Kεφάλαιο 6 Εγγυήσεις τηρήσεως και προστασίας ... · 2018. 4....

310

Kεφάλαιο 6

Εγγυήσεις τηρήσεως και προστασίαςτου Συντάγματος

Ι ΟΙ ΕΓΓΥΉΣΕΙΣ ΤΗΡΉΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΆΓΜΑΤΟΣΓΕΝΙΚΆ

Α ΚΑΤΗΓΟΡΊΕΣ ΚΑΙ ΕΊΔΗ ΕΓΓΥΉΣΕΩΝ

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΡΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ― Τα Συντάγματα θεσπίζονται με την προσδο-κία να αντέξουν στον χρόνο και με στόχο να εξασφαλίσουν

στους πολίτες ένα σταθερό και πάγιο κανονιστικό πλαίσιο ομαλήςπολιτικής διαβίωσης Ο όρος laquoσύνταγμαraquo είναι άλλωστε συνώνυμος μετην laquoοργάνωσηraquo ή την laquoτάξηraquo και συνδέεται με τη σταθερότητα του πολιτικούσυστήματος που εγκαθιδρύεται μαζί του1 Τη σταθερότητα τη διάρκεια καιτην ασφάλεια του πολιτεύματος υπηρετούν εξάλλου ο γραπτός τυπι-κός και αυστηρός χαρακτήρας των συνταγματικών ρυθμίσεων Μόνοπου οι σύμφυτες σε κάθε τυπικό Σύνταγμα τυπικές αυτές ιδιότητές τουδεν αρκούν από μόνες τους να διασφαλίσουν τη σταθερότητα των θε-μελιωδών κανόνων της πολιτικής διαβίωσης Αλλά ούτε η απλή καιαυθόρμητη συνταγματική νομιμοφροσύνη των πολιτών και των πολιτι-κών δυνάμεων είναι σε θέση να εγγυηθεί μια θεσμική σταθερότητα καιπολιτική ισορροπία Η υπεράσπιση της συνταγματικής νομιμότητας

Εγγυήσεις τηρήσεως και προστασίας του Συντάγματος

και σταθερότητας χρειάζεται ειδικούς θεσμούς και ειδικές διαδικασίεςπου να διασφαλίζουν την πιστή κατά το δυνατόν τήρηση του Συντάγ-ματος και την προστασία του πολιτεύματος από υπονομεύσεις και ανα-τροπές

Η μελέτη των εγγυήσεων της συνταγματικής νομιμότητας επιβάλ-λει τη διάκριση μεταξύ της προστασίας του Συντάγματος από την απλήτήρησή του Η προστασία του Συντάγματος ή του πολιτεύματος απόενδεχόμενη κατάλυσή του διαφέρει από την τήρηση και εφαρμογή τωνσυνταγματικών διατάξεων εν γένει αν και τήρηση και προστασία απο-τελούν δύο παράλληλους μεν συνεχόμενους όμως στόχους που ενυ-πάρχουν ως εγγυήσεις σε κάθε συνταγματική ρύθμιση

Η πρώτη μορφή εγγύησης ταυτίζεται με την προστασία του πολι-τεύματος αφορά την ύπαρξη ή τα θεμέλια του Συντάγματος η δεύτερημορφή αναφέρεται στη λειτουργία του πολιτεύματος και ενδιαφέρεται γιατην καθημερινή εφαρμογή του Συντάγματος Η εκπλήρωση της πρώτης ανα-τίθεται σε ένα όργανο θεσμικά μεν ουδέτερο φορέα όμως δύναμης καιοπλισμένο με ικανότητα πολιτικής απόφασης (μονάρχης και γενικά αρ-χηγός του κράτους κόμμα ή κοινοβούλιο ή και το σύνολο των πολιτώνκά) που αναλαμβάνει να υπερασπιστεί το συνταγματικό πολίτευμα σεεξαιρετικές καταστάσεις από δυνάμεις που απειλούν την υπόσταση καιεπιδιώκουν την κατάλυσή του Η δεύτερη εγγύηση έχει ανατεθεί αντίθε-τα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ndashκυρίως από τον δεύτεροπαγκόσμιο πόλεμο και μετάndash σε ένα ειδικό όργανο πολιτικά ουδέτεροπροικισμένο όμως με την εξουσία να επιλύει με τρόπο δικαιοδοτικόπολιτικές διαφορές ή διαφορές μεταξύ κρατικών οργάνων ή διαφορέςαπό πράξεις των νομοθετικών οργάνων Τον σκοπό αυτόν εκπληρώνειβασικά η συνταγματική δικαιοσύνη μια ιδιαίτερη κρατική δικαιοδοσία με

178


δικαιοδοτική αποστολή την οποία σε μας μεν έχει αναλάβει και επιτελείο κοινός δικαστής όταν ασκεί παρεμπίπτοντα έλεγχο της συνταγματικό-τητας των νόμων ενώ στις ευρωπαϊκές χώρες έχουν αναλάβει κρατικάόργανα πολιτικά και θεσμικά ανεξάρτητα επιφορτισμένα ειδικά καιαποκλειστικά με το καθήκον επίλυσης συνταγματικών διαφορών ταοποία αποκαλούνται Συνταγματικά Δικαστήρια2

Η προστασία του Συντάγματος γενικά θα πρέπει επομένως ναδιακρίνεται από την τήρηση και την καθημερινή φροντίδα της εφαρμο-γής του Η πρώτη η laquoπροστασίαraquo αφορά το Σύνταγμα συνολικά ως πολί-τευμα και αναφέρεται στις οργανωτικές βάσεις του στις θεμελιώδεις αρχέςπου του προσδίδουν ταυτότητα και συνθέτουν τον σκληρό πυρήνα της συνταγ-ματικής τάξης που δεν επιδέχεται προσβολή καλύπτει το πολίτευμα απόαπόπειρες ανατροπής ή κατάλυσής του Η δεύτερη η laquoεγγύηση τηρήσε-ωςraquo αναφέρεται ειδικότερα στην καθημερινή εφαρμογή του Συντάγματος πε-ριορίζεται στη διασφάλιση της τήρηση της συνταγματικής νομιμότητας και απο-βλέπει στην αποτροπή επί μέρους παραβιάσεων των συνταγματικών κανόνωναπό τους ασκούντες την κρατική εξουσία3

Με το χρέος γενικά της τήρησης του ισχύοντος Συντάγματος βα-ρύνονται πάντως όλοι οι εκάστοτε φορείς της εξουσίας και εφαρμοστές τουΣυντάγματος και όχι μόνον η συνταγματική δικαιοσύνη Τα κρατικά όρ-γανα οφείλουν να ενεργούν σύμφωνα με τις συνταγματικές διατάξεις καινα συμμορφώνονται με αυτές

Ως προς την απαίτηση προστασίας και υπεράσπισης της συνταγμα-τικής νομιμότητας αυτή απευθύνεται μεν στους πάντες άρχοντες και αρ-χόμενους βαρύνει όμως σε ότι αφορά τουλάχιστον το πολίτευμά μαςπρωταρχικά τους πολίτες οι οποίοι καλούνται να το υπερασπιστούν σεεξαιρετικές καταστάσεις όταν απειλείται το ίδιο με κατάλυση

179

311


Είναι φυσικό το ίδιο το Σύνταγμα να ενδιαφέρεται για την laquoαυτο-συντήρησή τουraquo4 και τη συμμόρφωση των κρατικών οργάνων στις συ-νταγματικές επιταγές και να προβλέπει και να οργανώνει για τον λόγοαυτόν εγγυήσεις τηρήσεως και προστασίας ή υπεράσπισης της συνταγ-ματικής νομιμότητας δηλαδή του Συντάγματος5 από ενδεχόμενεςπαραβιάσεις καταδολιεύσεις ή επαπειλούμενες καταλύσεις και ανατρο-πές της συνταγματικής τάξης

ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΑΛΤΙΚΕΣ ΕΓΓΥΉΣΕΙΣ ΤΗΡΉΣΕΩΣ ΤΟΥ

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ― Ως ε γ γ υ ή σ ε ι ς τ ο υ Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς οΜάνεσης ορίζει τις laquoκυρώσειςraquo με την ευρεία του όρου έννοια

