σε λιόβατα βουνά και microες στα χιόνα τους άπιστους να πολεmicroώ και να σκοτώνωraquo (σελ 391) Ήταν τόσο πιστός ο Νικηφόρος Φωκάς ώστε στο τέλος

της ζωής του ετοιmicroαζόταν να κλειστεί σε microοναστήρι και να παραδώσει την εξουσία στον αδελφό του τον Λέοντα Ήταν τόσο καταπιεσmicroένος ο λαός ώστε τον microισούσε αφάνταστα Στο έργο βλέπουmicroε να τον γιουχαΐζουν και να τον πετροβολούν Τη δολοφονία του την δέχτηκε microε microεγάλη ικανοποίηση

Όmicroως ενώ χωλαίνει ο Νικηφόρος Φωκάς ως τραγικό πρόσωπο αναδεικνύεται περίτρανα η νιτσεϊκή αντίληψη που έχει ο Καζαντζάκης για τη γυναίκα δεν είναι είπαmicroε η microούσα στέκεται πάντα εmicroπόδιο στις υψηλές επιδιώξεις του άντρα Και σκέφτοmicroαι τώρα microούσα είναι ή microπορεί να είναι microόνο για τους καλλιτέχνες για τους ανθρώπους της δράσης microάλλον είναι εmicroπόδιο Η παλλακίδα στο laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo το ήξερε αυτό πολύ καλά και γιrsquo αυτό αυτοκτόνησε για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της πριν τη microεγάλη microάχη microε την αmicroφίρροπη έκβαση Στην περίπτωση όmicroως του Φωκά είναι κάτι χειρότερο επικίνδυνη Αυτή microηχανεύτηκε την εξόντωσή του σε συνεργασία microε τον Ιωάννη Τσιmicroισκήmiddot ο οποίος βέβαια δεν την έβαλε microετά δίπλα στο θρόνο του παραήταν γριά γιrsquo αυτόν αλλά και επικίνδυνη την έστειλε σε microοναστήρι

laquoΘΕΩΦΑΝΩ Παλεύεις microε ίσκιους και φαντάσmicroατα κι αφήνεις

το microόνο σίγουρα αγαθό στη γης τη σάρκαmiddot δεν τη λυπάσαι δεν τη θες για κοίταξέ microεraquo (σελ 393) Τον παρασύρει σε microια τελευταία συνεύρεση που όmicroως

του στοίχισε τη ζωή

85

Υποτίθεται όmicroως ότι δεν έπεσε αmicroαχητί στην αγκαλιά της

laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Λιγοθυmicroάει το microισητό γλυκό κορmicroί της microοσκοmicroυρίζοντας microες στην τραχιά microου αγκάληmiddot Κύριε φωνάζω σου στερνή φορά βοήθεια ολάνθιστος γκρεmicroός της γυναικός το σώmicroαraquo (σελ 464) Η Ιουδήθ της παλαιάς διαθήκης είναι το ιστορικό

προηγούmicroενο ενώ η Καρλότα Κορντέ που δολοφόνησε τον Μαρά είναι το ιστορικό επόmicroενο ∆εν ξέρω για microεθεπόmicroενο αλλά κι αν δεν υπάρχει σίγουρα θα υπάρξει

Το microόνο που σώζει στη συνείδησή microου τον Νικηφόρο Φωκά είναι ότι microας απάλλαξε εmicroάς τους κρητικούς από τους Σαρακηνούςmiddot τους ίδιους Σαρακηνούς που εξεδίωξε η Ισαβέλλα και ο Φερδινάνδος από την Ισπανία πεντακόσια χρόνια αργότεραmiddot για την ακρίβεια τα τρισέγγονά τους

Και εδώ έχουmicroε ανισοσύλλαβους ιαmicroβικούς στίχους όmicroως επί πλέον έχουmicroε και κάτι άλλο συχνά συναντούmicroε οmicroοιοκαταληξία είτε ζευγαρωτή είτε σταυρωτή Ακόmicroη υπάρχει και microια υποψία στροφών που καταλήγουν σε ηmicroιστίχια δίνοντας ένα εφέ εντυπωσιακού τέλους Οι ίαmicroβοι αυτοί ιδιαίτερα προς το τέλος του έργου έχουν microια εξαιρετική microουσικότητα

laquoΣΑΡΑΚΗΝΗ hellipΓιατί microε σιδερένιο αλέτρι βαριά πατώντας την παλάmicroη ετούτος οργώνει το άγιο των προγόνων ψυχοmicroέτρι και καίγοντας το αmicroύθητό microου πλούτος σπέρνει στα σπίτια των πατέρων microου τα ηλιόκαλα διπλόφουχτα το αλάτι και τα κόκαλα Μα θες δε θες Αλλάχ θrsquo ακούσεις του άγριου σαρακηνού microου σπλάχου την κραυγή και microε διπλό τσεκούρι εγδικητής θα κρούσεις τη γη (σελ 327) Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ hellipΈσφαξα ναι microωρά παιδιά φυλές

ξεπάστρεψα πάνω απrsquo το πρόσωπο της γης για να δοξάσω και να στηλώσω το Θεό στο microαύρο χώmicroαraquo (σελ 456)

86

Αυτό δεν κάνουν και οι τζιχαντιστές Λάθος Αυτοί το κάνουν για να στηλώσουν τον Αλλάχhellip Πόσο ακριβής ιστορικά είναι η παρουσίαση αυτή του

Νικηφόρου Φωκά αλλά και κάθε απεικόνιση ενός πραγmicroατικού προσώπου Υπάρχει ασφαλώς microια απόκλιση που δεν είναι όmicroως πάντα εύκολο να ξέρουmicroε το microέγεθος της

Ασκητική (1927) ∆εν ήταν στις προθέσεις microου να γράψω για την

laquoΑσκητικήraquo ήθελα να γράψω microόνο για τα έργα του Καζαντζάκη στα οποία υπάρχει microια ιστορία δηλαδή στα microυθιστορήmicroατά του και τα θεατρικά τουmiddot microάλιστα αρχικά δεν είχα σκοπό να διαβάσω τα θεατρικά του που ήταν σε έmicromicroετρο λόγο Αποφάσισα να εξαιρέσω την laquoΑσκητικήraquo περισσότερο σαν κίνητρο για να την ξαναδιαβάσω

Ο πατέρας του παιδικού microου φίλου του Αντώνη του Μουστακάκη ήταν την εποχή εκείνη ο πιο πλούσιος του χωριού microεγάλος κτηmicroατίας Αγόραζε λοιπόν στον Αντώνη πολλά βιβλία από τα οποία αρκετά διάβασα κι εγώ αν όχι όλα Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν και κάποια βιβλία του Καζαντζάκη

Ο πατέρας του Αντώνη ήταν γραmicromicroατέας στον ελαιουργικό συνεταιρισmicroό του χωριού στον οποίο ο πατέρας microου υπήρξε από τα ιδρυτικά microέλη Σαν γραmicromicroατέας είχε γραφοmicroηχανή Στη γραφοmicroηχανή αυτή ο Αντώνης αντέγραψε και microου έδωσε το laquoΠιστεύωraquo από την Ασκητική

Αργότερα διάβασα όλη την laquoΑσκητικήraquo και την ξαναδιάβασα και σαν φοιτητής

Το ποιητικό αποκαλυπτικό της ύφος δεν microπορώ να πω ότι microε ενθουσίασε ιδιαίτερα όπως και το ότι ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί συνεχώς το Θεό σαν σύmicroβολο χωρίς να πιστεύει σrsquo αυτόν

Θυmicroάmicroαι από τότε το τέλος της laquoΑσκητικήςraquo laquoΕγώ κι εσύ [ο Θεός] είmicroαστε ένα

87

Και το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo Οι παπάδες δεν έκαναν καmicroιά παρανόηση πάνω στο

νόηmicroα αυτού του τελευταίου στίχου Παρrsquo ολrsquo αυτά microου προκάλεσε έκπληξη όταν διάβασα στη βικιπαίδεια ότι (αντιγράφω και επικολλώ) laquoΤο 1930 θα δικαζόταν πάλι ο Καζαντζάκης για αθεϊσmicroό για την Ασκητική Η δίκη ορίσθηκε για τις 10 Ιουνίου αλλά κι αυτή δεν έγινε ποτέraquo (Η πρώτη δίκη ήταν για microια εκδήλωση που έγινε στο θέατρο Αλάmicroπρα για τη Σοβιετική Ένωση το 1928 ∆ιώχτηκε microαζί microε τον ∆ηmicroήτρη Γληνό)

Μου φαίνεται απίστευτο ότι θα microπορούσε να δικαστεί κανείς για αθεϊσmicroό στις χριστιανικές δηmicroοκρατίες (εν τάξει το ξέρω στις ισλαmicroικές η ποινή είναι ο θάνατος) Και η ελληνική δηmicroοκρατία είναι σαφώς ανώτερη από την αθηναϊκή της κλασικής εποχής ∆εν έχουmicroε δούλους ψηφίζουν οι γυναίκες (αν και το 1930 που θα γινόταν η δίκη δεν ψήφιζαν) αλλά το να εγκαλείται κανείς για αθεϊσmicroό αυτό πια είναι απίστευτο Όmicroως πάλι καλά που δεν έγινε η δίκη Ας microην ξεχνάmicroε ότι στην αθηναϊκή δηmicroοκρατία του Περικλή ο φίλος του Αναξαγόρας πρόλαβε και το έσκασε την τελευταία στιγmicroή Αντιmicroετώπιζε ποινική δίωξη microε την ποινή του θανάτου γιατί δίδασκε ότι ο ήλιος είναι microια microεγάλη πύρινη σφαίρα και όχι θεός

Την ξαναδιάβασα λοιπόν την laquoΑσκητικήraquo Το ποιητικό της ύφος δεν microε παρασύρει παρόλο που

microερικοί την έχουν σαν ευαγγέλιο Γενικά έχοντας στόφα δοκιmicroιογράφου δεν είmicroαι λάτρης της ποίησης Ο Καζαντζάκης έχει τις δικές του ιδέες και εγώ τις δικές microου Μεγάλος πεζογράφος υποκλίνοmicroαι αλλά όχι δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος των ιδεών του Έτσι το microόνο που microπορώ να κάνω microε την laquoΑσκητικήraquo είναι να παραθέσω κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΘέλω να βρω microια δικαιολογία για να ζήσω και να

βαστάξω το φοβερό καθηmicroερινό θέαmicroα της αρρώστιας της ασκήmicroιας της αδικίας και του θανάτουraquo

Εmicroένα δεν microου χρειάζεται καmicroιά δικαιολογία

88

laquo∆εν είmicroαι ο κατάδικος που τον πότισαν κρασί για να θολώσει το microυαλό τουmiddot microε λαγαρά τα φρένα νηφάλιος δρασκελώ το ανάmicroεσα στους δυο γκρεmicroούς microονοπάτιraquo

Αντιφάσκει microε το προηγούmicroενο απόσπασmicroα ∆εν τον πότισαν κρασί αλλά ψάχνει και αυτός για laquoισοδύναmicroαraquo

laquoΠου πάmicroε Μη ρωτάς Ανέβαινε κατέβαινε ∆εν υπάρχει αρχή δεν υπάρχει τέλος Υπάρχει η τωρινή τούτη στιγmicroή γιοmicroάτη πίκρα γιοmicroάτη γλύκα και τη χαίρουmicroαι όληraquo

Να microια ιδέα που τη συmicromicroερίζοmicroαι απόλυτα laquoΚαλή είναι η ζωή καλός ο θάνατος η Γης στρογγυλή

και στερεή σα στήθος γυναικός στις πολυκάτεχες παλάmicroες microουraquo

Και αυτό το συmicromicroερίζοmicroαι εκτός από το laquoκαλός ο θάνατοςraquo Όχι ο θάνατος δεν είναι καθόλου καλός ιδιαίτερα αν είναι επώδυνος Καλός είναι όταν σου έλθει χωρίς να τον πάρεις χαmicroπάρι στον ύπνο σου αν είναι αλήθεια ότι κοιmicroάσαι και πεθαίνεις χωρίς να το αντιληφθείς όπως ο συγχωρεmicroένος ο ξάδελφός microου ο Κωστής

laquoΝrsquo αγαπάς τον καθένα ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Μη ζητάς φίλουςmiddot να ζητάς συντρόφουςraquo

Αγαπώ κάποιον αν είναι καλός άνθρωπος όχι ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Ποιον αγώνα Τον δικό του αγώνα microπορεί να microην τον συmicromicroερίζοmicroαι Όσο για φίλους συνυπογράφω τη ρήση του Σενέκα που διάβασα πρόσφατα laquosatis sunt mihi pauci satis est unus satis est nullusraquo Και η microετάφραση laquoΜου αρκούν ολίγοι αρκεί ένας αρκεί κανέναςraquo Έχω φίλους που δεν είναι σύντροφοι αλλά και συντρόφους που είναι φίλοι

laquoΕίδαmicroε τον ανώτατο κύκλο των στροβιλιζόmicroενων

δυνάmicroεων Τον κύκλο αυτόν τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό Μπορούσαmicroε να του δώσουmicroε ότι άλλο όνοmicroα θέλαmicroε Άβυσσο Μυστήριο Απόλυτο Σκοτάδι Απόλυτο Φως Ύλη Πνέmicroα Τελευταία Ελπίδα Τελευταία Απελπισία Σιωπή Μα τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό γιατί τrsquo όνοmicroα τούτο microονάχα ταράζει βαθιά από προαιώνιες αφορmicroές τα

89

σωθικά microας Κι η ταραχή τούτη είναι απαραίτητη για νrsquo αγγίξουmicroε σώmicroα microε σώmicroα πέρα από τη λογική τη φοβερήν ουσίαraquo

Νοmicroίζω το παραπάνω απόσπασmicroα λύνει την παρεξήγηση microερικών ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Θυmicroάmicroαι τον συγχωρεmicroένο τον θεολόγο microας τον Νίκο τον Ασπραδάκη που microας δήλωνε microε έmicroφαση microέσα στην τάξη ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Ποτέ δεν τόλmicroησα να προβάλω την αντίρρησή microου Έριχνε άγριο ξύλο αλλά όχι δεν θα microε χτυπούσε γιrsquo αυτό

Θυmicroάmicroαι τον συmicromicroαθητή microου το Γιώργη το Ρηγάκη πρώτη λυκείου που του εξέφρασε την αντίρρησή του για την ύπαρξη του Θεού Οργισmicroένος του απάντησε laquoΤι θες microωρέ να Τον φωνάξουmicroε να έλθει στου αεριούχου του Μιχελάρου για να Τον δεις και να πεισθείς ότι υπάρχειraquo

Ήταν τέτοια η σύγχυσή του που ο συγχωρεmicroένος ο Μιχελάρος καφετζής που το καφενείο του ήταν κοντά στο σχολείο λίγο πιο κάτω από το νοσοκοmicroείο καθώς εκτός από καφέδες προσέφερε και αεριούχα ποτά έγινε laquoαεριούχοςraquo

Θυmicroήθηκα πάλι microια φορά σε διαγώνισmicroα που ο Γιώργης ο Ρηγάκης αντέγραφε Του παίρνει το σκονάκι και τον βάζει να αλλάξει θρανίο Αυτός όmicroως είχε προβλέψει το ενδεχόmicroενο και είχε και άλλα σκονάκια Τον βλέπει του παίρνει και το επόmicroενο Ξανά τον βλέπει του παίρνει και το άλλο Νοmicroίζω ήταν η έβδοmicroη φορά βλέπω τον κο Ασπραδάκη να ορmicroάει microε φόρα στο θρανίο που καθόταν και τον Ρηγάκη να τρέχει σαν βολίδα προς τα έξω να γλιτώσει το ξύλο Αυτή το φορά δεν θα τη γλίτωνε και ας ήταν ο καθηγητής microας φίλος κολλητός του πατέρα του

Ο φίλος microου ο Θοδωρής έφαγε δυο φορές άγριο ξύλο απrsquo αυτόν Την πρώτη φορά γιατί κτυπούσε microανιωδώς το θρανίο microε τις παλάmicroες του χωρίς να πάρει χαmicroπάρι ότι είχε microπει microέσα στην τάξη Τη δεύτερη όmicroως εντελώς άδικα Ήταν στην έδρα microαζί microε άλλους για να πει microάθηmicroα Κάποια στιγmicroή φταρνίστηκε και έβαλε την παλάmicroη του microπροστά στο στόmicroα του Ο κος Ασπραδάκης νόmicroισε ότι

90

γέλασε και τον τάραξε στο ξύλο Ο Θοδωρής αθώος διαmicroαρτυρότανε αλλά άδικα Αν όντως είχε γελάσει θα το είχε βάλει και αυτός στα πόδια

Κι εγώ microια φορά έφαγα άγριο ξύλο από τον κο Μιχαλάκη Ήταν φυσικός αλλά microας έκανε microαθηmicroατικά δευτέρα γυmicroνασίου Είχε τελειώσει το microάθηmicroα και microας έβαζε τις ασκήσεις

ndashΤην 27 Την 29 Την 30 Σε κάθε νούmicroερο που έλεγε εmicroείς φωνάζαmicroε

laquoΩωωωraquo Εξοργισmicroένος microας λέει κάποια στιγmicroή ndashΌποιο δω να ξαναφωνάξει ω θα τον δείρω Την 33

Ξανά εmicroείς laquoΩωωωωraquo -Εγώ είπα όποιο δω εγώ είδα εσέεεενα Κατεβαίνει κάτω και microου ρίχνει κάτι σφαλιάρες στο

σβέρκο που νόmicroισα ότι θα λιποθυmicroούσα Αυτό ήταν το πιο άγριο ξύλο που έφαγα στο γυmicroνάσιο Αλλά ας αφήσουmicroε τις microαθητικές αναmicroνήσεις και να

συνεχίσουmicroε microε τον Καζαντζάκη laquoΑφήνουmicroε τη θύρα microας ανοιχτή στην αmicroαρτία ∆ε

βουλώνουmicroε τrsquo αυτιά microας να microην ακούσουmicroε τις Σειρήνες ∆ε δενόmicroαστε από φόβο στο κατάρτι microιας microεγάλης Ιδέαςmiddot

microήτε παρατούmicroε το καράβι και χανόmicroαστε γρικώντας φιλώντας τις Σειρήνες Παρά εξακολουθούmicroε την πορεία microας αρπάζουmicroε και ρίχνουmicroε τις Σειρήνες στο καράβι microας και ταξιδεύουν κι αυτές microαζί microας Τούτη είναι σύντροφοι η καινούρια Ασκητική microαςraquo

Κρυπτοmicroνησία ή τα microεγάλα πνεύmicroατα Το διήγηmicroά microου laquoΝα αυτοκτονήσει κανείς ή να microην αυτοκτονήσειraquo από τη συλλογή laquoΤο Φραγκιόraquo (ΑΛ∆Ε 2011) τελειώνει ως εξής

laquo∆εν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε εξαιτίας microιας ερωτικής απογοήτευσης Γενικά δεν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε για τίποτα Η ζωή είναι η υπέρτατη αξία και πρέπει να τη ζήσουmicroε όσο πιο καλά microπορούmicroε υποmicroένοντας microε στωικότητα ό τι πικρίες και στενοχώριες microας περιmicroένουν στην πορεία της Στο δρόmicroο microας για την Ιθάκη που η Ιθάκη είναι ο θάνατος πρέπει να προσπαθήσουmicroε να φτάσουmicroε όσο πιο αργά γίνεται Γιατί δεν γίνεται να microη φτάσουmicroε αυτός είναι ο προορισmicroός Όσο και αν

91

ξεστρατίζουmicroε ζώντας περιπέτειες microε τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες και έρωτες microε την Καλυψώ το καράβι microας κάποτε θα φτάσει στην Ιθάκη Ας το αφήσουmicroε να πηγαίνει microε χαmicroηλωmicroένα τα πανιά αργά πολύ αργά Και αν είmicroαστε τυχεροί και συναντήσουmicroε στο δρόmicroο microας τις σειρήνες να microην κάνουmicroε τη microhellipα του Οδυσσέα και κλείσουmicroε τα αυτιά microας Να τρίψουmicroε τις παλάmicroες microας από χαρά και όρτσα τα πανιά να τρέξουmicroε να τις συναντήσουmicroεraquo

laquoΑγάπα τον άνθρωπο γιατί είσαι συ Αγάπα τα ζώα και τα φυτά γιατί ήσουνα συ και τώρα σε ακλουθούν πιστοί

συνεργάτες και δούλοι Αγάπα το σώmicroα σουmiddot microονάχα microε αυτό στη γης ετούτη microπορείς να παλέψεις και να πνεmicroατώσεις την ύλη Αγάπα την ύληmiddot απάνω της πιάνεται ο Θεός και πολεmicroάει Πολέmicroα microαζί τουraquo

Αν εξαιρέσω τα σύmicroβολα και τις microεταφορές ναι προσυπογράφω

laquoΑν είσαι πολεmicroιστής microη λυπάσαι δεν είναι στην

περιοχή του χρέους σου η συmicroπόνια Σκότωνε τον οχτρό ανήλεα Μέσα από το σώmicroα του οχτρού άκου το Θεό να φωνάζει

Σκότωσε το σώmicroα τούτο microrsquo εmicroποδίζειmiddot σκότωσε το να περάσωraquo

Τώρα γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές microου έρχεται στο νου η ISIS

Μας έmicroεινε microόνο η laquoΟδύσσειαraquo Τεράστια 33333 στίχοι Μόλις την τελειώσω θα γράψω και γιrsquo αυτήν

Τόντα Ράmicroπα (microετ Γιάννης Μαγκλής) εκδόσεις

Καζαντζάκη 2005 σελ 302 laquoΤο microυθιστόρηmicroα Τόντα Ράmicroπαhellipraquo είναι οι πρώτες

λέξεις του προεισαγωγικού σηmicroειώmicroατος του Πάτροκλου Σταύρου του θετού γιου του Νίκου και της Ελένης Το χαρακτηρίζει microυθιστόρηmicroα όmicroως στην πραγmicroατικότητα είναι ένα έργο που δεν χωράει σε ειδολογικά καλούπια

92

Τα πρόσωπα είναι βέβαια επινοηmicroένα όπως στα έργα microυθοπλασίας όmicroως αποτελούν περσόνες υπαρκτών προσώπων ειδικά ο Γερανός ο οποίος αποτελεί την περσόνα του Καζαντζάκη ενώ ο Αζάντ αποτελεί την περσόνα του συντρόφου του Παναΐτ Ιστράτη του ελληνορουmicroάνου συγγραφέα που microαζί microε τον Καζαντζάκη προσκλήθηκαν στην Σοβιετική Ένωση για τον γιορτασmicroό της επετείου των 10 χρόνων της οκτωβριανής επανάστασης Το έργο είναι περισσότερο ένα οδοιπορικό ένα ταξιδιωτικό microε άφθονα αποσπάσmicroατα δοκιmicroιακού περιεχοmicroένου

Η έκδοση του βιβλίου είχε αρκετές περιπέτειες στις οποίες αναφέρεται τόσο ο Πάτροκλος Σταύρου όσο και η Ελένη στην εισαγωγή της Αν και το έργο γράφηκε στα γαλλικά το 1929 microόλις το 1934 εκδόθηκε από έναν γαλλικό εκδοτικό οίκο Αλλά και η ελληνική του έκδοση είχε περιπέτειες αφού το χειρόγραφο της πρώτης microετάφρασης χάθηκε Η δεύτερη microετάφρασή του πάλι από τον Γιάννη Μαγκλή κυκλοφόρησε δυο microήνες microετά το θάνατο του Καζαντζάκη τον ∆εκέmicroβρη του 1956

Εκτός από τον Γερανό και τον Αζάντ στο έργο βλέπουmicroε άλλα πέντε πρόσωπα που εκπροσωπούν τύπους και χώρες Έτσι έχουmicroε τον κινέζο δάσκαλο Σου-κι την εβραία Ραχήλ τον βουδιστή ποιητή (microάλλον γιαπωνέζο) Αmicroίτα και τον ινδό καλόγερο Ανάντα ενώ ο έβδοmicroος ανώνυmicroος είναι laquoο άνθρωπος microε τις microεγάλες microασέλεςraquo Ο Καζαντζάκης γράφει σε ένα απόσπασmicroα που προτάσσεται πως όλοι αυτοί laquoδεν είναι παρά οι διάφορες πλευρές microιας microόνης συνείδησης που έζησε και καθρέφτισε την πραγmicroατικότητα ndash τη σύνθετη τη ρευστή τη χιλιοπρόσωπη ndashτης Σοβιετικής Ένωσης Μονάχα ο Νέγρος [ο Τόντα Ράmicroπα] είναι έξω και πάνω απrsquo τον ήρωα (Στο τέλος του έργου microπροστά στο φέρετρο του Λένιν ο Τόντα Ράmicroπα φαντασιώνεται εικόνες από την πατρίδα του την Αφρική αποικιοκρατούmicroενη στο microεγαλύτερό της microέρος)

93

Μπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε microε ασφάλεια γνωρίζοντας το υπόλοιπο έργο του ότι αυτή η laquomicroια microόνη συνείδησηraquo δεν είναι παρά η συνείδηση του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου

Ο Καζαντζάκης θαυmicroάζει τους κοmicromicroουνιστές αλλά δεν είναι κοmicromicroουνιστής Σε τι βάθος γνώριζε τη θεωρία του Μαρξ δεν είmicroαστε σε θέση να ξέρουmicroε αφού δεν αναφέρεται σrsquo αυτήν και microπορούmicroε βάσιmicroα να υποθέσουmicroε ότι δεν τον ενδιέφερε ιδιαίτερα Αυτό που τον ενδιέφερε είναι το πάθος για τον αγώνα το οποίο ενέπνεε laquoΗ Ρωσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που κατατρώγει τη Ρωσίαraquo (σελ 13) γράφει χαρακτηριστικά σε ένα του γράmicromicroα

Ο θαυmicroασmicroός του για αυτό το πάθος τον κάνει να microη στέκεται κριτικά πάνω στα προβλήmicroατα της νεοσύστατης Σοβιετικής Ένωσης Καταλαβαίνει τις δυσκολίες και καθώς δεν είναι οπαδός αλλά απλά θαυmicroαστής δεν έχει κανένα πρόβληmicroα να τις αναφέρει κατανοώντας το αναπόφευκτό τους Σε καmicroιά περίπτωση δεν κριτικάρει το καθεστώς όπως άλλοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΙδιαιτέρως ο θάνατος της microητέρας του τον στοιχειώνειhellip Σχεδόν πάντοτε χάνεται microες στο νεκροταφείο και γυρίζει σπίτι κατάκοποςraquo (σελ 26-27)

Θυmicroάmicroαι την πρώτη φορά που πήγα στον τάφο της δικής microου microητέρας Ήταν κάπου τα microεσάνυχτα τη microέρα της κηδείας της 18 χρόνια αργότερα όταν πέθανε ο πατέρας microου έγραψα γιrsquo αυτή την επίσκεψη στο διήγηmicroά microου laquoRequiemraquo

laquohellipδεν περνάει νύχτα χωρίς να δω τη microητέρα microου στο όνειροraquo (σελ 27)

Το πιστεύω Κι εγώ έβλεπα τη microητέρα microου microετά το θάνατό της επί microήνες κάθε βράδυ στον ύπνο microου

laquoΣτην Ελένη Ν Καζαντζάκη θετή microητέρα microου που σε ηλικία 101 ετών πήγε να βρει τον σύντροφό της στις 18 Φεβρουαρίου 2004 επέτειο των γενεθλίων τουhellipraquo (σελ 31)

94

Μια ακόmicroη σύmicroπτωση απrsquo αυτές που έχω καταγράψει Και θυmicroήθηκα τώρα microια άλλη σύmicroπτωση ο φίλος microου ο Γιώργος ο Μπεθάνης πέθανε την ίδια microέρα και τον ίδιο microήνα που πέθανε και ο αδελφός του έντεκα χρόνια πιο πριν

Κάποιες απrsquo αυτές τις παραθέτω σε ένα αυτοβιογραφικό αφήγηmicroά microου microε τίτλο laquoΟι ρίζες της σύmicroπτωσηςraquo δανεισmicroένο από το οmicroότιτλο έργο του Άρθουρ Καίσλερ

laquoΕννέα στους δέκα Ρώσους που ρωτούσαmicroε τυχαία απαντούσαν στο ερώτηmicroά microας laquoΠοιος είναι ο Τρότσκιraquo Με δύο microόνο λέξεις Eto bog Είναι θεός αυτός Μόνο ο Πούσκιν εδικαιούτο microαζί microε τον Τρότσκι τόσον απεριόριστο θαυmicroασmicroόraquo (σελ 50)

Κρίmicroα να microη ρωτούν και ποιος είναι ο Στάλιν Θα είχε ενδιαφέρον να ξέραmicroε την απάντηση

laquoΝοιώθω αmicroέσως πως έχω να κάνω microε πολύ πιο δυνατόν από microένα σε πολλά επίπεδα ndash και ιδίως σrsquo ότι αφορά οράmicroατα απrsquo τα περασmicroένα και συmicroπεράσmicroατα για τα microελλούmicroεναraquo (σελ 63)

Τιmicroή στον Ιστράτη που εκφράζεται έτσι για τον Καζαντζάκη στο βιβλίο του laquoΠρος την άλλη φλόγαraquo (Το διάβασα πριν χρόνια εκδόσεις ∆ωρικός δώρο του Αριστείδη Κλάδου που ένα χρόνο πριν το 1991 microου έβγαλε το βιβλίο microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo) Το εξασέλιδο απόσπασmicroα από το βιβλίο του που αναφέρεται στη σχέση του microε τον Καζαντζάκη παρατίθεται microετά την εισαγωγή της Ελένης

Το παρακάτω ανέκδοτο πρέπει να κυκλοφορούσε ευρέως στην Κρήτη γιατί το θυmicroάmicroαι από τον πατέρα microου

laquoΜου θυmicroίζετε το φτωχό φιλόσοφο της βάρκας Λέει στο βαρκάρη του -Γνωρίζεις φιλοσοφία -Όχι ndashΌχι Τότε έχασες τι microισή ζωή σου

Λίγο αργότερα σηκώνεται τροmicroερή τρικυmicroία ndash Ε φιλόσοφε φωνάζει ο βαρκάρης ξέρεις να κολυmicroπάς -Όχι ndashΌχι Έχασες αλάκερη τη ζωή σουraquo (σελ 102)

95

Εγώ ευτυχώς και φιλοσοφία ξέρω (το δεύτερο πτυχίο microου είναι φιλοσοφίας) και κολύmicroπι ξέρω Αλλά θα έλεγα καλύτερα να microη microου τύχει

laquoΠέντε και πιότερα εκατοmicromicroύρια έπεσαν στον πόλεmicroοraquo (σελ 123)

Αναφέρεται στα θύmicroατα της Ρωσίας στον πρώτο παγκόσmicroιο πόλεmicroο Για τα είκοσι εκατοmicromicroύρια του δεύτερου δεν ήξερε ακόmicroη Όπως κι εγώ δεν ξέρω για τα εκατοmicromicroύρια του τρίτου

laquo-∆ε νιώθετε τον κίντυνο -Ποιον κίντυνο -Που απειλεί τη Μεγάλη Βρετανία Κάθεται πάνω σrsquo ένα

πράmicroα που σαλεύει -Τι πράmicroα -Πάνω στην Αίγυπτο στις Ιντίες στην Αφρική Πάνω

στην ανθρώπινη καρδιά Ο Άγγλος συγκράτησε την ευθυmicroία του -Ίσως σε λίγα χρόνιαhellip σε δυο χιλιάδες χρόνιαhellipraquo (σελ

128) Άραγε το 1950 ζούσε αυτός ο Άγγλος για να καταλάβει

ότι παραήταν αισιόδοξος laquoΣκέφτουmicroε το γλοιτσασmicroένο σιρόπι τον Ταγκόρraquo (σελ

131) Θυmicroάmicroαι ότι και κάπου αλλού είχε εκφραστεί

περιφρονητικά ο Καζαντζάκης για τον Ταγκόρ (Παρεmicroπιπτόντως microια από τις πρώτες microεταφράσεις microου είναι το laquoΦεγγαρόγιοmicroαraquo του Ταγκόρ εκδόσεις Αναγνωστίδη τέλη της δεκαετίας του rsquo70) Πιο πρόσφατα ξαναδιαβάζοντας το Ecce Homo είδα ότι ο Νίτσε αναφέρθηκε στον Καντ ως microια laquoτυπική γεροντοκόρηraquo Τελικά και οι microεγάλοι έχουν τις κακιούλες τους Ή microήπως δεν πρέπει να εκπλήσσοmicroαι γιrsquo αυτό

laquoΠαντελή σύντροφε αγαπητέ και γιε microου Όσο πάει διασχίζοντας την ΕΣΣ∆ νιώθω αυτό το απάνθρωπο πράmicroα που microε σπάραζε κιόλας στην Ελλάδα Ότι microrsquo ενδιαφέρει δεν είναι ο άνθρωπος microηδέ η γης microηδέ ο ουρανός παρά η φλόγα που κατατρώει άνθρωπο γης και ουρανό Η Ρουσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που

96

κατατρώει τη Ρουσία Καλυτέρεψη της microοίρας της microάζας ή του εκλεχτού ευτυχία δικαιοσύνη αρετή ndash λαϊκά δολώmicroατα που δε microε αγκιστρώνουν Ένα microονάχα πράmicroα microε συνεπαίρνει Το ζητώ παντού και τrsquo ακολουθώ microε τα microάτια microε τρόmicroο κι ευτυχία την κόκκινη γραmicromicroή που τρυπάει και διαπερνά σαν κοmicroπολόι τα κρανία τους ανθρώπους ∆εν αγαπώ παρά την κόκκινη τούτη γραmicromicroή microοναδική ευτυχία microου είναι να τηνε νιώσω να τρυπάει και να διαπερνά το κρανίο κοmicromicroατιάζοντάς το Κάθε άλλο πράmicroα microού φαντάζει εφήmicroερο ηλίθια φιλανθρωπικό και χορτοφάγο [τα δυο αυτά επίθετα microου θύmicroισαν τον Νίτσε] ανάξιο για microια ψυχή που λευτερώθηκε από κάθε ελπίδαraquo (σελ 168)

Το απόσπασmicroα αυτό πιθανότατα από επιστολή του στον Παντελή Πρεβελάκη που το εντάσσει microέσα στο βιβλίο είναι ίσως το πιο διαφωτιστικό για το Weltanschauung του Καζαντζάκη

laquoΈπρεπε να περνάς microεσοστρατίς Γιατί άντρες πεινασmicroένοι και γυναίκες πεινασmicroένες παραφύλαγαν πίσω από τις πόρτες κι έριχναν σκοινοθηλιές Τράβαγαν από το λαιmicroό τους απρόσεκτους περαστικούς τους τράβαγαν γρήγορα microέσα στην αυλή και τους έτρωγανraquo (σελ 256)

Είναι η πιο σκοτεινή πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης εκείνη την εποχή της πείνας Ο Καζαντζάκης περιγράφει νατουραλιστικά τα δεινά της τις σκοτεινές πλευρές της (εξαθλίωση φρικαλεότητες που διαπράχτηκαν εις βάρος των αντιφρονούντων κά) θεωρώντας τις όmicroως αναπόφευκτες

Με αυτό το βιβλίο τελειώνω το (ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκη Έχουν εξαιρεθεί τα ποιητικά και τα ταξιδιωτικά του (αυτά τα διάβασα φοιτητής) τα οποία δεν microε ενδιαφέρουν ιδιαίτερα αν και δεν αποκλείεται να ασχοληθώ στο microέλλον και microrsquo αυτά

Νίκος Καζαντζάκης Βραχόκηπος (microετ Παντελή

Πρεβελάκη) Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1960 σελ 278

97

Ο laquoΒραχόκηποςraquo ήταν microια παραγγελιά όπως διαβάζουmicroε στον πρόλογο του Παντελή Πρεβελάκη Ένας εκδότης από την Λειψία του ζήτησε ένα microυθιστόρηmicroα Ο Καζαντζάκης ανταποκρίθηκε γράφοντας το laquoLe jardin de rochesraquo στα γαλλικά γλώσσα από την οποία θα microπορούσε να βρει πιο εύκολα microεταφραστή ο γερmicroανός εκδότης απrsquo ότι αν ήταν γραmicromicroένο στα ελληνικά

Το laquomicroυθιστόρηmicroαraquo είναι τύποις microυθιστόρηmicroα Στην πραγmicroατικότητα είναι ένα ταξιδιωτικό στο οποίο ο Καζαντζάκης καταγράφει κάποιες εντυπώσεις του από την Ιαπωνία και την Κίνα βάζοντάς τις στο στόmicroα των ηρώων του ή της περσόνας του του πρωτοπρόσωπου αφηγητή Με ελάχιστη δράση ένα microεγάλο microέρος του αναλώνεται σε συζητήσεις θεωρητικού περιεχοmicroένου ανάmicroεσα στους ήρωες ενώ microόλις προς το τέλος το έργο παίρνει τα χαρακτηριστικά πραγmicroατικού microυθιστορήmicroατος microε τη δράση να επιταχύνεται Ενδιάmicroεσα εν είδει ιντερmicroέτζου ο Καζαντζάκης παρεmicroβάλει αποσπάσmicroατα από την laquoΑσκητικήraquo σχεδόν το σύνολο του έργου

Ο Καζαντζάκης προσπαθεί να συmicroβιβάσει τη στόφα του λογοτέχνη και του φιλόσοφου Έχει microια αντίληψη για τον κόσmicroο και για τον άνθρωπο και προσπαθεί να την εκφράσει όπως ο Νίτσε στον laquoΖαρατούστραraquo λογοτεχνικά ∆εν είναι επιτυχηmicroένη η προσπάθεια αν την συγκρίνει κανείς microε την επιτυχία των microεταγενέστερων microυθιστορηmicroάτων του Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που δεν το microετέγραψε στη microητρική του γλώσσα σε αντίθεση microε τον Βλαντιmicroίρ Ναmicroπόκοφ που microετέγραψε τη laquoΛολίταraquo στα ρώσικα microετά την επιτυχία που γνώρισε αυτό του το έργο Όmicroως ένας Καζαντζάκης είναι Καζαντζάκης και ένας microεγάλος συγγραφέας ότι και αν έχει γράψει αντιmicroετωπίζεται microε ενδιαφέρον όχι microόνο από τους φιλόλογους αλλά και από τους αναγνώστες του

Η πλοκή που όπως είπαmicroε προχωρεί αργά είναι η εξής ο συγγραφέας-αφηγητής επισκέπτεται στην Ιαπωνία έναν φίλο του για να πάει στη συνέχεια στην Κίνα να συναντήσει έναν άλλο φίλο του τον Λι Τε Έχει εκτενείς συζητήσεις microαζί του καθώς και microε την αδελφή του την

98

οποία ερωτεύεται Το αίσθηmicroα είναι αmicroοιβαίο όmicroως δεν microπορούν να κάνουν τίποτα κάτω από το άγρυπνο microάτι του πατέρα ενός συντηρητικού microανδαρίνου Αργότερα microπαίνει στη microέση το καθήκον Ο αδελφός της τής δίνει την εντολή να εκτελέσει microια πρώην φιλενάδα του microια γιαπωνέζα την οποία είχε εγκαταλείψει Αυτή για να τον εκδικηθεί αλλά και για να υπηρετήσει την πατρίδα της πηγαίνει στην Κίνα και δωροδοκεί τους κινέζους στρατηγούς προσφέροντάς τους ταυτόχρονα τα κάλλη της microε αποτέλεσmicroα να γίνει πιο εύκολη η κατάκτηση της Μαντζουρίας Ας microη ξεχνάmicroε ο laquoΒραχόκηποςraquo γράφεται το 1935

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε έναν πολύ αριστερό Καζαντζάκη Για microιαν εργάτρια που συναντάει σε ένα γιαπωνέζικο εργοστάσιο γράφει το παρακάτω χάι κάι όπως το λέει και όχι χάι κου όπως είναι γνωστό (και σωστό) σχολιάζοντας αmicroέσως microετά αυτή του την ενέργεια

laquo-Ναι τα νούmicroερα λεν αχ Πως είmicroαι ευτυχισmicroένη-Μα εγώ χλοmicroιάζω κάθε microέρα ndash και σήmicroερα αρχίνισα να βήχω

Ο άθλιος θυmicroός του διανοούmicroενου είχε καταλαγιάσει microrsquo αυτό το χάι-κάι Η αδικία που γινόταν σrsquo ένα ανθρώπινο πλάσmicroα microου είχε εmicroπνεύσει τρεις ασήmicroαντους στίχους και ξέχασα σχεδόν την αδικίαraquo (σελ 64)

Και ένα άλλο απόσπασmicroα laquohellipΟ άντρας που θέλει να σηκώσει το κεφάλι του κατά

τον ουρανόmiddot κι η γυναίκα που τον αδράχνει σουρίζοντας νιαουρίζοντας και τον κατεβάζει στη γηraquo (σελ 120)

Η γυναίκα αυτή στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo είναι η Εmicroινέ Χανούmicro

Και καπάκι αmicroέσως microετά laquoΟι γιαπωνέζες γκέισες σκύβουν απάνω στον άντρα

στην ερωτική στιγmicroή σαν να rsquoταν ο γιος τους και του ανοίγουν τον κόρφο τους να βυζάξει Η κινέζα σκύβει απάνω στον άντρα σα να rsquoταν θανάσιmicroος εχτρός που τον έπιασε στον πόλεmicroο και ξέρει πως έλεος δεν υπάρχειraquo

∆εν έχω πάει στην Ιαπωνία και την Κίνα για να εκφέρω γνώmicroη και δεν θυmicroάmicroαι αν ο φίλος microου ο Γιώργος ο Βέης

99

έκανε καmicroιά ανάλογη σύγκριση στα ταξιδιωτικά του στους laquoΈρωτες τοπίωνraquo στο laquoΑπό το Τόκιο στο Χαρτούmicroraquo και laquoΣτην απαγορευmicroένη πόληraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΚαι ξέρετε πόσο ο Κοmicroφούκιος αγαπούσε το κρασί τη

microουσική και τις γυναίκες Απαράλλαχτα όπως ο δικός σας ο Σωκράτηςraquo (σελ 174)

Για τον Κοmicroφούκιο δεν ξέρω αλλά για το Σωκράτη διάβασα άλλα πράγmicroατα στο Συmicroπόσιο σε σχέση microε τις γυναίκες

Από το γράmicromicroα ενός γιαπωνέζου φίλου laquoΘεός πατρίδα αυτοκράτορας αυτή rsquoναι η δική microας

Αγία Τριάδα πιο πραγmicroατική και πιο βαθιά από τη δική σας Σήmicroερα microονάχα στη Γερmicroανία στη Σοβιετική Ρωσία και στην Ιταλία microπορείς να βρεις αυτή την ηρωική πειθαρχία αυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo (σελ 217)

Και οι τρεις microας τέλειωσαν Μας ήλθαν όmicroως καινούριοι οι Ταλιmicroπάν και η ISIS που microε laquoαυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo σκορπούν το θάνατοmiddot όπως τον σκορπούσε εξάλλου ο Χίτλερ ο Μουσολίνι και ο Στάλιν

Ο microεταφυσικός συmicroβολισmicroός του Καζαντζάκη και ιδιαίτερα το να συναντώ κάθε τρεις και microια τη λέξη Θεός πάντα microε ξένιζε Όσο για την κοσmicroοαντίληψη της Ασκητικής δεν microε έβρισκε σύmicroφωνο έχω τη δική microου Η όποια αξία της βρίσκεται νοmicroίζω στον ποιητικό microυστικισmicroό της Όmicroως στο laquoπεζόraquo microέρος του microυθιστορήmicroατος βρήκα δυο αποσπάσmicroατα που microε εκφράζουν απόλυτα

laquo-Γιατί καπνίζεις Με κοίταξε microε το θολό ατσίνουρο κοκκινοκυκλιασmicroένο

microάτι του -Η ζωή είναι σκληρή αφεντικόhellip Ναι η ζωή είναι σκληρή πρέπει να καπνίζουmicroε Το

χασίς ndashΘρησκεία τέχνη έρωτας δόξα ιδέες ndash είναι η microόνη θύρα σωτηρίαςraquo (σελ 230)

100

Κάπου έχω γράψει παραφράζοντας τη ρήση του Μαρξ ότι η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού και microάλιστα χωρίς παρενέργειες Και δεν το έγραψα καθόλου ειρωνικά

Και το άλλο απόσπασmicroα laquoΗ αξία της ψυχής δεν κρίνεται παρά από την ποιότητα

του χασίς που ρουφά Αλίmicroονο στην ψυχή που δεν καπνίζει

Αυτός ο κουλής είναι αδελφός microου στο κάπνισmicroα Του χαmicroογελώ

-Ναι του λέω χτυπώντας του τον ώmicroο χωρίς αηδία ναι η ζωή είναι σκληρήmiddot ας καπνίζουmicroε (σελ 231)

Αφοπλιστικά εξοmicroολογητικό αυτό το απόσπασmicroα Ο Σολωmicroός δεν είχε καταλάβει ότι όταν έγραφε laquoΚλείσε

microέσα στην ψυχή σου στην Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo microιλούσε ακριβώς για το χασίσι Μήπως δεν είναι χασισωmicroένοι microε το ίδιο χασίσι αυτοί που ξυλοκοπούν τους λαθροmicroετανάστες

Και οι laquoΑσασίνοιraquo φανατισmicroένοι ισλαmicroιστές ρίχνονταν πάνω στα ανυποψίαστα συνήθως θύmicroατά τους χασισωmicroένοι προς δόξα του Αλλάχ Η αγγλική λέξη assassin που σηmicroαίνει δολοφόνος από αυτούς προέρχεται

∆ιαβάζω laquoΑχ Αν ο χρόνος microπορούσε νrsquo ακινητήσει Να βλέπω σrsquo

όλη microου τη ζωή αυτό το ποθητό κορmicroί να ζυγώνει να ζυγώνει και να microη φτάνει ποτέraquo (σελ 239)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Όταν περνάς στη γειτονιά microη πας microε τόση φόρα Σιγά σιγά να πορπατείς να σε θωρώ πολιώρα Ο Πρεβελάκης ως microεταφραστής αναπαράγει σχεδόν

στην εντέλεια την Καζαντζακική γλώσσα Ένας ανυποψίαστος αναγνώστης δεν θα microπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι πρόκειται για microετάφραση Όmicroως εδώ θα τον διορθώσω Γράφει laquoΕίναι κανείς πάντα έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo (σελ 232) Εγώ θα microετέφραζα laquoΠάντα rsquoναι κανείς έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo Για τον δεκαπεντασύλλαβο

101

Νίκος Καζαντζάκης Ο Οθέλος ξαναγυρίζει Νέα Εστία

έτος 1962 τεύχος 848 σσ 1522-1569 Το όνειρό microου όταν ήmicroουν microικρός ήταν να γίνω

συγγραφέας Όταν γνώρισα το έργο του Καζαντζάκη έκανα ένα δεύτερο όνειρο να γράψω ένα βιβλίο γιrsquo αυτόν Μάλιστα δεν είχα καmicroιά αmicroφιβολία ότι αυτό θα ήταν το πρώτο microου βιβλίο Τελικά η τύχη το έφερε αλλιώς τα ενδιαφέροντά microου microετατοπίσθηκαν και το βιβλίο αυτό που ονειρευόmicroουν δεν το έγραψα Έγραψα όmicroως για τον Καζαντζάκη

Το 1983 διορισmicroένος φιλόλογος στην Κάσο microας ήλθε έγγραφο από το Υπουργείο Παιδείας να κάνουmicroε microια εκδήλωση για τον Παλαmicroά για τα 40 χρόνια από το θάνατό του Για τον Καζαντζάκη που συmicroπληρώνονταν τότε 100 χρόνια από το θάνατό του ούτε microιλιά Κι ας ήταν στην κυβέρνηση φρέσκο φρέσκο το Πασόκ

Ο καλός συνάδελφος Αθηναγόρας κατά κόσmicroο Παραδείσης Βασίλειος καλή του ώρα όπου κι αν βρίσκεται τώρα έκανε microια οmicroιλία για τον Παλαmicroά Στο τέλος έβαλε τα παιδιά και τραγούδησαν το laquoΤη υπερmicroάχωraquo ∆εν ξέρω αν ήταν την εποmicroένη ή τη microεθεποmicroένη που microάζεψα κι εγώ τα παιδιά και τους microίλησα για τον Καζαντζάκη Στο τέλος τραγουδήσαmicroε το laquoΠότε θα κάνει ξαστεριάraquo Ο Αθηναγόρας εκτελούσε χρέη γυmicroνασιάρχη εγώ χρέη λυκειάρχη Στο γυmicroνάσιο υπήρχαν άλλοι τέσσερις καθηγητές στο λύκειο άλλοι δύο εκ των οποίων εγώ ήmicroουν αρχαιότερος διορίστηκα Σεπτέmicroβρη ενώ αυτοί Νοέmicroβρη

∆εν είχα κείmicroενο microίλησα απrsquo έξω Σκέφτηκα όmicroως ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο αυτά που είπα να τα γράψω και να τα στείλω στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo τη φιλόξενη αυτή εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη που microου δηmicroοσίευσε ένα σωρό βιβλιοκριτικές για κρήτες συγγραφείς Χωρίς την εφηmicroερίδα αυτή δεν θα είχα κίνητρο να γράψω γιrsquo αυτούς

102

Έγραψα πράγmicroατι το κείmicroενο το οποίο δηmicroοσιεύτηκε microε τον τίτλο laquoΝίκος Καζαντζάκης Κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo τον Ιούνιο του 1983 Αργότερα το 2007 δηmicroοσιεύτηκε και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo

Αυτό ήταν το πρώτο κείmicroενό microου για τον Καζαντζάκη Αργότερα έγραψα αρκετές κριτικές για έργα του καθώς

και τρεις συγκριτολογικές microελέτες Μετά τη δηmicroοσίευση του βιβλίου microου laquoΤο microυστικό των εξωγήινωνraquo (ΑΛ∆Ε 2014) ενός βιβλίου του οποίου έκανα microόνος microου το layout αποφασισmicroένος να προχωρήσω σε αυτοέκδοση αν δεν εύρισκα εκδότη microου πέρασε από το microυαλό να βάλω τις βιβλιοκριτικές αυτές στη φόρmicroα που είχα φτιάξει Με έκπληξη είδα ότι ξεπερνούσαν τις 130 σελίδες και ότι θα microπορούσαν να εκδοθούν σε κανονικό βιβλίο Έτσι πήρα την απόφασή microου

Το αγώι κάνει τον αγωγιάτη Έχοντας δει την καταπληκτική παράσταση του Τάκη Τζαmicroαργιά για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo στη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου το 2001 έmicroεινα έκπληκτος τόσο από το κείmicroενο όσο και από τη σκηνοθεσία του Τάκη αριστουργηmicroατικά και τα δυο Μετά την απόφαση που πήρα να εκδώσω σε βιβλίο ότι είχα γράψει για τον Καζαντζάκη όλα αυτά τα χρόνια σκέφτηκα ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο να συmicroπληρώσω και microε το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo Έψαξα στο διαδίκτυο ανακάλυψα ότι είχε δηmicroοσιευθεί στη Νέα Εστία και το αναζήτησα Από τις βιβλιοθήκες στις οποίες απευθύνθηκα microόνο η Γεννάδειος επέτρεπε τη λήψη φωτοτυπιών οι υπόλοιπες microου είπαν να φωτογραφήσω τις σελίδες που microε ενδιέφεραν τρέχα γύρευε δηλαδή

Υπάρχει όmicroως και συνέχεια που οφείλεται σε δυο συmicroπτώσεις Η πρώτη σύmicroπτωση την ίδια περίοδο microε έπιασε microια περιέργεια να ξαναδιαβάσω το βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo Ήταν εξαντληmicroένο Η δεύτερη σύmicroπτωση έκανα microια ανάρτηση στο facebook επισηmicroαίνοντας την αναγκαιότητα της ύπαρξης του ηλεκτρονικού κειmicroένου προπαντός των εξαντληmicroένων βιβλίων στο οποίο να έχει πρόσβαση ο καθένας είτε microε πληρωmicroή είτε όχι Αν υπήρχε

103

ηλεκτρονικά το κείmicroενο δεν θα είχα πρόβληmicroα θα το διάβαζα στο tablet microου Η καλή συνάδελφος και φίλη Λένα Γαλυmicroιτάκη που διάβασε την ανάρτησή microου microού το έστειλε σε φωτοτυπίες ndashτην ευχαριστώ και από αυτές τις γραmicromicroές

∆ιαβάζοντας το βιβλίο της Ζωγράφου βρήκα παραθέmicroατα από θεατρικά έργα του Καζαντζάκη που ήταν σε πεζό Εγώ νόmicroιζα ότι τα θεατρικά του που είχαν εκδοθεί σε τρεις τόmicroους ήταν όλα ποιητικά και καθώς έχω δηλώσει πως όπως ο Κωστής Παπαγιώργης δεν συmicroπαθώ την ποίηση δεν είχα καmicroιά διάθεση να τα διαβάσω όπως βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo και ας την θεωρούσε ο Καζαντζάκης ως έργο ζωής Να ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού θα το επιχειρούσα Πήρα λοιπόν τη microεγάλη απόφαση και αγόρασα τους τρεις τόmicroους microε τα θεατρικά Τελικά διαπίστωσα ότι τα τέσσερα θεατρικά έργα που βρίσκονται στον τόmicroο microε βυζαντινά θέmicroατα ήταν microεν έmicromicroετρα στους άλλους δύο όmicroως τόmicroους τα πέντε από τα οκτώ ήταν γραmicromicroένα σε πεζό λόγο Αυτά τα πέντε αποφάσισα να τα διαβάσω Βέβαια ποτέ microη λες ποτέ στο microέλλον ίσως microου ανοίξει η όρεξη να διαβάσω και τα υπόλοιπα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo βέβαια Όmicroως προς το παρόν δεν έχω καmicroιά διάθεση

Κάναmicroε microεγάλη εισαγωγή πριν αρχίσουmicroε να γράφουmicroε για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Έχω γράψει επανειληmicromicroένα για το πόσο εκτιmicroώ το χιούmicroορ σε ένα έργο Στον αγέλαστο κατά τα άλλα Καζαντζάκη συνάντησα αρκετό χιούmicroορ στο έργο του laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo και κάmicroποσο στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo που όmicroως δεν είναι δικό του είναι αστείες ιστορίες σαν τις δικές microου τις laquoΚατωχωρίτικεςraquo (Εύθυmicroες Κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 21ος αιώνας 2013) Το συναντώ για τρίτη φορά στην πρώτη από τις τρεις πράξεις του laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Το έργο αυτό έmicroεινε ανέκδοτο και το έστειλε στην Νέα Εστία η γυναίκα του Ελένη microετά το θάνατό του Ο

104

Παντελής Πρεβελάκης στο έργο του laquoΟ ποιητής και το ποίηmicroα της Οδύσσειαςraquo microας πληροφορεί όπως διαβάζουmicroε στην προλογική παράγραφο της Νέας Εστίας ότι γράφηκε την περίοδο 1936-1937 και ότι laquoείναι microια comeacutedie πιραντελλικής τεχνοτροπίαςraquo

Τα πρόσωπα του έργου είναι ο ∆ιευθυντής ο Μήτσος ο Αλέκος η Μαρίκα και ένας υπηρέτης που εmicroφανίζεται σπάνια Βρίσκονται πάνω στη σκηνή ενός θεάτρου υποτίθεται ότι τους παρακολουθούν θεατές και σκέφτονται τι έργο να ανεβάσουν

Στο γκροτέσκο πρώτο microέρος ο διευθυντής σκέφτεται να ανεβάσει Αισχύλο Ή microήπως Γκαίτε Αλλά και Σαίξπηρ δεν θα ήταν άσχηmicroα Όmicroως τα ονόmicroατα laquoΚλυταιmicroνήστραraquo laquoΦάουστraquo και laquoΟθέλοςraquo που αναφέρει φωναχτά στο microονόλογό του λειτουργούν ως laquoανακάλεmicroαraquo και να σου τους microπροστά του Τον εκλιπαρούν να τους επιλέξει για το επόmicroενο έργο που θα ανεβάσει να φύγουν για λίγο από τα σκοτάδια του κάτω κόσmicroου των σκιών Στο microέρος αυτό ο Καζαντζάκης παρουσιάζει παρωδιακά microε άφθονο χιούmicroορ τους κορυφαίους αυτούς ήρωες της παγκόσmicroιας δραmicroατουργίας

Ο Οθέλος εmicroφανίζεται στο τέλος της πρώτης πράξης Ενθουσιασmicroένος ο διευθυντής παίρνει την απόφαση θα ανεβάσουν τον laquoΟθέλοraquo

Ανατίθενται οι ρόλοι Η Μαρίκα θα κάνει την ∆εισδαιmicroόνα ο Αλέκος τον Οθέλο και ο Μήτσος τον Ιάγο Υπάρχει βέβαια το πρόβληmicroα του ζηλιάρη νιόπαντρου Αλέκου Η ζήλεια του όmicroως πέφτει γάντι microε το ρόλο του Ο ∆ιευθυντής φροντίζει να του τη φουντώνει πιστεύοντας ότι έτσι ο Αλέκος θα κάνει microια ανεπανάληπτη ερmicroηνεία

Οι δυο άλλες πράξεις είναι ολότελα πιραντελικής έmicroπνευσης microε την αmicroφιβολία να αιωρείται αν αυτό που βλέπουν οι θεατές είναι πραγmicroατικό ή microέσα στα πλαίσια του ρόλουmiddot σαν τον Zhuang Zhu που δεν είναι σίγουρος αν ονειρεύεται την πεταλούδα ή αν βρίσκεται microέσα στο όνειρο της πεταλούδας

Την αmicroφιβολία δεν την έχουν microόνο οι θεατές αλλά συχνά και τα πρόσωπα του έργου

105

laquoΜΑΡΙΚΑ Κύριε διευθυντά σώσε microε hellip Κύριε διευθυντά αγαπώ τον άντρα microου ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Απαρχής Απαρχής Έmicroπα πάλι από την

πόρταhellip Φώναξε Κύριε ∆ιευθυντά σώσε microε (σελ 1526) Ο ∆ιευθυντής νοmicroίζει ότι η Μαρίκα παίζει ρόλο ενώ

αυτή microιλάει πραγmicroατικά Ο διευθυντής θέλει να κάνουν έναν πρωτοποριακό

laquoΟθέλοraquo πάνω στα χνάρια του σαιξπηρικού και πάνω σrsquo αυτό συζητούν Όmicroως στη συζήτηση ο ζηλότυπος Αλέκος εκρήγνυται πολλές φορές Υπάρχουν κάmicroποσες ατάκες από το σαιξπηρικό έργο ιδιαίτερα προς το τέλος όmicroως το περισσότερο microέρος αναφέρεται στην προετοιmicroασία της παράστασης

Στο τέλος του έργου ο Αλέκος αφρίζοντας από ζήλεια θα πνίξει την ∆εισδαιmicroόνα Είναι microέσα στην πρόβα του έργου ή την έχει πνίξει πραγmicroατικά

Ο Καζαντζάκης όπως είναι γνωστό microέσα από τα έργα του φιλοσοφεί Θα αναφερθούmicroε στη φιλοσοφία που ενυπάρχει στο έργο αυτό παραθέτοντας κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΜΗΤΣΟΣ Κύριε ∆ιευθυντά να το microοντέρνο θέmicroα που ζητούσες Περνάει κάτω από το παράθυρό σου [διαδήλωση] Άρπαξέ το

∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ακόmicroαhellip Ακόmicroαhellip Άσε να περάσουν microερικές γενεέςhellip να λαγαρίσειhellip να γίνειhellip τέχνηhellip Τώρα είναι ακόmicroα ακατέργαστο υλικό ndash ζωή ∆εν το βλέπεις Μούστος Άmicroα κατασταλάξει Μήτσο θα γίνει κρασί και θα το πιούmicroε (σελ 1535-1536)

Αυτό θα έλεγα ότι ισχύει microόνο για την ιστοριογραφία σαν microια αντικειmicroενική αποτίmicroηση των γεγονότων Για την τέχνη δεν νοmicroίζω να το πιστεύει κανείς Ίσως ο Καζαντζάκης απολογείται εδώ για την προτίmicroηση που δείχνει για ιστορικά θέmicroατα και για ήρωες του παρελθόντος

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ hellipΌποιος έρχεται στο θέατρο σου λέω αφήνει στο διάδροmicroο το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες του ∆υο τρεις ώρες Παίρνει εισιτήριο

106

ταξιδεύει σε microια χώρα καλύτερη που υπάρχει microονάχα στη φαντασία microαςhellip Αλαφρώνει Κι ύστερα παίρνει πάλι το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες τουhellip Και ξαναγυρίζει λίγο παρηγορηmicroένος στην καθηmicroερινή ζωήhellip Κατάλαβεςraquo

ΜΗΤΣΟΣ Κατάλαβαhellip Το θέατροhellip όπιο του λαούraquo (σελ 1536)

Αυτό που λέει ο ∆ιευθυντής ισχύει και για τον κινηmicroατογράφο Αλλά και για τη λογοτεχνία ∆ιαβάζοντας ένα microυθιστόρηmicroα ξεχνιέσαι από τις έγνοιες σου Μέχρι να κτυπήσει το τηλέφωνο

Ο Γιάγος-Μήτσος αρχίζει να microετανιώνει για το παιχνίδι που παίζουν στον Οθέλο-Αλέκο ∆εν αντέχει να τον βλέπει να υποφέρει από τη ζήλια Ο ∆ιευθυντής λέει microε σαρκασmicroό

laquoΑ το Γιάγο το ξεφυσίδι πού κατάντησε Έκαmicroε καρδιά βλέπεις κι αυτός microαλάκωσε η ψυχή τουhellip Έβγαλαν τα στήθια του γάλαhellip Και θέλει τώρα να τα κάmicroει πλακάκια microε την αρετήhellip Να τον λυπηθούmicroε [τον Αλέκο-Οθέλο] λέει Να microη χαλάσει η ζαχαρένια microαςhellip Να microην αδικήσουmicroε να microην πονέσουmicroε να microη σκοτωθούmicroε Έτσι σαν τα πρόβατα κολλητά ο ένας στον άλλον Νrsquo αναπνέουmicroε τη βόχα ο ένας του άλλουhellip microε υποmicroονήhellip microε εγκαρτέρησηhellip laquoΕνάρετοιraquo ωσότου έρθει να microας σαρώσει ο Χάροςhellip χωρίς microεγάλες κακίεςhellip χωρίς microεγάλα πάθηhellip Ανθρωπάκοι Να φυτεύουmicroε λάχαναhellip να κάνουmicroε παιδιά Αγκαλιασmicroένοι όλοι ζεστά ζεστάhellip πατικωτάhellip πατικωτάhellip σαν κάmicroπιεςhellip Φύγε να microη σε βλέπω Άχρηστο ανήmicroπορο χαmicroένο κορmicroί Οθέλο γεια σου αδερφέ microου εσύ microου αρέσεις Μεγάλη ψυχή Βάλε φωτιά Να καούν τrsquo άχεραhellip τα σωθικά του ανθρώπουraquo (σελ 1562)

Πίσω από τον Καζαντζάκη αναγνωρίζει κανείς τον Νίτσε microε την περιφρόνησή του για τον όχλο και για όσους νοιώθουν οίκτο

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ορίστε λεύτεραhellip Αν σας ενοχλώ φεύγωhellip(Γελά) Μη φοβάστε ∆εν πάω microακριά Να εδώ

107

στα παρασκήνιαhellip microε τους σπάγκους όλουςhellip όλουςraquo (σελ 1564)

Παλιό φιλοσοφικό πρόβληmicroα προκαθορισmicroός ή ελευθερία βούλησης Ο θεός σαν καραγκιοζοπαίχτης παίζει κατά τη βούλησή του τις φιγούρες-ανθρώπους Πιο πριν συναντήσαmicroε ως microεταφορά του θεού τον δραmicroατουργό που έχει καθορίσει στο διηνεκές τη microοίρα των ηρώων του

Στην επόmicroενη σελίδα ο Γιάγος φωνάζει αγανακτισmicroένος laquoΚανένας λοιπόν δεν microπορεί να σωθεί από τη microοίρα

του κανέναςraquo Κανείς δεν το πιστεύει αυτό ούτε βέβαια και ο

Καζαντζάκης Πιο πριν έγραψα ότι δεν microου αρέσει η ποίηση

εξαιρώντας τον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που είναι σαν να ρέει στο αίmicroα microας Είχα για καιρό τη microανία να παραθέτω τους ιαmicroβικούς δεκαπεντασυλλάβους που παρεισφρέουν ασυνείδητα τόσο σε πεζογραφικά όσο και σε ποιητικά έργα γραmicromicroένα microε ελεύθερο στίχο Τώρα θα κάνω microια εξαίρεση παραθέτοντας τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που έπεσαν στην αντίληψή microου

Σαν να microου ήρθε ξαφνικά microια τροmicroερή υποψία (1552) και

Να κατεβεί να γκρεmicroιστεί να πάει κατά διαόλου (1554) Κόντευα να το ξεχάσω στο τέλος του έργου ο

διευθυντής λέει ότι η δήθεν πρόβα ήταν microέρος του έργουmiddot microη νοmicroίσει κανείς θεατής ότι ο ζηλιάρης laquoσύζυγοςraquo την έπνιξε πραγmicroατικά

Μέλισσα (1937) ∆εκαπέντε χρόνια χωρίζουν τον laquoΒούδαraquo από τη

laquoΜέλισσαraquo Ενώ όmicroως ο laquoΒούδαςraquo αν και γραmicromicroένος σε πεζό λόγο έχει τη ρητορική της τραγωδίας microε το ποιητικό ύφος και τους microακρούς microονόλογους η laquoΜέλισσαraquo έχει τη γλώσσα του σύγχρονου αστικού δράmicroατος όπως εξάλλου και ο laquoΟθέλος ξαναγυρίζειraquo που γράφηκε την ίδια εποχή παρά το ότι η υπόθεσή της τοποθετείται στην κλασική

108

αρχαιότητα και έχει τα χαρακτηριστικά της τυπικής τραγωδίαςmiddot και σαν έκταση είναι το microισό του Βούδα

Ο Αριστοτέλης είχε γράψει πως οι συγκρούσεις είναι τόσο πιο τραγικές όσο πιο συγγενικά είναι τα πρόσωπα που συγκρούονται Και εδώ βλέπουmicroε τη σύγκρουση του πατέρα (του Περίανδρου του Κορίνθιου) microε τους δυο γιους του Κάποια στιγmicroή θα τους σκοτώσει πρώτα τον Κύψελο και microετά τον Λυκόφρονα

Θυmicroάmicroαι την καταπληκτική παράσταση της Μέλισσας που είδα πριν κάποια χρόνια στο Θέατρο Αττικού Άλσους σε σκηνοθεσία Τηλέmicroαχου Μουδατσάκη Επί τέλους εδέησε να διαβάσω και το έργο

Στο πρόσωπο του Περίανδρου αναγνώρισα τα χαρακτηριστικά του υπεράνθρωπου του Νίτσε τον οποίο τόσο θαυmicroάζει ο Καζαντζάκης Μήπως όmicroως ο υπεράνθρωπος έχει τα χαρακτηριστικά του αλαζόνα κυβερνήτη microε την αυτοπεποίθηση που του δίνει η δύναmicroη της εξουσίας

O Περίανδρος είναι σαν ανατολίτης δεσπότης Ετοιmicroοθάνατος θα σκοτώσει τη γυναίκα που υπεραγαπά για να microην πέσει στο κρεβάτι κανενός άλλου microετά το θάνατό του καρφώνοντάς της ένα χρυσό microαχαίρι στο στήθος Όmicroως τελικά δεν πεθαίνει και microένει microε τον καηmicroό Κάθε βράδυ πηγαίνει στον τάφο της και της παίζει τον αυλό για να του εmicroφανιστεί το φάντασmicroά της Όταν ο παππούς φανερώσει στον εγγονό το ανοσιούργηmicroα του πατέρα του τα πράγmicroατα θα οδεύσουν γρήγορα προς την τραγική κατάληξη

Η κατάληξη αυτή δεν είναι σύmicroφωνη microε το αριστοτελικό laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo Ο Περίανδρος αυτοκτονεί παίρνοντας κώνειο και οι δυο φρουροί αναρωτιούνται τι να κάνουν τις γυναίκες που ήθελε ο Περίανδρος να θυσιαστούν στον τάφο του microετά το θάνατό του και που τον εκλιπαρούν για τη ζωή τους

laquoΑ΄ΦΡΟΥΡΟΣ Τι λες Να τις σκοτώσουmicroε Να microην τις σκοτώσουmicroε

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Να τις παίξουmicroε κορόνα γράmicromicroαταmiddot κορόνα η ζωή γράmicromicroατα ο θάνατος

109

Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Καλά (Βγάζει ένα νόmicroισmicroα το τινάζει στον αγέρα Οι γυναίκες αλλόφρονες πέφτουν πίστοmicroα και κοιτάζουν το νόmicroισmicroα που έπεσε)

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Γράmicromicroατα Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Ας τις σκοτώσουmicroε (Οι φρουροί

αδράχνουν τα σπαθιά τουςmiddot πέφτει η αυλαία γοργά γοργά)raquo

Το τέλος αυτό προκαλεί τον έλεο στο θεατή ζητούmicroενο σε κάθε τραγωδία Ταυτόχρονα όmicroως υποβάλει και το microοντερνιστικό αίσθηmicroα του παράλογου της ύπαρξης της τυχαιότητας που καθορίζει εν πολλοίς τη ζωή microας

Αλλά ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων ∆ιαβάζουmicroε

laquoΛΥΚΟΦΡΩΝ Ένα χρυσό microαχαίρι Μοίρα καλώς εκόπιασες να microε (σελ 532)

Και θυmicroήθηκα τους υπέροχους στίχους του Κορνάρου που τους βάζει στο στόmicroα της Αρετούσας

Μοίρα δε σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι α microε γυρεύγεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι laquoΠΕΡΙΑΝ∆ΡΟΣ Τι θέλει ο άνθρωπος για να σωθεί

Ένα microονάχαhellip να νικήσει την ελπίδαraquo (σελ 606) Μόνο νικώντας την ελπίδα και το φόβο microπορείς να

νιώσεις πραγmicroατικά ελεύθερος αυτό πιστεύει ο Καζαντζάκης

Ανιχνεύσαmicroε και εδώ αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους αλλά είπαmicroε πως δεν θα τους παραθέτουmicroε πια

Οδύσσεια (1938)

Ἐσίmicroωσε τὸ ξύλο microου τὸ ράξιmicroο γυρεύγει

ἦρθε σ ἀνάβαθα νερά καὶ πλιὸ δὲν κιντυνεύγει

Θωρεῖ τὸν Οὐρανὸ γελᾶ τὴ Γῆ καὶ καmicroαρώνει

κ εἰς-ε λιmicroιώνα ἀνάπαψ[ης] ἤραξε τὸ τιmicroόνι

Σ βάθη πελάγου ἁρmicroένιζα microὰ ἐδά ρθα στὸ λιmicroιώνα

πλιὸ δὲ θυmicroοῦmicroαι ταραχές microάνητες καὶ χειmicroώνα

110

Οι στίχοι αυτοί είναι από τους τελευταίους του laquoΕρωτόκριτουraquo Με την laquoΟδύσσειαraquo τέλειωσα το laquo(ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκηraquo και ένοιωσα microια ανακούφιση ανάλογη microrsquo αυτή που ένιωσε ο Κορνάρος τελειώνοντας το αριστούργηmicroά του

Όmicroως δεν είναι αυτός ο microόνος λόγος για τον οποίο παρέθεσα αυτούς τους στίχους ∆ιαβάζοντας την laquoΟδύσσειαraquo δεν microπορούσα να microην κάνω την σύγκριση

Καθώς δεν microου αρέσει η ποίηση δεν είχα ποτέ καmicroιά πρεmicroούρα παρά την αγάπη microου για τον Καζαντζάκη να διαβάσω την laquoΟδύσσειάraquo του Είχα διαβάσει κάποια αποσπάσmicroατα και ο δεκαεπτασύλλαβός του δεν microου άρεσε καθόλου Το ίδιο δεν είχα διαβάσει και τα θεατρικά του αυτά που βρίσκονται στους τρεις τόmicroους Όταν τελικά τα διάβασα και αυτά είπα να microην microείνω στην ουρά παρόλο που η ουρά ήταν τεράστια 33333 στίχοι

Ενώ τα θεατρικά του ακόmicroη και τα ποιητικά microου άρεσαν όχι βέβαια όσο τα microυθιστορήmicroατά του δεν microπορώ να πω το ίδιο και για την laquoΟδύσσειαraquo Και δεν ήταν microόνο ο δεκαεπτασύλλαβος που microε δυσκόλεψεmiddot οι 900 σελίδες του και το σκληρό εξώφυλλο το κάνουν ιδανικό βιβλίο για να στολίζει το ράφι microιας βιβλιοθήκης ταυτόχρονα όmicroως και πολύ βαρύ πράγmicroα που microε δυσκόλευε καθώς συνηθίζω να διαβάζω καθισmicroένος σε καρέκλα δίπλα στο παράθυρο microε το φως της microέρας και όχι σε γραφείο

Πριν σχολιάσω τον δεκαεπτασύλλαβο θα ήθελα να πω δυο λόγια για το έπος

Το κύριο χαρακτηριστικό του έπους είναι η λαϊκότητά του Η laquoΙλιάδαraquo και η laquoΟδύσσειαraquo microεταδίδονταν προφορικά και ο Πεισίστρατος παράγγειλε την καταγραφή τους Ο laquoΕρωτόκριτοςraquo αυτό πια είναι σε όλους γνωστό έγινε αγαπητό ανάγνωσmicroα από τον απλό κρητικό και πολλοί τον ήξεραν απrsquo έξω laquoΟ καπετάν Καζάνης και η Κριτσοτοπούλα τα δυο τελευταία κρητικά έπηraquo που γράφηκαν στις αρχές του περασmicroένου αιώνα (1909 και 1912 αντίστοιχα) από τον Μιχάλη ∆ιαλιννά (έχω microιλήσει γιrsquo αυτά σε ένα συνέδριο δίνοντας αυτό τον τίτλο

111

στην εισήγησή microου) λειτούργησαν laquoεπικάraquo παρά το ήσσον λογοτεχνικό τους ενδιαφέρον Η microητέρα microου και όχι microόνο τα ήξερε απrsquo έξω Μάλιστα συγκρίνοντας την απαγγελία της την οποία κατέγραψα στο κασετόφωνό microου ένα χρόνο πριν πεθάνει (1978 Την έχω αναρτήσει στο youtube) microε το γραπτό κείmicroενο αποπειράθηκα κάποια συmicroπεράσmicroατα για τους λόγους που στην εποχή microας δεν είναι πια δυνατόν να γραφτούν έπη Ο χαρακτηρισmicroός λοιπόν της laquoΟδύσσειαςraquo του Καζαντζάκη ως έπους θα έλεγα ότι είναι καταχρηστικός

Και τώρα ας έλθουmicroε στο στίχο Ο δεκαεπτασύλλαβος microε δυσκόλεψε τροmicroερά στην

ανάγνωση και αυτός ίσως είναι ο κύριος λόγος που δεν microου άρεσε Αν η laquoΟδύσσειαraquo ήταν γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο έστω και τον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού πιθανότατα να microου άρεσε Ο ιαmicroβικός δεκαπεντασύλλαβος του laquoΕρωτόκριτουraquo κάνει την ανάγνωση να κυλάει microε microεγάλη άνεση Με τον δεκαεπτασύλλαβο του Καζαντζάκη έπεφτα συχνά σε κοτρώνες

Ποιες είναι αυτές οι κοτρώνες Να πούmicroε όmicroως πρώτα τι είναι τοmicroή Αντιγράφω από το διαδίκτυο laquoΗ τοmicroή είναι ένα φυσικό

σταmicroάτηmicroα της φωνής microας κάπου στα microισά τού στίχου Το σταmicroάτηmicroα αυτό microας το υπαγορεύει το ίδιο το νόηmicroα Με τον τρόπο αυτό ο στίχος χωρίζεται σε δύο microέρη πού τα λέmicroε ηmicroιστίχιαraquo

Και συνεχίζουmicroε Ο δεκαεπτασύλλαβος της laquoΟδύσσειαςraquo στην

συντριπτική πλειοψηφία των στίχων της έχει την τοmicroή (ευτυχώς) στη δέκατη συλλαβή Έτσι ο στίχος χωρίζεται σε ένα δεκασύλλαβο ηmicroιστίχιο που όmicroως εγώ σε πάρα πολλές περιπτώσεις δεν microπορούσα να διαβάσω στο ιαmicroβικό microέτρο αλλά σαν πεζό κείmicroενο και σε ένα ιαmicroβικό επτασύλλαβο που θα microπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει το ηmicroιστίχιο ενός ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου

Ας παραθέσουmicroε τους πρώτους τρεις στίχους

112

laquoΉλιε microεγάλε ανατολίτη microου χρυσό σκουφί του νου microου

αρέσει microου στραβά να σε φορώ πεθύmicroησα να παίξω όσο να ζεις όσο να ζω κι εγώ για να χαρεί η καρδιά

microαςraquo Το κόmicromicroα που υπάρχει στη δέκατη συλλαβή δηmicroιουργεί

φυσικά και αβίαστα την τοmicroή Όmicroως τα πράγmicroατα δεν είναι πάντα έτσι Παράδειγmicroα laquoΜαγνάδι λαmicroπερό στο αχνό το ουρανοθάλασσο και

χάθηraquo (Β 239) Εδώ η τοmicroή γίνεται microετά τη λέξη laquoαχνόraquo παρόλο που

δεν υπάρχει κόmicromicroα και χωρίς να υπαγορεύεται από το νόηmicroα χωρίζοντας τον στίχο σε ένα οκτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο και όχι σε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο όπως ήταν οι προηγούmicroενοι στίχοι

Ο παρακάτω στίχος είναι καλύτερος laquoΚι είδα σε γιέ microου στο γιαλό το χέρι αντήλιο νrsquo

αγναντεύειςraquo (Β 232) Εδώ υπάρχει κόmicromicroα microετά τη λέξη laquoγιαλόraquo microε το πρώτο

οκτασύλλαβο ηmicroιστίχιο σε ολοκληρωmicroένο νόηmicroα σαν το πρώτο ηmicroιστίχιο ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου Όmicroως καθώς έχεις συνηθίσει το πρώτο ηmicroιστίχιο να είναι δεκασύλλαβο laquoσκοντάφτειςraquo

Σε αρκετούς στίχους η τοmicroή microπορεί να γίνει κατά βούληση καθώς στη microέση του στίχου υπάρχει λέξη δισύλλαβη Έτσι microπορούmicroε να έχουmicroε είτε ένα οχτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο είτε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο Παράδειγmicroα

laquoΌλα rsquoναι φάδια της κοιλιάς παιδιά και το ψωmicroί στηmicroόνιraquo (Τ 1384) Εδώ ο Καζαντζάκης για να κάνει τον δεκαεπτασύλλαβο από την κρητική παροιmicroία βάζει στη microέση τη λέξη laquoπαιδιάraquo ανάmicroεσα σε δυο κόmicromicroατα Η τοmicroή microπορεί να γίνει είτε πριν είτε microετά τη λέξη

Αλλού προσθέτει στη λέξη ένα συνθετικό για να microετατρέψει τον δεκαπεντασύλλαβο σε δεκαεπτασύλλαβο όπως

laquoΓλυκοmicroηλιά microου microε τα microήλα σου και microυγδαλιά microου αφράτηraquo (Β 507)

113

Αν αφαιρέσουmicroε το laquoγλυκο-raquo έχουmicroε έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που λες και πάρθηκε (ίσως πράγmicroατι να πάρθηκε) από δηmicroοτικό τραγούδι

Είναι περίεργο που ο Καζαντζάκης ενώ χρησιmicroοποιεί πολύ συχνά τόπους και υφολογικά σχήmicroατα του δηmicroοτικού τραγουδιού δεν χρησιmicroοποίησε και το στίχο του Να σηmicroειώσουmicroε όmicroως εδώ ότι όσο προχωρούmicroε προς το τέλος της laquoΟδύσσειαςraquo τόσο microεγαλύτερη χρήση τους κάνει ενώ ταυτόχρονα microειώνονται οι στιχουργικές ανωmicroαλίες

∆ιαβάζουmicroε laquoΑχ πέθανε καλέ να σrsquo αγαπώ ζήσε να σrsquo έχω αmicroάχηraquo

(Α 260) Και εδώ καταστρέφει τον δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής

παροιmicroίας (την επιβεβαίωσα ψάχνοντας στο διαδίκτυο) προσθέτοντας το laquoκαλέraquo για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβό του

Αλλού τη λέξη αυτή την προσθέτει στην αρχή όπως στο παρακάτω παράδειγmicroα

laquoΏχου κι όποιος κοιmicroάται δίπλα σου τον ύπνο λαχταρίζειraquo (Ε 555)

Είναι ο δεύτερος στίχος microιας microαντινάδας Ο πρώτος στίχος είναι laquoΌποιος φιλεί τα χείλη σου ζάχαρη πιπιλίζειraquo Την πρωτάκουσα από τον συγχωρεmicroένο τον Μουντάκη

laquoΤρώτε τρώτε και πίνετε άρχοντες κι εγώ θα τραγουδήσωraquo (Θ 325)

Εδώ ο Καζαντζάκης για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβο από τον δεκαπεντασύλλαβο διπλασιάζει τη λέξη laquoτρώτεraquo Είναι στίχος από το γνωστό ριζίτικο στον οποίο όmicroως το laquoκι εγώ θα σας δηγούmicroαιraquo το παραλλάσσει σε laquoεγώ θα τραγουδήσωraquo

Το ίδιο κάνει και στον παρακάτω στίχο διπλασιάζοντας τη λέξη laquomicroικρόraquo

laquoΜικρό microικρό πουλί rsquoταν διάβηκε παιχνίδι και συντρίφτηraquo (Γ 53)

Ακούοντας την απαγγελία του Βασίλη ∆ιαmicroαντόπουλου στο youtube όπου ανάmicroεσα στα αποσπάσmicroατα που διαβάζει βρίσκεται και ο παραπάνω στίχος παρατηρώ ότι

114

στον στίχο laquoξεπάτωσε έριζα όλο το νησί και το κατάπιε η microνήmicroηraquo το laquoσεraquo του laquoξεπάτωσεraquo δεν το προφέρει ως microια συλλαβή microε το laquoεraquo του laquoέριζαraquo microε αποτέλεσmicroα να καταστρέψει τον δεκαεπτασύλλαβο αφού κάνει τις συλλαβές του δεκαοκτώ Να λοιπόν που έκανα καλά να παραιτούmicroαι συχνά από το να διαβάζω ρυθmicroικά τους στίχους και να τους διαβάζω αντίθετα σαν πεζό κείmicroενο Και η παραπάνω απαγγελία microου έδωσε αυτή την αίσθηση ότι ήταν ανάγνωση πεζού κειmicroένου ndash ή σύγχρονης ποίησης η οποία είναι χωρίς microέτρο

Ένα άλλο πρόβληmicroα που αντιmicroετώπισα διαβάζοντας τους δεκαεπτασύλλαβους του Καζαντζάκη είναι η χρήση ασυναίρετων τύπων που microου χαλούσαν την αίσθηση του microέτρου

laquoκι ολοζωής του πια την παρατάει στη χαmicroωγής να υφαίνειraquo (Β 470)

Και ο Κάλβος προτιmicroά τους ασυναίρετους τύπους όmicroως αυτό δίνει microια πρόσθετη microεγαλοπρέπεια στις laquoΩδέςraquo του Εδώ όmicroως microου φαίνεται ότι η χρήση είναι άστοχη και ξενίζει ιδιαίτερα εmicroάς τους κρητικούς που στις microαντινάδες και στα ριζίτικα χρησιmicroοποιούmicroε τους συνηρηmicroένους τύπους

Εmicroάθαν το πως σrsquo αγαπώ του microπαλκονιού σου οι βιόλες

κι όταν περνώ απrsquo το στενό microοσκοmicroυρίζουν όλες Αγαπώ όχι αγαπάω Περνώ όχι περνάω Στην ίδια ιστοσελίδα από όπου παρέθεσα για την τοmicroή

διάβασα και το παρακάτω laquoΑπό τις 15 συλλαβές κι απάνω ο στίχος δύσκολα συmicroπίπτει microε την κανονική ανθρώπινη αναπνοή και γιrsquo αυτό αποφεύγεταιraquo

Όχι ο Καζαντζάκης δεν θα τον αποφύγει Τι ήταν αυτό που τον ώθησε να χρησιmicroοποιήσει τον

δεκαεπτασύλλαβο Μήπως σαν λύση στις συχνά σύνθετες λέξεις που χρησιmicroοποιεί Μήπως διότι νόmicroιζε ότι ο στίχος αυτός σαν στίχος microπαρόκ έχει microεγαλύτερη microεγαλοπρέπεια Μήπως για να ξεχωρίσει από τον Σολωmicroό και τον Παλαmicroά στους οποίους δεν είδα να κάνει καmicroιά αναφορά ποτέ

115

Γιατί άραγε Αν συναντηθούmicroε ποτέ στην ίδια παράδεισο ή στην ίδια

κόλαση θα τον ρωτήσω ∆εν microου ήταν εύκολο να παρακολουθώ πάντα την

πλοκή Η Λιλή Ζωγράφου στο βιβλίο της laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo δίνει microια εκτενή περίληψη

Ο Οδυσσέας έκανε τόσα χρόνια να γυρίσει σπίτι του αλλά microόλις γύρισε βαρέθηκε δεν τον χωρούσε Άφησε το θρόνο στο γιο του και microε κάmicroποσους συντρόφους κίνησε για την περιπέτεια Σταmicroατούν στη Σπάρτη και παίρνει microαζί του την Ελένη κρυφά από τον Μενέλαο εννοείται Έπειτα πηγαίνουν στην Κρήτη και βοηθούν τους επαναστάτες σε microια επανάσταση Στην Αίγυπτο βοηθούν άλλους επαναστάτες Κατόπιν πηγαίνουν σε άλλα microέρη της Αφρικής φτάνουν microάλιστα microέχρι τις πηγές του Νείλου Μια λεοπάρδαλη τους ακολουθεί Συναντάνε τον Χριστό τον δον Κιχώτη και το Βούδα Στο δρόmicroο όλο και κάποιος σύντροφος εγκαταλείπει όλο και κάποιος πεθαίνει Στη συνέχεια τον βρίσκουmicroε στον βόρειο πόλο microε τους Εσκιmicroώους για να πεθάνει τέλος microόνος του πάνω σrsquo ένα παγόβουνο Τα φαντάσmicroατα των πεθαmicroένων συντρόφων τον επισκέπτονται στο ψυχοmicroάχηmicroά του

Στην αφήγηση αυτής της περιπλάνησης βλέπουmicroε αρκετά ανθρωπολογικά στοιχεία όπως πχ τον τρόπο που σκοτώνουν την αρκούδα οι Εσκιmicroώοι και τη θανάτωση σκλάβων στον τάφο του βασιλιά για να τον υπηρετούν οι ψυχές τους στην άλλη ζωή Σαν πεζό θα ήταν ένα συναρπαστικό πικαρέσκο microυθιστόρηmicroα microε τον Οδυσσέα και τους desperados συντρόφους του σαν ποίηmicroα όmicroως αmicroφιβάλω

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε ξανά τα σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί ο Καζαντζάκης και σrsquo άλλα έργα του (laquohellip αναστήθη ο σκούληκας και πεταλούδα εγίνηraquo) και βέβαια ξαναδιαβάζουmicroε για τις ιδέες και τις εmicromicroονές του δεν έχει νόηmicroα να τις επαναλάβουmicroε Να προσθέσω microόνο ότι εδώ φαίνεται πιο καθαρά η έννοια της eacutelan vital της laquoζωικής ορmicroήςraquo του δασκάλου του Ανρί Μπερξόν

laquoΕγώ το χρέος microου έκανα του γιου ξεπέρασα τον κύρηmiddot

116

τώρα και συ ξεπέρνα microε αν microπορείς στο νου και στο κοντάριraquo (Α 279-280)

Πάντως το παράκανε Σε κάθε ζευγάρωmicroα παρουσιάζει το ζευγάρι σαν να ζευγαρώνουν για να κάνουν απογόνους Όmicroως εγώ πιστεύω ότι τα πράγmicroατα ήταν τότε όπως και σήmicroεραmiddot τα ζευγάρια πολλές φορές ακόmicroη και όταν είναι παντρεmicroένα συνήθως τρέmicroουν στη σκέψη microιας εγκυmicroοσύνης

Και η θρησκεία θεωρεί ότι το σεξ βρίσκεται στην υπηρεσία της αναπαραγωγής Ο Φρόιντ όmicroως και γενικά η ψυχανάλυση το θεωρούν ως την κύρια έκφραση της αρχής της ηδονής Όσο για τους ηθολόγους αυτοί πιστεύουν ότι συντελεί στη σύσφιξη των σχέσεων του ζεύγους τόσο αναγκαία για την ανατροφή των παιδιών

∆ιαβάζουmicroε laquoκαλή πραmicroάτεια rsquoναι ο θεός παιδιά ξεπουληmicroό δεν

έχειraquo (Ν 709) Ε δεν είναι να απορεί κανείς που λίγο έλλειψε να τον

αφορίσουνε ∆εν microπορώ να ξέρω πόσο διαβάστηκε η laquoΟδύσσειαraquo

πιστεύω όmicroως ότι διαβάστηκε λιγότερο από τα microυθιστορήmicroατά του Ο Καζαντζάκης τη θεωρούσε ως έργο ζωής ndash την έγραψε επτά φορές ndash όmicroως εmicroένα δεν microου άρεσε Αλλά περί ορέξεως κολοκυθόπιτα Ή όπως έλεγαν οι λατίνοι de gustibus non est disputandum

Ιουλιανός ο Παραβάτης (1939) Ο Καζαντζάκης είναι συγγραφέας της ωριmicroότητας ∆εν είναι όλοι τέτοιοι Ο Τολστόι έγραψε τα αριστούργηmicroά του όταν ήταν

νέος Το 1963 τριανταπέντε χρονών ξεκίνησε το laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo που το τέλειωσε το 1969 Αmicroέσως microετά το 1973 ολοκληρώνει το δεύτερο αριστούργηmicroά του την laquoΆννα Καρένιναraquo Αντίθετα ο Ντοστογιέφσκι το ωριmicroότερο έργο του τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo τους έγραψε στο τέλος της ζωής του

117

Τα δυο microυθιστορήmicroατα που έγραψε νεότερος ο Καζαντζάκης ο laquoΤόντα Ράmicroπαraquo και ο laquoΒραχόκηποςraquo πόρρω απέχουν από τα microεγάλα microυθιστορήmicroατα της ωριmicroότητάς του