που τίθενται από το Σύνταγμα και αποβλέπουν στην περιστολή της κρα-τικής εξουσίας και στη διασφάλιση της συμμόρφωσης των κρατικών ορ-γάνων προς τις διατάξεις του6 Την τήρηση πάντως του Συντάγματοςεξυπηρετούν ούτως ή άλλως το σύνολο των θεσμών και των διαδικα-σιών που οργανώνουν την άσκηση των εξουσιών και προβλέπουν τηλήψη των αποφάσεων των συνταγματικών οργάνων Μέσα από τη σύ-μπραξη την αλληλεξάρτηση και την αλληλοεπίδραση των εξουσιών εξασφαλί-ζεται ο αμοιβαίος έλεγχός τους και ο εξαναγκασμός τους σε συμμόρφωση προςτις συνταγματικές επιταγές Οι συνταγματικοί κανόνες έχουν μεταξύ τωνάλλων ως γνώρισμά τους την απουσία άμεσων και ειδικών κυρώσεωνσε περίπτωση παραβίασής τους Την έλλειψη ακριβώς κυρωτικήςλειτουργίας των συνταγματικών κανόνων επιδιώκουν να καλύψουν οιγενικές και ειδικές εγγυήσεις τηρήσεώς τους

Όταν με τις εγγυήσεις σκοπείται η παρεμπόδιση και αποτροπή αντισυ-νταγματικής συμπεριφοράς οι εγγυήσεις αποκαλούνται προληπτικέςενώ όταν επιδιώκεται η επανόρθωση και αποκατάσταση της συνταγματι-

180

312

313


κής τάξης που παραβιάστηκε έστω και σε ορισμένα σημεία με την πε-ριστολή την αδρανοποίηση ή και την άρση της αντισυνταγματικής συμπερι-φοράς τότε οι εγγυήσεις αποκαλούνται κατασταλτικές

Μεταξύ των κατασταλτικών εγγυήσεων συγκαταλέγονται ο δικαστι-κός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων και το δικαίωμα αντί-στασης αν και το τελευταίο λειτουργεί τελικά ως προληπτική εγγύηση

Β ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΈΓΙΣΤΕΣ ΓΕΝΙΚΈΣΕΓΓΥΉΣΕΙΣ ΤΗΡΉΣΕΩΣ ΕΝΌΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΎΠΟΛΙΤΕΎΜΑΤΟΣ

Τρεις είναι κατά τον (πατέρα) Σαρίπολο7 οι μέγιστες εγγυήσειςενός συνταγματικού πολιτεύματος η διάκριση των εξουσιών η δημο-σιότητα των αποφάσεων και ενεργειών των κρατικών οργάνων και ηευθύνη των δημοσίων αρχών

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΞΟΥΣΙΩΝ ― Α) Με τη δ ι ά κ ρ ι σ η τ ω νε ξ ο υ σ ι ώ ν θα ασχοληθούμε διεξοδικά στο οικείο κεφάλαιο

181

314

315


Η ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ― Β ) Η δημοσιότητα την οποία ο ίδιοςσυγγραφέας αποκαλεί laquoσφυγμό της ελευθερίαςraquo επιβάλλει στιςδημόσιες αρχές να ενεργούν πάντα δημόσια και όχι μυστικά ή

κρυφά να λαμβάνουν τις αποφάσεις τους και να ενεργούν υπό το φωςτης ημέρας υπό το άγρυπνο βλέμμα του λαού και υπό τον διαρκήέλεγχο της κοινής γνώμης Με τον τρόπο αυτόν ο laquoλαός διδάσκεται τοπρος τας αρχάς οφειλόμενον σέβας εκ του παραδείγματος αυτών καιυπακούει εκουσίως εις τους νόμουςraquo8

Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΑΡΧΩΝ ― Γ) Αλλά η κρατίστη τωνεγγυήσεων τηρήσεως του Συντάγματος θα πρέπει να θεωρηθείη ε υ θ ύ ν η τ ω ν α ρ χ ώ ν laquoτελευταία δε αλλά και η

πασών των πολιτικών εγγυήσεων κορωνίς εστίν η ευθύνη των αρχώνraquo9Η ευθύνη των αρχών εμφανίζεται με τρεις όψεις ηθική πολιτική καιποινική ηθική(-πολιτική) ευθύνη φέρουν ενώπιον του λαού για τις πρά-ξεις τους και υπόκεινται στον έλεγχό του και οι τρεις εξουσίες πολιτι-κή ευθύνη σε ένα κοινοβουλευτικό πολίτευμα φέρει κυρίως και πρω-ταρχικά η Κυβέρνηση και οι Υπουργοί ειδική ποινική ευθύνη φέρουνοι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας ο Πρόεδρος της Δημοκρατίαςκαι οι Υπουργοί

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι πολιτικά ανεύθυνος για όλεςτις πράξεις που υπογράφουν οι αρμόδιοι Υπουργοί οι οποίοι και φέ-ρουν αποκλειστικά την πολιτική ευθύνη των πράξεων αυτών Ευθύνηυπάρχει εκεί που υπάρχει εξουσία και όπου εξουσία εκεί και ευθύνη ΟΠρόεδρος της Δημοκρατίας αποστερημένος αποφασιστικών αρμο-διοτήτων σε ότι αφορά κυρίως την άσκηση της γενικής πολιτικής δενείναι δυνατόν να φέρει την πολιτική ευθύνη αποφάσεων που λαμβάνουν

182


τα κρατικά όργανα τα οποία ασκούν εξουσία και είναι επιφορτισμέναμε την πολιτική διεύθυνση της χώρας Το πολιτικά ανεύθυνο του αρχη-γού κράτους καθιερώνεται στο άρθρο 35 παρ 1Σ που ορίζει ότι laquoκα-μία πράξη του Προέδρου της Δημοκρατίας δεν ισχύει ούτε εκτελείταιχωρίς την προσυπογραφή του αρμοδίου Υπουργού ο οποίος με μόνητην υπογραφή του γίνεται υπεύθυνοςraquo

Για τον ίδιο λόγο ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας έχει και περιορι-σμένη ποινική ευθύνη laquoδεν ευθύνεται οπωσδήποτε για πράξεις που έχειενεργήσει κατά την ενάσκηση των καθηκόντων του παρά μόνο γιαεσχάτη προδοσία ή παραβίαση με πρόθεση του Συντάγματοςraquo

Οι Υπουργοί επειδή ασκούν ένα υπέρτατο δημόσιο λειτούργημαφέρουν στο έπακρον την τριπλή ευθύνη με την οποία είναι κατά τονΣαρίπολο10 επιβαρημένες όλες κατrsquo αρχήν οι δημόσιες αρχές με τηνηθική διότι κάθε πολίτης δικαιούται να κρίνει να επικρίνει και να κατα-κρίνει ndashδημόσια προφορικά και εγγράφως ή διά του τύπουndash κάθε δη-μόσιο λειτουργό και βεβαίως κατά πρώτο και κύριο λόγο τους Υπουρ-γούς κάνοντας χρήση του ατομικού και πολιτικού του δικαιώματοςπου κατοχυρώνεται στο άρθρο 14Σ και διασφαλίζει την ελευθερία τουλόγου και του τύπου με την πολιτική διότι ευθύνονται ενώπιον τηςΒουλής την εμπιστοσύνη της οποίας πρέπει να απολαμβάνουν διαρ-κώς κατά το άρθρο 84Σ και οφείλουν να λογοδοτούν ενώπιον τηςαπαντώντας σε ερωτήσεις και επερωτήσεις των βουλευτών κάθε φοράπου χρειάζεται με την ποινική ευθύνη διότι διώκονται με ειδική διαδι-κασία μόνον από τη Βουλή που ασκεί στο θέμα αυτό αποκλειστικήαρμοδιότητα και δικάζονται ενώπιον Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίουγια laquoποινικά αδικήματα που τέλεσαν κατά την ενάσκηση των καθηκό-ντων τουςraquo σύμφωνα με το άρθρο 86 του ισχύοντος Συντάγματος

183

316


Η ευθύνη πάντως που αρμόζει σε πολιτικά πρόσωπα που ασκούνδημόσιο λειτούργημα σε ένα εξελιγμένο δημοκρατικό πολίτευμα είναιη πολιτική και σε αυτήν συμπυκνώνονται τελικά και οι τρεις όψεις τηςευθύνης Η ποινική ευθύνη μόνον αποτρεπτικά λειτουργεί και ενεργο-ποιείται σπάνια και σε ακραίες περιπτώσεις οι Υπουργοί λογαριάζουνάλλωστε περισσότερο την πολιτική από την ποινική ευθύνη

Γ ΔΎΟ ΕΛΆΣΣΟΝΕΣ ΕΙΔΙΚΈΣ ΕΓΓΥΉΣΕΙΣ ΤΗΡΉΣΕ-ΩΣ ΤΟΥ ΙΣΧΎΟΝΤΟΣ ΣΥΝΤΆΓΜΑΤΟΣ Στην ισχύουσα ελληνική συνταγματική τάξη μπορεί κανείς να

διακρίνει πριν φθάσει στον ρητά προβλεπόμενο στο άρθρο 93 παρ4Σ δικαστικό έλεγχο της συνταγματικότητας των νόμων καθώς καιστο άρθρο 120 που αναγνωρίζει το δικαίωμα αντίστασης και τις ακό-λουθες ειδικές εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος

Ο ΟΡΚΟΣ ΤΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

― α) Τις συμβολικού χαρακτήρα διατάξεις που καθιερώνουντην μετά όρκου δήλωση συνταγματικής νομιμοφροσύνης των

βουλευτών και του Προέδρου της Δημοκρατίας Οι βουλευτές ορκίζο-νται να είναι laquoπιστοί στην Πατρίδα και το δημοκρατικό πολίτευμα καινα υπακούουν στο Σύνταγμα και τους νόμουςraquo (άρθρο 59Σ) ενώ οΠρόεδρος της Δημοκρατίας ορκίζεται να laquoφυλάσσει το Σύνταγμα καιτους νόμους και να μεριμνά για την πιστή τήρησή τουςraquo (άρθρο 33παρ 2Σ) Με τον όρκο αναγνωρίζεται δημόσια το καθήκον συμμόρ-φωσης των ορκοδοτούντων προς τις θεμελιακές επιλογές του συντακτι-κού νομοθέτη

184

317Εγγυήσεις τηρήσεως και προστασίας του Συντάγματος

ΟΙ ΔΙΚΑΣΤΕΣ ΩΣ ΦΥΛΑΚΕΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΑΠΌ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΗ

ΚΑΤΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ― β) Τη διάταξη του άρθρου 87 παρ 2Σ ηοποία ρητά ορίζει ότι laquoοι δικαστές δεν υποχρεούνται να συμ-

μορφώνονται με διατάξεις που έχουν τεθεί κατά κατάλυση του Συντάγ-ματοςraquo Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι τόσο το δικαίωμα αντίστασηςτων πολιτών κατά το άρθρο 120 παρ 4Σ όσο και η αντίστοιχη υπο-χρέωση μη υποταγής των δικαστών σε διατάξεις καταλυτικές ή ανατρε-πτικές της συνταγματικής τάξης δεν ενεργοποιούνται παρά μόνον ανπρόκειται για laquoκατάλυσηraquo και όχι για απλή laquoπαραβίασηraquo του Συντάγ-ματος Αφορούν και οι δύο την προστασία του Συντάγματος ή τουΠολιτεύματος και όχι την απλή τήρησή του

Κ α τ ά λ υ σ η τ ο υ Σ υ ν τ ά γ μ α τ ο ς 1 1 έχουμε όταν ανατρέ-πεται το πολίτευμα άμεσα ή έμμεσα ή προσβάλλεται σοβαρά η μορφήτου ή μια από τις οργανωτικές του βάσεις Η ανατροπή μπορεί ναεπέλθει με επανάσταση ή πραξικόπημα και να εκδηλωθεί με την αδυ-ναμία λειτουργίας του ή με την εξουδετέρωση ή την παράλυση μιαςαπό τις οργανωτικές βάσεις του12 Από τη σκοπιά της συνταγματικήςτάξης και της ισχύος της ως κατάλυση του Συντάγματος θα πρέπει ναθεωρήσουμε την laquoπραγματική απώλεια της ισχύος του που επέρχεταιόταν εκμηδενιστεί η αποτελεσματικότητά τουraquo13 Και η αποτελεσματι-κότητά του χάνεται όταν η απλή παραβίαση των επιταγών του συντρέ-χει με την αδυναμία καθολικής ή μερικής εφαρμογής τους και επέ-λευσης των προβλεπόμενων κυρώσεων Οι κυρώσεις για τους συνταγ-ματικούς κανόνες ταυτίζονται με τις εγγυήσεις τηρήσεως τους Για τονλόγο αυτό και η απώλεια ισχύος του Συντάγματος διαπιστώνεται μετην αδυναμία λειτουργίας των προληπτικών και κατασταλτικών εγγυή-

185


σεων τηρήσεώς του με την ευθύνη τήρησης των οποίων βαρύνονται ταάμεσα όργανα του κράτους14

Η κατάλυση του Συντάγματος θα πρέπει να διακριθεί από τηναπλή π α ρ α β ί α σ ή τ ο υ Παραβίαση του Συντάγματος έχουμε όταναναιρείται ή αγνοείται περιστασιακά και μεμονωμένα το περιεχόμενοδιάταξης ή διατάξεών του χωρίς να αναιρείται ή να θίγεται η ισχύςτους15 Η κατάλυση αφορά αντίθετα το Σύνταγμα ή τη συνταγματικήτάξη στο σύνολό της ή σε μια βασική πλευρά της συνεπάγεται ανατρο-πή της καθεστηκυίας έννομης τάξης και επέρχεται όταν συντρέχουνσωρευτικά τόσο παραβίαση του Συντάγματος όσο και αδυναμία εφαρ-μογής του ή αναίρεση της πραγματικής ισχύος του

186

318

319320321

322323

324


ΙΙ ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΤΗΡΗΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓ-ΜΑΤΟΣ

Α Ο ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΈΛΕΓΧΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΌΤΗ-ΤΑΣ ΤΩΝ ΝΌΜΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝΑΛΛΟΔΑΠΗ

187

325


i Ο θεσμός της συνταγματικής δικαιοσύνης γενικά ως εγγύηση τη-ρήσεως του Συντάγματος

Η ΔΙΚΑΙΟΔΟΤΙΚΉ ΕΓΓΥΗΣΗ ΤΉΡΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΉΣ

ΝΟΜΙΜΌΤΗΤΑΣ ― Σε ότι αφορά τον δικαιοδοτικό έλεγχο τηςσυνταγματικότητας των νόμων αυτός έχει εμφανιστεί σε

διάφορες χώρες και ασκείται κατά βάση με δύο μορφές16 είτε ωςσ υ γ κ ε ν τ ρ ω τ ι κ ό ς όταν ασκείται από Συνταγματικά Δικαστή-ρια επιφορτισμένα με ειδική εντολή άσκησης καθηκόντων συνταγματι-κής δικαιοσύνης17 είτε ως δ ι ά χ υ τ ο ς κ α ι π α ρ ε μ π ί π τ ω ν όταν ασκείται από όλα τα κοινά δικαστήρια Και με τις δύο αυτές μορ-φές λειτουργεί πρωταρχικά ως εγγύηση τήρησης του Συντάγματος καιδιαφύλαξης της συνταγματικής νομιμότητας

Παρόλο που για τις ευρωπαϊκές χώρες σε αντίθεση με τις ΗΠΑκαι με την Ελλάδα η συνταγματική δικαιοσύνη αποτελεί μια πρόσφα-τη μεταπολεμική κατάκτηση του Συνταγματικού Δικαίου ο πρωταρ-χικός λόγος που δικαιολογεί και στηρίζει τον δικαιοδοτικό έλεγχο τηςσυνταγματικότητας των νόμων από τα Συνταγματικά δικαστήρια θαπρέπει να αναζητηθεί σε αυτήν την πολύ παλιά ιδέα που βρίσκεται βα-θιά ριζωμένη στην ελληνική τουλάχιστον συνταγματική παράδοσηστην ανάγκη υπεράσπισης του Συντάγματος και διασφάλισης της τήρη-σης των διατάξεών του Με αυτή την έννοια η συνταγματική δικαιοσύ-νη ανεξάρτητα από τη μορφή με την οποία εμφανίζεται (δικαστικόςέλεγχος διάχυτος ή συγκεντρωτικός) λειτουργεί κυρίως άλλοτε ως κα-τασταλτική και άλλοτε ως ή και ως προληπτική εγγύηση τήρησης τουΣυντάγματος18

188

326


Η τήρηση όμως και η διατήρηση της συνταγματικής νομιμότηταςδεν είναι παρά το περίβλημα η τυπική επένδυση του πραγματικούσκοπού Πίσω ή πέρα από την ανάγκη τήρησης και προστασίας τωνσυνταγματικών κανόνων γενικά και αφηρημένα βρίσκεται η ανάγκηδιαφύλαξης της συγκεκριμένης πολιτικής δομής και των λειτουργιώνενός κράτους καθώς και των θεμελιωδών αρχών και αξιών που συνέ-χουν την έννομη ρύθμιση της κοινωνικής συμβίωσης ii Ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων στην

Ελλάδα ως κατασταλτική εγγύηση προστασίας των συνταγματι-κών ελευθεριών

ΚΑΤΑΣΤΑΛΤΙΚΗ ΕΓΓΎΗΣΗ ΠΡΟΣΤΑΣΊΑΣ ΤΗΣ ΑΤΟΜΙΚΉΣ ΚΑΙ

ΠΟΛΙΤΙΚΉΣ ΕΛΕΥΘΕΡΊΑΣ ― Ειδικά σε ότι αφορά την ελληνικήσυνταγματική τάξη ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότη-