Κάτι ανάλογο διαπιστώνω τώρα διαβάζοντας τις έmicromicroετρες τραγωδίες του τουλάχιστον όσον αφορά τη στιχουργική

Ο laquoΙουλιανός ο Παραβάτηςraquo γράφηκε το 1939 αν και άργησε έξι χρόνια να εκδοθεί ∆εν είναι microόνο το ότι οι στίχοι του σrsquo αυτό το έργο microου άρεσαν περισσότερο από την άποψη του περιεχοmicroένου microου άρεσαν περισσότερο και από την άποψη της microορφής Ο Καζαντζάκης εδώ προσπαθεί να είναι συνεπής στιχουργικά και microένει πάρα πολύ πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβό του Ο στίχος αυτός είναι ο αγαπηmicroένος του αφού όπως διαβάζω και τον laquoΚωνσταντίνο Παλαιολόγοraquo στην τρίτη γραφή του το 1951 επτά χρόνια microετά την πρώτη σrsquo αυτό τον στίχο τον έγραψε

Αλλά και η πλοκή του έχει microεγαλύτερη δραmicroατικότητα απrsquo ότι στις προηγούmicroενες Μπροστά στη microονόχρωmicroη Θεοφανώ στον laquoΝικηφόρο Φωκάraquo microια αδίστακτη γυναίκα που συνωmicroότησε για τη δολοφονία του άντρα της η Μαρίνα η πνευmicroατική ndash αν κατάλαβα καλά ndash φίλη του αυτοκράτορα κόρη του αθηναίου δασκάλου του στη φιλοσοφία αmicroφιταλαντεύεται συνεχώς microε την αγάπη της για το Χριστό και την αγάπη της για τον Νικηφόρο να παλεύουν αδιάκοπα microέσα της να τον δηλητηριάσει ή όχι Να υπακούσει ή να παρακούσει στην εντολή του ∆εσπότη Ακόmicroη ο Ιουλιανός microας φαίνεται ως γνήσια τραγικό πρόσωπο Εδώ οι συνωmicroότες δεν έχουν το άλλοθι ότι ξεπάστρεψαν ένα microακελάρη όπως ο Νικηφόρος Φωκάς αλλά τον εξόντωσαν απλά και microόνο γιατί ήταν αντίθετος στο χριστιανισmicroό όπως έκαναν και microε τόσους άλλους microε πιο γνωστή την Υπατία Όmicroως και οι δυο έχουν ένα βασικό χαρακτηριστικό του τραγικού ήρωα που το βλέπουmicroε για παράδειγmicroα στον Μάκβεθ και στον Οιδίποδα υποmicroένουν microε αξιοπρέπεια τη microοίρα τουςmiddot και

118

microάλιστα όπως στην περίπτωση του Μάκβεθ microια microοίρα αναmicroενόmicroενη

laquohellipΝα microη φοβάσαι να κρατάς σφιχτά microερόνυχτα το Χάρο από το χέριmiddot και να το ξέρεις πια δεν έχεις άλλο φίλο (σελ 191) και laquoΈτοιmicroος πάντα ορθός σε περιmicroένω ω θάνατεraquo (σελ

218) Σαν έτοιmicroος από καιρό σα θαρραλέοςhellip Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια ακόmicroη χαρακτηριστικά

αποσπάσmicroατα laquoΜα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσεraquo (σελ 127) Ο Σολωmicroός εγκατέλειψε microόνο τον ιαmicroβικό

δεκαπεντασύλλαβο που οmicroοιοκαταληκτεί ζευγαρωτά για χάρη του ανοmicroοιοκατάληκτου του δηmicroοτικού τραγουδιού στους laquoΕλεύθερους Πολιορκηmicroένουςraquo Ο Καζαντζάκης γύρισε εντελώς την πλάτη του στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός πήδηξε στους ώmicroους του και τον καβάλησε χωρίς να το καταλάβει ∆ιαβάσετε τους παραπάνω στίχους σε άλλη διάταξη

Μα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσε Και πιο κάτω laquohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipΚι ούτε και στήθια γυναικός να microε παραστρατίζουνraquo (σελ 273) Ανάλογο laquoσπασmicroένοraquo ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο

συναντήσαmicroε και σε προηγούmicroενο έργο του και ασφαλώς θα υπήρχαν κι άλλοι που δεν έπεσαν στην αντίληψή microας

laquoΒΑΓΙΑ Να rsquoχα Μαρίνα microου κι εγώ την οmicroορφιά σου Αλήθεια αυτό που λεν ο γέρος microας ∆εσπότης την ώρα που microεστή κοπέλα πια στην άγια σε κράταε κολυmicroπήθρα το παρθένο ξάφνου σπλάχνο του ένιωσε να τρέmicroει από τον πόθοhellip και microε τα νύχια του έβγαλε τα δυο του microάτιαraquo (σελ 127-

128) Αυτό θα πει πίστη laquoΜεγάλη η χάρη του Θεού σουmiddot θα rsquoρθει microέρα

119

έχω ακουστά γλυκά νrsquo αδερφωθούν τα πάνταmiddot κι ο Σατανάς στη θεία κι αυτός να πέσει αγκάλη (σελ

236-237) Η ιδέα microιας τελικής ενότητας των πάντων επανέρχεται

συχνά στον Καζαντζάκη Η αντίληψή του αυτή microάλλον έχει την προέλευσή της στο βουδισmicroό στο τελικό Νιρβάναmiddot αν και οι σύγχρονοι φυσικοί υποστηρίζουν κάτι ανάλογο microακάβριο όmicroως Οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις θα εκλείψουν και αυτό γιατί η αύξηση της εντροπίας οδηγεί το σύmicroπαν σε microια κατάσταση θερmicroικής ισορροπίας όπου τα πάντα θα είναι ακίνητα νεκρά

laquoΣαν παραmicroύθι κι η ζωήmiddot θυmicroάσαι Ελένη το τερατόmicroορφο θεριό που προσδοκούσε χρόνια να ρθει να το φιλήσει αγνή παρθένα να ξαναβρεί το αγγελικό του θώρι Τέτοια κι εmicroέ η ψυχή και περιmicroένει το φιλί σουraquo (σελ 241) Στο παραmicroύθι αυτό ο Καζαντζάκης έχει αναφερθεί κι

άλλες φορές σαν microεταφορά θέλοντας να δηλώσει ότι η αγάπη microεταmicroορφώνει τον άνθρωπο το κάνει καλύτερο Αυτό οι ψυχολόγοι το ξέρουν πολλοί καλά

Και οι Beatles All you need is love Το παραmicroύθι είναι διδακτικό όmicroως υπάρχει και ένα

ανέκδοτο-παρωδία του ακόmicroη πιο διδακτικό Το κορίτσι φιλάει το βάτραχο και περιmicroένει να

microεταmicroορφωθεί στο όmicroορφο βασιλόπουλο Όmicroως ο βάτραχος ξελιγωmicroένος στα γέλια της λέει -Σου την έσκασα ∆εν είmicroαι βασιλόπουλο που έχει microεταmicroορφωθεί σε βάτραχο είmicroαι πραγmicroατικός βάτραχος

Και που βρίσκεται το δίδαγmicroα σrsquo αυτό το ανέκδοτο Γυναίκες να είστε επιφυλακτικές στα παραmicroυθιάσmicroατα

των ανδρών Και θυmicroήθηκα και άλλο ένα ανέκδοτο -Είσαι τόσο όmicroορφη τόσο τρυφερή τόσο γλυκιά τόσο

καλοσυνάτηhellip -Για να σου πω microήπως microου τα λες όλα αυτά για να microε

πξεις -Και έξυπνη

120

Τέτοια σόκιν ανέκδοτα έβαζα στο blog microου και έχασα τη θέση microου σαν σχολικός σύmicroβουλος Βέβαια αυτό ήταν πρόσχηmicroα Τώρα όmicroως είmicroαι συνταξιούχος εδώ και τέσσερα χρόνια

Την περιπέτειά microου αυτή την έχω γράψει καθrsquo υπόδειξη δύο φίλων σε ένα ανέκδοτο κείmicroενο που έχει τίτλο laquoΟ λαός δεν ξεχνά τι σηmicroαίνει δεξιάraquo και υπότιτλο laquoΕγώ το ξέχασα και το πλήρωσαraquo Αλλά φαίνεται ότι το ξέχασε και ένα microεγάλο microέρος του ελληνικού λαού που εξακολουθεί να έχει αmicroνησία Πώς αλλιώς να εξηγήσουmicroε το 2810 που πήρε η δεξιά στις εκλογές του Σεπτέmicroβρη που microας πέρασε

Όmicroως ας συνεχίσουmicroε microε τα αποσπάσmicroατα laquoΕίσαι Έλληνας Τι προσκυνάς Σηκώσου απάνω Εmicroείς και στους θεούς ορθοί microιλούmicroεmiddot λέγεraquo (σελ 254) Και θυmicroήθηκα το Θεmicroιστοκλή που υποχρεωmicroένος κατά

το πρωτόκολλο να προσκυνήσει τον Πέρση βασιλιά έριξε κάτω το δαχτυλίδι του και έσκυψε και το πήρε Τελικά υπάρχουν και microεσοβέζικοι συmicroβιβασmicroοί

laquoΑπελπισιά microου απελπισιά στερνή microου ελπίδαraquo (σελ 281)

Ίσως θα πρέπει να microαζέψω σε ξεχωριστό αρχείο τα καζαντζακικά οξύmicroωρα

laquoΜΑΡΙΝΑ hellip τα θάρρη microου έχω στο Χριστό ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ Κι εγώ τα θάρρη microου Στην πέρφανη ψυχή του απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 289) Από τους πιο καζαντζακικούς στίχους Συνεχίζουmicroε ακάθεκτοι microε τις υπόλοιπες τραγωδίες του Αλέξης Ζορmicroπάς (1943) Προηγείται η εισαγωγή που έγραψα για το σχέδιό microου

να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη και η οποία δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα το Γενάρη του 1992 και ακολουθεί το κείmicroενο για τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo που δηmicroοσιεύτηκε τον επόmicroενο microήνα

121

Από microικρός είχα το όνειρο να γίνω συγγραφέας Όmicroως

δεν είχα επιλέξει τι θα έγραφα όταν θα microεγάλωνα Όταν άρχισα να διαβάζω Καζαντζάκη στα 14 χρόνια microου η ιδέα άρχισε να ωριmicroάζει σιγά-σιγά microέσα microου θα έγραφα ένα βιβλίο για τον Καζαντζάκη Η ιδέα αυτή όσο microεγάλωνα γινόταν όλο και πιο πιεστική Στα είκοσι ένα microου χρόνια είχε γίνει αφόρητη Το καλοκαίρι του rsquo71 έλεγα ότι οπωσδήποτε θα έγραφα αυτό το βιβλίο ∆εν το έγραψα Όχι τόσο γιατί δούλευα σε ένα φροντιστήριο αγγλικών όσο γιατί δεν είχα ακόmicroη τις προϋποθέσεις Η διάθεση από microόνη της δεν αρκεί Πάντως κάποιες σηmicroειώσεις βρίσκονται ακόmicroη στα γραφτά microου

Το επόmicroενο καλοκαίρι ούτε που το σκέφτηκα Είχαmicroε άλλες έγνοιες πια και είmicroαστε προσανατολισmicroένοι σε άλλα διαβάσmicroατα Έπρεπε να διώξουmicroε τη χούντα Ο Μαρξ έδειχνε την προοπτική ενός καινούριου κόσmicroου

Ταξίδευα microε το πλοίο ∆ίπλα στο παγκάκι δυο ωραίες ξένες είχαν στήσει συζήτηση Η microια η πιο όmicroορφη microιλούσε παθιασmicroένα για τον Καζαντζάκη microε ένα ενθουσιασmicroό ίδιο microε τον δικό microου όταν ήmicroουν έφηβος Τι ωραία λέω θα microπω στην κουβέντα τους θα τους microιλήσω κι εγώ για τον Καζαντζάκη έχω πολλά να τους πω Θα ξεκινήσω microε τον laquoΖορmicroπάraquo Η ωραία σίγουρα θα είναι γεmicroάτη ενδιαφέρον θα κρέmicroεται από τα χείλια microου Μετά θα microιλήσω για τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Τότε θα της πιάσω το χέρι Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θα της χαϊδέψω τα microαλλιά Απορροφηmicroένη καθώς θα είναι θα αφήνεται microε ηδυπάθεια Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo θα σκύψω και θα τη φιλήσω Το βράδυ στην καmicroπίνα αν όλα πάνε καλά θα της microιλάω για τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και θα laquoβγάζουmicroε τα microάτια microαςraquo όπως λέει και ο laquoΖορmicroπάςraquo Την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo θα την κάνω αργότερα αναφορά στους φίλους microου όλος καmicroάρι

Τι ωραία θα ήταν να είχαν γίνει έτσι τα πράγmicroατα Η έmicroφυτη ντροπαλότητά microου δεν microrsquo άφησε να τολmicroήσω Στην επόmicroενη στάση κατέβηκα Νησί Κάσος

122

πρωτοδιορισmicroένος φιλόλογος επιστρέφοντας από τις χριστουγεννιάτικες διακοπές Το βιβλίο που δεν έγραψα τα λόγια που δεν είπα σrsquo αυτή την κοπέλα τα έκλεισα σε ένα ολοσέλιδο άρθρο στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo άνοιξη του 1983 100 χρόνια από τη γέννηση του Καζαντζάκη ∆ίπλα στο όνοmicroα microου και η φωτογραφία microου microε τη λύρα στο χέρι Το πρώτο microου όνειρο να γίνω συγγραφέας το είχα πραγmicroατοποιήσει Το πρώτο microου βιβλίο το laquoΠαραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότηταraquo είχε κυκλοφορήσει πριν δύο χρόνια Έmicroενε mdashκαι microένειmdash να πραγmicroατοποιηθεί το δεύτερο microου όνειρο να βγάλω ένα δίσκο τους στίχους τους έχω έτοιmicroους microαντινάδες που έγραψα στη γυναίκα microου ένα χρόνο microετά τότε στην αρχή της γνωριmicroίας microας Λύρα microόνο δεν έmicroαθα να παίζω καλά Ελπίζω κάποτε να microάθω

Με ένα άρθρο δεν ένιωθα να ξεπληρώνω ένα χρέος που το αισθανόmicroουνα βαθιά microέσα microου Έτσι τώρα τελευταία ακούγοντας mdashκαι διαβάζονταςmdash κάποια αρνητικά σχόλια για τον Καζαντζάκη (σε ένα κείmicroενο microάλιστα απαντήσαmicroε πριν λίγους microήνες από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo) αποφάσισα να τον ξαναδιαβάσω έχοντας την υποψία ότι microπορεί να είχα κάνει λάθος Ξεκίνησα microε τον laquoΖορmicroπάraquo

∆εν έσφαλα Μπορεί να microην ένιωσα τώρα τον πρώτο άκρατο ενθουσιασmicroό όmicroως έβλεπα ότι βρισκόmicroουνα microπροστά σε ένα microεγάλο έργο το οποίο microάλιστα microε την εmicroπειρία των 40 χρόνων microου το δεχόmicroουνα πιο πλούσια Έτσι αποφάσισα να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη να συναντηθώ πάλι microε τη σκέψη του και τα αποτελέσmicroατα αυτής της συνάντησης να τα καταγράψω για τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Το ξεκίνηmicroα θα γίνει microε τα microυθιστορήmicroατα αυτά που τον καθιέρωσαν διεθνώς

∆εν θα είναι εmicroπεριστατωmicroένες microελέτες Έχουν γραφεί τόσα για τον Καζαντζάκη κι εγώ αποστρέφοmicroαι τον ερανισmicroό Θα είναι ένας ιmicroπρεσιονιστικός πίνακας η φωτογραφία microιας επαφής Θα είναι καταγραφή σκέψεων και συναισθηmicroάτων έτσι όπως θα δω και θα νιώσω το

123

κάθε έργο του που θα διαβάσω Η αρχή θα γίνει microε τον Ζορmicroπά

Τον Αλέξη Ζορmicroπά τον έχω διαβάσει πέντε έξι φορές

microέχρι τώρα ακριβώς πόσες δεν θυmicroάmicroαι Η τελευταία ήταν πριν λίγες microέρες Η προτελευταία όταν ήmicroουν φοιτητής Μια φορά τον διάβασα και στα αγγλικά

Στα αγγλικά Είναι microια τρελή ιστορία Στον Καζαντζάκη οφείλω κατά

κάποιο τρόπο την επαγγελmicroατική microου αποκατάσταση Ήmicroουνα 15 χρονών microαθητής της τρίτης γυmicroνασίου

Πήγαινα στο φροντιστήριο αγγλικών του κου Σταυρακάκη ή για την ακρίβεια ερχόταν αυτός στο χωριό microου το Κάτω Χωριό Ιεράπετρας και microας έκανε microάθηmicroα σε microια αίθουσα του δηmicroοτικού σχολείου Εγώ και οι φίλοι microου ήmicroασταν πολύ άταχτοι Πρώτος διώχτηκα εγώ κάπου το ∆εκέmicroβρη του 1965 microε δια παντός αποβολή Οι δυο φίλοι microου ο Γιώργης ο Μαυρόmicroατος και ο Αντώνης ο Μουστακάκης microε το τέλος της χρονιάς ήσαν ανεπιθύmicroητοι να συνεχίσουν

Τέρmicroα το φροντιστήριο εγώ όmicroως αγγλικά έπρεπε να microάθω οπωσδήποτε

Βρήκα τον τρόπο Αγόρασα τα βιβλία του Καζαντζάκη στα αγγλικά και τα διάβαζα microε τη βοήθεια ενός λεξικού Τις άγνωστες λέξεις τις σηmicroείωνα σrsquo ένα τετράδιο Όπου δυσκολευόmicroουν άνοιγα το πρωτότυπο Έτσι διάβασα πρώτα τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo microετά τον Ζορmicroπά και τέλος τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Έγινα ξεφτέρι

Στο φροντιστήριο του κου Σταυρακάκη επιστρέψαmicroε εγώ κι ο Γιώργης το καλοκαίρι του 1967 όταν θα πηγαίναmicroε στην τρίτη λυκείου αφού ζητήσαmicroε συγνώmicroη και αφού υποσχεθήκαmicroε ότι θα ήmicroασταν καλά παιδιά Ήmicroασταν πια microεγάλοι Παρrsquo όλες τις διαβεβαιώσεις της κας Μαρίκας της γυναίκας του που microας έκανε microάθηmicroα ο κος Σταυρακάκης δεν microπορούσε να πιστέψει ότι είχαmicroε γίνει πράγmicroατι τόσο ήσυχοι και προσεκτικοί microαθητές

Εκείνο το καλοκαίρι κάναmicroε την τετάρτη τάξη Εγώ παρόλο που δεν είχα τελειώσει την τρίτη έγινα δεκτός

124

στην τετάρτη γιατί ήξερα καλά αγγλικά Το χειmicroώνα microόνος microου χωρίς την παρέα του Γιώργη έκανα την πέmicroπτη τάξη Νύχτα πολλές φορές microε κρύο και βροχή έκανα microε το ποδήλατό microου κάθε microέρα τα επτά χιλιόmicroετρα της διαδροmicroής Κάτω Χωριό - Ιεράπετρα microετrsquo επιστροφής για να παρακολουθήσω το φροντιστήριο

Ήmicroουν απrsquo τους καλύτερους microαθητές Στις εξετάσεις για να πάρουmicroε δεν θυmicroάmicroαι ποιο δίπλωmicroα ήλθα δεύτερος Έτσι πέρασα την ίδια χρονιά στο πανεπιστήmicroιο αγγλική φιλολογία στην Αθήνα Όταν έκανα το στρατιωτικό microου γράφτηκα στο φιλοσοφικό τmicroήmicroα και το τελείωσα λίγο microετά αφού απολύθηκα Τελικά διορίστηκα φιλόλογος microε το δεύτερο αυτό πτυχίο αφού δούλεψα επί χρόνια σαν microεταφραστής και καθηγητής αγγλικών (το καλοκαίρι microάλιστα του 1971 στο ίδιο φροντιστήριο όπου έmicroαθα αγγλικά του κου Σταυρακάκη) Σίγουρα αν δεν ήταν τα βιβλία του Καζαντζάκη η επίδοση microου στα αγγλικά δεν θα ήταν αυτή που ήταν και το πανεπιστήmicroιο θα έmicroενε ένα όνειρο Όταν microιλάω λοιπόν για χρέος απέναντι στον Καζαντζάκη δεν είmicroαι υπερβολικός

Ξαναδιαβάζοντας τον Ζορmicroπά microετά από τόσα χρόνια συνειδητοποίησα πλήρως τη διάκριση microεταξύ κλασικού έργου και σύγχρονου Κλασικό είναι το microεγάλο έργο που αντέχει στο χρόνο άσχετα αν είναι λίγοι που το διαβάζουν πια Σύγχρονο είναι το έργο που αναφέρεται σε σύγχρονα προβλήmicroατα σύγχρονες καταστάσεις αγγίζει σύγχρονες ευαισθησίες όmicroως είναι άγνωστο αν θα αντέξει τη δοκιmicroασία του χρόνου Ο Ζορmicroπάς σrsquo αυτή τη δεύτερη ανάγνωση microου φάνηκε πια έργο κλασικό Ο διάκοσmicroος και το ντύmicroα της προβληmicroατικής του ανήκουν σε microια προηγούmicroενη εποχή Τον σηmicroερινό αναγνώστη δύσκολα θα τον αγγίξει Όmicroως microήπως τον αγγίζει πχ η Ιλιάδα Το κοινό των κλασικών έργων είναι πάντα πιο περιορισmicroένο Όλα σχεδόν τα microυθιστορήmicroατα που έχω διαβάσει τα τελευταία χρόνια σύγχρονων συγγραφέων θα τα χαρακτήριζα από την άποψη του χώρου όπου διαδραmicroατίζεται η πλοκή τους αστικά Οι ήρωες ζουν και κινούνται microέσα σε πόλεις και είναι χαρακτηριστικοί τύποι

125

της πόλης Οι ήρωες του Καζαντζάκη και όχι microόνο στον Ζορmicroπά ζουν στην ύπαιθρο και είναι χαρακτηριστικοί τύποι της υπαίθρου Πολλοί microου θυmicroίζουν χωριανούς microου Έτσι τα έργα του Καζαντζάκη φαίνονται σήmicroερα να παίρνουν ένα ηθογραφικό χαρακτήρα ο οποίος δεν ήταν καθόλου microέσα στις προθέσεις του Και ηθογραφική λογοτεχνία δεν γράφεται πια εκτός από κάποια έργα δεύτερης κατηγορίας που οι συγγραφείς τους ζουν συνήθως στην ύπαιθρο Η ευαισθησία του αναγνωστικού κοινού έχει αλλάξει Εξ άλλου είναι κατά πλειοψηφία αστικό Οι microεγάλες πόλεις και κυρίως η πρωτεύουσα διογκώνονται υπέρmicroετρα εξαιτίας ενός ανεξέλεγκτου ρεύmicroατος αστυφιλίας (κυρίως και microέσω της τηλεόρασης) και καταδυναστεύουν ιδεολογικά την ύπαιθρο διαmicroορφώνοντας τις ιδέες τις αξίες και τα γούστα των κατοίκων της

Η ηθογραφική λοιπόν αυτή χροιά που παίρνουν σήmicroερα τα έργα του Καζαντζάκη τα έχει αποmicroακρύνει από το σηmicroερινό ελληνικό αναγνωστικό κοινό Όmicroως στα microάτια των ξένων αυτό τους προσθέτει έναν εξωτισmicroό πράγmicroα που συντείνει στη διάδοση τους στο εξωτερικό

Πιστεύω ότι αυτό που χαρακτηρίζει τα έργα του Καζαντζάκη και προσδιορίζει την ποιότητα τους είναι η δύναmicroη του στοχασmicroού του συγγραφέα τους Ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας-φιλόσοφος Η λογοτεχνία του είναι microια λογοτεχνία ιδεών Και microπορεί να microην είναι στρατευmicroένη λογοτεχνία microια και ο όρος χρησιmicroοποιείται για τη λογοτεχνία που βρίσκεται την υπηρεσία microιας ιδεολογίας όmicroως συχνά έχει κανείς την εντύπωση ότι ο συγγραφέας κάνει κήρυγmicroα

Το ότι ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας ιδεών φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά από την ποίηση του Βρισκόmicroενη στο περιθώριο φορmicroαλιστικών αναζητήσεων και πειραmicroατισmicroών συντηρητική στη microορφή της πραγmicroατεύεται ιδέες microυθικούς ήρωες και προσωπικότητες της ιστορίας ∆εν θα αποκτήσει ποτέ την αποδοχή του ευρέως κοινού πράγmicroα όmicroως που δεν φαίνεται να τον απασχολεί

126

Αφού ο Καζαντζάκης είναι τόσο παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν έγινε φιλόσοφος

Το επιχείρησε ∆υο νεανικά δοκίmicroιά του έχουν σαν αντικείmicroενο τη φιλοσοφία του Νίτσε και τον Μπερξόν Όmicroως η σκέψη του ήταν πολύ πλατειά για να χωρέσει microέσα σε microια συστηmicroατική θεώρηση όπως απαιτεί η φιλοσοφία

Κάθε φιλοσοφία είναι δόγmicroα Ένας φιλόσοφος που αντιφάσκει είναι κακός φιλόσοφος Και όmicroως όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι διακρίνονται λίγο πολύ για ασυνέπειες και αντιφάσεις στη σκέψη τους Ακόmicroη και ο Χέγκελ ο οποίος microπάζει στη φιλοσοφία του την έννοια της αντίφασης για να τη διώξει από την πίσω πόρτα επισύροντας τα ειρωνικά σχόλια του νεαρού Μαρξ

Ο Καζαντζάκης έβλεπε τη ζωή σαν microια πολύχρωmicroη σύνθεση αντιθέσεων Μαγευόταν απrsquo αυτές ένιωθε να τον τραβούν αντιmicroαχόmicroενες δυνάmicroεις ένας διάβολος και ένας άγγελος που αγωνίζονταν ποιος να κερδίσει την ψυχή του

Στον Ζορmicroπά υπάρχουν δυο κυρίαρχες αντιθέσεις Από τη microια ο άνθρωπος του πνεύmicroατος της σκέψης της λογικής που είναι ο συγγραφέας Από την άλλη ο άνθρωπος της αίσθησης του ενστίκτου της ζωής ο Ζορmicroπάς Ο Καζαντζάκης φαίνεται να είναι το σηmicroείο ισορροπίας δύο αντίρροπων δυνάmicroεων Όσο microεγαλώνει η microια microεγαλώνει και η άλλη ∆εν είναι τυχαίο που ο Ζορmicroπάς κυοφορείται σαν αντίβαρο της microαγείας που ασκεί όλα αυτά τα χρόνια ο Βούδας πάνω του και που θα τον οδηγήσει στη συγγραφή της οmicroώνυmicroης τραγωδίας Για τον Βούδα η ζωή είναι ψευδαίσθηση Για τον Ζορmicroπά είναι η υπέρτατη αίσθηση ∆εν υπάρχει τίποτα πιο αληθινό απrsquo τη ζωή Ένας φιλόσοφος θα πρέπει να αποφασίσει ποιος έχει δίκιο Ο Καζαντζάκης νιώθει πως και οι δυο έχουν δίκιο laquo∆εν πρόκειται για ζήτηmicroα απόλυτων αντιθέσεων αλλά microετατοπισmicroένων εντάσεωνraquo για να χρησιmicroοποιήσω microια φράση που διάβασα κάπου και microου άρεσε Ο άνθρωπος είναι microια ζυγαριά που γέρνει πότε προς το ένα σκέλος και πότε προς το άλλο Ο

127

Καζαντζάκης περιέγραψε τα δύο σκέλη της ζυγαριάς προσωποποιώντας τα Τον ζωντανό άνθρωπο που γέρνει πότε εδώ και πότε εκεί τον περιέγραψε microε απαράmicroιλλη microαεστρία ο microεγάλος Τολστόι στο έργο του laquoΠάτερ Σέργιοςraquo

Να γράψω και ένα ανέκδοτο παραβαίνοντας το πρωτόκολλο της βιβλιο-κρητικής αλλά βρισκόmicroενος microέσα στην ars poetica του Καζαντζάκη

Πήγαν κάποτε δυο διάδικοι στον Χότζα να βρουν το δίκιο τους Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο ένας laquoέχεις δίκιοraquo του λέει ο Χότζας Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο άλλος laquoέχεις δίκιοraquo λέει και σrsquo αυτόν ο Χότζας Ένας τρίτος που παραβρίσκεται στη συζήτηση λέει έκπληκτος laquoΜα πως είναι δυνατόν Χότζα microου να έχουν και οι δύο δίκιοraquo laquoΚαι συ δίκιο έχειςraquo του απαντάει ο Χότζας

Ο Χότζας είναι ο Καζαντζάκης Η συνειδητοποίηση από τον Καζαντζάκη της

αντιφατικής (ή καλύτερα της αντιθετικής) σύστασης της πραγmicroατικότητας επεκτείνεται και στο πεδίο της γλώσσας Συχνά χρησιmicroοποιεί αντιφατικές εκφράσεις για να εκφράσει τη microια και microοναδική ιδέα Τη microεγαλύτερη πυκνότητα αυτού του ειδικά καζαντζακικού λογοτεχνικού σχήmicroατος τη βρήκα στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo νοmicroίζω

mdash laquoΠαπούλη δόσrsquo microου microια συmicroβουλήraquo mdash laquoΦτάσε όπου microπορείςraquo mdash laquo∆όσrsquo microου κι άλλη microιαraquo mdash laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo Στον laquoΖορmicroπάraquo βρήκα τα εξής αποσπάσmicroατα (αν δεν

microου ξέφυγε κανένα) στο παραπάνω σχήmicroα laquomicroάτια που στυλώνονταν πάνω microου σαν να microε

καλωσόριζαν κάθε στιγmicroή σαν να microε αποχαιρετούσαν κάθε στιγmicroήraquo

laquoο microόνος τρόπος να σώσεις τον εαυτό σου είναι να microάχεσαι να σώσεις τους άλλουςraquo (προσέξτε όχι να σώσεις αλλά να microάχεσαι να σώσεις)

laquoΝα ενεργείς σαν να microην υπήρχε θάνατος και να ενεργείς έχοντας στο νου σου κάθε στιγmicroή το θάνατο είναι ίσως έναraquo

128

laquoΑν τότε microονάχα είmicroαστε λεύτεροι όταν υπακούmicroε το microπρούτζινο χέριraquo

laquoΗ πίστη microου είναι microωσαϊκό καmicroωmicroένο από απιστίεςraquo laquoΗ microεγαλύτερη τρέλα είναι να microην έχεις τρέλαraquo laquoΗ ουσία της ζωής είναι η ανώτατη παραφροσύνηraquo θα

γράψει στην εισαγωγή laquoΤέταρτη θεωρία (του Ζορmicroπά) δυο και δυο κάνουν

τέσσερα Πέmicroπτη θεωρία δυο και δυο δεν κάνουν τέσσεραraquo

laquoΗ ψυχή είναι κι αυτή σάρκα και η σάρκα είναι κι αυτή ψυχήraquo

laquoΗ εξωτερική συmicroφορά microετουσιώνεται σε ανώτατη δυσκολότατη ευδαιmicroονίαraquo

laquo Στην κορυφή της προσπάθειας mdash στην απροσπάθειαraquo

Αν έκανα αυτή την εξαντλητική παράθεση είναι γιατί πιστεύω ότι σε διατυπώσεις σαν κι αυτές βρίσκεται κλεισmicroένη η πεmicroπτουσία της σκέψης του Καζαντζάκη

Στον laquoΖορmicroπάraquo όπως και στα άλλα έργα του εξάλλου τα microεγάλα microεταφυσικά προβλήmicroατα ποιος microας έφτιαξε που πάmicroε γιατί ζούmicroε κλπ συζητούνται δεν απαντώνται Εκείνο που θέλει να εκφράσει ο Καζαντζάκης είναι η αγωνία του ανθρώπου microπροστά σrsquo αυτά τα ερωτήmicroατα και όχι να σχολιάσει τις απαντήσεις που δόθηκαν microια και ξέρει ότι καmicroιά δεν είναι τελεσίδικη

Το πρόβληmicroα της ελευθερίας τον απασχολεί αρκετά επίσης Αναρωτιέται αν ελευθερία είναι η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας ή αντίθετα η microη συνειδητοποίησή της Όmicroως η ελευθερία αυτή έχει ένα microάλλον microεταφυσικό χαρακτήρα Την πατρίδα (τη λέξη εθνικισmicroό δεν την χρησιmicroοποιεί) τη θεωρεί πρόξενο σωρείας εγκληmicroάτων

Ο αντικληρικαλισmicroός του Καζαντζάκη παρά λίγο να του στοιχίσει τον αφορισmicroό του Ο αντικληρικαλισmicroός αυτός εκφράζεται και στον ίδιο το microύθο στην ιστορία microε τον καλόγερο καθώς και microε την παράθεση παροιmicroιών Αρκετά ξεπερασmicroένος σήmicroερα τον συνάντησα τελευταία στο βιβλίο του Άρη Σφακιανάκη laquoΟ τρόmicroος του κενούraquo

129

που παρουσιάσαmicroε ήδη από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Όmicroως δε νοmicroίζω ότι ήταν γνήσιος αντικληρικαλισmicroός και το επεισόδιο που παραθέτει (έρωτες καλόγερων) το κάνει νοmicroίζω για το γαργαλιστικό της υπόθεσης

Αξίζει να σηmicroειωθούν εδώ οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη για τις γυναίκες Οι φεmicroινίστριες δεν θα πρέπει να τον συmicroπαθούν γιrsquo αυτές Τις παρουσιάζει να microην έχουν τίποτε άλλο στο νου τους παρά τον έρωτα Οι άντρες και πρώτος και καλύτερος ο Ζορmicroπάς εκφράζονται ή περιφρονητικά ή microε οίκτο γιrsquo αυτές Για τον άντρα είναι εmicroπόδιο στην πραγmicroατοποίηση των υψηλών του επιδιώξεων Το πολύ να είναι microια αναγκαία και ευχάριστη ανάπαυλα στη δράση του Για τον Καζαντζάκη microετράνε microόνο οι ήρωες Και η ιστορία έχει να παρουσιάσει πολλούς ήρωες ελάχιστες ηρωίδες Αν είναι αλήθεια ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo όπως δηλώνει στην laquoΑσκητικήraquo του τότε η microόνη πραγmicroατικότητα είναι ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος αυτός που πατάει τις απάτητες κορφές

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ήρωες του Καζαντζάκη στέκονται όλο και ψηλότερα Από τους απλά ενδιαφέροντες τύπους του Ζορmicroπά και του Μανωλιού (Χριστός Ξανασταυρώνεται) περνάει στη microυθική σχεδόν φυσιογνωmicroία του Καπετάν Μιχάλη για να περάσει microετά στις ασκητικές microορφές του Χριστού και του Άγιου Φραγκίσκου Ανάλογοι είναι και οι ήρωες στις τραγωδίες του

Το ύφος του έργου του συmicroφωνεί microε την ποιητική του όπως την εκθέτει παρενθετικά στο laquoΖορmicroπάraquo

laquoΈmicroοιαζε το κρητικό τούτο τοπίο microε την καλή πρόζα καλοδουλεmicroένο λιγόλογο λυτρωmicroένο από περιττά πλούτη δυνατό και συγκρατηmicroένο ∆ιατύπωνε microε τrsquo απλούστερα microέσα την ουσία ∆εν έπαιζε δεν καταδεχόταν να χρησιmicroοποιήσει κανένα τερτίπι δεν ρητόρευε Έλεγε ότι ήθελε να πει microε αντρίκια αυστηρότηταraquo

Το ύφος αυτό θα βρει την πιο ώριmicroή του έκφραση στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo το microυθιστόρηmicroα που microrsquo άρεσε

130

περισσότερο αλλά που αγνοήθηκε από το κοινό Όmicroως θα microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτό στην ώρα του

Προmicroηθέας (1943) Ο laquoΠροmicroηθέαςraquo κατά τα πρότυπα του αισχύλειου

δράmicroατος είναι τριλογία Προmicroηθέας πυρφόρος Προmicroηθέας δεσmicroώτης και Προmicroηθέας λυόmicroενος

Ο Καζαντζάκης είναι λάτρης της ισχυρής προσωπικότητας είτε ιστορικής είναι αυτή όπως ο Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος είτε άσηmicroης καθηmicroερινής όπως ο Μανωλιός και ο καπετάν Μιχάλης ήρωες όλοι των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Στις τραγωδίες του όmicroως οι ήρωές του είναι όλοι ιστορικές ή microυθολογικές προσωπικότητες ∆εν θα microπορούσε να είναι διαφορετικά αν ήθελε να microείνει πιστός στο αρχαίο δράmicroα έτσι τουλάχιστον όπως microας το παρουσιάζει ο Αριστοτέλης ο οποίος είχε υπόψη του microια πολύ πιο πλούσια δραmicroατουργία απrsquo ότι εmicroείς σήmicroερα και ο οποίος επισηmicroαίνει ότι η τραγωδία σε αντίθεση microε την κωmicroωδία

microιmicroείται πρόσωπα καλύτερα των υπαρχόντων (βελτίους

microιmicroεῖσθαι βούλεται τῶν νῦν) Έτσι στις τραγωδίες του δεν θα δούmicroε να φιγουράρουν καθηmicroερινοί άνθρωποι όλοι οι ήρωές του είναι γνωστές προσωπικότητες από την ιστορία ή τη microυθολογία Όmicroως οι προσωπικότητες αυτές ανέδειξαν κάθε microία ένα κυρίως χαρακτηριστικό τους Ο Χριστός ο Χριστόφορος Κολόmicroβος και ο Θησέας την επιmicroονή στο σκοπό Ο Νικηφόρος Φωκάς ο Ιουλιανός ο Παραβάτης ο Καποδίστριας και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος την θαρραλέα αντιmicroετώπιση του επικείmicroενου θανάτου Ο Προmicroηθέας και ο Λωτ (laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo) microια υψηλή αίσθηση του καθήκοντος ο microεν Λωτ αρνούmicroενος να δεχθεί τη σωτηρία που του προσέφερε ο Θεός για να microην εγκαταλείψει τους συmicroπολίτες του ο δε Προmicroηθέας αρνούmicroενος να υποκύψει στις εντολές του ∆ία και να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Στον laquoΠροmicroηθέαraquo βλέπω επιπλέον το

131

δίπολο συmicroβιβασmicroούmicroη συmicroβιβασmicroού το οποίο χρησιmicroοποίησα ως κύριο ερmicroηνευτικό άξονα στα έργα που πραγmicroατεύτηκα στο διδακτορικό microου Μίλησα γιrsquo αυτό πιο πρώτα στο microελέτηmicroά microου για την laquoΑντιγόνηraquo όπου το δίπολο εκπροσωπείται από την Αντιγόνη και την Ισmicroήνη Η Αντιγόνη αψηφά την εξουσία του Κρέοντα ενώ η Ισmicroήνη

τη συmicroβουλεύει να συmicroβιβαστεί ἀλλ᾽ ἐννοεῖν χρὴ τοῦτο

microὲν γυναῖχ᾽ ὅτι ἔφυmicroεν ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ microαχουmicroένα Μεγαλύτερος ο συmicroβιβασmicroός της Ισmicroήνης το ζήτηmicroα δεν είναι microόνο ότι δεν πρέπει να πηγαίνουν κόντρα στις διαταγές του τύραννου αλλά και ότι δεν πρέπει να τα βάζουν microε τους άντρες γενικά Τον πόλο του συmicroβιβασmicroού εδώ εκπροσωπεί ο Επιmicroηθέας ο οποίος παραινεί τον αδελφό του να συmicroβιβαστεί Αυτός αρνείται αγέρωχα

Ο Καζαντζάκης πρέπει να microείνει κατά κάποιο τρόπο πιστός στην αισχύλεια τριλογία ο Προmicroηθέας πρέπει να ελευθερωθεί Πώς όmicroως

Όχι δεν θα συmicroβιβαστεί Ο ∆ίας όmicroως θα συγχωρέσει Εντούτοις η συγχώρεση αυτή θα επιβεβαίωνε για άλλη microια φορά την παντοδυναmicroία της εξουσίας που δεν φοβάται πια τους αντάρτες και έχει χορτάσει την εκδικητικότητά της Έτσι ο Καζαντζάκης microπάζει στη σκηνή τον γιο του τον Ηρακλή Αυτός θα έλθει έτσι κι αλλιώς να τον ελευθερώσει

∆εν θα προλάβει Θα τρέξουν πρώτες οι υπηρέτριες του ∆ία ο Θυmicroός και η Βία και αυτές θα τον ελευθερώσουν

Και πάλι microπαίνει το ζήτηmicroα του συmicroβιβασmicroού η Αθηνά τον καλεί microαζί της στον Όλυmicroπο microαζί microε τους άλλους θεούς

Αρνείται δεν έχει σκοπό να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Και πάλι βλέπουmicroε την άρνηση της ευτυχίας microπροστά στην αίσθηση του καθήκοντος

Θίγει και άλλα θέmicroατα ο Καζαντζάκης στο έργο αυτό όπως την αγνωmicroοσύνη του λαού δείχνοντας τους γέροντες να πετροβολούν τον Προmicroηθέα και την εξέλιξη του ανθρώπου microέσα από τις διαδοχικές γενιές στο τέλος

132

του έργου πατέρας και γιος αγκαλιάζονται και ο Προmicroηθέας χάνεται microέσα στο σώmicroα του γιου του τού Ηρακλή Επίσης ο Καζαντζάκης παρουσιάζει τη γυναίκα το κατrsquo εξοχήν συντηρητικό στοιχείο να microαγεύεται από τον δυνατόν άντρα όπως αργότερα η Εmicroινέ από τον Καπετάν Μιχάλη Η Πανδώρα ερωτεύεται τον Προmicroηθέα όmicroως αυτός αρνείται τον έρωτά της και έτσι αυτή αναγκάζεται να υποκύψει στον έρωτα του Επιmicroηθέα ∆ηλώνει όmicroως

laquoΠάντα αγαπώ τον άντρα που δεν έχωraquo (σελ 100) Το διάβασα σε microια ανάρτηση microε ευφυολογήmicroατα -Ποια είναι η καλύτερη γυναίκα -Του άλλου Στιχουργικά ο Καζαντζάκης καλύτερος παρά ποτέ

δίνει σχεδόν πάντα αmicroιγείς ενδεκασύλλαβους που κάποιες φορές ξεχειλώνουν σε δωδεκασύλλαβους microε microια πρόσθετη βραχεία συλλαβή στο τέλος όπως πχ

laquoΤο χέρι microην απλώνειςmiddot πα στην άβυσσο αιώνες κρεmicroασmicroένος θα microουγκρίζειςraquo (σελ 55) Επίσης ο χορός των Πανόπουλων (ακόλουθων του

Πάνα) και των Ωκεανίδων που εδώ κάνει πιο συχνά την εmicroφάνισή του αλλά και άλλα πρόσωπα microιλούν microε αναπαιστικούς στίχους δεκασύλλαβους κατά το πλείστον όπως

laquoΤι φωτιά τι χαρά rsquoναι microοιρόγραφτη πα στη γης την πετρόχαρη microοναχά το απροσκύνητο microέτωπο λευτεριά να στοχάζεται τους θεούς πολεmicroώντας αντάρτικα (σελ 48-49) Όmicroως ας δώσουmicroε κάποια ακόmicroη αποσπάσmicroατα laquoΈ σκλάβε microια ψυχή microεγάλη microάθε δε δύνεται να νιώσει ελευτερία τα πλάσmicroατα όλα ελεύτερα αν δεν κάmicroειraquo (σελ 32) Μεγαλειώδες laquoΤη σάρκα τυραννάς να γίνει πνέmicroαraquo (σελ 101) Έχουmicroε αρχίσει πια να το βαριόmicroαστε Ίσως γιατί

διαβάζω microια τραγωδία κάθε microέρα laquohellipΜα πολεmicroώ κι η νίκη κι ας έρθει κι ας microην έρθει δε microε νοιάζειmiddot

133

ορθός να πολεmicroώ και τίποτα άλλο δε θέλω microήτε ζήτησα της Μοίραςraquo (σελ 103) Για άλλη microια φορά βλέπουmicroε το microοτίβο του

αγωνιζόmicroενου ανθρώπου που τον ενδιαφέρει περισσότερο ο ίδιος ο αγώνας από τη νίκη Πιο κάτω λέει και ο γιος του ο Ηρακλής

laquoΠάντα πιο πέρα είναι ο στερνός microας άθλοςmiddot πάντα πιο microπρος και τελειωmicroό δεν έχουνraquo (σελ 242) Έχουmicroε διαβάσει και τις άλλες δυο τραγωδίες θα

γράψουmicroε και γιrsquo αυτές Ιωάννης Καποδίστριας (1944) Τελικά διαπιστώνω ότι τις εmicromicroονές του Καζαντζάκη

microόνο διαβάζοντας τα θεατρικά του έργα microπορείς να τις συνειδητοποιήσεις πλήρως Η λιτότητα των επεισοδίων που υπαγορεύουν οι θεατρικές συmicroβάσεις τις κάνει πιο ανάγλυφες

Μια κύρια εmicromicroονή του Καζαντζάκη που δεν φαίνεται τόσο στα microυθιστορήmicroατά του είναι ο απελπισmicroένος αγώνας του τραγικού ήρωα και η αξιοπρέπεια microε την οποία αντιmicroετωπίζει τον αναπόφευκτο θάνατό του αξιοπρέπεια που του απαγορεύει να τον αποφύγει να τρέξει να σωθεί Εδώ συναντάmicroε την υπαρξιακή laquoεπιλογήraquo του Σαρτρ επιλέγουmicroε την ουσία που θα δώσουmicroε στην ύπαρξή microας Και η ελευθερία microας συνίσταται ακριβώς σrsquo αυτή την επιλογή και όχι στις laquoαυθαίρετες πράξειςraquo τις actes gratuites του Καmicroύ Ο υπεράνθρωπος microένει και αγωνίζεται αντιmicroετωπίζοντας ατάραχος το αναπόφευκτο της microοίρας Τα ανθρωπάκια το βάζουν στα πόδια

laquo∆εν είναι η Μοίρα παντοδύναmicroηmiddot η ψυχή rsquoναι του ελεύτερου του αγνού κι απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 121) Για να εικονογραφήσει αυτή την laquoεmicromicroονήraquo του ο

Καζαντζάκης προβαίνει και σε ιστορικές αυθαιρεσίες Εν τάξει δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν αντιmicroετώπισε ο Νικηφόρος Φωκάς τους δολοφόνους του microε αξιοπρέπεια

134

ή όχι όmicroως αδυνατούmicroε να πιστέψουmicroε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας όδευε στην εκκλησία περιmicroένοντας το θάνατό του προειδοποιηmicroένος Ο Καζαντζάκης τον παρουσιάζει όπως θα παρουσιάσει λίγο αργότερα το Χριστό στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo πιστεύοντας πως ο θάνατός του θα είναι χρήσιmicroος για την Ελλάδα οδεύει θαρραλέα να τον συναντήσει

laquoΣτο σύmicroφωνο microε την Ελλάδα όπου έχω βάλει τη βούλα microου microε το Θεόν εγγύη microπήκεν η ρήτρα ετούτη πρώτη Θοδωράκη laquoΑν τύχει κι είναι χρήσιmicroος microπορεί microια microέρα ο θάνατός σου στην πατρίδα Καποδίστρια να πεθάνειςraquo Υπόγραψα κι ως τίmicroιος άντρας είmicroαι έτοιmicroος την rsquoπογραφή microου να τιmicroήσω Εδώ βλέπουmicroε ότι ο Καζαντζάκης microε λεκτικές

ακροβασίες προσπαθεί να microείνει πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο κάτι που δεν έκανε στις πρώτες του τραγωδίες Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι το microέτρο των χορικών είναι επίσης ο ανάπαιστος και πάλι microε ανισοσύλλαβους στίχους

Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΣιχάθηκα τους Έλληνεςmiddot microοχτώ παλεύω πονώ και χάνουmicroε γιrsquo αυτούς microα δεν τους θέλωmiddot το αθάνατο το φως microολεύουν της Ελλάδαςraquo (σελ 34) Τι να κάνουmicroε αυτός είναι πάντα ο λαός Αυτό το

κατάλαβε πρώτος και καλύτερος ο Μωυσής όταν κατέβηκε από το όρος Σινά

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντάει τον Νίτσε Περιφρονεί τον απλό λαό microόνο η ηρωική προσωπικότητα τον ενδιαφέρει Βέβαια στο laquoΟ Χριστό ξανασταυρώνεταιraquo θα παρουσιάσει microια προσωπικότητα που προβάλει microέσα από τον απλό λαό το Μανωλιό Και ο Καπετάν Μιχάλης δεν είναι κάποια ιστορική διασηmicroότητα Όmicroως στις τραγωδίες του ο Καζαντζάκης είναι ειδολογικά περιορισmicroένος

Ο λαός είναι πάντα αυτός που είναι δεν microπορεί να έχει τα χαρακτηριστικά των microεγάλων προσωπικοτήτων Οι δηmicroαγωγοί υπάρχουν γιατί υπάρχει ο δήmicroος Το αν θα τον περιφρονήσεις ή θα τον αγαπήσεις δεν εξαρτάται από το

135

λαό εξαρτάται από εσένα Ακόmicroη και στην άρια φυλή ξεχωρίζουν οι ηγέτες από τις microάζες γιrsquo αυτό ο Χίτλερ είχε δώσει τόση σηmicroασία στην προπαγάνδα δηλαδή στο παραmicroύθιασmicroα του απλού λαού

Κάποιοι αγαπούν τον λαό κάποιοι τον περιφρονούν Όποιος κι αν είναι ο λαός ας τον αγαπούmicroε όπως ο Σολωmicroός

∆υστυχισmicroένε microου λαέ καλέ και αγαπηmicroένε Πάντοτε ευκολόπιστε και πάντα προδοmicroένε Σόδοmicroα και Γόmicroορρα (1948) ∆εν θα microπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι microια τραγωδία

του Καζαντζάκη και microάλιστα microε υπόθεση εmicroπνευσmicroένη από τη Βίβλο θα microου άρεσε τόσο Η τραγωδία αυτή βρήκα ότι είναι η πιο αντιπροσωπευτική του τουλάχιστον όπως τον προσέλαβα εγώ

Είχα γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτηση ότι δεν είχα σκοπό να διαβάσω τις τραγωδίες του που είναι σε έmicromicroετρο λόγο ούτε βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo Κάποια στιγmicroή όmicroως άρχισα να αmicroφιταλαντεύοmicroαι Τελικά διαβάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo πήρα την απόφασή microου θα τις διάβαζα και αυτές Και ευτυχώς που είχα την προνοητικότητα στην ανάρτηση αυτή να αφήσω ανοιχτό το ενδεχόmicroενο να τις διαβάσω κάποια στιγmicroή Ποτέ δεν φανταζόmicroουν όmicroως ότι αυτό θα γινόταν τόσο σύντοmicroα Παράγγειλα λοιπόν και την laquoΟδύσσειαraquo περιmicroένω να microου τη φέρουν

∆εν microένει πιστός στην ιστορία της Βίβλου την παραλλάσσει πάρα πολύ Για παράδειγmicroα η γυναίκα του Λωτ απουσιάζει

Αλλά ας δώσουmicroε microια σύντοmicroη περίληψη Ο Θεός έχει αποφασίσει να καταστρέψει τα Σόδοmicroα και

τα Γόmicroορρα και ο Αβραάmicro τον παρακαλεί να σώσει τον γιο του αδελφού του τον Λωτ ο οποίος είναι υπόδειγmicroα αρετήςmiddot τα τελευταία χρόνια γιατί πιο πριν ήταν κι αυτός ένας καλοπερασάκιας όπως όλοι οι κάτοικοι των δυο αυτών πόλεων

136

Ο βασιλιάς διατάζει τον Λωτ να σκοτώσει τον microικρό του γιο το διάδοχο γιατί ένας χρησmicroός έλεγε πως θα τον σκοτώσει για να του πάρει την εξουσία Όχι δεν έκανε αυτός το λάθος του Λάιου που άφησε τον microικρό Οιδίποδα στον Κιθαιρώνα για να πεθάνει και βρέθηκε ένας βοσκός και τον έσωσε λάθος που το πλήρωσε microε τη ζωή του διατάζει την άmicroεση εκτέλεση

Ο Λωτ πράγmicroατι εκτελεί την εντολή πνίγοντας τον microικρό microε ένα σκοινί Το σώmicroα του το θάβει σε έναν αmicroπελώνα Τα αmicroπέλια τρέφονται microε το νεκρό σώmicroα microε αποτέλεσmicroα το κρασί που δίνουν τα σταφύλια τους να είναι microαγεmicroένο αυτός που το πίνει έχει παραισθήσεις και οράmicroατα Με ένα τέτοιο κρασί ποτίζουν ένα βράδυ οι κόρες του Λωτ τον πατέρα τους και τον παρασύρουν σε ένα όργιο στο οποίο χάνουν την παρθενιά τους Ο Λωτ νοmicroίζει ότι αυτό ήταν όνειρο

Κάποια στιγmicroή εmicroφανίζεται στο Λωτ και στις κόρες του ένας πανέmicroορφος άγγελος ο άγγελος ο Πυροmicroάλλης που έχει έλθει να εκτελέσει την εντολή του θεού να καταστρέψει τις δυο αmicroαρτωλές πόλεις Κάποιες φορές microέσα από τη microορφή του εmicroφανίζεται το φάντασmicroα του νεκρού παιδιού Έτσι παρουσιάζεται στον βασιλιά

laquoΠατέρα συmicroπάθησέ microεhellip Πρέπει να σε σκοτώσωraquo (σελ 415)

Τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα δεν είναι οι αmicroαρτωλές πόλεις της Βίβλου Είναι επικούρειες πόλεις που οι κάτοικοί τους εκτιmicroούν τη γνώση και ξέρουν να διασκεδάζουν Ίσως να ήταν microέσα στις προθέσεις του Καζαντζάκη ο συmicroβολισmicroός της καταστροφής τους η ατοmicroική βόmicroβα είναι προϊόν της γνώσης και αυτό το προϊόν αποτελεί σήmicroερα τη microεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα

Όmicroως ας παραθέσουmicroε όπως το συνηθίζουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΒΑΣΙΛΙΑΣ Περάσαmicroε όλους τους τρόmicroους περάσαmicroε όλες τις ελπίδες νικήσαmicroε το Θεό δεν είδες γραmicromicroένο απάνω στην καστρόπορτα Ε∆Ω ∆ΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ Αυτό θα πει Εδώ δεν υπάρχει φόβοςraquo (σελ 413)

137

Την αντίληψη αυτή την έχουν εκφράσει βέβαια και άλλοι Οι θεοί δεν είναι όmicroως microόνο προϊόντα του φόβου είναι προϊόντα και της ελπίδας

Ο Πυροmicroάλλης Άγγελος παίρνει κάποια στιγmicroή τα χαρακτηριστικά του αντάρτη Άγγελου του εωσφόρου

laquoΒασίλισσα λύσε τα microπράτσα σου microη microε αmicroποδάς φτάνει Υπάρχει κι άλλο σκαλοπάτι πιο πάνω από το φόνο δύσκολο πολύhellip Αναmicroέρισε να το ανεβώ Ο πόλεmicroος microε το Θεόmiddot αυτό rsquoναι το τέταρτο σκαλοπάτιhellip Γέρο-Λωτ microην τρίβεις τα χέρια microη χαίρεσαιhellip Ξέρεις καταραmicroένο προφητικό microυαλό πως σωτηρία δεν υπάρχει κι ο πόλεmicroος είναι χαmicroένος Μα θα πολεmicroήσουmicroε

ΛΩΤ Πώς θα πολεmicroήσουmicroε το Θεό Πυροmicroάλλη Με την προσευχή ∆εν ακούει Με τη microετάνοια Πολύ αργά Να φύγουmicroε Πού να πάmicroε Ολούθε είmicroαστε ζωσmicroένοι από Θεό Πού να χωθούmicroε Από πού να πιαστούmicroε hellip

ΑΓΓΕΛΟΣ Ένας όmicroως microπορεί να Του αντισταθείmiddot σε αυτόν έχω τα θάρρη microου

ΛΩΤ Ένας Ποιος ΑΓΓΕΛΟΣΟ νους του ανθρώπουhellip ΛΩΤ Σωστά σωστά Περήφανη ψυχή Μου αρέσει ο

ακατάδεχτος ανέλπιδος λόγος σουmiddot εmicroπρός λοιπόν ας πολεmicroήσουmicroε κι ας χαθούmicroεraquo (σελ 421-423)

Το να παλεύεις από αξιοπρέπεια χωρίς ελπίδα είναι ένα microοτίβο που το έχουmicroε συναντήσει και αλλού στο Σολωmicroό και στον Καβάφη για παράδειγmicroα Όmicroως για τον Καζαντζάκη έχει ξεχωριστή σηmicroασία Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo αυτό εκφράζεται πιο χαρακτηριστικά Ο αγγλικός τίτλος του έργου Freedom and death Ελευθερία και θάνατος είναι πιο προσφυής

Ο Αβραάmicro προσπαθεί να πείσει τον Λωτ να φύγουν microακριά από τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα που φαίνεται να καταστρέφονται από microια ηφαιστειακή έκρηξη όπως έγινε και microε την Ποmicroπηία Ο Λωτ αρνείται να παρατήσει τους συmicroπολίτες του (θυmicroήθηκα τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τους συντρόφους του microπροστά στο εκτελεστικό απόσπασmicroα και να σωθεί

138

Ξεχνάω πράγmicroατα και ονόmicroατα αλλά ευτυχώς η συνειρmicroική microου microνήmicroη λειτουργεί ακόmicroη καλά)

laquoΛΩΤ Πες Του δεν έρχουmicroαι ∆ε λέει πως είmicroαι λεύτερος ∆ε λέει πως microrsquo έκανε λεύτερο και το καυχιέται Κάνω το λοιπόν ότι θέλω ∆εν έρχουmicroαι Στο καλό γερο-ενάρετε στο καλό υπάκουο πρόβατο του Θεού Και πες του αφεντικού σου Χαιρετίσmicroατα από το γερο-Λωτ Και πες του ακόmicroα ∆εν είναι δίκαιος δεν είναι καλόςmiddot είναι παντοδύναmicroος Παντοδύναmicroος τίποτα άλλο (σελ 443)

Μrsquo αυτά τα λόγια του Λωτ τελειώνει η τραγωδία Θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε το Θεό σαν microεταφορά

της αναγκαιότητας σαν microεταφορά της υπαρξιακής microας συνθήκης microε το αναπόφευκτο του θανάτου Υπάρχουν άλυτα φιλοσοφικά προβλήmicroατα όπως κατά πόσο η αναγκαιότητα αυτή σηmicroαίνει προκαθορισmicroό δηλαδή έναν απόλυτο ντετερmicroινισmicroό ή αφήνει κάποια περιθώρια ελευθερίας (∆υστυχώς φοβάmicroαι ότι το laquoΕλευθερία ή αναγκαιότηταraquo του Jacques Monod έχει απολεσθεί από το ράφι των τύψεων πριν προλάβω να το διαβάσω)

Είmicroαστε όντως ελεύθεροι Οι microπιχεβιοριστές John B Watson και FBSkinner

microιλάνε για απόλυτο καθορισmicroό Ο υπαρξιστής Σαρτρ πιστεύει στην ελευθερία της επιλογής microέσω της οποίας δίνουmicroε ουσία στην ύπαρξή microας (η ύπαρξη προηγείται της ουσίας) Ο Καmicroύ πάλι υποστηρίζει ότι microε τις actes gratuites τις παράλογες πράξεις αποδεικνύουmicroε την ελευθερία microας και την διαφυγή από κάθε ετεροκαθορισmicroό (laquoΟ ξένοςraquo) Κάτι ανάλογο υποστηρίζει και ο Σαmicroαράκης στο laquoΛάθοςraquo Οι microυστικές υπηρεσίες πίστευαν ότι εκπαιδεύοντας microε τέτοιον τρόπο τον πράκτορά τους θα τον έκαναν πειθήνιο όργανο στις εντολές τους

Λάθος Αυτός άφησε τον κρατούmicroενό του να ξεφύγει γιατί δεν ήταν δυνατόν να του ξεριζώσουν από microέσα του την ανθρωπιά

Μεγάλη συζήτηση δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για να την κάνουmicroε

139

Και σrsquo αυτό το έργο εντόπισα αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους τους οποίους όmicroως δεν θα παραθέσω

Χριστόφορος Κολόmicroβος (1949) ∆εν έχω σε microεγάλη εκτίmicroηση τον δοmicroισmicroό σαν εργαλείο

λογοτεχνικής ανάλυσης που τάχα σε οδηγεί σε microια βαθύτερη κατανόηση παρόλο που κάποτε ασχολήθηκα microε ενθουσιασmicroό microrsquo αυτόν και αργότερα από υποχρέωση όταν δούλευα πάνω στο διδακτορικό microου Καθώς ετοιmicroάζοmicroαι να γράψω για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo βλέπω ότι πολλά από τα έργα του Καζαντζάκη θα microπορούσαmicroε να τα βάλουmicroε στον προκρούστη του σηmicroειωτικού τετράγωνου του Greimas Και αυτό γιατί οι περισσότεροι ήρωές του έχουν στη συνείδησή τους ότι πρέπει να εκτελέσουν microια υψηλή αποστολή Στο συγκεκριmicroένο έργο έχουmicroε ως πρώτο ζευγάρι δρώντων το Υποκείmicroενο-Κολόmicroβος Αντικείmicroενο-Αmicroερική Ως δεύτερο ζευγάρι το Εντολέας-Θεός Αποδέκτης-Κολόmicroβος και ως τρίτο ζευγάρι Βοηθός-Ελισάβετ Αντίπαλος-εξεγερmicroένοι ναύτες κά

Όmicroως ας αφήσουmicroε το σηmicroειωτικό τετράγωνο και τις νεοθετικιστικές επιδράσεις στη θεωρία της λογοτεχνίας και ας αναπτύξουmicroε microε λόγια το τι προσλάβαmicroε από το έργο αυτό

Όπως οι περισσότεροι ήρωες του Καζαντζάκη εmicroπνέεται και αυτός από την αίσθηση microιας υψηλής αποστολής Την αποστολή αυτή την οποία νοιώθει σαν ηθική υποχρέωση ενισχύουν και εξωτερικοί παράγοντες Ο Θεός τον οποίο χρησιmicroοποιεί σαν σύmicroβολο ο Καζαντζάκης για να αναπτύξει πιο ελκυστικά τη microυθοπλασία του στην πραγmicroατικότητα είναι microια διπλοτυπία της εσωτερικής ηθικής παρόρmicroησης της ανάγκης που νοιώθει ο ήρωας να πετύχει κάτι υψηλό το οποίο εντάσσεται στο γενικότερο καζαντζακικό σχήmicroα laquoνα κάνει τη σάρκα πνέmicroαraquo Και φυσικά για να έχει ενδιαφέρον η ιστορία αλλά και γιατί έτσι συmicroβαίνει και

140

στην πραγmicroατικότητα βλέπουmicroε άτοmicroα που τον ενισχύουν στην προσπάθειά του αλλά και άτοmicroα που του microπαίνουν εmicroπόδιο Η γυναίκα για παράδειγmicroα στα έργα του δεν εντάσσεται στο γνωστό στερεότυπο microούσα-βοηθός είναι αντίmicroαχος Τέτοια είναι η Εmicroινέ στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τέτοιες είναι οι δυο κόρες του Λωτ στο laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo τέτοια είναι η Μαγδαληνή στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo

Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει σαν οιωνό το ότι και ο Κολόmicroβος και η Ελισάβετ της Ισπανίας γεννήθηκαν την ίδια microέρα 22 Απριλίου 1451 Στη βικιπαίδεια διαβάζω ότι η ηmicroεροmicroηνία γέννησης του Κολόmicroβου εικάζεται microεταξύ 26 Αυγούστου και 31 Οκτωβρίου Όmicroως όντως γεννήθηκαν την ίδια χρονιά και ο Κολόmicroβος πέθανε δυο χρόνια αργότερα από την Ισαβέλλα (1506)

∆εν συmicroπίπτει η γέννησή τους σύmicroπτωση όmicroως είναι ότι την ίδια χρονιά που έγινε η Reconquista η ανακατάληψη δηλαδή της Ιβηρικής χερσονήσου που ήταν υπό αραβική κατοχή για επτά αιώνες έγινε και η ανακάλυψη της Αmicroερικής το 1492

Για φαντάσου επτά αιώνες Εmicroείς οι κρητικοί ευτυχώς τους άραβες τους ξεφορτωθήκαmicroε πιο σύντοmicroα σε ενάmicroιση αιώνα Μας φορτώθηκαν όmicroως άλλοι αργότερα τετρακόσια τόσα χρόνια οι ενετοί διακόσια τόσα χρόνια οι τούρκοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΌσο λίγο κι αν έχω βασίλισσα microου φτάνειmiddot όσο πολύ κι αν έχω δε microε φτάνει (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται σε τέτοιου είδους οξύmicroωρα Να παραθέσω ένα από τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

-Παππού δώσrsquo microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ώσrsquo microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείς Γενικά βλέπω στις τραγωδίες του να επαναλαmicroβάνονται

σύmicroβολα και φράσεις κλισέ αποκαλυπτικά των

141

αντιλήψεών του Ουρανός Καρδιά Θεός Σάρκα Πνέmicroα Ψυχή Πεταλούδα είναι λέξεις που τις συναντάmicroε συχνά

laquoΠρέπειhellip νrsquo αφανίσουmicroε εντός microας τη γης και τη θάλασσα και νrsquo αποmicroείνει microονάχα ο ουρανόςraquo (σελ160)

laquoΠού θαρρείτε πως πλέmicroε ολοζωής Σε γαληνά νερά Αλίmicroονό σας Η ψυχή πηδάει και γκρεmicroίζεται από καταρράχτη σε καταρράχτηraquo (σελ 273)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Η ευτυχία είντα θαρρείς πως είναι κατά βάθος Λίγες στιγmicroές απrsquo τη ζωή που κάνει ο πόνος λάθος Οι στιγmicroές δηλαδή που microεσολαβούν microέχρι να πέσουmicroε

από τον ένα καταρράχτη στον άλλο Στο τέλος του έργου βλέπουmicroε το θέmicroα της επιλογής

σαν έκφραση της ελευθερίας για την οποία microιλήσαmicroε στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo

laquoΒ΄ΑΓΓΕΛΟΣ ∆έχεσαι το microαρτύριο δεν το δέχεσαι Αποκρίσου

Α΄ΑΓΓΕΛΟΣ Μην τον βιάζειςmiddot λεύτερος είναι παίρνει απόφαση

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ (Πετιέται απάνω κάνει το σταυρό του σηκώνει αψηλά το χέρι ήσυχα)

∆έχουmicroεraquo (σελ 285) ∆ιαβάζοντας τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo είδα ότι

χωλαίνει σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου Για δυο κυρίως λόγους Ενδοκειmicroενικά τον βλέπουmicroε να σκοτώνει τον

άνθρωπο που του έδωσε το χάρτη microε τις οδηγίες για το πώς να φτάσει στην Ανατολή για να microην τον ξαναφτιάξει από microνήmicroης και τον δώσει σε άλλο Αυτό το microακιαβελικό laquoΟ σκοπός αγιάζει τα microέσαraquo microας απωθεί ιδιαίτερα σήmicroερα που το βλέπουmicroε να εφαρmicroόζεται από τους ισλαmicroιστές της ISIS και όχι microόνο Εξωκειmicroενικά στη συνείδηση πολλών η ανακάλυψη της Αmicroερικής συνδέεται microε τη γενοκτονία των ινδιάνων

Αναρωτήθηκα κάποια στιγmicroή γιατί ο Καζαντζάκης δεν έγραψε κανένα έργο για τον Ναπολέοντα Υπάρχει καλύτερο παράδειγmicroα ανθρώπου που δεν το βάζει κάτω

142

που η αποτυχία δεν τον απελπίζει που δραπετεύει από την εξορία για να ξεκινήσει εκ νέου τον αγώνα Τον θαύmicroασαν τόσοι και τόσοι από τον συmicroπατριώτη του Σταντάλ microέχρι τους laquoεχθρούςraquo γερmicroανούς Γκαίτε και Μπετόβεν γιατί να microην τον θαυmicroάσει και ο Καζαντζάκης

Κούρος (1949) Στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας κάναmicroε microια αναφορά

στο σηmicroειωτικό τετράγωνο υποστηρίζοντας ότι δεν βοηθάει στην ερmicroηνευτική κατανόηση Αυτό φαίνεται να ισχύει απόλυτα στην περίπτωση του laquoΚούρουraquo

Παρά τον τίτλο η υπόθεση του έργου είναι εmicroπνευσmicroένη από την ιστορία του Θησέα και του Μινώταυρου

Ο Θησέας έχει έλθει στην Κρήτη microαζί microε την αποστολή των επτά νέων και των επτά νεανίδων φόρος των υποτελών αθηναίων στον Μίνωα σαν θυσία στον Μινώταυρο Σκοπός του Να εξοντώσει τον Μινώταυρο Βοηθός του Η Αριάδνη που τον έχει ερωτευθεί Αντίmicroαχος Μάλλον κανένας

Θα σκοτώσει το Μινώταυρο Εδώ έχουmicroε την παραλλαγή του microύθου microε την οποία

στόχο έχει ο Καζαντζάκης να εικονογραφήσει την αντίληψή του για τον άνθρωπο που αγωνίζεται να ξεπεράσει τη φύση του και να αρθεί σε κάτι ανώτερο Ο Υπεράνθρωπος για τον Καζαντζάκη δεν είναι ένας άριος που έχει σαν αποστολή να εξοντώσει τις κατώτερες φυλές όπως έκανε ο homo sapiens που εξόντωσε τον νεαντερτάλιο τουλάχιστον όπως υποστηρίζεται από πολλούς αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος που microε τον αγώνα του αίρεται στο επίπεδο του υπεράνθρωπου Χρησιmicroοποιεί ένα τριαδικό σχήmicroα σχήmicroα που έχει χρησιmicroοποιηθεί κι άλλες φορές όπως για παράδειγmicroα laquoαγριότητα-βαρβαρότητα-πολιτισmicroόςraquo laquoανιmicroισmicroός-θρησκεία-φιλοσοφίαraquo για να συσχετίσει την εξέλιξη της ανθρωπότητας microε το βαθmicroό ανθρωποmicroορφισmicroού των θεών Ο Μίνωας αγωνίστηκε microε τον θεό-ταύρο και

143

κατάφερε και του έδωσε ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε όλο του το σώmicroα εκτός από το κεφάλι όπως είναι οι ζωόmicroορφοι αιγυπτιακοί θεοί Ο αγώνας του Θησέα microε τον Μινώταυρο είναι microια microεταφορά επίσης

laquo∆ε microου αρέσουν οι θεοί που έχουν κεφάλι σκύλου ή τσακαλιού ή ταύρουmiddot που δεν microπόρεσαν ακόmicroη να νικήσουν το χτήνοςraquo (σελ 294)

Και πιο κάτω laquoΕσύ εσύ Μίνωα Μεγάλε βασιλιά microε τον αγώνα σου

microε το microυαλό σου και microε την πράξη νικώντας τους ανθρώπους χαλινώνοντας τα πάθη τα δικά σου microετουσιώνοντας το χάος σε αρmicroονία έσmicroιξες microε το θεό έκαmicroες τον Ταύρο Μινώταυρο Παραπάνω δεν microπόρεσεςraquo (σελ 323)

Το παραπάνω το καταφέρνει ο Θησέας Παλεύοντας microαζί του τον κάνει να χάσει το ταυρίσιο κεφάλι του και να πάρει ανθρώπινο κεφάλι Παίρνοντας ανθρώπινο κεφάλι γίνεται ένα microε τον Κούρο και η πάλη τελειώνει microε ένα θερmicroό εναγκαλισmicroό Το τριαδικό σχήmicroα του Καζαντζάκη είναι λοιπόν laquoΤαύρος-Μινώταυρος-Κούροςraquo

Αλλά και εδώ υπάρχει εξέλιξη όmicroως εκτός πλαισίου της ιστορίας Ο Κούρος είναι microε αλύγιστο σώmicroα και microε τα χέρια κολληmicroένα στους γοφούς ακίνητος Είναι ο Κούρος της αρχαϊκής εποχής Στην ιστορική εποχή τα χέρια του Κούρου θα ξεκολλήσουν τα γόνατά του θα λυγίσουν το αρχαϊκό του χαmicroόγελο θα εξαφανιστεί και θα microεταmicroορφωθεί στους ανθρωπόmicroορφους ολύmicroπιους θεούς microε τη γαλήνια γεmicroάτη αυτοπεποίθηση έκφραση

Όmicroως ας δούmicroε κάποια αποσπάσmicroατα Και ξεκινάmicroε microε το θέmicroα της Ελευθερίας και της Αναγκαιότητας που θίξαmicroε και στην ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και τα Γόmicroορραraquo

laquoΜΙΝΩΑΣ Να κάνω βούληση δικιά microου την Ανάγκη Αυτό αλίmicroονο αυτό microονάχα στη γης ετούτη θα πει ελευθερία

ΘΗΣΕΑΣ Ελευθερία θα πει να κάνει η Ανάγκη ότι εγώ θέλωraquo (σελ 319-320)

144

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Κι ότι κι αν δείτε κι ότι κι αν ακούσετε κι ο Χάρος να προβάλει οmicroπρός στα microάτια σας να microην τροmicroάξετεmiddot όλα ετούτα είναι ένας χωρατάς του νου ένα πιτήδειο παιχνίδισmicroα του αγέρα τίποτα δεν υπάρχει όλα όνειροraquo (σελ 337)

Σχεδόν τριάντα χρόνια πέρασαν από τον laquoΒούδαraquo και ο Καζαντζάκης κατατρύχεται ακόmicroη απrsquo αυτόν Συνειδητοποιεί βέβαια ότι και αυτός είναι όπιο όπως όλες οι θρησκείες

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Βάρα λοιπόν το τούmicroπανοmiddot δεν τους λυπάσαι Βόηθα microε να τους κάνω να πεθάνουν και να θαρρούν ότι ονειρεύονται πώς πεθαίνουνraquo (σελ 339)

Όmicroως η θρησκεία δεν είναι microόνο όπιο είναι και κάτι άλλο αλλά πάνω σrsquo αυτό δεν αποφάνθηκε αποφθεγmicroατικά ο Μαρξ παρόλο που ασφαλώς το πίστευε

laquoΤώρα που δε θrsquo ακούει πια ο λαός το θεό να microουγκρίζει κάτω από τη γης θα ξεδιαντραπεί και θα σηκώσει κεφάλι Εγώ δεν έχω ανάγκη από θεό να microουγκρίζειmiddot microουγκρίζω εγώmiddot microα ο λαός αν του λείψει ο τρόmicroος ξεχαρβαλώνεται ξεκαπιστρώνεται πετάει κατά γκρεmicroού τον καβαλάρη και γκρεmicroίζεται κι αυτός στο χάοςraquo (σελ 368)

Και θα κλείσουmicroε microε microιαν αντίληψη και έmicromicroεση παραίνεση του Μίνωα

laquoΝα βλέπεις microε ατάραχο microάτι τη Μοίρα που χιmicroάει microε φωτιές και τσεκούρια να σε τροmicroάξει να τη βλέπεις και να χαmicroογελάς αυτή rsquoναι η πιο αψηλή κορυφή όπου microπορεί να φτάσει η δύναmicroη του ανθρώπουraquo (σελ 375)

Θα ξαναπαραθέσω τους στίχους της Αρετούσας Μοίρα δεν σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι ανε γυρεύεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι Είπαmicroε τώρα να microην τη φοβάσαι αλλά όχι και να της

χαmicroογελάς κιόλας λες και είναι γκόmicroενα

145

Νίκος Καζαντζάκης Αδελφοφάδες (1949-) σελ 266 Πριν κοντά δυο microήνες ανάρτησα microια βιβλιοκριτική για το

microυθιστόρηmicroα laquoLucien Levinraquo του Stendhal Εκεί έγραφα ότι ο συγγραφέας του το άφησε ατέλειωτο microη τολmicroώντας να το εκδώσει καθώς στο microυθιστόρηmicroα αυτό έκανε microια σκληρή κριτική της γαλλικής κοινωνίας της εποχής του Μάλιστα ούτε εκδότης τόλmicroησε να το εκδώσει παρά microόνο αφού πέρασαν 52 ολόκληρα χρόνια από το θάνατό του και 59 από τη συγγραφή του το 1992

Μια ανάλογη περίπτωση πιστεύω ότι είναι και οι laquoΑδελφοφάδεςraquo Ο Καζαντζάκης ξεκίνησε τη συγγραφή του το 1949 microε θέmicroα τον εmicroφύλιο Ένα απόσπασmicroα που βρίσκεται σε παρένθεση είχε πρόθεση να το ξανακοιτάξει Σrsquo αυτό αναφέρεται θετικά για την οκτωβριανή επανάσταση Να το αφήσει άραγε ή να γράψει κάτι άλλο στη θέση του για να εξηγήσει τους λόγους που οδήγησαν τον ∆ράκο το γιο του παπά Γιάνναρου στο βουνό ∆εν αποφάσισε ποτέ Και ο λόγος δεν ήταν microόνο ότι στο microεταξύ καταπιάστηκε microε τα άλλα του microυθιστορήmicroατα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί microια αφηγηmicroατική τεχνική που χρησιmicroοποιεί και ο Ουόλτερ Σκοτ βάζει σαν κύριο χαρακτήρα του έργου έναν laquoήρωα που βρίσκεται στη microέση του δρόmicroουraquo όπως τον αποκαλεί ο Γκέοργκ Λούκατς στο περίφηmicroο έργο του laquoΤο ιστορικό microυθιστόρηmicroαraquo έναν ήρωα δηλαδή που βρίσκεται ανάmicroεσα στους δυο αντιmicroαχόmicroενους του εmicroφύλιου τους microαυροσκούφηδες και τους κοκκινοσκούφηδες (τον ήρωα αυτό τον συνάντησα και στο laquoΣπίτι του τεmicroένουςraquo του Καντέρ Αmicroπντολάχ και στο laquoΤροmicroοκρατικό κτύπηmicroαraquo της Γιασmicroίνα Χαντρά)

Σε ένα microελέτηmicroά microου για τον Αλέξανδρο Κοτζιά γράφω ανάmicroεσα στrsquo άλλα για το πρώτο του microυθιστόρηmicroα laquoΗ Πολιορκία microε έξι microόλις εκδόσεις σε σαράντα χρόνια διαβάστηκε στραβά από την αριστερά υποστηρίζει η Β Γεωργοπούλου σε άρθρο της στην Ελευθεροτυπία τη microεθεποmicroένη του θανάτου του ενώ ο Αλέξανδρος

146

Αργυρίου σε κείmicroενό του που παρατίθεται στο οπισθόφυλλο γράφει ότι γέννησε πολλές παρανοήσεις για το πού έγερνε η πλάστιγγα

Κατά τη γνώmicroη microου δε γέννησε καmicroιά παρανόηση Το βιβλίο είναι καθαρά αντικοmicroουνιστικό και σαν τέτοιο δεν το δέχτηκε το αναγνωστικό κοινό στην πλειοψηφία του φιλοαριστερόraquo

Παράθεσα αυτό το απόσπασmicroα για τη φράση laquoγια το πού έγερνε η πλάστιγγαraquo Και στους laquoΑδελφοφάδεςraquo η πλάστιγγα γέρνει επίσης χωρίς καmicroιά παρανόηση κατά τη γνώmicroη microου αντίθετα από ότι στο βιβλίο του Κοτζιά προς την Αριστερά χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι το βιβλίο είναι φιλοκοmicromicroουνιστικό Μάλιστα ο Καζαντζάκης κάνει κριτική στο κόmicromicroα για την πολιτική του της κατάπνιξης της ελευθερίας της γνώmicroης για χάρη της κοmicromicroατικής γραmicromicroής Όπως και να rsquoχει ένα τέτοιο βιβλίο θα ήταν δύσκολο να εκδοθεί την εποmicroένη της λήξης του εmicroφύλιου

Όmicroως το κύριο πρόβληmicroα microε το βιβλίο δεν είναι τόσο η φιλοαριστερή του θέση όπως microπορεί άνετα να microεταφραστεί η στάση του Καζαντζάκη υπέρ των φτωχών και των αδικηmicroένων (laquo∆ήmicroος πάω microε τους φτωχούς και τους αδικηmicroένους φτωχός κι εγώ κι αδικηmicroένοςraquo σελ 182) όσο ο σκληρός αντικληρικαλισmicroός του αδυσώπητος όσο σε κανένα άλλο του έργο Αυτός θα του είχε προκαλέσει ακόmicroη microεγαλύτερα προβλήmicroατα αν το βιβλίο είχε εκδοθεί Όmicroως δεν περίmicroενε πενήντα τόσα χρόνια όσο το βιβλίο του Στεντάλ microέχρι να βρει το δρόmicroο για τον εκδότη Εκδόθηκε αρκετά σύντοmicroα έξι microόλις χρόνια microετά το θάνατό του το 1963 Τώρα να υποθέσω ότι εκδόθηκε microετά την 3η Νοεmicroβρίου τη microέρα δηλαδή που έγιναν οι εκλογές στις οποίες νίκησε η Ένωση Κέντρου Αν σκεφτούmicroε ότι η εκδοτική παραγωγή βρίσκεται στο ζενίθ της τις παραmicroονές των γιορτών των Χριστουγέννων είναι πολύ πιθανό

Ο Καζαντζάκης σrsquo αυτό του το microυθιστόρηmicroα περισσότερο από ότι σε οποιοδήποτε άλλο φιλοσοφεί Με microια προσχηmicroατική πλοκή που δεν φαίνεται πολύ ρεαλιστική εκθέτει τις αντιλήψεις του πάνω σε διάφορα

147

ζητήmicroατα όπως η ελευθερία ο αγώνας το αν ο σκοπός αγιάζει τα microέσα κλπ Ο ηρωικός πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται για άλλη microια φορά και microέσω της πλοκής (ο παπά Γιάνναρος σκοτώνεται από τις σφαίρες των κοmicromicroουνιστών σε microια αποτυχηmicroένη προσπάθεια να φιλιώσει τις αντίθετες παρατάξεις προτάσσοντας το κήρυγmicroα της αγάπης του Ιησού) αλλά και πιο απερίφραστα microε την παράθεση του laquoή ότι άλλοraquo του Σολωmicroού το οποίο microάλιστα ο Σολωmicroός έκλεισε microέσα σε παρένθεση στην πασίγνωστη ρήση του laquoΚλείσε microέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo Ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να microεταγράψει τη ρήση αυτή σβήνοντας την παρένθεση Ο πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται microε το ότι γιrsquo αυτόν δεν microετράει τόσο η ιδέα (laquoή ότι άλλοraquo) όσο το πάθος microε το οποίο γεmicroίζει η όποια ιδέα την ψυχή του ανθρώπου και τον ωθεί σε ηρωικές πράξεις

Η ηρωολατρεία εξάλλου του Καζαντζάκη φαίνεται για άλλη microια φορά και σrsquo αυτό το έργο όπου πράγmicroατι εδώ κρατάει ίσες αποστάσεις ∆ίπλα στην ηρωική προσωπικότητα του παπά Γιάνναρου στέκονται δυο επίσης ηρωικές φυσιογνωmicroίες σε αντίπαλα στρατόπεδα ο λοχαγός που αντιmicroετωπίζει microε γενναιότητα το θάνατο και ο καπετάν ∆ράκος που ξέρει ότι το κόmicromicroα θα τον ξεπαστρέψει γιατί δεν ακολουθεί τη γραmicromicroή και ήδη του έχει δώσει εντολή να παραδώσει το καπετανιλίκι στον υπαρχηγό του

Τραγικές υπάρξεις και οι δυο Ενώ πολέmicroησαν microαζί στον αλβανικό microέτωπο και microάλιστα ο ∆ράκος έσωσε τη ζωή του λοχαγού τώρα βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα Είχα δει κάτι παρόmicroοιο σε ένα ρώσικο έργο Ένας τσετσένος και ένας ρώσος αξιωmicroατικός βρέθηκαν αντιmicroέτωποι στην εξέγερση της Τσετσενίας ενώ είχαν πολεmicroήσει microαζί στο Αφγανιστάν Και βέβαια πιο τραγική ύπαρξη είναι ο παπά Γιάνναρος Η προσπάθειά του να φιλιώσει τους αντιmicroαχόmicroενους microπορεί να φαίνεται αφελής όmicroως ο Καζαντζάκης τον τοποθετεί σαν σύmicroβολο της τραγικότητας των ανθρώπων που βρίσκονται microειοψηφίες

148

όταν γύρω τους κυριαρχεί η πόλωση ο διχασmicroός και ο φανατισmicroός Ο Γκάντι αυτό το πλήρωσε microε τη ζωή του

Όmicroως να σχολιάσουmicroε και κάποια σηmicroεία από το έργο ∆ιαβάζουmicroε

laquoΑφού δεν είmicroαι εγώ πλούσιος ας microην είναι κανέναςmiddot αφού δεν έχω εγώ να φάω ας microην έχει κανέναςmiddot αυτό θα πει Θεός και δικαιοσύνη

Αγριεύτηκε ο γερο-Μάντρας σήκωσε τη microαγκούρα του - ∆άγκασε τη γλώσσα σου παλιοξυπόλυτε Αν άκουγε

ο Θεός των κοράκων δε θα rsquomicroενε άνθρωπος ζωντανός φώναξε και ρίχτηκε απάνω στο Μαθιόraquo (σελ 141)

Με όλο το σεβασmicroό για τον Καζαντζάκη θα διορθώσω την παροιmicroία που την πρωτάκουσα από τον πατέρα microου laquoΑν άκουγε ο Θεός των κοράκων δεν θα rsquomicroενε γάιδαρος για γάιδαρος στη γηraquo

∆υο γραmicromicroές πιο κάτω διαβάζουmicroε laquoΑλλαξοβασιλίκια γέρο Μάντρα είπε microη θυmicroώνειςraquo

Αλλαξοβασιλίκια Αυτή τη λέξη microου την έλεγε πολλές φορές ο πατέρας microου laquoέχουmicroε αλλαξοβασιλίκια microόνο να προσέχειςraquo ∆εν είχε και πολύ άδικο ήταν η περίοδος της δικτατορίας

∆ιαβάζουmicroε laquoΝαι ναι σου το rsquoχω παράπονο θεέ microουmiddot γιατί microε

αρmicroάτωσες microε το δίκοπο microαχαίρι γιατί microrsquo έκαmicroες λεύτερο και microου κρέmicroασες κρίmicroα microιστό στο λαιmicroό microου Τι χαρά θα rsquoταν κι αλάφρωση να microου rsquoδινες προσταγές να microε διατάζεις κάmicroε αυτό microην κάmicroεις εκείνο να ξέρω τι θες και να ζω να ενεργώ και να θέλω microε σιγουράδα Τώρα όλα χάος και πρέπει εγώ το σκουλήκι να βάλω τάξηraquo (σελ 184)

Ο Σαρτρ το είχε διατυπώσει σχεδόν αποφθεγmicroατικά laquoδεν εκλέγουmicroε το να είmicroαστε ελεύθεροι είmicroαστε καταδικασmicroένοι στην ελευθερίαraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΜωρέ Στελιανέraquo του rsquoπε laquoόλοι οι αρσενικοί στον

Κάστελο και στα κοντοχώρια κυνηγούν τη γυναίκα σου σrsquo έχει κάmicroει ρεζίλι παράτα τηraquo

149

- Τρελάθηκα αποκρίθηκε αυτόςmiddot laquoόλοι την κυνηγούν για να την έχουν κι εγώ που την έχω θα την παρατήσωraquo (σελ 237)

Αυτό microοιάζει microε νάκλι σαν αυτά που γράφει στα laquo∆ιάφοραraquo ο Μιχάλης Χουρδάκης-Νίσπιτας Κάποιος άλλος όπως microου είπε αγαπητός συνάδελφος στο Βαρβάκειο το διατύπωσε παροιmicroιακά Καλλιά την τούρτα microε πολλούς παρά τα σκατά microόνος microου

Με τους laquoΑδελφοφάδεςraquo κλείνω και την παρουσίαση των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Καζαντζάκη τηρώντας την υπόσχεση που είχα δώσει στον εαυτό microου να τον ξαναδιαβάσω Τον βρήκα πιο microεγάλο από ότι τον θυmicroόmicroουν όταν τον πρωτοδιάβασα στα νιάτα microου

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (1951) Ο laquoΚωνσταντίνος Παλαιολόγοςraquo είναι η τελευταία

τραγωδία που έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκηςmiddot για την ακρίβεια microετά την τρίτη γραφή της το 1951 (οι άλλες δυο ήταν το 1944 και το 1949) δεν έγραψε άλλη τραγωδία Η επιτυχία των microυθιστορηmicroάτων του τον έστρεψε οριστικά σε αυτό το λογοτεχνικό είδος

Στην τρίτη γραφή ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί τον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο όmicroως σε αντίθεση microε τις άλλες έmicromicroετρες τραγωδίες του χρησιmicroοποιεί σε αρκετά διαλογικά microέρη εν είδει ρετσιτατίβου τον πεζό λόγο

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναι και ιστορικά τραγικό πρόσωπο επιλέγει το σίγουρο θάνατο από τη φυγή

laquoΤα χέρια microου στην άγια ετούτη νύχτα ασκώνωmiddot ορκίζουmicroαι ο Θεός γραmicromicroένο ότι κι αν έχει στην άκρα απελπισιά να πορευτώ σαν άντραςraquo (σελ

505) και laquohellipΝα πολεmicroάς χωρίς ελπίδαmiddot και να νογάς βαθιά νrsquo αυξαίνει η δύναmicroή σου στην άκρα απελπισιάraquo (σελ 548)

150

Όmicroως στον Καζαντζάκη δεν φτάνει ∆ίπλα του παρουσιάζει και ένα άλλο πρόσωπο πραγmicroατικό που επιλέγει επίσης την αυτοθυσία Αυτός είναι ο Ιουστινιάνης αγαπητικός της Άννας της κόρης του Νοταρά που αρνείται να microείνει microαζί της το τελευταίο βράδυ πριν την άλωση

laquo∆εν είναι η Πόλη αυτή δικιά microου δεν τη θέλωmiddot άλλος το ξακουστό κορmicroί της χαίρεταιmiddot όmicroως σαν άντρας στην τιmicroή microου ορκίστηκα έχω χρέοςraquo

(σελ538) Με αυτό το επινοηmicroένο επεισόδιο εκτός του ότι

προβάλει άλλη microια φορά το microοτίβο της αυτοθυσίας παρουσιάζει επίσης το microοτίβο της γυναίκας που αποτελεί εmicroπόδιο για άντρα στο να εκπληρώσει την υψηλή αποστολή του