τας των νόμων θα πρέπει αν εξεταστεί σε αρμονία με τη συνταγματικήμας παράδοση να αντιμετωπιστεί ως θεμελιώδης κατασταλτικού χαρα-κτήρα εγγύηση τήρησης του συνταγματικού πολιτεύματος ως δημο-κρατικού και φιλελεύθερου19 Λειτουργεί αντικειμενικά ως κυρωτικήσυνέπεια της ενδεχόμενης παραβίασης του θεμελιώδους νόμου τουκράτους από τα νομοθετούντα όργανά του και αποσκοπεί στην αποκα-τάσταση της συνταγματικής νομιμότητας που τρώθηκε

Διασφαλίζοντας πάντως την πιστή τήρηση του Συντάγματος ωςθεμελιώδους νόμου του κράτους ο δικαστικός έλεγχος της συνταγμα-τικότητας των νόμων δεν εγγυάται άρα μόνον όπως υποστηρίζεται απόμια σημαντική μερίδα της θεωρίας την τήρηση γενικά και αφηρημένατης τυπικής συνταγματικής νομιμότητας (δηλαδή την αυξημένη τυπική

189

327328

329330


ισχύ του Συντάγματος και την τήρηση των προβλεπόμενων διαδικα-σιών λήψης των κρατικών αποφάσεων) αλλά και την προστασία τουουσιαστικού περιεχομένου των διατάξεων που κατοχυρώνουν τα ατομι-κά και κοινωνικά δικαιώματα και διασφαλίζουν τις θεμελιώδεις αρχέςκαι αξίες που διαπερνούν συνολικά την έννομη ρύθμιση της κοινωνικήςσυμβίωσης και που διασφαλίζουν την πολιτική ενότητα της κοινωνίαςΟ δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων αντιμετωπί-στηκε ανέκαθεν από την ελληνική τουλάχιστον συνταγματική θεωρίακαι τη σχετική νομολογία μαζί με το δικαίωμα αντίστασης ως θεμε-λιώδους σημασίας κατασταλτική εγγύηση τήρησης του Συντάγματοςκαι προστασίας του φιλελεύθερου και δημοκρατικού χαρακτήρα τουπολιτεύματος

Η πρώτη λογική θεμελίωση του δικαστικού ελέγχου της συ-νταγματικότητας των νόμων βρίσκεται στον αυστηρό χαρα-

κτήρα του Συντάγματος Το υποστήριξε η ελληνική συνταγματική θε-ωρία υπό την ισχύ ήδη του Συντάγματος του 1864 και το υιοθέτησεοριστικά η νομολογία με τη δύση του 19ου αιώνα

Τη θέση αυτή της ελληνικής θεωρίας και νομολογίας συμπύκνωσεμε το γνωστό δωρικό του ύφος ο ΝΝ Σαρίπολος στο Σύστημα τουΣυνταγματικού Δικαίου

laquoΤο Σύνταγμα είναι θεμελιώδης νόμος περιορίζων τας συντεταγμέναςεξουσίας έχων επηυξημένην τυπικήν δύναμιν μη δυνάμενος να τροποποιηθή ή

190

331

332


να ερμηνευθή αυθεντικώς διrsquo απλής πράξεως της συντεταγμένης νομοθετικήςεξουσίας διrsquo απλού νόμου αλλά μόνον υπό της Βουλής κατά τας περί αναθεω-ρήσεως διατάξεις του άρθρου 108 του συντάγματοςraquo20

Με ανάλογη λιτή διατύπωση είχε καθιερώσει με την απόφασησταθμό 231897 τον έλεγχο και ο Άρειος Πάγος21 ο οποίος μεαφορμή υπόθεση που αφορούσε τη συνταγματικότητα του άρθρου 4του νόμου ΡΟΓ του 1867 με το οποίο κηρύχθηκε απαράδεκτη κάθεαξίωση που αφορούσε τις γαίες που βρίσκονταν στη νόμιμη παράμε-τρο της συνήθους πλημμύρας της λίμνης Κωπαΐδος ανήρεσε απόφασητου Εφετείου Αθηνών22 διότι είχε αρνηθεί να εξετάσει την αντισυνταγ-ματικότητα του άρθρου 4 του νόμου ΡΟΓ του 1867 παραβιάζονταςέτσι το άρθρο 17Σ που όριζε ότι κανένας δεν στερείται την ιδιοκτησίατου χωρίς προηγούμενη αποζημίωση Σε ένα λακωνικό αλλά μεστό σενόημα σκεπτικό το ανώτατο δικαστήριο διακήρυξε ότι

laquoόταν διάταξις νόμου αντίκειται εις το Σύνταγμα ως μεταβάλουσα διrsquoαπλού νομοθετήματος θεμελιώδην διάταξιν αυτού δικαιούται το δικαστήριοννα μην εφαρμόζη αυτήν εν τω θέματι περί ού δικάζειraquo23

Η πρακτική που γεννήθηκε με την ιστορική αυτή απόφαση τουΑρείου Πάγου δημιούργησε σταδιακά συμπληρωματικό συνταγματικόέθιμο που ίσχυσε έκτοτε ως κανόνας συνταγματικού δικαίου μέχρι τηθέσπιση του ισχύοντος Συντάγματος

191

333

334

335

336


γ Τα δύο συστήματα ή πρότυπα του δικαιοδοτικού ελέγχου τηςσυνταγματικότητας των νόμων το συγκεντρωτικό και τοδιάχυτο Γενικά γνωρίσματα

Τα εθνικά συστήματα συνταγματικής δικαιοσύνης θα μπορούσαννα καταταχθούν όπως σημειώθηκε ήδη σε δύο μεγάλες κατηγορίεςστα συστήματα του διάχυτου ή αποκεντρωμένου ελέγχου που συγκρο-τούν το laquoαμερικανικό πρότυποraquo και στα συστήματα του συγκεντρωτι-κού ελέγχου που ασκείται από το Συνταγματικά Δικαστήρια και συνθέ-τουν το αποκαλούμενο laquoευρωπαϊκόraquo πρότυπο24

192

337


i Τα γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ελέγχου στο διάχυτοσύστημα

ΤΑ ΤΈΣΣΕΡΑ ΓΝΩΡΊΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΆΧΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΠΊΠΤΟΝΤΟΣ

ΕΛΈΓΧΟΥ ΌΠΩΣ ΕΦΑΡΜΟΖΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ― Το σύστημα τουδιάχυτου και παρεμπίπτοντος ελέγχου εμφανίζει τα ακόλουθα

γενικά γνωρίσματα α) Ο έλεγχος είναι διάχυτος ή αποκεντρωμένος διότι ασκείται από

όλα τα δικαστήρια ανεξάρτητα από βαθμό ή δικαιοδοσία όταν τα ίδιακαλούνται να εφαρμόσουν ισχύουσα διάταξη νόμου επιλύοντας διαφο-ρά ή αίροντας αμφισβήτηση σε συγκεκριμένη υπόθεση Νομιμο-ποιούνται να ασκούν έλεγχο επειδή δικάζουν και εφόσον δικάζουν επι-τελώντας δικαιοδοτική λειτουργία25 εξοπλισμένα με τα εχέγγυα τηςδικαστικής ανεξαρτησίας και αμεροληψίας

β) Είναι παρεμπίπτων διότι ασκείται με αφορμή την εκδίκαση μιαςυπόθεσης που έχει αχθεί νομοτύπως στα δικαστήρια ενώ το ζήτηματης αντισυνταγματικότητας εξετάζεται κατrsquo ένσταση των διαδίκων ήαυτεπαγγέλτως από τον δικαστή Η αντισυνταγματικότητα μπορεί νατεθεί με πρωτοβουλία των διαδίκων στο εισαγωγικό της δίκης δικό-γραφο ή κατrsquo ένσταση ή και να ληφθεί υπόψη αυτεπαγγέλτως από τοδικαστήριο σε οποιαδήποτε φάση της δίκης σε πρώτο ή δεύτερο γιαπρώτη φορά βαθμό ή ακόμη και στην αναιρετική δίκη

γ) Είναι συγκεκριμένος επειδή ασκείται με αφορμή την εφαρμογήκαι ερμηνεία της κρίσιμης νομοθετικής διάταξης ή των κρίσιμωνδιατάξεων σε μια συγκεκριμένη διαφορά και η κρίση για την αντισυ-νταγματικότητα διατυπώνεται πάντα ndashαυτό είναι το πιο ουσιώδεςndash ενό-ψει των πραγματικών και νομικών περιστατικών της επίδικης διαφοράς

193

338


και για τις ανάγκες επίλυσής της Η κρίση περιορίζεται άρα απο-κλειστικά στην κρίσιμη διάταξη και στο νόημα που αυτή αποκτά γιατην επίλυση της διαφοράς