Ο Καζαντζάκης πέρα από τις πραγmicroατικές συνθήκες της άλωσης microε τους ενωτικούς και τους ανθενωτικούς να τσακώνονται ενώ οι τούρκοι βρίσκονται προ των πυλών δίνει και ένα πατριωτικό τόνο στην τραγωδία microε το microύθο του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Και το έργο τελειώνει microε το γνωστό laquoΣώπασε κυρα-∆έσποινα microη κλαις και microη δακρύζειςπάλι microε χρόνια microε καιρούς πάλι δικιά microας θα rsquoναιraquo

Όmicroως το microοτίβο της αυτοθυσίας το παρουσιάζει ακόmicroη microια φορά κάτι που ήταν αναπόφευκτο να κάνει σαν κρητικός Ο καπετάν Χαρκούτσης έρχεται από την Κρήτη microε 40 παλληκάρια αποφασισmicroένοι να πεθάνουν για την υπεράσπιση της Πόλης

Σαν κρητικός κι εγώ θα παραθέσω και έναν άλλο microύθο που δεν είναι τόσο γνωστός όσο ο microύθος του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Οι κρητικοί αυτοί αγωνίστηκαν γενναία κατά την άλωση και δεν σκοτώθηκαν Ενώ η πόλη είχε πέσει αυτοί εξακολουθούσαν νrsquo αγωνίζονται Ο Σουλτάνος τόσο θαύmicroασε τον ηρωισmicroό τους που τους επέτρεψε να φύγουν υποσχόmicroενος ότι δεν θα τους πειράξει

Το καράβι δεν επέστρεψε ποτέ στην Κρήτη Ταξιδεύει από τότε Ο καπετάνιος και οι ναύτες του περιmicroένουν το

151

microήνυmicroα εξ ουρανού να γυρίσουν και να συmicromicroετάσχουν στην ανακατάληψη της Πόλης

Οι ισπανοί περίmicroεναν επτά αιώνες Ε ας περιmicroένουmicroε κι εmicroείς

Αλλά ας παραθέσουmicroε ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΟΤΑΡΑΣ Ας γκρεmicroιστείmiddot καλύτερα σαρίκι Τούρκου παρά κουκούλα φράγκικη να βάλει η Πόληraquo (σελ 503) Θα το είχα ξεχάσει αν δεν το είχα παραθέσει στο βιβλίο

microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo Κάνω αντιγραφή και επικόλληση laquoΣίγουρα οι Κρητικοί υπέφεραν πολλά από τους Ενετούς για να φτάσει microέχρι τις microέρες microας ο αποφθεγmicroατικός στίχος που άκουσα προ ηmicroερών τυχαία από τον πατέρα microου Καλλιά του Τούρκου το σπαθί παρά του Φράγκου η κρίσηraquo (σελ 92)

Νίκος Καζαντζάκης Καπετάν Μιχάλης (1953) Εκδόσεις

Ελ Καζαντζάκη 1974 σελ 495 Μετά τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (1946) ο Καζαντζάκης

έγραψε τους laquoΑδελφοφάδεςraquo που όmicroως δεν εκδόθηκαν παρά microετά τον θάνατό του Ακολουθεί ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo (1953) Ο ξεχωριστός Ζορmicroπάς παραχωρεί τη θέση του στον ηρωικό Καπετάν Μιχάλη Ως πρότυπα ο Καζαντζάκης έχει πραγmicroατικά πρόσωπα τον Γιώργη Ζορmicroπά και τον πατέρα του Όmicroως τα πρόσωπα αυτά είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι που ξεχωρίζουν βέβαια από microια φλόγα ψυχής Το ίδιο και ο Μανωλιός στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo που ακολουθεί Στη συνέχεια όmicroως ο Καζαντζάκης δεν θα ασχοληθεί microε τις ξεχωριστές ψυχές αλλά microε τις ξεχωριστές προσωπικότητες όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo και ο άγιος Φραγκίσκος στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

Παρόλο που το έργο δεν αναφέρεται σε καmicroιά κρητική επανάσταση (για τον ελάσσονα ξεσηκωmicroό του 1989 microε τον οποίο τελειώνει το βιβλίο δεν microπόρεσα να βρω ιστορικά στοιχεία στο διαδίκτυο) microπορεί να θεωρηθεί ένα έπος της Κρήτηςmiddot ή καλύτερα ένα έπος της κρητικής

152

ψυχής Ηθογραφώντας ο Καζαντζάκης παρουσιάζει ταυτόχρονα και το microεγαλείο της

Μέσα στο έπος ο Καζαντζάκης υφαίνει και microια ερωτική ιστορία Στην ιστορία αυτή συmicroπλέκονται microια τουρκάλα η Εmicroινέ και τρεις άντρες ο άντρας της ο Νουρήmicroπεης ο καπετάν Μιχάλης και ο καπετάν Πολυξίγκης Ο Νουρήmicroπεης microπλέκεται σε microια microονοmicroαχία Σκοτώνει microεν τον αντίπαλό του όmicroως αυτός προλαβαίνει και τον πληγώνει στα γεννητικά του όργανα Αυτό θα τον οδηγήσει στην αυτοκτονία ενώ η γυναίκα του πιο πριν είχε οδηγηθεί στην αγκαλιά του καπετάν Πολυξίγκη Όmicroως αυτή τον καπετάν Μιχάλη θέλει και το ίδιο τη θέλει κι αυτός όσο και αν προσπαθεί να πνίξει το αίσθηmicroα αυτό microέσα του Όταν microαθαίνει ότι την συνέλαβαν η τούρκοι παρατάει το πολιορκηmicroένο microοναστήρι microε λίγους συντρόφους του και σώζει την Εmicroινέ την οποία microεταφέρει σε ασφαλές microέρος Όταν επιστρέφει το microοναστήρι έχει καταληφθεί από τους τούρκους και έχει καεί Νοιώθει ενοχές Πώς θα τις πνίξει Με δυο τρόπους Θα σκοτώσει την Εmicroινέ και δεν θα καταθέσει τα όπλα σε microια πράξη αυτοκτονίας

laquoΕλευτερία ήhellip Μα δεν πρόφτασε να τελειώσειmiddot microια microπάλα microπήκε microέσα

στο στόmicroα τουmiddot microια άλλη πέρασε από το δεξό του microελίγγι και βγήκε από το ζερβόmiddot κι ο καπετάν Μιχάλης έπεσε κάτω τrsquo ανάσκελα και σκόρπισαν οι microυαλοί του στις πέτρεςraquo

Έτσι τελειώνει το έργο Για τον Καζαντζάκη η γυναίκα αποτελεί εmicroπόδιο στους

υψηλούς στόχους που βάζει ο άντρας στη ζωή του Μπορεί να είναι microούσα για τους ποιητές και τους καλλιτέχνες όmicroως για τον άνθρωπο της δράσης αποτελεί ένα βαρύδι που τον βουλιάζει που δεν τον αφήνει να προχωρήσει

Για χρόνια θαύmicroαζα αυτή την επινόηση του Καζαντζάκη να σκοτώσει ο Καπετάν Μιχάλης τη γυναίκα που αγαπούσε microέχρι που διάβασα ότι το ίδιο πράγmicroα έκανε και ένας σουλτάνοςmiddot όταν συνειδητοποίησε ότι ήταν

153

ερωτευmicroένος microε microια γυναίκα από το χαρέmicroι του τη σκότωσε ∆εν microπόρεσα να το βρω στο διαδίκτυο αλλά πρέπει να ήταν κάποιος Μωάmicroεθ ίσως ο πορθητής

Η αντίληψη αυτή έχει microια βάση Στην κινέζικη όπερα του Πεκίνου laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo βασισmicroένη σε ιστορικό γεγονός η παλλακίδα για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της σε microια αποφασιστική microάχη στην οποία ήταν σχεδόν αδύνατο να νικήσουν αυτοκτονεί

Στο τέλος του έργου ο Καζαντζάκης microπάζει πάλι τον αγαπηmicroένο του προβληmicroατισmicroό το νόηmicroα της ζωής Το συζητάει ο ετοιmicroοθάνατος καπετάν Σήφακας microε τους τρεις γέρους καπετάνιους που ήλθαν να τον αποχαιρετήσουν

Ο καπετάν Σήφακας πατέρας του καπετάν Μιχάλη βάζει τον εγγονό του το Θρασάκι να του microάθει στα γεράmicroατα την αλφαβήτα Έχει το σκοπό του Τον microαθαίνουmicroε στο τέλος Παίρνει microπογιά και γράφει σε όλους τους τοίχους στα σπίτια του χωριού laquoΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣraquo Όmicroως όταν γράφει πάνω στον τοίχο του τζαmicroιού πέφτει από τη σκαλωσιά και πληγώνεται θανάσιmicroα Μπορεί και να τον τιmicroώρησε ο Αλλάχ

Και θυmicroήθηκα ένα έργο που είδα πρόσφατα The first grader laquoΤο πρωτάκιraquo όπου ένας επαναστάτης Μάου Μάου στην Κένυα θέλει στα γεράmicroατά του να microάθει γράmicromicroατα αντιmicroετωπίζει όmicroως ένα σωρό προβλήmicroατα στην προσπάθειά του αυτή

Το καλοκαίρι έγραφα στο blog microου κατωχωρίτικες ιστορίες Ο Καζαντζάκης χώνει microέσα στο microυθιστόρηmicroά του καστρινές ιστορίες όπως (δεν αντιγράφω δεν τσεκάρισα τις σχετικές σελίδες) -Γυναίκα πες microου σε παρακαλώ την αλήθεια βλέπεις ότι είmicroαι ετοιmicroοθάνατος είναι όλα microας τα παιδιά δικά microου -Κι αν δεν πεθάνεις Κι αν δεν πεθάνεις

Και microιαν άλλη -Βρε συ δεν βαρέθηκες όλο να πίνεις να πίνεις να

πίνεις -Κι εσύ δεν βαρέθηκες όλο να microην πίνεις να microην πίνεις

να microην πίνεις Υπάρχουν αρκετές άλλες

154

∆ιαβάζοντας το παρακάτω απόσπασmicroα θυmicroήθηκα και microια κατωχωρίτικη ιστορία που όmicroως δεν την έχω γράψει

laquoΚαι πρώτη πρώτη η κυρά-Μαστραπάδαινα έλυσε τον άντρα της τον άγιον άνθρωπο τον κουδουνά από το στύλο του κρεβατιού όπου τον έδενε κάθε βράδυ γιατί τον ζήλευεmiddot microην πάει λέει - ξέρει αυτή τους άντρες - και κατεβεί κρυφά και βρει κάτω στην κουζίνα τη δούλα τη χοντρο-Ανεζίνα microε τrsquo αγελαδίσια microαστάρια Τον έδενε λοιπόν κάθε βράδυ στο στύλο του κρεβατιού και τον έλυνε όταν αυτός κάποτε τη νύχτα την ξυπνούσε να πάει προς νερού τουmiddot microα πάλι το σκοινί έmicroενε δεmicroένο στον αστράγαλό του κι η Μαστραπάδαινα το κρατούσε σφιχτά από την άλλη άκρα microην τύχει και της ξεφύγει ο λεγάmicroενος και πάρει τον κακό δρόmicroοraquo (σελ 56)

Ο Μοναχογιός (δεν θυmicroάmicroαι το όνοmicroά του) πέθανε όταν εγώ ήmicroουν πολύ microικρός Ήταν πολύ γέρος Συνήθιζαν να τον πειράζουν ρωτώντας τον -Μοναχογιέ τρως τα microακαρούνια Και αυτός απαντούσε ndashΟύχι

Ούχι όχι laquoόχιraquo Για να ακούσουν αυτό το laquoΟύχιraquo τον πήραζαν οι χωριανοί

Αυτός ο Μοναχογιός λοιπόν είχε microια πολύ όmicroορφη γυναίκα και όπως έδενε η Μαστραπάδαινα τον άντρα της έτσι την έδενε κι αυτός Αυτό microόνο ξέρω Αν κάποτε έλυσε το σκοινί δεν microου είπαν Αλλά microάλλον όχι όπως και ο Μαστραπάς γιατί θα ακουγόταν Έτσι δεν είναι να απορεί κανείς που ένα από τα αντώνυmicroα του laquoπαντρεmicromicroένος-ηraquo στην Κρήτη είναι και το laquoελεύθερος-ηraquo Όταν το πρωτοάκουσα έmicroεινα έκπληκτος laquoΌταν ήmicroουνα ελεύθερηhellipraquo είπε microια γυναίκα σε κάποια αποσπερίδα στην οποία microε είχε πάρει και εmicroένα η microάνα microου Από τότε άκουσα πολλές φορές τη λέξη microε αυτή τη σηmicroασία του ανύπαντρος-η

Αυτό θα πει να είσαι κρητικός Ακόmicroη και το γάmicroο τον νοιώθεις σαν microια microορφή σκλαβιάς

Οι ξεσηκωmicroοί σηmicroαίνουν σκοτωmicroούς Αυτό όmicroως δεν θολώνει τον ανθρωπισmicroό του Καζαντζάκη που σε δυο σηmicroεία γράφει laquo(Ο γούmicroενος του Αφέντη Χριστού) Κακή δουλειά rsquoναι αυτή να σκοτώνεις ανθρώπουςmiddot ας είναι κι

155

άπιστοι Αγαρηνοί συλλογίζουντανmiddot microα δε φταίmicroε εmicroείς σου το λέω ορθά κοφτά δε φταίmicroε εmicroείςmiddot λευτέρωσέ microας θεέ microου να ησυχάσουmicroεraquo (σελ 337) ∆εν θυmicroάmicroαι όmicroως σε ποια σελίδα γράφει για έναν τούρκο που περιποιόταν χωρίς διάκριση τούρκους και χριστιανούς άρρωστους ή πληγωmicroένους

∆ιαβάζουmicroε laquo(Ο ανηψιός του καπετάν Μιχάλη ο Κοσmicroάς

επιστρέφει στο Ηράκλειο από το εξωτερικό όπου βρισκόταν) Χαmicroηλά του φαίνονταν τα σπίτια οι φαρδιοί δρόmicroοι στένεψανhellipraquo (σελ 421)

Και θυmicroήθηκα το ποίηmicroα του Σεφέρη laquoΟ γυρισmicroός του ξενιτεmicroένουraquo

laquo― Γυρεύω τον παλιό microου κήποmiddot τα δέντρα microού έρχουνται ως τη microέση κι οι λόφοι microοιάζουν microε πεζούλιαhellipraquo

∆ιαβάζοντας το βιβλίο συνάντησα microε συγκίνηση λέξεις φράσεις και εκφράσεις ξεχασmicroένες από χρόνια Στη σηmicroερινή εποχή είναι αδιανόητη microια καινούρια laquoΒαβυλωνίαraquo Όmicroως παρόλο που δεν είmicroαι καθόλου κολληmicroένος microε την παράδοση (microε εξαίρεση τον ντάκο τη λύρα και κάποια πράγmicroατα ακόmicroη) αυτή η εξέλιξη microε θλίβει Κάθε φορά που βρίσκοmicroαι στην Κρήτη microου αρέσει να microιλώ κρητικά Σαν να γυρίζει ένας διακόπτης στο microυαλό microου microου έρχονται στο νου και χρησιmicroοποιώ λέξεις που εδώ στην Αθήνα microου είναι ξεχασmicroένες εκπλήσσοντας πολλές φορές τους φίλους microου Εισέπραξα τώρα το καλοκαίρι και τα συγχαρητήρια ενός πωλητή στην Ένωση Γεωργικών Συναιτερισmicroών που ενώ microε έκοψε για laquoαθηναίοraquo κρητικό δηλαδή της διασποράς και του το επιβεβαίωσα είδε πως microιλούσα κρητικά σε αντίθεση microε άλλους laquoαθηναίουςraquo

Τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo πρέπει να τον διαβάσει κάθε κρητικός Όποιος δεν τον διαβάσει δεν του πρέπει να λέγεται κρητικός

Νίκος Καζαντζάκης Ο χριστός ξανασταυρώνεται (1954)

Εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη 1970 σελ 465

156

Πριν σαράντα χρόνια είχα πει στον εαυτό microου ότι

πρέπει να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη Ήταν το 1992 Ξεκίνησα microε τον Ζορmicroπά Τον είχα πρωτοδιαβάσει microαθητής δυο φορές ∆ιάβασα microαθητής επίσης και την αγγλική microετάφραση Αγόρασα και τη γερmicroανική αλλά αυτή δεν την διάβασα Έγραψα και microια βιβλιοκριτική που δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992 Από τότε δεν κατάφερα να διαβάσω τα υπόλοιπα Είχαν microπει άλλες προτεραιότητες Την επόmicroενη χρονιά ξεκίνησα το διδακτορικό microου

Πριν δυο χρόνια όταν βρισκόmicroουνα πια στην τελική ευθεία για τη σύνταξη αποφάσισα να εκπληρώσω την υπόσχεση που την έβλεπα πια σαν laquoχρέοςraquo όπως θα έλεγε και ο Καζαντζάκης ∆ιάβασα τον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και τώρα τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Μου microένει ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo Τον έχω στην Κρήτη ελπίζω να τον διαβάσω αυτό το καλοκαίρι

Αυτό που microε εντυπωσίασε στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo και που δεν το θυmicroόmicroουνα καθόλου είναι το σαρκαστικό χιούmicroορ του Εδώ βλέπω έναν διαφορετικό Καζαντζάκη από αυτόν που είχα βρει στα βιβλία που προανέφερα και που γράφηκαν microετά Και στον Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θυmicroάmicroαι υπάρχει διάσπαρτο χιούmicroορ αλλά όχι στην πυκνότητα που υπάρχει στον Χριστό Ανενδοίαστα θα τον τοποθετούσα ανάmicroεσα στα τρία κορυφαία έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας για το σατιρικό χιούmicroορ τους

δίπλα στην laquoΠάπισα Ιωάνναraquo του Εmicromicroανουήλ Ροῒδη και τη laquoΜητέρα του σκύλουraquo του Παύλου Μάτεσι

Το έχουmicroε ξαναγράψει τον Καζαντζάκη τον απασχολούν οι ξεχωριστές laquoαποκλίνουσεςraquo προσωπικότητες Τέτοιες είναι ο Ζορmicroπάς και ο Μανωλιός Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ένας ήρωας πλασmicroατικός όσο και ο Μανωλιός αλλά πλασmicroένος microε πρότυπα τους αγωνιστές των κρητικών επαναστάσεων Μετά ο Καζαντζάκης καταφεύγει σε ιστορικά πρόσωπα

157

όπως ο Ιησούς Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης

Και σε σχέση microε την laquoηρωολατρείαraquo αυτή του Καζαντζάκη υπάρχει κάτι καινούριο στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo η παρουσίαση αντιστικτικά του όχλου που άγεται και φέρεται από τους ισχυρούς και είναι έρmicroαιο των εκάστοτε παρορmicroήσεών του Το επεισόδιο microε τους χωρικούς να διαγουmicroίζουν το σπίτι της πεθαmicroένης πια microαντάmicro Ορτάνς επαναλαmicroβάνεται και εδώ microε τους Λυκοβρυσιώτες να διαγουmicroίζουν το σπίτι της χήρας όταν την σκότωσε ο αγάς

Τα πρόσωπα του έργου εκπροσωπούν χαρακτηριστικούς κοινωνικούς τύπους Ο παπά Γρηγόρης τους κληρικούς που συmicromicroαχούν microε την εκάστοτε εξουσία ο γερο Λαδάς τον πλούσιο τσιγκούνη που όπως λέmicroε στην Κρήτη laquoδεν δίνει ούτε του αγγέλου του νερόraquo ο Πατριαρχέας τον ακόλαστο πλούσιο και ο δάσκαλος τον διανοούmicroενο

Ο διανοούmicroενος ταξικά βρίσκεται ανάmicroεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς Ως φτωχός δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους πλούσιους και ως διανοούmicroενος δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους φτωχούς Όmicroως ως ηθικό στοιχείο κατά τεκmicroήριο microrsquo αυτούς είναι οι συmicroπάθειές του Το κοινωνικό του βάρος όmicroως είναι πολύ microικρό για να microπορέσει να τους στηρίξει αποτελεσmicroατικά

laquoΟ δάσκαλος microονάχα έφερε δειλά microερικές αντιλογίες microα ο αδελφός του (ο παπάς) θύmicroωσε του rsquoσυρε microια φωνή κι ο δάσκαλος ζάρωσεraquo (σελ 340)

Αν εναντιωθεί στην εξουσία θα βρεθεί στη φυλακή είτε microαύρη είναι αυτή είτε κόκκινη Ο δάσκαλός είναι ο microόνος που σκοτώνεται στην τελική σύγκρουση προσπαθώντας να ξεχωρίσει τους αντιmicroαχόmicroενους laquohellipο δάσκαλος microπήκε στη microέση κι άρχισαν να τον ξυλοφορτώνουν κι από τις δυο microεριές αλύπηταraquo (σελ 360)

Ανάmicroεσα στα πρόσωπα του έργου είναι και εκείνοι που θα ενσάρκωναν κάποιους αποστόλους Έχουν καθήκον στο εξής να τους microοιάσουν Στον Κωνσταντή τον καφετζή

158

του ανατέθηκε να ενσαρκώσει τον Ιάκωβο Και ο παπα Γρηγόρης τον νουθετεί

laquo-Πρέπει να γίνεις από σήmicroερα και πέρα Κωνσταντή καινούριος άνθρωποςmiddot καλός είσαι microα να γίνεις καλύτερος Πιο τίmicroιος πιο γλυκοmicroίλητος πιο ταχτικός στην εκκλησιά Να βάνεις πια λιγότερο κριθάρι στον καφέ να microην ανακατεύεις τrsquo αποπιοτίδια microε το κρασί που πουλάς να microην κόβεις το λουκούmicroι στη microέση να το πουλάς για αλάκαιρο Κι έχε το νου σου να microην ξαναδείρεις τη γυναίκα σου γιατί από σήmicroερα και πέρα δεν είσαι microονάχα ο Κωνσταντής παρά κι ο Ιάκωβος κατάλαβες Κατάλαβα να λες

-Κατάλαβα αποκρίθηκε ο Κωνσταντής καταντροπιασmicroένος κι αποτραβήχτηκε στον τοίχο Έκανε να πει laquo∆ε δέρνω εγώ τη γυναίκα microου αυτή microε δέρνειraquo microα ντράπηκεraquo (σελ 22)

Και θυmicroήθηκα ένα πραγmicroατικό περιστατικό που συνέβη σε ένα χωριό δίπλα από το χωριό microου τον Παχύν Άmicromicroο Ο πελάτης λέει στον καφετζή ndashΩρέ Γιώργη νερουλιά βγάζει η ρακή σου microήπως τη νέρωσες Και ο καφετζής γυρνώντας στη γυναίκα του στο τεζιάκι ndashΩρή Μαρία microήπως έβαλες κι εσύ νερό στη ρακή (τα πραγmicroατικά ονόmicroατα τα έχω ξεχάσει)

Και microια και ο λόγος για τη ρακή διαβάζουmicroε επίσης laquo-Καλά να πάθει είπε ο καπετάνιοςmiddot αυτά κάνει το

νερό ας έπινε ρακήraquo (σελ 20) Ο οποίος καπετάνιος πιο κάτω laquohellipβρήκε τρόπο microέσα στην αναmicroπουmicroπούλα να ξαναγεmicroίσει το νεροπότηρό του ρακήraquo (σελ 25) ενώ στην ίδια σελίδα παρακάτω λέει laquohellipτο πράmicroα θέλει νου και ρακήraquo Και θυmicroήθηκα το συγχωρεmicroένο τον ξάδελφό microου που κάθε φορά που ζητούσα νερό από την ξαδέλφη microου microου έλεγε Ρακή να πίνεις το νερό κάνει ψείρες

laquoΟ πραmicroατευτής ο Γιαννακός θα ενσαρκώσει τον Πέτρο ndashΛίγο κλεφταράκος είπε ο άρχοντας κουνώντας τη βαριά κεφάλα Μα έmicroπορος είναι τι περιmicroένεις ∆εν πειράζειraquo (σελ 20)

Ο Γιαννακός αυτός microε το γαϊδουράκι του έχει την ίδια αγαπησιάρικη σχέση που έχει ο Λούκι Λουκ microε την Ντόλι

159

Θα τον συναντήσουmicroε πολλές φορές στο έργο να του microιλάει τρυφερά

Το πλούσιο αρχοντόπουλο που έχει αρραβωνιαστεί την κόρη του παπά θα ενσαρκώσει τον Ιωάννη Αυτός φαίνεται να είναι αγνός σαν τον Μανωλιό αν και ο πατέρας του έχει άλλη γνώmicroη

laquo-Είσαι κι εσύ σαν τη microάνα σου microουρmicroούρισε ο γέρος κοιτάζοντας το γιο του ξαφνιασmicroένοςmiddot είσαι και συ σαν τη microάνα σουmiddot απόξω όλο microέλι από microέσα όλο κεντρίraquo (σελ 298)

Όλοι αυτοί θα πλαισιώσουν τον αγνό Μανωλιό που θα ενσαρκώσει το Χριστό Υπάρχει ακόmicroη και ο Παναγιώταρος ο σωmicroαράς άσωτος microέθυσος εχθρός microε όλους και microε τον εαυτό του Ερωτευmicroένος microε την Κατερίνα τη χήρα θα microισήσει θανάσιmicroα τον Μανωλιό που έχει κλέψει την καρδιά της Είναι αυτός που θα microαχαιρώσει τον Μανωλιό του οποίου ο θάνατος προσηmicroαίνεται ήδη από την σελίδα 193

Σαν αντικατοπτρική ιστορία (mise en abyme) γνωστή σε όλους που δηλώνεται ήδη από τον τίτλο είναι η ιστορία του Χριστού Ο παραλληλισmicroός γίνεται ακόmicroη πιο έντονος στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου όπου ο αγάς σαν άλλος Πιλάτος παραδίδει τον Μανωλιό στους προεστούς να τον εκτελέσουν

Βλέποντας την ταινία του Ζυλ Ντασέν laquoΑυτός που ήθελε να πεθάνειraquo (1956) microου ήλθε στο microυαλό Θεέ microου συγχώρεσέ microε ο εξής ανίερος παραλληλισmicroός Οι Λυκοβρυσιώτες είmicroαστε λέει εmicroείς οι Έλληνες και οι Σαρακηνιώτες είναι λέει οι λαθροmicroετανάστες Ο παπα Γρηγόρης είναι λέει ο Μιχαλολιάκος και ο Μανωλιός είναι λέει ο Τσίπρας Ήmicroαρτον Θε microου

Θυmicroήθηκα επίσης και τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo Ο Παναγιώταρος microου θύmicroισε τον Ντιmicroίτριmiddot άγριος και παρορmicroητικός σαν κι αυτόν τον υποπτεύονται ότι σκότωσε το Γιουσουφάκι όπως υποπτεύονται τον Ντιmicroίτρι ότι σκότωσε τον πατέρα του Ο Αλιόσα microου θύmicroισε επίσης τον Μανωλιόmiddot αγνοί και αmicroόλυντοι και οι δυο είναι επίσης βαθιά θρησκευόmicroενοι Ο διανοούmicroενος Ιβάν όmicroως

160

απουσιάζει ο δάσκαλος microόνο σαν καρικατούρα του θα microπορούσε να εννοηθεί Ο Καζαντζάκης δεν τρέφει και microεγάλη συmicroπάθεια στους διανοούmicroενους και ο microόνος πραγmicroατικός διανοούmicroενος που εmicroφανίζεται στα έργα του είναι ο ίδιος στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (Θυmicroήθηκα και την άλλη καρικατούρα διανοούmicroενου στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον δάσκαλο τον Τίτυρο)

Σε κάθε θεατρική τηλεοπτική ή κινηmicroατογραφική microεταφορά υπάρχουν πάντα παραλείψεις αλλαγές και προσθήκες Τις προσθήκες τις είδαmicroε στο σήριαλ Ακόmicroη και στα 18 επεισόδια από τα 50 που προβλήθηκαν συνολικά (έγιναν microε microοντάζ από τις διασωσmicroένες κόπιες) βλέπουmicroε αρκετές προσθήκες Η διασκευή όmicroως που έκανε ο Νότης Περγιάλης για την τηλεόραση δεν πρόδωσε τον Καζαντζάκη Στο έργο του Ντασέν αντίθετα βλέπουmicroε όχι microόνο περικοπές αλλά και αλλαγές Ο Μανωλιός εmicroφανίζεται αρχικά ως τραυλός και βρίσκει τη microιλιά του όταν αποφασίζει να microιλήσει στον κόσmicroο Επίσης το τέλος είναι διαφορετικό Ενώ το microυθιστόρηmicroα του Καζαντζάκη τελειώνει microε την φυγή των Σαρακηναίων η ταινία τελειώνει microε τους Σαρακηναίους και τους Λυκοβρυσιώτες ταmicroπουρωmicroένοι να πυροβολούν οι microεν τους δε

Μιλούσα σε microια φίλη microου πριν λίγες microέρες για την ταινία και το βιβλίο Μου είπε ότι ο ηθοποιός που ενσάρκωσε τον Μανωλιό είχε τραγικό τέλος Μου ανέφερε κάποιες λεπτοmicroέρειες βρήκα περισσότερες στο διαδίκτυο Είχε περιθωριοποιηθεί στο τέλος της ζωής του πολλά χρόνια άστεγος διαλυmicroένος από το ποτό και τα ναρκωτικά Στο νεκροτοmicroείο που microεταφέρθηκε δεν τον αναζήτησε κανείς Μετά από δυο microήνες διαπιστώθηκε η ταυτότητά του Ήταν ο Αλέξης Γκόλφης

Και θυmicroήθηκα που διάβασα κάπου ότι όλοι όσοι ενσάρκωσαν τον Χριστό στην οθόνη είχαν άσχηmicroο τέλος Εξαίρεση αποτέλεσε λέει ο Βίλεmicro Νταφόε που ενσάρκωσε το Χριστό στον Τελευταίο Πειρασmicroό στην ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε Ο άτυχος ο Γκόλφης απλώς ενσάρκωσε τον Μανωλιό ο οποίος όmicroως θα ενσάρκωνε

161

το Χριστό σε microια αναπαράσταση της σταύρωσης που γινόταν στη Λυκόβρυση κάθε επτά χρόνια

Και microια κριτική παρατήρηση πιστεύω ότι είναι άστοχο το τοπωνύmicroιο Σαρακήνα Κοντά στο χωριό microου (Κάτω Χωριό Ιεράπετρας) υπάρχει microια περιοχή που λέγεται laquoΣαρακηνούδαιναraquo Την Κρήτη ως γνωστό την είχαν καταλάβει οι Σαρακηνοί για το διάστηmicroα 827-961 και από αυτούς έmicroεινε το τοπωνύmicroιο Από τη Μικρά Ασία όmicroως δεν πέρασαν οι άραβες και ένα τέτοιο τοπωνύmicroιο ξενίζει Χωριά όπως οι Αρmicroένοι στην Κρήτη και Αρβανιτοχώρι στην Κάσο προφανώς πρωτοκατοικήθηκαν από Αρmicroένιους και Αρβανίτες αντίστοιχα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί την κοινή νεοελληνική Η γλώσσα του δεν έχει καmicroιά σχέση microε τη γλώσσα των ηθογραφικών πεζογραφηmicroάτων που κυκλοφορούν στην Κρήτη και που έχουν σαν στόχο τη διάσωση της γλώσσας microε την πιστή αναπαραγωγή του κρητικού ιδιώmicroατος ∆εν θα συναντήσουmicroε το laquoήνταraquo το laquoεδάraquo και το laquoεπαδέraquo Κάπου γράφει laquoγάτοςraquo (σελ 439) και όχι κάτης όπως λέmicroε στην Κρήτη Χρησιmicroοποιεί κρητικές λέξεις κυρίως όταν δεν υπάρχει η ακριβής αντίστοιχη νεοελληνική Βρήκα όmicroως microια εξαίρεση Γράφει κάπου laquoπολλά έξυπνος πολλά καπάτσοςraquo (σελ 71) αντί laquoπολύ έξυπνοςraquo Θυmicroάmicroαι όταν πρωτοάκουσα αυτό το laquoπολλάraquo από τη microητέρα microου που microε ξένισε Έλεγε για κάποια ότι ήταν laquoπολλά εγωίστριαraquo

Εκτός από το laquoπολλάraquo ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί και εκφράσεις που δεν ξέρω αν ακούγονται πια στην Κρήτη όπως laquoΚατάλαβες Κατάλαβα να λεςraquo laquoκαι χάσει η Βενετιά βελόνιraquo laquoέλα γεια σουraquo laquoάε στο γέρο το διάολοraquo και laquoπήγαινε στα εφτά καλά του Θεούraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΠροχθές ένας από τους χωριανούς microας πήγε στους

πρόσφυγες της Σαρακήνας που πεινούν και δεν έχουν τι να ντυθούν και πού να κοιmicroηθούν είχε κουβαλήσει όλο του το βιος και φώναξε laquoΕλάτε αδέλφια πάρτε microοιραστείτε ότι έχωmiddot παράδες δε θέλω microα δεν τα χαρίζωmiddot

162

τα δανείζω να microου τα πλερώσει ο Θεός στον άλλο κόσmicroοraquo (σελ 282-283)

∆εν ξέρω κατά πόσο γίνεται αντιληπτή ή περνάει απαρατήρητη αυτή η σάτιρα του Καζαντζάκη Ότι προσφέρουmicroε στον πλησίον microας γίνεται microε το αζηmicroίωτο Αγαπάmicroε τον πλησίον microας ως εαυτόν microε το αζηmicroίωτο Χωρίς το δέλεαρ του Παραδείσου της ανταmicroοιβής σε microια άλλη ζωή οι περισσότεροι χριστιανοί θα είχαν φτερουγήσει microακριά Αυτό καλά το ήξερε ο Μωάmicroεθ γιrsquo αυτό στον δικό του παράδεισο τάζει περισσότερα Όταν πεθαίνει ο Πατριαρχέας ο αγάς σχολιάζει

laquo-Καλός άνθρωπος ήτανhellip από κείνους που πάνε στην παράδεισοmiddot καλοφαγάς microονοφαγάς microουρντάρης Έχασε όmicroως ο κακοmicroοίρης που δεν ήταν microουσουλmicroάνος να microπει στην εδική microας την Παράδεισο-κάργα ατζέmicro πιλάφι Γιουσουφάκια και χανούmicroισσεςmiddot εκεί microωρέ έπρεπε να τρυπώσεις Πατριαρχέαraquo (σελ 331)

Ξαναδιαβάζοντας το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo διατρανώθηκε ακόmicroη περισσότερο η πεποίθησή microου ότι ο Καζαντζάκης είναι ο τρισmicroέγιστος της νεοελληνικής λογοτεχνίας Επίσης και η απόφασή microου να ξαναδιαβάσω τους κλασικούς

Ο τελευταίος πειρασmicroός (1955) Όπως διαβάζοντας την laquoΕπιστροφήraquo της Victoria

Hislop microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω το laquoΓια ποιον κτυπά η καmicroπάναraquo έτσι και τώρα microετά από ένα microόλις microήνα διαβάζοντας το laquoΚατά Ιησού ευαγγέλιοraquo του Σαραmicroάγκου microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω τον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo Αν και ο πειρασmicroός αυτός να τον ξαναδιαβάσω microπορεί να microην είναι ο τελευταίος microπορεί στα γεράmicroατα (αν φτάσουmicroε) να τον ξαναδιαβάσω για τέταρτη ή πέmicroπτη φορά δεν θυmicroάmicroαι Αν και τελικά αυτό δεν ήταν παρά microια ευκαιρία να εκπληρώσω την υπόσχεση που έχω δώσει εδώ και είκοσι χρόνια στον εαυτό microου να ξαναδιαβάσω τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Μόνο τον Αλέξη Ζορmicroπά διάβασα και το κείmicroενο που έγραψα

163

δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992

Ο Καζαντζάκης microε τα microυθιστορήmicroατά του εγκαταλείπει τις ιστορικές προσωπικότητες που πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Τώρα οι ήρωες των έργων του δεν είναι laquoήρωεςraquo είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι microε ξεχωριστά όmicroως χαρακτηριστικά Μπορεί στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo να έχει ένα ζωντανό πρότυπο τον Γιώργη Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον παππού του τον Καπετάνιο όmicroως στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo για τον ήρωά του τον Μανωλιό microάλλον δεν έχει συγκεκριmicroένο πρότυπο

Όmicroως δεν ικανοποιείται Στα δυο τελευταία του microυθιστορήmicroατα καταφεύγει πάλι στις ιστορικές προσωπικότητες τον Ιησού στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo και τον άγιο Φραγκίσκο στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo γράφει laquoΣrsquo όλη microου τη ζωή ήmicroουν κυριεmicroένος από τις microεγάλες ηρωικές ψυχέςraquo (σελ 190)

Οι καθηmicroερινοί άνθρωποι τον Καζαντζάκη τον απωθούν laquoΤα microουντά αγελαδίσια πρόσωπα των δυο microουζίκωνraquo (σελ 394) γράφει στην Αναφορά Με ανάλογες λέξεις microε αρνητικές συνδηλώσεις περιγράφει τους καθηmicroερινούς ανθρώπους Εξαίρεση αποτελούν οι κρητικοί και microάλιστα οι ορεσίβιοι βοσκοί Για τους υπόλοιπους είναι συνήθως αmicroείλικτος

Ο Σαραmicroάγκου σαρκάζει γενικά τη θρησκεία ενώ ο Καζαντζάκης σαρκάζει τον καθηmicroερινό άνθρωπο που ακόmicroη και στις πιο υψηλές του πράξεις δεν κινείται από ένα όραmicroα αλλά από το συmicroφέρον Τους καθηmicroερινούς ανθρώπους σατιρίζει ο Καζαντζάκης στο πρόσωπο των microαθητών του Χριστού laquohellipκι ο πονηρός Θωmicroάς που καmicroώθηκε κι αυτός το microαθητή για να φάειraquo (σελ 207) Αργότερα βέβαια έγινε και ο Θωmicroάς microαθητής του Γιατί όmicroως

laquoΚι ο Θωmicroάς είχε σηκώσει τη ζυγαριά στο νου του ζύγιαζεmiddot στο ένα παλάγγι έβαλε τις πραmicroάτειες του στο άλλο τη βασιλεία των ουρανώνmiddot έπαιξαν κάmicroποση ώρα τα παλάγγια τέλος σταmicroάτησανmiddot πιο βαριά η βασιλεία των

164

ουρανών συφερτικιά δουλειά δίνω πέντε microπορεί να κερδίσω χίλια οmicroπρός λοιπόν στrsquo όνοmicroα του θεούraquo (σελ 337)

Παρακάτω microιλάει ο Φίλιππος που προσπαθεί να πείσει τον Ναθαναήλ να ακολουθήσει κι αυτός τον Ιησού

laquoΓρήγορα θα καθίσει στο θρόνο της Οικουmicroένης κι εmicroείς όσοι είχαmicroε την εξυπνάδα να πάmicroε microαζί του θα microοιραστούmicroε τrsquo αξιώmicroατα κα τα πλούτηraquo (σελ 349)

Και η γριά Σαλώmicroη laquoΤώρα που θrsquo ανέβεις στο θρόνο παιδί microου να βάλεις

δεξά σου τον Ιωάννη ζερβά σου τον Ιάκωβο τους γιους microουraquo (σελ 407)

Πιο κάτω ο Θωmicroάς τα λέει όξω από τα δόντια στους υπόλοιπους microαθητές

laquohellipκάναmicroε microιαν επιχείρηση βάλαmicroε τα καπιτάλια microας όλαmiddot ναι εmicroπόριο τι microε αγριοκοιτάτε Εmicroπόριο microαθές κάναmicroε δίνε microου να σου δίνωεγώ έδωκα τις πραmicroάτειες microου τα χτένια τις κουβαρίστρες τα καθρεφτάκια για να πάρω τη βασιλεία των ουρανώνmiddot το ίδιο κι εσείςmiddot άλλος τη βάρκα του άλλος τα πρόβατα άλλος το χουζούρι τουmiddot και τώρα πήγε η δουλειά κατά διαόλου microουφλουσέψαmicroε παν στο διάολο τα καπιτάλια microας βάρδα microη χάσουmicroε και τη ζωή microαςmiddot Τι συmicroβουλή δίνω λοιπόν που φύγει φύγειraquo (σελ 456)

Με περιφρόνηση αντιmicroετωπίζει λοιπόν ο Καζαντζάκης τον καθηmicroερινό άνθρωπο ενώ τον ήρωα microε θαυmicroασmicroό

Όmicroως οι ήρωες ιστορικά ήταν στρατευmicroένοι Αγωνίζονταν για microια microεγάλη ιδέα Ο Καζαντζάκης δεν στρατεύτηκε σε καmicroιάν ιδέα παρόλο που φλέρταρε microε αρκετές Όπως θα rsquoλεγε και ο Καβάφης δεν έχει σηmicroασία η Ιθάκη σηmicroασία έχει ο αγώνας να φτάσει κανείς σrsquo αυτήν Αγώνας λοιπόν όχι παραίτηση Έτσι ο αγώνας γίνεται αυτοσκοπός Όταν κατακτήσεις ένα στόχο να βάζεις αmicroέσως έναν άλλο Την ιδέα αυτή την εικονογραφεί microε τη microεταφορά της συνεχώς microετακινούmicroενης κορφής

Ο Καζαντζάκης στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo (την ξαναδιαβάζουmicroε κι αυτή τώρα που πήραmicroε φόρα) λέει ότι προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του τις δυο πλευρές των

165

προγόνων του του καπετάνιου παππού του από την πλευρά του πατέρα του του φιλόπονου αγρότη παππού από τη microεριά της microητέρας του Υπάρχουν κι άλλες αντιθέσεις που προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του που εmicroείς θα τις τοποθετούσαmicroε στο παραδειγmicroατικό δίπολο συmicroβιβασmicroός microη συmicroβιβασmicroός στη βάση του οποίου πραγmicroατευτήκαmicroε τα έργα κάποιων συγγραφέων στο διδακτορικό microας Στο παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τον απλό άνθρωπο στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού τον ήρωα Στον παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τη σάρκα στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού το πνεύmicroα Η προσπάθεια που κάνει στον Ζορmicroπά να τα φιλιώσει αποτυγχάνει αναδεικνύοντας όmicroως το microυθιστόρηmicroα που γνώρισε παγκόσmicroια επιτυχία Για πρώτη ndash και τελευταία - φορά θα θαυmicroάσει τον γυναικά ενώ οι περισσότεροι από τους άλλους ήρωές του αν δεν είναι παρθένοι κάποια στιγmicroή σαν ερηmicroίτες αποmicroακρύνονται από τις σαρκικές ηδονές Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ο Καζαντζάκης δεν κάνει έρωτα microε την Μαγδαληνή η οποία τον αγαπά και σύρθηκε στην πορνεία επειδή δεν βρήκε ανταπόκριση στον έρωτά της ενώ ο Ιησούς του Σαραmicroάγκου ζει microε τη Μαρία τη Μαγδαληνή σαν ζευγάρι Ο laquoκαλαmicroαράςraquo στα υπόλοιπα έργα του γυρίζει την πλάτη στον Ζορmicroπά

Αφηγηmicroατικά το έργο είναι πολύ ευρηmicroατικό Το δίπολο συmicroβιβασmicroού microη συmicroβιβασmicroού προβάλλει χαρακτηριστικά στο όραmicroα που είδε στο σταυρό ο Ιησούς πριν ξεψυχήσει ότι δηλαδή είχε εγκαταλείψει τον αγώνα του να σώσει τον κόσmicroο είχε παντρευτεί την Μαγδαληνή και είχε κάνει παιδιά όραmicroα που εκτείνεται σε αρκετές σελίδες Στο τέλος του οράmicroατος microαζεύονται οι παλιοί microαθητές του και τον κατηγορούν για την προδοσία

Όπως έκανα και microε το laquoΓια πιο κτυπά η καmicroπάναraquo ξαναείδα τουλάχιστον για τρίτη φορά το έργο του Σκορσέζε ∆εν συmicroβαίνει συχνά microια κινηmicroατογραφική microεταφορά να συναγωνιστεί επάξια το microυθιστόρηmicroα όmicroως ο Σκορσέζε το κατάφερε

166

Και οι ρίζες της σύmicroπτωσης πάλι Έχω microόλις τελειώσει το microυθιστόρηmicroα και ψάχνω στο διαδίκτυο κάτι για τον Μάρκες Βρίσκω ένα άρθρο που microου φάνηκε ενδιαφέρον και άρχισα να το διαβάζω Ήδη microετά από λίγες γραmicromicroές πέφτω στο παρακάτω

laquohellipthe three of us (ο δηmicroοσιογράφος και το ζευγάρι Μάρκες) sat around talking in a corner of their vast living room Several dozen videotapes -- Martin Scorseses The Last Temptation of Christ was on top of the pile -- were stacked next to a TVraquo

Στις τελευταίες σκηνές ο Σκορσέζε ήταν υπέροχος Βλέποντάς τις ένοιωθα τα microάτια microου να βουρκώνουν Όπως γίνεται και microε τις εθνικές εορτές η τελετουργική αναπαράσταση κάθε χρόνο των παθών του Χριστού έχει αmicroβλύνει την αίσθηση του πόσο πραγmicroατικά πρέπει να υπόφερε ο Ιησούς πάνω στον σταυρό ώστε να φτάσει στο σηmicroείο να πει -Θεέ microου θεέ microου γιατί microε εγκατέλειψες Στο έργο όmicroως πραγmicroατικά το νοιώθεις

Το 1988 όταν παίχτηκε το έργο ήmicroουν στο 61ο Λύκειο στην Γκράβα Συγκλονισmicroένος ακόmicroη από την ταινία πήρα το βιβλίο στο σχολείο και διάβασα τις δυο τελευταίες σελίδες στους microαθητές microου Ένοιωθα να microου κόβεται η αναπνοή από λυγmicroούς που ήταν έτοιmicroοι να βγουν από το λαιmicroό microου Με φοβερή προσπάθεια κατάφερα να τελειώσω την ανάγνωση

Ο Σκορσέζε σε γενικές γραmicromicroές είναι πιστός στο κείmicroενο αν και ο σεναριογράφος του ο Paul Schrader έγραψε και δικούς του διαλόγους Η microεταφορά στον κινηmicroατογράφο έχει ανάλογα προβλήmicroατα microε τη δραmicroατοποίηση στο θέατρο ∆εν microπορεί να είναι απόλυτα πιστή κυρίως για λόγους καθαρά τεχνικούς που δηmicroιουργεί πρώτα απrsquo όλα η έκταση του έργου οπότε πρέπει να γίνουν αναγκαστικά περικοπές για να χωρέσει η ταινία ή το θεατρικό έργο στο δίωρο που διαρκεί συνήθως microια παράσταση Σε ένα από τα σηmicroεία που ο Σκορσέζε δεν έmicroεινε πιστός στο έργο του Καζαντζάκη ήταν στο πρόσωπο του πειρασmicroού Ο Σκορσέζε αντικατέστησε το αραπόπουλο που εκπροσωπεί τον

167

πειρασmicroό microε ένα χαριτωmicroένο κοριτσάκι χωρίς εmicroφανή λόγο Μπορεί να σκέφτηκε ότι αυτό θα άρεσε περισσότερο στο κοινό Ο Παζολίνι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo έβαλε σαν πρωταγωνιστή ένα αραπόπουλο χωρίς να υποχρεώνεται από το κείmicroενο Ίσως γιατί έκανε το έργο πιο εξωτικό

Η γλώσσα του Καζαντζάκη microπορεί να θεωρηθεί εξεζητηmicroένη αλλά δεν είναι ∆ιαβάζοντας το έργο microε τις κρητικές λέξεις ήταν σαν να άκουγα τον πατέρα microου και τη microητέρα microου να microιλούν Βρήκα περισσότερες κρητικές λέξεις εδώ από ό τι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo στην ενετική έκδοση του 1790 που την έκανε ένας κρητικός και που παρουσιάσαmicroε στο blog microας το καλοκαίρι Ο Καζαντζάκης δεν έχει πάθος microε τη γλώσσα (σε αυτό διαφέρει από τους νεοηθογράφους κρητικούς που προσπαθούν να αναπαραστήσουν ακριβώς το κρητικό ιδίωmicroα στην προφορά του) αλλά microε τις λέξεις Λέξεις που είναι φορτισmicroένες microε νοήmicroατα και συναισθήmicroατα λέξεις που άκουγε και έλεγε στην παιδική του ηλικία Αλλιώς δεν θα είχε νόηmicroα να γράφει κάθε τρεις και microια τη λέξη laquomicroαθέςraquo που εγώ δεν την άκουσα ποτέ microου παιδί και ρώτησα τους γονείς microου για τη σηmicroασία της όταν την συνάντησα στον Καζαντζάκη Μου είπαν ότι σηmicroαίνει κάτι σαν βέβαια σίγουρα αλλά δεν microου κόλλαγε ιδιαίτερα Ό τι και να σηmicroαίνει πάντως την χρησιmicroοποιούσαν όπως σήmicroερα κάποιοι χρησιmicroοποιούν το laquoπου λεςraquo ή το laquoνα πούmicroεraquo

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στη χρήση σύνθετων λέξεων όπως συνηθίζεται στην κρητική λαϊκή παράδοση

Ας παραθέσουmicroε microια χαρακτηριστική παράγραφο όπου βρίσκονται σε πυκνότητα

laquoΠροσδιάβηκε βιαστικός τις microανταλωmicroένες πόρτες βγήκε στα κηποπέρβολα κινούσαν κιόλα να τιτυβίζουν τα πρώτα πρώτα κελαηδοπούλιαmiddotraquo (σελ 73)

Με συγκίνηση συνάντησα λέξεις και φράσεις που τις είχα από χρόνια ξεχασmicroένες όπως laquoπαρακατσεύωraquo (παραφυλάσσω) microοσκοκούζουλο έχει το χάζι του πανωλαδιά (laquoόταν βγήκα από τον Ιορδάνη το νερό είχε

168

κάνει ένα δάκτυλο πανωλαδιάraquo σελ 239) κά Συνάντησα επίσης πολλές φορές τη λέξη laquoπολλάraquo microε τη σηmicroασία του laquoπολύraquo όπως και στις laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΤι θα πει αλήθεια Τι θα πει ψευτιά Αλήθεια είναι ό τι

δίνει φτερά στον άνθρωπο ό τι γεννάει microεγάλα έργα και microεγάλες ψυχές και microας σηκώνει ένα microπόι απάνω από τη γηςmiddot ψευτιά ό τι ψαλιδίζει τα φτερά του ανθρώπουraquo (σελ 498)

Ο Ουίλιαmicro Τζέηmicroς δεν θα microπορούσε να φανταστεί καλύτερο ορισmicroό για την αλήθεια Στον laquoΠραγmicroατισmicroόraquo του έδωσε έναν πιο απλό ορισmicroό Από ότι θυmicroάmicroαι είπε περίπου laquoΑλήθεια είναι ότι οδηγεί στην αποτελεσmicroατικότητα της πράξηςraquo

Μου έκαναν εντύπωση κάποια ελάχιστα λαθάκια επιmicroέλειας Σε ξενίζουν σε ένα αριστούργηmicroα Όmicroως αυτό που microου έκανε microεγαλύτερη εντύπωση είναι ότι το 1964 το βιβλίο από τις εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη ήταν microόλις στην 4η έκδοση Ο συγγραφέας πέθανε το 1957 Και να σκεφτεί κανείς ότι συγγραφείς που δεν τον φτάνουν ούτε κατά διάνοια κάνουν σήmicroερα φοβερά τιράζ

Νίκος Καζαντζάκης Ο φτωχούλης του θεού (1956)

Αθήνα 1964 εκδόσεις Ελ Καζαντζάκη σελ 371 Η πρώτη microου επαφή microε τον Καζαντζάκη ήταν microε τον

laquoΦτωχούλη του Θεούraquo Θυmicroάmicroαι ήmicroουν microαθητής δευτέρας γυmicroνασίου και στις γιορτές νοmicroίζω των Χριστουγέννων γύρισε στο χωριό ο ξάδελφός microου ο Γιώργης ο Τζανετάκης που σπούδαζε δάσκαλος στην παιδαγωγική ακαδηmicroία Ηρακλείου Μαζί του κρατούσε και τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

∆εν υπήρχε περίπτωση να microου τον δανείσει τον είχε microισοδιαβασmicroένο και ήθελε να τον τελειώσει Εγώ όmicroως τι έκανα πήρα ένα τετράδιο και αντέγραφα ό τι είχε

169

υπογραmicromicroίσει (τα σπίτια microας είναι γειτονικά στο χωριό) όταν αυτός δεν ήταν σπίτι ή ασχολιόταν microε κάτι άλλο

Γέmicroισα αρκετές σελίδες ∆εν θυmicroάmicroαι πόσες Τις διάβαζα και τις ξαναδιάβαζα microε θαυmicroασmicroό Τις τρεις προσευχές της ψυχής τις θυmicroάmicroαι από τότε Η ψυχή που παροmicroοιάζεται microε δοξάρι προσεύχεται και λέγει laquo-Θεέ microου τέντωσέ microε αλλιώς θα σαπίσω ndashΘεέ microου microη microε παρατεντώσεις γιατί θα σπάσω ndashΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo Λίγα χρόνια αργότερα τις βρήκα σαν microότο στο βιβλίο laquoBioenergeticsraquo του αmicroερικανού ψυχολόγου Alexander Lowen Και ένα απόσπασmicroα ακόmicroη που το έχω βάλει σαν microότο στο blog microου -Πολύ ψηλά rsquoναι ο ουρανός δεν τον φτάνω καλή rsquoναι η γη περίκαλη κοντά microου -∆εν υπάρχει πράmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Ξέρω ότι ο περισσότερος κόσmicroος προτιmicroά άλλα έργα του Καζαντζάκη και κυρίως την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Νοmicroίζω ότι οι περισσότεροι θα έβαζαν τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo τελευταίο στη λίστα

Εγώ τον είχα πρώτο Ήταν το βιβλίο που microου άρεσε περισσότερο από όλα τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Όmicroως microετά από σχεδόν πενήντα χρόνια θα εξακολουθούσε να microου αρέσει το ίδιο Το ξεκίνησα έχοντας αυτό τον ενδοιασmicroό

Τελικά βλέπω ότι τόσο στις ιδέες microου όσο και στις προτιmicroήσεις microου έχω microείνει ολότελα σταθερός Αυτά που microου άρεσαν στα νιάτα microου αυτά microου αρέσουν και τώρα αυτά που πίστευα στα νιάτα microου αυτά πιστεύω και τώρα-microε microικροδιαφορές βέβαια

Αυτό που κάνει τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo να διαφέρει από τα άλλα microυθιστορήmicroατα είναι πως εδώ η πλοκή είναι υποτυπώδης Ο laquoΦτωχούλης του Θεούraquo είναι ένα microωσαϊκό από σύmicroβολα αποφθεγmicroατικές εκφράσεις παραβολές αλληγορικές εικόνες και επεισόδια Ο microυστικισmicroός του Καζαντζάκη (στα νιάτα του ήθελε να γίνει αρχηγός θρησκείας) microπορεί microεν να βρήκε την πιο ακραία

170

του έκφραση στην Ασκητική όmicroως πιστεύω ότι την πιο ολοκληρωmicroένη την βρήκε στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

Στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης δεν υmicroνεί microόνο τον άγιο σαν άγιο αλλά και σαν ισχυρή προσωπικότητα που αγωνίζεται microε όλες του τις δυνάmicroεις για αυτό που έχει θέσει ως στόχο ζωής και θυσιάζει τα πάντα γιrsquo αυτόν Ο Φτωχούλης έχει την αγνότητα του Χριστού και του Μανωλιού αλλά και τη δύναmicroη του Καπετάν Μιχάλη

∆εν θέλω να γράψω περισσότερα έχουν γραφεί εξάλλου τόσα πολλά για τον Καζαντζάκη Ούτε να σχολιάσω αποσπάσmicroατα που είναι τόσα πολλά Θα παραθέσω όmicroως εδώ ένα που νοmicroίζω κρύβει όλη την κοσmicroοθεωρία του που θα της έδινα το όνοmicroα laquoηρωικός microηδενισmicroόςraquo laquoΠοιος ξέρει το να ζητάς το Θεό αυτό είναι Θεόςraquo (σελ 34)

Νίκος Καζαντζάκης Αναφορά στον Γκρέκο (1956) (επιmicro

Πάτροκλος Σταύρου) Λευκωσία 1982 σελ 506 Η φίλη microου η Μαρία η Κέκκου microού είπε ότι θεωρεί την

laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo το καλύτερο έργο του Καζαντζάκη Ξαναδιαβάζοντάς τη τώρα σκέφτηκα ότι έχει απόλυτο δίκιο Η αυτοβιογραφία ως είδος microε συναρπάζει περισσότερο πέρα από τις λογοτεχνικές αρετές που microπορεί ένα αυτοβιογραφικό έργο να έχει ή να microην έχει Και φαίνεται όχι microόνο εmicroένα Ίσως να microην είναι τυχαίο ότι το αυτοβιογραφικό έργο laquoΟι λέξειςraquo είναι που έδωσε στον Σαρτρ το Νόmicroπελ και νοmicroίζω το ίδιο έγινε και microε την τρίτοmicroη αυτοβιογραφία του Ελίας Κανέτι (διαβάσαmicroε και γράψαmicroε για τον τρίτο τόmicroο)

Η αυτοβιογραφία φωτίζει το υπόλοιπο έργο Ξαναδιαβάζοντας την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo η εικόνα που είχα για τον Καζαντζάκη χωρίς να αλλάξει φωτίστηκε περισσότερο

Ένας από τους λόγους που θαύmicroαζα πάντα τον Καζαντζάκη είναι ότι τη λογοτεχνία τη χρησιmicroοποιούσε για να κάνει microια κατάθεση ψυχής Όπως γράφει στην

171

Αναφορά laquoγράφοντας δεν microάχουmicroουν για την οmicroορφιά παρά για τη λύτρωσηraquo (σελ 447) και το επαναλαmicroβάνει και στην επόmicroενη σελίδα laquoΣκοπός microου γράφοντας δεν είναι η οmicroορφιά είναι η λύτρωσηraquo Έτσι οι πρωτοπορίες τον αφήνουν αδιάφορο Όταν ο Ελύτης και ο Σεφέρης φέρνουν microια ανανεωmicroένη πνοή στην ποίησή microας ο Καζαντζάκης γράφει τις τραγωδίες του περίπου όπως ο Βερναρδάκης τον προηγούmicroενο αιώνα καθώς και ένα ογκώδες έπος την laquoΟδύσσειαraquo σε δεκαεπτασύλλαβο στίχο περιφρονώντας τον δεκαπεντασύλλαβο που θα έκανε το έργο πιο προσιτό τον δεκαπεντασύλλαβο που αγκάλιασε ο Σολωmicroός στην ωριmicroότητά του Πόσοι ασχολούνται microrsquo αυτά τα έργα του σήmicroερα Και ενώ λένε ότι η αξία ενός έργου βρίσκεται σrsquo αυτό που χάνει στη microετάφραση για την laquoΟδύσσειάraquo του λέγεται πως η αγγλική microετάφραση είναι καλύτερη από το πρωτότυπο Αυτό βέβαια λόγω της ηχητικής ποιότητας της αγγλικής γλώσσας Έπρεπε να τον πιέσει η Ελένη για να ασχοληθεί microε το microυθιστόρηmicroα για λόγους καθαρά οικονοmicroικούς Και σαν microυθιστοριογράφος είναι που γνώρισε την παγκόσmicroια αναγνώριση όχι σαν ποιητής Όmicroως και στα microυθιστορήmicroατά του romans agrave thegravese εικονογραφεί τις ίδιες ιδέες που τον απασχολούν και στα ποιητικά του έργα

Ο Καζαντζάκης έχει τη στόφα του microυστικού και του προφήτη ∆υο φορές microια σαν παιδί και microια στα νιάτα του επιχείρησε να καλογερέψει Μοναχικός αλλά όχι microονόχνωτος έχει βγάλει τη φήmicroη του laquomicroυστικόπαθουraquo (σελ 401) Μια πιθανότατη κατάθλιψη που τον συνόδευε ως έφηβο τον έκανε να θέλει να αυτοκτονήσει Ήθελε όmicroως παρέα στο εγχείρηmicroα και ο φίλος του αρνήθηκε να τον ακολουθήσει Ο ίδιος δεν είχε το κουράγιο να προχωρήσει microόνος του Ευτυχώς

Αφού είναι παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν γράφει φιλοσοφικά δοκίmicroια όπως οι αγαπηmicroένοι του Bergson και Νίτσε Την απάντηση τη δίνει στην Αναφορά

Κάποιοι microαθητές ρώτησαν microια microέρα τον ραβίνο Νάχmicroαν laquoγιατί δεν microιλάς κι εσύ όπως ο ραβίνος Ζαδίκ νrsquo

172

αραδιάζεις microεγάλες ιδέες να οικοδοmicroάς microεγάλες θεωρίες να σε ακούν συνεπαρmicroένοι microε ανοιχτό στόmicroα οι άνθρωποι Μόνο microιλάς microε λόγια απλοϊκά σαν τις γριές γιαγιάδες και λες παραmicroύθιαraquo (σελ 469) Την απάντηση που δίνει ο ραβίνος είναι η απάντηση του ίδιου του Καζαντζάκη για το δικό του έργο laquoΌταν έχω microια ιδέα τη δουλεύω καιρό πολύ αmicroίλητα microε υποmicroονή microrsquo εmicroπιστοσύνη microε αγάπηmiddot κι όταν ανοίγω το στόmicroα η ιδέα βγαίνει παραmicroύθιraquo (ίδια σελίδα)

Σίγουρα παραmicroύθι αλλά και microέσα στο παραmicroύθι χρησιmicroοποιεί την παραβολή και τα σύmicroβολα Και το σύmicroβολο που χρησιmicroοποιεί περισσότερο χωρίς να το ερmicroηνεύει είναι ο θεός Μόνο στο τέλος της Αναφοράς επιχειρεί να το ερmicroηνεύσει laquohellipτο πάλεmicroά microας microε το Θεό Ποιο Θεό Την άγρια κορυφή της ψυχής του ανθρώπου που ακατάπαυτα τη φτάνουmicroε κι ακατάπαυτα τινάζεται αυτή κι ανεβαίνει πιο απάνωraquo (σελ 491) Με ξένιζε αυτή η χρήση των θρησκευτικών συmicroβόλων καθώς το κυριολεκτικό νόηmicroα διολισθαίνει microέσα από το συmicroβολικό Βέβαια ο Καζαντζάκης λέει ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo πόσοι όmicroως το προσέχουν Οι τελευταίες αυτές λέξεις της Ασκητικής επαναλαmicroβάνονται και στην Αναφορά (δεν κατάφερα να βρω πού microάλλον δεν το υπογράmicromicroισα αλλά το θυmicroάmicroαι)

Ίσως ο Καζαντζάκης ιδιοσυγκρασιακά να microην microπορεί να χρησιmicroοποιήσει παρά microόνο το παραmicroύθι ή ίσως ξέρει πως microόνο το παραmicroύθι είναι που microπορεί να αξιοποιήσει αποτελεσmicroατικά Όπως και ο Σικελιανός για τον οποίο γράφει ότι microόνο σαν αετός microπορεί να πετάει (στον αέρα της ποίησης) ενώ στη γη παραπατάει (στην πεζογραφία δεν τα καταφέρνει και τόσο καλά) έτσι και ο Καζαντζάκης είναι καλύτερος στη λογοτεχνία παρά στο δοκίmicroιο Όπως και να έχει είτε έγινε από επιλογή είτε από ανάγκη το παραmicroύθι δηλαδή η λογοτεχνία είναι που τον αναδεικνύει microεγάλο Καθώς δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος από τις ιδέες του microάλλον δεν θα microου άρεσε ένας δοκιmicroιογράφος Καζαντζάκης Και τα δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα του έργου του ιδιαίτερα τα microακροσκελή microε

173

κούραζαν και συχνά έπιανα τον εαυτό microου να αφαιρείται διαβάζοντάς τα Και αυτά αφθονούν προς το τέλος ενώ στην αρχή της Αναφοράς ο Καζαντζάκης παραθέτει σπαρταριστά επεισόδια από την παιδική του ηλικία microε αρκετό αυτοσαρκασmicroό

Έγραψα λίγο πιο πριν ότι microε ξενίζουν τα θρησκευτικά σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί Όχι πάντα Θυmicroάmicroαι ακόmicroη κάποια αποσπάσmicroατα από τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

laquo∆εν υπάρχει πράγmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Επίσης τις τρεις προσευχές της ψυχής που παράθεσα στην αρχική σελίδα του blog microου από microνήmicroης Τις προσευχές αυτές τις επαναλαmicroβάνει και στην προτελευταία σελίδα της Αναφοράς

laquoα΄ ∆οξάρι είmicroαι στα χέρια σου Κύριεmiddot τέντωσέ microε να microη σαπίσωmiddot

β΄Μη microε παρατεντώσεις Κύριε θα σπάσωmiddot γ΄ Παρατέντωσέ microε Κύριε κι ας σπάσωraquo Κι ακόmicroη laquo-Παπού δος microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ος microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείςraquo Λέξεις microε συmicroβολικό ή κυριολεκτικό περιεχόmicroενο που

επαναλαmicroβάνονται microε microεγάλη συχνότητα στο έργο του είναι θεός πνεύmicroα σάρκα ψυχή χρέος καθήκον ελευθερία παράδεισος κόλαση ανήφορος φτερούγες Και οι εικόνες που χρησιmicroοποιεί για να εικονογραφήσει τις ιδέες του και τις οποίες επαναλαmicroβάνει συχνά είναι ο microεταξοσκώληκας που φτιάχνει το microεταξένιο κουκούλι του το σκουλήκι που γίνεται πεταλούδα το χελιδονόψαρο που πετάει πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας η αmicroυγδαλιά που ανθίζει microεσοχείmicroωνο τα ποντίκια που έφαγαν το αντίδωρο από το ιερό της εκκλησίας και έγιναν νυχτερίδες

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στην αντιστροφή των microύθων Η αντιστροφή του Ιούδα στον laquoΤελευταίο

174

πειρασmicroόraquo διάβασα ότι δεν ήταν δική του επινόηση εmicroφανίστηκε τον Μεσαίωνα Όmicroως σίγουρα είναι δικές του επινοήσεις η επιστροφή του Ασώτου που ενθαρρύνει τον αδελφό του να φύγει και να είναι πιο δυνατός από αυτόν και να microην ξαναγυρίσει ο Λωτ που θλίβεται για τις δυο πολιτείες που θα καταποντιστούν και δεν υπακούει στην εντολή του θεού δεν φεύγει σαν τον καπετάνιο που microένει στο σκάφος του που βουλιάζει και ακόmicroη τις microωρές Παρθένες που ο Χριστός τις συγχωρεί

Για τη γλώσσα τα είπαmicroε και στον Τελευταίο Πειρασmicroό Να σηmicroειώσω microόνο λέξεις και εκφράσεις που τις είχα ξεχάσει καθώς δεν χρησιmicroοποιούνται πια στην Κρήτη τουλάχιστον στο χωριό microου Πάψες αντί για διακοπές Ακούς Ακούω να λες δηλαδή ελπίζω να κατάλαβες Πασπατούλης (εδώ σαν παρατσούκλι) ο αργός στις κινήσεις του (έτσι έλεγε συχνά η microακαρίτισσα η microητέρα microου τον πατέρα microου) laquoστους οψιγιάδεςraquo (περίεργο σε microας δεν ήταν laquoο οψιγιάςraquo αλλά laquoη ψιγιάraquo θηλυκό Γι αυτήν γράφω στο βιβλίο για το χωριό microου)

Κανείς συγγραφέας δεν microπορεί να αποφύγει κάποιες ασυνέπειες στο έργο του ∆ιάβασα ότι στο laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo του Τολστόι βρήκαν καmicroιά δεκαπενταριά Στην Αναφορά βρήκα microια

Όπως το δείχνει ο τίτλος ο αποδέκτης της αφήγησης είναι ο Ελ Γκρέκο Ο Ελ Γκρέκο που microπορεί να τον βάφτισαν laquoο Έλληναςraquo όmicroως αυτός microε υπερηφάνεια υπέγραφε στα έργα του Ο Κρης Ο αποδέκτης αυτός γίνεται ολότελα άmicroεσος στον πρόλογο και στον επίλογο Όmicroως κάπου στη microέση διαβάζουmicroε laquohellipαπό τη microέρα που είδα θυmicroάστε όταν ήmicroουν τεσσάρων χρονών να βγάζουν από το microνήmicroα τα κόκκαλα της γειτόνισσάς microαςhellipraquo (σελ 147) Μας έχει ξαναδιηγηθεί την ιστορία και microας ρωτάει αν θυmicroόmicroαστε Εmicroείς όχι ό Γκρέκο Ξεχνάει τον ενδοκειmicroενικό αποδέκτη και απευθύνεται στον εξωκειmicroενικό τον αναγνώστη

Όmicroως ας σχολιάσουmicroε κατά το συνήθειό microας κάποια αποσπάσmicroατα

175

laquohellipστο δεξό του αυτί κρέmicroουνταν ένα ασηmicroένιο σκουλαρίκιraquo (σελ 152)

Τίνος αυτί Ενός δερβίση σε ένα microουσουλmicroανικό microοναστήρι στην Κρήτη Κι αναρωτιόmicroουνα κι εγώ από πού να ήλθε η microόδα

Μπορεί όmicroως η microόδα να ήλθε κι από αλλού Πιο κάτω διαβάζουmicroε laquohellipκι ένας γιγαντόσωmicroος αράπης microrsquo ένα χρυσό σκουλαρίκι στο αυτί τουraquo (σελ 399) Αυτό στη Ρωσία στον εορτασmicroό των δέκα χρόνων από την Οκτωβριανή επανάσταση Όmicroως τι ήταν αυτός ο αράπης Η ετυmicroολογία της λέξης προέρχεται από το laquoάραβαςraquo όmicroως στην Κρήτη αράπηδες λέγαmicroε τους microαύρους Αυτό δεν εννοούσε και ο Αλογοσκούφης όταν έλεγε στο βίντεο κλιπ που είδαmicroε στο youtube laquoκλείστε την τηλεόραση εξάλλου δεν microιλάει ένας άνθρωπος αλλά ένας αράπηςraquo Μαύρο εννοούσε όχι άραβα

Ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός επισκέφτηκαν το άγιο Όρος Αντιγράφει από το ηmicroερολόγιό του για διάφορες microονές ανάmicroεσα στις οποίες είναι και η microονή Βατοπεδίου Από τα πολλά και διάφορα που γράφει γι αυτήν παραθέτω microόνο microια παρατήρηση του Σικελιανού

laquohellip Το Μοναστήρι ετούτο πλακώνει την καρδιά microουmiddot είδες τους καλόγερους Όλοι καλοθρεmicromicroένοιmiddot αν κατέβαινε πάλι ο Χριστός στη γης και τύχαινε να περάσει από το Βατοπέδι πώς θα χελιδόνιζε το φραγγέλιο απάνω από τις κεφαλές τους Πάmicroε να φύγουmicroεraquo (σελ 204)

Ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης τους πήραν από τότε χαmicroπάρι εmicroείς τώρα microόλις Και ο Χριστός microε το φραγγέλιο δεν λέει να κατέβει Μόνο απrsquo αυτόν microπορούmicroε να ελπίζουmicroε όχι από τη δικαιοσύνη

176

177

Έργα του συγγραφέα 1 Παραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότητα Αθήνα 1981

β΄ έκδοση 1991 Θυmicroάρι σελ 167

2 Η αναγκαιότητα του microύθου Αθήνα 1987 Θυmicroάρι σελ 151

3Περιβάλλον διατροφή και ποιότητα ζωής Αθήνα 1988 β΄

έκδοση 1992 Θυmicroάρι σελ 255

4 Οικολογία και δηmicroοκρατία Αθήνα 1989 Θυmicroάρι σελ110

5 Η Λαϊκότητα της Κρητικής Λογοτεχνίας Αθήνα 1990

∆ωρικός σελ 143

6 Το Χωριό microου Από την αυτοκατανάλωση στην αγορά Αθήνα

1995 Θυmicroάρι σελ 139

7 Ο Χορός της βροχής οικολογικά παραmicroύθια και διηγήmicroατα

Αθήνα 1988 Τοπική Επικοινωνία σελ 96

8 Αφηγηmicroατικές Τεχνικές Ελληνική πεζογραφία και

δραmicroατουργία Αθήνα 2000

Gutenberg σειρά Το microυστικό και το Παράδειγmicroα σελ 400

9 Εισαγωγή στο θέατρο της Ιαπωνίας και της Κίνας Αθήνα

2010 ΑΛ∆Ε σελ 167

10 Το Φραγκιό Αθήνα 2011 ΑΛ∆Ε σελ 55

11 Πες της το microε microια microαντινάδα Αθήνα 2012 ΑΛ∆Ε σελ 60

12 Εύθυmicroες κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 2013

Ιεράπετρα 21ος

αιών σελ 132

13 Το microυστικό των εξωγήινων Αθήνα 2015 ΑΛ∆Ε σελ 134

Επικοινωνία microε το συγγραφέα hdermiotenetgr

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

laquoΟ δικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo

Του

Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη Τυπώθηκε το 2015

ΣΕ 250 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΗΝ

ΑΘΗΝΑ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

OPEN LINE

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ

ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

ΑΛ∆Ε

Κεντρική διάθεση Ζωοδόχου Πηγής 43 Τηλ amp fax 210 3828464

τηλ amp fax 210 3828464

aldeeditionsgmailcom

wwwaldecomgr

ISBN 978-960-9451-74-1

Έργα του Νίκου Καζαντζάκη για τα οποία γράψαmicroε (∆ίνεται κατά βάση η χρονολογία συγγραφής Όταν υπάρχει microόνο η χρονολογία έκδοσης εικάζουmicroε ότι γράφηκε λίγο πιο πριν)

Όφις και Κρίνο (microε το ψευδώνυmicroο Κάρmicroα Νιρβαmicroή) χε Τυπ Στ Αλεξίου Ηράκλειο 1906 Ξηmicroερώνει 1906 Έως πότε 1907 Φασγά 1907 Κωmicroωδία τραγωδία microονόπρακτη (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) Κρητική Στοά Ηράκλειο 1909 Σπασmicroένες ψυχές (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης Ο Νουmicroάς Αθήνα 1909-1910 Ο Πρωτοmicroάστορας (Η Θυσία) (microε το ψευδώνυmicroο Πέτρος Ψηλορείτης) αφιερωmicroένη στον Ίδα (Ίωνα ∆ραγούmicroη) Εστία Αθήνα 1910) Χριστός 1921 Βούδας 1922 Συmicroπόσιο γράφηκε microεταξύ 1922 και 1927 Οδυσσέας (microε το ψευδώνυmicroο Α Γερανός) Νέα Ζωή Αλεξάνδρεια 1927 Νικηφόρος Φωκάς Στοχαστής 1927 Ασκητική περιοδικό Αναγέννηση 1927 Toda Raba ολοκληρώθηκε το 1929 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1956 Βραχόκηπος γράφηκε το 1935 και εκδόθηκε σε microετάφραση Παντελή Πρεβελάκη το 1960 Ο Οθέλος ξαναγυρίζει 1936 Μέλισσα 1937 Οδύσσεια Πυρσός 1938 Ιουλιανός ο παραβάτης 1939 Αλέξης Ζορmicroπάς 1943 Προmicroηθέας 1943

Καποδίστριας 1944 Σόδοmicroα και Γόmicroορρα 1948 Κολόmicroβος 1949 Κούρος 1949 Αδελφοφάδες άρχισαν να γράφονται το 1949 εκδόθηκαν το 1963 Κωνσταντίνος Παλαιολόγος 1951 Ο Καπετάν Μιχάλης 1953 Ο Χριστός ξανασταυρώνεται 1954 Ο τελευταίος πειρασmicroός 1955 Ο φτωχούλης του Θεού 1956 Αναφορά στον Γκρέκο τελευταίο του έργο γράφηκε λίγο πριν το θάνατό του και εκδόθηκε το 1961

Αφιερώνεται

σε όλους τους θαυmicroαστές του έργου του

11

Εισαγωγή

Όνειρό microου ήταν να γίνω συγγραφέας Όταν πρωτοδιά-βασα Καζαντζάκη ενθουσιάστηκα τόσο που θεωρούσα πια δεδοmicroένο ότι το πρώτο βιβλίο που θα έγραφα θα ήταν γιrsquo αυτόν

∆εν ευδόκησε άλλο θέmicroα είχε το πρώτο microου βιβλίο όπως και όλα τα επόmicroενα Όmicroως έγραψα για τον Καζα-ντζάκη Το πρώτο ήταν ένα microικρό laquomicroαρξιστικόraquo κείmicroενο που δηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo γενικά για το έργο του Αργότερα έγραψα για αρκετά πεζά του που επίσης δηmicroοσιεύτηκαν σε αυτή τη φιλόξενη εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη Τρεις συγκριτολογικές microελέτες microου εί-χαν να κάνουν microε τρία έργα του Αργότερα laquoξαναδιαβά-ζοντας τον Καζαντζάκηraquo ανάρτησα στο blog microου κείmicroενα για τα microεγάλα του microυθιστορήmicroατα αλλά και για κάποια άλλα πεζογραφήmicroατά του που δεν είχα διαβάσει microέχρι τότε Πιο πριν είχα γράψει για ορισmicroένα πεζά θεατρικά του

Ξαφνικά microου πέρασε η ιδέα αν τα microαζέψω όλα αυτά τα κείmicroενα κάνουν ένα microικρό βιβλίο

Και κάτι ακόmicroη Η προοπτική του βιβλίου αποτέλεσε κίνητρο για microένα

να διαβάσω και τις τραγωδίες του που δεν τις είχα διαβά-σει microέχρι τώρα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo και να γράψω γιrsquo αυτές Τα κείmicroενα που έγραψα τα ανάρτησα στο blog microου κάνοντάς τα share και στο facebook

Έτσι έγινε αυτό το βιβλίο Γιατί ο laquo∆ικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo ∆εν υπάρχουν ποτέ ταυτόσηmicroες προσλήψεις σε ένα

έργο Πάντα υπάρχουν αποκλίσεις στην πρόσληψη του ενός αναγνώστη από του άλλου πολλές φορές πολύ microε-γάλες Για παράδειγmicroα πολλοί θεωρούν ότι ο Καζαντζά-κης πιστεύει στο Θεό Άλλοι πιστεύουν πως είναι άθεος

Εγώ τι πιστεύω ∆εν έχετε παρά να διαβάσετε το βιβλίο για να δείτε

12

Κάποιες ασυνέπειες που θα εντοπίσει ο αναγνώστης οφείλονται στο ότι τα κείmicroενα τα ταξινοmicroώ κατά την χρο-νολογική σειρά που γράφηκαν τα έργα από τον Καζα-ντζάκη και όχι microε τη σειρά που έγραψα εγώ γιrsquo αυτά Προ-τάσσεται το γενικό κείmicroενο που έγραψα για το έργο του στο οποίο αναφέρθηκα παραπάνω

Να προσθέσω ακόmicroη ότι έκανα ελάχιστες παρεmicroβάσεις κυρίως επιmicroέλειας καθώς πιστεύω ότι κάθε κείmicroενο πρέ-πει να διατηρεί τη γεύση της εποχής που γράφηκε ∆ηλώ-νεται εξάλλου η εποχή της πρώτης δηmicroοσίευσης Όταν δεν δηλώνεται σηmicroαίνει ότι αναρτήθηκε στο blog microου το οποίο έχει ηλικία οκτώ χρόνων περίπου Η ανάρτηση για την αυτοβιογραφική laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo έγινε το 2010 ενώ για το laquoΣυmicroπόσιοraquo έγινε το 2011 Το 2012 έγραψα για τα τελευταία microυθιστορήmicroατα εκτός από τον Ζορmicroπά για τον οποίο είχα γράψει το 1992 Πέρυσι έγραψα για τον laquoΒραχόκηποraquo και φέτος (2015) για τον laquoΤόντα Ράmicroπαraquo τις laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo και το laquoΟ Οθέ-λος ξαναγυρίζειraquo Τους τελευταίους δυο microήνες (Οκτώ-βρης-Νοέmicroβρης) έγραψα για τις τραγωδίες που βρίσκο-νται σε τρεις τόmicroους πηγαίνοντας χρονολογικά από τις παλιότερες στις νεότερες και πρώτα για αυτές που είναι σε πεζό και στη συνέχεια για τις έmicromicroετρες τις οποίες αρ-χικά δεν σκόπευα να διαβάσω όπως άλλωστε και την laquoΟδύσσειαraquo η οποία έmicroεινε τελευταία

Με την έκδοση αυτού του βιβλίου νοιώθω την ικανο-ποίηση ότι πραγmicroατοποίησα ένα όνειρό microου

Νίκος Καζαντζάκης το έργο του και η εποχή του ∆ηmicroοσιεύτηκε στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά

Επίκαιραraquo στις 8-6-1983 και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo τ8 ∆εκέmicroβρης 2007 σελ 31-33 microε τίτλο laquoΝίκος Καζαντζά-κης κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo Μόνο η πρώτη παράγραφος άλλαξε προσαρmicroοσmicroένη στην επέτειο των 50 χρόνων από το θάνατό του

13

Θα θέλαmicroε να γράψουmicroε κι εmicroείς δυο λόγια για τον Νίκο Καζαντζάκη σύντοmicroα microια και δεν το επιτρέπουν οι δυνα-τότητες της στήλης σαν microικρό αφιέρωmicroα για τα 100 χρό-νια από τη γέννησή του νιώθοντάς το ταυτόχρονα σαν υποχρέωση για τον άνθρωπο εκείνο που σηmicroάδεψε τα microαθητικά microας χρόνια microε την επιρροή του

Οι microελετητές των έργων του Καζαντζάκη τονίζουν δύο κυρίως χαρακτηριστικά του την ηρωολατρεία του και τον microηδενισmicroό του Η επιγραφή στον τάφο του λέει laquo∆εν ελ-πίζω τίποτα δεν φοβούmicroαι τίποτα Είmicroαι λέφτεροςraquo Το laquoδεν ελπίζωraquo εκφράζει τον microηδενισmicroό του Το laquoδεν φο-βούmicroαιraquo το ηρωικό τον πνεύmicroα Αυτά είναι πράγmicroατι τα δυο κύρια γνωρίσmicroατά του Όmicroως πού βρίσκεται ή προέ-λευσή τους

Η Λιλή Ζωγράφου σε ένα microελέτηmicroά της που microε λύπη διαπιστώσαmicroε ότι είναι γραmicromicroένο microε αρκετή εmicroπάθεια προσπαθεί να ανιχνεύσει τα χαρακτηριστικά αυτά στα προσωπικά βιώmicroατα και laquoσυmicroπλέγmicroαταraquo αν επιτρέπεται ή έκφραση του συγγραφέα Χωρίς να υποτιmicroούmicroε τη ση-microασία που έχει η προσωπική ζωή πάνω στο έργο ενός συγγραφέα πιστεύουmicroε εντούτοις ότι οι σηmicroαντικότεροι παράγοντες που επηρέασαν το έργο του είναι η κοινωνία και η εποχή του Αν δεν ήταν έτσι τα πράγmicroατα θα ήταν αδύνατη η microελέτη συγγραφέων κυρίως της αρχαιότητας των οποίων δεν κατέχουmicroε παρά ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία και φυσικά όχι laquoτραυmicroατικές εmicroπειρίεςraquo

Εξ άλλου όπως τονίζει και ο Σαρτρ στη microελέτη του για τον Φλωmicroπέρ η ατοmicroική βιογραφία το οικογενειακό και στενότερο περιβάλλον του συγγραφέα είναι κι αυτό σε τε-λευταία ανάλυση κοινωνικά καθορισmicroένο Το ίδιο microπο-ρούmicroε να υποστηρίξουmicroε και για τις άλλες παραmicroέτρους που επιδρούν στο έργο ενός συγγραφέα δηλαδή την λο-γοτεχνική παράδοση που πάνω της είναι αναγκασmicroένος να πατήσει και τις επιδράσεις που θα δεχθεί

Ποια κατάσταση επικρατεί στην Ελλάδα τότε που γεν-νιέται και αναπτύσσεται ο Καζαντζάκης

Η Κρήτη αγωνίζεται να αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό Η Ελλάδα αγωνίζεται να πετάξει από πάνω της τα κατά-

14

λοιπα της τούρκικης δουλείας τον κοτσαmicroπασισmicroό και τη φεουδαρχία Η αστική της τάξη αναπτύσσεται και προε-τοιmicroάζεται για να καταλάβει την εξουσία Όmicroως είναι microια αστική τάξη που εmicroφανίζεται microε καθυστέρηση δισταχτική microολυσmicroένη ήδη microε το microικρόβιο της αντίδρασης που κου-βαλάει η ευρωπαϊκή αστική τάξη Το εργατικό κίνηmicroα αρ-χίζει να προβάλλει απειλητικό (Λαυρεωτικά) Οι τσιφλικά-δες πάλι πιέζουν από την άλλη microεριά Η αστική microας τάξη είναι στrsquo αλήθεια αξιοθρήνητη Εφτά microόλις microήνες αφότου καταλαmicroβάνει την εξουσία (Γουδί Αύγουστος 1909) κτυ-πάει τους ξεσηκωmicroένους αγρότες (Κιλελέρ Μάρτης 1910)

Ευτυχώς έρχονται να την microπολιάσουν microε την επανα-στατική τους δύναmicroη οι Κρήτες επαναστάτες που ζυmicroώ-θηκαν κα ανδρώθηκαν στον αγώνα τους για τη λευτεριά ∆εν είναι τυχαίο ότι ο ηγέτης της αστικής microας τάξης ήταν Κρητικός (Βενιζέλος) Με αυτό το microπόλιασmicroα προχωρά σε κάποιες microεταρρυθmicroίσεις και υπερδιπλασιάζει την έκταση της Ελλάδας microε την απελευθέρωση σκλαβωmicroένων περιο-χών

Κάθε ανερχόmicroενη τάξη όταν αναπτύσσεται είναι ηρωική και αισιόδοξη Έκφραση του ηρωικού πνεύmicroατος της αγ-γλικής αστικής τάξης στον καιρό της βιοmicroηχανικής επανά-στασης είναι ο Ροβινσών Κρούσος Μόνος χωρίς προνό-microια καταγωγής (όπως οι αστοί) χρησιmicroοποιώντας τις ικα-νότητες και την ευφυΐα του τα βγάζει πέρα στον αγώνα του microε τη φύση όπως και ο έmicroπορος αστός στον ανταγω-νισmicroό του microε τους άλλους εmicroπόρους Ο Μαξίmicro Γκόρκι από το 1899 ζητάει να microπολιαστεί η λογοτεχνία microε ένα ηρωικό πνεύmicroα Ήταν οι παραmicroονές που το ρώσικο προλεταριάτο ετοιmicroαζόταν να καταλάβει την εξουσία Την ίδια εποχή η αστική τάξη στη Γαλλία microετά την ένδοξη επανάστασή της (1789) έχοντας καταντήσει ολότελα αντιδραστική δίδει microεν microεγάλους συγγραφείς (Μπαλζάκ Φλωmicroπέρ) στα έργα τους όmicroως δεν θα βρούmicroε τον ηρωικό ατοmicroισmicroό του Ντεφόε (συγγραφέα του Ροβινσώνα Κρούσου) ούτε τον θετικό ήρωα του σοσιαλιστικού ρεαλισmicroού αλλά κουρα-σmicroένες και αηδιασmicroένες γυναίκες όπως η microαντάmicro Μπο-

15

βαρί ή καιροσκόπους και διεφθαρmicroένους νέους όπως εί-ναι οι περισσότεροι ήρωες του Μπαλζάκ

Στην Ελλάδα έχουmicroε microια microέση κατάσταση Η αστική τάξη είναι αρκετά επαναστατική όmicroως και σε microεγάλο βαθmicroό αντιδραστική και απογοητευmicroένη Το 1917 που οι εργάτες καταλαmicroβάνουν την εξουσία στη Ρωσία στέλνει κι αυτή δυνάmicroεις για να κτυπήσουν τη νεοσύστατη σοβιετική εξουσία Φοβάται microήπως το microικρόβιο της επανάστασης microολύνει και τη δική microας εργατική τάξη Μετά έχουmicroε τη microι-κρασιατική καταστροφή οπότε έχει ένα ακόmicroη λόγο να εί-ναι απογοητευmicroένη

Το επαναστατικό πνεύmicroα αλλά και την απογοήτευση της τάξης αυτής εκφράζει ο Καζαντζάκης microε το ηρωικό αλλά και microηδενιστικό του πνεύmicroα Αγώνας αλλά πού οδηγεί Πουθενά Έχει ακόmicroη αρκετή δύναmicroη να αγωνι-σθεί από τον αγώνα δεν παραιτείται Όmicroως απογοητευ-microένη από τα αποτελέσmicroατα αυτού του αγώνα αναζητά το νόηmicroα microέσα στον ίδιο τον αγώνα Η Ιθάκη δεν microετράει microε-τράει η περιπέτεια του γυρισmicroού Την κορφή του βουνού δεν την φτάνεις γιατί ολοένα microετατοπίζεται πιο ψηλά microέ-νει microόνο η ικανοποίηση του αγώνα να τη φτάσεις

Ο πεσιmicroισmicroός του Καζαντζάκη φαίνεται κι από το ότι οι ήρωές του πρέπει να πείσουν για το microεγαλείο τους Η laquoΜάναraquo του Γκόρκι είναι ηρωική και microεγαλειώδης κι ας είναι ένας συνηθισmicroένος άνθρωπος Ο Καζαντζάκης δεν microπορεί να φτιάξει τέτοιους ήρωες γιατί νιώθει ότι δεν microπορεί να τους κάνει αρκετά πειστικούς ∆εν πιστεύει στην ηρωϊκότητα της τάξης του ότι microπορεί να βγάλει ήρωες και γιrsquo αυτό τους δανείζεται από την ιστορία Ήρωες τόσο του πνεύmicroατος (Χριστός Βούδας) όσο και της δράσης (Χριστόφορος Κολόmicroβος) πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Ακόmicroη και στην επιλογή των microορφών που θα δώσει στα έργα του φαίνεται η αποστροφή του για τον αστό που δεν πρωταγωνιστεί άλλωστε σε κανένα του έργο Καταφεύγει στις πεπαλαιωmicroένες microορφές του έπους και της τραγωδίας και όχι στο αστικό microυθιστόρηmicroα Περι-φρονώντας το αναγνωστικό κοινό περιφρονεί την ίδια την κοινωνική του τάξη που δεν κατάφερε να τον κάνει να πι-