δ) Είναι δηλωτικός ή διαπιστωτικός η αντισυνταγματική διάταξη πα-ραμερίζεται και δεν εφαρμόζεται στη συγκεκριμένη διαφορά Εξακο-λουθεί ωστόσο να ισχύει και μπορεί να εφαρμοστεί από άλλο δικαστή-ριο Η δικαστική κρίση για την αντισυνταγματικότητα της κρινόμενηςδιάταξης περιέχεται εξάλλου στο σκεπτικό στη μείζονα πρόταση καιόχι στο διατακτικό της απόφασης και γιrsquo αυτό δεν παράγει δεδικασμέ-νο Δεσμεύει όσο δεσμεύει και ένα νομολογιακό προηγούμενο η ηθι-κο-δικαιική δεσμευτικότητα του οποίου αυξάνει όσο υψηλότερου βαθ-μού είναι και το δικαστήριο που κρίνει Άλλωστε αυτό που κρίνεταιαντισυνταγματικό είναι το νόημα της κρίσιμης ή των κρίσιμων διατάξε-ων που προκύπτει από την εφαρμογή και ερμηνεία τους στην επίδικηδιαφορά και μόνον αυτό Ο δικαστής δεν έχει πάντως καμία εξουσίανα ακυρώσει την αντισυνταγματική διάταξη την οποία απλώς θεωρείlaquoανίσχυρηraquo για την υπόθεση που δικάζει παραμερίζοντάς την26

ii Τα γνωρίσματα του συγκεντρωτικού συστήματος ή ευρωπαϊκούπροτύπου

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΤΟΥ ΓΝΩΡΊΣΜΑΤΑ ― Το πρότυπο του συγκε-ντρωτικού ελέγχου που ακολουθείται στη συντριπτικήπλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών εμφανίζει τα ακόλουθα

γενικά γνωρίσματαα) ο έλεγχος συγκεντρώνεται σrsquo ένα ειδικό δικαστήριο το Συνταγ-

ματικό που είναι επιφορτισμένο με την αρμοδιότητα να επιλαμβάνεται

194

339

340


και να επιλύει συνταγματικές διαφορές με τρόπους και διαδικασίεςπου ποικίλλουν από εθνικό σύστημα σε εθνικό σύστημα

β) είναι κύριος διότι αντικείμενο της δίκης είναι άμεσα η αμφι-σβήτηση της συνταγματικότητας διάταξης νόμου που ανέκυψε μεευθεία προσφυγή στο συνταγματικό δικαστήριο ή μετά την παραπο-μπή από ένα κοινό δικαστήριο

γ) είναι κατά βάση αφηρημένος διότι ασκείται τις περισσότερεςφορές ανεξάρτητα από οποιαδήποτε συγκεκριμένη διαφορά ή συγκε-κριμένη εφαρμογή του νόμου

και δ) είναι αποφασιστικός διότι οδηγεί σε ακύρωση της αντισυ-νταγματικής διάταξης νόμου και ενεργεί έναντι πάντων Ο αντισυνταγ-ματικός νόμος είναι για το σύστημα αυτό ακυρώσιμος από το Συνταγ-ματικό Δικαστήριο και όχι άκυρος όπως συμβαίνει στο σύστημα τουπαρεμπίπτοντος ελέγχου

a Η ιστορική και πολιτειακή σημασία της συνταγματικήςρήτρας προστασίας του Συντάγματος

i Η αντίσταση ως εγγύηση προστασίας του Συντάγματος

Η ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΣΗΜΑΣΊΑ ΤΗΣ ΡΉΤΡΑΣ ΤΟΥ ΆΡΘΡΟΥ 120 ΠΑΡ 4Σ ― Ηρήτρα του ακροτελεύτιου άρθρου όλων των ελληνικών συνταγ-μάτων που αναθέτει την τήρηση του Συντάγματος στον

laquoπατριωτισμό των Ελλήνωνraquo ( laquoΗ τ ή ρ η σ ι ς τ ο υ Σ υ ν τ ά γ μ α -τ ο ς α φ ι ε ρ ο ύ τ α ι ε ι ς τ ο ν π α τ ρ ι ω τ ι σ μ ό ν τ ω ν Ε λ -

195


λ ή ν ω ν raquo) αποτελεί μιαν ιδιαιτερότητα του εθνικού μας συνταγματι-σμού που δεν απαντά με αυτήν τη μορφή σε άλλα συντάγματα και πουαξίζει για τον λόγο αυτό να τραβήξει για λίγο την προσοχή μας τόσοτη νομική όσο και την πολιτειολογική Παρόλη τη σχετικά μικρή νο-μική αποτελεσματικότητα της διάταξης η πολιτική και συμβολική τηςακόμη και σήμερα σημασία όπως έδειξε άλλωστε και η ιστορία τηςδεν είναι αμελητέες

Από τα πρώτα βήματά του ο ελληνικός συνταγματισμός διατράνω-σε την πίστη του ότι η προστασία του Συντάγματος δεν μπορεί παρά ναείναι κατά πρώτο και κύριο λόγο υπόθεση των Ελλήνων πολιτών και τουίδιου του λαού Η προστασία του επαφίεται ως θεμελιώδης συνταγματικήαξία στην πατριωτική συνείδηση των πολιτών και εξαρτάται κυρίως από τηδημοκρατική τους εγρήγορση27 Ο Λαός που δημιούργησε με τηνεθνική επανάσταση του 1821 το ελληνικό συνταγματικό κράτος και τοδημοκρατικό πολίτευμα είναι ο πλέον αρμόδιος και ο καταλληλότεροςνα τα υπερασπιστεί όταν απειλείται η υπόστασή τους

Η ρήτρα της τήρησης και προστασίας του Συντάγματος απαντάστα πρώτα επαναστατικά συντάγματα Η Τρίτη Εθνική Συνέλευση τηςΤροιζήνος επαναλαμβάνοντας αυτολεξεί σχετικό ψήφισμα της Δεύτε-ρης Συνέλευσης που συνήλθε στο Άστρος διακήρυξε το 1827 ότι

laquoΑ΄ Το αυτό Πολίτευμα υπό το όνομα laquoΠολιτικόν Σύνταγμα της Ελλά-δοςraquo αναγνωριζόμενον εφεξής αφιερούται εις την πίστιν της Βουλής του Κυ-βερνήτου και του Δικαστικού διά να διατηρήται εν ακριβεία αφιερούται ειςτην εύνοιαν των λαών και εις τον πατριωτισμόν παντός Έλληνος διά να ενερ-γήται καθrsquo όλην την έκτασιν

196


Β΄ Επrsquo ουδεμία προφάσει και περιστάσει δύναται η Βουλή ή η Κυβέρνη-σις να νομοθετήση ή να ενεργήση τι εναντίον εις το παρόν Πολιτικόν Σύνταγ-μαraquo

Η ίδια ρήτρα συμπυκνωμένη σε μια μόνο φράση αποτυπώθηκεστο άρθρο 107 του Συντάγματος του 1844 και έκτοτε επαναλήφθηκεπανομοιότυπα σε όλα τα μεταγενέστερα συντάγματα μέχρι το Σύνταγ-μα του 1952 όπου βρήκε καταφύγιο στο άρθρο 114 και έγινε σύνθημαπολιτικό στις λαϊκές κινητοποιήσεις της δεκαετίας του rsquo60

Με το Σύνταγμα του 1975 η ρήτρα εντάχθηκε στο άρθρο 120παρ 4 και αφού αντικαταστάθηκε η λέξη laquoαφιερούταιraquo με την νοημα-τικά καταλληλότερη laquoεπαφίεταιraquo προστέθηκε μια δεύτερη φράση ηοποία ορίζει ότι (οι Έλληνες) laquoδ ι κ α ι ο ύ ν τ α ι κ α ι υ π ο χ ρ ε -ο ύ ν τ α ι ν α α ν τ ι σ τ έ κ ο ν τ α ι μ ε κ ά θ ε μ έ σ ο ε ν α ν τ ί -ο ν ο π ο ι ο υ δ ή π ο τ ε ε π ι χ ε ι ρ ε ί ν α τ ο κ α τ α λ ύ σ ε ι μ ετ η β ί α raquo Η ερμηνευτική αξία της προσθήκης είναι πάντως αμφίβο-λη διότι εντείνει αντί να αίρει τις λογικές και νομικές αντινομίες πουπεριέχει κάθε καταγραφή του laquoδικαιώματοςraquo αντίστασης σε θετόκείμενο κάθε απόπειρα εκνομίκευσης της αντίστασης και θεώρησήςτης μέσα από το πρίσμα του Δικαίου όπως θα δούμε πιο κάτω Η αξίατης προσθήκης εντοπίζεται πάντως στην αποσαφήνιση ότι η laquoαφιέρω-ση της προστασίας του Συντάγματος στον πατριωτισμόraquo θεμελιώνεικαι νομιμοποιεί laquoδικαίωμα αντίστασηςraquo το οποίο όμως ανακύπτει μό-νον σε περίπτωση laquoκατάλυσηςraquo και όχι απλής παραβίασης του Συντάγ-ματος