16

στέψει σrsquo αυτήν και που δεν τον άφησε (ήταν πια πολύ αργά) να προσκολληθεί στην άλλη που αναπτυσσόταν Και όταν αποφάσιζε να της απευθυνθεί σαν microαγαζάτορας προς πελάτη (είναι γνωστό ότι άρχισε να γράφει microυθιστο-ρήmicroατα κάτω από την πίεση της γυναίκας του για να λύ-σουν το οικονοmicroικό τους πρόβληmicroα) το θεωρεί ανάρmicroοστο να διατηρήσει το ηρωικό ύφος του Ο Ζορmicroπάς ένας αντιήρωας που αποτελεί αντίστιξη στα άλλα του έργα εί-ναι το πρώτο microυθιστόρηmicroα microε το οποίο ο Καζαντζάκης προσπαθεί συνειδητά να αγκαλιάσει πλατιές microάζες ανα-γνωστικού κοινού Είναι ο φαγάς ο πιοτουλάς και ο γυ-ναικάς χωρίς microεταφυσικές αγωνίες που βρίσκει το νόηmicroα της ζωής του αφηmicroένος στα ένστικτα Τους εκπρόσωπους του microεταφυσικού τους καλόγερους τους ειρωνεύεται άγρια Στο σύγχρονο αστό αυτό το microυθιστόρηmicroα ταιριάζει κουτί ∆εν είναι τυχαίο που έγινε ανάρπαστο στην Αmicroε-ρική

Το στυλ όmicroως αυτό δεν του πάει Το επόmicroενο επίσης αντιηρωϊκό microυθιστόρηmicroα οι laquoΑδελφοφάδεςraquo δεν έχει την επιτυχία του προηγούmicroενου Το ίδιο και το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo που θα γνωρίσει επιτυχία microόνο σαν κινηmicroατογραφική ταινία microε τον Ντασέν και σαν σήριαλ Ο ήρωάς του microπορεί να είναι ο αντίποδας του Ζορmicroπά όmicroως είναι ταπεινός και καταφρονεmicroένος Ξαναγυρνάει λοιπόν στο ηρωικό ύφος για να δρέψει δάφνες Ο laquoΚαπε-τάν Μιχάληςraquo είναι ένα microικρό έπος της Κρήτης στο οποίο πρωταγωνιστεί πάλι ο ήρωας

Στα τελευταία του microυθιστορήmicroατα ο Καζαντζάκης παρα-τάει τους ήρωες της δράσης και ξαναγυρνάει στους ήρωες του πνεύmicroατος στο Χριστό (laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo) και στον άγιο Φραγκίσκο (laquoΦτωχούλης του θεούraquo) Πληθω-ρικά επικός στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo και στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo καταλήγει στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo σε ένα λιτό εξπρεσιονιστικό στυλ microε φράσεις γεmicroάτες αποφθεγ-microατική πυκνότητα

Θα κλείσουmicroε microε ένα ζήτηmicroα κριτικής Πρέπει να αρνη-θούmicroε να απορρίψουmicroε τον Καζαντζάκη εξαιτίας του microη-δενισmicroού του

17

Υπάρχει τάση microιας ορισmicroένης κριτικής να υποτιmicroά το έργο του εξαιτίας του microηδενισmicroού του Νοmicroίζουmicroε ότι ένα έργο πρέπει να αποτιmicroάται στη βάση της καλλιτεχνικής του αξίας και microόνο το κατά πόσο microπόρεσε ο δηmicroιουργός του να εκφράσει πετυχηmicroένα αυτό που ζητούσε να εκ-φράσει Εφόσον εκφράζει κάτι το αντικειmicroενικό είναι έργο αληθινό και σαν τέτοιο πρέπει να το δεχόmicroαστε Είmicroαστε αντίθετοι microε την τάση microιας στρατευmicroένης κριτικής που θέ-λει σώνει και καλά να βρίσκει σε ένα έργο θετικούς ήρωες και αισιοδοξία Ας θυmicroηθούmicroε τη στρατευmicroένη κριτική του χριστιανισmicroού πόσοι καλλιτεχνικοί θησαυροί της αρχαιό-τητας χάθηκαν εξ αιτίας της Ή συmicroπληρώνω χρόνια αρ-γότερα σκανάροντας το παρόν κείmicroενο τον στρατευmicroένο φανατισmicroό των ερυθροφρουρών που στάθηκε αιτία να καταστραφούν ανεκτίmicroητοι θησαυροί της κινέζικης πολιτι-στικής κληρονοmicroιάς πριν λίγες microόνο δεκαετίες Ή συ-microπληρώνω τώρα που ξαναδιαβάζω το παρόν κείmicroενο για αυτή την έκδοση τους ισλαmicroιστές του ISIS που έχουν κα-ταστρέψει ανεκτίmicroητους αρχαιολογικούς θησαυρούς στην Παλmicroύρα Μπορεί το νόηmicroα ενός έργου να microη microας εκφρά-ζει πια Ας microην ασχοληθούmicroε microαζί του αλλά ας το αφή-σουmicroε για τις microελλοντικές γενιές Κάποιες απrsquo αυτές microπο-ρεί να βρουν microέσα σrsquo αυτό κάτι για τον εαυτό τους ∆εν υπάρχει παρακmicroιακή και microη παρακmicroιακή τέχνη Υπάρχει microόνο καλή και κακή τέχνη Και όσοι και αν είναι αυτοί που διαφωνούν microε τις ιδέες το πνεύmicroα το laquomicroήνυmicroαraquo του Κα-ζαντζάκη όmicroως όλοι τους συmicroφωνούν ότι σαν λογοτέχνης είναι άφταστος

Όφις και Κρίνος (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Φεβρουάριος 1993 Το laquoΌφις και Κρίνοςraquo είναι το πρώτο λογοτεχνικό έργο

του Νίκου Καζαντζάκη microε το οποίο εmicroφανίσθηκε στα ελ-ληνικά γράmicromicroατα Η κριτική το δέχτηκε microάλλον αρνητικά

18

Ο Αντώνιος Χρυσάνθης στην laquoΕστίαraquo 13 Ιανουαρίου 1906 παρόλο που αναγνωρίζει το ταλέντο του συγγρα-φέα το βρίσκει microονότονο γεmicroάτο επαναλήψεις και επικίν-δυνο για τους νέους Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο laquoΕmicroπρόςraquo της 18ης Ιανουαρίου 1906 πιστεύει ότι laquoχωρίς την πνοή της ποίησης που ζωηρεύει ορισmicroένες σελίδεςraquo το βιβλίο θα ήταν ολότελα βαρετό ∆ιαπιστώνει ακόmicroη την επίδραση του Ντrsquo Ανούντσιο Ο Παλαmicroάς στα laquoΠαναθή-ναιαraquo του Φεβρουαρίου του 1906 το χαρακτηρίζει σαν ένα microονότονο microονόλογο διαποτισmicroένο όmicroως microε εξαίσια ποίηση και γιrsquo αυτό πιστεύει ότι αυτοί οι microικροί laquolaquomicroαύροι κρίνοιraquo δεν είναι παρά οι πρώτες εκδηλώσεις της ευαι-σθησίας ενός νέου συγγραφέα που microε το χρόνο θα microας δώσει έργα υγιή και ωραία Ο Πέτρος Βλαστός στο Νουmicroά της 19ης Φεβρουαρίου τον κατηγορεί επίσης για υπερβο-λικό microιmicroητισmicroό του Drsquo Annunzio για πολυλογία και για ελάχιστη φροντίδα της γλώσσας Μόνο ο φίλος του Καλο-γερόπουλος θα γράψει στην laquoΠινακοθήκηraquo (Φεβρουάριος 1906) ένα διθύραmicroβο για το έργο

Όπως επισηmicroαίνει η Colette Janiaud-Lust που από το έργο της laquoKazantzakis sa vie son oeuvreraquo (Ν Κ η ζωή του το έργο του Maspero 1970) αντλούmicroε τις παραπάνω πληροφορίες σε όλα τα κριτικά κείmicroενα για το laquoΌφις και κρίνοςraquo επαναλαmicroβάνονται οι παρακάτω λέξεις - κλειδιά για την ερmicroηνεία του laquoνοσηρό ψυχοπαθολογικό έργο εφηβικό καλπάζουσα φαντασία microονοτονία και επαναλή-ψεις έντονα πάθη microακάβριος ερωτισmicroόςraquo (σελ 99) Ανάmicroεσα σε όλους αυτούς τους χαρακτηρισmicroούς όmicroως οι οποίοι έχουν διατυπωθεί όχι ερmicroηνευτικά αλλά επικριτικά για τις αρνητικές συνδηλώσεις τους η λέξη ποίηση την οποία συναντήσαmicroε στα κριτικά κείmicroενα του Παλαmicroά και του Κονδυλάκη απουσιάζει Και όmicroως η ποίηση αυτή εί-ναι η microεγαλύτερη αρετή του έργου Και δεν είναι διάχυτη microόνο στο αίσθηmicroα στην πλούσια συmicroβολιστική εικονο-ποιία στα ρητορικά σχήmicroατα της παροmicroοίωσης και της microεταφοράς που βρίθουν όσο σε κανένα άλλο πεζό κεί-microενο αλλά και στη ρυθmicroική αίσθηση που δηmicroιουργεί ο λό-

19

γος του Καζαντζάκη microε ολόκληρες φράσεις στο microέτρο του ίαmicroβου του τροχαίου του δάκτυλου του ανάπαιστου

Και όχι microόνο το κείmicroενο κυριολεκτικά είναι διάσπαρτο από κανονικότατους ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους microε ένα αίσθηmicroα που έρχεται από το δηmicroοτικό τραγούδι και το Σολωmicroό Υπάρχουν ακόmicroη ιαmicroβικοί δεκατρισύλλαβοι δε-κατετρασύλλαβοι δεκαεξασύλλαβοι στίχοι ακόmicroη και δε-καεπτασύλλαβοι που είναι ο στίχος τον οποίο θα χρησι-microοποιήσει αργότερα ο Καζαντζάκης στην laquoΟδύσσειαraquo Βλέπουmicroε επίσης πάmicroπολλα ηmicroιστίχια δεκαπεντασυλλά-βων που τους λείπει το συmicroπλήρωmicroά τους το πρώτο ή το δεύτερο ηmicroιστίχιο Και οι στίχοι αυτοί δεν βγαίνουν προ-γραmicromicroατικά επεξεργασmicroένοι δηλαδή από τον ποιητή αλλά αυθόρmicroητα υποσυνείδητα εmicroπνευσmicroένοι από το βαθύτερο ποιητικό του αίσθηmicroαmiddot θέλω να πω δηλαδή ότι ο ίδιος δεν πρέπει να τους είχε αντιληφθεί

Ακόmicroη σε πολλά σηmicroεία ο νοσηρός ερωτισmicroός υπερ-βαίνεται microε microια ποιητική microεταφυσική σκέψη που παραπέ-microπει κατευθείαν στην Ασκητική ∆ιαβάζοντας σήmicroερα κα-νείς το laquoΌφις και Κρίνοςraquo βρίσκει microέσα του τα σπέρmicroατα της microεταγενέστερης σκέψης και ποιητικής του Καζα-ντζάκη

Θα ανασυνθέσουmicroε για τον αναγνώστη το microύθο του laquoΌφις και κρίνοςraquo ποιητικά δηλαδή αποmicroονώνοντας τους δεκαπεντασύλλαβους και έτσι τον καλούmicroε να διαβάσει το έργο

Το microικρό βιβλιαράκι microε το κατακόκκινο εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης είναι γραmicromicroένο microε τη microορφή ηmicroερολο-γίων όπου ο καλλιτέχνης απευθύνεται φαντασιακά σαν να έγραφε επιστολή στην αγαπηmicroένη του Νιώθει ένα δι-αστροφικό πάθος γιrsquo αυτήν σαδιστικό και νεκροφιλικό

2 του Μάη Τα χείλη της τα κόκκινα microου φαίνονται σαν δυο microεγάλες σταλαγmicroατιές αίmicroα κι

όταν γέρνω απάνω των και τα φιλώ ένας πόθος άγριος κι ένα ένστικτο πρωτογενούς εποχής ανθρωποφάγων

20

κυλιούνται microεσrsquo στις φλέβες microου - κι ανατριχιάζω όλος Στα επόmicroενα ηmicroερολογιακά κείmicroενα ο καλλιτέχνης ψάλ-

λει τον ερωτά του αντλώντας εικόνες από την αρχαιότητα κλασική και microη

10 του Μάη Είναι τα Μεγάλα Παναθήναια της αγάπης microου απόψε Κι έλα να ψάλοmicroε microαζί από τον βράχο τούτον την οmicroορφιά του Απόλλωνα και τον κισσό του ∆ιονύσου και το microέτωπο το ευρύ της

Αθηνάς και την αιώνια νιότη της Ήβης και τα κόκκινα χείλη της Αφροδίτης τα αιωνίως φιλούmicroενα και αιωνίως διψασmicroένα 15 του Μάη Εδώ υπάρχει ατόφιο ένα απόσπασmicroα από το Άσmicroα

Ασmicroάτων microε το ύφος του οποίου microοιάζουν αρκετά απο-σπάσmicroατα του έργου

Κηρίον αποστάζουσι χείλη Σου νύmicroφη microέλι και γάλα από την γλώσσα Σου και οσmicroή ιmicroατίων Σου ως οσmicroή λιβάνου Κήπος κεκλεισmicroένος πηγή εσφραγισmicroένη Πολλά αποσπάσmicroατα ξεκινάνε microε κανονικό ιαmicroβικό δε-

καπεντασύλλαβο 20 Ιουνίου Τι άρωmicroα είναι λοιπόν εκείνο που πετιέται microεθυσmicroένο κι ακόλαστο microεσrsquo από το κορmicroί Σου 21 Ιουνίου

21

Όταν ανοίγεις τα microάτια Σου τα microεγάλα και microε κυττάζεις ανοίγονται microπροστά microου θάλασσες microακρινές κι αλίmicroενες αχόρταγες για το κορmicroί του ναύτη 30 Ιουνίου σε βλέπω να προβαίνεις λυγερή κι αmicroίλητη και microε περίσσια χάρη και τα όνειρά microου στρώνονται και γονατίζουν χάmicroαι και σε κοιτάζουν ∆ιαβαίνεις σαν φως απάνω από την

ψυχή microου Και όλες microου οι αισθήσεις σmicroίγουν τα χέρια των

σιγά σιγά στο διάβα Σου για να προσευχηθούνε 10 Αυγούστου Βλέπω είναι ένας όφις πελώριος που τρέχει κάπου εκεί πέρα microε microύριους ελιγmicroούς και κρατεί στο στόmicroα του ένα όmicroορφο πελώριο κρίνο Ο όφις συmicroβολίζει τον καλλιτέχνη Το κρίνο την αγαπη-

microένη του 11 Αυγούστου Και τα βαριά Σου βλέφαρα τα φορτωmicroένα πόθους θα rsquoθελα ρόδα να microαδήσω και κυπαρίσων κλώνους και να σωριάσω λούλουδα και προσευχές και θρήνους Κοιmicroάσαι και χαmicroογελάς Μου rsquoρχεται να Σrsquo αρπάσω απrsquo τα microαλλιά και να βάλω το χέρι microου απάνω στο εξόγκωmicroα εκείνο του λαιmicroού Σου που ανεβοκατεβαίνει και να σφίξω και να απολαύσω τον Πόνο Σου ω Πολυαγαπηmicroένη και θα ιδώ πόσο όmicroορφα

22

θα κυρτωθεί και θα τυλιχτεί απάνω microου ο όφις του κορmicroιού Σου να σrsquo αρπάξω microε τα φτερά των ασmicroάτων microου και την παντοδυναmicroία των επιθυmicroιών microου και να πάmicroε αλλού κάπου αλλού αγάπη microου δεν ξέρω κι εγώ πού εκεί όπου αιώνια χαρά ανατέλλει microεσrsquo από τrsquo ακίνητα κι απόκρυφα νερά 17 Αυγούστου hellipθα microεταλάβω όλων Σου των κινηmicroάτων και όλων Σου των κυρτοτήτων και όλων των microυστηρίων του κορmicroιού Σου Και θrsquo ανοίξω έπειτα τα microάτια Σου και θα διαβάσω microέσα εκεί στα γαλανά των βάθη το microυστήριο που microου κρύβεις 5 Οκτω6ρίου Είσαι λευκή και πληγώνεις τα microάτια microου και θέλω να σε σφίξω νύχτες ολόκληρες microέσα στην αγκαλιά microου και τα ξηmicroερώmicroατα να βγεις αγνώριστη κι απελπισmicroένη microε microιαν αγιάτρευτη πληγή στο microέρος της καρδιάς και microε τον απέραντο πόθο του θανάτου microέσα στα microεγάλα Σου τα όmicroορφα microάτια 21 Οκτωβρίου Θα σε σφίξω τότε microε τον εναγκαλισmicroό των ζώων microέσα στη νύχτα των οργασmicroών Και θα νιώσω να σπαρταρά στα χέρια microου microέσα κάτι δικό microου Ένα δηmicroιούργηmicroα του πόνου microου ένα κορmicroί που το διέπλασα εγώ και το διέφθειρα εγώ όργανο σάρκινο της ανίας microου και της βαθιάς κι αγιάτρευτης διαφθοράς του νου microου

23

22 Οκτωβρίου Φοβούmicroαι microην τρελαθώ Τα microάτια microου βλέπουν βαθιά πολύ βαθιά και κλαίνε 31 ∆εκεmicroβρίου και να rsquoναι νύχτα ασέληνη και να rsquomicroαστε οι δυο microας και να περνά από πάνω microας βαρύς κι αmicroίλητος ο πό-

θος 6 Ιανουαρίου Υπάρχει χαρά στη νύχτα των τάφων και πλήθη αηδόνια κελαηδούν microέσα στα κυπαρίσσια Και είναι αληθινό και άδολο το γέλιο των κρανίων 2 του Μάρτη Είmicroαι ήσυχος Είmicroαι ήσυχος γιατί είmicroαι απελπισmicroένος 25 του Μάρτη Η αγάπη microας θα rsquoναι microεγάλη και ήρεmicroη σαν τα βουνά τριγύρω Είπα και microrsquo έφεραν κι άλλα λουλούδια (microε τις αναθυmicroιάσεις αυτών των λουλουδιών θα αυτο-

κτονήσει ο καλλιτέχνης παρασέρνοντας στο θάνατο και την αγαπηmicroένη του)

Νιώθω δεν θα microπορούσα νrsquo αντισταθώ στον Πόνο σου αν η γλύκα του θανάτου δεν χυνόταν κυρίαρχη microέσα στην ψυχή microου Σιωπηλοί κατεβαίνουν από τον ουρανό και χύνονται στη δύση microενεξέδες

24

Οι συγγραφείς της εποχής εκτός του ότι χρησιmicroοποι-

ούσαν ψευδώνυmicroα για να αποστασιοποιηθούν από τα κείmicroενα τους να κρύψουν τον εξοmicroολογητικό ή αυτοβιο-γραφικό χαρακτήρα τους και να δώσουν microια επίφαση αντικειmicroενικότητας και ρεαλισmicroού microια και υποτίθεται ότι η σύνθεσή τους δεν είναι δηmicroιούργηmicroα της microυθοπλαστικής φαντασίας του συγγραφέα χρησιmicroοποιούν την επινόηση microιας υποτιθέmicroενης εύρεσης χειρογράφων των οποίων ο συγγραφέας είναι απλώς ο επιmicroελητής Η αφήγηση εισα-γωγική ή επιλογική αποτελεί το λεγόmicroενο πλαίσιο (Βλέπε και ∆ηmicroήτρη Τζιόβα Μετά την αισθητική Γνώση 1987 σελ 87-111)

Κλείνοντας ο συγγραφέας αφού παραθέσει τα χειρό-γραφα του φίλου του εξιστορεί πώς τους βρήκε νεκρούς

hellipτο λυγερό της σώmicroα είχε ξαπλωθεί απελπισmicroένο και νεκρό απάνω στα λουλούδια Εκείνος microrsquo ένα ήρεmicroο χαmicroόγελο είχε εξαπλωθεί χάmicroω στο πλάι κι είχε ρίξει τα χέρια του microrsquo ένα κίνηmicroα ανέκφραστο αγάπης γύρω στο λαιmicroό της Ο τρόπος της αυτοκτονίας από τις αναθυmicroιάσεις των

λουλουδιών είναι microοναδικά πρωτότυπος σε όλη την αφη-γηmicroατική λογοτεχνία όπως και η αυτοκτονία του microελισσο-κόmicroου από τα τσιmicroπήmicroατα των microελισσών στην οmicroώνυmicroη ταινία του Αγγελόπουλου για τα κινηmicroατογραφικά έργα

Ακόmicroη το laquoΌφις και κρίνοςraquo υπήρξε προδροmicroικό για την εποχή του από την άποψη του ρυθmicroικού πεζού λόγου του όπως φαίνεται και από το microελέτηmicroα του Ηλία Βουτιε-ρίδη laquoΟ ρυθmicroικός λόγος στη νεοελληνική λογοτεχνίαraquo γραmicromicroένο το 1931 όπου λέει ότι είχαν γραφεί πλήθος laquoπεζά τραγούδια στα τελευταία 25 χρόνιαraquo microε αφετηρία δηλαδή το 1906 χρονιά δηmicroοσίευσης του laquoΌφις και Κρί-νοςraquo

Τέλος παρά την αφηγηmicroατική σύmicroβαση των χειρογρά-φων που ανήκει στον περασmicroένο αιώνα το έργο έχει ένα

25

χαρακτήρα ιδιαίτερα σύγχρονο Ο ακραίος ψυχολογισmicroός της διαγραφής του ήρωα και ο εσωτερικός του microονόλογος που δεν είναι σχεδόν καθόλου αφηγηmicroατικός αλλά συ-νειρmicroικός και λυρικός πράγmicroα που κάνει τα ηmicroερολόγιά του να microπορούν να διαβαστούν microε οποιαδήποτε σειρά δίκαια τοποθετεί το έργο στους προδρόmicroους του microοντερ-νισmicroού

Ξηmicroερώνει (1906) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Γενάρης 1997 Το laquoΞηmicroερώνειraquo είναι το πρώτο από τα τέσσερα

laquoαστικάraquo όπως χαρακτηρίστηκαν δράmicroατα του Νίκου Καζαντζάκη και αυτό που είχε τη microεγαλύτερη απήχηση Γράφηκε τον Αύγουστο του 1906 κάτω από το κράτος microιας έντονης συναισθηmicroατικής φόρτισης Όπως εξοmicroολο-γείται ο Καζαντζάκης στον ∆ηmicroήτρη Καλογερόπουλο εκ-δότη της laquoΠινακοθήκηςraquo όπου δηmicroοσιεύτηκαν δύο πρά-ξεις του έργου έκλαιγε καθώς το έγραφε Παρά τους δι-σταγmicroούς του για την αξία του θα το υποβάλει τελικά στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό Εκεί θα κερδίσει το βρα-βείο αλλά όχι και τη χρηmicroατική αmicroοιβή των 1000 δραχ-microών εξαιτίας των ανατρεπτικών ιδεών του laquo∆ίνουmicroε στον ποιητή το δάφνινο στεφάνιraquo θα πει στην εισήγηση του ο Σπυρίδων Λάmicroπρου laquomicroα τον διώχνουmicroε απrsquo αυτόν τον ιερό χώρο παραφράζοντας τα λόγια του γιατρού στο έργο lsquoEγώ συmicroφωνώ microε τον Πλάτωνα Να τους στεφα-νώσουmicroε (τους ποιητές) και να τους διώξουmicroεrsquoraquo

Η υπόθεση του έργου είναι απλή Η Λαλώ (παρεmicroπι-πτόντως αυτό το όνοmicroα θα χρησιmicroοποιήσει και η Γαλάτεια σαν ψευδώνυmicroο Λαλώ ντε Κάστρο) είναι ερωτευmicroένη microε τον αδελφό του άνδρα της Το να αναπτύξουν κρυφά σχέσεις της φαίνεται ανεπίτρεπτο όmicroως πάλι και να το σκάσει microαζί του δεν το τολmicroάει αναλογιζόmicroενη τις συνέ-πειες της κοινωνικής κατακραυγής που θα έπεφταν πάνω στη Χρυσούλα την κόρη της Η φίλη της η Φωφώ τη συmicro-

26

βουλεύει να κάνει το βήmicroα που δεν τόλmicroησε η ίδια και να εγκαταλείψει τον άντρα της Το ίδιο τη συmicroβουλεύει και ο γιατρός (microια συχνά επαναλαmicroβανόmicroενη φιγούρα σε έργα της εποχής όπως στο laquoΘείο Βάνιαraquo του Τσέχωφ laquoΤο κουκλόσπιτοraquo του Ίψεν κα) φίλος της οικογένειας ο οποίος στα νιάτα του περίmicroενε microια παρόmicroοια κίνηση από τη microητέρα της Λαλώς Ο γιατρός αυτός αποτελεί και τον εκφραστή της καινούργιας ηθικής Σε microια συζήτηση που έχει microε τον Φίλιππο τον αγαπηmicroένο της Λαλώς ο οποίος σαν ποιητής φαίνεται να εκφράζει παρωχηmicroένες αντιλή-ψεις στη σφαίρα της ποίησης όπως και η Λαλώ στη σφαίρα της ηθικής microε τις αναστολές της αναπτύσσει γε-microάτος πάθος και microε ένα προφητικό τόνο στο λόγο του που θυmicroίζει το laquoΤάδε έφη Ζαρατούστραraquo τις laquoανατρεπτικέςraquo αντιλήψεις του που συνιστούν και τον ιδεολογικό ορίζο-ντα του έργου laquoΑφίσετε τον ουρανό microην υmicroνείτε πλεια τη microελαγχολία που χύνουν οι δύσες των ήλιων και τα παρά-πονα που αναστενάζει η θάλασσα microην υmicroνείτε πλεια την αγάπη την υστερική και ψεύτρα τη διεφθαρmicroένη από θρησκευτικές εκστάσεις κι επιπόλαιες ροmicroαντικότητες και ψάλλετέ microας την αγάπη την αληθινή και τη χαρά της ζωής και τις ανατολές του ήλιου και την ευτυχία του microέλλοντος όταν ξετιναχτούν από πάνω microας και γκρεmicroιστούνε χάmicroαι οι προλήψεις και οι ψεύτικες συνθήκες της κοινωνίας τώρα όταν οι φυσικοί και κοινωνικοί νόmicroοι σmicroίξουν και γί-νουν ένα (Εξακολουθεί επί microάλλον εmicroπνευσmicroένος) Μά-θετέ microας πως η χαρά είναι καθήκον και η ευτυχία δικαί-ωmicroα δικό microας χαιρετίζετε πρώτοι το ξηmicroέρωmicroα κάθε και-νούργιας ιδέας και σκορπάτε την σε ήχους και σε φως κάτω στις πεδιάδες Οι καρδιές σας θα πηγαίνουν microπροστά και θα καίονται αλλά και θα φωτίζουν και θα δεί-χνουν τον ανήφορο που φέρνει στην Αλήθεια Και θrsquo ανε-βαίνοmicroε όλοι microαζί απάνω στο βουνό Και θα microας φέρετε microια microέρα ένα πρωί απάνω στην κορφή και θα ιδούmicroε γύρω microας τους ορίζοντες ολάνοιχτους και θrsquo αναπνεύσοmicroε τον αγέρα που δεν εmicroολύναν οι αναπνοές των πεδιά-δων Θάναι το Μεγάλο Ξηmicroέρωmicroα Και τότε θα χτίσουmicroε όλοι microαζί ένα Ναό-γίγαντα να microπορεί να χωρέσει όλη την

27

ανθρωπότητα περήφανο κι ασάλευτο απάνω στους Βρά-χους και θα τον αφιερώσοmicroε στην Αλήθεια και στην Ευτυ-χία Και θα σηmicroάνοmicroε τις καmicroπάνες και θrsquo αναγγείλοmicroε στα άστρα τη νίκη του ανθρώπουraquo

Ο έρωτας της Λαλώς δεν είναι ένα εξιδανικευmicroένο αναιmicroικό ροmicroαντικό αίσθηmicroα είναι ένα αίσθηmicroα αισθησι-ακό όπως της Αρετούσας για τον Ερωτόκριτο Σε microια συ-ζήτηση microε τη Φωφώ λέει χαρακτηριστικά laquoΩ αν είναι αυτή η αγάπη είναι microαρτύριο του κορmicroιού είναι αποσύν-θεση του οργανισmicroού microας όλου άγρια εξέγερση των εν-στίκτων και των φυσικών νόmicroων από το ένα microέρος όλων των κοινωνικών νόmicroων από το άλλο Που είναι η αλή-θειαraquo αναρωτιέται σαν τον Τεύκρο στην laquoΕλένηraquo του Σεφέρη Για τον ποιητή όmicroως είναι ξεκάθαρο πού είναι η αλήθεια Όπως οι σοφιστές όπως οι Λοκ Χοmicroπς και Ρουσσώ όπως διστακτικά ο Φρόιντ και πιο απερίφρα-στα οι φιλόσοφοι της σχολής της Φρανκφούρτης Ράιχ Μαρκούζε κλπ προκρίνει τους φυσικούς νόmicroους τους νόmicroους των ενστίκτων

Στο δίληmicromicroα της Λαλώς έχουν βρεθεί πολλές ηρωίδες πραγmicroατικές και microυθιστορηmicroατικές (Μαντάmicro Μποβαρύ Άννα Καρένινα Άννα στο laquoΧρονικό microιας microοιχείαςraquo της Μάρως Βαmicroβουνάκη) όmicroως από τις microυθιστορηmicroατικές τουλάχιστον microόνο η Λαλώ θα αυτοκτονήσει πριν προχω-ρήσει στην ολοκλήρωση των σχέσεών της microε εκείνον που αγαπά για να ξεφύγει από ένα ηθικό δίληmicromicroα και όχι από τον σπαραγmicroό της εγκατάλειψης Τελικά ο αmicroοραλισmicroός του έργου βρίσκεται microόνο στο επίπεδο των ιδεών και προφανώς των προθέσεων του Καζαντζάκη ενώ από την άποψη του microύθου που αποκαλύπτει ένα ισχυρά ανθιστά-microενο υπερεγώ στο υποσυνείδητο του συγγραφέα το έργο είναι ολότελα microοραλιστικόmiddot όχι microόνο όπως επισηmicroαίνει ο Ξενόπουλος επειδή ο γιατρός συmicroβουλεύει τη Λαλώ να οmicroολογήσει τίmicroια την κατάσταση στον άντρα της και να ζη-τήσει διαζύγιο αλλά κυρίως γιατί σε τελευταία ανάλυση η αυτοκτονία της Λαλώς δικαιώνει την κυρίαρχη ηθική ανα-δεικνύοντας τη δύναmicroή της

28

Η αυτοκτονία της Λαλώς θα microπορούσε να διαβαστεί και microε άλλους τρόπους πέρα από τον ψυχαναλυτικό πχ κοι-νωνιολογικό Έχει ειπωθεί ήδη ότι η αυτοκτονία της Λα-λώς εκφράζει ότι το κοινό της εποχής εκείνης δεν ήταν έτοιmicroο να δεχτεί τέτοιες καταστάσεις Ακόmicroη microπορεί να οφείλεται σε microια καθαρά δραmicroατική σύmicroβαση ένας ήρωας να πεθαίνει και ο Καζαντζάκης διάλεξε αυτή σαν πιο κα-τάλληλη Το πιο πιθανό όmicroως είναι ότι συmicroπλέκονται και οι τρεις αυτοί παράγοντες

Το έργο αφού απορρίφθηκε από το θίασο του Συντάγ-microατος γιατί ο Καζαντζάκης αρνήθηκε να κάνει κάποιες τροποποιήσεις ανεβάστηκε τελικά στο θέατρο Αθήναιο σε σκηνοθεσία Θωmicroά Οικονόmicroου σε τέσσερις παραστά-σεις 7 8 9 και 10 Ιουλίου 1907 αριθmicroός που πλησιάζει το microέσο όρο των παραστάσεων εκείνης της εποχής (Παρε-microπιπτόντως το ρόλο του Σταύρου του άντρα της Φω-φώς τον έπαιζε ένας Ν Βαρβέρης microάλλον microακρινός πρόγονος του εκδότη των Κρητικών Επικαίρων)

Το έργο επικρίθηκε για τις σκηνικές του αδυναmicroίες αν και αναγνωρίστηκε το ποιητικό - λογοτεχνικό ταλέντο του συγγραφέα Ο Ιωάννης Κονδυλάκης στο Εmicroπρός της 9ης Ιουλίου 1907 γράφει ότι το laquoΞηmicroερώνειraquo έχει όλες τις αδυναmicroίες των έργων των οποίων ο συγγραφέας στη λα-χτάρα του να υποστηρίξει νέες ιδέες ξεχνά ότι παίζεται στη σκηνή

Παρrsquo ολrsquo αυτά πιστεύω το τρίτο microέρος του έργου είναι έξοχα θεατρικό Ο συγγραφέας χρησιmicroοποιώντας microια τε-χνική απόκρυψης και δισηmicroίας δηmicroιουργεί ένα ιδιαίτερο τραγικό αίσθηmicroα Η Λαλώ αποφασισmicroένη να αυτοκτονή-σει microιλάει για αναχώρηση την οποία ο Φίλιππος παρερ-microηνεύει σαν απόφαση να φύγει επί τέλους microαζί του Επί-σης microιλάει στους δικούς της για την προφητεία microιας τσιγ-γάνας ότι θα πέθαινε το ίδιο βράδυ και παίζει τάχα το παιχνίδι ενός ψεύτικου αποχαιρετισmicroού για χάρη της συ-γκίνησης Κανείς δεν υποψιάζεται ότι πρόκειται για έναν αληθινό αποχαιρετισmicroό Ξηmicroερώνοντας η Λαλώ ξεψυχά στην αγκαλιά του Φιλίππου

29

Το έργο δεν είναι γραmicromicroένο σε καθαρή δηmicroοτική Πα-ρεισφρέουν αρκετά λόγια στοιχεία Ο Νουmicroάς θα κατηγο-ρήσει τον Κάρmicroα Νιρβαmicroή (το ψευδώνυmicroο του Νίκου Κα-ζαντζάκη) ότι κρατείται microακριά από τον αγώνα των καθα-ρολόγων ενάντια στους καθαρευουσιάνους Όmicroως ο Κα-ζαντζάκης δεν θεωρεί τη γλώσσα σαν αντικείmicroενο πολεmicroι-κής αλλά σαν εργαλείο Εργαλείο για να εκφράσει τις αντιλήψεις του αντιλήψεις πρωτοπόρες για την εποχή του

Από το microυθιστόρηmicroα στο δράmicroα Το laquoΈως πότεraquo

(1907) του Ν Καζαντζάκης ως δραmicroατική microεταγραφή των laquoΚρητικών γάmicroωνraquo του Σπ Ζαmicroπέλιου Φιλολογική τ 63 Απρ-Ιούν 1998 σελ 30-33

Συγκρίνοντας το laquoΈως πότεraquo του Ν Καζαντζάκη

laquoδράmicroα εις πράξεις IVraquo microε τους laquoΚρητικούς γάmicroουςraquo του Σπύρου Ζαmicroπέλιου laquoεπί τη βάσει του οποίου εγράφηraquo

βλέπουmicroε ανάγλυφα τις ειδολογικές διαφορές των δύο ειδών microυθιστορήmicroατος και δράmicroατος1

Υπάρχει κατrsquo αρχήν η προφανής microορφολογική διαφορά Ο laquoλόγοςraquo του λόγου των προσώπων προς το υπόλοιπο κείmicroενο είναι αντιστρόφως ανάλογος ανάmicroεσα στα δύο είδη Κυρίαρχος στο δράmicroα περιορίζεται σηmicroαντικά στην αφήγηση

Η microορφολογική αυτή διαφορά οδηγεί και σε διαφορές σε ζητήmicroατα περιεχοmicroένου Το ότι στο δράmicroα ο λόγος των προσώπων είναι κυρίαρχος σε σχέση microε τους σκηνικούς περιορισmicroούς στην αναπαράσταση του περιβάλλοντος χώρου θέτει τα πρόσωπα στο προσκήνιο Στην αφήγηση αντίθετα τα πρόσωπα microπορούν να υποχωρήσουν microέχρι και της τέλειας εξαφάνισής τους σε κάποια κείmicroενα του nouveau roman πίσω από το λόγο του αφηγητή ή του συγγραφέα Αυτό που προβάλλεται περισσότερο στην αφήγηση απrsquo ότι στο δράmicroα είναι το χωροχρονικό πλαίσιο όπου κινούνται τα πρόσωπα

30

Καλύτερο παράδειγmicroα αυτού του χαρακτηριστικού του microυθιστορήmicroατος δεν microπορεί να υπάρξει από τους laquoΚρητι-κούς γάmicroουςraquo Στο microακροσκελές αυτό ιστορικό microυθιστό-ρηmicroα των 560 σελίδων ένα πολύ microεγάλο τmicroήmicroα αφιερώ-νεται στην αναπαράσταση αυτού του χωροχρονικού πλαισίου Μάλιστα ο συγγραφέας microας εισάγει εδώ κατrsquo ευθείαν σrsquo αυτόν αφήνοντας τα πρωταγωνιστικά πρό-σωπα να κάνουν αργότερα την εmicroφάνισή τους

Ο υπότιτλος του πρώτου microέρους είναι laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Είναι χαρακτηριστική η microακροσκελής πε-ριγραφή των βασανιστηρίων που υφίσταντο οι κρατούmicroε-νοι στις ενετικές φυλακές όπως και η παράθεση εκτενούς αποσπάσmicroατος laquoαπόρρητων οδηγιώνraquo του Ιησουιτικού τάγmicroατος προς τα microέλη του

Στο δεύτερο κεφάλαιο υπάρχει η laquoψευδοmicroοναδικήraquo2 σκηνή της ακροάσεως στο microέγαρο του ∆ούκα όπου σατι-ρίζονται οι ευγενείς καθώς και διαλογικές σκηνές αποκα-λυπτικές του ήθους των προσώπων ή που περιγράφουν το συγκείmicroενο Ο Καζαντζάκης microεταφέρει τις προσφωνή-σεις του Μελισσινού του Πολυχαιρέτη και του Μόρmicroορη προς τον ∆ούκα περίπου αυτολεξεί Μάλιστα ο λόγος του Πανσοφολογιότατου Πολυχαιρέτη microένει στην καθαρεύ-ουσα του πρωτοτύπου microε ελαφρές παραλλαγές και προ-σθήκες3 Ακόmicroη κάνει ορισmicroένες προσθήκες στη συνοmicroι-λία του ∆ούκα microε τον Μέmicroο τον αξιωmicroατικό ασφαλείας Ο Μέmicroος ενηmicroερώνει τον ∆ούκα ότι τον Μελισσινό τον απατά η γυναίκα του Ο ∆ούκας ειρωνικά ρωτάει microήπως και τον Πολυχαιρέτη τον απατά η γυναίκα του για να επι-ταθεί το ειρωνικό εφέ microε την απάντηση του Μέmicroου ότι αυ-τός δεν είναι παντρεmicroένος Το εφέ της έmicromicroεσης σατιρικής δήλωσης που δηmicroιουργείται είναι ότι έναν ευγενή είναι δύσκολο να microην τον απατάει η γυναίκα του Τέλος ακούmicroε off stage τη σύλληψη του Μόρmicroορη για τον οποίο ο Μέ-microος microαρτυρεί ότι υπήρξε διπλός κατάσκοπος

Ο Καζαντζάκης δηλαδή στα επεισόδια που επιλέγει δεν διστάζει να προσθέσει δικά του πράγmicroατα προκειmicroέ-νου να κάνει πιο ανάγλυφο το περιεχόmicroενό τους

31

Στο τρίτο κεφάλαιο ο Ζαmicroπέλιος συνεχίζοντας την πε-ριγραφή των κοινωνικών τάξεων της Κρήτης αναφέρεται διεξοδικά στην παρακmicroή της ιπποσύνης και την φυλετική οργάνωση των Κρητών

Μια αξιοσηmicroείωτη αριθmicroητικά κοινότητα στην ενετοκρα-τούmicroενη Κρήτη ήταν και η κοινότητα των Εβραίων Εδώ ο Ζαmicroπέλιος για να εικονογραφήσει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν και τις διώξεις τις οποίες υφίσταντο αφηγείται ένα σχετικό περιστατικό Το γεγονός είναι microο-ναδικό και όχι ψευδοmicroοναδικό microε την έννοια ότι όχι microόνο η λεπτοmicroέρεια όπως στη σκηνή της υποδοχής αλλά και τα κύρια σηmicroεία είναι microοναδικά Παρολαυτά η λειτουργία του είναι δεικτική και όχι πυρηνική δεν έχει δηλαδή σχέση microε την κύρια ιστορία των κρητικών γάmicroων αλλά απλά προσθέτει στην εξεικόνιση του περιβάλλοντος Γι αυτό άλλωστε εντάσσεται στην παραπάνω ενότητα

Ο Καζαντζάκης το περιστατικό αυτό το παραλείπει Εκ της οικονοmicroίας του δράmicroατος αποκλείονται δευτερεύουσες αφηγήσεις που δεν έχουν άmicroεση σχέση microε την κύρια αφή-γηση

Το αmicroέσως επόmicroενο κεφάλαιο το ∆΄ αρχίζει ως εξής laquoΤοιαύτη κατά προσέγγιση παριστάνετο η κοινωνική κα-τάστασις της Κρήτης περί τα microέσα της δεκάτης έκτης

εκατονταετηρίδοςraquo4 Το κεφάλαιο αυτό εστιάζεται στο χρονικό πλαίσιο της

αφήγησης την επανάσταση Ακόmicroη εισάγει και περιγρά-φει τα κύρια πρόσωπα της ιστορίας Η καθαυτή ιστορία ξεκινάει microόλις στο δεύτερο microέρος το οποίο επιγράφεται laquoΤο δράmicroαraquo και αρχίζει από τη σελίδα 277 Σε σύνολο 560 σελίδες βλέπουmicroε λοιπόν ότι το τmicroήmicroα της εξεικόνισης του ευρύτερου χωροχρόνου microέσα στον οποίο συντελείται η ιστορία καταλαmicroβάνει το microισό σχεδόν του έργου Έτσι από την άποψη αυτή οι laquoΚρητικοί γάmicroοιraquo δεν αποτελούν παρά την ακραία έκφραση του microυθιστορήmicroατος δηλαδή την λεπτοmicroερειακή περιγραφή του χωροχρόνου του γεω-γραφικού κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου microέσα στο οποίο συντελείται η ιστορία

32

Από όλα αυτά ο Καζαντζάκης θα κρατήσει εκτός από την παραπάνω ψευδοmicroοναδική σκηνή που αναφέραmicroε και το επεισόδιο της κήρυξης της επανάστασης και της εκλογής του αρχηγού του Γιώργη Καντανολέου

Το επεισόδιο αυτό παρά τη microοναδικότητά του χρησι-microεύει τόσο στον Ζαmicroπέλιο όσο και στον Καζαντζάκη για να εξεικονίσει το φίλαρχο χαρακτήρα των laquoριζαρχώνraquo και ευρύτερα βέβαια του κρητικού και κατrsquo επέκταση του ελ-ληνικού λαού Η παραβολή microε το σκωλικοβάρελο παρατί-θεται και στα δύο έργα

Στο έργο του Καζαντζάκη παρατηρούmicroε όmicroως microιαν αντιστροφή Το επεισόδιο αυτό microπαίνει στην αρχή Απο-κτά έτσι τη δραmicroατική λειτουργία που έχει η laquoin media resraquo αφήγηση Αποτελεί ένα ισχυρό πυρηνικό επεισόδιο που δηmicroιουργεί σασπένς ως προς την εξέλιξη της ιστο-ρίας Και επειδή η ιστορία της κρητικής επανάστασης αποτελεί την ιστορία - πλαίσιο των laquoκρητικών γάmicroωνraquo παρουσιάζει αmicroέσως microετά τον Πέτρο Καντανολέο να εκ-φράζεται microε ενθουσιασmicroό για την φραγκαρχοντοπούλα Σοφία δα Μολίν Έτσι δηmicroιουργείται σασπένς ως προς τη συνέχεια και την έκβαση ενός προοικονοmicroούmicroενου από τον τίτλο ειδυλλίου ειδυλλίου που στο έργο του Ζαmicroπέ-λιου αρχίζει στο δεύτερο και τελευταίο microέρος

Στη συνέχεια στο έργο του Καζαντζάκη εκτίθεται το επεισόδιο της προσπάθειας δωροδοκίας του Καντανο-λέου από τον Αβογάρδο Το ίδιο εφέ ειρωνείας δηmicroιουρ-γείται και εδώ όπως και στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Κα-ντανολέος φαίνεται να ενδίδει στις προσπάθειες δελεα-σmicroού του Αβογάρδου Ο αναγνώστης όmicroως δεν έχει ούτε στιγmicroή αmicroφιβολία ως προς τις διαθέσεις του Στο τέλος ο Καντανολέος δεν κρατιέται και ξεσπάει οργισmicroένος πάνω στον Αβογάρδο που laquoφεύγει τροmicroαγmicroένος και κλονιζόmicroε-νοςraquo5

Το επεισόδιο αυτό εικονογραφεί καθαρά microια από τις δι-αφορές του δραmicroατικού από το αφηγηmicroατικό κείmicroενο Στο έργο του Καζαντζάκη όπως και σε όλα τα θεατρικά

έργα υπάρχει χώρος microόνο για θεατρικά επεισόδια microε πυρηνικό χαρακτήρα Ο δεικτικός τους χαρακτήρας απλά

33

είναι ενδεχόmicroενος και υπηρετεί την οικονοmicroία του έργου Στο έργο του Ζαmicroπέλιου όmicroως προεξάρχει όχι ο πυρηνι-κός χαρακτήρας αλλά ο δεικτικός χαρακτήρας του επεισο-δίου Αν τα επεισόδια τα τοποθετούσαmicroε σε microια κλίmicroακα όπου στο ένα άκρο τίθενται τα microοναδικά στο microέσο τα ψευδοmicroοναδικά και στο άλλο τα συmicroπεριληπτικά το επει-σόδιο αυτό θα το τοποθετούσαmicroε στο κέντρο και αυτό φαίνεται από το ότι εντάσσεται όχι στο δεύτερο microέρος που φέρει τον τίτλο laquoΤο δράmicroαraquo αλλά στο πρώτο που φέρει τον τίτλο laquoΚυβέρνηση κοινωνία ήθηraquo Ο Ζαmicroπέλιος δηλαδή δεν ενδιαφέρεται τόσο να εξεικονίσει το επεισόδιο ως πυρηνικό επεισόδιο που προωθεί την ιστορία αλλά ως δεικτικό επεισόδιο που εξεικονίζει την τακτική του ενε-τού κατακτητή εν παντί καιρώ και πάση ώρα να εξαγο-ράζει συνειδήσεις προσφέροντας οφίτσια τίτλους και χρήmicroατα

Ο Καζαντζάκης στο επεισόδιο αυτό κάνει επίσης τη δική του προσθήκη Ο Παπαδερός θέλει να σκοτώσει τον Αβο-γάρδο αλλά τον αποτρέπει ο Καντανολέος Η προσθήκη αυτή λειτουργεί ως laquoπροσωπογράφηση microέσω γεγονό-τοςraquo δείχνοντας το ανώτερο ήθος του Καντανολέου

Αυτό αποτελεί microια από τις τεχνικές της δραmicroατοποίη-σης Ο Καζαντζάκης λόγω των ειδολογικών σκηνικών περιορισmicroών αλλά και λόγω του περιορισmicroού της

δραmicroατοποίησης microόνο πυρηνικών επεισοδίων δεν δραmicroατοποιεί το επεισόδιο όπου ο Καντανολέος σώζει τον αδελφό τού ∆α Μολίν από τα χέρια των επαναστατών Το επεισόδιο αυτό δείχνει το ανώτερο ήθος του Γιώργη Καντανολέου Ο Καζαντζάκης το υποκαθιστά microε το πα-ραπάνω επεισόδιο που δείχνει επίσης το ανώτερο ήθος του Καντανολέου και το οποίο microπορεί να ενσωmicroατωθεί σκηνικά στην κύρια δράση

Βέβαια ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να επιλέξει την τε-χνική τού να το αφηγηθεί Ήδη όmicroως οι δραmicroατοποιήσεις επιβαρύνονται microε αφηγήσεις πυρηνικών επεισοδίων που οι σκηνικοί περιορισmicroοί δεν επιτρέπουν την παρουσίασή τους στη σκηνή και έτσι η αφήγηση δεικτικών επεισοδίων καλό είναι να αποφεύγεται

34

Πολλές φορές τα επεισόδια είναι τέτοια που παρά τον δεικτικό τους χαρακτήρα είναι δυνατή η σκηνική τους εν-σωmicroάτωση Για παράδειγmicroα η microαυροφόρα που θρηνεί για τον τέταρτο γιο της που ετοιmicroάζονται οι ενετοί να πάρουν στα κάτεργα Ο Καζαντζάκης την παρουσιάζει στο πρώτο microέρος και δυο φορές στο δεύτερο

Τόσο στο δράmicroα όσο και στην αφήγηση microπορεί να λει-τουργήσει το εφέ της έκπληξης microε κατακράτηση πληρο-φοριών Στον Ζαmicroπέλιο microαθαίνουmicroε στο τέλος ότι ο παπά Ειρηναίος δεν ήταν στην πραγmicroατικότητα παρά ο πάτερ Πλάτσιντος microεταmicroφιεσmicroένος σε ορθόδοξο ιερέα που ήλθε να κάνει στον Καντανολέο το προξενιό της κόρης του ∆α Μολίν microε το γιο του

Η ταυτότητά του αποκαλύπτεται στο τέλος Έχοντας διαβάσει πρώτα το έργο του Καζαντζάκη είχα συγκε-ντρώσει την προσοχή microου στις τεχνικές της κάλυψης

Υπάρχει microια κύρια τεχνική η τεχνική της απόκρυψης κυρίως της ταυτότητας ενός προσώπου η οποία είναι θε-microιτή ∆εν θα λέγαmicroε το ίδιο όmicroως και για την τεχνική της εξαπάτησης που θα την χαρακτηρίζαmicroε αθέmicroιτη Στη σε-λίδα 286 ο Ζαmicroπέλιος γράφει laquoΣυντέmicroνοmicroεν την έκστασιν τον θαυmicroασmicroόν τα επιφωνήmicroατα του καλού ιερέωςraquo (η υπογράmicromicroιση δική microας) Ο αφηγητής συγγραφέας προ-βαίνοντας στο προσκήνιο microε τον πληθυντικό της microεγαλο-πρεπείας (laquoΣυντέmicroνοmicroενraquo) ξεγελάει τον αναγνώστη χα-ρακτηρίζοντας τον ιερέα laquoκαλόνraquo Την εξαπάτηση αυτή κανείς από τους συγκαιρινούς του Ζαmicroπέλιου δεν θα microπορούσε να αντιληφθεί παρά microόνο αν διάβαζε δυο φο-ρές το έργο πράγmicroα απίθανο Μόνο ένας συγκριτολόγος που θα διάβαζε πρώτα microια δραmicroατοποιηmicroένη εκδοχή και microετά το ίδιο το έργο θα microπορούσε να καταλάβει την εξα-πάτηση Αργότερα όταν ο Ζαmicroπέλιος θα microας αποκαλύψει την ταυτότητα του Ειρηναίου θα συmicroπληρώσει αφηγηmicroα-τικά κενά

Ο Καζαντζάκης πολύ σωστά δεν χρησιmicroοποιεί το ίδιο εφέ της έκπληξης Αφενός γιατί δεν είναι εύκολος ο χειρι-σmicroός του αλλά κυρίως διότι τα θεατρικά έργα της εποχής εκείνης είχαν περισσότερες ευκαιρίες να φτάσουν στο

35

αναγνωστικό κοινό παρά στο θεατρικό Σε ένα εκδοmicroένο θεατρικό έργο υπάρχει η σύmicroβαση να προτάσσονται τα πρόσωπα του έργου Τα πλαστά προσωπεία δεν παρου-σιάζονται ως ξεχωριστά ονόmicroατα όπως και microέσα στο κεί-microενο όπου στο δείκτη του ποιος microιλάει τίθεται το πραγmicroα-τικό όνοmicroα Ο Καζαντζάκης εδώ χρησιmicroοποιεί ως δείκτη το όνοmicroα laquoΕιρηναίοςraquo microόνο για να δείξει πως από την τέ-λεια microεταmicroφίεσή του εξαπατήθηκε και ο ίδιος ο ∆ούκας Στα υπόλοιπα σηmicroεία του έργου όπου παρουσιάζεται ως Ειρηναίος ως δείκτης του οmicroιλούντος προσώπου τίθεται το όνοmicroα laquoδον Πλάτσιντοraquo

Τέλος για την επιτυχία microιας πιθανής παράστασης είναι συχνά αδύνατο να αποφευχθεί ένα αποκαλυπτικό παρα-κείmicroενο Έτσι το εφέ της έκπληξης οικοδοmicroείται πάνω στα πρόσωπα του έργου ενδοκειmicroενικά και λειτουργεί σrsquo όλη τη διάρκεια της οικοδόmicroησής του ως εφέ ειρωνείας σε σχέση microε τον δέκτη Έτσι γίνεται πχ στα σαιξπηρικά έργα όπου παρόλο που πολλοί ήρωες αναλαmicroβάνουν πλαστά προσωπεία (laquo∆ωδεκάτη νύχταraquo laquoΤρικυmicroίαraquo laquoΒασιλιάς Ληρraquo κ ά) το πλαστό πρόσωπο είναι εξαρχής γνωστό στον αναγνώστη αν όχι και στο θεατή Έτσι θα λέγαmicroε ότι από δραmicroατουργική άποψη ο Καζαντζάκης ενήργησε συνετά

Η ουσία του δράmicroατος είναι οι αντιθέσεις των προσώ-πων οι οποίες συχνά καταλήγουν σε σύγκρουση Ο Κα-ζαντζάκης αυξάνει τις αντιθέσεις αυτές παρουσιάζοντας τη γυναίκα του ∆ούκα να τρέφει microίσος προς τη Σοφία ∆α Μολίν να υποκρίνεται όmicroως ότι την αγαπά ενώ είναι γνώστης της παγίδας που στήνει ο πατέρας της στην οποία η Σοφία θα χρησιmicroεύσει ως δόλωmicroα Ακόmicroη ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου ο ∆άνδολος αντίζηλος του Πέ-τρου είχε σκοτωθεί σε microονοmicroαχία από τον Πέτρο Καντα-νολέο στο έργο του Καζαντζάκη παρουσιάζεται ζωντα-νός microέσα στην έπαυλη του ∆α Μολίν

Η Τρίτη πράξη αρχίζει microε συζήτηση του ∆άνδολου microε τον Πέτρο Ο ∆άνδολος υποκρίνεται ότι το αίσθηmicroά του για τη Σοφία είναι παλιό6 ενώ από microέσα του βράζει Σε λίγο πλησιάζει και ο δον Πλάτσιντο Ήδη νιώθουmicroε ότι microε

36

το laquoΈως πότεraquo ο Καζαντζάκης αποmicroακρύνεται από το αστικό δράmicroα του οποίου υπήρξε ένας από τους εισηγη-τές και πλησιάζει το Ελισαβετιανό όχι microόνο ως προς τον σκηνικό διάκοσmicroο και το χρόνο της ιστορίας αλλά κυρίως αυτού του χαρακτηριστικού των διπλών ταυτοτήτων και της υποκριτικής στάσης (laquoΛηρraquo laquoΜάκβεθraquo laquoΟθέλοςraquo)

Μια απαίτηση του δράmicroατος είναι η οικονοmicroία των προσώπων Στο έργο του Ζαmicroπέλιου το σύνθηmicroα για την επίθεση το δίνει microια οmicroάδα microουσικών Ο Καζαντζάκης έχοντας αίσθηση της σκηνικής οικονοmicroίας ως microέσο συν-θήmicroατος χρησιmicroοποιεί microια ρουκέτα

Με το σύνθηmicroα αποκαλύπτεται ο ∆άνδολος Ορmicroά να κτυπήσει τον Πέτρο microε το σπαθί του Στη microέση microπαίνει η ∆εσποινιώ κρυφά ερωτευmicroένη microε τον Πέτρο και δέχεται αυτή το κτύπηmicroα και πεθαίνει

Το επεισόδιο αυτό όπως και το πρόσωπο της ∆εσποι-νιώς είναι επινόηση του Καζαντζάκη που ως κινητήρια δύναmicroη της σύγκρουσης των προσώπων δεν θέλει να δώσει microόνο τη φιλοπατρία αλλά και το ερωτικό πάθος ∆ραmicroατική η σκηνή δηmicroιουργεί όmicroως ένα αίσθηmicroα διχα-σmicroού στον αναγνώστη laquoκλέβονταςraquo ένα microέρος της συ-microπάθειάς microας για τη Σοφία που η θέση της είναι εξίσου τραγική

Ένα άλλο στοιχείο της αίσθησης σκηνικής οικονοmicroίας του Καζαντζάκη είναι ότι ενώ στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή που προσπαθούν να πείσουν τη Σοφία να φύγει ώστε να γλυτώσει τη ζωή της κρατάει σε microάκρος εδώ φέ-ρεται αmicroέσως ο Γιώργης Καντανολέος να ενδίδει στην απόφασή της να microείνει

Η συντοmicroία της σκηνής δεν επιτρέπει να φανεί το microέγε-θος της αποφασιστικότητάς της microε την οποία αντικρούει τον Καντανολέο στο έργο του Ζαmicroπέλιου Ο Καζαντζάκης το αντιλαmicroβάνεται αυτό και γι αυτό πρωτοτυπώντας άλλη microια φορά βάζει τη microητέρα να έχει απαχθεί από τους ενε-τούς και απrsquo έξω (off-stage) να την καλεί να έρθει

Η Σοφία αρνείται πεισmicroατικά στις επανειληmicromicroένες εκ-κλήσεις της Έτσι το microέγεθος της αποφασιστικότητάς της

37

δείχνεται πιο έντονο καθώς αρνείται να φύγει στη microητέρα της και όχι στον πεθερό της

Η λύση δίνεται όπως και microε τους τούρκους στο Αρκάδι 350 χρόνια αργότερα Ανατινάζουν την έπαυλη βάζοντας φωτιά στην πυριτιδαποθήκη Κρήτες και Ενετοί θάβονται κάτω από τα ερείπια

Στο ∆΄ microέρος στη σκηνή του δικαστηρίου βλέποmicroε πως ο Καζαντζάκης υποτάσσει το αφηγηmicroατικό υλικό του έργου του Ζαmicroπέλιου στις απαιτήσεις της σκηνικής οικο-νοmicroίας Ο ∆α Μολίν στο έργο του Ζαmicroπέλιου παρουσιάζε-ται να έχει τρελαθεί παρακολουθώντας από microακριά την καταστροφή του σπιτιού του και microαθαίνοντας το θάνατο της γυναίκας του και της κόρης του Στο έργο του Καζα-ντζάκη το ότι τρελάθηκε γνωστοποιείται microέσω της συζή-τησης δύο αξιωmicroατικών Αργότερα ο Καζαντζάκης εισάγει και τον ίδιο στη σκηνή αλλοπαρmicroένο ως άλλο Ληρ για το κακό που έκανε στην οικογένειά του

Ακόmicroη η δολοφονία του δον Πλάτσιντου από εχθρούς του στο έργο του Ζαmicroπέλιου προσηmicroαίνεται στο έργο του Καζαντζάκη ως διαταγή του προέδρου του δικαστηρίου προς τους δηmicroίους Αξιοποιεί microάλιστα το εύρηmicroα δηmicroι-ουργώντας πιο κάτω εφέ τραγικής ειρωνείας7

Η σκηνική οικονοmicroία απαγορεύει επίσης την εκτενή επι-χειρηmicroατολογία στο έργο του Ζαmicroπέλιου αν πρέπει ή όχι να κρεmicroαστεί ο ∆ηmicroήτρης Καντανολέος αδελφός του Πέ-τρου που έχει στο microεταξύ ξεψυχήσει

Το τέλος του έργου microε τη Σοφία ∆α Μολίν ζωντανή και όχι νεκρή όπως στο έργο του Ζαmicroπέλιου είναι επινόηση του Καζαντζάκη Οι δυο ερωτευmicroένοι σε microια εξαιρετικά τραγική αν και σύντοmicroη (και γι αυτό καθόλου microελοδραmicroα-τική) σκηνή αγκαλιάζονται και αυτοκτονούν

Το έργο κλείνει microε το επεισόδιο του γέρου που παρου-σιάζεται microε ένα σακί γεmicroάτο microε κεφάλια συγγενών του προκειmicroένου να τύχει αmicroνηστίας από τον ∆ούκα Αυτή ήταν microια συνηθισmicroένη πρακτική από τη microεριά των ενετών τα χρόνια εκείνα microια αποτρόπαιη δήλωση υποταγής των επαναστατών προκειmicroένου να αmicroνηστευτούν Φυσικά στο έργο του Ζαmicroπέλιου η σκηνή αυτή τοποθετείται σε διαφο-

38

ρετικό χρόνο και χώρο Ο Καζαντζάκης δεν διστάζει να την ενσωmicroατώσει αρκετά αντιρρεαλιστικά στη σκηνή του δικαστηρίου

Συγκρίνοντας το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Ζαmicroπέλιου θαυmicroάζουmicroε την επινοητικότητα και την τόλmicroη του Καζαντζάκη Επινοεί σκηνές και πρόσωπα προκειmicroέ-νου να εξεικονίσει αρτιότερα το ήθος των προσώπων και τη θεmicroατική του έργου (πατριωτισmicroός ερωτικό πάθος βδελυγmicroία για της πράξεις του κατακτητή) προσφέροντας διδάγmicroατα δραmicroατοποίησης Η δραmicroατοποίηση είναι τόσο πιο επιτυχηmicroένη όσο λιγότερο δουλικά υποτάσσεται στο πρότυπό της όσο πιο τολmicroηρά αποmicroακρύνεται απrsquo αυτό

Ακόmicroη σηmicroασία στη δραmicroατοποίηση δεν έχει microόνο το τι θα κρατηθεί και τι θα απορριφθεί από το πρότυπο και πως αυτό θα microεταπλασθεί αλλά και τι θα προσθέσει η επινοητικότητα του δραmicroατοποιητή

Σηmicroειώσεις 1 Βλέπε και Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη laquoΑπό το αφηγηmicroα-

τικό στο δραmicroατικό κείmicroενο Συmicroβολή στη διδακτική της δραmicroατοποίησηςraquo ∆ιαδροmicroές τ 48 Χειmicroώνας 1997 σελ 256-260

2 Ο Gerard Genette στο έργο του Discours du reacutecit microι-λάει για γεγονότα singulatifs και pseudo-iteacuteratifs Τα πρώτα είναι γεγονότα που δεν επαναλαmicroβάνονται αλλά συmicroβαίνουν άπαξ ενώ τα δεύτερα αν και microας δηλώνεται ότι επαναλαmicroβάνονται δίνονται microε τόσο ζωντανές λεπτο-microέρειες που είναι αδύνατον να επαναλαmicroβάνονται ακρι-βώς microε τον τρόπο που δίνονται στην αφήγησή τους Σε σχέση όmicroως microε τη λειτουργία των γεγονότων όπως ανα-πτύσσεται από τον Roland Barthes στο έργο του Introduction agrave lrsquo analyse structural des reacutecits είναι πιο χρηστική η χρήση ενός αντίστροφου όρου του pseudo-singulatif τον οποίο εισάγουmicroε εδώ για να δηλώσουmicroε την αφήγηση ενός γεγονότος που αν και συνέβη άπαξ στην πραγmicroατικότητα όmicroως υποδηλώνει microια σειρά παρό-microοιων γεγονότων microε όmicroοιο αφηγηmicroατικό microοτίβο ή όmicroοια

39

νοηmicroατοδότηση που αποτελούν laquoδείκτεςraquo microε τη σηmicroασία που δίνει στον όρο ο Roland Barthes Γενικά τα συmicroπερι-ληπτικά (iteacuteratif) γεγονότα έχουν κυρίως δεικτικό χαρα-κτήρα νοηmicroατοδοτώντας πρόσωπα και καταστάσεις της ιστορίας Ο όρος pseudo-iteacuteratif είναι καθαρά περιγραφι-κός για γεγονότα χωρίς να καταδείχνει τη λειτουργική ση-microασία τους microέσα στην οικονοmicroία της αφήγησης Στην πραγmicroατικότητα αυτά τα γεγονότα έλκονται από τη λογο-τεχνικότητα της αφήγησης και επενδύονται microε αυτή ανα-γκαστικά Τα καθαρά συmicroπεριληπτικά γεγονότα είναι συ-νήθως

αντιλογοτεχνικά όπως αντιλογοτεχνική είναι κατά το πλείστον και κάθε microορφή περίληψης ή συmicroπερίληψης Μόνο στην αφήγηση microοναδικών γεγονότων microπορεί να αναπτύξει στο έπακρο τις λογοτεχνικές του ικανότητες ο συγγραφέας ακριβώς γιατί στην περίπτωση αυτή δεν γνωρίζει όρια η λεπτοmicroερειακότητα της αφήγησης

3 Οι αναφορές γίνονται από τις εκδόσεις Μαρή Αθήνα χχ Και από το αφιέρωmicroα της Κρητικής Εστίας στον Καζα-ντζάκη Χριστούγεννα του 1977 microε εισαγωγή ∆ Γουνελά Ζ 55 Κ 219

4 Σελ 192 5 Σελ 217 6 laquoΠαιδίστικα πράγmicroαταraquo σελ 225 7 σελ 233 Φασγά (1907) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997 Το laquoΦασγάraquo είναι το δεύτερο θεατρικό έργο που υπέ-

βαλλε o Νίκος Καζαντζάκης στον Παντελίδειο διαγωνισmicroό το 1908 δεκατέσσερις microόλις microέρες αφού έστειλε το laquoΈως πότεraquo

Το έργο αυτό αποτελεί την αντίθεση του laquoΤελευταίου πειρασmicroούraquo που θα γράψει ο παγκόσmicroια γνωστός τότε συγγραφέας σαράντα τέσσερα χρόνια αργότερα Η προ-

40

βληmicroατική και στα δυο έργα είναι η ίδια η φύση και η microοίρα του ξεχωριστού ανθρώπου και το δίληmicromicroα της επι-λογής που έχει να κάνει Όmicroως ο Καζαντζάκης δίνει εδώ διαmicroετρικά αντίθετη απάντηση απrsquo αυτή που έδωσε στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo

Στο laquoΦασγάraquo ο laquoξεχωριστός άνθρωποςraquo ο Λώρης θεατρικός συγγραφέας και άθεος που εmicroφορείται από πρωτοποριακές ιδέες εγκαταλείπει τη γήινη ευτυχία που του προσφέρει η απλή θρησκευόmicroενη γυναίκα του Μαρία ακολουθώντας την Ελένη microια ελληνική εκδοχή της Έντα Γκάmicroπλερ που τον σπρώχνει στην κορυφή της συγγρα-φικής δόξας και της προσφοράς προς την ανθρωπότητα

Το αποτέλεσmicroα στο δεύτερο microέρος του έργου είναι η δυστυχία Η ζωή που κάνει δεν φαίνεται να τον ικανοποιεί Και παρά την αγάπη που εκφράζει στα έργα του για τον άνθρωπο οι εργάτες τον αντιmicroετωπίζουν εχθρικά Περ-νώντας έξω από το σπίτι του microια οmicroάδα εργατών που microό-λις σκολούν από τη δουλειά τους την ώρα που ετοιmicroαζό-ταν να πάει στα εγκαίνια ενός θεάτρου πετροβολούν το παράθυρο Γίνεται ένας laquoεχθρός του λαούraquo όπως ο αντί-στοιχος ήρωας του Ίψεν Όmicroως αρνείται πεισmicroατικά να εγκαταλείψει αυτή τη ζωή επιστρέφοντας στην πρώτη του γυναίκα και στο ετοιmicroοθάνατο παιδί του

Εδώ βλέπουmicroε την αποσύνθεση εκείνης της ιδιόmicroορφης σύνθεσης του σοσιαλισmicroού microε τον νιτσεϊσmicroό του λαϊκού αγωνιστή microε τον υπεράνθρωπο δυο δρώσες δυνάmicroεις σε ένα πρόσωπο που εισάγει ο Γιάννης Καmicroπύσης για πρώτη φορά στο έργο του laquoΚούρδοιraquo(1897) και θα ακο-λουθήσουν και άλλοι δραmicroατουργοί σύmicroφωνα microε τα ευ-ρωπαϊκά πρότυπα του αστικού δράmicroατος που καθιερώ-νονται στην Ελλάδα από τον ίδιο και τους άλλους συγ-γραφείς του είδους (∆ Ταγκόπουλος Σπ Μελάς κά) για να εγκαταλειφθεί στη συνέχεια Το έργο αυτό του Καζα-ντζάκη δείχνει αυτή τη microετάβαση αλλά και τη στροφή που έχει κάνει ο ίδιος ακολουθώντας το όραmicroα του υπεράν-θρωπου microε τα χαρακτηριστικά του οποίου θα ντύσει όλους τους microεταγενέστερους ήρωές του Κολόmicroβο Χρι-στό Βούδα κλπ ακόmicroα και τον Λένιν

41

Στο τρίτο microέρος βλέπουmicroε την πτώση και την κατα-στροφή Ο Λώρης έχει γίνει αλκοολικός περίγελος των ανθρώπων της ταβέρνας Η Μαρία έρχεται να του συ-microπαρασταθεί αλλά είναι αργά Ο Λώρης πεθαίνει

Το laquoΦασγάraquo δεν αποτελεί αντίθεση microόνο στον laquoΤελευ-ταίο Πειρασmicroόraquo αλλά και στο laquoΞηmicroερώνειraquo έργο που υποβλήθηκε την προηγούmicroενη χρονιά στον ίδιο διαγωνι-σmicroό και παρά το ότι επαινέθηκε αντιmicroετωπίσθηκε κριτικά από την επιτροπή

Ενώ το laquoΞηmicroερώνειraquo microε τον τίτλο του υποδηλώνει την ανατολή microιας νέας εποχής που οι άνθρωποι θα έχουν ξε-περάσει τις τετριmicromicroένες προκαταλήψεις και αξίες το laquoΦασγάraquo ως διακείmicroενο παραπέmicroπει στις υψηλές απά-τητες κορφές που στοχεύει ο ξεχωριστός άνθρωπος όπως ο βιβλικός Μωυσής

Υπάρχει αντίθεση και ως προς τα πρόσωπα Ο φορέας του νέου στο laquoΞηmicroερώνειraquo είναι γυναίκα ενώ στο laquoΦασγάraquo άντρας

Υπάρχει όmicroως microια πιο ουσιαστική διαφορά Η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΞηmicroερώνειraquo προβάλλεται ως αξία ενώ η ιδέα που προβάλλεται στο laquoΦασγάraquo απαξιώνεται Ο Καζαντζάκης υποβάλλει αυτή την προτιθέmicroενη προοπτική πρόσληψης microε το να παρουσιάζει αρνητικά τους ήρωες-φορείς της Υπερβολικά ειρωνική η Ελένη υπερβολικά σκληρός απέναντι στη Μαρία και προ παντός απέναντι στα παιδιά του ο Λώρης

Κατά τα άλλα και τα δυο έργα τοποθετούνται στην απαρχή του αστικού δράmicroατος που αρχίζει να αναπτύσ-σεται στην Ελλάδα στις αρχές του αιώνα κάτω από την επίδραση του Ίψεν του Στρίνmicroπεργκ και άλλων βόρειων συγγραφέων χρωmicroατισmicroένο όmicroως ως θέατρο ιδεών microε τις πνευmicroατικές αναζητήσεις της εποχής επηρεασmicroένες από την νιτσεϊκή κοσmicroοθεωρία και από την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού κινήmicroατος

Το θέατρο λόγω των ειδολογικών του περιορισmicroών εί-ναι αρκετά σχηmicroατικό στην αναπαράσταση του περιβάλ-λοντος και στη διαγραφή των χαρακτήρων σε σχέση microε το microυθιστόρηmicroα και οι διάλογοί του είναι λιγότερο ρεαλιστι-

42

κοί Αναπόφευκτα το laquoθέατρο ιδεώνraquo της εποχής εκείνης γίνεται ακόmicroη σχηmicroατικότερο Ο Καζαντζάκης για να εικο-νογραφήσει πιο πλέρια την ιδέα του οδηγείται στην υπερ-βολή των γεγονότων (πχ ο Λώρης πηγαίνει στο νοσοκο-microείο για να δει τον πόνο των ανθρώπων και να τον απο-τυπώσει καλύτερα στα έργα του) Ο διάλογος επίσης σε αρκετά microέρη φαίνεται αφύσικος

Ένα τmicroήmicroα από το τρίτο microέρος αποτελεί ένα ονειρό-δραmicroα ανάλογο microε αυτό που βλέπουmicroε στο laquo∆αχτυλίδι της microάναςraquo του πρώτου διδάξαντος Γιάννη Καmicroπύση microια δραmicroατοποίηση παραισθήσεων που έχει ο αλκοολικός ήρωας Ο laquoχορός των παραισθήσεωνraquo ένας χορός γυ-ναικών αρθρώνει το ιδεολογικό στίγmicroα του έργου laquoΗ microε τα microωβ Όλες οι σκέψεις των σοφών δεν αξίζουνε την ανεmicroώνη του βουνού που δίνει τη γύmicroνια της στον ήλιο και παραδίνεται στον αγέρα τη νύχτα κάτω από το φεγγάρι - και κλει τα microπράτσα της το microεσηmicroέρι να microην αφήσει τη microέ-λισσα να βγει Η microε τα κόκκινα Όλες οι σκέψεις των σο-φών δεν αξίζουν ένα φιλί πάνω στο στόmicroαraquo (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης είναι σαν να αναλογίζεται microε φρίκη το δικό του δρόmicroο Το έργο του αυτό λες και αποτελεί ένα ξόρκι στην ασκητική ζωή του πνευmicroατικού ανθρώπου και του διανοητή που τον περιmicroένει Ο Καζαντζάκης όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ταλανίζεται από το δίληmicromicroα Την απάντηση που έχει δώσει την ξέρουmicroε ήδη από το microεταγενέστερο έργο του και τη ζωή του Εδώ δίνει την απάντηση εκείνη που θα ικανοποιούσε την κριτική επιτροπή του Παντελίδειου διαγωνισmicroού όπου υπέβαλλε το έργο Έτσι κι αλλιώς ένα βραβείο ή ένας έπαινος για microια δεύτερη συνεχή χρονιά (την προηγούmicroενη είχε επαι-νεθεί microε το laquoΞηmicroερώνειraquo) θα πήγαινε πολύ

Κωmicroωδία-τραγωδία (1909) και ιλαροτραγωδία κεκλει-

σmicroένων των θυρών Θεατρογραφίες τ 4-5 Χειmicroώνας - Άνοιξη 1999 σελ 21-24

43

Ο πρώτος που έχει επισηmicroάνει τη σχέση του microονόπρα-κτου του Νίκου Καζαντζάκη laquoΚωmicroωδία - Τραγωδία microονό-πρακτηraquo microε το χαρακτηριζόmicroενο ως ιλαροτραγωδία δί-πρακτο έργο laquoΠεριmicroένοντας τον Γκοντόraquo του Σάmicroουελ Μπέκετ και microε το laquoΚεκλεισmicroένων των θυρώνraquo του Ζαν Πωλ Σαρτρ είναι ο ελληνιστής Καρλ Κερένυι στον πρό-λογο του έργου που δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό laquoΠρο-πύλαιαraquo στη Ζυρίχη το 19691 Στην προσπάθεια όmicroως να δειχθεί ο προδροmicroικός χαρακτήρας του η σχέση αυτή έχει υπέρ το δέον τονισθεί Και αυτό ίσως από microια επιθυmicroία να προβληθεί ένας laquomicroοντέρνοςraquo Καζαντζάκης ο οποίος είτε προηγείται είτε συγχρονίζεται2 microε κάποια από τα ρεύ-microατα του καιρού του παρά το ότι στον κύριο όγκο της ποιητικής και δραmicroατουργικής του παραγωγής εmicroφανίζε-ται ιδιαίτερα προσκολληmicroένος σε παραδοσιακές φόρmicroες (έmicromicroετρος λόγος) και θεmicroατικές (ιστορικό δράmicroα)

Αυτό που συνδέει το έργο του Καζαντζάκη microε το έργο του Σαρτρ δεν είναι παρά ο χώρος δράσης ένα κλειστό δωmicroάτιο και το ότι τα πρόσωπα και στις δυο περιπτώ-σεις είναι νεκροί Με το έργο του Μπέκετ έχει κοινό το θέmicroα της αναmicroονής Κατά τα άλλα οι διαφορές του microε τα έργα αυτά είναι σηmicroαντικές και οφείλονται στη διαφορε-τική προβληmicroατική των δραmicroατουργών τους

Το κλειστό δωmicroάτιο ως χώρος δράσης στο έργο του Σαρτρ είναι η Κόλαση

Η κόλαση στον Σαρτρ είναι η αναγκαστική συmicroβίωση microε τους άλλους laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo λέγει ο Γκαρσέν στο τέλος του έργου3 σε microια φράση που περικλείει επι-γραmicromicroατικά τη θεmicroατική του έργου Όχι όmicroως επειδή δεν microας αφήνουν στην ησυχία microας όπως υπονοεί microια επιφα-νειακή ανάγνωση του έργου Η κόλαση είναι οι άλλοι επειδή microας καθρεφτίζουν microε το βλέmicromicroα τους Παρά την απουσία καθρεφτών στο δωmicroάτιο υπάρχει ο καθρέφτης στο πρόσωπο του Άλλου Ο άλλος microε το βλέmicromicroα του microας παγώνει σε microια en soi ύπαρξη η οποία δεν έχει καmicroιά σχέση microε την ωραιοποιηmicroένη εικόνα που microπορεί να σχη-microατίζουmicroε εmicroείς για τον εαυτό microας στηριζόmicroενοι σε διάφο-ρες εκλογικεύσεις Το βλέmicromicroα του άλλου θρυmicromicroατίζει τις

44

εκλογικεύσεις microας Ο Γκαρσέν δεν είναι ο ειρηνιστής που δεν θέλει να εmicroπλακεί στον πόλεmicroο αλλά ο λιποτάκτης που συλλαmicroβάνεται και εκτελείται Η Ινές είναι αδυσώ-πητη

laquoΟνειρευόσουνα τριάντα χρόνια πως ήσουνα γεν-ναίος Μονάχα οι πράξεις microας αποδεικνύουν αυτό που θελήσαmicroε ∆εν είσαι τίποτε άλλο από τη ζωή σου την ίδια4Ο Γκαρσέν ο δειλός αγκαλιάζει την παιδοκτόνο ∆ειλέ δειλέ δειλέraquo5

Το κλειστό δωmicroάτιο στο έργο του Καζαντζάκη αντίθετα είναι απλά ένας προθάλαmicroος που οδηγεί είτε στην εκmicroη-δένιση είτε στη σωτηρία Αυτοί που βρίσκονται σrsquo αυτόν πρόσφατοι νεκροί απλά αναmicroένουν άγρυπνοι τον Νυmicro-φίο να τους σώσει Ενώ η θεmicroατική στο έργο του Σαρτρ είναι laquoΗ κόλαση είναι οι άλλοιraquo η θεmicroατική στο έργο του Καζαντζάκη είναι η τελευταία φράση της laquoΑσκητικήςraquo laquoΚαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo

Ο microηδενισmicroός του Καζαντζάκη εmicroφανίζεται εδώ απρο-κάλυπτα Οι δυο γέροι δεν microπόρεσαν να βρουν το microυστικό της ύπαρξης ο ένας στα βιβλία και ο άλλος στη ζωή Μόνο ο laquoάφρωνraquo6 φαίνεται να είναι σίγουρος ότι άδικα περιmicroένουν τον Νυmicroφίο laquoΤώρα θα χτυπήσουν microεσάνυχτα και κανένας δεν θάρθει Γιατί κανένας δεν υπάρχειraquo7 Το έργο τελειώνει microε την τελική συνειδητοποίηση της καλό-γριας και του ασκητή

laquoΚαλόγρια (Σηκώνει τα microάτια και κυτάζει τον ασκητή κι έπειτα σκύφτει και microε microιαν απέραντη απογοήτεψη και θλίψη λέει) Αχ Πατέρα microου ∆εν θάρθει

Ασκητής (Ποιος ήθελες νάρθει αδελφή microου χαχαχά (Σταυρώνουν τα χέρια τους και δεν σαλεύουν πια)raquo8

Έχει υπάρξει αρκετή φιλολογία για τη δήθεν πίστη του Καζαντζάκη στην ύπαρξη του Θεού Αυτό οφείλεται κατά τη γνώmicroη microας σε microια παρεξήγηση Ο Θεός ως έννοια επανέρχεται ξανά και ξανά στα έργα του Καζαντζάκη Όπως γράφει ο Κερένυι ο Καζαντζάκης στο έργο του laquoαναφέρει τον lsquoΘεόrsquo συχνότερα από οποιοδήποτε άλλο έργο εκείνης της εποχής - εκτός από τα συγγράmicromicroατα των

45

θεολόγωνraquo9 Μόνο που είναι στερηmicroένος από το παρα-δοσιακό

microεταφυσικό του περιεχόmicroενο και τίθεται ως σύmicroβολο ως στοιχείο υπέρβασης από τον άνθρωπο της καθηmicroερινής τετριmicromicroένης του ύπαρξης Η παρεξήγηση αυτή τροφοδο-τείται σίγουρα και από την απροθυmicroία του αναγνωστικού κοινού να παραδεχθεί ότι ο καταξιωmicroένος και αγαπηmicroένος συγγραφέας είναι άθεος10

Αν και το microεταφυσικό κενό αφήνει άλλους microεγάλους δι-ανοητές αδιάφορους τον Καζαντζάκη τον κατατρύχει Ενώ για τον Μαρξ και τους microαρξιστές ο Θεός απλά είναι ανύπαρκτος για τους άθεους υπαρξιστές και για τον Κα-ζαντζάκη είναι απών δηλαδή το σύστηmicroα των ιδεών τους είναι σφιχτά δεmicroένο microε την απουσία του Αφού δεν υπάρ-χει θεός που να microας έχει δηmicroιουργήσει δίνοντας έτσι νό-ηmicroα στην ύπαρξή microας το νόηmicroα αυτό πρέπει να το κατα-κτήσουmicroε εmicroείς microε τις πράξεις microας λέγει ο Σαρτρ στο laquoΟ υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroόςraquo Και αυτό γιατί η ουσία της ύπαρξής microας έπεται αντί να προηγείται11 Όσο για τον Χάϊντεγκερ αυτός ξεκινάει το έργο του laquoΕισαγωγή στη Μεταφυσικήraquo microε το ερώτηmicroα laquoΓιατί να υπάρχουν τα όντα και όχι το τίποταraquo αmicroφισβητώντας τη βιβλική απάντηση του θεού - δηmicroιουργού12

Η απουσία του θεού οδηγεί τον Καζαντζάκη στην από-γνωση ενός microηδενισmicroού τον οποίο προσπαθεί να εξορκί-σει microε microια βεβιασmicroένη εξύmicroνηση της ανθρώπινης προ-σπάθειας του αγώνα Σηmicroασία δεν έχει ο στόχος microια και στην απαισιόδοξη οπτική της ανυπαρξίας του θεού όλοι οι στόχοι microηδενίζονται αλλά ο αγώνας για την κατάκτησή του όπως σηmicroασία δεν έχει η laquoΙθάκηraquo αλλά το ταξίδι στο οmicroώνυmicroο ποίηmicroα του Καβάφη Η δεύτερη συmicroβουλή του γέροντα laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo η τρίτη από τις προ-σευχές laquoΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo η ει-κόνα της συνεχώς microετακινούmicroενης κορυφής αποτελούν τρία από τα κύρια στοιχεία της καζαντζακικής microυθολογίας του αγώνα

Έτσι λοιπόν ενώ στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης εκδρα-microατίζει την αγωνιώδη ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει

46

σε ένα Νυmicroφίο - Σωτήρα - Θεό που δεν υπάρχει ο Σαρτρ εκδραmicroατίζει την αγωνία του ανθρώπου microπροστά στο κρι-τικό βλέmicromicroα του Άλλου Ενώ ο καζαντζακικός άνθρωπος βιώνει την αγωνία για ένα νόηmicroα της ύπαρξης και microια υπερβατική σωτηρία ο σαρτρικός άνθρωπος βιώνει τον καθηmicroερινό εξευτελισmicroό του στα microάτια των συνανθρώπων του στο πάγωmicroα της pour soi ύπαρξής του microε όλες τις εγ-γενείς της δυνατότητες σε ένα en soi

Στον Μπέκετ παρόλο που ο χώρος στο έργο του είναι εξωτερικός (εξοχικός δρόmicroος microε δένδρο) σε αντίθεση microε τον χώρο στο έργο του Καζαντζάκη το κλειστό δωmicroάτιο οι δυο ήρωές του έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό microε τους ήρωες του Καζαντζάκη περιmicroένουν Αυτοί τον Godot εκείνοι τον Νυmicroφίο

Ποιος είναι ο Γκοντό Υπάρχει microια microεγάλη φιλολογία πάνω σrsquo αυτό Θα microπο-

ρούσε να είναι ο θεός (God-ot) ο θάνατος ή το νόηmicroα της ζωής13 Σηmicroασία έχει ότι όποιος κι αν είναι αυτός η κύρια ιδιότητά του είναι όπως δείχνει το παρακάτω απόσπα-σmicroα αυτή του Σωτήρα

laquoΒλαδίmicroηρος Θα κρεmicroαστούmicroε αύριο (Παύση) Εκτός κι έρθει ο Γκοντό

Εστραγκόν Κι αν έρθει Βλαδίmicroηρος Σωθήκαmicroεraquo14

Εξάλλου σύmicroφωνα microε τον συγγραφέα σηmicroασία δεν έχει ο Γκοντό αλλά το laquoπεριmicroένονταςraquo15

Και ενώ ως προς την ιδιότητα του αναmicroενόmicroενου προ-σώπου υπάρχει οmicroοιότητα στα δύο έργα υπάρχει microεγάλη διαφορά ως προς την αναmicroονή Τα πρόσωπα στο έργο του Καζαντζάκη περιmicroένουν εναγώνια την δωδεκάτη ώρα κατά την οποία υποτίθεται ότι θα έλθει ο Νυmicroφίος να τους σώσει Στο έργο του Μπέκετ δεν υπάρχει καmicroιά τέτοια εναγώνια προσmicroονή ούτε καθορισmicroένη ώρα της άφιξής του Μπορεί να έλθει απόψε microπορεί να έλθει και αύριο

Η κυρίαρχη θεmicroατική στο έργο του Μπέκετ είναι η πλήξη της ύπαρξης Η γαλλική ennui (ανία) του περασmicroέ-νου αιώνα εδώ παίρνει το microεταφυσικό χαρακτήρα της αν-θρώπινης κατάστασης (αντίθετα από τους laquoΒαρβάρουςraquo

47

του Καβάφη που έχει την ίδια θεmicroατική) Όλο το έργο επι-κεντρώνεται σrsquo αυτή την ανία και στα microέσα που επινοούν για την διαφυγή απrsquo αυτή Παραθέτουmicroε κάποια χαρακτη-ριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΒλαδίmicroηρος Όχι εννοώ να δοκιmicroάσεις τις αρβύλες Εστραγκόν Λες Βλαδίmicroηρος Θα περάσει η ώρα (Ο Εστραγκόν διστά-

ζει) Άκου που σου λέω θα rsquoναι microια απασχόληση Εστραγκόν Μια ανάπαυλα Ετραγκόν Πάντα βρίσκουmicroε κάτι για να ξεγελιόmicroαστε ε

Ντιντί Για να νοmicroίζουmicroε τάχα πως ζούmicroεraquo16

Πιο κάτω αφού βρίζονται και συmicroφιλιώνονται σχολιάζει ο Βλαδίmicroηρος laquoΠώς περνάει η ώρα όταν διασκεδάζειςraquo17

Ο Εστραγκόν θα πει κάπου στη microέση του έργου laquoΤί-ποτα δεν συmicroβαίνει κανείς δεν έρχεται κανείς δεν φεύγει είναι ανυπόφοροraquo18

Όmicroως ο Πότζο microε τον Λάκυ ξανάρχονται laquoΕστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω στην ώρα Επιτέλους microας ήρθαν

ενισχύσεις Πότζο (ξεψυχισmicroένα) Βοήθεια Εστραγκόν Ο Γκοντό είναι Βλαδίmicroηρος Πάνω που είχαmicroε αρχίσει να σπάmicroε Τώρα

microπορούmicroε να rsquomicroαστε ήσυχοι θα βγει κι αυτό το βράδυraquo19

Πιο αποκαλυπτικά για τη στίγmicroα του έργου είναι τα πα-ρακάτω λόγια του Βλαδίmicroηρου laquoΠεριmicroένουmicroε Βαριόmicroα-στε (Σηκώνει το χέρι) Όχι όχι microη διαmicroαρτύρεσαι σκυ-λοβαριόmicroαστε του θανατά ούτε συζήτηση Λοιπόν Πα-ρουσιάζεται microια ευκαιρία να διασκεδάσουmicroε Κι εmicroείς τι κάνουmicroε Την αφήνουmicroε να πάει χαmicroένη Εmicroπρός δου-λειά (Πηγαίνει προς τον Πότζο σταmicroατάει απότοmicroα) Σε microια στιγmicroή θα rsquoχουν όλα χαθεί και θα rsquomicroαστε πάλι ολοmicroό-ναχοι καταmicroεσής του τίποταraquo20

Παρά τις οmicroοιότητες που επισήmicroανε ο Κερένυι δείξαmicroε ότι υπάρχουν και σηmicroαντικές διαφορές Ο προβληmicroατι-σmicroός του Καζαντζάκη είναι ένας microεταφυσικός προβληmicroα-τισmicroός Ο Σαρτρ αντίθετα χρησιmicroοποιεί τη microεταφυσική της

48

κόλασης ως microεταφορά της ζωής Τόσο τα πρόσωπα του Μπέκετ όσο και του Καζαντζάκη περιmicroένουν τον Σωτήρα Όmicroως τα πρόσωπα του Καζαντζάκη τον περιmicroένουν ενα-γώνια Στα πρόσωπα του Μπέκετ η αναmicroονή αυτή είναι ένας ακόmicroη τρόπος να σπάσουν την ανία τους την οποία προσπαθούν να διασκεδάσουν microε χίλιους δυο τρόπους οι οποίοι συνιστούν και τη microυθοπλασία του έργου Ο Μπέκετ δεν διστάζει να χρησιmicroοποιήσει το εφέ της υπερβολής laquoΘα κρεmicroαστούmicroε αύριο Εκτός αν έρθει ο Γκοντόraquo21 Συ-νοψίζοντας τις διαφορές αυτές θα λέγαmicroε επιγραmicromicroατικά Ενώ τα έργα των Σαρτρ και Μπέκετ είναι σχόλια πάνω στη ζωή το έργο του Καζαντζάκη είναι σχόλιο πάνω στο θάνατο

Σηmicroειώσεις 1Το κείmicroενο παρατίθεται στο έργο της Ελένης Ν Καζα-

ντζάκη Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυmicroβίβαστος Αθήνα 1977 εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη σε microετάφραση από τα γερmicroανικά του Α Ν Σφουντούρη Εκτεταmicroένα αποσπά-σmicroατα microε σχολιασmicroό του έργου παρατίθενται στο Θεο-δώρα Παπαχατζάκη Το θεατρικό έργο του Νίκου Καζα-ντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 31-36 Βλέπε επίσης Θόδωρος Γραmicromicroατάς Κρητική Ματιά Αθήνα 1992 εκδό-σεις Αφων Τολίδη σελ 45

2Τη χρονιά του θανάτου του Πιραντέλλο το 1936 γρά-φει την laquoπιραντελικής τεχνοτροπίας τρίπραχτη κωmicroωδίαraquo όπως την χαρακτηρίζει ο Θόδωρος Γραmicromicroατάς στο microελέ-τηmicroά του Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει Το microεταθέατρο του Νί-κου Καζαντζάκη δηmicroοσιευmicroένο στο Θόδωρος Γραmicromicroα-τάς Από την Τραγωδία στο ∆ράmicroα Αθήνα 1994 Αφοι Τολίδη σελ 86

3Ζαν Πωλ Σαρτρ Κεκλεισmicroένων των θυρών Αθήνα 1994 Αιγόκερως σελ 86

4Στο ίδιο σελ 83 5Στο ίδιο σελ 85 6Προέρχεται microάλλον από ένα ανέκδοτο που αναφέρεται

στο microυθιστόρηmicroα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι laquoΑδελφοί

49

Καραmicroαζώφraquo Ο Ντιντερό πλησιάζοντας τον microητροπολίτη Πλάτωνα λέγει laquo∆εν υπάρχει θεόςraquo για να δεχθεί καίρια την απάντηση laquoείπε άφρων εν τη καρδία αυτούraquo

7Ν Καζαντζάκης Κωmicroωδία-τραγωδία microονόπραχτη Νέα Εστία τόmicroος 63ος τεύχος 739 1958 σελ 622

8Στο ίδιο σελ 625 9Ελένη Καζαντζάκη ο α σελ 60-61 10Ο θεολόγος microας στο γυmicroνάσιο όταν ήmicroουν microαθητής

υποστήριζε microε φανατισmicroό ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Βρισκόmicroασταν βέβαια στην Κρήτη

11Ζ Π Σαρτρ Ο υπαρξισmicroός είναι ανθρωπισmicroός Αθήνα χχ εκδόσεις Ρούγκας σελ 17-18

12Μάρτιν Χάιντεγκερ Εισαγωγή στη Μεταφυσική Αθήνα 1973 ∆ωδώνη σελ 37

13Θα microπορούσε να είναι και ο καθοδηγητής laquoκοντόςraquo Μίmicroης Ανδρουλάκης για τη φοιτητική παρέα του Βλέπε Μίmicroης Ανδρουλάκης Ο σωσίας και οι δαίmicroονες του πά-θους Αθήνα 1995 Καστανιώτης

14Σελ 105 15Αναφέρεται σε κείmicroενο του Γκύντερ Άντερς microε τίτλο

Είναι χωρίς χρόνο Σχετικά microε το έργο του Μπέκετ Περι-microένοντας τον Γκοντό που τίθεται επιλογικά στην ελληνική έκδοση του έργου ο ά σελ 114

16Στο ίδιο σελ 76 17Στο ίδιο σελ 84 18Στο ίδιο σελ 48 19Στο ίδιο σελ 86 20Στο ίδιο σελ 90 21Στο ίδιο σελ 105 Σπασmicroένες ψυχές Έθνος 2014 σελ 253 Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo όπως διαβάζω στην εισαγωγή

του Νίκου Μαθιουδάκη που επιmicroελείται την έκδοση γρά-φηκαν στο Παρίσι το 1908 και δηmicroοσιεύτηκαν σε συνέ-χειες Σε αυτοτελή έκδοση εκδόθηκαν για πρώτη φορά

50

πριν λίγα χρόνια σαν φόρος τιmicroής για τα πενήντα χρόνια από το θάνατο του συγγραφέα

Έχω γράψει αρκετές φορές ότι ένα βασικό στοιχείο που διαθέτουν τα καλά microυθιστορήmicroατα (microε εξαίρεση τα microο-ντερνιστικά) είναι το σασπένς η αγωνία για την έκβαση Εδώ θα γενικεύσω και θα πω ότι ένα καλό microυθιστόρηmicroα διαθέτει και microια συναρπαστική πλοκή Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo microου το επιβεβαιώνουν

Ο Καζαντζάκης στην ψυχοσύνθεσή του είναι ποιητής αν και το laquoΞηmicroερώνειraquo το πρώτο του έργο είναι microυθιστό-ρηmicroα όmicroως ένα ποιητικό microυθιστόρηmicroα Μάλιστα είχα την υποmicroονή να παραθέσω στην παρουσίαση που έκανα άφ-θονα σχετικά αποσπάσmicroατα όπου εmicroφιλοχωρούν στίχοι microιας παραδοσιακής στιχουργίας Οι laquoΣπασmicroένες ψυχέςraquo ξεφεύγουν αρκετά από αυτό το ακραία ποιητικό ύφος παρά το ότι υπάρχουν και εδώ όπως και σε όλους microας τους συγγραφείς άλλωστε αρκετοί ιαmicroβικοί δεκαπεντα-σύλλαβοι Όmicroως η σύλληψή τους είναι σε microεγάλο βαθmicroό ποιητική

∆ιαβάζοντας κανείς σκόρπιες παραγράφους αναγνωρί-ζει τον συγγραφέα των microεγάλων όψιmicroων microυθιστορηmicroάτων του Όmicroως η πλοκή είναι ολότελα αναιmicroική και σε microεγάλο βαθmicroό αντιρρεαλιστική

Αντιγράφω την υπόθεση του έργου laquoΟ Ορέστης Αστεριάδης είναι ένας υποψήφιος διδάκτο-

ρας που ζει και σπουδάζει στο Παρίσιmiddot ο ήρωας ετοιmicroάζει microια βαθυστόχαστη πραγmicroατεία microε τίτλο Καινή ∆ιαθήκη microε την οποία ευαγγελίζεται microια νέα θρησκεία Στις 25 Μαρ-τίου στον τάφο του Κοραή εκφωνεί έναν λόγο στους συ-microπατριώτες και συmicroφοιτητές του προσπαθώντας να τους πείσει να συmicromicroετάσχουν στην προετοιmicroασία microιας microεγάλης πνευmicroατικής επανάστασης Εκείνοι τον χλευάζουν δια-κόπτοντας τη βαρυσήmicroαντη οmicroιλία του

Στο στενό περιβάλλον του Ορέστη ανήκουν η Χρυ-σούλα microια νεαρή άβουλη γυναίκα που συζεί microαζί του και ο Γοργίας ένας σχολαστικός προγονόπληκτος φιλόλογος προχωρηmicroένης ηλικίας που είναι κρυφά ερωτευmicroένος microε τη Χρυσούλα Υπάρχει βέβαια και η Νόρα microια microοιραία

51

γυναίκα που αποσπά τον Ορέστη από την πνευmicroατική του αποστολή και τον παρασύρει στις παγίδες του έρωτα για να τον εγκαταλείψει αργότερα Στο τέλος ο Ορέστης καταντά να αλητεύει στους δρόmicroους του Παρισιού ο Γορ-γίας σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχηmicroα ενώ η Χρυσούλα αρρωσταίνει και πεθαίνειraquo (σελ 7)

Ξέροντας ότι ο Καζαντζάκης ήθελε microαζί microε τον Σικελι-ανό να κηρύξουν microια καινούρια θρησκεία διαβλέπουmicroε εδώ έναν αυτοσαρκασmicroό ενώ ταυτόχρονα ο Καζαντζάκης σαρκάζει το ελληνικό φοιτηταριό του Παρισιού της εποχής εκείνης microε τα περιορισmicroένα οράmicroατα και την πεζή αντί-ληψη της ζωής

Η Χρυσούλα είναι η γυναίκα για σπίτι και η Νόρα η γυ-ναίκα για σεξ Πώς τον ανέχεται να φεύγει κάθε βράδυ στις δώδεκα για να βρει τη Νόρα και να γυρίζει τα ξηmicroε-ρώmicroατα φαίνεται ακατανόητο ∆εν του κάνει σκηνές microόνο κλαίει πράγmicroα που του δίνει στα νεύρα

Γιατί αυτές οι καθηmicroερινές συναντήσεις microετά τα microεσά-νυχτα

Ο Καζαντζάκης δεν θα microπει στον κόπο να microας το πει Όmicroως η Νόρα έχει κι άλλους εραστές και ο Ορέστης

ζηλεύει Του λέει ψέmicroατα ότι έχει πάει εξοχή Ο Ορέστης θα επιστρέψει στην Χρυσούλα συναισθηmicroατικά εννοείται γιατί όλο αυτό το διάστηmicroα ζουν microαζί αλλά θα είναι πια αργά Η Χρυσούλα αρρωσταίνει (δεν θα microάθουmicroε από τι) και πεθαίνει Πεθαίνει έναν αργόσυρτο οπερετικό θάνατο σε αρκετές σελίδες τον οποίο ο Καζαντζάκης περιγράφει ποιητικά microεν αλλά και πολύ ρεαλιστικά

laquoΠεθαίνω Ορέστη Μα δεν ακούς ∆εν ακούς Πεθαίνω Μη microrsquo αφήνεις έτσι σαν το σκυλί να πεθάνω Βρες τίποτα βρες τίποτα και δώσε microου να πιω να πιω να microην πε-θάνωraquo (σελ 229)

Και θυmicroήθηκα laquoΜανώλη microη microrsquo αφήσεις να ποθάνωraquo είχε πει η microάνα

microου κάποτε πολύ άρρωστη στον πατέρα microου ∆εν την άφησε Ορφάνεψα πολύ αργότερα από τη microάνα

microου στα εικοσιεννιά microου

52

Το κλειδί για την κατανόηση αυτού που ήθελε να πει microε αυτό το microυθιστόρηmicroα ο Καζαντζάκης βρίσκεται στις τελευ-ταίες γραmicromicroές

laquoΗ ψυχή του είναι σπασmicroένη Ψυχή όmicroορφη microα γυναι-κίσια που δεν microπόρεσε την κρίσιmicroη στιγmicroή να κρατήσει αντρίκια το βάρος της Ιδέας και το βάρος της Σάρκας Έτσι κάποια κοντάρια όmicroορφα και ντελικάτα σπουν όταν η σηmicroαία είναι microεγάλη και φυσήξει βοριάςraquo

∆εν βρήκε ούτε το θάρρος να πέσει στον Σηκουάνα σε αντίθεση microε τον ιρανό συγγραφέα Sadegh Hedayat που έπεσε στον Μάρνη

Όmicroως να δώσουmicroε microια ακόmicroη χαρακτηριστική παρά-γραφο microε microιαν άλλη microεταφορά από την προτελευταία σε-λίδα

laquoΑ Είναι πολύ δύσκολο να περάσεις νικητής τα φουρ-τουνιασmicroένα σικελικά στενά της νιότης και να ριχτείς στrsquo ανοιχτά πέλαγα της ζωής ∆εξιά στον ένα βράχο στέκεται ξεθηκαρώνοντας microια σπάθα ξύλινη ανεmicroοκαβαλάρης και συννεφοκράτορας ο ∆ον Κιχώτης κι ως περνάς απλώνει τα χέρια του να σrsquo αδράξει

Κι αριστερά σε κοιτάζει ειρωνικός κι αριστοκράτικα κα-ταφρονετής microε χίλια κοmicromicroάτια χάmicroω το σπαθί microε πε-σmicroένα τα χέρια ο Άλλος ο Άλλος microεγάλος καταχτητής των ψυχών ο Αmicroλέτοςraquo

Ο Ορέστης φαίνεται αφού έδωσε microια κουτουλιά στον βράχο του ∆ον Κιχώτη και έφαγε τα microούτρα του έπεσε πάνω στον βράχο του Αmicroλέτου της απόλυτης απαισιοδο-ξίας και αναποφασιστικότητας και συντρίφτηκε

Σε microια άλλη παράγραφο ο Καζαντζάκης προσωπογρα-φεί microε ακρίβεια τους τρεις ήρωές του

laquoΜήτε ο Ορέστης microήτε η Χρυσούλα microήτε ο Γοργίας microπορούσαν να χαρούνε την ερωτόπαθη ώρα του λιγωmicroέ-νου δειλινού ∆ύστυχες ψυχές κrsquo οι τρεις microισερωmicroένες κι ανήmicroπορες Η microια microε την άκαρπη και παιδιακίσια εξέ-γερσή της στη ζωή η άλλη χριστιανική και microαραζάρικη ndash ποτηράκι φαρφουρένιο κrsquo ευκολόσπαστο στα χοντρά κι απρόσεκτα χέρια της ζωής ndash κrsquo η άλλη microε την ευνούχικη και στείρα ωραιολατρείαraquo (σελ139)

53

Υπάρχουν αρκετά δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα διάσπαρτα στο έργο που αναφέρονται κυρίως σε έργα τέχνης τόσο της κλασικής αρχαιότητας όσο και σύγχρονα Ο Γοργίας όταν του αδειάζει ένας κλέφτης το σπίτι πηγαίνει στο Λούβρο και στέκεται microπροστά στο άγαλmicroα της Αφροδίτης για να παρηγορηθεί

Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι ο Καζαντζάκης είναι εξίσου σαρκαστής microε τον Νίτσε που θαυmicroάζει και που εγώ ξανα-διαβάζω αυτόν τον καιρό

laquoΟ ∆ον Ζουάν (ένας από τους έλληνες φοιτητές) microπρο-στά στο τζάmicroι microιας φωτογραφίας ενός παράπλευρου τά-φου έσκυφτε και διόρθωνε τη χωρίστρα τουhellipraquo (σελ 33)

Οι σύνθετες λέξεις χαρακτηριστικό της κρητικής ποίη-σης είναι ένα από τα κύρια υφολογικά στοιχεία του έργου ∆ιαβάζουmicroε laquoΕγγλέζες καmicroηλοπόδαρες και σανιδοστηθά-τεςhellipraquo (σελ 208) Ακόmicroη βαθιορυζωθούνε αρmicroυροφτέ-ρουγα τρεmicroογόνατες σιδεροθέmicroελο κι αστροστεφανω-microένο νυχτοπλανταγmicroένη αστραποδιαβατάρικο ζεστοτυ-λιχτώ βογκοκυλούσε το κορmicroάκι της το σιταροmicroελάχρινο αργοκουνήθηκε τα χέρια της τα σουβλερονυχάτα αλα-φροροδισmicroένα κι ένα σωρό άλλες ∆εν ξέρω ποιες από αυτές τις λέξεις είναι δικές του και ποιες τις έχει ακούσει όmicroως το νυχτοπαρωρίζει και το χιλιοπατηmicroένο τα έχω ακούσει κι εγώ ενώ το γυροτραφισmicroένες microάλλον δεν είναι δικό του

Η κρητική προφορά microπορεί να αποδώσει καλύτερα τα ξένα ονόmicroατα από ότι η κοινή νεοελληνική Έτσι η Gio-conda γίνεται Γκιοκόντα και ο Botticelli Μποτικέλη (σελ 120)

Αλλά και ελληνικά Η πλατεία Καρύτση ήταν πλατεία Καρύκη Το διάβασα σε ένα τόmicroο της laquoΙστορίας των Αθη-νώνraquo του ∆ηmicroήτρη Καmicroπούρογλου έκδοση του 1898 που την αγόρασα ένα τάλιρο από κάποιον που πουλούσε βιβλία στη λαϊκή της γειτονιάς microου Πριν πλακώσουν οι Πελοποννήσιοι οι Αθηναίοι microιλούσαν φαίνεται ένα ιδίωmicroα που ήταν πολύ κοντά στο κρητικό

Και θυmicroήθηκα πάλι

54

Στο κέντρο εκπαιδεύσεως στην Κόρινθο ο λοχίας διατά-ζει τον νεοσύλλεκτο (νεοσύλλεκτος κι εγώ ήmicroουν microπρο-στά στη σκηνή) ένα γνωστό microου γεραπετρίτη να ανα-φερθεί Αυτός αναφέρεται Στρατιώτης Γεώργιος Κυmicroάκης (για το Γεώργιος δεν είmicroαι και τόσο σίγουρος) Ο λοχίας ήθελε να του κάνει πλάκα -Τσυmicroάτσης το τση πώς γρά-φεται - Με κάπα

Όmicroως ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων

Σπάνια microιλάει ο Καζαντζάκης για microουσική Εδώ διαβά-ζουmicroε

laquoΤα δάχτυλά της αργά και λυπηmicroένα φιλούσανε τις νό-τες Κι ο πόνος της σταmicroάτησε νrsquo ακούσει τα γυναικίσια κλάmicroατα του Σοπέν και την πονεmicroένη microυστικόπαθη ψυχή του πολυαγαπηmicroένου της Σαιζάρ Φρανκraquo (σελ 153)

Ο Σοπέν microου αρέσει γενικά και αόριστα όmicroως η συmicro-φωνία σε ρε του Σαιζάρ Φρανκ είναι από τις αγαπηmicroένες microου

laquoΞάφνου microια άmicroαξα σταmicroάτησε απότοmicroα δέκα βήmicroατα microακριά από τη Χρυσούλα κι ο αmicroαξάς άρχισε να δέρνει τrsquo άλογό του αλύπητα και να το βλαστηmicroά Το κακόmicroοιρο το ζώο είχε γονατίσει χάmicroω και δεν microπορούσε πια να σηκω-θεί και microούγκριζε από τον πόνο και τα microάτια του ήσανε πεταγmicroένα όξω από τις κόγχες τους κατακόκκινα-κι όχλος είχε σταθεί τριγύρω και το rsquoβλεπε και γελούσε Η καρδιά της Χρυσούλας πιάστηκε Πού βρήκε τη δύναmicroη πώς microπόρεσε microέσα σε τόσο πλήθος να προχωρήσει αυτή και να φωνάξει -Ντροπή ∆εν το λυπάστε Βλέπετε δεν microπο-ρείraquo (σελ 177-178)

Την σκηνή την έχει πάρει από τη βιογραφία του Νίτσε Έτσι είχε ορmicroήσει κι αυτός και αγκάλιασε ένα άλογο που το έδερνε αλύπητα ο αmicroαξάς Αυτό το επεισόδιο ήταν ο εκλυτικός παράγοντας της πνευmicroατικής νύχτας που τον σκέπασε στα τελευταία χρόνια της ζωής του

Οι ιαmicroβικοί δεκαπεντασύλλαβοι είναι άφθονοι αλλά στην προηγούmicroενη ανάρτησή microου είπα ότι θα πάψω πια να τους παραθέτω Θα παραθέσω microόνο έναν δάνειο

55

laquoΘυmicroάσαι τον στίχο του Ερωτόκριτου Ποια στράτα να κρατεί κανείς Και ποιαν οδό να πάρειraquo (σελ 216)

∆εν θυmicroάmicroαι να κάνει πουθενά αλλού ο Καζαντζάκης microνεία του Ερωτόκριτου Ο Καζαντζάκης εκπέmicroπει σε άλλα microήκη κύmicroατος και όχι στα ερωτικά του Κορνάρου

Πρωτοmicroάστορας (1910) ∆ηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα Ιούνιος του 1997 Το ποιητικό δράmicroα laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo του Νίκου Καζα-

ντζάκη γραmicromicroένο το 1908 στηρίζεται στο δηmicroοτικό τρα-γούδι laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo Το έργο αυτό αποτελεί σύ-νοψη του νεανικού και του ώριmicroου Καζαντζάκη από την άποψη των θέσεων που προβάλλει Του νεανικού προε-κτείνοντας παραπέρα τη θέση του laquoΞηmicroερώνειraquo ικανο-ποίηση του έρωτα παραβιάζοντας τις τρέχουσες συmicroβά-σεις περί σεξουαλικής ηθικής Του ώριmicroου προεξαγγέλ-λοντας τη θέση που θα διακηρύξει στα επόmicroενα έργα του η γυναίκα microπαίνει πάντα εmicroπόδιο στα microεγάλα και υψηλά έργα που οραmicroατίζεται να υλοποιήσει ο microεγάλος άνδρας η εγκόσmicroια έκφραση του αρχετυπικού νιτσεϊκού υπεράν-θρωπου

laquoΜΑΝΑ -Τη microέση του λυγίζει η ευτυχία Τα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναικεία σάρκα τη microαλακιά και ζε-στή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα τα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνός Τα φιλιά της γυναίκας τριανταφυλ-λένια υφαίνουνε αντάρα microπροστά από τα microάτια του και δεν τον αφήνουν νrsquo αγναντέψει καθαρά κι αλάργαraquo (σελ 27)

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντά το Σολωmicroό για τον οποίο επίσης η οmicroορφιά (σrsquo αυτόν όχι η γυναικεία αλλά της φύ-σης) microπαίνει εmicroπόδιο στην πραγmicroάτωση των υψηλών ιδανικών των laquoΕλεύθερων Πολιορκηmicroένωνraquo Η ηδονή ξε-στρατίζει τον ήρωα από τους υψηλούς του στόχους Για

56

το σκοπό αυτό ο Καζαντζάκης παραλλάσσει το microύθο Ο Πρωτοmicroάστορας δεν θυσιάζει τη γυναίκα του αλλά την κρυφή αγαπηmicroένη του που είναι η κόρη του άρχοντα της περιοχής και εντολοδόχου του έργου

Η παραλλαγή αυτή του επιτρέπει να πλέξει επί πλέον και ένα δραmicroατικό ειδύλλιο Ο Πρωτοmicroάστορας έχει να επιλέξει το δικό του θάνατο ή το θάνατο της αγαπηmicroένης του που η microάγισσα laquomicroάναraquo λέγει ότι πρέπει να θυσιαστεί για να στεριώσει το γιοφύρι Οδεύει προς τον θάνατο όταν η αγαπηmicroένη του προκειmicroένου να τον σώσει αποκαλύ-πτεται προς microεγάλη οδύνη του πατέρα της ο οποίος δεν αντέχει να την απαρνηθεί παντοτινά αλλά τρέχει να την αγκαλιάσει καθώς την σέρνουν στο ποτάmicroι

Στο ποιητικό δράmicroα κυριαρχεί η ποιητικότητα της γλώσσας Στο ποιητικό αυτό δράmicroα του Νίκου Καζα-ντζάκη η ποιητικότητα εκφράζεται στον ιαmicroβικό κυmicroατι-σmicroό του λόγου που κατά καιρούς γίνεται κανονικός δεκα-πεντασύλλαβος

laquoΜη microελετάτε το κακό γιατί θα microας ξανάρθει (σελ 6) Όσο κι αν τρέχεις να σωθείς σε φτάνει και σrsquo αδράχνειraquo (σελ 7)

Και στο απόσπασmicroα που παραθέσαmicroε πιο πριν ανι-χνεύονται τέσσερις τέτοιοι δεκαπεντασύλλαβοι

Είναι χαρακτηριστικό πως η πρόζα του ποιητικού αυτού δράmicroατος του Νίκου Καζαντζάκη και η ποίηση του Μα-νώλη Πρατικάκη microε τον ελεύθερο στίχο συγκλίνουν ακρι-βώς στον ιαmicroβικό αυτό δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής παράδοσης (Βλέπε βιβλιοκριτικά microας σηmicroειώmicroατα για το έργο του ΚΕ Ιούλης και Αύγουστος Σεπτέmicroβρης 1992) Επίσης η laquoγύφτισσα ψυχήraquo (σελ 25) του Καζαντζάκη συνάδει microε τους γύφτους του Πρατικάκη σύmicroβολο του πλάνητα και του microη συmicroβιβασmicroένου στην ποίηση του

laquoΣυγκρητολογίεςraquo Τον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo τον διαβάσαmicroε σε φωτογραφική

ανατύπωση του πρωτότυπου που φέρει microάλιστα και το

57

ψευδώνυmicroο του Καζαντζάκη Πέτρος Ψηλορείτης microαζί microε τη γαλλική microετάφραση του έργου από τον ∆ηmicroήτρη Φίλια

∆εν microπορούmicroε να εκτιmicroήσουmicroε το επιτυχηmicroένο ή microη της microετάφρασης microια και αυτό microπορεί να το κάνει microόνο κά-ποιος που έχει τη γαλλική για microητρική του γλώσσα Αντι-microετωπίζουmicroε όmicroως microε δυσπιστία κάθε απόπειρα microετά-φρασης σε microη microητρική γλώσσα και microάλιστα λογοτεχνικού κειmicroένου microε έντονα ποιητικά στοιχεία Θα θέλαmicroε επίσης όπως συνηθίζεται στις δίγλωσσες microεταφράσεις στη microια σελίδα να είναι το πρωτότυπο και στην άλλη η microετά-φραση όχι τόσο για τον ευκολότερο έλεγχο της ποιότητάς της όσο για τη διευκόλυνση των σπουδαστών της ελληνι-κής και γαλλικής αντίστοιχα (έχω χρησιmicroοποιήσει κατά κόρον τέτοιου είδους δίγλωσσες εκδόσεις microελετώντας ξέ-νες γλώσσες) Όπως και να rsquoχει το πράγmicroα είναι ευπρόσ-δεκτη microια microετάφραση σε ξένη γλώσσα ενός νεανικού έρ-γου ασφαλώς όχι εmicroπορικού Αν και είναι χωρίς χρονο-λογία έκδοσης (η ευθύνη βαρύνει τις γαλλικές εκδόσεις ΑDie) συmicroπίπτει microάλλον microε τη φετινή χρονιά έτος Καζα-ντζάκη

Τα τρία laquoΓεφύρια της Άρταςraquo και laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις

καmicroάρεςraquo Φιλολογική Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2001 τεύ-χος 75 σελ 70-74

Η παραλογή laquoΤο γεφύρι της Άρταςraquo αξιώθηκε να γνω-

ρίσει τρεις δραmicroατοποιήσεις microέσα σε τέσσερα χρόνια στις αρχές του αιώνα από ισάριθmicroους έλληνες δραmicroατουρ-γούς και microια microυθιστορηmicroατική microετάπλαση στα τέλη του αιώνα microας από τον διάσηmicroο αλβανό συγγραφέα Ισmicroαήλ Κανταρέ που φέρει τον τίτλο laquoΤο γεφύρι microε τις τρεις κα-microάρεςraquo Θα ασχοληθούmicroε πρώτα microε τις δραmicroατοποιήσεις

Η πρώτη χρονολογικά είναι του Ηλία Βουτιερίδη microε τίτλο laquoΤο γιοφύρι της Άρταςraquo δηmicroοσιευmicroένη στο laquoΝουmicroάraquo το 1905 Η δεύτερη είναι του Παντελή Χορν microε τίτλο laquoΤο ανεχτίmicroητοraquo δηmicroοσιευmicroένη σε ανεξάρτητο τόmicroο microαζί microε το microονόπραχτό του laquoΟ ξένοςraquo το 1906 Η τρίτη είναι του Νίκου Καζαντζάκη microε τίτλο laquoΠρωτοmicroάστοραςraquo

58

που γράφηκε το 1909 και υποβλήθηκε στον Λασσάνειο ∆ραmicroατικό Αγώνα όπου βραβεύτηκε microε χρηmicroατικό έπα-θλο 1000 δραχmicroών

Πριν προχωρήσουmicroε στην σύγκριση του έργου των τριών αυτών δραmicroατουργών ας θυmicroίσουmicroε microε δυο λόγια την υπόθεση της παραλογής

Χτίζεται το γιοφύρι της Άρτας αλλά δεν microπορεί να στε-ριώσει Το στοιχειό του ποταmicroού τους λέει ότι πρέπει να στοιχειώσουν τη γυναίκα του πρωτοmicroάστορα Την ξεγε-λούν ότι τάχα έπεσε το δαχτυλίδι του πρωτοmicroάστορα στο ποτάmicroι αυτή πάει να το φέρει και αρχίζουν να την laquoστοι-χειώνουνraquo Καταλαβαίνοντας ότι την ξεγέλασαν αρχίζει τις κατάρες Τις γυρνάει όmicroως σε ευχές όταν της θυmicroίζουν ότι έχει αδελφό που microπορεί να περάσει απrsquo αυτό το γιο-φύρι

Το έργο του Βουτιερίδη παρουσιάζει αρκετή απόκλιση από τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών απrsquo ότι τα έργα εκείνων microεταξύ τους Έτσι η κατηγορία του Βουτιε-ρίδη που σε συνέντευξή του η οποία δηmicroοσιεύτηκε στην εφηmicroερίδα laquoΑθήναιraquo στις 461911 θεωρεί τον Παντελή Χορν ως microιmicroητή του και τον Καζαντζάκη ως λογοκλόπο1 είναι ασύστατη Ήταν αναπόφευκτο να αντλήσουν ορι-σmicroένα στοιχεία από το έργο του microια και προηγείται χρο-νικά όmicroως σε καmicroιά περίπτωση τα έργα των δυο άλλων δραmicroατουργών δεν συνιστούν microίmicroηση ή λογοκλοπή Αν laquoέκλεψεraquo κάτι ο Καζαντζάκης αυτό είναι το όνοmicroα της Σmicroαράγδας και microε δεδοmicroένο ότι θα microπορούσε να χρησι-microοποιήσει κάποιο άλλο όνοmicroα αυτό συνιστά microια έmicromicroεση αναγνώριση ενός έργου που είχε υπόψη του πριν συνθέ-σει το δικό του Όσο για λογοκλοπή αυτή θα ήταν αρκετά δύσκολη από ένα έργο ποιητικό microε ιαmicroβικούς δεκατρισύλ-λαβους όπως είναι το έργο του Βουτιερίδη σε ένα έργο σε πεζό λόγο όπως του Καζαντζάκη Όσο για την microίmicroηση το microόνο στοιχείο στο οποίο ο Χορν έχει microιmicroηθεί τον Βουτιε-ρίδη είναι η διαταγή του άρχοντα ότι οι εργάτες θα χά-σουν το κεφάλι τους αν δεν χτίσουν το γιοφύρι Και το στοιχείο αυτό microάλιστα ο Χορν το παραλλάσσει Στο δικό του έργο τη διαταγή αυτή του άρχοντα την εισηγήθηκε ο

59

ίδιος ο πρωτοmicroάστορας για να microην του φύγουν οι εργά-τες Επίσης το πρόσωπο της microάγισσας που απουσιάζει στον Χορν ή της microητέρας της κόρης που απουσιάζει στον Καζαντζάκη αποτελούν εύκολες επινοήσεις και προσθή-κες σε δραmicroατοποιήσεις microιας παραλογής microόλις 43 στίχων χωρίς να είναι ανάγκη να αποδώσουmicroε τη δεύτερη σε microί-microηση της πρώτης Όσο για τις λεπτοmicroέρειες της πλοκής αυτές κινούνται ανεξάρτητα η microια από την άλλη και στους τρεις δραmicroατουργούς πράγmicroα που επίσης καθιστά ασύ-στατη τη microοmicroφή της microίmicroησης

Τελικά αν κάποιος microιmicroήθηκε αυτός είναι ο ίδιος ο Βου-τιερίδης Όmicroως η microίmicroηση η δική του αντί να αποτελεί αντι-κείmicroενο ψόγου αποτελεί microια από τις κύριες αρετές του έρ-γου του Όταν ο δραmicroατουργός ακολουθεί τα υψηλά πρό-τυπα της αρχαίας ελληνικής δραmicroατουργίας τότε δεν microι-λάmicroε πια για microίmicroηση αλλά για διακειmicroενική επιρροή

Τη δυνατότητα της επιρροής αυτής την προσφέρει κατrsquo αρχήν ο ίδιος ο microύθος της παραλογής Ως θεmicroατικό microοτίβο του θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε τη θυσία της κοπέ-λας για το καλό της κοινότητας Τη θυσία αυτή η κοπέλα αρχικά την αντιmicroετωπίζει microε σπαραγmicroό στη συνέχεια όmicroως την αποδέχεται microε κατανόηση Το microοτίβο αυτό στην πραγmicroατικότητα εξάγεται από πραγmicroατικές ανθρωποθυ-σίες που συνέβαιναν σε προαρχαϊκές κοινωνίες

Το θεmicroατικό αυτό microοτίβο διαθέτει από κοινού ο microύθος της παραλογής laquoΤης Άρτας το γιοφύριraquo microε τον microύθο της ευριπίδειας τραγωδίας laquoΙφιγένεια εν Αυλίδιraquo Εδώ απλά αλλάζουν ορισmicroένες λεπτοmicroέρειες Στην laquoΙφιγένεια εν Αυ-λίδιraquo αυτός που θυσιάζει είναι ο πατέρας ενώ στους τρεις δραmicroατουργούς microας είναι ο σύντροφος Ο αγαπηmicroένος στη δραmicroατοποίηση του Καζαντζάκη ο σύζυγος στις δρα-microατοποιήσεις του Χορν και του Βουτιερίδη

Όσον αφορά τις καθαυτό διακειmicroενικές επιρροές στον Βουτιερίδη ο θρήνος της Σmicroαράγδας θυmicroίζει αρκετά το θρήνο της Αντιγόνης2 Επίσης η ∆άφνη η microάγισσα θυmicroίζει τον Τειρεσία στην απροθυmicroία της να οmicroολογήσει τις φρι-κτές αλήθειες3 και ο πρωτοmicroάστορας τον Οιδίποδα στις απειλές που εκστοmicroίζει όταν θα ακούσει τη φοβερή υπό-

60

δειξη Το ίδιο και ο Φλώρος κατηγορώντας τη ότι όσα είπε τα είπε δασκαλεmicroένη4 Η microίmicroηση βέβαια δεν είναι έντονη και αν δεν επρόκειτο για τα αριστουργήmicroατα της κλασικής microας παράδοσης τα οποία είχε οπωσδήποτε υπόψη του ο Χορν θα microιλάγαmicroε απλώς για κοινούς τό-πους

Τόσο ο Βουτιερίδης όσο και ο Χορν αξιοποιούν έναν κοινό τόπο στη λογοτεχνία την προαίσθηση που επαλη-θεύεται Πολύ πριν η microάγισσα ∆άφνη πει τις προφητείες της η Χρυσούλα η microάνα της Σmicroαράγδας όπως και η κυρά Βασιλική στον Χορν έχει τις δικές της microαύρες προ-αισθήσεις

Ο Βουτιερίδης υπέροχα οικοδοmicroεί την αίσθηση του τραγικού κατά το πρότυπο των τραγικών microύθων επινοώ-ντας microια προγονική κατάρα Ο παππούς του πρωτοmicroά-στορα έκλεψε την αγαπηmicroένη νεράιδα του στοιχειού του ποταmicroού την πήρε σπίτι και την έκανε σκλάβα του Το στοιχειό τον καταράστηκε Ο πατέρας του έπεσε από το γιοφύρι στο ποτάmicroι και πνίγηκε ενώ η microάνα του περνώ-ντας επίσης από το γιοφύρι ένιωσε τέτοια τροmicroάρα που έmicroεινε βουβή και αργότερα πέθανε Τώρα το στοιχειό ζη-τάει λαχταριστή γυναίκα σαν τη δική του αγαπηmicroένη Τέ-τοια είναι η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα

Το έργο αυτό του Βουτιερίδη αποτελεί ένα συmicroφυρmicroό του καθαρευουσιάνικου κλασικισmicroού του 19ου αιώνα (η laquoΦαύσταraquo και η laquoΜερόπηraquo του Βερναρδάκη υπήρξαν οι πιο υψηλές στιγmicroές του) microε τον υστερότερο ροmicroαντισmicroό που στηρίζεται στη δηmicroοτική γλώσσα και στη λαϊκή παρά-δοση

Οι επόmicroενες δραmicroατοποιήσεις του Χορν και του Καζα-ντζάκη σε πεζό λόγο παρά τους διάσπαρτους κανονικούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που τον κοσmicroούν πε-ρισσότερο στον Καζαντζάκη και λιγότερο στον Χορν έχουν ως δραmicroατουργικά πρότυπα τα ονειροδράmicroατα του Γιάννη Καmicroπύση Και ενώ ο Καζαντζάκης προλαβαίνει να κάνει τη θητεία του στο αστικό δράmicroα microε το laquoΞηmicroερώνειraquo και το laquoΦασγάraquo στο οποίο όmicroως ήδη διαφαίνεται η στροφή προς το ονειρόδραmicroα ο Χορν ξεκινάει microε το ονει-

61

ρόδραmicroα γράφοντας τον laquoΞένοraquo Όπως γράφει στην ει-σαγωγή του έργου η Έφη Βαφειάδη laquoΟ Χορν φαίνεται να ακολουθεί τη γραmicromicroή των ονειροδραmicroάτων του Κα-microπύσηraquo αντίληψη που πρωτοδιατυπώνει ο Γρηγόριος Ξενόπουλος5

Ο Χορν συmicroφύρει στη δική του δραmicroατοποίηση microια άλλη παραλογή αυτή του laquoΚολυmicroπητήraquo Του προσφέρε-ται έτσι το πλεονέκτηmicroα να παρουσιάσει το σκανδαλώδες τmicroήmicroα από το δεύτερο microέρος όπου το στοιχειό microεταmicroορ-φώνεται σε laquoωριά γυναίκαraquo και πλανεύει τον πρωτοmicroά-στορα

Ο αισθησιασmicroός κυρίαρχος σε αυτή τη σκηνή όπως άλλωστε και στο microονόπρακτο laquoΟ ξένοςraquo στοίχισε την πειθαρχική δίωξη του Χορν εξαιτίας microιας καταγγελίας στο Υπουργείο Ναυτικών για προσβολής της δηmicroόσιας ηθι-κής Ανάmicroεσα στους microάρτυρες υπεράσπισης ήταν και ο Κωστής Παλαmicroάς ∆εν κάθισε το εδώλιο του κατηγορου-microένου γιατί απαλλάχτηκε microε βούλευmicroα Εξαιτίας όmicroως αυ-τής της δίωξης έγινε γνωστός στους φιλολογικούς κύ-κλους Πάντως αυτό που ίσως σοκάρισε κατά βάθος δεν ήταν τόσο ο αισθησιασmicroός του έργου όσο η ψυχαρική του γλώσσα

Στην παραλογή αυτή υπάρχει ένα ακόmicroη στοιχείο το οποίο υπάρχει και στην παραλογή του laquoΓεφυριού της Άρ-ταςraquo Στο laquoΓιοφύρι της Άρταςraquo η γυναίκα του πρωτοmicroά-στορα ξεγελιέται από τους microαστόρους να κατέβει στο πο-τάmicroι για να βρει το δαχτυλίδι του άντρα της που τάχα του έπεσε στο νερό Στην παραλογή του laquoΚολυmicroπητήraquo το στοιχειό ξεγελάει τους περαστικούς microε τη microορφή της laquoωριάς γυναίκαςraquo ότι τάχα της έπεσε το δαχτυλίδι στο πηγάδι και παρακαλεί να της το φέρουν Ο άτυχος που κατεβαίνει να της το πιάσει δεν ξανανεβαίνει πάνω

Στη έργο του γίνεται microια αντεστραmicromicroένη χρήση Ξεγε-λιέται η Φλαντρώ η γυναίκα του Αντρέα του πρωτοmicroά-στορα να κατέβει στο ποτάmicroι και να αφήσει προσφορά το laquoανεχτίmicroητοraquo πατρογονικό δαχτυλίδι της στο στοιχειό για να στεριώσει το ποτάmicroι Όmicroως το ανεχτίmicroητο που ζήτησε το στοιχειό είναι η ίδια

62

Ο πρωτοmicroάστορας θα θελήσει να τη σώσει όmicroως εmicroποδίζεται από τους microαστόρους Είναι έτοιmicroος να παραι-τηθεί από το υψηλό του έργο για χάρη της οικογενειακής του ευτυχίας όmicroως είναι πια αργά Οι microαστόροι τού είχαν ζητήσει να παραιτηθεί από την κατασκευή του γεφυριού απειλώντας ότι θα τον παρατήσουν Αυτός για να τους αποτρέψει πείθει τον άρχοντα να εκδώσει διαταγή πως όποιος τα παρατήσει θα χάσει το κεφάλι του Έτσι τώρα κινδυνεύει το δικό του κεφάλι

Το λογύδριο του Ανδρέα microια σελίδα ότι θα στεριώσει laquoτης αγάπης το γιοφύριraquo δεν καταφέρνει να κρύψει την εντύπωση ότι laquoτην ανάγκη φιλοτιmicroία ποιούmicroενοςraquo τρέχει να ρίξει τον πρώτο λίθο

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο νιτσεϊκός ήρωας-υπεράν-θρωπος του laquoΑνεχτίmicroητουraquo που πρωταγωνιστεί στα έργα της εποχής microε έναν ιδιότυπο σοσιαλιστικής προέλευσης ανθρωπισmicroό λυγίζει στο τέλος από τη δύναmicroη της αγά-πης Το ίδιο όπως και ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη ο οποίος αρνείται να προδώσει ποια είναι η αγαπηmicroένη του ώστε να αποτρέψει τη θυσία της και οδεύει ο ίδιος προς το θάνατο Όmicroως η microεγαλοσύνη του καζαντζακικού ήρωα διατηρείται ακέραια καθώς ο ίδιος προσφέρεται να θυσιαστεί ενώ ο Πρωτοmicroάστορας του Χορν υποχωρεί microόλις microαθαίνει ότι κινδυνεύει το κεφάλι του αν δεν χτιστεί η γέφυρα

Το πρόβληmicroα microε τον Χορν όπως επισηmicroαίνει ο Πέτρος Βλαστός6 είναι ότι έmicroεινε υπερβολικά πιστός στην παρα-λογή του Το δηλώνει άλλωστε ο ίδιος ο Χορν ως προ-γραmicromicroατική αρχή του laquoνα microην ξεφεύγω όσο microου ήτανε βολετό απrsquo το microονοπάτι της παράδοσηςraquo Προτάσσει microάλιστα στο έργο την παραλογή λες και προκαλεί τον αναγνώστη να κρίνει την απόκλιση της δραmicroατοποίησής του από το πρότυπό της

Ο Καζαντζάκης δεν δίστασε να παραλείψει από τη δική του δραmicroατοποίηση τον στίχο laquoπαίρνει κι ο Πρωτοmicroάστο-ρας και ρίχνει microέγα λίθοraquo ∆ίνει βέβαια οδηγίες στους microα-στόρους του όmicroως συνεχώς ενθαρρύνει την αγαπηmicroένη του την παρηγορεί και microε κάθε τρόπο της εκφράζει την

63

αγάπη του Ο Χορν αντίθετα τελειώνει το δικό του έργο microε microια κατά λέξη microεταφορά της παραλογής

Ο Καζαντζάκης έχει κατορθώσει να φέρει σε πρώτο πλάνο και το δεύτερο από τα δυο τραγικά στοιχεία της παραλογής (το πρώτο είναι η αποδοχή της θυσίας από την κόρη) πράγmicroα που αδυνατεί ο Χορν στην προσπά-θειά του να microείνει πιστός στο πρότυπό του Το τραγικό αυτό στοιχείο είναι η θυσία της αγαπηmicroένης microπροστά στην επιταγή microιας ανώτερης microοίρας Γιατί τραγικά πρό-σωπα στο microύθο είναι όχι microόνο η κόρη αλλά και ο πρωτο-microάστορας που αναγκάζεται να θυσιάσει την αγαπηmicroένη του Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει πιο έντονα την αγάπη που τους ενώνει microε τον να δείχνει την Σmicroαράγδα όχι ως γυναίκα του πρωτοmicroάστορα αλλά ως κρυφή του αγαπη-microένη Ακόmicroα microε την προσφορά αυτοθυσίας δείχνει το microέ-γεθος της αγάπης του Ο πρωτοmicroάστορας δεν αποκαλύ-πτει παρrsquo όλες τις πιέσεις που δέχεται την αγαπηmicroένη του και οδεύει προς το θάνατο και αυτή πάλι για να τον σώσει αποκαλύπτεται Μrsquo αυτό τον τρόπο ο Καζαντζάκης δηmicroιουργεί microια ακόmicroη τραγική φιγούρα αυτή του πατέρα που αν και εξοργισmicroένος αρχικά αγκαλιάζει στη συνέχεια microε αγάπη την κόρη του7

Το τραγικό αυτό στοιχείο όmicroως βρίσκεται σε αντίθεση microε το νιτσεϊκό πρότυπο του υπερανθρώπου που φαίνεται να έλκει και τους τρεις δραmicroατουργούς microια αντίθεση ασυmicroφιλίωτη και αγεφύρωτη Ο καζαντζακικός πρωτοmicroά-στορας ξανθός λεβέντης κατηγορείται ότι εξαιτίας της αγάπης του προς τη Σmicroαράγδα δεν microπορεί να συγκε-ντρωθεί στη δουλειά του laquoΤα χέρια του που τρέmicroουνε για τη γυναίκεια σάρκα τη microαλακιά και ζεστή δεν είναι αγνά για τα microεγάλα έργα ∆εν είναι αγνός ∆εν είναι αγνόςraquo8 τον κατηγορεί η microάνα Όσο για τον Αντρέα του Χορν ενώ ωmicroά δηλώνεται από ένα microάστορα ότι laquomicroια γυναίκα γι αυ-τόνε δε θα microπορούσε ποτέ να είναι κάτι ανεχτίmicroητοraquo9 πιο πριν τον είδαmicroε να ξεχνάει το laquoανεχτίmicroητόraquo του και να τρέχει πίσω από την laquoωριά γυναίκαraquo Ενώ ο καζαντζακι-κός πρωτοmicroάστορας είναι έτοιmicroος να θυσιαστεί για χάρη της αγαπηmicroένης του ο πρωτοmicroάστορας του Χορν microόλις

64

microαθαίνει ότι κινδυνεύει το δικό του κεφάλι θυσιάζει την αγάπη του Ο πρωτοmicroάστορας του Καζαντζάκη διατηρεί κάτι από τη microεγαλοσύνη του υπερανθρώπου microε την προ-σφερόmicroενη αυτοθυσία του Ο πρωτοmicroάστορας του Χορν φέρεται ως απλός δειλός Πιο πριν τον είδαmicroε έτοιmicroο να εγκαταλείψει το microεγαλεπήβολο σχέδιό του για χάρη microιας γήινης οικογενειακής ευτυχίας Την αντίθεση ανάmicroεσα στον υπεράνθρωπο και τον ερωτευmicroένο πρωτοmicroάστορα microόνο ο καζαντζάκης microπόρεσε λίγο να γεφυρώσει

Η κριτική έχει επισηmicroάνει ότι στο έργο του Χορν υπάρ-χει microια επιρροή από τον laquoΕχθρό του λαούraquo του Ίψεν10

Όντως υπάρχει η χαρακτηριστική σκηνή όπου ο ήρωας είναι πολιορκηmicroένος από τους microαστόρους του και τους κατηγορεί ότι αδυνατούν να κατανοήσουν τους υψηλούς του στόχους

Το έργο αυτό φαίνεται να έχει επηρεάσει και τους δυο άλλους δραmicroατουργούς Τον Καζαντζάκη όχι όmicroως στον laquoΠρωτοmicroάστοραraquo αλλά στο laquoΦασγάraquo όπως επισηmicroά-ναmicroε σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο (Βλέπε Κρητικά Επίκαιρα ∆εκέmicroβρης 1997) Όσο για τον Βουτιε-ρίδη θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε την ίδια υπόθεση Στο έργο του βλέπουmicroε τον πρωτοmicroάστορα να πολιορκείται στο σπίτι του από τους microαστόρους που τον πιέζουν να δώσει τη γυναίκα του για θυσία Η οmicroοιότητα βέβαια είναι καθαρά εικονιστική αφού εδώ δεν παρουσιάζεται ο πρω-τοmicroάστορας ως ο φωτισmicroένος που ο απλός λαός αδυνατεί να κατανοήσει

Και microια τελευταία παρατήρηση Ενώ η γυναίκα του πρωτοmicroάστορα του Χορν έχει χάσει αρκετό από τον ερω-τισmicroό της αντίθετα στο έργο του Καζαντζάκη και του Βου-τιερίδη τον διατηρούν ακέραιο Η γυναίκα στο έργο του Χορν είναι παντρεmicroένη και ο άντρας της εύκολα ξεπλα-νεύεται από την laquoωριά γυναίκαraquo στην οποία έχει microετα-microορφωθεί το στοιχειό Στον Καζαντζάκη η γυναίκα ως κρυφή αγαπηmicroένη διατηρεί ακέραιο τον ερωτισmicroό της Στον Βουτιερίδη microπορεί να είναι παντρεmicroένη και microε παιδί microάλιστα όmicroως είναι ακόmicroη ποθητή ως γυναίκα αν και ίσως όχι απrsquo τον άντρα της Ο Φλώρος είναι τρελά ερω-

65

τευmicroένος microαζί της και της προτείνει να τη φυγαδεύσει για να τη σώσει Και όταν στο τέλος τα πάντα είναι έτοιmicroα για τη θυσία και αυτή δίνει τις γνωστές κατάρες ο Φλώρος από την απελπισία του που θα πεθάνει η γυναίκα που αγαπά πέφτει στο ποτάmicroι και πνίγεται Οι κατάρες της έχουν ήδη αρχίσει να πιάνουν Αυτό συντελεί στη microετα-στροφή της κάνοντάς τη να γυρίσει τις κατάρες σε ευχές microε ένα τρόπο ολότελα πιο πειστικό απrsquo ότι στο έργο του Βουτιερίδη ο οποίος επαναλαmicroβάνει απλά microε την ίδια συντοmicroία τη σκηνή της παραλογής

Συνοψίζοντας βλέπουmicroε ότι το έργο του Καζαντζάκη και του Βουτιερίδη έχει εντονότερο το τραγικό στοιχείο παρά την ανοmicroοιογένεια στη microορφή των δύο έργων (πεζό το ένα έmicromicroετρο το άλλο) σε αντίθεση microε το έργο του Χορν Ίσως γιατί ο Χορν προσπάθησε να microείνει όσο γινό-ταν πιο πιστός στο πρότυπό του Αυτό δείχνει ότι η αντι-γραφή της επιφάνειας των γεγονότων συχνά προδίδει την αλήθεια του βάθους τους στην οποία microπορεί να microείνει πιο πιστή η παραmicroόρφωσηπαραλλαγή τους Τη θέση αυτή του εικαστικού εξπρεσιονισmicroού υποστηρίξαmicroε πριν έξι χρόνια σε βιβλιοκριτικό microας σηmicroείωmicroα για το έργο της Μάρως ∆ούκα laquoΕις τον πάτο της εικόναςraquo11 Αυτό που ενδιαφέρει σε τελευταία ανάλυση δεν είναι η αλήθεια της microορφής της εξωτερικής επιφάνειας των γεγονότων αλλά του περιεχοmicroένου ως βαθιάς αλήθειας τους

Συγκρίνοντας τις τρεις αυτές δραmicroατοποιήσεις microε το έργο του Ισmicroαήλ Κανταρέ έχουmicroε να κάνουmicroε τις εξής πα-ρατηρήσεις

Παρόλο που το φανταστικό το οποίο είναι κυρίαρχο στις τρεις δραmicroατοποιήσεις έχει εισβάλλει και στο ευρω-παϊκό microυθιστόρηmicroα τα τελευταία χρόνια microε τη microορφή του εισαγόmicroενου από τη λατινική Αmicroερική laquomicroαγικού ρεαλι-σmicroούraquo ο Ισmicroαήλ Κανταρέ φαίνεται αλώβητος από την καινούρια τάση Το έργο του είναι ρεαλιστικό απrsquo άκρη σrsquo άκρη Ο θρύλος του γεφυριού λειτουργεί απλώς ως mise en abyme12 προσφέροντας όmicroως επί πλέον τα στοιχεία εκείνα που θα προωθήσουν τη ρεαλιστική πλοκή

66

Χοντρικά δυο εταιρίες εκmicroεταλλεύονται τις λαϊκές προ-λήψεις και στηριζόmicroενες τον θρύλο δηmicroιουργούν τις κα-τάλληλες συνθήκες για να κάνουν τη δουλειά τους Η εται-ρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo θέλει να φτιάξει ένα γεφύρι και σκηνοθετεί microια κρίση επιληψίας την οποία ερmicroηνεύει ως θεϊκή επιταγή για να κτισθεί το γεφύρι Η εταιρία laquoΠορ-θmicroεία και Σχεδίεςraquo θέλει να σταmicroατήσει την κατασκευή του και microε πληρωmicroένους ραψωδούς διαδίδει το γνωστό microύθο Ταυτόχρονα πληρώνει κάποιον για να προκαλεί ζη-microιές στο γεφύρι αποδίδοντας την καταστροφή στην αψή-φηση του microύθου Η εταιρία laquoΓεφύρια και δρόmicroοιraquo αξιο-ποιεί microε τη σειρά της το microύθο Προκηρύσσει αmicroοιβή για όποιον δεχθεί να θυσιαστεί ώστε να στοιχειώσει το γε-φύρι Στο τέλος πιάνουν αυτόν που καταστρέφει το γε-φύρι τον σκοτώνουν και τον κτίζουν σε microια καmicroάρα microε microόνο το κεφάλι έξω λέγοντας ότι δέχθηκε ο ίδιος να αυ-τοθυσιαστεί για να εισπράξει η οικογένειά του την τερά-στια χρηmicroατική αmicroοιβή Στο τέλος τα microέλη της οικογένειάς του τσακώνονται για τη microοιρασιά

Ιστορικό φόντο του έργου είναι το 1377 παραmicroονές της κατάληψης της Αλβανίας από τους Τούρκους Έτσι σε microια τέτοια παρωχηmicroένη εποχή γίνεται πιο ρεαλιστικά πι-στευτή microια τέτοια εκmicroετάλλευση του microύθου από εκείνους που θα microπορούσαmicroε να χαρακτηρίσουmicroε σήmicroερα ως κε-φαλαιοκράτες εκείνης της εποχής

Στο microυθιστόρηmicroα λοιπόν βλέπουmicroε microια αποmicroυθοποίηση του microύθου ενώ στις τρεις δραmicroατουργίες βλέπουmicroε την εκmicroετάλλευσή του για τη δηmicroιουργία τραγικών καταστά-σεων στηριζόmicroενες στο αιώνιο δίληmicromicroα της αυτοθυσίας και της θυσίας πάνω όmicroως στην σύγχρονη θεmicroατική του έρωτα

Η αποmicroυθοποίηση αυτή γίνεται όχι microόνο πάνω στην αφηγηmicroατική γραmicromicroή της ιστορίας αλλά και παρεκβατικά Το microυθιστόρηmicroα προϊόν του αστικού ορθολογισmicroού ανι-χνεύει τα αίτια και προχωρεί περισσότερο laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo από ότι η ίδια η τραγωδία Στο microύθο του κτισίmicroατος microιας γυναίκας στα θεmicroέλια ενός κάστρου ο Κανταρέ αναρωτιέται γιατί πήγε microόνο η microια αδελφή στο

67

Κάστρο ενώ οι άλλες δεν πήγαν και προσφέρει διάφορες ευλογοφανείς εξηγήσεις Ο microύθος αντίθετα όπως εκφρά-ζεται καθαρότερα στο δηmicroοτικό τραγούδι και στις παραλο-γές δεν ενδιαφέρεται για την αληθοφάνεια των συmicroβά-ντων το laquoγιατίraquo των γεγονότων αλλά για την δραmicroατική ένταση και την ατmicroόσφαιρα που δηmicroιουργούν Θαυmicroά-ζουmicroε την επινοητικότητα του Καντερέ στο να δώσει τόσες ευλογοφανείς εξηγήσεις όmicroως πιστεύουmicroε ότι δεν έχουν microεγάλη σχέση microε την ερmicroηνευτική προσέγγιση παρά απλά αποδεικνύουν την οξύνοιά του στο να αναδεικνύει κάποια ζητήmicroατα άσχετα από την άποψη της πρόσληψης αφού τον δέκτη δεν θα τον απασχολήσουν ποτέ

∆υο ειδολογικές διαφορές του δράmicroατος και του microυθι-στορήmicroατος είναι η έκταση και το δέσιmicroο της πλοκής Το microυθιστόρηmicroα ως microεγαλύτερο σε έκταση ακόmicroα και αν πρόκειται για ένα έργο microόλις 130 σελίδων όπως αυτό του Κανταρέ επιτρέπει παρεκβάσεις αρκετά άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή αφήγησης πράγmicroα που για το δράmicroα είναι πολυτέλεια όπου όλα έλκονται ως microαγνήτης στον κε-ντρικό πυρήνα της πλοκής microη επιτρέποντας τη διείσδυση κανενός περιττού στοιχείου Ο Κανταρέ βρίσκει στο microυθι-στόρηmicroά του αυτό χώρο για να παραπονεθεί πως οι Έλ-ληνες έκλεψαν τους θεούς τους δίνοντας ετυmicroολογικές ερmicroηνείες των λέξεων Ζευς (από το ze που σηmicroαίνει φωνή) ∆ήmicroητρα (από το dhe που σηmicroαίνει γη) Θέτις (από το det που σηmicroαίνει θάλασσα) και Οδυσσεύς (από το udheuml που σηmicroαίνει δρόmicroος)

∆εν θέλουmicroε να υπεισέλθουmicroε εδώ στην ορθότητα της γλωσσολογικής ερmicroηνείας αλλά απλά να επισηmicroάνουmicroε την παρέκβαση από την κύρια γραmicromicroή της αφήγησης Με τον ίδιο τρόπο πιο κάτω ο Κανταρέ υποστηρίζει ότι οι δυο προαναφερθέντες microύθοι είναι αλβανικής προέλευσης και ας διεκδικούν την πατρότητά τους όλοι οι λαοί των Βαλ-κανίων Βασίζει δε την άποψή του αυτή στην έννοια της laquomicroπέσαςraquo που πάνω της στηρίζονται και οι δυο microύθοι Και πάλι δεν θα κρίνουmicroε την ορθότητα των ισχυρισmicroών του απλώς επισηmicroαίνουmicroε τη δυνατότητα που προσφέρει το microυθιστόρηmicroα σε σχέση microε το δράmicroα για κάθε είδους

68

παρεκβάσεις άσχετες microε την κύρια γραmicromicroή της αφήγη-σης

Ποιος είναι άραγε ο βασικός στόχος του Κανταρέ σrsquo αυτό το έργο Να θέλει άραγε κι αυτός να microας microιλήσει για τη laquoδιχόνοια που βαστάειraquo εξεικονίζοντας τις διαφορές των φεουδαρχών της Αλβανίας που δεν κατάφεραν να οmicroονοήσουν ούτε microπροστά στον κίνδυνο της τουρκικής απειλής Μήπως θέλει να microας δείξει ότι η ιστορία επανα-λαmicroβάνεται

Όταν διαβάζουmicroε το συνοριακό επεισόδιο microε τους επτά τούρκους ιππείς που πήγαν να περάσουν τη γέφυρα αψηφώντας τα laquoαλτraquo των φρουρών της έχω την αίσθηση ότι κάτι microας θυmicroίζει

Σηmicroειώσεις 1 Θεοδώρας Παπαχατζάκη - Κατσαράκη Το θεατρικό

έργο του Νίκου Καζαντζάκη Αθήνα 1985 ∆ωδώνη σελ 37

2 laquoΣmicroαράγδα Σε χαιρετώ φως του ήλιου για στερνή φορά Μες στα παλάτια microου τα ογρά που microπαίνω θάβω την αγάπη microου και τη χαράraquo (Νουmicroάς 5 Ιουνίου 1905 τ 151 σελ 4) Παράβαλε

laquoὉρᾶτ ἔmicro ὦ γᾶς πατρίας πολῖται τὰν νεάταν ὁδὸν

στείχουσαν νέατον δὲ φέγγος λεύσσουσαν ἀελίου

κοὔποτ αὖθις ἀλλά micro ὁ παγκοίτας Ἅιδας ζῶσαν ἄγει

τὰν Ἀχέροντος ἀκτάν οὔθ ὑmicroεναίων ἔγκληρον οὔτ ἐπὶ νυmicroφείοις πώ microέ τις ὕmicroνος ὕmicroνησεν ἀλλ Ἀχέροντι νυmicro-φεύσωraquo

Και

laquoὮ τύmicroβος ὦ νυmicroφεῖον ὦ κατασκαφὴς οἴκησις

αἰείφρουρος οἷ πορεύοmicroαι πρὸς τοὺς ἐmicroαυτῆς ὧν

ἀριθmicroὸν ἐν νεκροῖς πλεῖστον δέδεκται Φερσέφασσ

ὀλωλότων ὧν λοισθία γὼ καὶ κάκιστα δὴ microακρῷ

κάτειmicroι πρίν microοι microοῖραν ἐξήκειν βίουraquo 3 laquo∆άφνη Να το rsquoτρωγε το στόmicroα microου φάγουσα κάλλιο Παρά να τrsquo άνοιγα και να βγουν τα δεν πρέπειraquo (Νου-

microάς 22 Μαΐου 1905 τ 149 σελ 5) Παράβαλε

69

Τειρεσίας laquoΠάντες γὰρ οὐ φρονεῖτ ἐγὼ δ οὐ microή ποτε

τἄmicro ὡς ἂν εἴπω microὴ τὰ σ ἐκφήνω κακάraquo 4 laquoΘωmicroάς Στρίγγλα κακιά Τη γλώσσα σου θα ξερι-

ζώσωraquo (Το ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Οιδίπους laquoΟὕτως ἀναιδῶς ἐξεκίνησας τόδε τὸ ῥῆmicroα καὶ ποῦ τοῦτο φεύξεσθαι δοκεῖςraquo

Και

Οιδίπους laquo Ἦ καὶ γεγηθὼς ταῦτ ἀεὶ λέξειν δοκεῖςraquo Ακόmicroη laquoΦλώρος Καταραmicroένη Ότι σrsquo ορmicroήνεψαν microαντεύειςraquo

(Στο ίδιο σελ 6) Παράβαλε Οιδίπους laquohellipmicroάγον τοιόνδε microηχανορράφον δόλιον

ἀγύρτην ὅστις ἐν τοῖς κέρδεσιν microόνον δέδορκε τὴν τέ-

χνην δ ἔφυ τυφλόςraquo Τέλος laquoΘωmicroάς Όχι Ποτές Πιστεύετε σε στρίγγλας λόγια Εσείς που ο νους σας θρέφεται στο σκοτάδι Μα εγώ που φως θωρώ λόγια τρελά τα παίρνωraquo (Στο

ίδιο σελ 6) Παράβαλε

Oιδίπους laquoΜιᾶς τρέφῃ πρὸς νυκτός ὥστε microήτ ἐmicroὲ microήτ

ἄλλον ὅστις φῶς ὁρᾷ βλάψαι ποτ ἄνraquo 5 Παντελή Χορν Τα θεατρικά Τόmicroος Α΄ Αθήνα 1993

Ίδρυmicroα Γουλανδρή - Χορν σελ 170 6 Πέτρος Ψηλορείτης Ο Πρωτοmicroάστορας Grenoble

1995 ADIE δίγλωσση έκδοση σε microετάφραση ∆ηmicroήτρη Φίλια σελ 266

7Η Θεοδώρα Παπαχατζάκη - Κατσαράκη επισηmicroαίνει ακόmicroη το στοιχείο της ύβρεως το οποίο όmicroως ενυπάρχει στο microύθο και το στοιχείο της τραγικής ειρωνείας στις απειλές του άρχοντα ότι θα τιmicroωρήσει microε θάνατο τον αίτιο της συmicroφοράς αγνοώντας ότι πρόκειται για την κόρη του Ο α σελ 38

8Σελ 26-27 9ο α σελ 236 10Ν Παπανδρέου Ο Ίψεν στην Ελλάδα Από την

πρώτη γνωριmicroία ως την καθιέρωση 1890-1910 Κέδρος

70

laquoΘεατρικές δοκιmicroέςraquo αρ 3 1983 σ 121 Αναφέρεται από την Έφη Βαφειάδη ο α σελ 196

11Κρητικά Επίκαιρα Μάρτης 1992 12Ισmicroαήλ Κανταρέ Το γεφύρι microε τις τρεις καmicroάρες

Αθήνα 1989 εκδόσεις του 21ου σελ 121 Χριστός (1921) Έχω δηλώσει ότι δεν microου αρέσει η ποίηση και έχω

γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου ότι δεν σκόπευα να διαβάσω το ποιητικό έργο του Καζαντζάκη Τελικά δια-βάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo έργο που απρό-σmicroενα microε ενθουσίασε αποφάσισα να διαβάσω και τις έmicro-microετρες τραγωδίες του και την laquoΟδύσσειαraquo

Ξεκινώ όπως και microε τις microη έmicromicroετρες χρονολογικά από τις πρωιmicroότερες στις υστερότερες Και η πρώτη έmicromicroετρη τραγωδία του είναι ο laquoΧριστόςraquo

Απογοητεύθηκα Στο έργο βρήκα microόνο ψήγmicroατα από τη σκέψη του Αλλά Καζαντζάκης είναι αυτός τώρα που microε έπιασε η όρεξη πρέπει να τον διαβάσω να αποκτήσω microια πιο πλατειά εικόνα για το έργο του έστω και διαβάζοντας έργα του που δεν microε ενθουσιάζουν

Ας δώσουmicroε όmicroως microια περίληψη του έργου Όπως και στο Βούδα το έργο κινείται σε δυο επίπεδα

Στο πρώτο επίπεδο έχουmicroε τον τυπικάρη (είναι εκείνος που διευθύνει την ακολουθία σε ένα microοναστήρι) που απευθύνεται στο εκκλησίασmicroα πριν γίνει το microυστήριο που αποτελεί το δεύτερο επίπεδο Με αυτά τα λόγια του ξεκι-νάει το έργο

laquoΌσοι είναι κατηχούmicroενοι να φύγουν Γυναίκες και παιδιά να φύγουν Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι κι όσοι κρυφά microε αρσενικά για θηλυκά δαιmicroόνια σmicroίγουν κι όσοι δε νιώθουν την καρδιά τους καθαρή να φύγουνraquo

71

Σηmicroαδιακοί θεατρίνοι αρρώστοι Ούτε οι ναζί δεν εί-χαν τέτοιο ρατσισmicroό Εν τάξει οι άρρωστοι και οι ανάπη-ροι αλλά και οι θεατρίνοι

Στο δεύτερο επίπεδο είναι το όραmicroα που βλέπουν αυτοί που microένουν ndash πόσοι να έmicroειναν άραγε - και που είναι σκηνές από την ανάσταση του Χριστού Σrsquo αυτές παρε-λαύνουν όλα τα πρόσωπα οι microαθητές του που παίρνουν την εντολή να διαδώσουν το λόγο του η microητέρα του και η Μαρία η Μαγδαληνή Ο τυπικάρης παίζει σrsquo αυτό το επί-πεδο το ρόλο του αφηγητή που συνδέει και σχολιάζει τις σκηνές

Αυτό που βλέπω να ξεφεύγει από τις Γραφές σε επί-πεδο νοήmicroατος και όχι απλής εικονογράφησης βέβαια εί-ναι η προσωπογράφηση του Ιούδα ίδια microε εκείνην που του κάνει χρόνια αργότερα στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo σύmicroφωνα microε το laquoκατά Ιούδαraquo ευαγγέλιο Ο Ιησούς αναθέ-τει στον Ιούδα microια βαριά αποστολή να τον προδώσει στους Ρωmicroαίους για να ολοκληρωθεί ο προορισmicroός του

laquoΣυχώρα microε έπρεπε ο θλιmicromicroένος κόσmicroος τούτος για να σωθεί πικρή χολή κι οι δυο να πιούmicroε εγώ να σταυρωθώ και εσύ να microε σταυρώσειςhellip Τα χέρια microου στο microέγα microέτωπό σου Γιούδα βαριά απιθώνωmiddot υποmicroονή και δύναmicroη όση Απόστολε άmicroοιρε microπορέσεις αρmicroατώσου Προδότη θα σε κράζουν στους αιώνεςhellip raquo (σελ 108-

109) Αλλά και τους microαθητές τους παρουσιάζει όπως και στον

laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo συmicroφεροντολόγους Όταν ζορί-σουν τα πράγmicroατα υποκρίνονται πως δεν τον φώναξαν Η Μαγδαληνή τους ξεmicroπροστιάζει microιλώντας στο Χριστό

laquoΜην τους ακούςmiddot όλοι σε φώναζαν Χριστέ microου να κατεβείς σα βασιλιάς να τους microοιράσεις χαράζοντας microε το σταυρό ως ψωmicroί τον κόσmicroοmiddot και τώρα αναδιπλώνουν το λαιmicroό κι αρνιούνται Μα χτύπα τους Χριστέ microην τους λυπάσαι (σελ 65-66) Να παραθέσουmicroε και ένα καζαντζακικό laquoψήγmicroαraquo από

τα λίγα που εντοπίσαmicroε laquoΤι microόνο εγώ τον πιο microεγάλο πειρασmicroό

72

νικώντας την ελπίδαhellipraquo (σελ 74) Για τον Σολωmicroό πειρασmicroός είναι η οmicroορφιά της φύσης

που απειλεί να ξεστρατίσει τους laquoΕλεύθερους πολιορκη-microένουςraquo από τον υψηλό σκοπό τους την υπεράσπιση της πόλης

Έστησrsquo ο έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίληhellip Το έκτο αυτό απόσπασmicroα του Γ΄σχεδιάσmicroατος που εί-

ναι ένας ύmicroνος στις οmicroορφιές της φύσης πώς το τιτλοφο-ρεί laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

Η τραγωδία όπως είπαmicroε είναι έmicromicroετρη Είναι γραmicromicroένη σε ιαmicroβικό microέτρο όmicroως microε ανισοσύλλαβους στίχους Κυ-ριαρχεί ο δεκατρισύλλαβος αλλά συναντούmicroε και δεκαπε-ντασύλλαβους δεκατετρασύλλαβους δωδεκασύλλαβους και ενδεκασύλλαβους στίχους

Είπαmicroε θα το πιούmicroε το ποτήρι αυτό microέχρι τον πάτο σαν το Χριστό θα διαβάσουmicroε και τις υπόλοιπες έmicromicroετρες τραγωδίες όπως και την laquoΟδύσσειαraquo

Βούδας (1922) Ο laquoΒούδαςraquo γράφηκε το 1922 την εποχή που ο Καζα-

ντζάκης ενθουσιασmicroένος έκανε την γνωριmicroία του microε τον βουδισmicroό laquoΑντιθεατρικόraquo όπως λέγεται για τα περισσό-τερα έργα του ευτύχησε να ανέβη στο Εθνικό Θέατρο το 1978 σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωmicroού αλλά ατύχησε στην πρόσληψη δεν δέχθηκε καλές κριτικές Εκτενέστατο 300 τόσες σελίδες ήταν αδύνατο να ανέβη στη σκηνή Ο Αλέ-ξης Σολωmicroός αφαίρεσε το ένα τρίτο περίπου των στίχων δηmicroιουργώντας συχνά microια ασάφεια όπως διατείνεται κά-ποιος κριτικός

Τα θεατρικά του Καζαντζάκη που διάβασα και αυτά που θα διαβάσω ακόmicroη δεν τα κρίνω από τη σκηνική τους αρτιότητα δεν έχω κάνει θεατρικές σπουδές και δεν microε ενδιαφέρει εξάλλου αλλά σαν λογοτεχνικά έργα

Η υπόθεση του έργου πρέπει να τοποθετείται στα microέσα του 19ου αιώνα τότε που η ∆ύση εισβάλει στην Κίνα και microε την καλή και microε την κακή έννοια Εδώ εισβάλει microε την

73

καλή Μηχανικοί από τη ∆ύση κάνουν αντιπληmicromicroυρικά έργα στον microεγάλο ποταmicroό Γιανγκ Τσε

Και θυmicroήθηκα το microυθιστόρηmicroα της Περλ Μπακ laquoΑνα-τολικός και ∆υτικός άνεmicroοςraquo από τα πρώτα που αγόρασα microαθητής Ο microανδαρίνος γέρο Τσανγκ είναι προσκολληmicroέ-νος στην παράδοση Όχι όmicroως και ο γιος του και η κόρη του που καλοδέχονται τον πολιτισmicroό της ∆ύσης Όταν ο ποταmicroός θα σπάσει τα φράγmicroατα ο γέρο Τσανγκ θα προσφέρει θυσία στους προγόνους του το γιο του για να σταmicroατήσει το κακό Τον σκοτώνει ενώ κοιmicroάται

Μάταια και τα τρία φράγmicroατα σπάζουν διαδοχικά Ανα-ρίθmicroητα τα πτώmicroατα που επιπλέουν πάνω στα νερά του Ο λαός που έχει microαζευτεί στο αρχοντικό του απαιτεί να θυσιάσει και την κόρη του Μυαλά τάλε κουάλε Ο γερο-Μανδαρίνος συνειδητοποιεί ότι ξεγελάστηκε microάταιη η θυ-σία ανίκανοι οι πρόγονοι

laquoΚαταργώ τη λατρεία των Προγόνων υψώνω τη λα-τρεία των Απογόνωνmiddot δε θα κοιτάξουmicroε πια πίσω θα κοι-τάξουmicroε microπροστά (σελ 562)

Αυτό σκέπτοmicroαι κι εγώ όταν συναντώ κείmicroενο σε πολυ-τονικό Το παρόν βέβαια εξαιρείται που είναι φωτοτυπική επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1956 καθώς και όλα τα πριν το microονοτονικό

Μάταιη η θυσία του γιου όmicroως η κόρη θα προχωρήσει εθελοντικά στη θυσία

∆εν φαίνεται να άλλαξαν και πολύ τα πράγmicroατα τον 20ο αιώνα Θυmicroάmicroαι τον καθηγητή microου στα κινέζικα τον κύριο Zhou που microας έλεγε ότι αν κάποιος πνίγεται σε ένα πο-τάmicroι δεν θα κοιτάξουν να τον σώσουν Ο λόγος Γιατί τον θέλει το πνεύmicroα του ποταmicroού

Μάο Μάο ξεσήκωσες τους ερυθροφρουρούς ενάντια στους καλλιεργηmicroένους αστούς και άφησες τον αmicroαθή λαό να κουβαλάει προλήψεις αιώνων

Αλλά ας συνεχίσουmicroε microε το έργο Ιντερmicroεδιακά βλέπουmicroε σε θεατρική παράσταση που

διοργανώνει ο microάγος τα Πάθη του Βούδα σκηνές δηλαδή από τη ζωή του

74

Και η κόρη θυσιάζεται microάταια Ο ποταmicroός συνεχίζει να φουσκώνει Ο γέρο Τσαγκ τώρα ξέρει χωρίς φόβο και ελπίδα χωρίς αυταπάτες πια αντιmicroετωπίζει ήρεmicroος αξι-οπρεπής το θάνατο Το έργο τελειώνει microε τα νερά να ορ-microούν στο αρχοντικό του

Πολλοί από τους στίχους δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εκθέτουν τις φιλοσοφικές αντιλήψεις του Καζα-ντζάκη επηρεασmicroένες όπως είπαmicroε από το βουδισmicroό Ποτέ δεν τις εγκατέλειψε ακόmicroη και όταν υιοθέτησε και-νούριες Ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος που προσπαθεί να ανέβη σε microια συνεχώς microετακινούmicroενη προς τα πάνω κο-ρυφή δεν είναι βουδιστική αντίληψη Όmicroως είναι βουδι-στική αντίληψη η στωική υπερηφάνεια και καρτερικότητα απέναντι στις συmicroφορές της ζωής

Θα παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα που εκφρά-ζουν αυτές τις αντιλήψεις

laquoΝα βρει τη λύτρωση Ποια λύτρωση Το Τίποταraquo (σελ 462)

laquo∆εν έγινε ακόmicroα όλη microου η σάρκα πνέmicroα πεινώ πονώ αγαπώ θέλω να φιλήσω ακόmicroα (σελ 480)

laquoΛι-Λι-Φου microου αρέσεις γιατί ένα microονάχα λόγο λες τον πιο γυναίκειο τον πιο παντοδύναmicroο Πρόσταξε Τίποτrsquo άλλο δε χρειάζεται η γυναίκαraquo (σελ 489)

Μοιάζει microε Νίτσε αλλά microάλλον είναι Κοράνι Και ένα ακόmicroη laquoΝίκησα Αλάκερη η δόξα δική microουmiddot νικήθηκα Αλάκερο

το φταίξιmicroο δικό microου-αυτό θα πει άρχονταςraquo (σελ553) ∆εν ξέρω γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές θυmicroή-

θηκα το laquoΜαζί τα φάγαmicroεraquo Και ένα τελευταίο laquohellipακούγονται microακρινές βροντέςhellipraquo (σελ 578) Γιατί αυτή η παράθεση Για τη σύmicroπτωση Ακριβώς καθώς διάβαζα αυτές τις γραmicromicroές ακούστηκε

microια microακρινή βροντή Τη διαδέχτηκαν και άλλες Ακολού-θησε η microπόρα

Έχω γράψει στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξανα-γυρίζειraquo ότι δεν σκοπεύω να ασχοληθώ microε το ποιητικό

75

έργο του Καζαντζάκη και φυσικά microε τις έmicromicroετρες τραγω-δίες του laquoΝα ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη [η laquoΟδύσσεια] στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγου-διού θα το επιχειρούσαraquo αντιγράφω από αυτή την κρι-τική Εκεί που ο ∆ιονύσιος Σολωmicroός τον αγκαλιάζει ο Κα-ζαντζάκης του γυρίζει την πλάτη

Εντελώς Ήταν χόmicroπι microου να ανιχνεύω τους ιαmicroβικούς δεκαπε-

ντασύλλαβους που παρεισφρέουν εντελώς ασυνείδητα σε έργα πεζά αλλά και ποιητικά που είναι γραmicromicroένα στον ελεύθερο στίχο και να τους παραθέτω στο τέλος της βι-βλιοκριτικής Κάποια στιγmicroή σταmicroάτησα Τώρα όmicroως θα τους παραθέσω πάλιmiddot Ο Καζαντζάκης microπορεί να γύρισε την πλάτη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός βρήκε τρόπο και χώθηκε χωρίς ο ίδιος να το πάρει χα-microπάρι ακόmicroη και στα laquoπαρακείmicroεναraquo (Nebentext) Τους σχετικούς στίχους τους έχουmicroε σε παρένθεση όπως είναι και στο κείmicroενο

Ε γέρο-Τσαγκ κατάλαβες Ζύγωσε microη φοβάσαι (σελ

463) Κρεmicroάστε το στα σπίτια σας να φέγγετε τη νύχτα (σελ

464) (απλώνοντας περίτροmicroες την αγκαλιά στο Βούδα) (σελ

487) (αποτραβιέται ο λαός διπλοποδίζει χάmicroω) (σελ 520) Κατάκαρπη οράmicroατα σα microελωmicroένα σύκα (σελ 528) Σολωmicroό microου θυmicroίζει αυτός Συmicroπόνεση microε θέρισε βαθιά για τους ανθρώπους (σελ

531) Έπεσε πάνω στους ανθούς σαν κάρβουνο αναmicromicroένο

(σελ540) (συννέφιασε ο ουρανός κρύφτηκε το φεγγάρι) (σελ

578) Ω θάmicroα ω θάmicroα αθάνατο του κακοmicroοίρη ανθρώπου

(σελ 609)

76

∆εν έχει άστρο ο ουρανός Αφέντηmiddot βρέχειhellip βρέχειhellip (σελ 610)

Μεγάλη microέρα σήmicroερα έχω να του microιλήσω (σελ 615) Εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει (σελ

616) Λάθος Αυτός όπως και οι δυο επόmicroενοι είναι microοιρολόι

της νύφης της γυναίκας του γιου του που σκότωσε ο γερο-microανδαρίνος συνειδητά γραmicromicroένος δηλαδή σε ιαmicro-βικό δεκαπεντασύλλαβο Όmicroως οι επόmicroενοι στην άλλη σελίδα είναι από λαϊκό microοιρολόι Το επιβεβαίωσα ψάχνο-ντας στη google

Είχα τον ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάmicroπους Και το βοριά το δροσερό τον είχα στα καράβια Και συνεχίζει το microοιρολόι τρεις σελίδες παρακάτω Μα ο ήλιος εβασίλεψε κι ο αϊτός αποκοιmicroήθη Και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια (σελ

620) Και συνεχίζουmicroε Μακρύς εmicroένα ο δρόmicroος microου πάει χιλιάδες microίλια (σελ

621) Να δέσουmicroε τον ποταmicroό Ήρθα να σε ξυπνήσω (σελ

621) Εγώ rsquomicroαι η γυναίκα τουmiddot εγώ θα πάω microαζί του (σελ 622) Μήτε Θεός microήτε άνθρωπος microήτε θεριό στο δάσο (σελ

624) ∆ε θrsquo ασκωθώ πρι σφηνωθεί microέσα στα δυο microου χέρια

(σελ 646) η Σωτηρία Υπάρχουν κάmicroποσοι διασκελισmicroοί Πουρνό και σούρουπο έσmicroιξαν το microεσηmicroέρι εχάθη (σελ

649) Κι ο Μογαλάνος γύmicroνωσε microε σεβασmicroό τον ώmicroο (σελ

719) Ξοφλήθηκε ξεκλήρισε ο σπόρος του ανθρώπου (σελ

722) Στην κριτική microου για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo έργο

που ο Καζαντζάκης έγραψε microετά από δεκαπέντε χρόνια παραθέτω τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που συνάντησα Είmicroαι σίγουρος ότι θα συναντήσω κι άλλους

77

στις τέσσερις πεζές τραγωδίες που microου microένουν ακόmicroη να διαβάσω αλλά δεν θα τους παραθέσω Οι παραπάνω νοmicroίζω είναι αρκετοί

Το συmicroπόσιο εκδόσεις Καζαντζάκη Αθήνα 2009 σελ

242 (terminus post quem 1922 και terminus ante quem

1927) Σε δεύτερη έκδοση του Συmicroποσίου προχώρησε ο

Πάτροκλος Σταύρου ο νόmicroιmicroος κληρονόmicroος των πνευmicroατικών δικαιωmicroάτων των έργων του Νίκου Καζαντζάκη και θετός του γιος Είχε προηγηθεί η έκδοση του 1971 από τις εκδόσεις της Ελένης Καζαντζάκη microε φιλολογική επιmicroέλεια του Εmicromicroανουήλ Κάσδαγλη ο οποίος και προλογίζει Στην δεύτερη αυτή έκδοση ο Σταύρου microετά το κείmicroενο δίνει την φωτογραφική αναπαραγωγή του χειρογράφου και στη συνέχεια παραθέτει microια επιστολή του Καζαντζάκη ένα κείmicroενο του οmicroότιmicroου καθηγητή του Πανεπιστηmicroίου των Ιωαννίνων Βασίλειου Κύρκου που αναφέρεται στις φιλοσοφικές ιδέες που εκτίθενται στο Συmicroπόσιο ένα κείmicroενο του Χριστόφορου Χαραλαmicroπάκη καθηγητή γλωσσολογίας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών για τη γλώσσα του Συmicroποσίου ένα κείmicroενο του ίδιου του Πάτροκλου Σταύρου που αναφέρεται στις περιπέτειες του χειρογράφου και τέλος το προλογικό σηmicroείωmicroα του ΕΧΚάσδαγλη της πρώτης έκδοσης

Την πρόθεσή του να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo ο Καζαντζάκης την εξέφρασε σε ένα γράmicromicroα του το 1922 προς τον φίλο του πρωθιερέα Εmicromicroανουήλ Παπαστεφάνου στο οποίο παραθέτει και ένα χοντρικό σχεδίασmicroά της Την laquoΑσκητικήraquo την είχε ξεκινήσει λίγο πιο πριν Και ενώ η laquoΑσκητικήraquo δηmicroοσιεύτηκε το 1927 το

78

laquoΣυmicroπόσιοraquo χάθηκε Βρέθηκε στο χρηmicroατοκιβώτιο του πατέρα του δόθηκε στον ανιψιό του γιο της αδελφής του και αναρωτιέται ο Σταύρου γιατί να microη παραδοθεί στον Καζαντζάκη αλλά να δοθεί microετά τον θάνατό του στο Ιστορικό Μουσείο Ηρακλείου

Ό τι και να γράψει ένας microεγάλος συγγραφέας ενδιαφέρει ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό Είναι όmicroως άδικο να τον κρίνεις από ένα έργο το οποίο δεν πρόλαβε να επεξεργαστεί Την laquoΑσκητικήraquo την επεξεργαζόταν συνέχεια το laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως το θεωρούσε οριστικά χαmicroένο και δεν το παραθέτει στην εργογραφία του Αναρωτιόmicroαστε ποια θα ήταν η τελική microορφή του laquoΣυmicroποσίουraquo αν δεν είχε χαθεί και είχε προλάβει να το επεξεργαστεί

Ο Καζαντζάκης θέλησε να γράψει το laquoΣυmicroπόσιοraquo στη φόρmicroα του πλατωνικού διαλόγου microε microόνη τη διαφορά ότι εδώ θέmicroα δεν είναι ο έρωτας αλλά το θείο όπως το εννοεί ο Καζαντζάκης Στον διάλογο συmicromicroετέχουν τέσσερα άτοmicroα που πίσω από τα ονόmicroατά τους ο Πρεβελάκης αναγνώρισε τα πραγmicroατικά πρόσωπα Ο Άρπαγος είναι ο ίδιος ο Καζαντζάκης ο Πέτρος είναι ο Άγγελος Σικελιανός ο Κοσmicroάς ο Ίων ∆ραγούmicroης και ο Μύρος ο Μύρων Γουναλάκης φίλος του Καζαντζάκη

Οι δυο προηγούmicroενες αναρτήσεις microας ήταν για τον Καζαντζάκη και είπαmicroε πάρα πολλά εκεί για να έχουmicroε τη διάθεση να τα επαναλάβουmicroε και εδώ microιλώντας για ένα έργο έλασσον σε σχέση microε τα κορυφαία laquoΤελευταίος Πειρασmicroόςraquo και laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Να επαναλάβουmicroε απλά ότι ο Καζαντζάκης είναι κατά βάση λογοτέχνης και όχι φιλόσοφος και laquoκατά βάθος λυρικός ποιητήςraquo (σελ 204) όπως γράφει ο Χριστόφορος Χαραλαmicroπάκης στο δικό του κείmicroενο

Στο πλατωνικό laquoΣυmicroπόσιοraquo πέρα από το καθαρά θεωρητικό microέρος υπάρχει και το αφηγηmicroατικό τmicroήmicroα microε την παράθεση microύθων και γεγονότων ndash έχουmicroε παρουσιάσει το έργο πριν δυο χρόνια νοmicroίζω στο blog microας Ο Καζαντζάκης κάνει κάτι ανάλογο Παραθέτει αυτοβιογραφικά στοιχεία που εικονογραφούν τις

79

αντιλήψεις και τα αισθήmicroατά του στοιχεία που συναντήσαmicroε και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo αλλά και διάφορα γεγονότα Γράφει πχ για τον δάσκαλο που δεν τόλmicroησε να πάει τα παιδιά στην εκκλησία την 25η Μαρτίου σε αντίθεση microε τον βούλγαρο δάσκαλο που έριξε microια βόmicroβα πάνω σε ένα τραπέζι στο ελληνικό προξενείο την ώρα που τραγουδούσαν τον εθνικό ύmicroνο και έγιναν όλοι και αυτός microαζί κοmicromicroάτια Και ο Καζαντζάκης σχολιάσει στη συνέχεια laquoΝα τέτοιους δασκάλους θέλει το γένοςraquo (σελ 29)

Στην ανθρώπινη τυπολογία microιλάmicroε για εσωστρεφείς και εξωστρεφείς τύπους για συναισθηmicroατικούς και microη συναισθηmicroατικούς (η τυπολογία του Hans Eysenck) όmicroως δεν διάβασα ποτέ για laquoθρησκευτικούςraquo τύπους Ίσως γιατί είναι σπάνιοι Εγώ προσωπικά έχω συναντήσει τέτοιο τύπο Και ο Καζαντζάκης φαίνεται πως ήταν τέτοιος τύπος Τον κατατρύχει από τα παιδικά του χρόνια η εmicromicroονή του θείου ndashΘεέ microου και κάνε microε θεό παραθέτει και στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo και στο laquoΣυmicroπόσιοraquo αυτή την παιδική παράκληση Στο laquoΣυmicroπόσιοraquo όmicroως λέει ότι laquoΜα ευτύς ως microου ξέφυγε ο λόγος κατάλαβα την αmicroαρτία κι άρχισα το θρήνοraquo (σελ 52)

Παλιά χαρακτήρισα τη laquoφιλοσοφίαraquo του Καζαντζάκη σαν ηρωικό πεσιmicroισmicroό laquo∆ιαλέγοmicroε απrsquo όλες τις πλάνες microιαν εκείνη που περισσότερο ταιριάζει microε microας και την ανακηρύχνοmicroεν Αλήθεια Σηκώνουmicroε ψηλά τη σηmicroαία της φωνάζοντας ενεργώντας σκοτώνονταςmiddot microα microέσα microας στην κορφή microας αmicroέτοχο περγελαστικό παγερό γνωρίζοντας το τέχνασmicroα το Μάτι παρακολουθεί microέσα στο φως του θανάτου το microάταιο και γραφικό microεθύσιraquo (σελ 37-38)

Ποιο είναι αυτό το Μάτι που βρίσκεται microέσα microας και παρακολουθεί Αν ήταν microέσα microας το Μάτι θα έβλεπε αυτή τη microαταιότητα και θα microας σταmicroάταγε Όχι το Μάτι είναι απέξω και δεν είναι άλλο από το microάτι του Καζαντζάκη Σε πιο προσιτή σε microας ορολογία θα λέγαmicroε ότι ο Καζαντζάκης πίσω από τη laquomicroεγάλη αφήγησηraquo διακρίνει την ουτοπία Όmicroως ο Lyotard χαρακτηρίζει την εποχή microας

80

ως το τέλος των microεγάλων αφηγήσεων Την αντίληψη του Καζαντζάκη τη συmicromicroερίστηκαν πολλοί άλλοι να αναφέρουmicroε microόνο τον Καβάφη και την Ιθάκη του