197

341342

343

345

344


Ο πατριωτισμός αποκτά στο Σύνταγμα τη σημασία μιας πολιτικήςαρετής γιrsquo αυτό και πρέπει να αντιμετωπίζεται κυρίως ως αξία ηθικο-

πολιτική χωρίς ιδιαίτερη βέβαια νομική βαρύτητα αλλά με αξιοπρόσεκτη συμβολικήκαι παιδευτική αξία Η επίκληση του όρου ενισχύει τους συναισθηματικούς δεσμούςμε την πολιτική κοινότητα και διαποτίζει τους συνταγματικούς θεσμούς με πνεύμαεθνικής αλληλεγγύης και πατριωτικού αλτρουισμού Αγκιστρώνει παράλληλα τιςσυνταγματικές αρχές και ιδίως την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας στη δημοκρατικήεγρήγορση και στην πολιτική συνείδηση των πολιτών ανάγοντας την υπεράσπισητου Συντάγματος σε πολιτικό δικαίωμα και πατριωτικό καθήκον κάθεπολίτη

i Η προστασία του πολιτεύματος σκοπός και δικαιολογία της αντί-στασης

Η laquoΤΉΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΆΓΜΑΤΟΣraquo ΩΣ laquoΠΡΟΣΤΑΣΊΑ ΤΟΥ

ΠΟΛΙΤΕΎΜΑΤΟΣraquo ― Ο όρος laquoΣύνταγμαraquo στο άρθρο 120 παρ 4εκλαμβάνεται με την έννοια του laquoΠολιτεύματοςraquo28 Είναι μια

χαρακτηριστική περίπτωση όπου η έννοια Σύνταγμα ταυτίζεται μεεκείνη του πολιτεύματος και πρέπει ερμηνευτικά να αποδίδεται ωςπολίτευμα

198


Αλλά και ο όρος laquoτήρησηraquo του Συντάγματος στο ίδιο άρθροχρειάζεται κι αυτός μια διορθωτική ερμηνεία και νοηματική αναγωγήστην έννοια laquoπροστασίαraquo Ως τήρηση νοείται εδώ η προστασία του Συ-ντάγματος συνολικά και όχι η εγγύηση της μη παραβίασης συνταγματι-κών διατάξεων Το δικαίωμα αντίστασης δεν ενεργοποιείται στην προ-κειμένη περίπτωση όταν παραβιάζεται το Σύνταγμα από τα κρατικάόργανα ή όταν εκδίδονται αντισυνταγματική νόμοι αλλά μόνον ότανκ α τ α λ ύ ε τ α ι το πολίτευμα

Προϋπόθεση επομένως εφαρμογής του άρθρου 120 παρ 4 είναι η laquoκατάλυσηraquo και όχι η απλή laquoπαραβίασηraquo του Συντάγματος Αυτό επιβε-βαιώνεται άλλωστε με τρόπο αναμφίβολο και από τη δεύτερη φράσητου ίδιου άρθρου που καθιερώνει δικαίωμα και καθήκον αντίστασηςεναντίον οποιουδήποτε επιχειρήσει να κ α τ α λ ύ σ ε ι το ΣύνταγμαΩς κατάλυση του Συντάγματος θα πρέπει να εννοηθεί εδώ η έμμεση ήάμεση κατάλυση του πολιτεύματος που εκδηλώνεται με την προσβολή τηςμορφής του ή μιας από τις οργανωτικές βάσεις του29 και την αδυναμίαεφαρμογής μερικής ή ολικής του Συντάγματος και λειτουργίας τωνεγγυήσεων τήρησής του Η κατάλυση μπορεί να επέλθει βίαια με πρα-ξικόπημα ή να συντελεστεί ακόμη και με σφετερισμό της λαϊκής κυριαρχί-ας από κρατικά ή υπερεθνικά όργανα όπως είναι τα όργανα της Ευρω-παϊκής Ένωσης Ο laquoσφετερισμός με οποιονδήποτε τρόπο της λαϊκήςκυριαρχίαςraquo κατά την έννοια της παραγράφου 3 του άρθρου 120 συνι-στά μιαν αυτοτελή περίπτωση κατάλυσης η οποία συμπληρώνει καιεπεκτείνει το πεδίο εφαρμογής του δικαιώματος και του καθήκοντοςαντίστασης πέρα από την προϋπόθεση της laquoκατάλυσης με την βίαraquo πουπροβλέπει (αλυσιτελώς και αφελώς είναι αλήθεια) η παράγραφος 4 τουίδιου άρθρου30 Συνταγματικά νομιμοποιημένη είναι άρα και η αντί-

199

346

347


σταση που στρέφεται κατά των laquoσφετεριστών με οποιονδήποτε τρόποτης λαϊκής κυριαρχίας και των εξουσιών που απορρέουν από αυτήraquo(άρθρο 120 παρ3Σ)

ΤΟ ΆΡΘΡΟ 120 ΠΑΡ 4Σ ΔΕΝ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΕΊ ΑΝΤΊΣΤΑΣΗ ΚΑΤΆ ΤΩΝ

ΑΝΤΙΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΏΝ ΝΌΜΩΝ ― Όπως έγκαιρα έχει επισημάνειο Σβώλος η ακροτελεύτια διάταξη των ελληνικών συνταγμά-

των δεν θεμελιώνει δικαίωμα αντίστασης κατά των αντισυνταγματικώννόμων ή κατά αντισυνταγματικών ενεργειών των κρατικών οργάνων31Τόσο τα κρατικά όργανα όσο και οι πολίτες δεν νομιμοποιούνται ναμην εφαρμόζουν ή να μην συμμορφώνονται με νόμους που θεωρούναντισυνταγματικούς με νόμους που παραβιάζουν το ΣύνταγμαΔικαιούνται βέβαια να επικαλούνται και να προβάλλουν την αντισυ-νταγματικότητά τους και να επιδιώκουν την κατάργησή τους ή τη δικα-στική διαπίστωσή της μέσα από τον δικαστικό έλεγχο της συνταγματι-κότητας των νόμων Δεν νομιμοποιούνται όμως να αρνούνται τη συμ-μόρφωσή τους προς αντισυνταγματικούς νόμους

Για τον λόγο αυτό το άρθρο 120 παρ 4Σ δεν μπορεί να αποτελέ-σει νομιμοποιητική βάση για τη μη εφαρμογή αντισυνταγματικού νό-μου Δεν θεμελιώνει δικαίωμα ούτε δικαιολογεί ανυπακοή σε αντισυ-νταγματική επιταγή

ii Η αντίσταση ως δικαίωμα πολιτικό απόρροια της λαϊκής κυ-ριαρχίας

Ο ΛΑΌΣ ΩΣ ΦΟΡΈΑΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΊΑΣ ΕΓΓΥΗΤΉΣ ΤΗΣ

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΉΣ ΝΟΜΙΜΌΤΗΤΑΣ ― Στον πυρήνα της λογικής που

200


διέπει τη συνταγματική ρήτρα της αντίστασης βρίσκεται η αντίληψηότι η προστασία του συνταγματικού πολιτεύματος από ενδεχόμενεςανατροπές ή επιβουλές είναι πρωταρχικά υπόθεση του Λαού γιrsquo αυτόκαι ο συντακτικός νομοθέτης εμπιστεύτηκε την υπεράσπισή του στοΛ α ό σ υ ν ο λ ι κ ά ω ς ο λ ό τ η τ α και όχι στα άτομα ξεχωρι-στά Η τήρησή του δεν επαφίεται στα μεμονωμένα άτομα αλλά στουςπολίτες ως μέλη μια πολιτικής κοινότητας ή ενός οργανωμένου πολιτι-κά κοινωνικού συνόλου Η προστασία του Συντάγματος δεν αναγνωρί-ζεται άρα στους Έλληνες ως ατομικό δικαίωμα αλλά ως συλλογικόδηλαδή πολιτικό δικαίωμα του Λαού32