Η θρησκεία είναι το καταφύγιο εκείνων που προσπαθούν να ξορκίσουν τις σαρκικές ηδονές Ο Καζαντζάκης αναφέρει ότι γυρνώντας από microια ανούσια παράσταση συνάντησε σε microια γωνιά microια laquoδηmicroόσια γυναίκαraquo laquoΤινάχτηκα σαν να συνάντησα φίδιraquo (σελ 59) Το βράδυ δεν microπορούσε να κοιmicroηθεί Τα ξηmicroερώmicroατα που τον πήρε ο ύπνος είδε όνειρο τον Χριστό laquoκαι στα πόδια του ήσυχη χλοmicroή κrsquo ευτυχισmicroένη καθόταν η Μαρία και κοίταζε πέρα τον ολοπράσινο κάmicroπο τον Ιορδάνη microε τrsquo αψηλά καλάmicroια και τον ήλιο που βασίλευε Ξάφνου ο Χριστός κινήθηκε λίγο και όλο το όραmicroα βούλιαξε microεmicroιάς και χάθηκεraquo (σελ 60)

Οι δυο απόπειρές του να γίνει καλόγερος αλλά κυρίως το επεισόδιο που αναφέρει στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo που πρήστηκε το πρόσωπό του σαν άmicroυνα για την αποφυγή microιας συνάντησης microε microια γυναίκα δείχνουν καθαρά τον laquoθρησκευτικόraquo τύπο του Καζαντζάκη

Κάποιοι καταφεύγουν σε πιο δραστικά microέσα για την αντιmicroετώπιση των σαρκικών πειρασmicroών Όταν η απώθηση δεν πετυχαίνει ενεργεί η ίδια η συνείδηση laquoΈνας ασκητής στη Θηβαΐδα microπολιάστηκε τη λέπρα έβγαλε το δρεπανωτό microαχαίρι που κλάδευε τα δένδρα του και microουνουχίστηκεraquo (σελ 83)

∆ιαβάζουmicroε laquoΉθελα να ξαπλώσω χάmicroου και να κλείσω τα microάτια lsquoΕίναι η Άνοιξηrsquo συλλογίστηκα lsquoΕίναι η Άνοιξη Ο microέγας Πειρασmicroόςraquo (σελ 89)

Και θυmicroήθηκα τον Σολωmicroό που κι αυτός είχε λόγους να απωθεί τις σαρκικές επιθυmicroίες ndash έχω γράψει σχετικά σε ένα microικρό microελέτηmicroά microου γι αυτόν ndash και συγκεκριmicroένα τους στίχους laquoΈστησrsquo ο Έρωτας χορό microε τον ξανθόν Απρίλη κι η φύση ήβρε την καλή και τη γλυκιά της ώραraquo Και όmicroως το υπέροχο αυτό απόσπασmicroα από το τρίτο σχεδίασmicroα των Ελεύθερων Πολιορκηmicroένων που υmicroνεί την οmicroορφιά της φύσης φέρει τον τίτλο laquoΟ Πειρασmicroόςraquo

81

Αυτά προς το παρόν Είπαmicroε στον Καζαντζάκη θα ξαναγυρίσουmicroε

Οδυσσέας (1927) laquoΟ Οδυσσέαςraquo που γράφηκε έξι χρόνια microετά το

laquoΧριστόraquo το 1927 είναι microια άλλη ποιητική εκδοχή του τέλους της Οδύσσειας Το microόνο laquoκαζαντζακικόraquo στοιχείο που θα δούmicroε είναι η παρουσίαση του Τηλέmicroαχου ως ενός γιου που θέλει να ξεφύγει από τη σκιά του πατέρα που έστω και απών τον καταδυναστεύει

laquoΑΘΗΝΑ Η δύναmicroή του φούσκωσε δε δέχεται στον ίσκιο του γονιού να microαραγκιάζειmiddot στη Σπάρτη πάει να microάθει το χαmicroό σουmiddot να ρίξει πια καιρός από τους ώmicroους το microέγα σου κουφάρι νrsquo ανασάνειhellip Που πέθανε καλά rsquoναι πεθαmicroένοςraquo (σελ 405) Βέβαια στο τέλος του έργου βλέπουmicroε πατέρα και γιο

συντροφιασmicroένους να σχεδιάζουν την εξόντωση των microνηστήρων Το εφέ της microεταmicroφίεσης και της αναγνώρισης καθώς και η τραγική ειρωνεία (οι microνηστήρες δεν ξέρουν ποιος είναι ο γέρος και τι τους περιmicroένει ενώ εmicroείς ξέρουmicroε) τόσο συνηθισmicroένα σε λογοτεχνικές laquoαφηγήσειςraquo περασmicroένων αιώνων αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά Οι στίχοι όπως και στον laquoΧριστόraquo είναι ιαmicroβικοί όmicroως ανισοσύλλαβοι ∆εν είναι όλοι οι στίχοι αψεγάδιαστοι όπως στον laquoΕρωτόκριτοraquo για παράδειγmicroα Και έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που εντοπίσαmicroε είδα ότι τον σπάζει microε διασκελισmicroό

laquoΓυναίκες είδα ξωτικές κι αmicroέρωτα ποτάmicroιαhellipraquo(σελ 429) Παρεmicroβάλει όmicroως ένα δηmicroοτικό τραγούδι ίσως ριζίτικο

microε πρωταγωνιστή το χάρο που παίρνει στις ψυχές laquohellipκι ο Χάρος φανερώθηκε στον κάmicroπο καβαλάρης Μαύρος είναι microαύρα φορεί microαύρο rsquoνrsquo και το άλογό

τουhellipraquo (σελ 474) Αγάπη πού rsquoρθει πάρωρα σα microήλο δίφορό rsquoναι

82

Απού ποmicroένει στα κλαδιά και τα πουλιά το τρώνε Αυτή τη microαντινάδα έχει σαν microότο ο Κωστής

Φραγκούλης ο γνωστός σε microας τους κρητικούς ως Ανταίος στη ποιητική συλλογή του laquoΤα δίφοραraquo Τα ποιήmicroατα που εmicroπεριέχονται σrsquo αυτή γραmicromicroένα στον ανοmicroοιοκατάληκτο ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του ριζίτικου είναι σωστά διαmicroάντια αλλά laquoπάρωραraquo γραmicromicroένα σε microια εποχή που η ποίηση γράφεται διαφορετικά Αν ο Φραγκούλης έγραφε την εποχή της Κρητικής Αναγέννησης η αν έγραφε laquoδιαφορετικάraquo όπως οι Σεφέρης Ρίτσος Ελύτης κλπ θα είχε κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον ελληνικό Παρνασσό Τώρα έχει απλώς κατακτήσει microια περίοπτη θέση στον κρητικό Παρνασσό τον Ψηλορείτη

∆εν microου αρέσει η ποίηση και το ποιητικό δράmicroα και ήξερα από την αρχή ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του Καζαντζάκη δεν θα microου άρεσαν όσο οι γραmicromicroένες σε πεζό λόγο Όmicroως microου αρέσει το ότι έγραφε κόντρα στο ρεύmicroα Βέβαια microε την laquoΟδύσσειαraquo έτρεφε φιλοδοξίες αλλά δεν microπορεί να microην ένοιωθε ότι οι έmicromicroετρες τραγωδίες του ήταν λίγο πολύ καταδικασmicroένες Τι microέλλον microπορούσαν να έχουν στην εποχή microας όταν και οι έmicromicroετρες τραγωδίες της κλασικής αρχαιότητας παίζονται σε πεζή microετάφραση

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια από τα αποσπάσmicroατα που ξεχωρίσαmicroε

laquoΤΗΛΕΜΑΧΟΣ Και λες οι θεοί microαζί microου θα rsquoρθουν Ο∆ΥΣΣΕΑΣ θα rsquoρθουν όντας νικάς Τους ξέρωmiddot πάντα τρέχουν πίσω απrsquo τον νικητή να φαν ψοφίmicroια σαν τα κοράκιαraquo (σελ 437) Και όχι microόνο οι θεοί Και οι laquoπελάτεςraquo τρέχουν πίσω

από τους νικητές στις εκλογές Και ένας καζαντζακικός στίχος laquoΜάθε να σπας τα σύνορα του ανθρώπουraquo (σελ437) Το θέmicroα της Αναγκαιότητας και της Ελευθερίας κάνει

και εδώ την εmicroφάνισή του laquoΟ∆ΥΣΣΕΑΣ (microόνος) Ελευτερία

83

πώς αναβράς σαν άγια νεροmicroάνα microέσα απrsquo το microαύρο βύθος της Ανάγκης και το φρυmicroένο νου microου δροσερεύειςraquo (σελ 482) Παρεmicroπιπτόντως ο ενδεκασύλλαβος είναι ο στίχος που

απαντάται πιο συχνά Υπάρχει και κάτι καινούριο που δεν υπάρχει στο

laquoΧριστόraquo Ο χορός Είναι γυναικείος και κάνει δυο φορές έστω και σύντοmicroα την εmicroφάνισή τουraquo

laquoΨηλά από πάνω απrsquo τα σγουρά κεφάλια σας η ∆ίκη ξαπλώνει τα φτερά και καmicroπανίζει στον αγέραhellipraquo (σελ 484) Ο Οδυσσέας κατατρύχει τον Καζαντζάκη Σαν πρόωρη

γέννα του φάνηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo στο microυαλό του έχει τώρα την laquoΟδύσσειαraquo

Νικηφόρος Φωκάς (1927) Την ίδια χρονιά που δηmicroοσιεύτηκε ο laquoΟδυσσέαςraquo το

1927 δηmicroοσιεύτηκε και ο laquoΝικηφόρος Φωκάςraquo Ίσως να γράφηκε επίσης την ίδια χρονιά όπως ο laquoΟδυσσέαςraquo

Σε προηγούmicroενη ανάρτησή microου για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo έγραφα ότι δεν είναι ιδιαίτερα κατάλληλο πρόσωπο σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου και εξηγούσα τους λόγους Κάτι ανάλογο microπορούmicroε να πούmicroε και για τον Νικηφόρο Φωκά ότι δηλαδή δεν είναι τραγικό πρόσωπο δεν microπορούmicroε να νοιώσουmicroε γιrsquo αυτόν το αίσθηmicroα του laquoελέουraquo που νιώθουmicroε για τους τραγικούς ήρωες όπως επισηmicroαίνει ο Αριστοτέλης Όmicroως πολλοί χριστιανοί ελπίζω όχι όλοι θα τον θεωρήσουν ως τραγικό πρόσωπο

Ο Νικηφόρος Φωκάς προς δόξαν του Χριστού φορολογούσε άγρια το λαό για να χρηmicroατοδοτεί τις εκστρατείες του εναντίον των απίστων

laquoΣκλάβοι σκοπό δεν έβαλα στην άγρια τη ψυχή microου τις άπατες να microάχουmicroαι κοιλιές σας να χορταίνω και σε ντροπές ειρηνικές να πέφτετε γελώντας Κι όντας σωρούς σας φέρνω στον Ιππόδροmicroο

84

τα κούρσα των βαρβάρων να χαχανίζετε κοπρολαλώντας Γιατrsquo είmicroαι βασιλιάς δεσπότης των Ρωmicroαίων δεν είmicroαι τσέλιγκας εγώ σε οκνά κοπάδια γιδοπρόβαταmiddot ο γίσκιος είmicroαι του Θεού στη γης την άδεια και χρέος microου σε λιόβατα βουνά και microες στα χιόνα τους άπιστους να πολεmicroώ και να σκοτώνωraquo (σελ 391) Ήταν τόσο πιστός ο Νικηφόρος Φωκάς ώστε στο τέλος

της ζωής του ετοιmicroαζόταν να κλειστεί σε microοναστήρι και να παραδώσει την εξουσία στον αδελφό του τον Λέοντα Ήταν τόσο καταπιεσmicroένος ο λαός ώστε τον microισούσε αφάνταστα Στο έργο βλέπουmicroε να τον γιουχαΐζουν και να τον πετροβολούν Τη δολοφονία του την δέχτηκε microε microεγάλη ικανοποίηση

Όmicroως ενώ χωλαίνει ο Νικηφόρος Φωκάς ως τραγικό πρόσωπο αναδεικνύεται περίτρανα η νιτσεϊκή αντίληψη που έχει ο Καζαντζάκης για τη γυναίκα δεν είναι είπαmicroε η microούσα στέκεται πάντα εmicroπόδιο στις υψηλές επιδιώξεις του άντρα Και σκέφτοmicroαι τώρα microούσα είναι ή microπορεί να είναι microόνο για τους καλλιτέχνες για τους ανθρώπους της δράσης microάλλον είναι εmicroπόδιο Η παλλακίδα στο laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo το ήξερε αυτό πολύ καλά και γιrsquo αυτό αυτοκτόνησε για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της πριν τη microεγάλη microάχη microε την αmicroφίρροπη έκβαση Στην περίπτωση όmicroως του Φωκά είναι κάτι χειρότερο επικίνδυνη Αυτή microηχανεύτηκε την εξόντωσή του σε συνεργασία microε τον Ιωάννη Τσιmicroισκήmiddot ο οποίος βέβαια δεν την έβαλε microετά δίπλα στο θρόνο του παραήταν γριά γιrsquo αυτόν αλλά και επικίνδυνη την έστειλε σε microοναστήρι

laquoΘΕΩΦΑΝΩ Παλεύεις microε ίσκιους και φαντάσmicroατα κι αφήνεις

το microόνο σίγουρα αγαθό στη γης τη σάρκαmiddot δεν τη λυπάσαι δεν τη θες για κοίταξέ microεraquo (σελ 393) Τον παρασύρει σε microια τελευταία συνεύρεση που όmicroως

του στοίχισε τη ζωή

85

Υποτίθεται όmicroως ότι δεν έπεσε αmicroαχητί στην αγκαλιά της

laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ Λιγοθυmicroάει το microισητό γλυκό κορmicroί της microοσκοmicroυρίζοντας microες στην τραχιά microου αγκάληmiddot Κύριε φωνάζω σου στερνή φορά βοήθεια ολάνθιστος γκρεmicroός της γυναικός το σώmicroαraquo (σελ 464) Η Ιουδήθ της παλαιάς διαθήκης είναι το ιστορικό

προηγούmicroενο ενώ η Καρλότα Κορντέ που δολοφόνησε τον Μαρά είναι το ιστορικό επόmicroενο ∆εν ξέρω για microεθεπόmicroενο αλλά κι αν δεν υπάρχει σίγουρα θα υπάρξει

Το microόνο που σώζει στη συνείδησή microου τον Νικηφόρο Φωκά είναι ότι microας απάλλαξε εmicroάς τους κρητικούς από τους Σαρακηνούςmiddot τους ίδιους Σαρακηνούς που εξεδίωξε η Ισαβέλλα και ο Φερδινάνδος από την Ισπανία πεντακόσια χρόνια αργότεραmiddot για την ακρίβεια τα τρισέγγονά τους

Και εδώ έχουmicroε ανισοσύλλαβους ιαmicroβικούς στίχους όmicroως επί πλέον έχουmicroε και κάτι άλλο συχνά συναντούmicroε οmicroοιοκαταληξία είτε ζευγαρωτή είτε σταυρωτή Ακόmicroη υπάρχει και microια υποψία στροφών που καταλήγουν σε ηmicroιστίχια δίνοντας ένα εφέ εντυπωσιακού τέλους Οι ίαmicroβοι αυτοί ιδιαίτερα προς το τέλος του έργου έχουν microια εξαιρετική microουσικότητα

laquoΣΑΡΑΚΗΝΗ hellipΓιατί microε σιδερένιο αλέτρι βαριά πατώντας την παλάmicroη ετούτος οργώνει το άγιο των προγόνων ψυχοmicroέτρι και καίγοντας το αmicroύθητό microου πλούτος σπέρνει στα σπίτια των πατέρων microου τα ηλιόκαλα διπλόφουχτα το αλάτι και τα κόκαλα Μα θες δε θες Αλλάχ θrsquo ακούσεις του άγριου σαρακηνού microου σπλάχου την κραυγή και microε διπλό τσεκούρι εγδικητής θα κρούσεις τη γη (σελ 327) Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΙΚΗΦΟΡΟΣ hellipΈσφαξα ναι microωρά παιδιά φυλές

ξεπάστρεψα πάνω απrsquo το πρόσωπο της γης για να δοξάσω και να στηλώσω το Θεό στο microαύρο χώmicroαraquo (σελ 456)

86

Αυτό δεν κάνουν και οι τζιχαντιστές Λάθος Αυτοί το κάνουν για να στηλώσουν τον Αλλάχhellip Πόσο ακριβής ιστορικά είναι η παρουσίαση αυτή του

Νικηφόρου Φωκά αλλά και κάθε απεικόνιση ενός πραγmicroατικού προσώπου Υπάρχει ασφαλώς microια απόκλιση που δεν είναι όmicroως πάντα εύκολο να ξέρουmicroε το microέγεθος της

Ασκητική (1927) ∆εν ήταν στις προθέσεις microου να γράψω για την

laquoΑσκητικήraquo ήθελα να γράψω microόνο για τα έργα του Καζαντζάκη στα οποία υπάρχει microια ιστορία δηλαδή στα microυθιστορήmicroατά του και τα θεατρικά τουmiddot microάλιστα αρχικά δεν είχα σκοπό να διαβάσω τα θεατρικά του που ήταν σε έmicromicroετρο λόγο Αποφάσισα να εξαιρέσω την laquoΑσκητικήraquo περισσότερο σαν κίνητρο για να την ξαναδιαβάσω

Ο πατέρας του παιδικού microου φίλου του Αντώνη του Μουστακάκη ήταν την εποχή εκείνη ο πιο πλούσιος του χωριού microεγάλος κτηmicroατίας Αγόραζε λοιπόν στον Αντώνη πολλά βιβλία από τα οποία αρκετά διάβασα κι εγώ αν όχι όλα Ανάmicroεσα σε αυτά ήταν και κάποια βιβλία του Καζαντζάκη

Ο πατέρας του Αντώνη ήταν γραmicromicroατέας στον ελαιουργικό συνεταιρισmicroό του χωριού στον οποίο ο πατέρας microου υπήρξε από τα ιδρυτικά microέλη Σαν γραmicromicroατέας είχε γραφοmicroηχανή Στη γραφοmicroηχανή αυτή ο Αντώνης αντέγραψε και microου έδωσε το laquoΠιστεύωraquo από την Ασκητική

Αργότερα διάβασα όλη την laquoΑσκητικήraquo και την ξαναδιάβασα και σαν φοιτητής

Το ποιητικό αποκαλυπτικό της ύφος δεν microπορώ να πω ότι microε ενθουσίασε ιδιαίτερα όπως και το ότι ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί συνεχώς το Θεό σαν σύmicroβολο χωρίς να πιστεύει σrsquo αυτόν

Θυmicroάmicroαι από τότε το τέλος της laquoΑσκητικήςraquo laquoΕγώ κι εσύ [ο Θεός] είmicroαστε ένα

87

Και το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo Οι παπάδες δεν έκαναν καmicroιά παρανόηση πάνω στο

νόηmicroα αυτού του τελευταίου στίχου Παρrsquo ολrsquo αυτά microου προκάλεσε έκπληξη όταν διάβασα στη βικιπαίδεια ότι (αντιγράφω και επικολλώ) laquoΤο 1930 θα δικαζόταν πάλι ο Καζαντζάκης για αθεϊσmicroό για την Ασκητική Η δίκη ορίσθηκε για τις 10 Ιουνίου αλλά κι αυτή δεν έγινε ποτέraquo (Η πρώτη δίκη ήταν για microια εκδήλωση που έγινε στο θέατρο Αλάmicroπρα για τη Σοβιετική Ένωση το 1928 ∆ιώχτηκε microαζί microε τον ∆ηmicroήτρη Γληνό)

Μου φαίνεται απίστευτο ότι θα microπορούσε να δικαστεί κανείς για αθεϊσmicroό στις χριστιανικές δηmicroοκρατίες (εν τάξει το ξέρω στις ισλαmicroικές η ποινή είναι ο θάνατος) Και η ελληνική δηmicroοκρατία είναι σαφώς ανώτερη από την αθηναϊκή της κλασικής εποχής ∆εν έχουmicroε δούλους ψηφίζουν οι γυναίκες (αν και το 1930 που θα γινόταν η δίκη δεν ψήφιζαν) αλλά το να εγκαλείται κανείς για αθεϊσmicroό αυτό πια είναι απίστευτο Όmicroως πάλι καλά που δεν έγινε η δίκη Ας microην ξεχνάmicroε ότι στην αθηναϊκή δηmicroοκρατία του Περικλή ο φίλος του Αναξαγόρας πρόλαβε και το έσκασε την τελευταία στιγmicroή Αντιmicroετώπιζε ποινική δίωξη microε την ποινή του θανάτου γιατί δίδασκε ότι ο ήλιος είναι microια microεγάλη πύρινη σφαίρα και όχι θεός

Την ξαναδιάβασα λοιπόν την laquoΑσκητικήraquo Το ποιητικό της ύφος δεν microε παρασύρει παρόλο που

microερικοί την έχουν σαν ευαγγέλιο Γενικά έχοντας στόφα δοκιmicroιογράφου δεν είmicroαι λάτρης της ποίησης Ο Καζαντζάκης έχει τις δικές του ιδέες και εγώ τις δικές microου Μεγάλος πεζογράφος υποκλίνοmicroαι αλλά όχι δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος των ιδεών του Έτσι το microόνο που microπορώ να κάνω microε την laquoΑσκητικήraquo είναι να παραθέσω κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΘέλω να βρω microια δικαιολογία για να ζήσω και να

βαστάξω το φοβερό καθηmicroερινό θέαmicroα της αρρώστιας της ασκήmicroιας της αδικίας και του θανάτουraquo

Εmicroένα δεν microου χρειάζεται καmicroιά δικαιολογία

88

laquo∆εν είmicroαι ο κατάδικος που τον πότισαν κρασί για να θολώσει το microυαλό τουmiddot microε λαγαρά τα φρένα νηφάλιος δρασκελώ το ανάmicroεσα στους δυο γκρεmicroούς microονοπάτιraquo

Αντιφάσκει microε το προηγούmicroενο απόσπασmicroα ∆εν τον πότισαν κρασί αλλά ψάχνει και αυτός για laquoισοδύναmicroαraquo

laquoΠου πάmicroε Μη ρωτάς Ανέβαινε κατέβαινε ∆εν υπάρχει αρχή δεν υπάρχει τέλος Υπάρχει η τωρινή τούτη στιγmicroή γιοmicroάτη πίκρα γιοmicroάτη γλύκα και τη χαίρουmicroαι όληraquo

Να microια ιδέα που τη συmicromicroερίζοmicroαι απόλυτα laquoΚαλή είναι η ζωή καλός ο θάνατος η Γης στρογγυλή

και στερεή σα στήθος γυναικός στις πολυκάτεχες παλάmicroες microουraquo

Και αυτό το συmicromicroερίζοmicroαι εκτός από το laquoκαλός ο θάνατοςraquo Όχι ο θάνατος δεν είναι καθόλου καλός ιδιαίτερα αν είναι επώδυνος Καλός είναι όταν σου έλθει χωρίς να τον πάρεις χαmicroπάρι στον ύπνο σου αν είναι αλήθεια ότι κοιmicroάσαι και πεθαίνεις χωρίς να το αντιληφθείς όπως ο συγχωρεmicroένος ο ξάδελφός microου ο Κωστής

laquoΝrsquo αγαπάς τον καθένα ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Μη ζητάς φίλουςmiddot να ζητάς συντρόφουςraquo

Αγαπώ κάποιον αν είναι καλός άνθρωπος όχι ανάλογα microε τη συνεισφορά του στον αγώνα Ποιον αγώνα Τον δικό του αγώνα microπορεί να microην τον συmicromicroερίζοmicroαι Όσο για φίλους συνυπογράφω τη ρήση του Σενέκα που διάβασα πρόσφατα laquosatis sunt mihi pauci satis est unus satis est nullusraquo Και η microετάφραση laquoΜου αρκούν ολίγοι αρκεί ένας αρκεί κανέναςraquo Έχω φίλους που δεν είναι σύντροφοι αλλά και συντρόφους που είναι φίλοι

laquoΕίδαmicroε τον ανώτατο κύκλο των στροβιλιζόmicroενων

δυνάmicroεων Τον κύκλο αυτόν τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό Μπορούσαmicroε να του δώσουmicroε ότι άλλο όνοmicroα θέλαmicroε Άβυσσο Μυστήριο Απόλυτο Σκοτάδι Απόλυτο Φως Ύλη Πνέmicroα Τελευταία Ελπίδα Τελευταία Απελπισία Σιωπή Μα τον ονοmicroατίσαmicroε Θεό γιατί τrsquo όνοmicroα τούτο microονάχα ταράζει βαθιά από προαιώνιες αφορmicroές τα

89

σωθικά microας Κι η ταραχή τούτη είναι απαραίτητη για νrsquo αγγίξουmicroε σώmicroα microε σώmicroα πέρα από τη λογική τη φοβερήν ουσίαraquo

Νοmicroίζω το παραπάνω απόσπασmicroα λύνει την παρεξήγηση microερικών ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Θυmicroάmicroαι τον συγχωρεmicroένο τον θεολόγο microας τον Νίκο τον Ασπραδάκη που microας δήλωνε microε έmicroφαση microέσα στην τάξη ότι ο Καζαντζάκης πίστευε στο Θεό Ποτέ δεν τόλmicroησα να προβάλω την αντίρρησή microου Έριχνε άγριο ξύλο αλλά όχι δεν θα microε χτυπούσε γιrsquo αυτό

Θυmicroάmicroαι τον συmicromicroαθητή microου το Γιώργη το Ρηγάκη πρώτη λυκείου που του εξέφρασε την αντίρρησή του για την ύπαρξη του Θεού Οργισmicroένος του απάντησε laquoΤι θες microωρέ να Τον φωνάξουmicroε να έλθει στου αεριούχου του Μιχελάρου για να Τον δεις και να πεισθείς ότι υπάρχειraquo

Ήταν τέτοια η σύγχυσή του που ο συγχωρεmicroένος ο Μιχελάρος καφετζής που το καφενείο του ήταν κοντά στο σχολείο λίγο πιο κάτω από το νοσοκοmicroείο καθώς εκτός από καφέδες προσέφερε και αεριούχα ποτά έγινε laquoαεριούχοςraquo

Θυmicroήθηκα πάλι microια φορά σε διαγώνισmicroα που ο Γιώργης ο Ρηγάκης αντέγραφε Του παίρνει το σκονάκι και τον βάζει να αλλάξει θρανίο Αυτός όmicroως είχε προβλέψει το ενδεχόmicroενο και είχε και άλλα σκονάκια Τον βλέπει του παίρνει και το επόmicroενο Ξανά τον βλέπει του παίρνει και το άλλο Νοmicroίζω ήταν η έβδοmicroη φορά βλέπω τον κο Ασπραδάκη να ορmicroάει microε φόρα στο θρανίο που καθόταν και τον Ρηγάκη να τρέχει σαν βολίδα προς τα έξω να γλιτώσει το ξύλο Αυτή το φορά δεν θα τη γλίτωνε και ας ήταν ο καθηγητής microας φίλος κολλητός του πατέρα του

Ο φίλος microου ο Θοδωρής έφαγε δυο φορές άγριο ξύλο απrsquo αυτόν Την πρώτη φορά γιατί κτυπούσε microανιωδώς το θρανίο microε τις παλάmicroες του χωρίς να πάρει χαmicroπάρι ότι είχε microπει microέσα στην τάξη Τη δεύτερη όmicroως εντελώς άδικα Ήταν στην έδρα microαζί microε άλλους για να πει microάθηmicroα Κάποια στιγmicroή φταρνίστηκε και έβαλε την παλάmicroη του microπροστά στο στόmicroα του Ο κος Ασπραδάκης νόmicroισε ότι

90

γέλασε και τον τάραξε στο ξύλο Ο Θοδωρής αθώος διαmicroαρτυρότανε αλλά άδικα Αν όντως είχε γελάσει θα το είχε βάλει και αυτός στα πόδια

Κι εγώ microια φορά έφαγα άγριο ξύλο από τον κο Μιχαλάκη Ήταν φυσικός αλλά microας έκανε microαθηmicroατικά δευτέρα γυmicroνασίου Είχε τελειώσει το microάθηmicroα και microας έβαζε τις ασκήσεις

ndashΤην 27 Την 29 Την 30 Σε κάθε νούmicroερο που έλεγε εmicroείς φωνάζαmicroε

laquoΩωωωraquo Εξοργισmicroένος microας λέει κάποια στιγmicroή ndashΌποιο δω να ξαναφωνάξει ω θα τον δείρω Την 33

Ξανά εmicroείς laquoΩωωωωraquo -Εγώ είπα όποιο δω εγώ είδα εσέεεενα Κατεβαίνει κάτω και microου ρίχνει κάτι σφαλιάρες στο

σβέρκο που νόmicroισα ότι θα λιποθυmicroούσα Αυτό ήταν το πιο άγριο ξύλο που έφαγα στο γυmicroνάσιο Αλλά ας αφήσουmicroε τις microαθητικές αναmicroνήσεις και να

συνεχίσουmicroε microε τον Καζαντζάκη laquoΑφήνουmicroε τη θύρα microας ανοιχτή στην αmicroαρτία ∆ε

βουλώνουmicroε τrsquo αυτιά microας να microην ακούσουmicroε τις Σειρήνες ∆ε δενόmicroαστε από φόβο στο κατάρτι microιας microεγάλης Ιδέαςmiddot

microήτε παρατούmicroε το καράβι και χανόmicroαστε γρικώντας φιλώντας τις Σειρήνες Παρά εξακολουθούmicroε την πορεία microας αρπάζουmicroε και ρίχνουmicroε τις Σειρήνες στο καράβι microας και ταξιδεύουν κι αυτές microαζί microας Τούτη είναι σύντροφοι η καινούρια Ασκητική microαςraquo

Κρυπτοmicroνησία ή τα microεγάλα πνεύmicroατα Το διήγηmicroά microου laquoΝα αυτοκτονήσει κανείς ή να microην αυτοκτονήσειraquo από τη συλλογή laquoΤο Φραγκιόraquo (ΑΛ∆Ε 2011) τελειώνει ως εξής

laquo∆εν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε εξαιτίας microιας ερωτικής απογοήτευσης Γενικά δεν αξίζει να αυτοκτονήσουmicroε για τίποτα Η ζωή είναι η υπέρτατη αξία και πρέπει να τη ζήσουmicroε όσο πιο καλά microπορούmicroε υποmicroένοντας microε στωικότητα ό τι πικρίες και στενοχώριες microας περιmicroένουν στην πορεία της Στο δρόmicroο microας για την Ιθάκη που η Ιθάκη είναι ο θάνατος πρέπει να προσπαθήσουmicroε να φτάσουmicroε όσο πιο αργά γίνεται Γιατί δεν γίνεται να microη φτάσουmicroε αυτός είναι ο προορισmicroός Όσο και αν

91

ξεστρατίζουmicroε ζώντας περιπέτειες microε τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες και έρωτες microε την Καλυψώ το καράβι microας κάποτε θα φτάσει στην Ιθάκη Ας το αφήσουmicroε να πηγαίνει microε χαmicroηλωmicroένα τα πανιά αργά πολύ αργά Και αν είmicroαστε τυχεροί και συναντήσουmicroε στο δρόmicroο microας τις σειρήνες να microην κάνουmicroε τη microhellipα του Οδυσσέα και κλείσουmicroε τα αυτιά microας Να τρίψουmicroε τις παλάmicroες microας από χαρά και όρτσα τα πανιά να τρέξουmicroε να τις συναντήσουmicroεraquo

laquoΑγάπα τον άνθρωπο γιατί είσαι συ Αγάπα τα ζώα και τα φυτά γιατί ήσουνα συ και τώρα σε ακλουθούν πιστοί

συνεργάτες και δούλοι Αγάπα το σώmicroα σουmiddot microονάχα microε αυτό στη γης ετούτη microπορείς να παλέψεις και να πνεmicroατώσεις την ύλη Αγάπα την ύληmiddot απάνω της πιάνεται ο Θεός και πολεmicroάει Πολέmicroα microαζί τουraquo

Αν εξαιρέσω τα σύmicroβολα και τις microεταφορές ναι προσυπογράφω

laquoΑν είσαι πολεmicroιστής microη λυπάσαι δεν είναι στην

περιοχή του χρέους σου η συmicroπόνια Σκότωνε τον οχτρό ανήλεα Μέσα από το σώmicroα του οχτρού άκου το Θεό να φωνάζει

Σκότωσε το σώmicroα τούτο microrsquo εmicroποδίζειmiddot σκότωσε το να περάσωraquo

Τώρα γιατί διαβάζοντας αυτές τις γραmicromicroές microου έρχεται στο νου η ISIS

Μας έmicroεινε microόνο η laquoΟδύσσειαraquo Τεράστια 33333 στίχοι Μόλις την τελειώσω θα γράψω και γιrsquo αυτήν

Τόντα Ράmicroπα (microετ Γιάννης Μαγκλής) εκδόσεις

Καζαντζάκη 2005 σελ 302 laquoΤο microυθιστόρηmicroα Τόντα Ράmicroπαhellipraquo είναι οι πρώτες

λέξεις του προεισαγωγικού σηmicroειώmicroατος του Πάτροκλου Σταύρου του θετού γιου του Νίκου και της Ελένης Το χαρακτηρίζει microυθιστόρηmicroα όmicroως στην πραγmicroατικότητα είναι ένα έργο που δεν χωράει σε ειδολογικά καλούπια

92

Τα πρόσωπα είναι βέβαια επινοηmicroένα όπως στα έργα microυθοπλασίας όmicroως αποτελούν περσόνες υπαρκτών προσώπων ειδικά ο Γερανός ο οποίος αποτελεί την περσόνα του Καζαντζάκη ενώ ο Αζάντ αποτελεί την περσόνα του συντρόφου του Παναΐτ Ιστράτη του ελληνορουmicroάνου συγγραφέα που microαζί microε τον Καζαντζάκη προσκλήθηκαν στην Σοβιετική Ένωση για τον γιορτασmicroό της επετείου των 10 χρόνων της οκτωβριανής επανάστασης Το έργο είναι περισσότερο ένα οδοιπορικό ένα ταξιδιωτικό microε άφθονα αποσπάσmicroατα δοκιmicroιακού περιεχοmicroένου

Η έκδοση του βιβλίου είχε αρκετές περιπέτειες στις οποίες αναφέρεται τόσο ο Πάτροκλος Σταύρου όσο και η Ελένη στην εισαγωγή της Αν και το έργο γράφηκε στα γαλλικά το 1929 microόλις το 1934 εκδόθηκε από έναν γαλλικό εκδοτικό οίκο Αλλά και η ελληνική του έκδοση είχε περιπέτειες αφού το χειρόγραφο της πρώτης microετάφρασης χάθηκε Η δεύτερη microετάφρασή του πάλι από τον Γιάννη Μαγκλή κυκλοφόρησε δυο microήνες microετά το θάνατο του Καζαντζάκη τον ∆εκέmicroβρη του 1956

Εκτός από τον Γερανό και τον Αζάντ στο έργο βλέπουmicroε άλλα πέντε πρόσωπα που εκπροσωπούν τύπους και χώρες Έτσι έχουmicroε τον κινέζο δάσκαλο Σου-κι την εβραία Ραχήλ τον βουδιστή ποιητή (microάλλον γιαπωνέζο) Αmicroίτα και τον ινδό καλόγερο Ανάντα ενώ ο έβδοmicroος ανώνυmicroος είναι laquoο άνθρωπος microε τις microεγάλες microασέλεςraquo Ο Καζαντζάκης γράφει σε ένα απόσπασmicroα που προτάσσεται πως όλοι αυτοί laquoδεν είναι παρά οι διάφορες πλευρές microιας microόνης συνείδησης που έζησε και καθρέφτισε την πραγmicroατικότητα ndash τη σύνθετη τη ρευστή τη χιλιοπρόσωπη ndashτης Σοβιετικής Ένωσης Μονάχα ο Νέγρος [ο Τόντα Ράmicroπα] είναι έξω και πάνω απrsquo τον ήρωα (Στο τέλος του έργου microπροστά στο φέρετρο του Λένιν ο Τόντα Ράmicroπα φαντασιώνεται εικόνες από την πατρίδα του την Αφρική αποικιοκρατούmicroενη στο microεγαλύτερό της microέρος)

93

Μπορούmicroε να υποστηρίξουmicroε microε ασφάλεια γνωρίζοντας το υπόλοιπο έργο του ότι αυτή η laquomicroια microόνη συνείδησηraquo δεν είναι παρά η συνείδηση του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου

Ο Καζαντζάκης θαυmicroάζει τους κοmicromicroουνιστές αλλά δεν είναι κοmicromicroουνιστής Σε τι βάθος γνώριζε τη θεωρία του Μαρξ δεν είmicroαστε σε θέση να ξέρουmicroε αφού δεν αναφέρεται σrsquo αυτήν και microπορούmicroε βάσιmicroα να υποθέσουmicroε ότι δεν τον ενδιέφερε ιδιαίτερα Αυτό που τον ενδιέφερε είναι το πάθος για τον αγώνα το οποίο ενέπνεε laquoΗ Ρωσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που κατατρώγει τη Ρωσίαraquo (σελ 13) γράφει χαρακτηριστικά σε ένα του γράmicromicroα

Ο θαυmicroασmicroός του για αυτό το πάθος τον κάνει να microη στέκεται κριτικά πάνω στα προβλήmicroατα της νεοσύστατης Σοβιετικής Ένωσης Καταλαβαίνει τις δυσκολίες και καθώς δεν είναι οπαδός αλλά απλά θαυmicroαστής δεν έχει κανένα πρόβληmicroα να τις αναφέρει κατανοώντας το αναπόφευκτό τους Σε καmicroιά περίπτωση δεν κριτικάρει το καθεστώς όπως άλλοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΙδιαιτέρως ο θάνατος της microητέρας του τον στοιχειώνειhellip Σχεδόν πάντοτε χάνεται microες στο νεκροταφείο και γυρίζει σπίτι κατάκοποςraquo (σελ 26-27)

Θυmicroάmicroαι την πρώτη φορά που πήγα στον τάφο της δικής microου microητέρας Ήταν κάπου τα microεσάνυχτα τη microέρα της κηδείας της 18 χρόνια αργότερα όταν πέθανε ο πατέρας microου έγραψα γιrsquo αυτή την επίσκεψη στο διήγηmicroά microου laquoRequiemraquo

laquohellipδεν περνάει νύχτα χωρίς να δω τη microητέρα microου στο όνειροraquo (σελ 27)

Το πιστεύω Κι εγώ έβλεπα τη microητέρα microου microετά το θάνατό της επί microήνες κάθε βράδυ στον ύπνο microου

laquoΣτην Ελένη Ν Καζαντζάκη θετή microητέρα microου που σε ηλικία 101 ετών πήγε να βρει τον σύντροφό της στις 18 Φεβρουαρίου 2004 επέτειο των γενεθλίων τουhellipraquo (σελ 31)

94

Μια ακόmicroη σύmicroπτωση απrsquo αυτές που έχω καταγράψει Και θυmicroήθηκα τώρα microια άλλη σύmicroπτωση ο φίλος microου ο Γιώργος ο Μπεθάνης πέθανε την ίδια microέρα και τον ίδιο microήνα που πέθανε και ο αδελφός του έντεκα χρόνια πιο πριν

Κάποιες απrsquo αυτές τις παραθέτω σε ένα αυτοβιογραφικό αφήγηmicroά microου microε τίτλο laquoΟι ρίζες της σύmicroπτωσηςraquo δανεισmicroένο από το οmicroότιτλο έργο του Άρθουρ Καίσλερ

laquoΕννέα στους δέκα Ρώσους που ρωτούσαmicroε τυχαία απαντούσαν στο ερώτηmicroά microας laquoΠοιος είναι ο Τρότσκιraquo Με δύο microόνο λέξεις Eto bog Είναι θεός αυτός Μόνο ο Πούσκιν εδικαιούτο microαζί microε τον Τρότσκι τόσον απεριόριστο θαυmicroασmicroόraquo (σελ 50)

Κρίmicroα να microη ρωτούν και ποιος είναι ο Στάλιν Θα είχε ενδιαφέρον να ξέραmicroε την απάντηση

laquoΝοιώθω αmicroέσως πως έχω να κάνω microε πολύ πιο δυνατόν από microένα σε πολλά επίπεδα ndash και ιδίως σrsquo ότι αφορά οράmicroατα απrsquo τα περασmicroένα και συmicroπεράσmicroατα για τα microελλούmicroεναraquo (σελ 63)

Τιmicroή στον Ιστράτη που εκφράζεται έτσι για τον Καζαντζάκη στο βιβλίο του laquoΠρος την άλλη φλόγαraquo (Το διάβασα πριν χρόνια εκδόσεις ∆ωρικός δώρο του Αριστείδη Κλάδου που ένα χρόνο πριν το 1991 microου έβγαλε το βιβλίο microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo) Το εξασέλιδο απόσπασmicroα από το βιβλίο του που αναφέρεται στη σχέση του microε τον Καζαντζάκη παρατίθεται microετά την εισαγωγή της Ελένης

Το παρακάτω ανέκδοτο πρέπει να κυκλοφορούσε ευρέως στην Κρήτη γιατί το θυmicroάmicroαι από τον πατέρα microου

laquoΜου θυmicroίζετε το φτωχό φιλόσοφο της βάρκας Λέει στο βαρκάρη του -Γνωρίζεις φιλοσοφία -Όχι ndashΌχι Τότε έχασες τι microισή ζωή σου

Λίγο αργότερα σηκώνεται τροmicroερή τρικυmicroία ndash Ε φιλόσοφε φωνάζει ο βαρκάρης ξέρεις να κολυmicroπάς -Όχι ndashΌχι Έχασες αλάκερη τη ζωή σουraquo (σελ 102)

95

Εγώ ευτυχώς και φιλοσοφία ξέρω (το δεύτερο πτυχίο microου είναι φιλοσοφίας) και κολύmicroπι ξέρω Αλλά θα έλεγα καλύτερα να microη microου τύχει

laquoΠέντε και πιότερα εκατοmicromicroύρια έπεσαν στον πόλεmicroοraquo (σελ 123)

Αναφέρεται στα θύmicroατα της Ρωσίας στον πρώτο παγκόσmicroιο πόλεmicroο Για τα είκοσι εκατοmicromicroύρια του δεύτερου δεν ήξερε ακόmicroη Όπως κι εγώ δεν ξέρω για τα εκατοmicromicroύρια του τρίτου

laquo-∆ε νιώθετε τον κίντυνο -Ποιον κίντυνο -Που απειλεί τη Μεγάλη Βρετανία Κάθεται πάνω σrsquo ένα

πράmicroα που σαλεύει -Τι πράmicroα -Πάνω στην Αίγυπτο στις Ιντίες στην Αφρική Πάνω

στην ανθρώπινη καρδιά Ο Άγγλος συγκράτησε την ευθυmicroία του -Ίσως σε λίγα χρόνιαhellip σε δυο χιλιάδες χρόνιαhellipraquo (σελ

128) Άραγε το 1950 ζούσε αυτός ο Άγγλος για να καταλάβει

ότι παραήταν αισιόδοξος laquoΣκέφτουmicroε το γλοιτσασmicroένο σιρόπι τον Ταγκόρraquo (σελ

131) Θυmicroάmicroαι ότι και κάπου αλλού είχε εκφραστεί

περιφρονητικά ο Καζαντζάκης για τον Ταγκόρ (Παρεmicroπιπτόντως microια από τις πρώτες microεταφράσεις microου είναι το laquoΦεγγαρόγιοmicroαraquo του Ταγκόρ εκδόσεις Αναγνωστίδη τέλη της δεκαετίας του rsquo70) Πιο πρόσφατα ξαναδιαβάζοντας το Ecce Homo είδα ότι ο Νίτσε αναφέρθηκε στον Καντ ως microια laquoτυπική γεροντοκόρηraquo Τελικά και οι microεγάλοι έχουν τις κακιούλες τους Ή microήπως δεν πρέπει να εκπλήσσοmicroαι γιrsquo αυτό

laquoΠαντελή σύντροφε αγαπητέ και γιε microου Όσο πάει διασχίζοντας την ΕΣΣ∆ νιώθω αυτό το απάνθρωπο πράmicroα που microε σπάραζε κιόλας στην Ελλάδα Ότι microrsquo ενδιαφέρει δεν είναι ο άνθρωπος microηδέ η γης microηδέ ο ουρανός παρά η φλόγα που κατατρώει άνθρωπο γης και ουρανό Η Ρουσία δε microrsquo ενδιαφέρει παρά η φλόγα που

96

κατατρώει τη Ρουσία Καλυτέρεψη της microοίρας της microάζας ή του εκλεχτού ευτυχία δικαιοσύνη αρετή ndash λαϊκά δολώmicroατα που δε microε αγκιστρώνουν Ένα microονάχα πράmicroα microε συνεπαίρνει Το ζητώ παντού και τrsquo ακολουθώ microε τα microάτια microε τρόmicroο κι ευτυχία την κόκκινη γραmicromicroή που τρυπάει και διαπερνά σαν κοmicroπολόι τα κρανία τους ανθρώπους ∆εν αγαπώ παρά την κόκκινη τούτη γραmicromicroή microοναδική ευτυχία microου είναι να τηνε νιώσω να τρυπάει και να διαπερνά το κρανίο κοmicromicroατιάζοντάς το Κάθε άλλο πράmicroα microού φαντάζει εφήmicroερο ηλίθια φιλανθρωπικό και χορτοφάγο [τα δυο αυτά επίθετα microου θύmicroισαν τον Νίτσε] ανάξιο για microια ψυχή που λευτερώθηκε από κάθε ελπίδαraquo (σελ 168)

Το απόσπασmicroα αυτό πιθανότατα από επιστολή του στον Παντελή Πρεβελάκη που το εντάσσει microέσα στο βιβλίο είναι ίσως το πιο διαφωτιστικό για το Weltanschauung του Καζαντζάκη

laquoΈπρεπε να περνάς microεσοστρατίς Γιατί άντρες πεινασmicroένοι και γυναίκες πεινασmicroένες παραφύλαγαν πίσω από τις πόρτες κι έριχναν σκοινοθηλιές Τράβαγαν από το λαιmicroό τους απρόσεκτους περαστικούς τους τράβαγαν γρήγορα microέσα στην αυλή και τους έτρωγανraquo (σελ 256)

Είναι η πιο σκοτεινή πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης εκείνη την εποχή της πείνας Ο Καζαντζάκης περιγράφει νατουραλιστικά τα δεινά της τις σκοτεινές πλευρές της (εξαθλίωση φρικαλεότητες που διαπράχτηκαν εις βάρος των αντιφρονούντων κά) θεωρώντας τις όmicroως αναπόφευκτες

Με αυτό το βιβλίο τελειώνω το (ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκη Έχουν εξαιρεθεί τα ποιητικά και τα ταξιδιωτικά του (αυτά τα διάβασα φοιτητής) τα οποία δεν microε ενδιαφέρουν ιδιαίτερα αν και δεν αποκλείεται να ασχοληθώ στο microέλλον και microrsquo αυτά

Νίκος Καζαντζάκης Βραχόκηπος (microετ Παντελή

Πρεβελάκη) Βιβλιοπωλείον της Εστίας 1960 σελ 278

97

Ο laquoΒραχόκηποςraquo ήταν microια παραγγελιά όπως διαβάζουmicroε στον πρόλογο του Παντελή Πρεβελάκη Ένας εκδότης από την Λειψία του ζήτησε ένα microυθιστόρηmicroα Ο Καζαντζάκης ανταποκρίθηκε γράφοντας το laquoLe jardin de rochesraquo στα γαλλικά γλώσσα από την οποία θα microπορούσε να βρει πιο εύκολα microεταφραστή ο γερmicroανός εκδότης απrsquo ότι αν ήταν γραmicromicroένο στα ελληνικά

Το laquomicroυθιστόρηmicroαraquo είναι τύποις microυθιστόρηmicroα Στην πραγmicroατικότητα είναι ένα ταξιδιωτικό στο οποίο ο Καζαντζάκης καταγράφει κάποιες εντυπώσεις του από την Ιαπωνία και την Κίνα βάζοντάς τις στο στόmicroα των ηρώων του ή της περσόνας του του πρωτοπρόσωπου αφηγητή Με ελάχιστη δράση ένα microεγάλο microέρος του αναλώνεται σε συζητήσεις θεωρητικού περιεχοmicroένου ανάmicroεσα στους ήρωες ενώ microόλις προς το τέλος το έργο παίρνει τα χαρακτηριστικά πραγmicroατικού microυθιστορήmicroατος microε τη δράση να επιταχύνεται Ενδιάmicroεσα εν είδει ιντερmicroέτζου ο Καζαντζάκης παρεmicroβάλει αποσπάσmicroατα από την laquoΑσκητικήraquo σχεδόν το σύνολο του έργου

Ο Καζαντζάκης προσπαθεί να συmicroβιβάσει τη στόφα του λογοτέχνη και του φιλόσοφου Έχει microια αντίληψη για τον κόσmicroο και για τον άνθρωπο και προσπαθεί να την εκφράσει όπως ο Νίτσε στον laquoΖαρατούστραraquo λογοτεχνικά ∆εν είναι επιτυχηmicroένη η προσπάθεια αν την συγκρίνει κανείς microε την επιτυχία των microεταγενέστερων microυθιστορηmicroάτων του Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που δεν το microετέγραψε στη microητρική του γλώσσα σε αντίθεση microε τον Βλαντιmicroίρ Ναmicroπόκοφ που microετέγραψε τη laquoΛολίταraquo στα ρώσικα microετά την επιτυχία που γνώρισε αυτό του το έργο Όmicroως ένας Καζαντζάκης είναι Καζαντζάκης και ένας microεγάλος συγγραφέας ότι και αν έχει γράψει αντιmicroετωπίζεται microε ενδιαφέρον όχι microόνο από τους φιλόλογους αλλά και από τους αναγνώστες του

Η πλοκή που όπως είπαmicroε προχωρεί αργά είναι η εξής ο συγγραφέας-αφηγητής επισκέπτεται στην Ιαπωνία έναν φίλο του για να πάει στη συνέχεια στην Κίνα να συναντήσει έναν άλλο φίλο του τον Λι Τε Έχει εκτενείς συζητήσεις microαζί του καθώς και microε την αδελφή του την

98

οποία ερωτεύεται Το αίσθηmicroα είναι αmicroοιβαίο όmicroως δεν microπορούν να κάνουν τίποτα κάτω από το άγρυπνο microάτι του πατέρα ενός συντηρητικού microανδαρίνου Αργότερα microπαίνει στη microέση το καθήκον Ο αδελφός της τής δίνει την εντολή να εκτελέσει microια πρώην φιλενάδα του microια γιαπωνέζα την οποία είχε εγκαταλείψει Αυτή για να τον εκδικηθεί αλλά και για να υπηρετήσει την πατρίδα της πηγαίνει στην Κίνα και δωροδοκεί τους κινέζους στρατηγούς προσφέροντάς τους ταυτόχρονα τα κάλλη της microε αποτέλεσmicroα να γίνει πιο εύκολη η κατάκτηση της Μαντζουρίας Ας microη ξεχνάmicroε ο laquoΒραχόκηποςraquo γράφεται το 1935

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε έναν πολύ αριστερό Καζαντζάκη Για microιαν εργάτρια που συναντάει σε ένα γιαπωνέζικο εργοστάσιο γράφει το παρακάτω χάι κάι όπως το λέει και όχι χάι κου όπως είναι γνωστό (και σωστό) σχολιάζοντας αmicroέσως microετά αυτή του την ενέργεια

laquo-Ναι τα νούmicroερα λεν αχ Πως είmicroαι ευτυχισmicroένη-Μα εγώ χλοmicroιάζω κάθε microέρα ndash και σήmicroερα αρχίνισα να βήχω

Ο άθλιος θυmicroός του διανοούmicroενου είχε καταλαγιάσει microrsquo αυτό το χάι-κάι Η αδικία που γινόταν σrsquo ένα ανθρώπινο πλάσmicroα microου είχε εmicroπνεύσει τρεις ασήmicroαντους στίχους και ξέχασα σχεδόν την αδικίαraquo (σελ 64)

Και ένα άλλο απόσπασmicroα laquohellipΟ άντρας που θέλει να σηκώσει το κεφάλι του κατά

τον ουρανόmiddot κι η γυναίκα που τον αδράχνει σουρίζοντας νιαουρίζοντας και τον κατεβάζει στη γηraquo (σελ 120)

Η γυναίκα αυτή στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo είναι η Εmicroινέ Χανούmicro

Και καπάκι αmicroέσως microετά laquoΟι γιαπωνέζες γκέισες σκύβουν απάνω στον άντρα

στην ερωτική στιγmicroή σαν να rsquoταν ο γιος τους και του ανοίγουν τον κόρφο τους να βυζάξει Η κινέζα σκύβει απάνω στον άντρα σα να rsquoταν θανάσιmicroος εχτρός που τον έπιασε στον πόλεmicroο και ξέρει πως έλεος δεν υπάρχειraquo

∆εν έχω πάει στην Ιαπωνία και την Κίνα για να εκφέρω γνώmicroη και δεν θυmicroάmicroαι αν ο φίλος microου ο Γιώργος ο Βέης

99

έκανε καmicroιά ανάλογη σύγκριση στα ταξιδιωτικά του στους laquoΈρωτες τοπίωνraquo στο laquoΑπό το Τόκιο στο Χαρτούmicroraquo και laquoΣτην απαγορευmicroένη πόληraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΚαι ξέρετε πόσο ο Κοmicroφούκιος αγαπούσε το κρασί τη

microουσική και τις γυναίκες Απαράλλαχτα όπως ο δικός σας ο Σωκράτηςraquo (σελ 174)

Για τον Κοmicroφούκιο δεν ξέρω αλλά για το Σωκράτη διάβασα άλλα πράγmicroατα στο Συmicroπόσιο σε σχέση microε τις γυναίκες

Από το γράmicromicroα ενός γιαπωνέζου φίλου laquoΘεός πατρίδα αυτοκράτορας αυτή rsquoναι η δική microας

Αγία Τριάδα πιο πραγmicroατική και πιο βαθιά από τη δική σας Σήmicroερα microονάχα στη Γερmicroανία στη Σοβιετική Ρωσία και στην Ιταλία microπορείς να βρεις αυτή την ηρωική πειθαρχία αυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo (σελ 217)

Και οι τρεις microας τέλειωσαν Μας ήλθαν όmicroως καινούριοι οι Ταλιmicroπάν και η ISIS που microε laquoαυτή τη χαρούmicroενη υποταγή του ατόmicroου σrsquo ένα ανώτερο και επικίνδυνο σκοπόraquo σκορπούν το θάνατοmiddot όπως τον σκορπούσε εξάλλου ο Χίτλερ ο Μουσολίνι και ο Στάλιν

Ο microεταφυσικός συmicroβολισmicroός του Καζαντζάκη και ιδιαίτερα το να συναντώ κάθε τρεις και microια τη λέξη Θεός πάντα microε ξένιζε Όσο για την κοσmicroοαντίληψη της Ασκητικής δεν microε έβρισκε σύmicroφωνο έχω τη δική microου Η όποια αξία της βρίσκεται νοmicroίζω στον ποιητικό microυστικισmicroό της Όmicroως στο laquoπεζόraquo microέρος του microυθιστορήmicroατος βρήκα δυο αποσπάσmicroατα που microε εκφράζουν απόλυτα

laquo-Γιατί καπνίζεις Με κοίταξε microε το θολό ατσίνουρο κοκκινοκυκλιασmicroένο

microάτι του -Η ζωή είναι σκληρή αφεντικόhellip Ναι η ζωή είναι σκληρή πρέπει να καπνίζουmicroε Το

χασίς ndashΘρησκεία τέχνη έρωτας δόξα ιδέες ndash είναι η microόνη θύρα σωτηρίαςraquo (σελ 230)

100

Κάπου έχω γράψει παραφράζοντας τη ρήση του Μαρξ ότι η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού και microάλιστα χωρίς παρενέργειες Και δεν το έγραψα καθόλου ειρωνικά

Και το άλλο απόσπασmicroα laquoΗ αξία της ψυχής δεν κρίνεται παρά από την ποιότητα

του χασίς που ρουφά Αλίmicroονο στην ψυχή που δεν καπνίζει

Αυτός ο κουλής είναι αδελφός microου στο κάπνισmicroα Του χαmicroογελώ

-Ναι του λέω χτυπώντας του τον ώmicroο χωρίς αηδία ναι η ζωή είναι σκληρήmiddot ας καπνίζουmicroε (σελ 231)

Αφοπλιστικά εξοmicroολογητικό αυτό το απόσπασmicroα Ο Σολωmicroός δεν είχε καταλάβει ότι όταν έγραφε laquoΚλείσε

microέσα στην ψυχή σου στην Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo microιλούσε ακριβώς για το χασίσι Μήπως δεν είναι χασισωmicroένοι microε το ίδιο χασίσι αυτοί που ξυλοκοπούν τους λαθροmicroετανάστες

Και οι laquoΑσασίνοιraquo φανατισmicroένοι ισλαmicroιστές ρίχνονταν πάνω στα ανυποψίαστα συνήθως θύmicroατά τους χασισωmicroένοι προς δόξα του Αλλάχ Η αγγλική λέξη assassin που σηmicroαίνει δολοφόνος από αυτούς προέρχεται

∆ιαβάζω laquoΑχ Αν ο χρόνος microπορούσε νrsquo ακινητήσει Να βλέπω σrsquo

όλη microου τη ζωή αυτό το ποθητό κορmicroί να ζυγώνει να ζυγώνει και να microη φτάνει ποτέraquo (σελ 239)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Όταν περνάς στη γειτονιά microη πας microε τόση φόρα Σιγά σιγά να πορπατείς να σε θωρώ πολιώρα Ο Πρεβελάκης ως microεταφραστής αναπαράγει σχεδόν

στην εντέλεια την Καζαντζακική γλώσσα Ένας ανυποψίαστος αναγνώστης δεν θα microπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι πρόκειται για microετάφραση Όmicroως εδώ θα τον διορθώσω Γράφει laquoΕίναι κανείς πάντα έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo (σελ 232) Εγώ θα microετέφραζα laquoΠάντα rsquoναι κανείς έτοιmicroος για τις καλές ειδήσειςraquo Για τον δεκαπεντασύλλαβο

101

Νίκος Καζαντζάκης Ο Οθέλος ξαναγυρίζει Νέα Εστία

έτος 1962 τεύχος 848 σσ 1522-1569 Το όνειρό microου όταν ήmicroουν microικρός ήταν να γίνω

συγγραφέας Όταν γνώρισα το έργο του Καζαντζάκη έκανα ένα δεύτερο όνειρο να γράψω ένα βιβλίο γιrsquo αυτόν Μάλιστα δεν είχα καmicroιά αmicroφιβολία ότι αυτό θα ήταν το πρώτο microου βιβλίο Τελικά η τύχη το έφερε αλλιώς τα ενδιαφέροντά microου microετατοπίσθηκαν και το βιβλίο αυτό που ονειρευόmicroουν δεν το έγραψα Έγραψα όmicroως για τον Καζαντζάκη

Το 1983 διορισmicroένος φιλόλογος στην Κάσο microας ήλθε έγγραφο από το Υπουργείο Παιδείας να κάνουmicroε microια εκδήλωση για τον Παλαmicroά για τα 40 χρόνια από το θάνατό του Για τον Καζαντζάκη που συmicroπληρώνονταν τότε 100 χρόνια από το θάνατό του ούτε microιλιά Κι ας ήταν στην κυβέρνηση φρέσκο φρέσκο το Πασόκ

Ο καλός συνάδελφος Αθηναγόρας κατά κόσmicroο Παραδείσης Βασίλειος καλή του ώρα όπου κι αν βρίσκεται τώρα έκανε microια οmicroιλία για τον Παλαmicroά Στο τέλος έβαλε τα παιδιά και τραγούδησαν το laquoΤη υπερmicroάχωraquo ∆εν ξέρω αν ήταν την εποmicroένη ή τη microεθεποmicroένη που microάζεψα κι εγώ τα παιδιά και τους microίλησα για τον Καζαντζάκη Στο τέλος τραγουδήσαmicroε το laquoΠότε θα κάνει ξαστεριάraquo Ο Αθηναγόρας εκτελούσε χρέη γυmicroνασιάρχη εγώ χρέη λυκειάρχη Στο γυmicroνάσιο υπήρχαν άλλοι τέσσερις καθηγητές στο λύκειο άλλοι δύο εκ των οποίων εγώ ήmicroουν αρχαιότερος διορίστηκα Σεπτέmicroβρη ενώ αυτοί Νοέmicroβρη

∆εν είχα κείmicroενο microίλησα απrsquo έξω Σκέφτηκα όmicroως ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο αυτά που είπα να τα γράψω και να τα στείλω στα laquoΚρητικάraquo τα microετέπειτα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo τη φιλόξενη αυτή εφηmicroερίδα του Γιώργου Βαρβέρη που microου δηmicroοσίευσε ένα σωρό βιβλιοκριτικές για κρήτες συγγραφείς Χωρίς την εφηmicroερίδα αυτή δεν θα είχα κίνητρο να γράψω γιrsquo αυτούς

102

Έγραψα πράγmicroατι το κείmicroενο το οποίο δηmicroοσιεύτηκε microε τον τίτλο laquoΝίκος Καζαντζάκης Κάποιες σκέψεις για το έργο τουraquo τον Ιούνιο του 1983 Αργότερα το 2007 δηmicroοσιεύτηκε και στο περιοδικό laquoΡωγmicroέςraquo

Αυτό ήταν το πρώτο κείmicroενό microου για τον Καζαντζάκη Αργότερα έγραψα αρκετές κριτικές για έργα του καθώς

και τρεις συγκριτολογικές microελέτες Μετά τη δηmicroοσίευση του βιβλίου microου laquoΤο microυστικό των εξωγήινωνraquo (ΑΛ∆Ε 2014) ενός βιβλίου του οποίου έκανα microόνος microου το layout αποφασισmicroένος να προχωρήσω σε αυτοέκδοση αν δεν εύρισκα εκδότη microου πέρασε από το microυαλό να βάλω τις βιβλιοκριτικές αυτές στη φόρmicroα που είχα φτιάξει Με έκπληξη είδα ότι ξεπερνούσαν τις 130 σελίδες και ότι θα microπορούσαν να εκδοθούν σε κανονικό βιβλίο Έτσι πήρα την απόφασή microου

Το αγώι κάνει τον αγωγιάτη Έχοντας δει την καταπληκτική παράσταση του Τάκη Τζαmicroαργιά για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo στη Νέα Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου το 2001 έmicroεινα έκπληκτος τόσο από το κείmicroενο όσο και από τη σκηνοθεσία του Τάκη αριστουργηmicroατικά και τα δυο Μετά την απόφαση που πήρα να εκδώσω σε βιβλίο ότι είχα γράψει για τον Καζαντζάκη όλα αυτά τα χρόνια σκέφτηκα ότι δεν θα ήταν άσχηmicroο να συmicroπληρώσω και microε το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo Έψαξα στο διαδίκτυο ανακάλυψα ότι είχε δηmicroοσιευθεί στη Νέα Εστία και το αναζήτησα Από τις βιβλιοθήκες στις οποίες απευθύνθηκα microόνο η Γεννάδειος επέτρεπε τη λήψη φωτοτυπιών οι υπόλοιπες microου είπαν να φωτογραφήσω τις σελίδες που microε ενδιέφεραν τρέχα γύρευε δηλαδή

Υπάρχει όmicroως και συνέχεια που οφείλεται σε δυο συmicroπτώσεις Η πρώτη σύmicroπτωση την ίδια περίοδο microε έπιασε microια περιέργεια να ξαναδιαβάσω το βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo Ήταν εξαντληmicroένο Η δεύτερη σύmicroπτωση έκανα microια ανάρτηση στο facebook επισηmicroαίνοντας την αναγκαιότητα της ύπαρξης του ηλεκτρονικού κειmicroένου προπαντός των εξαντληmicroένων βιβλίων στο οποίο να έχει πρόσβαση ο καθένας είτε microε πληρωmicroή είτε όχι Αν υπήρχε

103

ηλεκτρονικά το κείmicroενο δεν θα είχα πρόβληmicroα θα το διάβαζα στο tablet microου Η καλή συνάδελφος και φίλη Λένα Γαλυmicroιτάκη που διάβασε την ανάρτησή microου microού το έστειλε σε φωτοτυπίες ndashτην ευχαριστώ και από αυτές τις γραmicromicroές

∆ιαβάζοντας το βιβλίο της Ζωγράφου βρήκα παραθέmicroατα από θεατρικά έργα του Καζαντζάκη που ήταν σε πεζό Εγώ νόmicroιζα ότι τα θεατρικά του που είχαν εκδοθεί σε τρεις τόmicroους ήταν όλα ποιητικά και καθώς έχω δηλώσει πως όπως ο Κωστής Παπαγιώργης δεν συmicroπαθώ την ποίηση δεν είχα καmicroιά διάθεση να τα διαβάσω όπως βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo και ας την θεωρούσε ο Καζαντζάκης ως έργο ζωής Να ήταν τουλάχιστον γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο του laquoΕρωτόκριτουraquo έστω και στον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού θα το επιχειρούσα Πήρα λοιπόν τη microεγάλη απόφαση και αγόρασα τους τρεις τόmicroους microε τα θεατρικά Τελικά διαπίστωσα ότι τα τέσσερα θεατρικά έργα που βρίσκονται στον τόmicroο microε βυζαντινά θέmicroατα ήταν microεν έmicromicroετρα στους άλλους δύο όmicroως τόmicroους τα πέντε από τα οκτώ ήταν γραmicromicroένα σε πεζό λόγο Αυτά τα πέντε αποφάσισα να τα διαβάσω Βέβαια ποτέ microη λες ποτέ στο microέλλον ίσως microου ανοίξει η όρεξη να διαβάσω και τα υπόλοιπα όπως και την laquoΟδύσσειαraquo βέβαια Όmicroως προς το παρόν δεν έχω καmicroιά διάθεση

Κάναmicroε microεγάλη εισαγωγή πριν αρχίσουmicroε να γράφουmicroε για το laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Έχω γράψει επανειληmicromicroένα για το πόσο εκτιmicroώ το χιούmicroορ σε ένα έργο Στον αγέλαστο κατά τα άλλα Καζαντζάκη συνάντησα αρκετό χιούmicroορ στο έργο του laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo και κάmicroποσο στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo που όmicroως δεν είναι δικό του είναι αστείες ιστορίες σαν τις δικές microου τις laquoΚατωχωρίτικεςraquo (Εύθυmicroες Κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 21ος αιώνας 2013) Το συναντώ για τρίτη φορά στην πρώτη από τις τρεις πράξεις του laquoΟ Οθέλος ξαναγυρίζειraquo

Το έργο αυτό έmicroεινε ανέκδοτο και το έστειλε στην Νέα Εστία η γυναίκα του Ελένη microετά το θάνατό του Ο

104

Παντελής Πρεβελάκης στο έργο του laquoΟ ποιητής και το ποίηmicroα της Οδύσσειαςraquo microας πληροφορεί όπως διαβάζουmicroε στην προλογική παράγραφο της Νέας Εστίας ότι γράφηκε την περίοδο 1936-1937 και ότι laquoείναι microια comeacutedie πιραντελλικής τεχνοτροπίαςraquo

Τα πρόσωπα του έργου είναι ο ∆ιευθυντής ο Μήτσος ο Αλέκος η Μαρίκα και ένας υπηρέτης που εmicroφανίζεται σπάνια Βρίσκονται πάνω στη σκηνή ενός θεάτρου υποτίθεται ότι τους παρακολουθούν θεατές και σκέφτονται τι έργο να ανεβάσουν

Στο γκροτέσκο πρώτο microέρος ο διευθυντής σκέφτεται να ανεβάσει Αισχύλο Ή microήπως Γκαίτε Αλλά και Σαίξπηρ δεν θα ήταν άσχηmicroα Όmicroως τα ονόmicroατα laquoΚλυταιmicroνήστραraquo laquoΦάουστraquo και laquoΟθέλοςraquo που αναφέρει φωναχτά στο microονόλογό του λειτουργούν ως laquoανακάλεmicroαraquo και να σου τους microπροστά του Τον εκλιπαρούν να τους επιλέξει για το επόmicroενο έργο που θα ανεβάσει να φύγουν για λίγο από τα σκοτάδια του κάτω κόσmicroου των σκιών Στο microέρος αυτό ο Καζαντζάκης παρουσιάζει παρωδιακά microε άφθονο χιούmicroορ τους κορυφαίους αυτούς ήρωες της παγκόσmicroιας δραmicroατουργίας

Ο Οθέλος εmicroφανίζεται στο τέλος της πρώτης πράξης Ενθουσιασmicroένος ο διευθυντής παίρνει την απόφαση θα ανεβάσουν τον laquoΟθέλοraquo

Ανατίθενται οι ρόλοι Η Μαρίκα θα κάνει την ∆εισδαιmicroόνα ο Αλέκος τον Οθέλο και ο Μήτσος τον Ιάγο Υπάρχει βέβαια το πρόβληmicroα του ζηλιάρη νιόπαντρου Αλέκου Η ζήλεια του όmicroως πέφτει γάντι microε το ρόλο του Ο ∆ιευθυντής φροντίζει να του τη φουντώνει πιστεύοντας ότι έτσι ο Αλέκος θα κάνει microια ανεπανάληπτη ερmicroηνεία

Οι δυο άλλες πράξεις είναι ολότελα πιραντελικής έmicroπνευσης microε την αmicroφιβολία να αιωρείται αν αυτό που βλέπουν οι θεατές είναι πραγmicroατικό ή microέσα στα πλαίσια του ρόλουmiddot σαν τον Zhuang Zhu που δεν είναι σίγουρος αν ονειρεύεται την πεταλούδα ή αν βρίσκεται microέσα στο όνειρο της πεταλούδας

Την αmicroφιβολία δεν την έχουν microόνο οι θεατές αλλά συχνά και τα πρόσωπα του έργου

105

laquoΜΑΡΙΚΑ Κύριε διευθυντά σώσε microε hellip Κύριε διευθυντά αγαπώ τον άντρα microου ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Απαρχής Απαρχής Έmicroπα πάλι από την

πόρταhellip Φώναξε Κύριε ∆ιευθυντά σώσε microε (σελ 1526) Ο ∆ιευθυντής νοmicroίζει ότι η Μαρίκα παίζει ρόλο ενώ

αυτή microιλάει πραγmicroατικά Ο διευθυντής θέλει να κάνουν έναν πρωτοποριακό

laquoΟθέλοraquo πάνω στα χνάρια του σαιξπηρικού και πάνω σrsquo αυτό συζητούν Όmicroως στη συζήτηση ο ζηλότυπος Αλέκος εκρήγνυται πολλές φορές Υπάρχουν κάmicroποσες ατάκες από το σαιξπηρικό έργο ιδιαίτερα προς το τέλος όmicroως το περισσότερο microέρος αναφέρεται στην προετοιmicroασία της παράστασης

Στο τέλος του έργου ο Αλέκος αφρίζοντας από ζήλεια θα πνίξει την ∆εισδαιmicroόνα Είναι microέσα στην πρόβα του έργου ή την έχει πνίξει πραγmicroατικά

Ο Καζαντζάκης όπως είναι γνωστό microέσα από τα έργα του φιλοσοφεί Θα αναφερθούmicroε στη φιλοσοφία που ενυπάρχει στο έργο αυτό παραθέτοντας κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσmicroατα

laquoΜΗΤΣΟΣ Κύριε ∆ιευθυντά να το microοντέρνο θέmicroα που ζητούσες Περνάει κάτω από το παράθυρό σου [διαδήλωση] Άρπαξέ το

∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ακόmicroαhellip Ακόmicroαhellip Άσε να περάσουν microερικές γενεέςhellip να λαγαρίσειhellip να γίνειhellip τέχνηhellip Τώρα είναι ακόmicroα ακατέργαστο υλικό ndash ζωή ∆εν το βλέπεις Μούστος Άmicroα κατασταλάξει Μήτσο θα γίνει κρασί και θα το πιούmicroε (σελ 1535-1536)

Αυτό θα έλεγα ότι ισχύει microόνο για την ιστοριογραφία σαν microια αντικειmicroενική αποτίmicroηση των γεγονότων Για την τέχνη δεν νοmicroίζω να το πιστεύει κανείς Ίσως ο Καζαντζάκης απολογείται εδώ για την προτίmicroηση που δείχνει για ιστορικά θέmicroατα και για ήρωες του παρελθόντος

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ hellipΌποιος έρχεται στο θέατρο σου λέω αφήνει στο διάδροmicroο το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες του ∆υο τρεις ώρες Παίρνει εισιτήριο

106

ταξιδεύει σε microια χώρα καλύτερη που υπάρχει microονάχα στη φαντασία microαςhellip Αλαφρώνει Κι ύστερα παίρνει πάλι το καπέλο του το microπαστούνι του και τις έγνοιες τουhellip Και ξαναγυρίζει λίγο παρηγορηmicroένος στην καθηmicroερινή ζωήhellip Κατάλαβεςraquo

ΜΗΤΣΟΣ Κατάλαβαhellip Το θέατροhellip όπιο του λαούraquo (σελ 1536)

Αυτό που λέει ο ∆ιευθυντής ισχύει και για τον κινηmicroατογράφο Αλλά και για τη λογοτεχνία ∆ιαβάζοντας ένα microυθιστόρηmicroα ξεχνιέσαι από τις έγνοιες σου Μέχρι να κτυπήσει το τηλέφωνο

Ο Γιάγος-Μήτσος αρχίζει να microετανιώνει για το παιχνίδι που παίζουν στον Οθέλο-Αλέκο ∆εν αντέχει να τον βλέπει να υποφέρει από τη ζήλια Ο ∆ιευθυντής λέει microε σαρκασmicroό

laquoΑ το Γιάγο το ξεφυσίδι πού κατάντησε Έκαmicroε καρδιά βλέπεις κι αυτός microαλάκωσε η ψυχή τουhellip Έβγαλαν τα στήθια του γάλαhellip Και θέλει τώρα να τα κάmicroει πλακάκια microε την αρετήhellip Να τον λυπηθούmicroε [τον Αλέκο-Οθέλο] λέει Να microη χαλάσει η ζαχαρένια microαςhellip Να microην αδικήσουmicroε να microην πονέσουmicroε να microη σκοτωθούmicroε Έτσι σαν τα πρόβατα κολλητά ο ένας στον άλλον Νrsquo αναπνέουmicroε τη βόχα ο ένας του άλλουhellip microε υποmicroονήhellip microε εγκαρτέρησηhellip laquoΕνάρετοιraquo ωσότου έρθει να microας σαρώσει ο Χάροςhellip χωρίς microεγάλες κακίεςhellip χωρίς microεγάλα πάθηhellip Ανθρωπάκοι Να φυτεύουmicroε λάχαναhellip να κάνουmicroε παιδιά Αγκαλιασmicroένοι όλοι ζεστά ζεστάhellip πατικωτάhellip πατικωτάhellip σαν κάmicroπιεςhellip Φύγε να microη σε βλέπω Άχρηστο ανήmicroπορο χαmicroένο κορmicroί Οθέλο γεια σου αδερφέ microου εσύ microου αρέσεις Μεγάλη ψυχή Βάλε φωτιά Να καούν τrsquo άχεραhellip τα σωθικά του ανθρώπουraquo (σελ 1562)

Πίσω από τον Καζαντζάκη αναγνωρίζει κανείς τον Νίτσε microε την περιφρόνησή του για τον όχλο και για όσους νοιώθουν οίκτο

laquo∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ορίστε λεύτεραhellip Αν σας ενοχλώ φεύγωhellip(Γελά) Μη φοβάστε ∆εν πάω microακριά Να εδώ

107

στα παρασκήνιαhellip microε τους σπάγκους όλουςhellip όλουςraquo (σελ 1564)

Παλιό φιλοσοφικό πρόβληmicroα προκαθορισmicroός ή ελευθερία βούλησης Ο θεός σαν καραγκιοζοπαίχτης παίζει κατά τη βούλησή του τις φιγούρες-ανθρώπους Πιο πριν συναντήσαmicroε ως microεταφορά του θεού τον δραmicroατουργό που έχει καθορίσει στο διηνεκές τη microοίρα των ηρώων του

Στην επόmicroενη σελίδα ο Γιάγος φωνάζει αγανακτισmicroένος laquoΚανένας λοιπόν δεν microπορεί να σωθεί από τη microοίρα

του κανέναςraquo Κανείς δεν το πιστεύει αυτό ούτε βέβαια και ο

Καζαντζάκης Πιο πριν έγραψα ότι δεν microου αρέσει η ποίηση

εξαιρώντας τον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που είναι σαν να ρέει στο αίmicroα microας Είχα για καιρό τη microανία να παραθέτω τους ιαmicroβικούς δεκαπεντασυλλάβους που παρεισφρέουν ασυνείδητα τόσο σε πεζογραφικά όσο και σε ποιητικά έργα γραmicromicroένα microε ελεύθερο στίχο Τώρα θα κάνω microια εξαίρεση παραθέτοντας τους δυο ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους που έπεσαν στην αντίληψή microου

Σαν να microου ήρθε ξαφνικά microια τροmicroερή υποψία (1552) και

Να κατεβεί να γκρεmicroιστεί να πάει κατά διαόλου (1554) Κόντευα να το ξεχάσω στο τέλος του έργου ο

διευθυντής λέει ότι η δήθεν πρόβα ήταν microέρος του έργουmiddot microη νοmicroίσει κανείς θεατής ότι ο ζηλιάρης laquoσύζυγοςraquo την έπνιξε πραγmicroατικά

Μέλισσα (1937) ∆εκαπέντε χρόνια χωρίζουν τον laquoΒούδαraquo από τη

laquoΜέλισσαraquo Ενώ όmicroως ο laquoΒούδαςraquo αν και γραmicromicroένος σε πεζό λόγο έχει τη ρητορική της τραγωδίας microε το ποιητικό ύφος και τους microακρούς microονόλογους η laquoΜέλισσαraquo έχει τη γλώσσα του σύγχρονου αστικού δράmicroατος όπως εξάλλου και ο laquoΟθέλος ξαναγυρίζειraquo που γράφηκε την ίδια εποχή παρά το ότι η υπόθεσή της τοποθετείται στην κλασική

108

αρχαιότητα και έχει τα χαρακτηριστικά της τυπικής τραγωδίαςmiddot και σαν έκταση είναι το microισό του Βούδα

Ο Αριστοτέλης είχε γράψει πως οι συγκρούσεις είναι τόσο πιο τραγικές όσο πιο συγγενικά είναι τα πρόσωπα που συγκρούονται Και εδώ βλέπουmicroε τη σύγκρουση του πατέρα (του Περίανδρου του Κορίνθιου) microε τους δυο γιους του Κάποια στιγmicroή θα τους σκοτώσει πρώτα τον Κύψελο και microετά τον Λυκόφρονα

Θυmicroάmicroαι την καταπληκτική παράσταση της Μέλισσας που είδα πριν κάποια χρόνια στο Θέατρο Αττικού Άλσους σε σκηνοθεσία Τηλέmicroαχου Μουδατσάκη Επί τέλους εδέησε να διαβάσω και το έργο

Στο πρόσωπο του Περίανδρου αναγνώρισα τα χαρακτηριστικά του υπεράνθρωπου του Νίτσε τον οποίο τόσο θαυmicroάζει ο Καζαντζάκης Μήπως όmicroως ο υπεράνθρωπος έχει τα χαρακτηριστικά του αλαζόνα κυβερνήτη microε την αυτοπεποίθηση που του δίνει η δύναmicroη της εξουσίας

O Περίανδρος είναι σαν ανατολίτης δεσπότης Ετοιmicroοθάνατος θα σκοτώσει τη γυναίκα που υπεραγαπά για να microην πέσει στο κρεβάτι κανενός άλλου microετά το θάνατό του καρφώνοντάς της ένα χρυσό microαχαίρι στο στήθος Όmicroως τελικά δεν πεθαίνει και microένει microε τον καηmicroό Κάθε βράδυ πηγαίνει στον τάφο της και της παίζει τον αυλό για να του εmicroφανιστεί το φάντασmicroά της Όταν ο παππούς φανερώσει στον εγγονό το ανοσιούργηmicroα του πατέρα του τα πράγmicroατα θα οδεύσουν γρήγορα προς την τραγική κατάληξη

Η κατάληξη αυτή δεν είναι σύmicroφωνη microε το αριστοτελικό laquoκατά το εικός και το αναγκαίονraquo Ο Περίανδρος αυτοκτονεί παίρνοντας κώνειο και οι δυο φρουροί αναρωτιούνται τι να κάνουν τις γυναίκες που ήθελε ο Περίανδρος να θυσιαστούν στον τάφο του microετά το θάνατό του και που τον εκλιπαρούν για τη ζωή τους

laquoΑ΄ΦΡΟΥΡΟΣ Τι λες Να τις σκοτώσουmicroε Να microην τις σκοτώσουmicroε

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Να τις παίξουmicroε κορόνα γράmicromicroαταmiddot κορόνα η ζωή γράmicromicroατα ο θάνατος

109

Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Καλά (Βγάζει ένα νόmicroισmicroα το τινάζει στον αγέρα Οι γυναίκες αλλόφρονες πέφτουν πίστοmicroα και κοιτάζουν το νόmicroισmicroα που έπεσε)

Β΄ΦΡΟΥΡΟΣ Γράmicromicroατα Α΄ΦΡΟΥΡΟΣ Ας τις σκοτώσουmicroε (Οι φρουροί

αδράχνουν τα σπαθιά τουςmiddot πέφτει η αυλαία γοργά γοργά)raquo

Το τέλος αυτό προκαλεί τον έλεο στο θεατή ζητούmicroενο σε κάθε τραγωδία Ταυτόχρονα όmicroως υποβάλει και το microοντερνιστικό αίσθηmicroα του παράλογου της ύπαρξης της τυχαιότητας που καθορίζει εν πολλοίς τη ζωή microας

Αλλά ας προχωρήσουmicroε στο σχολιασmicroό κάποιων αποσπασmicroάτων ∆ιαβάζουmicroε

laquoΛΥΚΟΦΡΩΝ Ένα χρυσό microαχαίρι Μοίρα καλώς εκόπιασες να microε (σελ 532)

Και θυmicroήθηκα τους υπέροχους στίχους του Κορνάρου που τους βάζει στο στόmicroα της Αρετούσας

Μοίρα δε σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι α microε γυρεύγεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι laquoΠΕΡΙΑΝ∆ΡΟΣ Τι θέλει ο άνθρωπος για να σωθεί

Ένα microονάχαhellip να νικήσει την ελπίδαraquo (σελ 606) Μόνο νικώντας την ελπίδα και το φόβο microπορείς να

νιώσεις πραγmicroατικά ελεύθερος αυτό πιστεύει ο Καζαντζάκης

Ανιχνεύσαmicroε και εδώ αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους αλλά είπαmicroε πως δεν θα τους παραθέτουmicroε πια

Οδύσσεια (1938)

Ἐσίmicroωσε τὸ ξύλο microου τὸ ράξιmicroο γυρεύγει

ἦρθε σ ἀνάβαθα νερά καὶ πλιὸ δὲν κιντυνεύγει

Θωρεῖ τὸν Οὐρανὸ γελᾶ τὴ Γῆ καὶ καmicroαρώνει

κ εἰς-ε λιmicroιώνα ἀνάπαψ[ης] ἤραξε τὸ τιmicroόνι

Σ βάθη πελάγου ἁρmicroένιζα microὰ ἐδά ρθα στὸ λιmicroιώνα

πλιὸ δὲ θυmicroοῦmicroαι ταραχές microάνητες καὶ χειmicroώνα

110

Οι στίχοι αυτοί είναι από τους τελευταίους του laquoΕρωτόκριτουraquo Με την laquoΟδύσσειαraquo τέλειωσα το laquo(ξανα)διαβάζοντας τον Καζαντζάκηraquo και ένοιωσα microια ανακούφιση ανάλογη microrsquo αυτή που ένιωσε ο Κορνάρος τελειώνοντας το αριστούργηmicroά του

Όmicroως δεν είναι αυτός ο microόνος λόγος για τον οποίο παρέθεσα αυτούς τους στίχους ∆ιαβάζοντας την laquoΟδύσσειαraquo δεν microπορούσα να microην κάνω την σύγκριση

Καθώς δεν microου αρέσει η ποίηση δεν είχα ποτέ καmicroιά πρεmicroούρα παρά την αγάπη microου για τον Καζαντζάκη να διαβάσω την laquoΟδύσσειάraquo του Είχα διαβάσει κάποια αποσπάσmicroατα και ο δεκαεπτασύλλαβός του δεν microου άρεσε καθόλου Το ίδιο δεν είχα διαβάσει και τα θεατρικά του αυτά που βρίσκονται στους τρεις τόmicroους Όταν τελικά τα διάβασα και αυτά είπα να microην microείνω στην ουρά παρόλο που η ουρά ήταν τεράστια 33333 στίχοι

Ενώ τα θεατρικά του ακόmicroη και τα ποιητικά microου άρεσαν όχι βέβαια όσο τα microυθιστορήmicroατά του δεν microπορώ να πω το ίδιο και για την laquoΟδύσσειαraquo Και δεν ήταν microόνο ο δεκαεπτασύλλαβος που microε δυσκόλεψεmiddot οι 900 σελίδες του και το σκληρό εξώφυλλο το κάνουν ιδανικό βιβλίο για να στολίζει το ράφι microιας βιβλιοθήκης ταυτόχρονα όmicroως και πολύ βαρύ πράγmicroα που microε δυσκόλευε καθώς συνηθίζω να διαβάζω καθισmicroένος σε καρέκλα δίπλα στο παράθυρο microε το φως της microέρας και όχι σε γραφείο

Πριν σχολιάσω τον δεκαεπτασύλλαβο θα ήθελα να πω δυο λόγια για το έπος

Το κύριο χαρακτηριστικό του έπους είναι η λαϊκότητά του Η laquoΙλιάδαraquo και η laquoΟδύσσειαraquo microεταδίδονταν προφορικά και ο Πεισίστρατος παράγγειλε την καταγραφή τους Ο laquoΕρωτόκριτοςraquo αυτό πια είναι σε όλους γνωστό έγινε αγαπητό ανάγνωσmicroα από τον απλό κρητικό και πολλοί τον ήξεραν απrsquo έξω laquoΟ καπετάν Καζάνης και η Κριτσοτοπούλα τα δυο τελευταία κρητικά έπηraquo που γράφηκαν στις αρχές του περασmicroένου αιώνα (1909 και 1912 αντίστοιχα) από τον Μιχάλη ∆ιαλιννά (έχω microιλήσει γιrsquo αυτά σε ένα συνέδριο δίνοντας αυτό τον τίτλο

111

στην εισήγησή microου) λειτούργησαν laquoεπικάraquo παρά το ήσσον λογοτεχνικό τους ενδιαφέρον Η microητέρα microου και όχι microόνο τα ήξερε απrsquo έξω Μάλιστα συγκρίνοντας την απαγγελία της την οποία κατέγραψα στο κασετόφωνό microου ένα χρόνο πριν πεθάνει (1978 Την έχω αναρτήσει στο youtube) microε το γραπτό κείmicroενο αποπειράθηκα κάποια συmicroπεράσmicroατα για τους λόγους που στην εποχή microας δεν είναι πια δυνατόν να γραφτούν έπη Ο χαρακτηρισmicroός λοιπόν της laquoΟδύσσειαςraquo του Καζαντζάκη ως έπους θα έλεγα ότι είναι καταχρηστικός

Και τώρα ας έλθουmicroε στο στίχο Ο δεκαεπτασύλλαβος microε δυσκόλεψε τροmicroερά στην

ανάγνωση και αυτός ίσως είναι ο κύριος λόγος που δεν microου άρεσε Αν η laquoΟδύσσειαraquo ήταν γραmicromicroένη στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο έστω και τον ανοmicroοιοκατάληκτο του δηmicroοτικού τραγουδιού πιθανότατα να microου άρεσε Ο ιαmicroβικός δεκαπεντασύλλαβος του laquoΕρωτόκριτουraquo κάνει την ανάγνωση να κυλάει microε microεγάλη άνεση Με τον δεκαεπτασύλλαβο του Καζαντζάκη έπεφτα συχνά σε κοτρώνες

Ποιες είναι αυτές οι κοτρώνες Να πούmicroε όmicroως πρώτα τι είναι τοmicroή Αντιγράφω από το διαδίκτυο laquoΗ τοmicroή είναι ένα φυσικό

σταmicroάτηmicroα της φωνής microας κάπου στα microισά τού στίχου Το σταmicroάτηmicroα αυτό microας το υπαγορεύει το ίδιο το νόηmicroα Με τον τρόπο αυτό ο στίχος χωρίζεται σε δύο microέρη πού τα λέmicroε ηmicroιστίχιαraquo

Και συνεχίζουmicroε Ο δεκαεπτασύλλαβος της laquoΟδύσσειαςraquo στην

συντριπτική πλειοψηφία των στίχων της έχει την τοmicroή (ευτυχώς) στη δέκατη συλλαβή Έτσι ο στίχος χωρίζεται σε ένα δεκασύλλαβο ηmicroιστίχιο που όmicroως εγώ σε πάρα πολλές περιπτώσεις δεν microπορούσα να διαβάσω στο ιαmicroβικό microέτρο αλλά σαν πεζό κείmicroενο και σε ένα ιαmicroβικό επτασύλλαβο που θα microπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει το ηmicroιστίχιο ενός ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου

Ας παραθέσουmicroε τους πρώτους τρεις στίχους

112

laquoΉλιε microεγάλε ανατολίτη microου χρυσό σκουφί του νου microου

αρέσει microου στραβά να σε φορώ πεθύmicroησα να παίξω όσο να ζεις όσο να ζω κι εγώ για να χαρεί η καρδιά

microαςraquo Το κόmicromicroα που υπάρχει στη δέκατη συλλαβή δηmicroιουργεί

φυσικά και αβίαστα την τοmicroή Όmicroως τα πράγmicroατα δεν είναι πάντα έτσι Παράδειγmicroα laquoΜαγνάδι λαmicroπερό στο αχνό το ουρανοθάλασσο και

χάθηraquo (Β 239) Εδώ η τοmicroή γίνεται microετά τη λέξη laquoαχνόraquo παρόλο που

δεν υπάρχει κόmicromicroα και χωρίς να υπαγορεύεται από το νόηmicroα χωρίζοντας τον στίχο σε ένα οκτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο και όχι σε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο όπως ήταν οι προηγούmicroενοι στίχοι

Ο παρακάτω στίχος είναι καλύτερος laquoΚι είδα σε γιέ microου στο γιαλό το χέρι αντήλιο νrsquo

αγναντεύειςraquo (Β 232) Εδώ υπάρχει κόmicromicroα microετά τη λέξη laquoγιαλόraquo microε το πρώτο

οκτασύλλαβο ηmicroιστίχιο σε ολοκληρωmicroένο νόηmicroα σαν το πρώτο ηmicroιστίχιο ιαmicroβικού δεκαπεντασύλλαβου Όmicroως καθώς έχεις συνηθίσει το πρώτο ηmicroιστίχιο να είναι δεκασύλλαβο laquoσκοντάφτειςraquo