Ο λαός αναγνωρίζεται και αναγορεύεται από το άρθρο 120 παρ 4εγγυητής της συνταγματικής νομιμότητας υπό την ιδιότητα του κυρί-αρχου Και οι πολίτες αντιστέκονται στην κατάλυση της συνταγματι-κής νομιμότητας και νομιμοποιούνται να την υπερασπίζονται επειδήενεργούν ως φορείς κυριαρχίας33 Την υπερασπίζονται γιατί την αισθά-νονται δική τους και γιατί η ενδεχόμενη αναίρεσή της συνεπιφέρει καιτη δική τους αναίρεση ως πολιτών μιας δημοκρατικής πολιτείας πουτους επιτρέπει να αυτο-προσδιορίζονται πολιτικά Η αντίσταση τουΛαού ισοδυναμεί επομένως με πράξη αυτοσυντήρησης του ίδιου μεαυτοάμυνα γιrsquo αυτό και είναι η ίδια πηγαία δεν διατάσσεται ούτε επι-βάλλεται ούτε παραχωρείται προκύπτει ως laquoπραγματικό γεγονόςraquoόπως η συντακτική εξουσία Η αντίσταση είναι ένα πραγματικό και όχιένα νομικό γεγονός Ο λαός δεν αντιστέκεται δυνάμει του Συντάγμα-τος δεν αντιστέκεται επειδή του το αναγνωρίζει το Σύνταγμα αλλάεπειδή υπάρχει και δρα ως δύναμη laquoπραγματικήraquo ως laquoκυρίαρχοςraquo πρινκαι ανεξάρτητα από το Σύνταγμα34

201

348


Από τα προηγούμενα συνάγεται ότι το laquoδικαίωμαraquo αντίστασηςαπορρέει λογικά από τη λαϊκή κυριαρχία στην πρωταρχική της τηνμορφή όταν εκδηλώνεται ως συντακτική εξουσία αυθεντική εκδήλωσητης οποίας και αποτελεί Έτσι καθιερώθηκε στην ελληνική συνταγματι-κή τάξη και με αυτή την μορφή προέκυψε από τη συνταγματική πρα-κτική και το ανέδειξε η ελληνική συνταγματική ιστορία Θα πρέπειεπομένως να αντιμετωπίζεται ως έ ν α ι δ ι ό τ υ π ο δ η μ ο κ ρ α τ ι -κ ό δ ι κ α ί ω μ α Και αν πρέπει οπωσδήποτε να καταταχθεί λογικάσε μια από τις τρεις καθιερωμένες κατηγορίες των δικαιωμάτων τότετου ταιριάζει περισσότερο ο χαρακτηρισμός του π ο λ ι τ ι κ ο ύδ ι κ α ι ώ μ α τ ο ς

ΔΙΚΑΊΩΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΊΤΗ ΚΑΙ ΌΧΙ ΤΟΥ ΑΤΌΜΟΥ ΄Η ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΆ ΤΟΥ ΓΝΩΡΊΣΜΑΤΑ ― Με αυτήν την έννοια θαήταν λάθος να κατατάσσεται στη χορεία των ατομικών

δικαιωμάτων και να εκλαμβάνεται ως δικαίωμα του ατόμου αφού γίνε-ται αντιληπτό και ασκείται κυρίως συλλογικά ακόμη και όταν οι πρά-ξεις αντίστασης είναι ενεργήματα ατομικά Ο συλλογικός χαρακτήραςτης αντίστασης φαίνεται όχι μόνον διότι στηρίζεται συνήθως σε συλλο-γική απόφαση και δράση και προϋποθέτει στοιχειώδη οργάνωση αλλάκυρίως διότι η ίδια ασκείται στο όνομα ενός συλλογικού υποκειμένουκαι στην περίπτωση του άρθρου 120 παρ 4 στο όνομα του λαού Ωςδικαίωμα επομένως των πολιτών και όχι των ατόμων θα μπορούσε να νοηθείη αντίσταση εφόσον τοποθετηθεί εντός της συνταγματικής τάξης και αντιμε-τωπιστεί ως δικαίωμα συνταγματικά καθιερωμένο

Αλλά και η θεώρησή της αντίστασης ως δικαιώματος του ανθρώ-που φαίνεται μετά τα όσα προηγήθηκαν εξίσου αστήρικτη Δεν αντλεί

202


ούτε δικαιολογεί την ύπαρξή της από κάποια φυσική και αιώνια τάξηαξιών ή δικαιωμάτων που να ανταποκρίνεται στην ανθρώπινη φύσηΣκοπός του laquoδικαιώματοςraquo είναι η εγγύηση του δημοκρατικού και φι-λελεύθερου πολιτεύματος απέναντι σε κάθε τυραννική αυταρχική ήαυθαίρετη εξουσία Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου ότι η συνταγματικήρήτρα της αντίστασης ουδέποτε εντάχθηκε στο μέρος του Συντάγμα-τος που περιλαμβάνει τα δικαιώματα Καταλάμβανε πάντα τη θέσητου ακροτελεύτιου άρθρου κλείνοντας και ολοκληρώνοντας τη συνταγ-ματική ρύθμιση Ως διάταξη τελική αναφέρεται και αφορά το Σύνταγ-μα στο σύνολό του την οργάνωση και τη μορφή της κρατικής εξουσί-ας καθώς και τις σχέσεις της με τους πολίτες Εγγυάται και προστατεύειάρα το πολίτευμα συνολικά

Πρόκειται επομένως εφόσον εξεταστεί μέσα στα όρια της ελληνι-κής συνταγματικής τάξης για laquoδικαίωμα πολιτικόraquo που ασκείται συλ-λογικά για έναν σκοπό συλλογικό και όχι ατομικό Η άσκησή τουενεργοποιείται και δικαιολογείται όταν καταλύεται το πολίτευμα ήαπειλείται η ανατροπή του και οι πολίτες βλέποντας ότι διακυβεύεται ηπολιτική τους αυτονομία αισθάνονται υποχρεωμένοι νομικά και ηθι-κά να υπερασπιστούν ακόμη και με τη βία την αποκατάσταση της κυριαρχίαςτους Όταν ο συντακτικός νομοθέτης εμπιστεύεται στον Λαό ως πολι-τική ενότητα την αποστολή να επαγρυπνεί για τη διατήρηση της συ-νταγματικής τάξης καθιστά ταυτόχρονα όλους του πολίτες ικανούς καιαρμόδιους να αναλάβουν συλλογικά το καθήκον που απορρέει από τηνιδιότητά τους να είναι φορείς κυριαρχίας ν α γ ί ν ο υ ν ο ι ί δ ι ο ιε γ γ υ η τ έ ς τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς α υ τ ο ν ο μ ί α ς τ ο υ ς δ η -λ α δ ή τ η ς ε ξ ο υ σ ί α ς τ ο υ ς ν α α υ τ ο - κ υ β ε ρ ν ώ ν τ α ι

203

349350351

352


κ α ι γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α ν α α υ τ ο - π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ο ν τ α ιπ ο λ ι τ ι κ ά

204

1ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Βλ G DE VERGOTTINI Diritto costituzionale comparato Cedam Padova 151999 σ 234 επ 2 Για τη σύλληψη της συνταγματικής δικαιοσύνης ως εγγύησης τήρησης του Συντάγματος και για τη διάκριση μετα-

ξύ laquoπροστασίαςraquo και laquoτήρησηςraquo του Συντάγματος βλ κυρίως G ZAGREBELSKY La giustizia costituzionale Il Mulino1988 σ 11-33

3 Για τα διάφορα είδη των συνταγματικών εγγυήσεων στο συγκριτικό συνταγματικό δίκαιο βλ αναλυτικά G DE

VERGOTTINI όπ σ 234-2394 laquoΆμεσος πρωταρχικός σκοπός πάσης πολιτειακής οργανώσεως είναι η διασφάλισις της ιδίας αυτής υποστάσεωςraquo

θα τονίσει στη διδακτορική του διατριβή ο ΑΡΙΣΤΌΒΟΥΛΟΣ ΜΑΝΕΣΗΣ Περί αναγκαστικών νόμων Νικ Σάκκουλας Θεσσα-λονίκη 1953 σ 133 Ο ΙΔΙΟΣ Αι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος τόμ ΙΙ Αφοί Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1965 σ23 σημ 1

5 Για την προστασία του Συντάγματος γενικά και τις εγγυήσεις τηρήσής του βλ G DE VERGOTTINI όπ σ 234 επANG ANT GERVATI Le garanzie costituzionali nel pensiero di Costantino Mortati (estratto dal v laquoIl pensiero di CMortatiraquo) Giuffregrave Milano 1990 σ 417-469 και βέβαια ΑΡ ΜΑΝΕΣΗ Αι Εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος τόμ ΙΙΑφοί Π Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1965 σ 9-32 καθώς και ΑΛ ΣΒΏΛΟΥ ΣυντΔίκ 1934 σ 97 επ Ακόμη H KELSENlaquoLa garantie juridictionnelle de la Constitutionraquo (La justice constitutionnelle) Revue du droit public 1929 σ 197- 1 (212επ)

6 Αι Εγγυήσεις τόμ ΙΙ σ 11-127 ΝΙ ΣΑΡΙΠΌΛΟΥ ΠραγΣυντΔικ (1851) σ 106-107 8 ΝΙ ΣΑΡΙΠΌΛΟΥ όπ σ 107 Στη νεότερη έκδοση του συγγράμματός του ο ίδιος συγγραφέας γράφει χαρακτηρι-