Σε αρκετούς στίχους η τοmicroή microπορεί να γίνει κατά βούληση καθώς στη microέση του στίχου υπάρχει λέξη δισύλλαβη Έτσι microπορούmicroε να έχουmicroε είτε ένα οχτασύλλαβο και ένα εννεασύλλαβο ηmicroιστίχιο είτε ένα δεκασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο Παράδειγmicroα

laquoΌλα rsquoναι φάδια της κοιλιάς παιδιά και το ψωmicroί στηmicroόνιraquo (Τ 1384) Εδώ ο Καζαντζάκης για να κάνει τον δεκαεπτασύλλαβο από την κρητική παροιmicroία βάζει στη microέση τη λέξη laquoπαιδιάraquo ανάmicroεσα σε δυο κόmicromicroατα Η τοmicroή microπορεί να γίνει είτε πριν είτε microετά τη λέξη

Αλλού προσθέτει στη λέξη ένα συνθετικό για να microετατρέψει τον δεκαπεντασύλλαβο σε δεκαεπτασύλλαβο όπως

laquoΓλυκοmicroηλιά microου microε τα microήλα σου και microυγδαλιά microου αφράτηraquo (Β 507)

113

Αν αφαιρέσουmicroε το laquoγλυκο-raquo έχουmicroε έναν ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο που λες και πάρθηκε (ίσως πράγmicroατι να πάρθηκε) από δηmicroοτικό τραγούδι

Είναι περίεργο που ο Καζαντζάκης ενώ χρησιmicroοποιεί πολύ συχνά τόπους και υφολογικά σχήmicroατα του δηmicroοτικού τραγουδιού δεν χρησιmicroοποίησε και το στίχο του Να σηmicroειώσουmicroε όmicroως εδώ ότι όσο προχωρούmicroε προς το τέλος της laquoΟδύσσειαςraquo τόσο microεγαλύτερη χρήση τους κάνει ενώ ταυτόχρονα microειώνονται οι στιχουργικές ανωmicroαλίες

∆ιαβάζουmicroε laquoΑχ πέθανε καλέ να σrsquo αγαπώ ζήσε να σrsquo έχω αmicroάχηraquo

(Α 260) Και εδώ καταστρέφει τον δεκαπεντασύλλαβο της λαϊκής

παροιmicroίας (την επιβεβαίωσα ψάχνοντας στο διαδίκτυο) προσθέτοντας το laquoκαλέraquo για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβό του

Αλλού τη λέξη αυτή την προσθέτει στην αρχή όπως στο παρακάτω παράδειγmicroα

laquoΏχου κι όποιος κοιmicroάται δίπλα σου τον ύπνο λαχταρίζειraquo (Ε 555)

Είναι ο δεύτερος στίχος microιας microαντινάδας Ο πρώτος στίχος είναι laquoΌποιος φιλεί τα χείλη σου ζάχαρη πιπιλίζειraquo Την πρωτάκουσα από τον συγχωρεmicroένο τον Μουντάκη

laquoΤρώτε τρώτε και πίνετε άρχοντες κι εγώ θα τραγουδήσωraquo (Θ 325)

Εδώ ο Καζαντζάκης για να φτιάξει τον δεκαεπτασύλλαβο από τον δεκαπεντασύλλαβο διπλασιάζει τη λέξη laquoτρώτεraquo Είναι στίχος από το γνωστό ριζίτικο στον οποίο όmicroως το laquoκι εγώ θα σας δηγούmicroαιraquo το παραλλάσσει σε laquoεγώ θα τραγουδήσωraquo

Το ίδιο κάνει και στον παρακάτω στίχο διπλασιάζοντας τη λέξη laquomicroικρόraquo

laquoΜικρό microικρό πουλί rsquoταν διάβηκε παιχνίδι και συντρίφτηraquo (Γ 53)

Ακούοντας την απαγγελία του Βασίλη ∆ιαmicroαντόπουλου στο youtube όπου ανάmicroεσα στα αποσπάσmicroατα που διαβάζει βρίσκεται και ο παραπάνω στίχος παρατηρώ ότι

114

στον στίχο laquoξεπάτωσε έριζα όλο το νησί και το κατάπιε η microνήmicroηraquo το laquoσεraquo του laquoξεπάτωσεraquo δεν το προφέρει ως microια συλλαβή microε το laquoεraquo του laquoέριζαraquo microε αποτέλεσmicroα να καταστρέψει τον δεκαεπτασύλλαβο αφού κάνει τις συλλαβές του δεκαοκτώ Να λοιπόν που έκανα καλά να παραιτούmicroαι συχνά από το να διαβάζω ρυθmicroικά τους στίχους και να τους διαβάζω αντίθετα σαν πεζό κείmicroενο Και η παραπάνω απαγγελία microου έδωσε αυτή την αίσθηση ότι ήταν ανάγνωση πεζού κειmicroένου ndash ή σύγχρονης ποίησης η οποία είναι χωρίς microέτρο

Ένα άλλο πρόβληmicroα που αντιmicroετώπισα διαβάζοντας τους δεκαεπτασύλλαβους του Καζαντζάκη είναι η χρήση ασυναίρετων τύπων που microου χαλούσαν την αίσθηση του microέτρου

laquoκι ολοζωής του πια την παρατάει στη χαmicroωγής να υφαίνειraquo (Β 470)

Και ο Κάλβος προτιmicroά τους ασυναίρετους τύπους όmicroως αυτό δίνει microια πρόσθετη microεγαλοπρέπεια στις laquoΩδέςraquo του Εδώ όmicroως microου φαίνεται ότι η χρήση είναι άστοχη και ξενίζει ιδιαίτερα εmicroάς τους κρητικούς που στις microαντινάδες και στα ριζίτικα χρησιmicroοποιούmicroε τους συνηρηmicroένους τύπους

Εmicroάθαν το πως σrsquo αγαπώ του microπαλκονιού σου οι βιόλες

κι όταν περνώ απrsquo το στενό microοσκοmicroυρίζουν όλες Αγαπώ όχι αγαπάω Περνώ όχι περνάω Στην ίδια ιστοσελίδα από όπου παρέθεσα για την τοmicroή

διάβασα και το παρακάτω laquoΑπό τις 15 συλλαβές κι απάνω ο στίχος δύσκολα συmicroπίπτει microε την κανονική ανθρώπινη αναπνοή και γιrsquo αυτό αποφεύγεταιraquo

Όχι ο Καζαντζάκης δεν θα τον αποφύγει Τι ήταν αυτό που τον ώθησε να χρησιmicroοποιήσει τον

δεκαεπτασύλλαβο Μήπως σαν λύση στις συχνά σύνθετες λέξεις που χρησιmicroοποιεί Μήπως διότι νόmicroιζε ότι ο στίχος αυτός σαν στίχος microπαρόκ έχει microεγαλύτερη microεγαλοπρέπεια Μήπως για να ξεχωρίσει από τον Σολωmicroό και τον Παλαmicroά στους οποίους δεν είδα να κάνει καmicroιά αναφορά ποτέ

115

Γιατί άραγε Αν συναντηθούmicroε ποτέ στην ίδια παράδεισο ή στην ίδια

κόλαση θα τον ρωτήσω ∆εν microου ήταν εύκολο να παρακολουθώ πάντα την

πλοκή Η Λιλή Ζωγράφου στο βιβλίο της laquoΝίκος Καζαντζάκης ένας τραγικόςraquo δίνει microια εκτενή περίληψη

Ο Οδυσσέας έκανε τόσα χρόνια να γυρίσει σπίτι του αλλά microόλις γύρισε βαρέθηκε δεν τον χωρούσε Άφησε το θρόνο στο γιο του και microε κάmicroποσους συντρόφους κίνησε για την περιπέτεια Σταmicroατούν στη Σπάρτη και παίρνει microαζί του την Ελένη κρυφά από τον Μενέλαο εννοείται Έπειτα πηγαίνουν στην Κρήτη και βοηθούν τους επαναστάτες σε microια επανάσταση Στην Αίγυπτο βοηθούν άλλους επαναστάτες Κατόπιν πηγαίνουν σε άλλα microέρη της Αφρικής φτάνουν microάλιστα microέχρι τις πηγές του Νείλου Μια λεοπάρδαλη τους ακολουθεί Συναντάνε τον Χριστό τον δον Κιχώτη και το Βούδα Στο δρόmicroο όλο και κάποιος σύντροφος εγκαταλείπει όλο και κάποιος πεθαίνει Στη συνέχεια τον βρίσκουmicroε στον βόρειο πόλο microε τους Εσκιmicroώους για να πεθάνει τέλος microόνος του πάνω σrsquo ένα παγόβουνο Τα φαντάσmicroατα των πεθαmicroένων συντρόφων τον επισκέπτονται στο ψυχοmicroάχηmicroά του

Στην αφήγηση αυτής της περιπλάνησης βλέπουmicroε αρκετά ανθρωπολογικά στοιχεία όπως πχ τον τρόπο που σκοτώνουν την αρκούδα οι Εσκιmicroώοι και τη θανάτωση σκλάβων στον τάφο του βασιλιά για να τον υπηρετούν οι ψυχές τους στην άλλη ζωή Σαν πεζό θα ήταν ένα συναρπαστικό πικαρέσκο microυθιστόρηmicroα microε τον Οδυσσέα και τους desperados συντρόφους του σαν ποίηmicroα όmicroως αmicroφιβάλω

Στο έργο αυτό βλέπουmicroε ξανά τα σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί ο Καζαντζάκης και σrsquo άλλα έργα του (laquohellip αναστήθη ο σκούληκας και πεταλούδα εγίνηraquo) και βέβαια ξαναδιαβάζουmicroε για τις ιδέες και τις εmicromicroονές του δεν έχει νόηmicroα να τις επαναλάβουmicroε Να προσθέσω microόνο ότι εδώ φαίνεται πιο καθαρά η έννοια της eacutelan vital της laquoζωικής ορmicroήςraquo του δασκάλου του Ανρί Μπερξόν

laquoΕγώ το χρέος microου έκανα του γιου ξεπέρασα τον κύρηmiddot

116

τώρα και συ ξεπέρνα microε αν microπορείς στο νου και στο κοντάριraquo (Α 279-280)

Πάντως το παράκανε Σε κάθε ζευγάρωmicroα παρουσιάζει το ζευγάρι σαν να ζευγαρώνουν για να κάνουν απογόνους Όmicroως εγώ πιστεύω ότι τα πράγmicroατα ήταν τότε όπως και σήmicroεραmiddot τα ζευγάρια πολλές φορές ακόmicroη και όταν είναι παντρεmicroένα συνήθως τρέmicroουν στη σκέψη microιας εγκυmicroοσύνης

Και η θρησκεία θεωρεί ότι το σεξ βρίσκεται στην υπηρεσία της αναπαραγωγής Ο Φρόιντ όmicroως και γενικά η ψυχανάλυση το θεωρούν ως την κύρια έκφραση της αρχής της ηδονής Όσο για τους ηθολόγους αυτοί πιστεύουν ότι συντελεί στη σύσφιξη των σχέσεων του ζεύγους τόσο αναγκαία για την ανατροφή των παιδιών

∆ιαβάζουmicroε laquoκαλή πραmicroάτεια rsquoναι ο θεός παιδιά ξεπουληmicroό δεν

έχειraquo (Ν 709) Ε δεν είναι να απορεί κανείς που λίγο έλλειψε να τον

αφορίσουνε ∆εν microπορώ να ξέρω πόσο διαβάστηκε η laquoΟδύσσειαraquo

πιστεύω όmicroως ότι διαβάστηκε λιγότερο από τα microυθιστορήmicroατά του Ο Καζαντζάκης τη θεωρούσε ως έργο ζωής ndash την έγραψε επτά φορές ndash όmicroως εmicroένα δεν microου άρεσε Αλλά περί ορέξεως κολοκυθόπιτα Ή όπως έλεγαν οι λατίνοι de gustibus non est disputandum

Ιουλιανός ο Παραβάτης (1939) Ο Καζαντζάκης είναι συγγραφέας της ωριmicroότητας ∆εν είναι όλοι τέτοιοι Ο Τολστόι έγραψε τα αριστούργηmicroά του όταν ήταν

νέος Το 1963 τριανταπέντε χρονών ξεκίνησε το laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo που το τέλειωσε το 1969 Αmicroέσως microετά το 1973 ολοκληρώνει το δεύτερο αριστούργηmicroά του την laquoΆννα Καρένιναraquo Αντίθετα ο Ντοστογιέφσκι το ωριmicroότερο έργο του τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo τους έγραψε στο τέλος της ζωής του

117

Τα δυο microυθιστορήmicroατα που έγραψε νεότερος ο Καζαντζάκης ο laquoΤόντα Ράmicroπαraquo και ο laquoΒραχόκηποςraquo πόρρω απέχουν από τα microεγάλα microυθιστορήmicroατα της ωριmicroότητάς του

Κάτι ανάλογο διαπιστώνω τώρα διαβάζοντας τις έmicromicroετρες τραγωδίες του τουλάχιστον όσον αφορά τη στιχουργική

Ο laquoΙουλιανός ο Παραβάτηςraquo γράφηκε το 1939 αν και άργησε έξι χρόνια να εκδοθεί ∆εν είναι microόνο το ότι οι στίχοι του σrsquo αυτό το έργο microου άρεσαν περισσότερο από την άποψη του περιεχοmicroένου microου άρεσαν περισσότερο και από την άποψη της microορφής Ο Καζαντζάκης εδώ προσπαθεί να είναι συνεπής στιχουργικά και microένει πάρα πολύ πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβό του Ο στίχος αυτός είναι ο αγαπηmicroένος του αφού όπως διαβάζω και τον laquoΚωνσταντίνο Παλαιολόγοraquo στην τρίτη γραφή του το 1951 επτά χρόνια microετά την πρώτη σrsquo αυτό τον στίχο τον έγραψε

Αλλά και η πλοκή του έχει microεγαλύτερη δραmicroατικότητα απrsquo ότι στις προηγούmicroενες Μπροστά στη microονόχρωmicroη Θεοφανώ στον laquoΝικηφόρο Φωκάraquo microια αδίστακτη γυναίκα που συνωmicroότησε για τη δολοφονία του άντρα της η Μαρίνα η πνευmicroατική ndash αν κατάλαβα καλά ndash φίλη του αυτοκράτορα κόρη του αθηναίου δασκάλου του στη φιλοσοφία αmicroφιταλαντεύεται συνεχώς microε την αγάπη της για το Χριστό και την αγάπη της για τον Νικηφόρο να παλεύουν αδιάκοπα microέσα της να τον δηλητηριάσει ή όχι Να υπακούσει ή να παρακούσει στην εντολή του ∆εσπότη Ακόmicroη ο Ιουλιανός microας φαίνεται ως γνήσια τραγικό πρόσωπο Εδώ οι συνωmicroότες δεν έχουν το άλλοθι ότι ξεπάστρεψαν ένα microακελάρη όπως ο Νικηφόρος Φωκάς αλλά τον εξόντωσαν απλά και microόνο γιατί ήταν αντίθετος στο χριστιανισmicroό όπως έκαναν και microε τόσους άλλους microε πιο γνωστή την Υπατία Όmicroως και οι δυο έχουν ένα βασικό χαρακτηριστικό του τραγικού ήρωα που το βλέπουmicroε για παράδειγmicroα στον Μάκβεθ και στον Οιδίποδα υποmicroένουν microε αξιοπρέπεια τη microοίρα τουςmiddot και

118

microάλιστα όπως στην περίπτωση του Μάκβεθ microια microοίρα αναmicroενόmicroενη

laquohellipΝα microη φοβάσαι να κρατάς σφιχτά microερόνυχτα το Χάρο από το χέριmiddot και να το ξέρεις πια δεν έχεις άλλο φίλο (σελ 191) και laquoΈτοιmicroος πάντα ορθός σε περιmicroένω ω θάνατεraquo (σελ

218) Σαν έτοιmicroος από καιρό σα θαρραλέοςhellip Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια ακόmicroη χαρακτηριστικά

αποσπάσmicroατα laquoΜα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσεraquo (σελ 127) Ο Σολωmicroός εγκατέλειψε microόνο τον ιαmicroβικό

δεκαπεντασύλλαβο που οmicroοιοκαταληκτεί ζευγαρωτά για χάρη του ανοmicroοιοκατάληκτου του δηmicroοτικού τραγουδιού στους laquoΕλεύθερους Πολιορκηmicroένουςraquo Ο Καζαντζάκης γύρισε εντελώς την πλάτη του στον ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο όmicroως αυτός πήδηξε στους ώmicroους του και τον καβάλησε χωρίς να το καταλάβει ∆ιαβάσετε τους παραπάνω στίχους σε άλλη διάταξη

Μα σήmicroερα τrsquo αγέλαστά της χείλια πρώτη κουνήθηκαν φορά θαρρείς χαmicroογελούσε Και πιο κάτω laquohelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellipΚι ούτε και στήθια γυναικός να microε παραστρατίζουνraquo (σελ 273) Ανάλογο laquoσπασmicroένοraquo ιαmicroβικό δεκαπεντασύλλαβο

συναντήσαmicroε και σε προηγούmicroενο έργο του και ασφαλώς θα υπήρχαν κι άλλοι που δεν έπεσαν στην αντίληψή microας

laquoΒΑΓΙΑ Να rsquoχα Μαρίνα microου κι εγώ την οmicroορφιά σου Αλήθεια αυτό που λεν ο γέρος microας ∆εσπότης την ώρα που microεστή κοπέλα πια στην άγια σε κράταε κολυmicroπήθρα το παρθένο ξάφνου σπλάχνο του ένιωσε να τρέmicroει από τον πόθοhellip και microε τα νύχια του έβγαλε τα δυο του microάτιαraquo (σελ 127-

128) Αυτό θα πει πίστη laquoΜεγάλη η χάρη του Θεού σουmiddot θα rsquoρθει microέρα

119

έχω ακουστά γλυκά νrsquo αδερφωθούν τα πάνταmiddot κι ο Σατανάς στη θεία κι αυτός να πέσει αγκάλη (σελ

236-237) Η ιδέα microιας τελικής ενότητας των πάντων επανέρχεται

συχνά στον Καζαντζάκη Η αντίληψή του αυτή microάλλον έχει την προέλευσή της στο βουδισmicroό στο τελικό Νιρβάναmiddot αν και οι σύγχρονοι φυσικοί υποστηρίζουν κάτι ανάλογο microακάβριο όmicroως Οι αντιθέσεις και οι συγκρούσεις θα εκλείψουν και αυτό γιατί η αύξηση της εντροπίας οδηγεί το σύmicroπαν σε microια κατάσταση θερmicroικής ισορροπίας όπου τα πάντα θα είναι ακίνητα νεκρά

laquoΣαν παραmicroύθι κι η ζωήmiddot θυmicroάσαι Ελένη το τερατόmicroορφο θεριό που προσδοκούσε χρόνια να ρθει να το φιλήσει αγνή παρθένα να ξαναβρεί το αγγελικό του θώρι Τέτοια κι εmicroέ η ψυχή και περιmicroένει το φιλί σουraquo (σελ 241) Στο παραmicroύθι αυτό ο Καζαντζάκης έχει αναφερθεί κι

άλλες φορές σαν microεταφορά θέλοντας να δηλώσει ότι η αγάπη microεταmicroορφώνει τον άνθρωπο το κάνει καλύτερο Αυτό οι ψυχολόγοι το ξέρουν πολλοί καλά

Και οι Beatles All you need is love Το παραmicroύθι είναι διδακτικό όmicroως υπάρχει και ένα

ανέκδοτο-παρωδία του ακόmicroη πιο διδακτικό Το κορίτσι φιλάει το βάτραχο και περιmicroένει να

microεταmicroορφωθεί στο όmicroορφο βασιλόπουλο Όmicroως ο βάτραχος ξελιγωmicroένος στα γέλια της λέει -Σου την έσκασα ∆εν είmicroαι βασιλόπουλο που έχει microεταmicroορφωθεί σε βάτραχο είmicroαι πραγmicroατικός βάτραχος

Και που βρίσκεται το δίδαγmicroα σrsquo αυτό το ανέκδοτο Γυναίκες να είστε επιφυλακτικές στα παραmicroυθιάσmicroατα

των ανδρών Και θυmicroήθηκα και άλλο ένα ανέκδοτο -Είσαι τόσο όmicroορφη τόσο τρυφερή τόσο γλυκιά τόσο

καλοσυνάτηhellip -Για να σου πω microήπως microου τα λες όλα αυτά για να microε

πξεις -Και έξυπνη

120

Τέτοια σόκιν ανέκδοτα έβαζα στο blog microου και έχασα τη θέση microου σαν σχολικός σύmicroβουλος Βέβαια αυτό ήταν πρόσχηmicroα Τώρα όmicroως είmicroαι συνταξιούχος εδώ και τέσσερα χρόνια

Την περιπέτειά microου αυτή την έχω γράψει καθrsquo υπόδειξη δύο φίλων σε ένα ανέκδοτο κείmicroενο που έχει τίτλο laquoΟ λαός δεν ξεχνά τι σηmicroαίνει δεξιάraquo και υπότιτλο laquoΕγώ το ξέχασα και το πλήρωσαraquo Αλλά φαίνεται ότι το ξέχασε και ένα microεγάλο microέρος του ελληνικού λαού που εξακολουθεί να έχει αmicroνησία Πώς αλλιώς να εξηγήσουmicroε το 2810 που πήρε η δεξιά στις εκλογές του Σεπτέmicroβρη που microας πέρασε

Όmicroως ας συνεχίσουmicroε microε τα αποσπάσmicroατα laquoΕίσαι Έλληνας Τι προσκυνάς Σηκώσου απάνω Εmicroείς και στους θεούς ορθοί microιλούmicroεmiddot λέγεraquo (σελ 254) Και θυmicroήθηκα το Θεmicroιστοκλή που υποχρεωmicroένος κατά

το πρωτόκολλο να προσκυνήσει τον Πέρση βασιλιά έριξε κάτω το δαχτυλίδι του και έσκυψε και το πήρε Τελικά υπάρχουν και microεσοβέζικοι συmicroβιβασmicroοί

laquoΑπελπισιά microου απελπισιά στερνή microου ελπίδαraquo (σελ 281)

Ίσως θα πρέπει να microαζέψω σε ξεχωριστό αρχείο τα καζαντζακικά οξύmicroωρα

laquoΜΑΡΙΝΑ hellip τα θάρρη microου έχω στο Χριστό ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ Κι εγώ τα θάρρη microου Στην πέρφανη ψυχή του απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 289) Από τους πιο καζαντζακικούς στίχους Συνεχίζουmicroε ακάθεκτοι microε τις υπόλοιπες τραγωδίες του Αλέξης Ζορmicroπάς (1943) Προηγείται η εισαγωγή που έγραψα για το σχέδιό microου

να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη και η οποία δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα το Γενάρη του 1992 και ακολουθεί το κείmicroενο για τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo που δηmicroοσιεύτηκε τον επόmicroενο microήνα

121

Από microικρός είχα το όνειρο να γίνω συγγραφέας Όmicroως

δεν είχα επιλέξει τι θα έγραφα όταν θα microεγάλωνα Όταν άρχισα να διαβάζω Καζαντζάκη στα 14 χρόνια microου η ιδέα άρχισε να ωριmicroάζει σιγά-σιγά microέσα microου θα έγραφα ένα βιβλίο για τον Καζαντζάκη Η ιδέα αυτή όσο microεγάλωνα γινόταν όλο και πιο πιεστική Στα είκοσι ένα microου χρόνια είχε γίνει αφόρητη Το καλοκαίρι του rsquo71 έλεγα ότι οπωσδήποτε θα έγραφα αυτό το βιβλίο ∆εν το έγραψα Όχι τόσο γιατί δούλευα σε ένα φροντιστήριο αγγλικών όσο γιατί δεν είχα ακόmicroη τις προϋποθέσεις Η διάθεση από microόνη της δεν αρκεί Πάντως κάποιες σηmicroειώσεις βρίσκονται ακόmicroη στα γραφτά microου

Το επόmicroενο καλοκαίρι ούτε που το σκέφτηκα Είχαmicroε άλλες έγνοιες πια και είmicroαστε προσανατολισmicroένοι σε άλλα διαβάσmicroατα Έπρεπε να διώξουmicroε τη χούντα Ο Μαρξ έδειχνε την προοπτική ενός καινούριου κόσmicroου

Ταξίδευα microε το πλοίο ∆ίπλα στο παγκάκι δυο ωραίες ξένες είχαν στήσει συζήτηση Η microια η πιο όmicroορφη microιλούσε παθιασmicroένα για τον Καζαντζάκη microε ένα ενθουσιασmicroό ίδιο microε τον δικό microου όταν ήmicroουν έφηβος Τι ωραία λέω θα microπω στην κουβέντα τους θα τους microιλήσω κι εγώ για τον Καζαντζάκη έχω πολλά να τους πω Θα ξεκινήσω microε τον laquoΖορmicroπάraquo Η ωραία σίγουρα θα είναι γεmicroάτη ενδιαφέρον θα κρέmicroεται από τα χείλια microου Μετά θα microιλήσω για τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Τότε θα της πιάσω το χέρι Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θα της χαϊδέψω τα microαλλιά Απορροφηmicroένη καθώς θα είναι θα αφήνεται microε ηδυπάθεια Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo θα σκύψω και θα τη φιλήσω Το βράδυ στην καmicroπίνα αν όλα πάνε καλά θα της microιλάω για τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και θα laquoβγάζουmicroε τα microάτια microαςraquo όπως λέει και ο laquoΖορmicroπάςraquo Την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo θα την κάνω αργότερα αναφορά στους φίλους microου όλος καmicroάρι

Τι ωραία θα ήταν να είχαν γίνει έτσι τα πράγmicroατα Η έmicroφυτη ντροπαλότητά microου δεν microrsquo άφησε να τολmicroήσω Στην επόmicroενη στάση κατέβηκα Νησί Κάσος

122

πρωτοδιορισmicroένος φιλόλογος επιστρέφοντας από τις χριστουγεννιάτικες διακοπές Το βιβλίο που δεν έγραψα τα λόγια που δεν είπα σrsquo αυτή την κοπέλα τα έκλεισα σε ένα ολοσέλιδο άρθρο στα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo άνοιξη του 1983 100 χρόνια από τη γέννηση του Καζαντζάκη ∆ίπλα στο όνοmicroα microου και η φωτογραφία microου microε τη λύρα στο χέρι Το πρώτο microου όνειρο να γίνω συγγραφέας το είχα πραγmicroατοποιήσει Το πρώτο microου βιβλίο το laquoΠαραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότηταraquo είχε κυκλοφορήσει πριν δύο χρόνια Έmicroενε mdashκαι microένειmdash να πραγmicroατοποιηθεί το δεύτερο microου όνειρο να βγάλω ένα δίσκο τους στίχους τους έχω έτοιmicroους microαντινάδες που έγραψα στη γυναίκα microου ένα χρόνο microετά τότε στην αρχή της γνωριmicroίας microας Λύρα microόνο δεν έmicroαθα να παίζω καλά Ελπίζω κάποτε να microάθω

Με ένα άρθρο δεν ένιωθα να ξεπληρώνω ένα χρέος που το αισθανόmicroουνα βαθιά microέσα microου Έτσι τώρα τελευταία ακούγοντας mdashκαι διαβάζονταςmdash κάποια αρνητικά σχόλια για τον Καζαντζάκη (σε ένα κείmicroενο microάλιστα απαντήσαmicroε πριν λίγους microήνες από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo) αποφάσισα να τον ξαναδιαβάσω έχοντας την υποψία ότι microπορεί να είχα κάνει λάθος Ξεκίνησα microε τον laquoΖορmicroπάraquo

∆εν έσφαλα Μπορεί να microην ένιωσα τώρα τον πρώτο άκρατο ενθουσιασmicroό όmicroως έβλεπα ότι βρισκόmicroουνα microπροστά σε ένα microεγάλο έργο το οποίο microάλιστα microε την εmicroπειρία των 40 χρόνων microου το δεχόmicroουνα πιο πλούσια Έτσι αποφάσισα να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη να συναντηθώ πάλι microε τη σκέψη του και τα αποτελέσmicroατα αυτής της συνάντησης να τα καταγράψω για τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Το ξεκίνηmicroα θα γίνει microε τα microυθιστορήmicroατα αυτά που τον καθιέρωσαν διεθνώς

∆εν θα είναι εmicroπεριστατωmicroένες microελέτες Έχουν γραφεί τόσα για τον Καζαντζάκη κι εγώ αποστρέφοmicroαι τον ερανισmicroό Θα είναι ένας ιmicroπρεσιονιστικός πίνακας η φωτογραφία microιας επαφής Θα είναι καταγραφή σκέψεων και συναισθηmicroάτων έτσι όπως θα δω και θα νιώσω το

123

κάθε έργο του που θα διαβάσω Η αρχή θα γίνει microε τον Ζορmicroπά

Τον Αλέξη Ζορmicroπά τον έχω διαβάσει πέντε έξι φορές

microέχρι τώρα ακριβώς πόσες δεν θυmicroάmicroαι Η τελευταία ήταν πριν λίγες microέρες Η προτελευταία όταν ήmicroουν φοιτητής Μια φορά τον διάβασα και στα αγγλικά

Στα αγγλικά Είναι microια τρελή ιστορία Στον Καζαντζάκη οφείλω κατά

κάποιο τρόπο την επαγγελmicroατική microου αποκατάσταση Ήmicroουνα 15 χρονών microαθητής της τρίτης γυmicroνασίου

Πήγαινα στο φροντιστήριο αγγλικών του κου Σταυρακάκη ή για την ακρίβεια ερχόταν αυτός στο χωριό microου το Κάτω Χωριό Ιεράπετρας και microας έκανε microάθηmicroα σε microια αίθουσα του δηmicroοτικού σχολείου Εγώ και οι φίλοι microου ήmicroασταν πολύ άταχτοι Πρώτος διώχτηκα εγώ κάπου το ∆εκέmicroβρη του 1965 microε δια παντός αποβολή Οι δυο φίλοι microου ο Γιώργης ο Μαυρόmicroατος και ο Αντώνης ο Μουστακάκης microε το τέλος της χρονιάς ήσαν ανεπιθύmicroητοι να συνεχίσουν

Τέρmicroα το φροντιστήριο εγώ όmicroως αγγλικά έπρεπε να microάθω οπωσδήποτε

Βρήκα τον τρόπο Αγόρασα τα βιβλία του Καζαντζάκη στα αγγλικά και τα διάβαζα microε τη βοήθεια ενός λεξικού Τις άγνωστες λέξεις τις σηmicroείωνα σrsquo ένα τετράδιο Όπου δυσκολευόmicroουν άνοιγα το πρωτότυπο Έτσι διάβασα πρώτα τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo microετά τον Ζορmicroπά και τέλος τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Έγινα ξεφτέρι

Στο φροντιστήριο του κου Σταυρακάκη επιστρέψαmicroε εγώ κι ο Γιώργης το καλοκαίρι του 1967 όταν θα πηγαίναmicroε στην τρίτη λυκείου αφού ζητήσαmicroε συγνώmicroη και αφού υποσχεθήκαmicroε ότι θα ήmicroασταν καλά παιδιά Ήmicroασταν πια microεγάλοι Παρrsquo όλες τις διαβεβαιώσεις της κας Μαρίκας της γυναίκας του που microας έκανε microάθηmicroα ο κος Σταυρακάκης δεν microπορούσε να πιστέψει ότι είχαmicroε γίνει πράγmicroατι τόσο ήσυχοι και προσεκτικοί microαθητές

Εκείνο το καλοκαίρι κάναmicroε την τετάρτη τάξη Εγώ παρόλο που δεν είχα τελειώσει την τρίτη έγινα δεκτός

124

στην τετάρτη γιατί ήξερα καλά αγγλικά Το χειmicroώνα microόνος microου χωρίς την παρέα του Γιώργη έκανα την πέmicroπτη τάξη Νύχτα πολλές φορές microε κρύο και βροχή έκανα microε το ποδήλατό microου κάθε microέρα τα επτά χιλιόmicroετρα της διαδροmicroής Κάτω Χωριό - Ιεράπετρα microετrsquo επιστροφής για να παρακολουθήσω το φροντιστήριο

Ήmicroουν απrsquo τους καλύτερους microαθητές Στις εξετάσεις για να πάρουmicroε δεν θυmicroάmicroαι ποιο δίπλωmicroα ήλθα δεύτερος Έτσι πέρασα την ίδια χρονιά στο πανεπιστήmicroιο αγγλική φιλολογία στην Αθήνα Όταν έκανα το στρατιωτικό microου γράφτηκα στο φιλοσοφικό τmicroήmicroα και το τελείωσα λίγο microετά αφού απολύθηκα Τελικά διορίστηκα φιλόλογος microε το δεύτερο αυτό πτυχίο αφού δούλεψα επί χρόνια σαν microεταφραστής και καθηγητής αγγλικών (το καλοκαίρι microάλιστα του 1971 στο ίδιο φροντιστήριο όπου έmicroαθα αγγλικά του κου Σταυρακάκη) Σίγουρα αν δεν ήταν τα βιβλία του Καζαντζάκη η επίδοση microου στα αγγλικά δεν θα ήταν αυτή που ήταν και το πανεπιστήmicroιο θα έmicroενε ένα όνειρο Όταν microιλάω λοιπόν για χρέος απέναντι στον Καζαντζάκη δεν είmicroαι υπερβολικός

Ξαναδιαβάζοντας τον Ζορmicroπά microετά από τόσα χρόνια συνειδητοποίησα πλήρως τη διάκριση microεταξύ κλασικού έργου και σύγχρονου Κλασικό είναι το microεγάλο έργο που αντέχει στο χρόνο άσχετα αν είναι λίγοι που το διαβάζουν πια Σύγχρονο είναι το έργο που αναφέρεται σε σύγχρονα προβλήmicroατα σύγχρονες καταστάσεις αγγίζει σύγχρονες ευαισθησίες όmicroως είναι άγνωστο αν θα αντέξει τη δοκιmicroασία του χρόνου Ο Ζορmicroπάς σrsquo αυτή τη δεύτερη ανάγνωση microου φάνηκε πια έργο κλασικό Ο διάκοσmicroος και το ντύmicroα της προβληmicroατικής του ανήκουν σε microια προηγούmicroενη εποχή Τον σηmicroερινό αναγνώστη δύσκολα θα τον αγγίξει Όmicroως microήπως τον αγγίζει πχ η Ιλιάδα Το κοινό των κλασικών έργων είναι πάντα πιο περιορισmicroένο Όλα σχεδόν τα microυθιστορήmicroατα που έχω διαβάσει τα τελευταία χρόνια σύγχρονων συγγραφέων θα τα χαρακτήριζα από την άποψη του χώρου όπου διαδραmicroατίζεται η πλοκή τους αστικά Οι ήρωες ζουν και κινούνται microέσα σε πόλεις και είναι χαρακτηριστικοί τύποι

125

της πόλης Οι ήρωες του Καζαντζάκη και όχι microόνο στον Ζορmicroπά ζουν στην ύπαιθρο και είναι χαρακτηριστικοί τύποι της υπαίθρου Πολλοί microου θυmicroίζουν χωριανούς microου Έτσι τα έργα του Καζαντζάκη φαίνονται σήmicroερα να παίρνουν ένα ηθογραφικό χαρακτήρα ο οποίος δεν ήταν καθόλου microέσα στις προθέσεις του Και ηθογραφική λογοτεχνία δεν γράφεται πια εκτός από κάποια έργα δεύτερης κατηγορίας που οι συγγραφείς τους ζουν συνήθως στην ύπαιθρο Η ευαισθησία του αναγνωστικού κοινού έχει αλλάξει Εξ άλλου είναι κατά πλειοψηφία αστικό Οι microεγάλες πόλεις και κυρίως η πρωτεύουσα διογκώνονται υπέρmicroετρα εξαιτίας ενός ανεξέλεγκτου ρεύmicroατος αστυφιλίας (κυρίως και microέσω της τηλεόρασης) και καταδυναστεύουν ιδεολογικά την ύπαιθρο διαmicroορφώνοντας τις ιδέες τις αξίες και τα γούστα των κατοίκων της

Η ηθογραφική λοιπόν αυτή χροιά που παίρνουν σήmicroερα τα έργα του Καζαντζάκη τα έχει αποmicroακρύνει από το σηmicroερινό ελληνικό αναγνωστικό κοινό Όmicroως στα microάτια των ξένων αυτό τους προσθέτει έναν εξωτισmicroό πράγmicroα που συντείνει στη διάδοση τους στο εξωτερικό

Πιστεύω ότι αυτό που χαρακτηρίζει τα έργα του Καζαντζάκη και προσδιορίζει την ποιότητα τους είναι η δύναmicroη του στοχασmicroού του συγγραφέα τους Ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας-φιλόσοφος Η λογοτεχνία του είναι microια λογοτεχνία ιδεών Και microπορεί να microην είναι στρατευmicroένη λογοτεχνία microια και ο όρος χρησιmicroοποιείται για τη λογοτεχνία που βρίσκεται την υπηρεσία microιας ιδεολογίας όmicroως συχνά έχει κανείς την εντύπωση ότι ο συγγραφέας κάνει κήρυγmicroα

Το ότι ο Καζαντζάκης είναι ένας συγγραφέας ιδεών φαίνεται πολύ χαρακτηριστικά από την ποίηση του Βρισκόmicroενη στο περιθώριο φορmicroαλιστικών αναζητήσεων και πειραmicroατισmicroών συντηρητική στη microορφή της πραγmicroατεύεται ιδέες microυθικούς ήρωες και προσωπικότητες της ιστορίας ∆εν θα αποκτήσει ποτέ την αποδοχή του ευρέως κοινού πράγmicroα όmicroως που δεν φαίνεται να τον απασχολεί

126

Αφού ο Καζαντζάκης είναι τόσο παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν έγινε φιλόσοφος

Το επιχείρησε ∆υο νεανικά δοκίmicroιά του έχουν σαν αντικείmicroενο τη φιλοσοφία του Νίτσε και τον Μπερξόν Όmicroως η σκέψη του ήταν πολύ πλατειά για να χωρέσει microέσα σε microια συστηmicroατική θεώρηση όπως απαιτεί η φιλοσοφία

Κάθε φιλοσοφία είναι δόγmicroα Ένας φιλόσοφος που αντιφάσκει είναι κακός φιλόσοφος Και όmicroως όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι διακρίνονται λίγο πολύ για ασυνέπειες και αντιφάσεις στη σκέψη τους Ακόmicroη και ο Χέγκελ ο οποίος microπάζει στη φιλοσοφία του την έννοια της αντίφασης για να τη διώξει από την πίσω πόρτα επισύροντας τα ειρωνικά σχόλια του νεαρού Μαρξ

Ο Καζαντζάκης έβλεπε τη ζωή σαν microια πολύχρωmicroη σύνθεση αντιθέσεων Μαγευόταν απrsquo αυτές ένιωθε να τον τραβούν αντιmicroαχόmicroενες δυνάmicroεις ένας διάβολος και ένας άγγελος που αγωνίζονταν ποιος να κερδίσει την ψυχή του

Στον Ζορmicroπά υπάρχουν δυο κυρίαρχες αντιθέσεις Από τη microια ο άνθρωπος του πνεύmicroατος της σκέψης της λογικής που είναι ο συγγραφέας Από την άλλη ο άνθρωπος της αίσθησης του ενστίκτου της ζωής ο Ζορmicroπάς Ο Καζαντζάκης φαίνεται να είναι το σηmicroείο ισορροπίας δύο αντίρροπων δυνάmicroεων Όσο microεγαλώνει η microια microεγαλώνει και η άλλη ∆εν είναι τυχαίο που ο Ζορmicroπάς κυοφορείται σαν αντίβαρο της microαγείας που ασκεί όλα αυτά τα χρόνια ο Βούδας πάνω του και που θα τον οδηγήσει στη συγγραφή της οmicroώνυmicroης τραγωδίας Για τον Βούδα η ζωή είναι ψευδαίσθηση Για τον Ζορmicroπά είναι η υπέρτατη αίσθηση ∆εν υπάρχει τίποτα πιο αληθινό απrsquo τη ζωή Ένας φιλόσοφος θα πρέπει να αποφασίσει ποιος έχει δίκιο Ο Καζαντζάκης νιώθει πως και οι δυο έχουν δίκιο laquo∆εν πρόκειται για ζήτηmicroα απόλυτων αντιθέσεων αλλά microετατοπισmicroένων εντάσεωνraquo για να χρησιmicroοποιήσω microια φράση που διάβασα κάπου και microου άρεσε Ο άνθρωπος είναι microια ζυγαριά που γέρνει πότε προς το ένα σκέλος και πότε προς το άλλο Ο

127

Καζαντζάκης περιέγραψε τα δύο σκέλη της ζυγαριάς προσωποποιώντας τα Τον ζωντανό άνθρωπο που γέρνει πότε εδώ και πότε εκεί τον περιέγραψε microε απαράmicroιλλη microαεστρία ο microεγάλος Τολστόι στο έργο του laquoΠάτερ Σέργιοςraquo

Να γράψω και ένα ανέκδοτο παραβαίνοντας το πρωτόκολλο της βιβλιο-κρητικής αλλά βρισκόmicroενος microέσα στην ars poetica του Καζαντζάκη

Πήγαν κάποτε δυο διάδικοι στον Χότζα να βρουν το δίκιο τους Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο ένας laquoέχεις δίκιοraquo του λέει ο Χότζας Αναπτύσσει τα επιχειρήmicroατα του ο άλλος laquoέχεις δίκιοraquo λέει και σrsquo αυτόν ο Χότζας Ένας τρίτος που παραβρίσκεται στη συζήτηση λέει έκπληκτος laquoΜα πως είναι δυνατόν Χότζα microου να έχουν και οι δύο δίκιοraquo laquoΚαι συ δίκιο έχειςraquo του απαντάει ο Χότζας

Ο Χότζας είναι ο Καζαντζάκης Η συνειδητοποίηση από τον Καζαντζάκη της

αντιφατικής (ή καλύτερα της αντιθετικής) σύστασης της πραγmicroατικότητας επεκτείνεται και στο πεδίο της γλώσσας Συχνά χρησιmicroοποιεί αντιφατικές εκφράσεις για να εκφράσει τη microια και microοναδική ιδέα Τη microεγαλύτερη πυκνότητα αυτού του ειδικά καζαντζακικού λογοτεχνικού σχήmicroατος τη βρήκα στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo νοmicroίζω

mdash laquoΠαπούλη δόσrsquo microου microια συmicroβουλήraquo mdash laquoΦτάσε όπου microπορείςraquo mdash laquo∆όσrsquo microου κι άλλη microιαraquo mdash laquoΦτάσε όπου δεν microπορείςraquo Στον laquoΖορmicroπάraquo βρήκα τα εξής αποσπάσmicroατα (αν δεν

microου ξέφυγε κανένα) στο παραπάνω σχήmicroα laquomicroάτια που στυλώνονταν πάνω microου σαν να microε

καλωσόριζαν κάθε στιγmicroή σαν να microε αποχαιρετούσαν κάθε στιγmicroήraquo

laquoο microόνος τρόπος να σώσεις τον εαυτό σου είναι να microάχεσαι να σώσεις τους άλλουςraquo (προσέξτε όχι να σώσεις αλλά να microάχεσαι να σώσεις)

laquoΝα ενεργείς σαν να microην υπήρχε θάνατος και να ενεργείς έχοντας στο νου σου κάθε στιγmicroή το θάνατο είναι ίσως έναraquo

128

laquoΑν τότε microονάχα είmicroαστε λεύτεροι όταν υπακούmicroε το microπρούτζινο χέριraquo

laquoΗ πίστη microου είναι microωσαϊκό καmicroωmicroένο από απιστίεςraquo laquoΗ microεγαλύτερη τρέλα είναι να microην έχεις τρέλαraquo laquoΗ ουσία της ζωής είναι η ανώτατη παραφροσύνηraquo θα

γράψει στην εισαγωγή laquoΤέταρτη θεωρία (του Ζορmicroπά) δυο και δυο κάνουν

τέσσερα Πέmicroπτη θεωρία δυο και δυο δεν κάνουν τέσσεραraquo

laquoΗ ψυχή είναι κι αυτή σάρκα και η σάρκα είναι κι αυτή ψυχήraquo

laquoΗ εξωτερική συmicroφορά microετουσιώνεται σε ανώτατη δυσκολότατη ευδαιmicroονίαraquo

laquo Στην κορυφή της προσπάθειας mdash στην απροσπάθειαraquo

Αν έκανα αυτή την εξαντλητική παράθεση είναι γιατί πιστεύω ότι σε διατυπώσεις σαν κι αυτές βρίσκεται κλεισmicroένη η πεmicroπτουσία της σκέψης του Καζαντζάκη

Στον laquoΖορmicroπάraquo όπως και στα άλλα έργα του εξάλλου τα microεγάλα microεταφυσικά προβλήmicroατα ποιος microας έφτιαξε που πάmicroε γιατί ζούmicroε κλπ συζητούνται δεν απαντώνται Εκείνο που θέλει να εκφράσει ο Καζαντζάκης είναι η αγωνία του ανθρώπου microπροστά σrsquo αυτά τα ερωτήmicroατα και όχι να σχολιάσει τις απαντήσεις που δόθηκαν microια και ξέρει ότι καmicroιά δεν είναι τελεσίδικη

Το πρόβληmicroα της ελευθερίας τον απασχολεί αρκετά επίσης Αναρωτιέται αν ελευθερία είναι η συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας ή αντίθετα η microη συνειδητοποίησή της Όmicroως η ελευθερία αυτή έχει ένα microάλλον microεταφυσικό χαρακτήρα Την πατρίδα (τη λέξη εθνικισmicroό δεν την χρησιmicroοποιεί) τη θεωρεί πρόξενο σωρείας εγκληmicroάτων

Ο αντικληρικαλισmicroός του Καζαντζάκη παρά λίγο να του στοιχίσει τον αφορισmicroό του Ο αντικληρικαλισmicroός αυτός εκφράζεται και στον ίδιο το microύθο στην ιστορία microε τον καλόγερο καθώς και microε την παράθεση παροιmicroιών Αρκετά ξεπερασmicroένος σήmicroερα τον συνάντησα τελευταία στο βιβλίο του Άρη Σφακιανάκη laquoΟ τρόmicroος του κενούraquo

129

που παρουσιάσαmicroε ήδη από τα laquoΚρητικά Επίκαιραraquo Όmicroως δε νοmicroίζω ότι ήταν γνήσιος αντικληρικαλισmicroός και το επεισόδιο που παραθέτει (έρωτες καλόγερων) το κάνει νοmicroίζω για το γαργαλιστικό της υπόθεσης

Αξίζει να σηmicroειωθούν εδώ οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη για τις γυναίκες Οι φεmicroινίστριες δεν θα πρέπει να τον συmicroπαθούν γιrsquo αυτές Τις παρουσιάζει να microην έχουν τίποτε άλλο στο νου τους παρά τον έρωτα Οι άντρες και πρώτος και καλύτερος ο Ζορmicroπάς εκφράζονται ή περιφρονητικά ή microε οίκτο γιrsquo αυτές Για τον άντρα είναι εmicroπόδιο στην πραγmicroατοποίηση των υψηλών του επιδιώξεων Το πολύ να είναι microια αναγκαία και ευχάριστη ανάπαυλα στη δράση του Για τον Καζαντζάκη microετράνε microόνο οι ήρωες Και η ιστορία έχει να παρουσιάσει πολλούς ήρωες ελάχιστες ηρωίδες Αν είναι αλήθεια ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo όπως δηλώνει στην laquoΑσκητικήraquo του τότε η microόνη πραγmicroατικότητα είναι ο αγωνιζόmicroενος άνθρωπος αυτός που πατάει τις απάτητες κορφές

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι ήρωες του Καζαντζάκη στέκονται όλο και ψηλότερα Από τους απλά ενδιαφέροντες τύπους του Ζορmicroπά και του Μανωλιού (Χριστός Ξανασταυρώνεται) περνάει στη microυθική σχεδόν φυσιογνωmicroία του Καπετάν Μιχάλη για να περάσει microετά στις ασκητικές microορφές του Χριστού και του Άγιου Φραγκίσκου Ανάλογοι είναι και οι ήρωες στις τραγωδίες του

Το ύφος του έργου του συmicroφωνεί microε την ποιητική του όπως την εκθέτει παρενθετικά στο laquoΖορmicroπάraquo

laquoΈmicroοιαζε το κρητικό τούτο τοπίο microε την καλή πρόζα καλοδουλεmicroένο λιγόλογο λυτρωmicroένο από περιττά πλούτη δυνατό και συγκρατηmicroένο ∆ιατύπωνε microε τrsquo απλούστερα microέσα την ουσία ∆εν έπαιζε δεν καταδεχόταν να χρησιmicroοποιήσει κανένα τερτίπι δεν ρητόρευε Έλεγε ότι ήθελε να πει microε αντρίκια αυστηρότηταraquo

Το ύφος αυτό θα βρει την πιο ώριmicroή του έκφραση στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo το microυθιστόρηmicroα που microrsquo άρεσε

130

περισσότερο αλλά που αγνοήθηκε από το κοινό Όmicroως θα microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτό στην ώρα του

Προmicroηθέας (1943) Ο laquoΠροmicroηθέαςraquo κατά τα πρότυπα του αισχύλειου

δράmicroατος είναι τριλογία Προmicroηθέας πυρφόρος Προmicroηθέας δεσmicroώτης και Προmicroηθέας λυόmicroενος

Ο Καζαντζάκης είναι λάτρης της ισχυρής προσωπικότητας είτε ιστορικής είναι αυτή όπως ο Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος είτε άσηmicroης καθηmicroερινής όπως ο Μανωλιός και ο καπετάν Μιχάλης ήρωες όλοι των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Στις τραγωδίες του όmicroως οι ήρωές του είναι όλοι ιστορικές ή microυθολογικές προσωπικότητες ∆εν θα microπορούσε να είναι διαφορετικά αν ήθελε να microείνει πιστός στο αρχαίο δράmicroα έτσι τουλάχιστον όπως microας το παρουσιάζει ο Αριστοτέλης ο οποίος είχε υπόψη του microια πολύ πιο πλούσια δραmicroατουργία απrsquo ότι εmicroείς σήmicroερα και ο οποίος επισηmicroαίνει ότι η τραγωδία σε αντίθεση microε την κωmicroωδία

microιmicroείται πρόσωπα καλύτερα των υπαρχόντων (βελτίους

microιmicroεῖσθαι βούλεται τῶν νῦν) Έτσι στις τραγωδίες του δεν θα δούmicroε να φιγουράρουν καθηmicroερινοί άνθρωποι όλοι οι ήρωές του είναι γνωστές προσωπικότητες από την ιστορία ή τη microυθολογία Όmicroως οι προσωπικότητες αυτές ανέδειξαν κάθε microία ένα κυρίως χαρακτηριστικό τους Ο Χριστός ο Χριστόφορος Κολόmicroβος και ο Θησέας την επιmicroονή στο σκοπό Ο Νικηφόρος Φωκάς ο Ιουλιανός ο Παραβάτης ο Καποδίστριας και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος την θαρραλέα αντιmicroετώπιση του επικείmicroενου θανάτου Ο Προmicroηθέας και ο Λωτ (laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo) microια υψηλή αίσθηση του καθήκοντος ο microεν Λωτ αρνούmicroενος να δεχθεί τη σωτηρία που του προσέφερε ο Θεός για να microην εγκαταλείψει τους συmicroπολίτες του ο δε Προmicroηθέας αρνούmicroενος να υποκύψει στις εντολές του ∆ία και να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Στον laquoΠροmicroηθέαraquo βλέπω επιπλέον το

131

δίπολο συmicroβιβασmicroούmicroη συmicroβιβασmicroού το οποίο χρησιmicroοποίησα ως κύριο ερmicroηνευτικό άξονα στα έργα που πραγmicroατεύτηκα στο διδακτορικό microου Μίλησα γιrsquo αυτό πιο πρώτα στο microελέτηmicroά microου για την laquoΑντιγόνηraquo όπου το δίπολο εκπροσωπείται από την Αντιγόνη και την Ισmicroήνη Η Αντιγόνη αψηφά την εξουσία του Κρέοντα ενώ η Ισmicroήνη

τη συmicroβουλεύει να συmicroβιβαστεί ἀλλ᾽ ἐννοεῖν χρὴ τοῦτο

microὲν γυναῖχ᾽ ὅτι ἔφυmicroεν ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ microαχουmicroένα Μεγαλύτερος ο συmicroβιβασmicroός της Ισmicroήνης το ζήτηmicroα δεν είναι microόνο ότι δεν πρέπει να πηγαίνουν κόντρα στις διαταγές του τύραννου αλλά και ότι δεν πρέπει να τα βάζουν microε τους άντρες γενικά Τον πόλο του συmicroβιβασmicroού εδώ εκπροσωπεί ο Επιmicroηθέας ο οποίος παραινεί τον αδελφό του να συmicroβιβαστεί Αυτός αρνείται αγέρωχα

Ο Καζαντζάκης πρέπει να microείνει κατά κάποιο τρόπο πιστός στην αισχύλεια τριλογία ο Προmicroηθέας πρέπει να ελευθερωθεί Πώς όmicroως

Όχι δεν θα συmicroβιβαστεί Ο ∆ίας όmicroως θα συγχωρέσει Εντούτοις η συγχώρεση αυτή θα επιβεβαίωνε για άλλη microια φορά την παντοδυναmicroία της εξουσίας που δεν φοβάται πια τους αντάρτες και έχει χορτάσει την εκδικητικότητά της Έτσι ο Καζαντζάκης microπάζει στη σκηνή τον γιο του τον Ηρακλή Αυτός θα έλθει έτσι κι αλλιώς να τον ελευθερώσει

∆εν θα προλάβει Θα τρέξουν πρώτες οι υπηρέτριες του ∆ία ο Θυmicroός και η Βία και αυτές θα τον ελευθερώσουν

Και πάλι microπαίνει το ζήτηmicroα του συmicroβιβασmicroού η Αθηνά τον καλεί microαζί της στον Όλυmicroπο microαζί microε τους άλλους θεούς

Αρνείται δεν έχει σκοπό να εγκαταλείψει τους ανθρώπους Και πάλι βλέπουmicroε την άρνηση της ευτυχίας microπροστά στην αίσθηση του καθήκοντος

Θίγει και άλλα θέmicroατα ο Καζαντζάκης στο έργο αυτό όπως την αγνωmicroοσύνη του λαού δείχνοντας τους γέροντες να πετροβολούν τον Προmicroηθέα και την εξέλιξη του ανθρώπου microέσα από τις διαδοχικές γενιές στο τέλος

132

του έργου πατέρας και γιος αγκαλιάζονται και ο Προmicroηθέας χάνεται microέσα στο σώmicroα του γιου του τού Ηρακλή Επίσης ο Καζαντζάκης παρουσιάζει τη γυναίκα το κατrsquo εξοχήν συντηρητικό στοιχείο να microαγεύεται από τον δυνατόν άντρα όπως αργότερα η Εmicroινέ από τον Καπετάν Μιχάλη Η Πανδώρα ερωτεύεται τον Προmicroηθέα όmicroως αυτός αρνείται τον έρωτά της και έτσι αυτή αναγκάζεται να υποκύψει στον έρωτα του Επιmicroηθέα ∆ηλώνει όmicroως

laquoΠάντα αγαπώ τον άντρα που δεν έχωraquo (σελ 100) Το διάβασα σε microια ανάρτηση microε ευφυολογήmicroατα -Ποια είναι η καλύτερη γυναίκα -Του άλλου Στιχουργικά ο Καζαντζάκης καλύτερος παρά ποτέ

δίνει σχεδόν πάντα αmicroιγείς ενδεκασύλλαβους που κάποιες φορές ξεχειλώνουν σε δωδεκασύλλαβους microε microια πρόσθετη βραχεία συλλαβή στο τέλος όπως πχ

laquoΤο χέρι microην απλώνειςmiddot πα στην άβυσσο αιώνες κρεmicroασmicroένος θα microουγκρίζειςraquo (σελ 55) Επίσης ο χορός των Πανόπουλων (ακόλουθων του

Πάνα) και των Ωκεανίδων που εδώ κάνει πιο συχνά την εmicroφάνισή του αλλά και άλλα πρόσωπα microιλούν microε αναπαιστικούς στίχους δεκασύλλαβους κατά το πλείστον όπως

laquoΤι φωτιά τι χαρά rsquoναι microοιρόγραφτη πα στη γης την πετρόχαρη microοναχά το απροσκύνητο microέτωπο λευτεριά να στοχάζεται τους θεούς πολεmicroώντας αντάρτικα (σελ 48-49) Όmicroως ας δώσουmicroε κάποια ακόmicroη αποσπάσmicroατα laquoΈ σκλάβε microια ψυχή microεγάλη microάθε δε δύνεται να νιώσει ελευτερία τα πλάσmicroατα όλα ελεύτερα αν δεν κάmicroειraquo (σελ 32) Μεγαλειώδες laquoΤη σάρκα τυραννάς να γίνει πνέmicroαraquo (σελ 101) Έχουmicroε αρχίσει πια να το βαριόmicroαστε Ίσως γιατί

διαβάζω microια τραγωδία κάθε microέρα laquohellipΜα πολεmicroώ κι η νίκη κι ας έρθει κι ας microην έρθει δε microε νοιάζειmiddot

133

ορθός να πολεmicroώ και τίποτα άλλο δε θέλω microήτε ζήτησα της Μοίραςraquo (σελ 103) Για άλλη microια φορά βλέπουmicroε το microοτίβο του

αγωνιζόmicroενου ανθρώπου που τον ενδιαφέρει περισσότερο ο ίδιος ο αγώνας από τη νίκη Πιο κάτω λέει και ο γιος του ο Ηρακλής

laquoΠάντα πιο πέρα είναι ο στερνός microας άθλοςmiddot πάντα πιο microπρος και τελειωmicroό δεν έχουνraquo (σελ 242) Έχουmicroε διαβάσει και τις άλλες δυο τραγωδίες θα

γράψουmicroε και γιrsquo αυτές Ιωάννης Καποδίστριας (1944) Τελικά διαπιστώνω ότι τις εmicromicroονές του Καζαντζάκη

microόνο διαβάζοντας τα θεατρικά του έργα microπορείς να τις συνειδητοποιήσεις πλήρως Η λιτότητα των επεισοδίων που υπαγορεύουν οι θεατρικές συmicroβάσεις τις κάνει πιο ανάγλυφες

Μια κύρια εmicromicroονή του Καζαντζάκη που δεν φαίνεται τόσο στα microυθιστορήmicroατά του είναι ο απελπισmicroένος αγώνας του τραγικού ήρωα και η αξιοπρέπεια microε την οποία αντιmicroετωπίζει τον αναπόφευκτο θάνατό του αξιοπρέπεια που του απαγορεύει να τον αποφύγει να τρέξει να σωθεί Εδώ συναντάmicroε την υπαρξιακή laquoεπιλογήraquo του Σαρτρ επιλέγουmicroε την ουσία που θα δώσουmicroε στην ύπαρξή microας Και η ελευθερία microας συνίσταται ακριβώς σrsquo αυτή την επιλογή και όχι στις laquoαυθαίρετες πράξειςraquo τις actes gratuites του Καmicroύ Ο υπεράνθρωπος microένει και αγωνίζεται αντιmicroετωπίζοντας ατάραχος το αναπόφευκτο της microοίρας Τα ανθρωπάκια το βάζουν στα πόδια

laquo∆εν είναι η Μοίρα παντοδύναmicroηmiddot η ψυχή rsquoναι του ελεύτερου του αγνού κι απελπισmicroένου ανθρώπουraquo

(σελ 121) Για να εικονογραφήσει αυτή την laquoεmicromicroονήraquo του ο

Καζαντζάκης προβαίνει και σε ιστορικές αυθαιρεσίες Εν τάξει δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν αντιmicroετώπισε ο Νικηφόρος Φωκάς τους δολοφόνους του microε αξιοπρέπεια

134

ή όχι όmicroως αδυνατούmicroε να πιστέψουmicroε ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας όδευε στην εκκλησία περιmicroένοντας το θάνατό του προειδοποιηmicroένος Ο Καζαντζάκης τον παρουσιάζει όπως θα παρουσιάσει λίγο αργότερα το Χριστό στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo πιστεύοντας πως ο θάνατός του θα είναι χρήσιmicroος για την Ελλάδα οδεύει θαρραλέα να τον συναντήσει

laquoΣτο σύmicroφωνο microε την Ελλάδα όπου έχω βάλει τη βούλα microου microε το Θεόν εγγύη microπήκεν η ρήτρα ετούτη πρώτη Θοδωράκη laquoΑν τύχει κι είναι χρήσιmicroος microπορεί microια microέρα ο θάνατός σου στην πατρίδα Καποδίστρια να πεθάνειςraquo Υπόγραψα κι ως τίmicroιος άντρας είmicroαι έτοιmicroος την rsquoπογραφή microου να τιmicroήσω Εδώ βλέπουmicroε ότι ο Καζαντζάκης microε λεκτικές

ακροβασίες προσπαθεί να microείνει πιστός στον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο κάτι που δεν έκανε στις πρώτες του τραγωδίες Να σηmicroειώσουmicroε ακόmicroη ότι το microέτρο των χορικών είναι επίσης ο ανάπαιστος και πάλι microε ανισοσύλλαβους στίχους

Και ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΣιχάθηκα τους Έλληνεςmiddot microοχτώ παλεύω πονώ και χάνουmicroε γιrsquo αυτούς microα δεν τους θέλωmiddot το αθάνατο το φως microολεύουν της Ελλάδαςraquo (σελ 34) Τι να κάνουmicroε αυτός είναι πάντα ο λαός Αυτό το

κατάλαβε πρώτος και καλύτερος ο Μωυσής όταν κατέβηκε από το όρος Σινά

Εδώ ο Καζαντζάκης συναντάει τον Νίτσε Περιφρονεί τον απλό λαό microόνο η ηρωική προσωπικότητα τον ενδιαφέρει Βέβαια στο laquoΟ Χριστό ξανασταυρώνεταιraquo θα παρουσιάσει microια προσωπικότητα που προβάλει microέσα από τον απλό λαό το Μανωλιό Και ο Καπετάν Μιχάλης δεν είναι κάποια ιστορική διασηmicroότητα Όmicroως στις τραγωδίες του ο Καζαντζάκης είναι ειδολογικά περιορισmicroένος

Ο λαός είναι πάντα αυτός που είναι δεν microπορεί να έχει τα χαρακτηριστικά των microεγάλων προσωπικοτήτων Οι δηmicroαγωγοί υπάρχουν γιατί υπάρχει ο δήmicroος Το αν θα τον περιφρονήσεις ή θα τον αγαπήσεις δεν εξαρτάται από το

135

λαό εξαρτάται από εσένα Ακόmicroη και στην άρια φυλή ξεχωρίζουν οι ηγέτες από τις microάζες γιrsquo αυτό ο Χίτλερ είχε δώσει τόση σηmicroασία στην προπαγάνδα δηλαδή στο παραmicroύθιασmicroα του απλού λαού

Κάποιοι αγαπούν τον λαό κάποιοι τον περιφρονούν Όποιος κι αν είναι ο λαός ας τον αγαπούmicroε όπως ο Σολωmicroός

∆υστυχισmicroένε microου λαέ καλέ και αγαπηmicroένε Πάντοτε ευκολόπιστε και πάντα προδοmicroένε Σόδοmicroα και Γόmicroορρα (1948) ∆εν θα microπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι microια τραγωδία

του Καζαντζάκη και microάλιστα microε υπόθεση εmicroπνευσmicroένη από τη Βίβλο θα microου άρεσε τόσο Η τραγωδία αυτή βρήκα ότι είναι η πιο αντιπροσωπευτική του τουλάχιστον όπως τον προσέλαβα εγώ

Είχα γράψει σε προηγούmicroενη ανάρτηση ότι δεν είχα σκοπό να διαβάσω τις τραγωδίες του που είναι σε έmicromicroετρο λόγο ούτε βέβαια και την laquoΟδύσσειαraquo Κάποια στιγmicroή όmicroως άρχισα να αmicroφιταλαντεύοmicroαι Τελικά διαβάζοντας τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo πήρα την απόφασή microου θα τις διάβαζα και αυτές Και ευτυχώς που είχα την προνοητικότητα στην ανάρτηση αυτή να αφήσω ανοιχτό το ενδεχόmicroενο να τις διαβάσω κάποια στιγmicroή Ποτέ δεν φανταζόmicroουν όmicroως ότι αυτό θα γινόταν τόσο σύντοmicroα Παράγγειλα λοιπόν και την laquoΟδύσσειαraquo περιmicroένω να microου τη φέρουν

∆εν microένει πιστός στην ιστορία της Βίβλου την παραλλάσσει πάρα πολύ Για παράδειγmicroα η γυναίκα του Λωτ απουσιάζει

Αλλά ας δώσουmicroε microια σύντοmicroη περίληψη Ο Θεός έχει αποφασίσει να καταστρέψει τα Σόδοmicroα και

τα Γόmicroορρα και ο Αβραάmicro τον παρακαλεί να σώσει τον γιο του αδελφού του τον Λωτ ο οποίος είναι υπόδειγmicroα αρετήςmiddot τα τελευταία χρόνια γιατί πιο πριν ήταν κι αυτός ένας καλοπερασάκιας όπως όλοι οι κάτοικοι των δυο αυτών πόλεων

136

Ο βασιλιάς διατάζει τον Λωτ να σκοτώσει τον microικρό του γιο το διάδοχο γιατί ένας χρησmicroός έλεγε πως θα τον σκοτώσει για να του πάρει την εξουσία Όχι δεν έκανε αυτός το λάθος του Λάιου που άφησε τον microικρό Οιδίποδα στον Κιθαιρώνα για να πεθάνει και βρέθηκε ένας βοσκός και τον έσωσε λάθος που το πλήρωσε microε τη ζωή του διατάζει την άmicroεση εκτέλεση

Ο Λωτ πράγmicroατι εκτελεί την εντολή πνίγοντας τον microικρό microε ένα σκοινί Το σώmicroα του το θάβει σε έναν αmicroπελώνα Τα αmicroπέλια τρέφονται microε το νεκρό σώmicroα microε αποτέλεσmicroα το κρασί που δίνουν τα σταφύλια τους να είναι microαγεmicroένο αυτός που το πίνει έχει παραισθήσεις και οράmicroατα Με ένα τέτοιο κρασί ποτίζουν ένα βράδυ οι κόρες του Λωτ τον πατέρα τους και τον παρασύρουν σε ένα όργιο στο οποίο χάνουν την παρθενιά τους Ο Λωτ νοmicroίζει ότι αυτό ήταν όνειρο

Κάποια στιγmicroή εmicroφανίζεται στο Λωτ και στις κόρες του ένας πανέmicroορφος άγγελος ο άγγελος ο Πυροmicroάλλης που έχει έλθει να εκτελέσει την εντολή του θεού να καταστρέψει τις δυο αmicroαρτωλές πόλεις Κάποιες φορές microέσα από τη microορφή του εmicroφανίζεται το φάντασmicroα του νεκρού παιδιού Έτσι παρουσιάζεται στον βασιλιά

laquoΠατέρα συmicroπάθησέ microεhellip Πρέπει να σε σκοτώσωraquo (σελ 415)

Τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα δεν είναι οι αmicroαρτωλές πόλεις της Βίβλου Είναι επικούρειες πόλεις που οι κάτοικοί τους εκτιmicroούν τη γνώση και ξέρουν να διασκεδάζουν Ίσως να ήταν microέσα στις προθέσεις του Καζαντζάκη ο συmicroβολισmicroός της καταστροφής τους η ατοmicroική βόmicroβα είναι προϊόν της γνώσης και αυτό το προϊόν αποτελεί σήmicroερα τη microεγαλύτερη απειλή για την ανθρωπότητα

Όmicroως ας παραθέσουmicroε όπως το συνηθίζουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα

laquoΒΑΣΙΛΙΑΣ Περάσαmicroε όλους τους τρόmicroους περάσαmicroε όλες τις ελπίδες νικήσαmicroε το Θεό δεν είδες γραmicromicroένο απάνω στην καστρόπορτα Ε∆Ω ∆ΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΕΟΣ Αυτό θα πει Εδώ δεν υπάρχει φόβοςraquo (σελ 413)

137

Την αντίληψη αυτή την έχουν εκφράσει βέβαια και άλλοι Οι θεοί δεν είναι όmicroως microόνο προϊόντα του φόβου είναι προϊόντα και της ελπίδας

Ο Πυροmicroάλλης Άγγελος παίρνει κάποια στιγmicroή τα χαρακτηριστικά του αντάρτη Άγγελου του εωσφόρου

laquoΒασίλισσα λύσε τα microπράτσα σου microη microε αmicroποδάς φτάνει Υπάρχει κι άλλο σκαλοπάτι πιο πάνω από το φόνο δύσκολο πολύhellip Αναmicroέρισε να το ανεβώ Ο πόλεmicroος microε το Θεόmiddot αυτό rsquoναι το τέταρτο σκαλοπάτιhellip Γέρο-Λωτ microην τρίβεις τα χέρια microη χαίρεσαιhellip Ξέρεις καταραmicroένο προφητικό microυαλό πως σωτηρία δεν υπάρχει κι ο πόλεmicroος είναι χαmicroένος Μα θα πολεmicroήσουmicroε

ΛΩΤ Πώς θα πολεmicroήσουmicroε το Θεό Πυροmicroάλλη Με την προσευχή ∆εν ακούει Με τη microετάνοια Πολύ αργά Να φύγουmicroε Πού να πάmicroε Ολούθε είmicroαστε ζωσmicroένοι από Θεό Πού να χωθούmicroε Από πού να πιαστούmicroε hellip

ΑΓΓΕΛΟΣ Ένας όmicroως microπορεί να Του αντισταθείmiddot σε αυτόν έχω τα θάρρη microου

ΛΩΤ Ένας Ποιος ΑΓΓΕΛΟΣΟ νους του ανθρώπουhellip ΛΩΤ Σωστά σωστά Περήφανη ψυχή Μου αρέσει ο

ακατάδεχτος ανέλπιδος λόγος σουmiddot εmicroπρός λοιπόν ας πολεmicroήσουmicroε κι ας χαθούmicroεraquo (σελ 421-423)

Το να παλεύεις από αξιοπρέπεια χωρίς ελπίδα είναι ένα microοτίβο που το έχουmicroε συναντήσει και αλλού στο Σολωmicroό και στον Καβάφη για παράδειγmicroα Όmicroως για τον Καζαντζάκη έχει ξεχωριστή σηmicroασία Στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo αυτό εκφράζεται πιο χαρακτηριστικά Ο αγγλικός τίτλος του έργου Freedom and death Ελευθερία και θάνατος είναι πιο προσφυής

Ο Αβραάmicro προσπαθεί να πείσει τον Λωτ να φύγουν microακριά από τα Σόδοmicroα και τα Γόmicroορρα που φαίνεται να καταστρέφονται από microια ηφαιστειακή έκρηξη όπως έγινε και microε την Ποmicroπηία Ο Λωτ αρνείται να παρατήσει τους συmicroπολίτες του (θυmicroήθηκα τον Ναπολέοντα Σουκατζίδη που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τους συντρόφους του microπροστά στο εκτελεστικό απόσπασmicroα και να σωθεί

138

Ξεχνάω πράγmicroατα και ονόmicroατα αλλά ευτυχώς η συνειρmicroική microου microνήmicroη λειτουργεί ακόmicroη καλά)

laquoΛΩΤ Πες Του δεν έρχουmicroαι ∆ε λέει πως είmicroαι λεύτερος ∆ε λέει πως microrsquo έκανε λεύτερο και το καυχιέται Κάνω το λοιπόν ότι θέλω ∆εν έρχουmicroαι Στο καλό γερο-ενάρετε στο καλό υπάκουο πρόβατο του Θεού Και πες του αφεντικού σου Χαιρετίσmicroατα από το γερο-Λωτ Και πες του ακόmicroα ∆εν είναι δίκαιος δεν είναι καλόςmiddot είναι παντοδύναmicroος Παντοδύναmicroος τίποτα άλλο (σελ 443)

Μrsquo αυτά τα λόγια του Λωτ τελειώνει η τραγωδία Θα microπορούσαmicroε να θεωρήσουmicroε το Θεό σαν microεταφορά

της αναγκαιότητας σαν microεταφορά της υπαρξιακής microας συνθήκης microε το αναπόφευκτο του θανάτου Υπάρχουν άλυτα φιλοσοφικά προβλήmicroατα όπως κατά πόσο η αναγκαιότητα αυτή σηmicroαίνει προκαθορισmicroό δηλαδή έναν απόλυτο ντετερmicroινισmicroό ή αφήνει κάποια περιθώρια ελευθερίας (∆υστυχώς φοβάmicroαι ότι το laquoΕλευθερία ή αναγκαιότηταraquo του Jacques Monod έχει απολεσθεί από το ράφι των τύψεων πριν προλάβω να το διαβάσω)

Είmicroαστε όντως ελεύθεροι Οι microπιχεβιοριστές John B Watson και FBSkinner

microιλάνε για απόλυτο καθορισmicroό Ο υπαρξιστής Σαρτρ πιστεύει στην ελευθερία της επιλογής microέσω της οποίας δίνουmicroε ουσία στην ύπαρξή microας (η ύπαρξη προηγείται της ουσίας) Ο Καmicroύ πάλι υποστηρίζει ότι microε τις actes gratuites τις παράλογες πράξεις αποδεικνύουmicroε την ελευθερία microας και την διαφυγή από κάθε ετεροκαθορισmicroό (laquoΟ ξένοςraquo) Κάτι ανάλογο υποστηρίζει και ο Σαmicroαράκης στο laquoΛάθοςraquo Οι microυστικές υπηρεσίες πίστευαν ότι εκπαιδεύοντας microε τέτοιον τρόπο τον πράκτορά τους θα τον έκαναν πειθήνιο όργανο στις εντολές τους

Λάθος Αυτός άφησε τον κρατούmicroενό του να ξεφύγει γιατί δεν ήταν δυνατόν να του ξεριζώσουν από microέσα του την ανθρωπιά

Μεγάλη συζήτηση δεν είναι εδώ ο κατάλληλος χώρος για να την κάνουmicroε

139

Και σrsquo αυτό το έργο εντόπισα αρκετούς ιαmicroβικούς δεκαπεντασύλλαβους τους οποίους όmicroως δεν θα παραθέσω

Χριστόφορος Κολόmicroβος (1949) ∆εν έχω σε microεγάλη εκτίmicroηση τον δοmicroισmicroό σαν εργαλείο

λογοτεχνικής ανάλυσης που τάχα σε οδηγεί σε microια βαθύτερη κατανόηση παρόλο που κάποτε ασχολήθηκα microε ενθουσιασmicroό microrsquo αυτόν και αργότερα από υποχρέωση όταν δούλευα πάνω στο διδακτορικό microου Καθώς ετοιmicroάζοmicroαι να γράψω για τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo βλέπω ότι πολλά από τα έργα του Καζαντζάκη θα microπορούσαmicroε να τα βάλουmicroε στον προκρούστη του σηmicroειωτικού τετράγωνου του Greimas Και αυτό γιατί οι περισσότεροι ήρωές του έχουν στη συνείδησή τους ότι πρέπει να εκτελέσουν microια υψηλή αποστολή Στο συγκεκριmicroένο έργο έχουmicroε ως πρώτο ζευγάρι δρώντων το Υποκείmicroενο-Κολόmicroβος Αντικείmicroενο-Αmicroερική Ως δεύτερο ζευγάρι το Εντολέας-Θεός Αποδέκτης-Κολόmicroβος και ως τρίτο ζευγάρι Βοηθός-Ελισάβετ Αντίπαλος-εξεγερmicroένοι ναύτες κά

Όmicroως ας αφήσουmicroε το σηmicroειωτικό τετράγωνο και τις νεοθετικιστικές επιδράσεις στη θεωρία της λογοτεχνίας και ας αναπτύξουmicroε microε λόγια το τι προσλάβαmicroε από το έργο αυτό

Όπως οι περισσότεροι ήρωες του Καζαντζάκη εmicroπνέεται και αυτός από την αίσθηση microιας υψηλής αποστολής Την αποστολή αυτή την οποία νοιώθει σαν ηθική υποχρέωση ενισχύουν και εξωτερικοί παράγοντες Ο Θεός τον οποίο χρησιmicroοποιεί σαν σύmicroβολο ο Καζαντζάκης για να αναπτύξει πιο ελκυστικά τη microυθοπλασία του στην πραγmicroατικότητα είναι microια διπλοτυπία της εσωτερικής ηθικής παρόρmicroησης της ανάγκης που νοιώθει ο ήρωας να πετύχει κάτι υψηλό το οποίο εντάσσεται στο γενικότερο καζαντζακικό σχήmicroα laquoνα κάνει τη σάρκα πνέmicroαraquo Και φυσικά για να έχει ενδιαφέρον η ιστορία αλλά και γιατί έτσι συmicroβαίνει και

140

στην πραγmicroατικότητα βλέπουmicroε άτοmicroα που τον ενισχύουν στην προσπάθειά του αλλά και άτοmicroα που του microπαίνουν εmicroπόδιο Η γυναίκα για παράδειγmicroα στα έργα του δεν εντάσσεται στο γνωστό στερεότυπο microούσα-βοηθός είναι αντίmicroαχος Τέτοια είναι η Εmicroινέ στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τέτοιες είναι οι δυο κόρες του Λωτ στο laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo τέτοια είναι η Μαγδαληνή στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo

Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει σαν οιωνό το ότι και ο Κολόmicroβος και η Ελισάβετ της Ισπανίας γεννήθηκαν την ίδια microέρα 22 Απριλίου 1451 Στη βικιπαίδεια διαβάζω ότι η ηmicroεροmicroηνία γέννησης του Κολόmicroβου εικάζεται microεταξύ 26 Αυγούστου και 31 Οκτωβρίου Όmicroως όντως γεννήθηκαν την ίδια χρονιά και ο Κολόmicroβος πέθανε δυο χρόνια αργότερα από την Ισαβέλλα (1506)

∆εν συmicroπίπτει η γέννησή τους σύmicroπτωση όmicroως είναι ότι την ίδια χρονιά που έγινε η Reconquista η ανακατάληψη δηλαδή της Ιβηρικής χερσονήσου που ήταν υπό αραβική κατοχή για επτά αιώνες έγινε και η ανακάλυψη της Αmicroερικής το 1492

Για φαντάσου επτά αιώνες Εmicroείς οι κρητικοί ευτυχώς τους άραβες τους ξεφορτωθήκαmicroε πιο σύντοmicroα σε ενάmicroιση αιώνα Μας φορτώθηκαν όmicroως άλλοι αργότερα τετρακόσια τόσα χρόνια οι ενετοί διακόσια τόσα χρόνια οι τούρκοι

Όmicroως ας παραθέσουmicroε κάποια αποσπάσmicroατα όπως το συνηθίζουmicroε

laquoΌσο λίγο κι αν έχω βασίλισσα microου φτάνειmiddot όσο πολύ κι αν έχω δε microε φτάνει (σελ 254)

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται σε τέτοιου είδους οξύmicroωρα Να παραθέσω ένα από τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

-Παππού δώσrsquo microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ώσrsquo microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείς Γενικά βλέπω στις τραγωδίες του να επαναλαmicroβάνονται

σύmicroβολα και φράσεις κλισέ αποκαλυπτικά των

141

αντιλήψεών του Ουρανός Καρδιά Θεός Σάρκα Πνέmicroα Ψυχή Πεταλούδα είναι λέξεις που τις συναντάmicroε συχνά

laquoΠρέπειhellip νrsquo αφανίσουmicroε εντός microας τη γης και τη θάλασσα και νrsquo αποmicroείνει microονάχα ο ουρανόςraquo (σελ160)

laquoΠού θαρρείτε πως πλέmicroε ολοζωής Σε γαληνά νερά Αλίmicroονό σας Η ψυχή πηδάει και γκρεmicroίζεται από καταρράχτη σε καταρράχτηraquo (σελ 273)

Και θυmicroήθηκα τη microαντινάδα Η ευτυχία είντα θαρρείς πως είναι κατά βάθος Λίγες στιγmicroές απrsquo τη ζωή που κάνει ο πόνος λάθος Οι στιγmicroές δηλαδή που microεσολαβούν microέχρι να πέσουmicroε

από τον ένα καταρράχτη στον άλλο Στο τέλος του έργου βλέπουmicroε το θέmicroα της επιλογής

σαν έκφραση της ελευθερίας για την οποία microιλήσαmicroε στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και Γόmicroορραraquo

laquoΒ΄ΑΓΓΕΛΟΣ ∆έχεσαι το microαρτύριο δεν το δέχεσαι Αποκρίσου

Α΄ΑΓΓΕΛΟΣ Μην τον βιάζειςmiddot λεύτερος είναι παίρνει απόφαση

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ (Πετιέται απάνω κάνει το σταυρό του σηκώνει αψηλά το χέρι ήσυχα)

∆έχουmicroεraquo (σελ 285) ∆ιαβάζοντας τον laquoΧριστόφορο Κολόmicroβοraquo είδα ότι

χωλαίνει σαν σύmicroβολο του αγωνιζόmicroενου ανθρώπου Για δυο κυρίως λόγους Ενδοκειmicroενικά τον βλέπουmicroε να σκοτώνει τον

άνθρωπο που του έδωσε το χάρτη microε τις οδηγίες για το πώς να φτάσει στην Ανατολή για να microην τον ξαναφτιάξει από microνήmicroης και τον δώσει σε άλλο Αυτό το microακιαβελικό laquoΟ σκοπός αγιάζει τα microέσαraquo microας απωθεί ιδιαίτερα σήmicroερα που το βλέπουmicroε να εφαρmicroόζεται από τους ισλαmicroιστές της ISIS και όχι microόνο Εξωκειmicroενικά στη συνείδηση πολλών η ανακάλυψη της Αmicroερικής συνδέεται microε τη γενοκτονία των ινδιάνων

Αναρωτήθηκα κάποια στιγmicroή γιατί ο Καζαντζάκης δεν έγραψε κανένα έργο για τον Ναπολέοντα Υπάρχει καλύτερο παράδειγmicroα ανθρώπου που δεν το βάζει κάτω

142

που η αποτυχία δεν τον απελπίζει που δραπετεύει από την εξορία για να ξεκινήσει εκ νέου τον αγώνα Τον θαύmicroασαν τόσοι και τόσοι από τον συmicroπατριώτη του Σταντάλ microέχρι τους laquoεχθρούςraquo γερmicroανούς Γκαίτε και Μπετόβεν γιατί να microην τον θαυmicroάσει και ο Καζαντζάκης

Κούρος (1949) Στην προηγούmicroενη ανάρτησή microας κάναmicroε microια αναφορά

στο σηmicroειωτικό τετράγωνο υποστηρίζοντας ότι δεν βοηθάει στην ερmicroηνευτική κατανόηση Αυτό φαίνεται να ισχύει απόλυτα στην περίπτωση του laquoΚούρουraquo

Παρά τον τίτλο η υπόθεση του έργου είναι εmicroπνευσmicroένη από την ιστορία του Θησέα και του Μινώταυρου

Ο Θησέας έχει έλθει στην Κρήτη microαζί microε την αποστολή των επτά νέων και των επτά νεανίδων φόρος των υποτελών αθηναίων στον Μίνωα σαν θυσία στον Μινώταυρο Σκοπός του Να εξοντώσει τον Μινώταυρο Βοηθός του Η Αριάδνη που τον έχει ερωτευθεί Αντίmicroαχος Μάλλον κανένας

Θα σκοτώσει το Μινώταυρο Εδώ έχουmicroε την παραλλαγή του microύθου microε την οποία

στόχο έχει ο Καζαντζάκης να εικονογραφήσει την αντίληψή του για τον άνθρωπο που αγωνίζεται να ξεπεράσει τη φύση του και να αρθεί σε κάτι ανώτερο Ο Υπεράνθρωπος για τον Καζαντζάκη δεν είναι ένας άριος που έχει σαν αποστολή να εξοντώσει τις κατώτερες φυλές όπως έκανε ο homo sapiens που εξόντωσε τον νεαντερτάλιο τουλάχιστον όπως υποστηρίζεται από πολλούς αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος που microε τον αγώνα του αίρεται στο επίπεδο του υπεράνθρωπου Χρησιmicroοποιεί ένα τριαδικό σχήmicroα σχήmicroα που έχει χρησιmicroοποιηθεί κι άλλες φορές όπως για παράδειγmicroα laquoαγριότητα-βαρβαρότητα-πολιτισmicroόςraquo laquoανιmicroισmicroός-θρησκεία-φιλοσοφίαraquo για να συσχετίσει την εξέλιξη της ανθρωπότητας microε το βαθmicroό ανθρωποmicroορφισmicroού των θεών Ο Μίνωας αγωνίστηκε microε τον θεό-ταύρο και

143

κατάφερε και του έδωσε ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε όλο του το σώmicroα εκτός από το κεφάλι όπως είναι οι ζωόmicroορφοι αιγυπτιακοί θεοί Ο αγώνας του Θησέα microε τον Μινώταυρο είναι microια microεταφορά επίσης

laquo∆ε microου αρέσουν οι θεοί που έχουν κεφάλι σκύλου ή τσακαλιού ή ταύρουmiddot που δεν microπόρεσαν ακόmicroη να νικήσουν το χτήνοςraquo (σελ 294)

Και πιο κάτω laquoΕσύ εσύ Μίνωα Μεγάλε βασιλιά microε τον αγώνα σου

microε το microυαλό σου και microε την πράξη νικώντας τους ανθρώπους χαλινώνοντας τα πάθη τα δικά σου microετουσιώνοντας το χάος σε αρmicroονία έσmicroιξες microε το θεό έκαmicroες τον Ταύρο Μινώταυρο Παραπάνω δεν microπόρεσεςraquo (σελ 323)

Το παραπάνω το καταφέρνει ο Θησέας Παλεύοντας microαζί του τον κάνει να χάσει το ταυρίσιο κεφάλι του και να πάρει ανθρώπινο κεφάλι Παίρνοντας ανθρώπινο κεφάλι γίνεται ένα microε τον Κούρο και η πάλη τελειώνει microε ένα θερmicroό εναγκαλισmicroό Το τριαδικό σχήmicroα του Καζαντζάκη είναι λοιπόν laquoΤαύρος-Μινώταυρος-Κούροςraquo

Αλλά και εδώ υπάρχει εξέλιξη όmicroως εκτός πλαισίου της ιστορίας Ο Κούρος είναι microε αλύγιστο σώmicroα και microε τα χέρια κολληmicroένα στους γοφούς ακίνητος Είναι ο Κούρος της αρχαϊκής εποχής Στην ιστορική εποχή τα χέρια του Κούρου θα ξεκολλήσουν τα γόνατά του θα λυγίσουν το αρχαϊκό του χαmicroόγελο θα εξαφανιστεί και θα microεταmicroορφωθεί στους ανθρωπόmicroορφους ολύmicroπιους θεούς microε τη γαλήνια γεmicroάτη αυτοπεποίθηση έκφραση

Όmicroως ας δούmicroε κάποια αποσπάσmicroατα Και ξεκινάmicroε microε το θέmicroα της Ελευθερίας και της Αναγκαιότητας που θίξαmicroε και στην ανάρτησή microας για τα laquoΣόδοmicroα και τα Γόmicroορραraquo

laquoΜΙΝΩΑΣ Να κάνω βούληση δικιά microου την Ανάγκη Αυτό αλίmicroονο αυτό microονάχα στη γης ετούτη θα πει ελευθερία

ΘΗΣΕΑΣ Ελευθερία θα πει να κάνει η Ανάγκη ότι εγώ θέλωraquo (σελ 319-320)

144

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Κι ότι κι αν δείτε κι ότι κι αν ακούσετε κι ο Χάρος να προβάλει οmicroπρός στα microάτια σας να microην τροmicroάξετεmiddot όλα ετούτα είναι ένας χωρατάς του νου ένα πιτήδειο παιχνίδισmicroα του αγέρα τίποτα δεν υπάρχει όλα όνειροraquo (σελ 337)

Σχεδόν τριάντα χρόνια πέρασαν από τον laquoΒούδαraquo και ο Καζαντζάκης κατατρύχεται ακόmicroη απrsquo αυτόν Συνειδητοποιεί βέβαια ότι και αυτός είναι όπιο όπως όλες οι θρησκείες

laquoΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ Βάρα λοιπόν το τούmicroπανοmiddot δεν τους λυπάσαι Βόηθα microε να τους κάνω να πεθάνουν και να θαρρούν ότι ονειρεύονται πώς πεθαίνουνraquo (σελ 339)

Όmicroως η θρησκεία δεν είναι microόνο όπιο είναι και κάτι άλλο αλλά πάνω σrsquo αυτό δεν αποφάνθηκε αποφθεγmicroατικά ο Μαρξ παρόλο που ασφαλώς το πίστευε

laquoΤώρα που δε θrsquo ακούει πια ο λαός το θεό να microουγκρίζει κάτω από τη γης θα ξεδιαντραπεί και θα σηκώσει κεφάλι Εγώ δεν έχω ανάγκη από θεό να microουγκρίζειmiddot microουγκρίζω εγώmiddot microα ο λαός αν του λείψει ο τρόmicroος ξεχαρβαλώνεται ξεκαπιστρώνεται πετάει κατά γκρεmicroού τον καβαλάρη και γκρεmicroίζεται κι αυτός στο χάοςraquo (σελ 368)

Και θα κλείσουmicroε microε microιαν αντίληψη και έmicromicroεση παραίνεση του Μίνωα

laquoΝα βλέπεις microε ατάραχο microάτι τη Μοίρα που χιmicroάει microε φωτιές και τσεκούρια να σε τροmicroάξει να τη βλέπεις και να χαmicroογελάς αυτή rsquoναι η πιο αψηλή κορυφή όπου microπορεί να φτάσει η δύναmicroη του ανθρώπουraquo (σελ 375)

Θα ξαναπαραθέσω τους στίχους της Αρετούσας Μοίρα δεν σε φοβούmicroαι microπλιο κι ότι κι αν θέλεις κάmicroε Κι ανε γυρεύεις να microε βρεις κάτεχε πως επά rsquomicroαι Είπαmicroε τώρα να microην τη φοβάσαι αλλά όχι και να της

χαmicroογελάς κιόλας λες και είναι γκόmicroενα

145

Νίκος Καζαντζάκης Αδελφοφάδες (1949-) σελ 266 Πριν κοντά δυο microήνες ανάρτησα microια βιβλιοκριτική για το

microυθιστόρηmicroα laquoLucien Levinraquo του Stendhal Εκεί έγραφα ότι ο συγγραφέας του το άφησε ατέλειωτο microη τολmicroώντας να το εκδώσει καθώς στο microυθιστόρηmicroα αυτό έκανε microια σκληρή κριτική της γαλλικής κοινωνίας της εποχής του Μάλιστα ούτε εκδότης τόλmicroησε να το εκδώσει παρά microόνο αφού πέρασαν 52 ολόκληρα χρόνια από το θάνατό του και 59 από τη συγγραφή του το 1992

Μια ανάλογη περίπτωση πιστεύω ότι είναι και οι laquoΑδελφοφάδεςraquo Ο Καζαντζάκης ξεκίνησε τη συγγραφή του το 1949 microε θέmicroα τον εmicroφύλιο Ένα απόσπασmicroα που βρίσκεται σε παρένθεση είχε πρόθεση να το ξανακοιτάξει Σrsquo αυτό αναφέρεται θετικά για την οκτωβριανή επανάσταση Να το αφήσει άραγε ή να γράψει κάτι άλλο στη θέση του για να εξηγήσει τους λόγους που οδήγησαν τον ∆ράκο το γιο του παπά Γιάνναρου στο βουνό ∆εν αποφάσισε ποτέ Και ο λόγος δεν ήταν microόνο ότι στο microεταξύ καταπιάστηκε microε τα άλλα του microυθιστορήmicroατα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί microια αφηγηmicroατική τεχνική που χρησιmicroοποιεί και ο Ουόλτερ Σκοτ βάζει σαν κύριο χαρακτήρα του έργου έναν laquoήρωα που βρίσκεται στη microέση του δρόmicroουraquo όπως τον αποκαλεί ο Γκέοργκ Λούκατς στο περίφηmicroο έργο του laquoΤο ιστορικό microυθιστόρηmicroαraquo έναν ήρωα δηλαδή που βρίσκεται ανάmicroεσα στους δυο αντιmicroαχόmicroενους του εmicroφύλιου τους microαυροσκούφηδες και τους κοκκινοσκούφηδες (τον ήρωα αυτό τον συνάντησα και στο laquoΣπίτι του τεmicroένουςraquo του Καντέρ Αmicroπντολάχ και στο laquoΤροmicroοκρατικό κτύπηmicroαraquo της Γιασmicroίνα Χαντρά)

Σε ένα microελέτηmicroά microου για τον Αλέξανδρο Κοτζιά γράφω ανάmicroεσα στrsquo άλλα για το πρώτο του microυθιστόρηmicroα laquoΗ Πολιορκία microε έξι microόλις εκδόσεις σε σαράντα χρόνια διαβάστηκε στραβά από την αριστερά υποστηρίζει η Β Γεωργοπούλου σε άρθρο της στην Ελευθεροτυπία τη microεθεποmicroένη του θανάτου του ενώ ο Αλέξανδρος

146

Αργυρίου σε κείmicroενό του που παρατίθεται στο οπισθόφυλλο γράφει ότι γέννησε πολλές παρανοήσεις για το πού έγερνε η πλάστιγγα

Κατά τη γνώmicroη microου δε γέννησε καmicroιά παρανόηση Το βιβλίο είναι καθαρά αντικοmicroουνιστικό και σαν τέτοιο δεν το δέχτηκε το αναγνωστικό κοινό στην πλειοψηφία του φιλοαριστερόraquo

Παράθεσα αυτό το απόσπασmicroα για τη φράση laquoγια το πού έγερνε η πλάστιγγαraquo Και στους laquoΑδελφοφάδεςraquo η πλάστιγγα γέρνει επίσης χωρίς καmicroιά παρανόηση κατά τη γνώmicroη microου αντίθετα από ότι στο βιβλίο του Κοτζιά προς την Αριστερά χωρίς αυτό να σηmicroαίνει ότι το βιβλίο είναι φιλοκοmicromicroουνιστικό Μάλιστα ο Καζαντζάκης κάνει κριτική στο κόmicromicroα για την πολιτική του της κατάπνιξης της ελευθερίας της γνώmicroης για χάρη της κοmicromicroατικής γραmicromicroής Όπως και να rsquoχει ένα τέτοιο βιβλίο θα ήταν δύσκολο να εκδοθεί την εποmicroένη της λήξης του εmicroφύλιου

Όmicroως το κύριο πρόβληmicroα microε το βιβλίο δεν είναι τόσο η φιλοαριστερή του θέση όπως microπορεί άνετα να microεταφραστεί η στάση του Καζαντζάκη υπέρ των φτωχών και των αδικηmicroένων (laquo∆ήmicroος πάω microε τους φτωχούς και τους αδικηmicroένους φτωχός κι εγώ κι αδικηmicroένοςraquo σελ 182) όσο ο σκληρός αντικληρικαλισmicroός του αδυσώπητος όσο σε κανένα άλλο του έργο Αυτός θα του είχε προκαλέσει ακόmicroη microεγαλύτερα προβλήmicroατα αν το βιβλίο είχε εκδοθεί Όmicroως δεν περίmicroενε πενήντα τόσα χρόνια όσο το βιβλίο του Στεντάλ microέχρι να βρει το δρόmicroο για τον εκδότη Εκδόθηκε αρκετά σύντοmicroα έξι microόλις χρόνια microετά το θάνατό του το 1963 Τώρα να υποθέσω ότι εκδόθηκε microετά την 3η Νοεmicroβρίου τη microέρα δηλαδή που έγιναν οι εκλογές στις οποίες νίκησε η Ένωση Κέντρου Αν σκεφτούmicroε ότι η εκδοτική παραγωγή βρίσκεται στο ζενίθ της τις παραmicroονές των γιορτών των Χριστουγέννων είναι πολύ πιθανό

Ο Καζαντζάκης σrsquo αυτό του το microυθιστόρηmicroα περισσότερο από ότι σε οποιοδήποτε άλλο φιλοσοφεί Με microια προσχηmicroατική πλοκή που δεν φαίνεται πολύ ρεαλιστική εκθέτει τις αντιλήψεις του πάνω σε διάφορα

147

ζητήmicroατα όπως η ελευθερία ο αγώνας το αν ο σκοπός αγιάζει τα microέσα κλπ Ο ηρωικός πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται για άλλη microια φορά και microέσω της πλοκής (ο παπά Γιάνναρος σκοτώνεται από τις σφαίρες των κοmicromicroουνιστών σε microια αποτυχηmicroένη προσπάθεια να φιλιώσει τις αντίθετες παρατάξεις προτάσσοντας το κήρυγmicroα της αγάπης του Ιησού) αλλά και πιο απερίφραστα microε την παράθεση του laquoή ότι άλλοraquo του Σολωmicroού το οποίο microάλιστα ο Σολωmicroός έκλεισε microέσα σε παρένθεση στην πασίγνωστη ρήση του laquoΚλείσε microέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα (ή ότι άλλο) και θα αισθανθείς κάθε είδους microεγαλείοraquo Ο Καζαντζάκης θα microπορούσε να microεταγράψει τη ρήση αυτή σβήνοντας την παρένθεση Ο πεσιmicroισmicroός του εκφράζεται microε το ότι γιrsquo αυτόν δεν microετράει τόσο η ιδέα (laquoή ότι άλλοraquo) όσο το πάθος microε το οποίο γεmicroίζει η όποια ιδέα την ψυχή του ανθρώπου και τον ωθεί σε ηρωικές πράξεις

Η ηρωολατρεία εξάλλου του Καζαντζάκη φαίνεται για άλλη microια φορά και σrsquo αυτό το έργο όπου πράγmicroατι εδώ κρατάει ίσες αποστάσεις ∆ίπλα στην ηρωική προσωπικότητα του παπά Γιάνναρου στέκονται δυο επίσης ηρωικές φυσιογνωmicroίες σε αντίπαλα στρατόπεδα ο λοχαγός που αντιmicroετωπίζει microε γενναιότητα το θάνατο και ο καπετάν ∆ράκος που ξέρει ότι το κόmicromicroα θα τον ξεπαστρέψει γιατί δεν ακολουθεί τη γραmicromicroή και ήδη του έχει δώσει εντολή να παραδώσει το καπετανιλίκι στον υπαρχηγό του

Τραγικές υπάρξεις και οι δυο Ενώ πολέmicroησαν microαζί στον αλβανικό microέτωπο και microάλιστα ο ∆ράκος έσωσε τη ζωή του λοχαγού τώρα βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα Είχα δει κάτι παρόmicroοιο σε ένα ρώσικο έργο Ένας τσετσένος και ένας ρώσος αξιωmicroατικός βρέθηκαν αντιmicroέτωποι στην εξέγερση της Τσετσενίας ενώ είχαν πολεmicroήσει microαζί στο Αφγανιστάν Και βέβαια πιο τραγική ύπαρξη είναι ο παπά Γιάνναρος Η προσπάθειά του να φιλιώσει τους αντιmicroαχόmicroενους microπορεί να φαίνεται αφελής όmicroως ο Καζαντζάκης τον τοποθετεί σαν σύmicroβολο της τραγικότητας των ανθρώπων που βρίσκονται microειοψηφίες

148

όταν γύρω τους κυριαρχεί η πόλωση ο διχασmicroός και ο φανατισmicroός Ο Γκάντι αυτό το πλήρωσε microε τη ζωή του

Όmicroως να σχολιάσουmicroε και κάποια σηmicroεία από το έργο ∆ιαβάζουmicroε

laquoΑφού δεν είmicroαι εγώ πλούσιος ας microην είναι κανέναςmiddot αφού δεν έχω εγώ να φάω ας microην έχει κανέναςmiddot αυτό θα πει Θεός και δικαιοσύνη

Αγριεύτηκε ο γερο-Μάντρας σήκωσε τη microαγκούρα του - ∆άγκασε τη γλώσσα σου παλιοξυπόλυτε Αν άκουγε

ο Θεός των κοράκων δε θα rsquomicroενε άνθρωπος ζωντανός φώναξε και ρίχτηκε απάνω στο Μαθιόraquo (σελ 141)

Με όλο το σεβασmicroό για τον Καζαντζάκη θα διορθώσω την παροιmicroία που την πρωτάκουσα από τον πατέρα microου laquoΑν άκουγε ο Θεός των κοράκων δεν θα rsquomicroενε γάιδαρος για γάιδαρος στη γηraquo

∆υο γραmicromicroές πιο κάτω διαβάζουmicroε laquoΑλλαξοβασιλίκια γέρο Μάντρα είπε microη θυmicroώνειςraquo

Αλλαξοβασιλίκια Αυτή τη λέξη microου την έλεγε πολλές φορές ο πατέρας microου laquoέχουmicroε αλλαξοβασιλίκια microόνο να προσέχειςraquo ∆εν είχε και πολύ άδικο ήταν η περίοδος της δικτατορίας

∆ιαβάζουmicroε laquoΝαι ναι σου το rsquoχω παράπονο θεέ microουmiddot γιατί microε

αρmicroάτωσες microε το δίκοπο microαχαίρι γιατί microrsquo έκαmicroες λεύτερο και microου κρέmicroασες κρίmicroα microιστό στο λαιmicroό microου Τι χαρά θα rsquoταν κι αλάφρωση να microου rsquoδινες προσταγές να microε διατάζεις κάmicroε αυτό microην κάmicroεις εκείνο να ξέρω τι θες και να ζω να ενεργώ και να θέλω microε σιγουράδα Τώρα όλα χάος και πρέπει εγώ το σκουλήκι να βάλω τάξηraquo (σελ 184)

Ο Σαρτρ το είχε διατυπώσει σχεδόν αποφθεγmicroατικά laquoδεν εκλέγουmicroε το να είmicroαστε ελεύθεροι είmicroαστε καταδικασmicroένοι στην ελευθερίαraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΜωρέ Στελιανέraquo του rsquoπε laquoόλοι οι αρσενικοί στον

Κάστελο και στα κοντοχώρια κυνηγούν τη γυναίκα σου σrsquo έχει κάmicroει ρεζίλι παράτα τηraquo

149

- Τρελάθηκα αποκρίθηκε αυτόςmiddot laquoόλοι την κυνηγούν για να την έχουν κι εγώ που την έχω θα την παρατήσωraquo (σελ 237)

Αυτό microοιάζει microε νάκλι σαν αυτά που γράφει στα laquo∆ιάφοραraquo ο Μιχάλης Χουρδάκης-Νίσπιτας Κάποιος άλλος όπως microου είπε αγαπητός συνάδελφος στο Βαρβάκειο το διατύπωσε παροιmicroιακά Καλλιά την τούρτα microε πολλούς παρά τα σκατά microόνος microου

Με τους laquoΑδελφοφάδεςraquo κλείνω και την παρουσίαση των microεγάλων microυθιστορηmicroάτων του Καζαντζάκη τηρώντας την υπόσχεση που είχα δώσει στον εαυτό microου να τον ξαναδιαβάσω Τον βρήκα πιο microεγάλο από ότι τον θυmicroόmicroουν όταν τον πρωτοδιάβασα στα νιάτα microου

Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (1951) Ο laquoΚωνσταντίνος Παλαιολόγοςraquo είναι η τελευταία

τραγωδία που έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκηςmiddot για την ακρίβεια microετά την τρίτη γραφή της το 1951 (οι άλλες δυο ήταν το 1944 και το 1949) δεν έγραψε άλλη τραγωδία Η επιτυχία των microυθιστορηmicroάτων του τον έστρεψε οριστικά σε αυτό το λογοτεχνικό είδος

Στην τρίτη γραφή ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί τον ιαmicroβικό δεκατρισύλλαβο όmicroως σε αντίθεση microε τις άλλες έmicromicroετρες τραγωδίες του χρησιmicroοποιεί σε αρκετά διαλογικά microέρη εν είδει ρετσιτατίβου τον πεζό λόγο

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος είναι και ιστορικά τραγικό πρόσωπο επιλέγει το σίγουρο θάνατο από τη φυγή

laquoΤα χέρια microου στην άγια ετούτη νύχτα ασκώνωmiddot ορκίζουmicroαι ο Θεός γραmicromicroένο ότι κι αν έχει στην άκρα απελπισιά να πορευτώ σαν άντραςraquo (σελ

505) και laquohellipΝα πολεmicroάς χωρίς ελπίδαmiddot και να νογάς βαθιά νrsquo αυξαίνει η δύναmicroή σου στην άκρα απελπισιάraquo (σελ 548)

150

Όmicroως στον Καζαντζάκη δεν φτάνει ∆ίπλα του παρουσιάζει και ένα άλλο πρόσωπο πραγmicroατικό που επιλέγει επίσης την αυτοθυσία Αυτός είναι ο Ιουστινιάνης αγαπητικός της Άννας της κόρης του Νοταρά που αρνείται να microείνει microαζί της το τελευταίο βράδυ πριν την άλωση

laquo∆εν είναι η Πόλη αυτή δικιά microου δεν τη θέλωmiddot άλλος το ξακουστό κορmicroί της χαίρεταιmiddot όmicroως σαν άντρας στην τιmicroή microου ορκίστηκα έχω χρέοςraquo

(σελ538) Με αυτό το επινοηmicroένο επεισόδιο εκτός του ότι

προβάλει άλλη microια φορά το microοτίβο της αυτοθυσίας παρουσιάζει επίσης το microοτίβο της γυναίκας που αποτελεί εmicroπόδιο για άντρα στο να εκπληρώσει την υψηλή αποστολή του

Ο Καζαντζάκης πέρα από τις πραγmicroατικές συνθήκες της άλωσης microε τους ενωτικούς και τους ανθενωτικούς να τσακώνονται ενώ οι τούρκοι βρίσκονται προ των πυλών δίνει και ένα πατριωτικό τόνο στην τραγωδία microε το microύθο του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Και το έργο τελειώνει microε το γνωστό laquoΣώπασε κυρα-∆έσποινα microη κλαις και microη δακρύζειςπάλι microε χρόνια microε καιρούς πάλι δικιά microας θα rsquoναιraquo

Όmicroως το microοτίβο της αυτοθυσίας το παρουσιάζει ακόmicroη microια φορά κάτι που ήταν αναπόφευκτο να κάνει σαν κρητικός Ο καπετάν Χαρκούτσης έρχεται από την Κρήτη microε 40 παλληκάρια αποφασισmicroένοι να πεθάνουν για την υπεράσπιση της Πόλης

Σαν κρητικός κι εγώ θα παραθέσω και έναν άλλο microύθο που δεν είναι τόσο γνωστός όσο ο microύθος του microαρmicroαρωmicroένου βασιλιά Οι κρητικοί αυτοί αγωνίστηκαν γενναία κατά την άλωση και δεν σκοτώθηκαν Ενώ η πόλη είχε πέσει αυτοί εξακολουθούσαν νrsquo αγωνίζονται Ο Σουλτάνος τόσο θαύmicroασε τον ηρωισmicroό τους που τους επέτρεψε να φύγουν υποσχόmicroενος ότι δεν θα τους πειράξει

Το καράβι δεν επέστρεψε ποτέ στην Κρήτη Ταξιδεύει από τότε Ο καπετάνιος και οι ναύτες του περιmicroένουν το

151

microήνυmicroα εξ ουρανού να γυρίσουν και να συmicromicroετάσχουν στην ανακατάληψη της Πόλης

Οι ισπανοί περίmicroεναν επτά αιώνες Ε ας περιmicroένουmicroε κι εmicroείς

Αλλά ας παραθέσουmicroε ένα τελευταίο απόσπασmicroα laquoΝΟΤΑΡΑΣ Ας γκρεmicroιστείmiddot καλύτερα σαρίκι Τούρκου παρά κουκούλα φράγκικη να βάλει η Πόληraquo (σελ 503) Θα το είχα ξεχάσει αν δεν το είχα παραθέσει στο βιβλίο

microου laquoΗ λαϊκότητα της κρητικής λογοτεχνίαςraquo Κάνω αντιγραφή και επικόλληση laquoΣίγουρα οι Κρητικοί υπέφεραν πολλά από τους Ενετούς για να φτάσει microέχρι τις microέρες microας ο αποφθεγmicroατικός στίχος που άκουσα προ ηmicroερών τυχαία από τον πατέρα microου Καλλιά του Τούρκου το σπαθί παρά του Φράγκου η κρίσηraquo (σελ 92)

Νίκος Καζαντζάκης Καπετάν Μιχάλης (1953) Εκδόσεις

Ελ Καζαντζάκη 1974 σελ 495 Μετά τον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (1946) ο Καζαντζάκης

έγραψε τους laquoΑδελφοφάδεςraquo που όmicroως δεν εκδόθηκαν παρά microετά τον θάνατό του Ακολουθεί ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo (1953) Ο ξεχωριστός Ζορmicroπάς παραχωρεί τη θέση του στον ηρωικό Καπετάν Μιχάλη Ως πρότυπα ο Καζαντζάκης έχει πραγmicroατικά πρόσωπα τον Γιώργη Ζορmicroπά και τον πατέρα του Όmicroως τα πρόσωπα αυτά είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι που ξεχωρίζουν βέβαια από microια φλόγα ψυχής Το ίδιο και ο Μανωλιός στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo που ακολουθεί Στη συνέχεια όmicroως ο Καζαντζάκης δεν θα ασχοληθεί microε τις ξεχωριστές ψυχές αλλά microε τις ξεχωριστές προσωπικότητες όπως ο Χριστός στον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo και ο άγιος Φραγκίσκος στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

Παρόλο που το έργο δεν αναφέρεται σε καmicroιά κρητική επανάσταση (για τον ελάσσονα ξεσηκωmicroό του 1989 microε τον οποίο τελειώνει το βιβλίο δεν microπόρεσα να βρω ιστορικά στοιχεία στο διαδίκτυο) microπορεί να θεωρηθεί ένα έπος της Κρήτηςmiddot ή καλύτερα ένα έπος της κρητικής

152

ψυχής Ηθογραφώντας ο Καζαντζάκης παρουσιάζει ταυτόχρονα και το microεγαλείο της

Μέσα στο έπος ο Καζαντζάκης υφαίνει και microια ερωτική ιστορία Στην ιστορία αυτή συmicroπλέκονται microια τουρκάλα η Εmicroινέ και τρεις άντρες ο άντρας της ο Νουρήmicroπεης ο καπετάν Μιχάλης και ο καπετάν Πολυξίγκης Ο Νουρήmicroπεης microπλέκεται σε microια microονοmicroαχία Σκοτώνει microεν τον αντίπαλό του όmicroως αυτός προλαβαίνει και τον πληγώνει στα γεννητικά του όργανα Αυτό θα τον οδηγήσει στην αυτοκτονία ενώ η γυναίκα του πιο πριν είχε οδηγηθεί στην αγκαλιά του καπετάν Πολυξίγκη Όmicroως αυτή τον καπετάν Μιχάλη θέλει και το ίδιο τη θέλει κι αυτός όσο και αν προσπαθεί να πνίξει το αίσθηmicroα αυτό microέσα του Όταν microαθαίνει ότι την συνέλαβαν η τούρκοι παρατάει το πολιορκηmicroένο microοναστήρι microε λίγους συντρόφους του και σώζει την Εmicroινέ την οποία microεταφέρει σε ασφαλές microέρος Όταν επιστρέφει το microοναστήρι έχει καταληφθεί από τους τούρκους και έχει καεί Νοιώθει ενοχές Πώς θα τις πνίξει Με δυο τρόπους Θα σκοτώσει την Εmicroινέ και δεν θα καταθέσει τα όπλα σε microια πράξη αυτοκτονίας

laquoΕλευτερία ήhellip Μα δεν πρόφτασε να τελειώσειmiddot microια microπάλα microπήκε microέσα

στο στόmicroα τουmiddot microια άλλη πέρασε από το δεξό του microελίγγι και βγήκε από το ζερβόmiddot κι ο καπετάν Μιχάλης έπεσε κάτω τrsquo ανάσκελα και σκόρπισαν οι microυαλοί του στις πέτρεςraquo

Έτσι τελειώνει το έργο Για τον Καζαντζάκη η γυναίκα αποτελεί εmicroπόδιο στους

υψηλούς στόχους που βάζει ο άντρας στη ζωή του Μπορεί να είναι microούσα για τους ποιητές και τους καλλιτέχνες όmicroως για τον άνθρωπο της δράσης αποτελεί ένα βαρύδι που τον βουλιάζει που δεν τον αφήνει να προχωρήσει

Για χρόνια θαύmicroαζα αυτή την επινόηση του Καζαντζάκη να σκοτώσει ο Καπετάν Μιχάλης τη γυναίκα που αγαπούσε microέχρι που διάβασα ότι το ίδιο πράγmicroα έκανε και ένας σουλτάνοςmiddot όταν συνειδητοποίησε ότι ήταν

153

ερωτευmicroένος microε microια γυναίκα από το χαρέmicroι του τη σκότωσε ∆εν microπόρεσα να το βρω στο διαδίκτυο αλλά πρέπει να ήταν κάποιος Μωάmicroεθ ίσως ο πορθητής

Η αντίληψη αυτή έχει microια βάση Στην κινέζικη όπερα του Πεκίνου laquoΑντίο παλλακίδα microουraquo βασισmicroένη σε ιστορικό γεγονός η παλλακίδα για να microην έχει την έγνοια της ο αγαπηmicroένος της σε microια αποφασιστική microάχη στην οποία ήταν σχεδόν αδύνατο να νικήσουν αυτοκτονεί

Στο τέλος του έργου ο Καζαντζάκης microπάζει πάλι τον αγαπηmicroένο του προβληmicroατισmicroό το νόηmicroα της ζωής Το συζητάει ο ετοιmicroοθάνατος καπετάν Σήφακας microε τους τρεις γέρους καπετάνιους που ήλθαν να τον αποχαιρετήσουν

Ο καπετάν Σήφακας πατέρας του καπετάν Μιχάλη βάζει τον εγγονό του το Θρασάκι να του microάθει στα γεράmicroατα την αλφαβήτα Έχει το σκοπό του Τον microαθαίνουmicroε στο τέλος Παίρνει microπογιά και γράφει σε όλους τους τοίχους στα σπίτια του χωριού laquoΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Ή ΘΑΝΑΤΟΣraquo Όmicroως όταν γράφει πάνω στον τοίχο του τζαmicroιού πέφτει από τη σκαλωσιά και πληγώνεται θανάσιmicroα Μπορεί και να τον τιmicroώρησε ο Αλλάχ

Και θυmicroήθηκα ένα έργο που είδα πρόσφατα The first grader laquoΤο πρωτάκιraquo όπου ένας επαναστάτης Μάου Μάου στην Κένυα θέλει στα γεράmicroατά του να microάθει γράmicromicroατα αντιmicroετωπίζει όmicroως ένα σωρό προβλήmicroατα στην προσπάθειά του αυτή

Το καλοκαίρι έγραφα στο blog microου κατωχωρίτικες ιστορίες Ο Καζαντζάκης χώνει microέσα στο microυθιστόρηmicroά του καστρινές ιστορίες όπως (δεν αντιγράφω δεν τσεκάρισα τις σχετικές σελίδες) -Γυναίκα πες microου σε παρακαλώ την αλήθεια βλέπεις ότι είmicroαι ετοιmicroοθάνατος είναι όλα microας τα παιδιά δικά microου -Κι αν δεν πεθάνεις Κι αν δεν πεθάνεις

Και microιαν άλλη -Βρε συ δεν βαρέθηκες όλο να πίνεις να πίνεις να

πίνεις -Κι εσύ δεν βαρέθηκες όλο να microην πίνεις να microην πίνεις

να microην πίνεις Υπάρχουν αρκετές άλλες

154

∆ιαβάζοντας το παρακάτω απόσπασmicroα θυmicroήθηκα και microια κατωχωρίτικη ιστορία που όmicroως δεν την έχω γράψει

laquoΚαι πρώτη πρώτη η κυρά-Μαστραπάδαινα έλυσε τον άντρα της τον άγιον άνθρωπο τον κουδουνά από το στύλο του κρεβατιού όπου τον έδενε κάθε βράδυ γιατί τον ζήλευεmiddot microην πάει λέει - ξέρει αυτή τους άντρες - και κατεβεί κρυφά και βρει κάτω στην κουζίνα τη δούλα τη χοντρο-Ανεζίνα microε τrsquo αγελαδίσια microαστάρια Τον έδενε λοιπόν κάθε βράδυ στο στύλο του κρεβατιού και τον έλυνε όταν αυτός κάποτε τη νύχτα την ξυπνούσε να πάει προς νερού τουmiddot microα πάλι το σκοινί έmicroενε δεmicroένο στον αστράγαλό του κι η Μαστραπάδαινα το κρατούσε σφιχτά από την άλλη άκρα microην τύχει και της ξεφύγει ο λεγάmicroενος και πάρει τον κακό δρόmicroοraquo (σελ 56)

Ο Μοναχογιός (δεν θυmicroάmicroαι το όνοmicroά του) πέθανε όταν εγώ ήmicroουν πολύ microικρός Ήταν πολύ γέρος Συνήθιζαν να τον πειράζουν ρωτώντας τον -Μοναχογιέ τρως τα microακαρούνια Και αυτός απαντούσε ndashΟύχι

Ούχι όχι laquoόχιraquo Για να ακούσουν αυτό το laquoΟύχιraquo τον πήραζαν οι χωριανοί

Αυτός ο Μοναχογιός λοιπόν είχε microια πολύ όmicroορφη γυναίκα και όπως έδενε η Μαστραπάδαινα τον άντρα της έτσι την έδενε κι αυτός Αυτό microόνο ξέρω Αν κάποτε έλυσε το σκοινί δεν microου είπαν Αλλά microάλλον όχι όπως και ο Μαστραπάς γιατί θα ακουγόταν Έτσι δεν είναι να απορεί κανείς που ένα από τα αντώνυmicroα του laquoπαντρεmicromicroένος-ηraquo στην Κρήτη είναι και το laquoελεύθερος-ηraquo Όταν το πρωτοάκουσα έmicroεινα έκπληκτος laquoΌταν ήmicroουνα ελεύθερηhellipraquo είπε microια γυναίκα σε κάποια αποσπερίδα στην οποία microε είχε πάρει και εmicroένα η microάνα microου Από τότε άκουσα πολλές φορές τη λέξη microε αυτή τη σηmicroασία του ανύπαντρος-η

Αυτό θα πει να είσαι κρητικός Ακόmicroη και το γάmicroο τον νοιώθεις σαν microια microορφή σκλαβιάς

Οι ξεσηκωmicroοί σηmicroαίνουν σκοτωmicroούς Αυτό όmicroως δεν θολώνει τον ανθρωπισmicroό του Καζαντζάκη που σε δυο σηmicroεία γράφει laquo(Ο γούmicroενος του Αφέντη Χριστού) Κακή δουλειά rsquoναι αυτή να σκοτώνεις ανθρώπουςmiddot ας είναι κι

155

άπιστοι Αγαρηνοί συλλογίζουντανmiddot microα δε φταίmicroε εmicroείς σου το λέω ορθά κοφτά δε φταίmicroε εmicroείςmiddot λευτέρωσέ microας θεέ microου να ησυχάσουmicroεraquo (σελ 337) ∆εν θυmicroάmicroαι όmicroως σε ποια σελίδα γράφει για έναν τούρκο που περιποιόταν χωρίς διάκριση τούρκους και χριστιανούς άρρωστους ή πληγωmicroένους

∆ιαβάζουmicroε laquo(Ο ανηψιός του καπετάν Μιχάλη ο Κοσmicroάς

επιστρέφει στο Ηράκλειο από το εξωτερικό όπου βρισκόταν) Χαmicroηλά του φαίνονταν τα σπίτια οι φαρδιοί δρόmicroοι στένεψανhellipraquo (σελ 421)

Και θυmicroήθηκα το ποίηmicroα του Σεφέρη laquoΟ γυρισmicroός του ξενιτεmicroένουraquo

laquo― Γυρεύω τον παλιό microου κήποmiddot τα δέντρα microού έρχουνται ως τη microέση κι οι λόφοι microοιάζουν microε πεζούλιαhellipraquo

∆ιαβάζοντας το βιβλίο συνάντησα microε συγκίνηση λέξεις φράσεις και εκφράσεις ξεχασmicroένες από χρόνια Στη σηmicroερινή εποχή είναι αδιανόητη microια καινούρια laquoΒαβυλωνίαraquo Όmicroως παρόλο που δεν είmicroαι καθόλου κολληmicroένος microε την παράδοση (microε εξαίρεση τον ντάκο τη λύρα και κάποια πράγmicroατα ακόmicroη) αυτή η εξέλιξη microε θλίβει Κάθε φορά που βρίσκοmicroαι στην Κρήτη microου αρέσει να microιλώ κρητικά Σαν να γυρίζει ένας διακόπτης στο microυαλό microου microου έρχονται στο νου και χρησιmicroοποιώ λέξεις που εδώ στην Αθήνα microου είναι ξεχασmicroένες εκπλήσσοντας πολλές φορές τους φίλους microου Εισέπραξα τώρα το καλοκαίρι και τα συγχαρητήρια ενός πωλητή στην Ένωση Γεωργικών Συναιτερισmicroών που ενώ microε έκοψε για laquoαθηναίοraquo κρητικό δηλαδή της διασποράς και του το επιβεβαίωσα είδε πως microιλούσα κρητικά σε αντίθεση microε άλλους laquoαθηναίουςraquo

Τον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo πρέπει να τον διαβάσει κάθε κρητικός Όποιος δεν τον διαβάσει δεν του πρέπει να λέγεται κρητικός

Νίκος Καζαντζάκης Ο χριστός ξανασταυρώνεται (1954)

Εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη 1970 σελ 465

156

Πριν σαράντα χρόνια είχα πει στον εαυτό microου ότι

πρέπει να ξαναδιαβάσω τον Καζαντζάκη Ήταν το 1992 Ξεκίνησα microε τον Ζορmicroπά Τον είχα πρωτοδιαβάσει microαθητής δυο φορές ∆ιάβασα microαθητής επίσης και την αγγλική microετάφραση Αγόρασα και τη γερmicroανική αλλά αυτή δεν την διάβασα Έγραψα και microια βιβλιοκριτική που δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992 Από τότε δεν κατάφερα να διαβάσω τα υπόλοιπα Είχαν microπει άλλες προτεραιότητες Την επόmicroενη χρονιά ξεκίνησα το διδακτορικό microου

Πριν δυο χρόνια όταν βρισκόmicroουνα πια στην τελική ευθεία για τη σύνταξη αποφάσισα να εκπληρώσω την υπόσχεση που την έβλεπα πια σαν laquoχρέοςraquo όπως θα έλεγε και ο Καζαντζάκης ∆ιάβασα τον laquoΤελευταίο Πειρασmicroόraquo την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo και τώρα τον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo Μου microένει ο laquoΚαπετάν Μιχάληςraquo Τον έχω στην Κρήτη ελπίζω να τον διαβάσω αυτό το καλοκαίρι

Αυτό που microε εντυπωσίασε στον laquoΧριστό ξανασταυρώνεταιraquo και που δεν το θυmicroόmicroουνα καθόλου είναι το σαρκαστικό χιούmicroορ του Εδώ βλέπω έναν διαφορετικό Καζαντζάκη από αυτόν που είχα βρει στα βιβλία που προανέφερα και που γράφηκαν microετά Και στον Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo θυmicroάmicroαι υπάρχει διάσπαρτο χιούmicroορ αλλά όχι στην πυκνότητα που υπάρχει στον Χριστό Ανενδοίαστα θα τον τοποθετούσα ανάmicroεσα στα τρία κορυφαία έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας για το σατιρικό χιούmicroορ τους

δίπλα στην laquoΠάπισα Ιωάνναraquo του Εmicromicroανουήλ Ροῒδη και τη laquoΜητέρα του σκύλουraquo του Παύλου Μάτεσι

Το έχουmicroε ξαναγράψει τον Καζαντζάκη τον απασχολούν οι ξεχωριστές laquoαποκλίνουσεςraquo προσωπικότητες Τέτοιες είναι ο Ζορmicroπάς και ο Μανωλιός Ο Καπετάν Μιχάλης είναι ένας ήρωας πλασmicroατικός όσο και ο Μανωλιός αλλά πλασmicroένος microε πρότυπα τους αγωνιστές των κρητικών επαναστάσεων Μετά ο Καζαντζάκης καταφεύγει σε ιστορικά πρόσωπα

157

όπως ο Ιησούς Χριστός και ο άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης

Και σε σχέση microε την laquoηρωολατρείαraquo αυτή του Καζαντζάκη υπάρχει κάτι καινούριο στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo η παρουσίαση αντιστικτικά του όχλου που άγεται και φέρεται από τους ισχυρούς και είναι έρmicroαιο των εκάστοτε παρορmicroήσεών του Το επεισόδιο microε τους χωρικούς να διαγουmicroίζουν το σπίτι της πεθαmicroένης πια microαντάmicro Ορτάνς επαναλαmicroβάνεται και εδώ microε τους Λυκοβρυσιώτες να διαγουmicroίζουν το σπίτι της χήρας όταν την σκότωσε ο αγάς

Τα πρόσωπα του έργου εκπροσωπούν χαρακτηριστικούς κοινωνικούς τύπους Ο παπά Γρηγόρης τους κληρικούς που συmicromicroαχούν microε την εκάστοτε εξουσία ο γερο Λαδάς τον πλούσιο τσιγκούνη που όπως λέmicroε στην Κρήτη laquoδεν δίνει ούτε του αγγέλου του νερόraquo ο Πατριαρχέας τον ακόλαστο πλούσιο και ο δάσκαλος τον διανοούmicroενο

Ο διανοούmicroενος ταξικά βρίσκεται ανάmicroεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς Ως φτωχός δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους πλούσιους και ως διανοούmicroενος δεν microπορεί να ταυτισθεί microε τους φτωχούς Όmicroως ως ηθικό στοιχείο κατά τεκmicroήριο microrsquo αυτούς είναι οι συmicroπάθειές του Το κοινωνικό του βάρος όmicroως είναι πολύ microικρό για να microπορέσει να τους στηρίξει αποτελεσmicroατικά

laquoΟ δάσκαλος microονάχα έφερε δειλά microερικές αντιλογίες microα ο αδελφός του (ο παπάς) θύmicroωσε του rsquoσυρε microια φωνή κι ο δάσκαλος ζάρωσεraquo (σελ 340)

Αν εναντιωθεί στην εξουσία θα βρεθεί στη φυλακή είτε microαύρη είναι αυτή είτε κόκκινη Ο δάσκαλός είναι ο microόνος που σκοτώνεται στην τελική σύγκρουση προσπαθώντας να ξεχωρίσει τους αντιmicroαχόmicroενους laquohellipο δάσκαλος microπήκε στη microέση κι άρχισαν να τον ξυλοφορτώνουν κι από τις δυο microεριές αλύπηταraquo (σελ 360)

Ανάmicroεσα στα πρόσωπα του έργου είναι και εκείνοι που θα ενσάρκωναν κάποιους αποστόλους Έχουν καθήκον στο εξής να τους microοιάσουν Στον Κωνσταντή τον καφετζή

158

του ανατέθηκε να ενσαρκώσει τον Ιάκωβο Και ο παπα Γρηγόρης τον νουθετεί

laquo-Πρέπει να γίνεις από σήmicroερα και πέρα Κωνσταντή καινούριος άνθρωποςmiddot καλός είσαι microα να γίνεις καλύτερος Πιο τίmicroιος πιο γλυκοmicroίλητος πιο ταχτικός στην εκκλησιά Να βάνεις πια λιγότερο κριθάρι στον καφέ να microην ανακατεύεις τrsquo αποπιοτίδια microε το κρασί που πουλάς να microην κόβεις το λουκούmicroι στη microέση να το πουλάς για αλάκαιρο Κι έχε το νου σου να microην ξαναδείρεις τη γυναίκα σου γιατί από σήmicroερα και πέρα δεν είσαι microονάχα ο Κωνσταντής παρά κι ο Ιάκωβος κατάλαβες Κατάλαβα να λες

-Κατάλαβα αποκρίθηκε ο Κωνσταντής καταντροπιασmicroένος κι αποτραβήχτηκε στον τοίχο Έκανε να πει laquo∆ε δέρνω εγώ τη γυναίκα microου αυτή microε δέρνειraquo microα ντράπηκεraquo (σελ 22)

Και θυmicroήθηκα ένα πραγmicroατικό περιστατικό που συνέβη σε ένα χωριό δίπλα από το χωριό microου τον Παχύν Άmicromicroο Ο πελάτης λέει στον καφετζή ndashΩρέ Γιώργη νερουλιά βγάζει η ρακή σου microήπως τη νέρωσες Και ο καφετζής γυρνώντας στη γυναίκα του στο τεζιάκι ndashΩρή Μαρία microήπως έβαλες κι εσύ νερό στη ρακή (τα πραγmicroατικά ονόmicroατα τα έχω ξεχάσει)

Και microια και ο λόγος για τη ρακή διαβάζουmicroε επίσης laquo-Καλά να πάθει είπε ο καπετάνιοςmiddot αυτά κάνει το

νερό ας έπινε ρακήraquo (σελ 20) Ο οποίος καπετάνιος πιο κάτω laquohellipβρήκε τρόπο microέσα στην αναmicroπουmicroπούλα να ξαναγεmicroίσει το νεροπότηρό του ρακήraquo (σελ 25) ενώ στην ίδια σελίδα παρακάτω λέει laquohellipτο πράmicroα θέλει νου και ρακήraquo Και θυmicroήθηκα το συγχωρεmicroένο τον ξάδελφό microου που κάθε φορά που ζητούσα νερό από την ξαδέλφη microου microου έλεγε Ρακή να πίνεις το νερό κάνει ψείρες

laquoΟ πραmicroατευτής ο Γιαννακός θα ενσαρκώσει τον Πέτρο ndashΛίγο κλεφταράκος είπε ο άρχοντας κουνώντας τη βαριά κεφάλα Μα έmicroπορος είναι τι περιmicroένεις ∆εν πειράζειraquo (σελ 20)

Ο Γιαννακός αυτός microε το γαϊδουράκι του έχει την ίδια αγαπησιάρικη σχέση που έχει ο Λούκι Λουκ microε την Ντόλι

159

Θα τον συναντήσουmicroε πολλές φορές στο έργο να του microιλάει τρυφερά

Το πλούσιο αρχοντόπουλο που έχει αρραβωνιαστεί την κόρη του παπά θα ενσαρκώσει τον Ιωάννη Αυτός φαίνεται να είναι αγνός σαν τον Μανωλιό αν και ο πατέρας του έχει άλλη γνώmicroη

laquo-Είσαι κι εσύ σαν τη microάνα σου microουρmicroούρισε ο γέρος κοιτάζοντας το γιο του ξαφνιασmicroένοςmiddot είσαι και συ σαν τη microάνα σουmiddot απόξω όλο microέλι από microέσα όλο κεντρίraquo (σελ 298)

Όλοι αυτοί θα πλαισιώσουν τον αγνό Μανωλιό που θα ενσαρκώσει το Χριστό Υπάρχει ακόmicroη και ο Παναγιώταρος ο σωmicroαράς άσωτος microέθυσος εχθρός microε όλους και microε τον εαυτό του Ερωτευmicroένος microε την Κατερίνα τη χήρα θα microισήσει θανάσιmicroα τον Μανωλιό που έχει κλέψει την καρδιά της Είναι αυτός που θα microαχαιρώσει τον Μανωλιό του οποίου ο θάνατος προσηmicroαίνεται ήδη από την σελίδα 193

Σαν αντικατοπτρική ιστορία (mise en abyme) γνωστή σε όλους που δηλώνεται ήδη από τον τίτλο είναι η ιστορία του Χριστού Ο παραλληλισmicroός γίνεται ακόmicroη πιο έντονος στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου όπου ο αγάς σαν άλλος Πιλάτος παραδίδει τον Μανωλιό στους προεστούς να τον εκτελέσουν

Βλέποντας την ταινία του Ζυλ Ντασέν laquoΑυτός που ήθελε να πεθάνειraquo (1956) microου ήλθε στο microυαλό Θεέ microου συγχώρεσέ microε ο εξής ανίερος παραλληλισmicroός Οι Λυκοβρυσιώτες είmicroαστε λέει εmicroείς οι Έλληνες και οι Σαρακηνιώτες είναι λέει οι λαθροmicroετανάστες Ο παπα Γρηγόρης είναι λέει ο Μιχαλολιάκος και ο Μανωλιός είναι λέει ο Τσίπρας Ήmicroαρτον Θε microου

Θυmicroήθηκα επίσης και τους laquoΑδελφούς Καραmicroάζωφraquo Ο Παναγιώταρος microου θύmicroισε τον Ντιmicroίτριmiddot άγριος και παρορmicroητικός σαν κι αυτόν τον υποπτεύονται ότι σκότωσε το Γιουσουφάκι όπως υποπτεύονται τον Ντιmicroίτρι ότι σκότωσε τον πατέρα του Ο Αλιόσα microου θύmicroισε επίσης τον Μανωλιόmiddot αγνοί και αmicroόλυντοι και οι δυο είναι επίσης βαθιά θρησκευόmicroενοι Ο διανοούmicroενος Ιβάν όmicroως

160

απουσιάζει ο δάσκαλος microόνο σαν καρικατούρα του θα microπορούσε να εννοηθεί Ο Καζαντζάκης δεν τρέφει και microεγάλη συmicroπάθεια στους διανοούmicroενους και ο microόνος πραγmicroατικός διανοούmicroενος που εmicroφανίζεται στα έργα του είναι ο ίδιος στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo (Θυmicroήθηκα και την άλλη καρικατούρα διανοούmicroενου στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον δάσκαλο τον Τίτυρο)

Σε κάθε θεατρική τηλεοπτική ή κινηmicroατογραφική microεταφορά υπάρχουν πάντα παραλείψεις αλλαγές και προσθήκες Τις προσθήκες τις είδαmicroε στο σήριαλ Ακόmicroη και στα 18 επεισόδια από τα 50 που προβλήθηκαν συνολικά (έγιναν microε microοντάζ από τις διασωσmicroένες κόπιες) βλέπουmicroε αρκετές προσθήκες Η διασκευή όmicroως που έκανε ο Νότης Περγιάλης για την τηλεόραση δεν πρόδωσε τον Καζαντζάκη Στο έργο του Ντασέν αντίθετα βλέπουmicroε όχι microόνο περικοπές αλλά και αλλαγές Ο Μανωλιός εmicroφανίζεται αρχικά ως τραυλός και βρίσκει τη microιλιά του όταν αποφασίζει να microιλήσει στον κόσmicroο Επίσης το τέλος είναι διαφορετικό Ενώ το microυθιστόρηmicroα του Καζαντζάκη τελειώνει microε την φυγή των Σαρακηναίων η ταινία τελειώνει microε τους Σαρακηναίους και τους Λυκοβρυσιώτες ταmicroπουρωmicroένοι να πυροβολούν οι microεν τους δε

Μιλούσα σε microια φίλη microου πριν λίγες microέρες για την ταινία και το βιβλίο Μου είπε ότι ο ηθοποιός που ενσάρκωσε τον Μανωλιό είχε τραγικό τέλος Μου ανέφερε κάποιες λεπτοmicroέρειες βρήκα περισσότερες στο διαδίκτυο Είχε περιθωριοποιηθεί στο τέλος της ζωής του πολλά χρόνια άστεγος διαλυmicroένος από το ποτό και τα ναρκωτικά Στο νεκροτοmicroείο που microεταφέρθηκε δεν τον αναζήτησε κανείς Μετά από δυο microήνες διαπιστώθηκε η ταυτότητά του Ήταν ο Αλέξης Γκόλφης

Και θυmicroήθηκα που διάβασα κάπου ότι όλοι όσοι ενσάρκωσαν τον Χριστό στην οθόνη είχαν άσχηmicroο τέλος Εξαίρεση αποτέλεσε λέει ο Βίλεmicro Νταφόε που ενσάρκωσε το Χριστό στον Τελευταίο Πειρασmicroό στην ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε Ο άτυχος ο Γκόλφης απλώς ενσάρκωσε τον Μανωλιό ο οποίος όmicroως θα ενσάρκωνε

161

το Χριστό σε microια αναπαράσταση της σταύρωσης που γινόταν στη Λυκόβρυση κάθε επτά χρόνια

Και microια κριτική παρατήρηση πιστεύω ότι είναι άστοχο το τοπωνύmicroιο Σαρακήνα Κοντά στο χωριό microου (Κάτω Χωριό Ιεράπετρας) υπάρχει microια περιοχή που λέγεται laquoΣαρακηνούδαιναraquo Την Κρήτη ως γνωστό την είχαν καταλάβει οι Σαρακηνοί για το διάστηmicroα 827-961 και από αυτούς έmicroεινε το τοπωνύmicroιο Από τη Μικρά Ασία όmicroως δεν πέρασαν οι άραβες και ένα τέτοιο τοπωνύmicroιο ξενίζει Χωριά όπως οι Αρmicroένοι στην Κρήτη και Αρβανιτοχώρι στην Κάσο προφανώς πρωτοκατοικήθηκαν από Αρmicroένιους και Αρβανίτες αντίστοιχα

Ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί την κοινή νεοελληνική Η γλώσσα του δεν έχει καmicroιά σχέση microε τη γλώσσα των ηθογραφικών πεζογραφηmicroάτων που κυκλοφορούν στην Κρήτη και που έχουν σαν στόχο τη διάσωση της γλώσσας microε την πιστή αναπαραγωγή του κρητικού ιδιώmicroατος ∆εν θα συναντήσουmicroε το laquoήνταraquo το laquoεδάraquo και το laquoεπαδέraquo Κάπου γράφει laquoγάτοςraquo (σελ 439) και όχι κάτης όπως λέmicroε στην Κρήτη Χρησιmicroοποιεί κρητικές λέξεις κυρίως όταν δεν υπάρχει η ακριβής αντίστοιχη νεοελληνική Βρήκα όmicroως microια εξαίρεση Γράφει κάπου laquoπολλά έξυπνος πολλά καπάτσοςraquo (σελ 71) αντί laquoπολύ έξυπνοςraquo Θυmicroάmicroαι όταν πρωτοάκουσα αυτό το laquoπολλάraquo από τη microητέρα microου που microε ξένισε Έλεγε για κάποια ότι ήταν laquoπολλά εγωίστριαraquo

Εκτός από το laquoπολλάraquo ο Καζαντζάκης χρησιmicroοποιεί και εκφράσεις που δεν ξέρω αν ακούγονται πια στην Κρήτη όπως laquoΚατάλαβες Κατάλαβα να λεςraquo laquoκαι χάσει η Βενετιά βελόνιraquo laquoέλα γεια σουraquo laquoάε στο γέρο το διάολοraquo και laquoπήγαινε στα εφτά καλά του Θεούraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΠροχθές ένας από τους χωριανούς microας πήγε στους

πρόσφυγες της Σαρακήνας που πεινούν και δεν έχουν τι να ντυθούν και πού να κοιmicroηθούν είχε κουβαλήσει όλο του το βιος και φώναξε laquoΕλάτε αδέλφια πάρτε microοιραστείτε ότι έχωmiddot παράδες δε θέλω microα δεν τα χαρίζωmiddot

162

τα δανείζω να microου τα πλερώσει ο Θεός στον άλλο κόσmicroοraquo (σελ 282-283)

∆εν ξέρω κατά πόσο γίνεται αντιληπτή ή περνάει απαρατήρητη αυτή η σάτιρα του Καζαντζάκη Ότι προσφέρουmicroε στον πλησίον microας γίνεται microε το αζηmicroίωτο Αγαπάmicroε τον πλησίον microας ως εαυτόν microε το αζηmicroίωτο Χωρίς το δέλεαρ του Παραδείσου της ανταmicroοιβής σε microια άλλη ζωή οι περισσότεροι χριστιανοί θα είχαν φτερουγήσει microακριά Αυτό καλά το ήξερε ο Μωάmicroεθ γιrsquo αυτό στον δικό του παράδεισο τάζει περισσότερα Όταν πεθαίνει ο Πατριαρχέας ο αγάς σχολιάζει

laquo-Καλός άνθρωπος ήτανhellip από κείνους που πάνε στην παράδεισοmiddot καλοφαγάς microονοφαγάς microουρντάρης Έχασε όmicroως ο κακοmicroοίρης που δεν ήταν microουσουλmicroάνος να microπει στην εδική microας την Παράδεισο-κάργα ατζέmicro πιλάφι Γιουσουφάκια και χανούmicroισσεςmiddot εκεί microωρέ έπρεπε να τρυπώσεις Πατριαρχέαraquo (σελ 331)

Ξαναδιαβάζοντας το laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo διατρανώθηκε ακόmicroη περισσότερο η πεποίθησή microου ότι ο Καζαντζάκης είναι ο τρισmicroέγιστος της νεοελληνικής λογοτεχνίας Επίσης και η απόφασή microου να ξαναδιαβάσω τους κλασικούς

Ο τελευταίος πειρασmicroός (1955) Όπως διαβάζοντας την laquoΕπιστροφήraquo της Victoria

Hislop microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω το laquoΓια ποιον κτυπά η καmicroπάναraquo έτσι και τώρα microετά από ένα microόλις microήνα διαβάζοντας το laquoΚατά Ιησού ευαγγέλιοraquo του Σαραmicroάγκου microπήκα στον πειρασmicroό να ξαναδιαβάσω τον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo Αν και ο πειρασmicroός αυτός να τον ξαναδιαβάσω microπορεί να microην είναι ο τελευταίος microπορεί στα γεράmicroατα (αν φτάσουmicroε) να τον ξαναδιαβάσω για τέταρτη ή πέmicroπτη φορά δεν θυmicroάmicroαι Αν και τελικά αυτό δεν ήταν παρά microια ευκαιρία να εκπληρώσω την υπόσχεση που έχω δώσει εδώ και είκοσι χρόνια στον εαυτό microου να ξαναδιαβάσω τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Μόνο τον Αλέξη Ζορmicroπά διάβασα και το κείmicroενο που έγραψα

163

δηmicroοσιεύτηκε στα Κρητικά Επίκαιρα τον Φλεβάρη του 1992

Ο Καζαντζάκης microε τα microυθιστορήmicroατά του εγκαταλείπει τις ιστορικές προσωπικότητες που πρωταγωνιστούν στις τραγωδίες του Τώρα οι ήρωες των έργων του δεν είναι laquoήρωεςraquo είναι καθηmicroερινοί άνθρωποι microε ξεχωριστά όmicroως χαρακτηριστικά Μπορεί στον laquoΑλέξη Ζορmicroπάraquo να έχει ένα ζωντανό πρότυπο τον Γιώργη Ζορmicroπά και στον laquoΚαπετάν Μιχάληraquo τον παππού του τον Καπετάνιο όmicroως στο laquoΟ Χριστός ξανασταυρώνεταιraquo για τον ήρωά του τον Μανωλιό microάλλον δεν έχει συγκεκριmicroένο πρότυπο

Όmicroως δεν ικανοποιείται Στα δυο τελευταία του microυθιστορήmicroατα καταφεύγει πάλι στις ιστορικές προσωπικότητες τον Ιησού στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo και τον άγιο Φραγκίσκο στον laquoΦτωχούλη του θεούraquo Στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo γράφει laquoΣrsquo όλη microου τη ζωή ήmicroουν κυριεmicroένος από τις microεγάλες ηρωικές ψυχέςraquo (σελ 190)

Οι καθηmicroερινοί άνθρωποι τον Καζαντζάκη τον απωθούν laquoΤα microουντά αγελαδίσια πρόσωπα των δυο microουζίκωνraquo (σελ 394) γράφει στην Αναφορά Με ανάλογες λέξεις microε αρνητικές συνδηλώσεις περιγράφει τους καθηmicroερινούς ανθρώπους Εξαίρεση αποτελούν οι κρητικοί και microάλιστα οι ορεσίβιοι βοσκοί Για τους υπόλοιπους είναι συνήθως αmicroείλικτος

Ο Σαραmicroάγκου σαρκάζει γενικά τη θρησκεία ενώ ο Καζαντζάκης σαρκάζει τον καθηmicroερινό άνθρωπο που ακόmicroη και στις πιο υψηλές του πράξεις δεν κινείται από ένα όραmicroα αλλά από το συmicroφέρον Τους καθηmicroερινούς ανθρώπους σατιρίζει ο Καζαντζάκης στο πρόσωπο των microαθητών του Χριστού laquohellipκι ο πονηρός Θωmicroάς που καmicroώθηκε κι αυτός το microαθητή για να φάειraquo (σελ 207) Αργότερα βέβαια έγινε και ο Θωmicroάς microαθητής του Γιατί όmicroως

laquoΚι ο Θωmicroάς είχε σηκώσει τη ζυγαριά στο νου του ζύγιαζεmiddot στο ένα παλάγγι έβαλε τις πραmicroάτειες του στο άλλο τη βασιλεία των ουρανώνmiddot έπαιξαν κάmicroποση ώρα τα παλάγγια τέλος σταmicroάτησανmiddot πιο βαριά η βασιλεία των

164

ουρανών συφερτικιά δουλειά δίνω πέντε microπορεί να κερδίσω χίλια οmicroπρός λοιπόν στrsquo όνοmicroα του θεούraquo (σελ 337)

Παρακάτω microιλάει ο Φίλιππος που προσπαθεί να πείσει τον Ναθαναήλ να ακολουθήσει κι αυτός τον Ιησού

laquoΓρήγορα θα καθίσει στο θρόνο της Οικουmicroένης κι εmicroείς όσοι είχαmicroε την εξυπνάδα να πάmicroε microαζί του θα microοιραστούmicroε τrsquo αξιώmicroατα κα τα πλούτηraquo (σελ 349)

Και η γριά Σαλώmicroη laquoΤώρα που θrsquo ανέβεις στο θρόνο παιδί microου να βάλεις

δεξά σου τον Ιωάννη ζερβά σου τον Ιάκωβο τους γιους microουraquo (σελ 407)

Πιο κάτω ο Θωmicroάς τα λέει όξω από τα δόντια στους υπόλοιπους microαθητές

laquohellipκάναmicroε microιαν επιχείρηση βάλαmicroε τα καπιτάλια microας όλαmiddot ναι εmicroπόριο τι microε αγριοκοιτάτε Εmicroπόριο microαθές κάναmicroε δίνε microου να σου δίνωεγώ έδωκα τις πραmicroάτειες microου τα χτένια τις κουβαρίστρες τα καθρεφτάκια για να πάρω τη βασιλεία των ουρανώνmiddot το ίδιο κι εσείςmiddot άλλος τη βάρκα του άλλος τα πρόβατα άλλος το χουζούρι τουmiddot και τώρα πήγε η δουλειά κατά διαόλου microουφλουσέψαmicroε παν στο διάολο τα καπιτάλια microας βάρδα microη χάσουmicroε και τη ζωή microαςmiddot Τι συmicroβουλή δίνω λοιπόν που φύγει φύγειraquo (σελ 456)

Με περιφρόνηση αντιmicroετωπίζει λοιπόν ο Καζαντζάκης τον καθηmicroερινό άνθρωπο ενώ τον ήρωα microε θαυmicroασmicroό

Όmicroως οι ήρωες ιστορικά ήταν στρατευmicroένοι Αγωνίζονταν για microια microεγάλη ιδέα Ο Καζαντζάκης δεν στρατεύτηκε σε καmicroιάν ιδέα παρόλο που φλέρταρε microε αρκετές Όπως θα rsquoλεγε και ο Καβάφης δεν έχει σηmicroασία η Ιθάκη σηmicroασία έχει ο αγώνας να φτάσει κανείς σrsquo αυτήν Αγώνας λοιπόν όχι παραίτηση Έτσι ο αγώνας γίνεται αυτοσκοπός Όταν κατακτήσεις ένα στόχο να βάζεις αmicroέσως έναν άλλο Την ιδέα αυτή την εικονογραφεί microε τη microεταφορά της συνεχώς microετακινούmicroενης κορφής

Ο Καζαντζάκης στην laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo (την ξαναδιαβάζουmicroε κι αυτή τώρα που πήραmicroε φόρα) λέει ότι προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του τις δυο πλευρές των

165

προγόνων του του καπετάνιου παππού του από την πλευρά του πατέρα του του φιλόπονου αγρότη παππού από τη microεριά της microητέρας του Υπάρχουν κι άλλες αντιθέσεις που προσπαθεί να συmicroφιλιώσει microέσα του που εmicroείς θα τις τοποθετούσαmicroε στο παραδειγmicroατικό δίπολο συmicroβιβασmicroός microη συmicroβιβασmicroός στη βάση του οποίου πραγmicroατευτήκαmicroε τα έργα κάποιων συγγραφέων στο διδακτορικό microας Στο παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τον απλό άνθρωπο στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού τον ήρωα Στον παραδειγmicroατικό άξονα του συmicroβιβασmicroού τοποθετούmicroε τη σάρκα στον παραδειγmicroατικό άξονα του microη συmicroβιβασmicroού το πνεύmicroα Η προσπάθεια που κάνει στον Ζορmicroπά να τα φιλιώσει αποτυγχάνει αναδεικνύοντας όmicroως το microυθιστόρηmicroα που γνώρισε παγκόσmicroια επιτυχία Για πρώτη ndash και τελευταία - φορά θα θαυmicroάσει τον γυναικά ενώ οι περισσότεροι από τους άλλους ήρωές του αν δεν είναι παρθένοι κάποια στιγmicroή σαν ερηmicroίτες αποmicroακρύνονται από τις σαρκικές ηδονές Στον laquoΤελευταίο πειρασmicroόraquo ο Καζαντζάκης δεν κάνει έρωτα microε την Μαγδαληνή η οποία τον αγαπά και σύρθηκε στην πορνεία επειδή δεν βρήκε ανταπόκριση στον έρωτά της ενώ ο Ιησούς του Σαραmicroάγκου ζει microε τη Μαρία τη Μαγδαληνή σαν ζευγάρι Ο laquoκαλαmicroαράςraquo στα υπόλοιπα έργα του γυρίζει την πλάτη στον Ζορmicroπά

Αφηγηmicroατικά το έργο είναι πολύ ευρηmicroατικό Το δίπολο συmicroβιβασmicroού microη συmicroβιβασmicroού προβάλλει χαρακτηριστικά στο όραmicroα που είδε στο σταυρό ο Ιησούς πριν ξεψυχήσει ότι δηλαδή είχε εγκαταλείψει τον αγώνα του να σώσει τον κόσmicroο είχε παντρευτεί την Μαγδαληνή και είχε κάνει παιδιά όραmicroα που εκτείνεται σε αρκετές σελίδες Στο τέλος του οράmicroατος microαζεύονται οι παλιοί microαθητές του και τον κατηγορούν για την προδοσία

Όπως έκανα και microε το laquoΓια πιο κτυπά η καmicroπάναraquo ξαναείδα τουλάχιστον για τρίτη φορά το έργο του Σκορσέζε ∆εν συmicroβαίνει συχνά microια κινηmicroατογραφική microεταφορά να συναγωνιστεί επάξια το microυθιστόρηmicroα όmicroως ο Σκορσέζε το κατάφερε

166

Και οι ρίζες της σύmicroπτωσης πάλι Έχω microόλις τελειώσει το microυθιστόρηmicroα και ψάχνω στο διαδίκτυο κάτι για τον Μάρκες Βρίσκω ένα άρθρο που microου φάνηκε ενδιαφέρον και άρχισα να το διαβάζω Ήδη microετά από λίγες γραmicromicroές πέφτω στο παρακάτω

laquohellipthe three of us (ο δηmicroοσιογράφος και το ζευγάρι Μάρκες) sat around talking in a corner of their vast living room Several dozen videotapes -- Martin Scorseses The Last Temptation of Christ was on top of the pile -- were stacked next to a TVraquo

Στις τελευταίες σκηνές ο Σκορσέζε ήταν υπέροχος Βλέποντάς τις ένοιωθα τα microάτια microου να βουρκώνουν Όπως γίνεται και microε τις εθνικές εορτές η τελετουργική αναπαράσταση κάθε χρόνο των παθών του Χριστού έχει αmicroβλύνει την αίσθηση του πόσο πραγmicroατικά πρέπει να υπόφερε ο Ιησούς πάνω στον σταυρό ώστε να φτάσει στο σηmicroείο να πει -Θεέ microου θεέ microου γιατί microε εγκατέλειψες Στο έργο όmicroως πραγmicroατικά το νοιώθεις

Το 1988 όταν παίχτηκε το έργο ήmicroουν στο 61ο Λύκειο στην Γκράβα Συγκλονισmicroένος ακόmicroη από την ταινία πήρα το βιβλίο στο σχολείο και διάβασα τις δυο τελευταίες σελίδες στους microαθητές microου Ένοιωθα να microου κόβεται η αναπνοή από λυγmicroούς που ήταν έτοιmicroοι να βγουν από το λαιmicroό microου Με φοβερή προσπάθεια κατάφερα να τελειώσω την ανάγνωση

Ο Σκορσέζε σε γενικές γραmicromicroές είναι πιστός στο κείmicroενο αν και ο σεναριογράφος του ο Paul Schrader έγραψε και δικούς του διαλόγους Η microεταφορά στον κινηmicroατογράφο έχει ανάλογα προβλήmicroατα microε τη δραmicroατοποίηση στο θέατρο ∆εν microπορεί να είναι απόλυτα πιστή κυρίως για λόγους καθαρά τεχνικούς που δηmicroιουργεί πρώτα απrsquo όλα η έκταση του έργου οπότε πρέπει να γίνουν αναγκαστικά περικοπές για να χωρέσει η ταινία ή το θεατρικό έργο στο δίωρο που διαρκεί συνήθως microια παράσταση Σε ένα από τα σηmicroεία που ο Σκορσέζε δεν έmicroεινε πιστός στο έργο του Καζαντζάκη ήταν στο πρόσωπο του πειρασmicroού Ο Σκορσέζε αντικατέστησε το αραπόπουλο που εκπροσωπεί τον

167

πειρασmicroό microε ένα χαριτωmicroένο κοριτσάκι χωρίς εmicroφανή λόγο Μπορεί να σκέφτηκε ότι αυτό θα άρεσε περισσότερο στο κοινό Ο Παζολίνι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo έβαλε σαν πρωταγωνιστή ένα αραπόπουλο χωρίς να υποχρεώνεται από το κείmicroενο Ίσως γιατί έκανε το έργο πιο εξωτικό

Η γλώσσα του Καζαντζάκη microπορεί να θεωρηθεί εξεζητηmicroένη αλλά δεν είναι ∆ιαβάζοντας το έργο microε τις κρητικές λέξεις ήταν σαν να άκουγα τον πατέρα microου και τη microητέρα microου να microιλούν Βρήκα περισσότερες κρητικές λέξεις εδώ από ό τι στο laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo στην ενετική έκδοση του 1790 που την έκανε ένας κρητικός και που παρουσιάσαmicroε στο blog microας το καλοκαίρι Ο Καζαντζάκης δεν έχει πάθος microε τη γλώσσα (σε αυτό διαφέρει από τους νεοηθογράφους κρητικούς που προσπαθούν να αναπαραστήσουν ακριβώς το κρητικό ιδίωmicroα στην προφορά του) αλλά microε τις λέξεις Λέξεις που είναι φορτισmicroένες microε νοήmicroατα και συναισθήmicroατα λέξεις που άκουγε και έλεγε στην παιδική του ηλικία Αλλιώς δεν θα είχε νόηmicroα να γράφει κάθε τρεις και microια τη λέξη laquomicroαθέςraquo που εγώ δεν την άκουσα ποτέ microου παιδί και ρώτησα τους γονείς microου για τη σηmicroασία της όταν την συνάντησα στον Καζαντζάκη Μου είπαν ότι σηmicroαίνει κάτι σαν βέβαια σίγουρα αλλά δεν microου κόλλαγε ιδιαίτερα Ό τι και να σηmicroαίνει πάντως την χρησιmicroοποιούσαν όπως σήmicroερα κάποιοι χρησιmicroοποιούν το laquoπου λεςraquo ή το laquoνα πούmicroεraquo

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στη χρήση σύνθετων λέξεων όπως συνηθίζεται στην κρητική λαϊκή παράδοση

Ας παραθέσουmicroε microια χαρακτηριστική παράγραφο όπου βρίσκονται σε πυκνότητα

laquoΠροσδιάβηκε βιαστικός τις microανταλωmicroένες πόρτες βγήκε στα κηποπέρβολα κινούσαν κιόλα να τιτυβίζουν τα πρώτα πρώτα κελαηδοπούλιαmiddotraquo (σελ 73)

Με συγκίνηση συνάντησα λέξεις και φράσεις που τις είχα από χρόνια ξεχασmicroένες όπως laquoπαρακατσεύωraquo (παραφυλάσσω) microοσκοκούζουλο έχει το χάζι του πανωλαδιά (laquoόταν βγήκα από τον Ιορδάνη το νερό είχε

168

κάνει ένα δάκτυλο πανωλαδιάraquo σελ 239) κά Συνάντησα επίσης πολλές φορές τη λέξη laquoπολλάraquo microε τη σηmicroασία του laquoπολύraquo όπως και στις laquoΧίλιες και microια νύχτεςraquo

∆ιαβάζουmicroε laquoΤι θα πει αλήθεια Τι θα πει ψευτιά Αλήθεια είναι ό τι

δίνει φτερά στον άνθρωπο ό τι γεννάει microεγάλα έργα και microεγάλες ψυχές και microας σηκώνει ένα microπόι απάνω από τη γηςmiddot ψευτιά ό τι ψαλιδίζει τα φτερά του ανθρώπουraquo (σελ 498)

Ο Ουίλιαmicro Τζέηmicroς δεν θα microπορούσε να φανταστεί καλύτερο ορισmicroό για την αλήθεια Στον laquoΠραγmicroατισmicroόraquo του έδωσε έναν πιο απλό ορισmicroό Από ότι θυmicroάmicroαι είπε περίπου laquoΑλήθεια είναι ότι οδηγεί στην αποτελεσmicroατικότητα της πράξηςraquo

Μου έκαναν εντύπωση κάποια ελάχιστα λαθάκια επιmicroέλειας Σε ξενίζουν σε ένα αριστούργηmicroα Όmicroως αυτό που microου έκανε microεγαλύτερη εντύπωση είναι ότι το 1964 το βιβλίο από τις εκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη ήταν microόλις στην 4η έκδοση Ο συγγραφέας πέθανε το 1957 Και να σκεφτεί κανείς ότι συγγραφείς που δεν τον φτάνουν ούτε κατά διάνοια κάνουν σήmicroερα φοβερά τιράζ

Νίκος Καζαντζάκης Ο φτωχούλης του θεού (1956)

Αθήνα 1964 εκδόσεις Ελ Καζαντζάκη σελ 371 Η πρώτη microου επαφή microε τον Καζαντζάκη ήταν microε τον

laquoΦτωχούλη του Θεούraquo Θυmicroάmicroαι ήmicroουν microαθητής δευτέρας γυmicroνασίου και στις γιορτές νοmicroίζω των Χριστουγέννων γύρισε στο χωριό ο ξάδελφός microου ο Γιώργης ο Τζανετάκης που σπούδαζε δάσκαλος στην παιδαγωγική ακαδηmicroία Ηρακλείου Μαζί του κρατούσε και τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

∆εν υπήρχε περίπτωση να microου τον δανείσει τον είχε microισοδιαβασmicroένο και ήθελε να τον τελειώσει Εγώ όmicroως τι έκανα πήρα ένα τετράδιο και αντέγραφα ό τι είχε

169

υπογραmicromicroίσει (τα σπίτια microας είναι γειτονικά στο χωριό) όταν αυτός δεν ήταν σπίτι ή ασχολιόταν microε κάτι άλλο

Γέmicroισα αρκετές σελίδες ∆εν θυmicroάmicroαι πόσες Τις διάβαζα και τις ξαναδιάβαζα microε θαυmicroασmicroό Τις τρεις προσευχές της ψυχής τις θυmicroάmicroαι από τότε Η ψυχή που παροmicroοιάζεται microε δοξάρι προσεύχεται και λέγει laquo-Θεέ microου τέντωσέ microε αλλιώς θα σαπίσω ndashΘεέ microου microη microε παρατεντώσεις γιατί θα σπάσω ndashΘεέ microου παρατέντωσέ microε κι ας σπάσωraquo Λίγα χρόνια αργότερα τις βρήκα σαν microότο στο βιβλίο laquoBioenergeticsraquo του αmicroερικανού ψυχολόγου Alexander Lowen Και ένα απόσπασmicroα ακόmicroη που το έχω βάλει σαν microότο στο blog microου -Πολύ ψηλά rsquoναι ο ουρανός δεν τον φτάνω καλή rsquoναι η γη περίκαλη κοντά microου -∆εν υπάρχει πράmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Ξέρω ότι ο περισσότερος κόσmicroος προτιmicroά άλλα έργα του Καζαντζάκη και κυρίως την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo Νοmicroίζω ότι οι περισσότεροι θα έβαζαν τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo τελευταίο στη λίστα

Εγώ τον είχα πρώτο Ήταν το βιβλίο που microου άρεσε περισσότερο από όλα τα microυθιστορήmicroατα του Καζαντζάκη Όmicroως microετά από σχεδόν πενήντα χρόνια θα εξακολουθούσε να microου αρέσει το ίδιο Το ξεκίνησα έχοντας αυτό τον ενδοιασmicroό

Τελικά βλέπω ότι τόσο στις ιδέες microου όσο και στις προτιmicroήσεις microου έχω microείνει ολότελα σταθερός Αυτά που microου άρεσαν στα νιάτα microου αυτά microου αρέσουν και τώρα αυτά που πίστευα στα νιάτα microου αυτά πιστεύω και τώρα-microε microικροδιαφορές βέβαια

Αυτό που κάνει τον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo να διαφέρει από τα άλλα microυθιστορήmicroατα είναι πως εδώ η πλοκή είναι υποτυπώδης Ο laquoΦτωχούλης του Θεούraquo είναι ένα microωσαϊκό από σύmicroβολα αποφθεγmicroατικές εκφράσεις παραβολές αλληγορικές εικόνες και επεισόδια Ο microυστικισmicroός του Καζαντζάκη (στα νιάτα του ήθελε να γίνει αρχηγός θρησκείας) microπορεί microεν να βρήκε την πιο ακραία

170

του έκφραση στην Ασκητική όmicroως πιστεύω ότι την πιο ολοκληρωmicroένη την βρήκε στον laquoΦτωχούλη του Θεούraquo

Στο έργο αυτό ο Καζαντζάκης δεν υmicroνεί microόνο τον άγιο σαν άγιο αλλά και σαν ισχυρή προσωπικότητα που αγωνίζεται microε όλες του τις δυνάmicroεις για αυτό που έχει θέσει ως στόχο ζωής και θυσιάζει τα πάντα γιrsquo αυτόν Ο Φτωχούλης έχει την αγνότητα του Χριστού και του Μανωλιού αλλά και τη δύναmicroη του Καπετάν Μιχάλη

∆εν θέλω να γράψω περισσότερα έχουν γραφεί εξάλλου τόσα πολλά για τον Καζαντζάκη Ούτε να σχολιάσω αποσπάσmicroατα που είναι τόσα πολλά Θα παραθέσω όmicroως εδώ ένα που νοmicroίζω κρύβει όλη την κοσmicroοθεωρία του που θα της έδινα το όνοmicroα laquoηρωικός microηδενισmicroόςraquo laquoΠοιος ξέρει το να ζητάς το Θεό αυτό είναι Θεόςraquo (σελ 34)

Νίκος Καζαντζάκης Αναφορά στον Γκρέκο (1956) (επιmicro

Πάτροκλος Σταύρου) Λευκωσία 1982 σελ 506 Η φίλη microου η Μαρία η Κέκκου microού είπε ότι θεωρεί την

laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo το καλύτερο έργο του Καζαντζάκη Ξαναδιαβάζοντάς τη τώρα σκέφτηκα ότι έχει απόλυτο δίκιο Η αυτοβιογραφία ως είδος microε συναρπάζει περισσότερο πέρα από τις λογοτεχνικές αρετές που microπορεί ένα αυτοβιογραφικό έργο να έχει ή να microην έχει Και φαίνεται όχι microόνο εmicroένα Ίσως να microην είναι τυχαίο ότι το αυτοβιογραφικό έργο laquoΟι λέξειςraquo είναι που έδωσε στον Σαρτρ το Νόmicroπελ και νοmicroίζω το ίδιο έγινε και microε την τρίτοmicroη αυτοβιογραφία του Ελίας Κανέτι (διαβάσαmicroε και γράψαmicroε για τον τρίτο τόmicroο)

Η αυτοβιογραφία φωτίζει το υπόλοιπο έργο Ξαναδιαβάζοντας την laquoΑναφορά στον Γκρέκοraquo η εικόνα που είχα για τον Καζαντζάκη χωρίς να αλλάξει φωτίστηκε περισσότερο

Ένας από τους λόγους που θαύmicroαζα πάντα τον Καζαντζάκη είναι ότι τη λογοτεχνία τη χρησιmicroοποιούσε για να κάνει microια κατάθεση ψυχής Όπως γράφει στην

171

Αναφορά laquoγράφοντας δεν microάχουmicroουν για την οmicroορφιά παρά για τη λύτρωσηraquo (σελ 447) και το επαναλαmicroβάνει και στην επόmicroενη σελίδα laquoΣκοπός microου γράφοντας δεν είναι η οmicroορφιά είναι η λύτρωσηraquo Έτσι οι πρωτοπορίες τον αφήνουν αδιάφορο Όταν ο Ελύτης και ο Σεφέρης φέρνουν microια ανανεωmicroένη πνοή στην ποίησή microας ο Καζαντζάκης γράφει τις τραγωδίες του περίπου όπως ο Βερναρδάκης τον προηγούmicroενο αιώνα καθώς και ένα ογκώδες έπος την laquoΟδύσσειαraquo σε δεκαεπτασύλλαβο στίχο περιφρονώντας τον δεκαπεντασύλλαβο που θα έκανε το έργο πιο προσιτό τον δεκαπεντασύλλαβο που αγκάλιασε ο Σολωmicroός στην ωριmicroότητά του Πόσοι ασχολούνται microrsquo αυτά τα έργα του σήmicroερα Και ενώ λένε ότι η αξία ενός έργου βρίσκεται σrsquo αυτό που χάνει στη microετάφραση για την laquoΟδύσσειάraquo του λέγεται πως η αγγλική microετάφραση είναι καλύτερη από το πρωτότυπο Αυτό βέβαια λόγω της ηχητικής ποιότητας της αγγλικής γλώσσας Έπρεπε να τον πιέσει η Ελένη για να ασχοληθεί microε το microυθιστόρηmicroα για λόγους καθαρά οικονοmicroικούς Και σαν microυθιστοριογράφος είναι που γνώρισε την παγκόσmicroια αναγνώριση όχι σαν ποιητής Όmicroως και στα microυθιστορήmicroατά του romans agrave thegravese εικονογραφεί τις ίδιες ιδέες που τον απασχολούν και στα ποιητικά του έργα

Ο Καζαντζάκης έχει τη στόφα του microυστικού και του προφήτη ∆υο φορές microια σαν παιδί και microια στα νιάτα του επιχείρησε να καλογερέψει Μοναχικός αλλά όχι microονόχνωτος έχει βγάλει τη φήmicroη του laquomicroυστικόπαθουraquo (σελ 401) Μια πιθανότατη κατάθλιψη που τον συνόδευε ως έφηβο τον έκανε να θέλει να αυτοκτονήσει Ήθελε όmicroως παρέα στο εγχείρηmicroα και ο φίλος του αρνήθηκε να τον ακολουθήσει Ο ίδιος δεν είχε το κουράγιο να προχωρήσει microόνος του Ευτυχώς

Αφού είναι παθιασmicroένος microε τις ιδέες γιατί δεν γράφει φιλοσοφικά δοκίmicroια όπως οι αγαπηmicroένοι του Bergson και Νίτσε Την απάντηση τη δίνει στην Αναφορά

Κάποιοι microαθητές ρώτησαν microια microέρα τον ραβίνο Νάχmicroαν laquoγιατί δεν microιλάς κι εσύ όπως ο ραβίνος Ζαδίκ νrsquo

172

αραδιάζεις microεγάλες ιδέες να οικοδοmicroάς microεγάλες θεωρίες να σε ακούν συνεπαρmicroένοι microε ανοιχτό στόmicroα οι άνθρωποι Μόνο microιλάς microε λόγια απλοϊκά σαν τις γριές γιαγιάδες και λες παραmicroύθιαraquo (σελ 469) Την απάντηση που δίνει ο ραβίνος είναι η απάντηση του ίδιου του Καζαντζάκη για το δικό του έργο laquoΌταν έχω microια ιδέα τη δουλεύω καιρό πολύ αmicroίλητα microε υποmicroονή microrsquo εmicroπιστοσύνη microε αγάπηmiddot κι όταν ανοίγω το στόmicroα η ιδέα βγαίνει παραmicroύθιraquo (ίδια σελίδα)

Σίγουρα παραmicroύθι αλλά και microέσα στο παραmicroύθι χρησιmicroοποιεί την παραβολή και τα σύmicroβολα Και το σύmicroβολο που χρησιmicroοποιεί περισσότερο χωρίς να το ερmicroηνεύει είναι ο θεός Μόνο στο τέλος της Αναφοράς επιχειρεί να το ερmicroηνεύσει laquohellipτο πάλεmicroά microας microε το Θεό Ποιο Θεό Την άγρια κορυφή της ψυχής του ανθρώπου που ακατάπαυτα τη φτάνουmicroε κι ακατάπαυτα τινάζεται αυτή κι ανεβαίνει πιο απάνωraquo (σελ 491) Με ξένιζε αυτή η χρήση των θρησκευτικών συmicroβόλων καθώς το κυριολεκτικό νόηmicroα διολισθαίνει microέσα από το συmicroβολικό Βέβαια ο Καζαντζάκης λέει ότι laquoκαι το ένα τούτο δεν υπάρχειraquo πόσοι όmicroως το προσέχουν Οι τελευταίες αυτές λέξεις της Ασκητικής επαναλαmicroβάνονται και στην Αναφορά (δεν κατάφερα να βρω πού microάλλον δεν το υπογράmicromicroισα αλλά το θυmicroάmicroαι)

Ίσως ο Καζαντζάκης ιδιοσυγκρασιακά να microην microπορεί να χρησιmicroοποιήσει παρά microόνο το παραmicroύθι ή ίσως ξέρει πως microόνο το παραmicroύθι είναι που microπορεί να αξιοποιήσει αποτελεσmicroατικά Όπως και ο Σικελιανός για τον οποίο γράφει ότι microόνο σαν αετός microπορεί να πετάει (στον αέρα της ποίησης) ενώ στη γη παραπατάει (στην πεζογραφία δεν τα καταφέρνει και τόσο καλά) έτσι και ο Καζαντζάκης είναι καλύτερος στη λογοτεχνία παρά στο δοκίmicroιο Όπως και να έχει είτε έγινε από επιλογή είτε από ανάγκη το παραmicroύθι δηλαδή η λογοτεχνία είναι που τον αναδεικνύει microεγάλο Καθώς δεν συmicromicroερίζοmicroαι ένα microεγάλο microέρος από τις ιδέες του microάλλον δεν θα microου άρεσε ένας δοκιmicroιογράφος Καζαντζάκης Και τα δοκιmicroιακά αποσπάσmicroατα του έργου του ιδιαίτερα τα microακροσκελή microε

173

κούραζαν και συχνά έπιανα τον εαυτό microου να αφαιρείται διαβάζοντάς τα Και αυτά αφθονούν προς το τέλος ενώ στην αρχή της Αναφοράς ο Καζαντζάκης παραθέτει σπαρταριστά επεισόδια από την παιδική του ηλικία microε αρκετό αυτοσαρκασmicroό

Έγραψα λίγο πιο πριν ότι microε ξενίζουν τα θρησκευτικά σύmicroβολα που χρησιmicroοποιεί Όχι πάντα Θυmicroάmicroαι ακόmicroη κάποια αποσπάσmicroατα από τον laquoΦτωχούλη του θεούraquo

laquo∆εν υπάρχει πράγmicroα πιο κοντά microας από τον ουρανό Η γη είναι κάτω από τα πόδια microας και την πατούmicroε Ο ουρανός είναι microέσα microαςraquo

Επίσης τις τρεις προσευχές της ψυχής που παράθεσα στην αρχική σελίδα του blog microου από microνήmicroης Τις προσευχές αυτές τις επαναλαmicroβάνει και στην προτελευταία σελίδα της Αναφοράς

laquoα΄ ∆οξάρι είmicroαι στα χέρια σου Κύριεmiddot τέντωσέ microε να microη σαπίσωmiddot

β΄Μη microε παρατεντώσεις Κύριε θα σπάσωmiddot γ΄ Παρατέντωσέ microε Κύριε κι ας σπάσωraquo Κι ακόmicroη laquo-Παπού δος microου microια συmicroβουλή -Φτάσε όπου microπορείς -∆ος microου κι άλλη microια -Φτάσε όπου δεν microπορείςraquo Λέξεις microε συmicroβολικό ή κυριολεκτικό περιεχόmicroενο που

επαναλαmicroβάνονται microε microεγάλη συχνότητα στο έργο του είναι θεός πνεύmicroα σάρκα ψυχή χρέος καθήκον ελευθερία παράδεισος κόλαση ανήφορος φτερούγες Και οι εικόνες που χρησιmicroοποιεί για να εικονογραφήσει τις ιδέες του και τις οποίες επαναλαmicroβάνει συχνά είναι ο microεταξοσκώληκας που φτιάχνει το microεταξένιο κουκούλι του το σκουλήκι που γίνεται πεταλούδα το χελιδονόψαρο που πετάει πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας η αmicroυγδαλιά που ανθίζει microεσοχείmicroωνο τα ποντίκια που έφαγαν το αντίδωρο από το ιερό της εκκλησίας και έγιναν νυχτερίδες

Ο Καζαντζάκης αρέσκεται επίσης στην αντιστροφή των microύθων Η αντιστροφή του Ιούδα στον laquoΤελευταίο

174

πειρασmicroόraquo διάβασα ότι δεν ήταν δική του επινόηση εmicroφανίστηκε τον Μεσαίωνα Όmicroως σίγουρα είναι δικές του επινοήσεις η επιστροφή του Ασώτου που ενθαρρύνει τον αδελφό του να φύγει και να είναι πιο δυνατός από αυτόν και να microην ξαναγυρίσει ο Λωτ που θλίβεται για τις δυο πολιτείες που θα καταποντιστούν και δεν υπακούει στην εντολή του θεού δεν φεύγει σαν τον καπετάνιο που microένει στο σκάφος του που βουλιάζει και ακόmicroη τις microωρές Παρθένες που ο Χριστός τις συγχωρεί

Για τη γλώσσα τα είπαmicroε και στον Τελευταίο Πειρασmicroό Να σηmicroειώσω microόνο λέξεις και εκφράσεις που τις είχα ξεχάσει καθώς δεν χρησιmicroοποιούνται πια στην Κρήτη τουλάχιστον στο χωριό microου Πάψες αντί για διακοπές Ακούς Ακούω να λες δηλαδή ελπίζω να κατάλαβες Πασπατούλης (εδώ σαν παρατσούκλι) ο αργός στις κινήσεις του (έτσι έλεγε συχνά η microακαρίτισσα η microητέρα microου τον πατέρα microου) laquoστους οψιγιάδεςraquo (περίεργο σε microας δεν ήταν laquoο οψιγιάςraquo αλλά laquoη ψιγιάraquo θηλυκό Γι αυτήν γράφω στο βιβλίο για το χωριό microου)

Κανείς συγγραφέας δεν microπορεί να αποφύγει κάποιες ασυνέπειες στο έργο του ∆ιάβασα ότι στο laquoΠόλεmicroος και Ειρήνηraquo του Τολστόι βρήκαν καmicroιά δεκαπενταριά Στην Αναφορά βρήκα microια

Όπως το δείχνει ο τίτλος ο αποδέκτης της αφήγησης είναι ο Ελ Γκρέκο Ο Ελ Γκρέκο που microπορεί να τον βάφτισαν laquoο Έλληναςraquo όmicroως αυτός microε υπερηφάνεια υπέγραφε στα έργα του Ο Κρης Ο αποδέκτης αυτός γίνεται ολότελα άmicroεσος στον πρόλογο και στον επίλογο Όmicroως κάπου στη microέση διαβάζουmicroε laquohellipαπό τη microέρα που είδα θυmicroάστε όταν ήmicroουν τεσσάρων χρονών να βγάζουν από το microνήmicroα τα κόκκαλα της γειτόνισσάς microαςhellipraquo (σελ 147) Μας έχει ξαναδιηγηθεί την ιστορία και microας ρωτάει αν θυmicroόmicroαστε Εmicroείς όχι ό Γκρέκο Ξεχνάει τον ενδοκειmicroενικό αποδέκτη και απευθύνεται στον εξωκειmicroενικό τον αναγνώστη

Όmicroως ας σχολιάσουmicroε κατά το συνήθειό microας κάποια αποσπάσmicroατα

175

laquohellipστο δεξό του αυτί κρέmicroουνταν ένα ασηmicroένιο σκουλαρίκιraquo (σελ 152)

Τίνος αυτί Ενός δερβίση σε ένα microουσουλmicroανικό microοναστήρι στην Κρήτη Κι αναρωτιόmicroουνα κι εγώ από πού να ήλθε η microόδα

Μπορεί όmicroως η microόδα να ήλθε κι από αλλού Πιο κάτω διαβάζουmicroε laquohellipκι ένας γιγαντόσωmicroος αράπης microrsquo ένα χρυσό σκουλαρίκι στο αυτί τουraquo (σελ 399) Αυτό στη Ρωσία στον εορτασmicroό των δέκα χρόνων από την Οκτωβριανή επανάσταση Όmicroως τι ήταν αυτός ο αράπης Η ετυmicroολογία της λέξης προέρχεται από το laquoάραβαςraquo όmicroως στην Κρήτη αράπηδες λέγαmicroε τους microαύρους Αυτό δεν εννοούσε και ο Αλογοσκούφης όταν έλεγε στο βίντεο κλιπ που είδαmicroε στο youtube laquoκλείστε την τηλεόραση εξάλλου δεν microιλάει ένας άνθρωπος αλλά ένας αράπηςraquo Μαύρο εννοούσε όχι άραβα

Ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός επισκέφτηκαν το άγιο Όρος Αντιγράφει από το ηmicroερολόγιό του για διάφορες microονές ανάmicroεσα στις οποίες είναι και η microονή Βατοπεδίου Από τα πολλά και διάφορα που γράφει γι αυτήν παραθέτω microόνο microια παρατήρηση του Σικελιανού

laquohellip Το Μοναστήρι ετούτο πλακώνει την καρδιά microουmiddot είδες τους καλόγερους Όλοι καλοθρεmicromicroένοιmiddot αν κατέβαινε πάλι ο Χριστός στη γης και τύχαινε να περάσει από το Βατοπέδι πώς θα χελιδόνιζε το φραγγέλιο απάνω από τις κεφαλές τους Πάmicroε να φύγουmicroεraquo (σελ 204)

Ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης τους πήραν από τότε χαmicroπάρι εmicroείς τώρα microόλις Και ο Χριστός microε το φραγγέλιο δεν λέει να κατέβει Μόνο απrsquo αυτόν microπορούmicroε να ελπίζουmicroε όχι από τη δικαιοσύνη

176

177

Έργα του συγγραφέα 1 Παραψυχολογία microύθος ή πραγmicroατικότητα Αθήνα 1981

β΄ έκδοση 1991 Θυmicroάρι σελ 167

2 Η αναγκαιότητα του microύθου Αθήνα 1987 Θυmicroάρι σελ 151

3Περιβάλλον διατροφή και ποιότητα ζωής Αθήνα 1988 β΄

έκδοση 1992 Θυmicroάρι σελ 255

4 Οικολογία και δηmicroοκρατία Αθήνα 1989 Θυmicroάρι σελ110

5 Η Λαϊκότητα της Κρητικής Λογοτεχνίας Αθήνα 1990

∆ωρικός σελ 143

6 Το Χωριό microου Από την αυτοκατανάλωση στην αγορά Αθήνα

1995 Θυmicroάρι σελ 139

7 Ο Χορός της βροχής οικολογικά παραmicroύθια και διηγήmicroατα

Αθήνα 1988 Τοπική Επικοινωνία σελ 96

8 Αφηγηmicroατικές Τεχνικές Ελληνική πεζογραφία και

δραmicroατουργία Αθήνα 2000

Gutenberg σειρά Το microυστικό και το Παράδειγmicroα σελ 400

9 Εισαγωγή στο θέατρο της Ιαπωνίας και της Κίνας Αθήνα

2010 ΑΛ∆Ε σελ 167

10 Το Φραγκιό Αθήνα 2011 ΑΛ∆Ε σελ 55

11 Πες της το microε microια microαντινάδα Αθήνα 2012 ΑΛ∆Ε σελ 60

12 Εύθυmicroες κατωχωρίτικες και άλλες ιστορίες Ιεράπετρα 2013

Ιεράπετρα 21ος

αιών σελ 132

13 Το microυστικό των εξωγήινων Αθήνα 2015 ΑΛ∆Ε σελ 134

Επικοινωνία microε το συγγραφέα hdermiotenetgr

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

laquoΟ δικός microου Νίκος Καζαντζάκηςraquo

Του

Μπάmicroπη ∆ερmicroιτζάκη Τυπώθηκε το 2015

ΣΕ 250 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΗΝ

ΑΘΗΝΑ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

OPEN LINE

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ

ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

ΑΛ∆Ε