στικά laquoΕν τοις όροις του αρίστου πολιτεύματος προς ταις άλλαις πολιτικαίς εγγύαις ανεγράψαμεν την δημοσιότητα Έστιγαρ αληθώς αύτη κράτιστον κολαστικόν πάσης εξουσίας μέσον ασφαλέστερον δε κατά της τυραννίδος εχέγγυονraquo (τόμΑ΄ 1874 σ 163)

9 ΝΙ ΣΑΡΙΠΌΛΟΥ (1874) σ 16410 ΝΙ ΣΑΡΊΠΟΛΟΣ (1851) σ 106-107 ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ (1874) σ 116 επ11 Για την έννοια laquoκατάλυση του Συντάγματοςraquo βλ αναλυτικά Φ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ όπ σ 51 επ12 Γ ΚΑΣΙΜΆΤΗΣ Μελέτες τόμ ΙV Αντ Σάκκουλας 2000 σ 301 13 Φ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ όπ σ 5114 Φ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ όπ σ 52 και 5915 Για τη διάκριση των όρων laquoπαραβίασηraquo laquoκατάλυσηraquo laquoαναστολή ισχύοςraquo και laquoαναθεώρησηraquo του Συντάγματος βλ

τους κλασικούς ορισμούς του CARL SCHMITT Theacuteorie de la Constitution PUF Leacuteviathan 1993 σ 237-23916 Βλ αμέσως πιο κάτω17 Για την έννοια και τη σημασία της συνταγματικής δικαιοσύνης ως ειδικής δικαιοδοτικής λειτουργίας βλ την ειδι-

κή μελέτη του Γ ΚΑΣΙΜΆΤΗ Συνταγματική Δικαιοσύνη Αντ Σάκκουλα 199918 Την ιδέα αυτή αναπτύσσει διεξοδικά και υπερασπίζεται πειστικά ο Ιταλός συνταγματολόγος G ZAGREBELSKY La

giustizia costituzionale Il Mulino 1988 σ 11 επ Βλ ακόμη G DE VERGOTTINI Diritto Costituzionale ComparatoCedam Padova 1999 σ 234-261

19 Βλ εκτενέστερα ΑΝΤ ΜΑΝΙΤΆΚΗ laquoΙστορικά γνωρίσματα και λογικά προαπαιτούμενα του δικαστικού ελέγχου τηςσυνταγματικότητας των νόμων στην Ελλάδαraquo ΤοΣ 2003 σ 13-47 (= Τιμητικός Τόμος Κ Μπέη Αντ Σάκκουλας- Eu-nomia Aθήνα 2003 σ 3121-3154)

20 ΝΝ ΣΑΡΊΠΟΛΟΣ όπ σ 332-33321 ΑΠ 23 1897 (Α΄ Τμήμα) Θέμις Η΄ 1898 32922 ΕφΑθ 9241892 Θέμις Γ΄ 1892-1893 34923 Είχε βέβαια προηγηθεί η απόφαση του ΑΠ 181871 η οποία είχε προετοιμάσει το έδαφος διακηρύσσοντας ότι

η δικαστική εξουσία δεν μπορεί βέβαια να ελέγξει αν ένας νόμος είναι ισχυρός όταν φέρει όλους τους τύπους που απαιτείτο Σύνταγμα εκτός εάν ο νόμος είναι προφανώς αντίθετος προς το Σύνταγμα Βλέπε το σκεπτικό της απόφασης αυτής σεEP SPILIOTOPOULOS laquoJudicial Review of Legislative Acts in Greeceraquo Temple Law Quarterly τόμ 56 1983 σ 471 καθώςκαι το σκεπτικό της πρώτης απόφασης που αντιμετώπισε ζήτημα συνταγματικότητας της ΑΠ 1981847 Συλλογή τωνπολιτικών αποφάσεων του ΑΠ έτους 1847 (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως 1847 σ 765) Είναι εξάλλου αξιοσημείωτο τογεγονός ότι η πρωτόδικη απόφαση 25661885 που αποτέλεσε και την αφετηρία για την έκδοση της γενέθλιας του δικα-

στικού ελέγχου της συνταγματικότητας απόφασης 231897 του ΑΠ είχε αποδεχτεί την υπέρτερη του νόμου ισχύ του Συ-ντάγματος ενώ η απόφαση του Εφετείου Αθηνών η 9241892 που ακολούθησε είχε απορρίψει τον δικαστικό έλεγχο μετο ακόλουθο χαρακτηριστικό σκεπτικό laquoη εξενεχθείσα υπό του Πρωτοδικείου κρίσις ότι η προμνησθείσα διάταξις αντί-κειται εις το Σύνταγμα και δεν δύναται να επικρατήσει τούτου δεν είναι νόμιμος διότι τα δικαστήρια δεν έχουσι τοδικαίωμα νόμους προσηκόντως καταρτισθέντας να επικρίνωσι ως αντικειμένους εις το Σύνταγμα και να αρνηθώσι τηνεφαρμογήν των αφού υποχρεούνται ως εκ των καθηκόντων των και των ορίων της ενασκουμένης παρrsquo αυτών εξουσίας ναυποτάσσονται εις τους νόμους και να εφαρμόζωσι αυτούςraquo (βλ εκτενέστερα Γ ΔΡΟΣΟΥ Δοκίμιο Ελληνικής Συνταγματι-κής Θεωρίας Αντ Σάκκουλα 1996 σ 198)

24 Βλέπε για τη θεμελιώδη αυτή διάκριση L FAVOREU Les Cours Constitutionelles PUF 1986 σ 5-31 ΤΟΥ IΔΙΟΥlaquoModegravele ameacutericain et modegravele europeacuteen de justice constitutionnelleraquo Annuaire International de justice constitutionnelle1988 σ 51-66 D ROUSSEAU La justice constitutionnelle en Europe Montchrestien 1999 ιδίως σ 13-34 και 83 επ MFROMONT La justice constitutionnelle dans le monde Dalloz 1996 ιδίως σ 5-44 M CAPPELLETTI AND W COHEN όπσ 73-112 M CAPPELLETTI Il controlo giudiziario di costituzionalitagrave delle leggi nel diritto comparato Milano 1975 σ49 επ G DE VERGOTTINI Diritto Costituzionale Comparato Cedam Padova 1999 σ 249-261 επ GUILLAUME

DRAGO Contentieux constitutionnel franccedilais PUF 1998 σ 23-49 καθώς και EL ZOLLER Droit ConstitutionnelPUF 21998 σ 99-180 και από ελληνική βιβλιογραφία Β ΣΚΟΥΡΗ- ΕΥΒΕΝΙΖΕΛΟΥ Ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματι-κότητας των νόμων Σάκκουλας 1985 σ 26-48 Β ΣΚΟΥΡΗ laquoΣυστήματα του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότηταςτων νόμωνraquo ΤοΣ 1982 σ 507 επ καθώς και τις συγκριτικές σκέψεις του ΜΠ ΣΤΑΘΟΠΟΎΛΟΥ Ο έλεγχος της συνταγματι-κότητας των νόμων ανάτυπο από το ΝοΒ 1989 σ 1 επ

25 Βλέπε εκτενέστερα ΑΝΤ ΜΑΝΙΤΑΚΗ laquoΤα νομιμοποιητικά θεμέλια της εξουσίας του δικαστή κατά τον έλεγχο τηςσυνταγματικότητας των νόμωνraquo στο Ο έλεγχος της συνταγματικότητας - θέσεις και τάσεις της νομολογίας Εταιρία ΝομικώνΒορείου Ελλάδος Εκδ Σάκκουλα Θεσσαλονίκη 1992 σ 11-70 ιδίως σ 35-39 ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ laquoΙστορικά γνωρίσματα καιλογικά προαπαιτούμενα του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμωνraquo όπ σ 3150 επ

26 Τα τέσσερα αυτά γνωρίσματα περιέχονται στην περιγραφή και τη δικαιολογία του δικαστικού ελέγχου της συνταγ-ματικότητας των νόμων που καταγράφει ο ΝΙ Σαρίπολος στο σύγγραμμά του ΠραγμΣυντΔικ 1874 τόμ τρίτος σ154155 laquoουκ έχει η δικαστική απλώς το καθήκον εφαρμόσαι τον νόμον αλλά πριν ή τούτο πράξη έχει το αρμόδιον οφείλει μάλισταβεβαιώσασθαι προς το ότι ο νόμος πάντας τους εξωτερικούς περιβέβληται τύπους ήγουν ότι ψηφισθείς υπό του νομοθετικού εκυρώθηπαρά του Βασιλέως και παρά του εκτελεστικού κατά τα νενομισμένα εδημοσιεύθη και ότι προς τον ανώτατον της πολιτείας νόμον ουκαντίκειται Εν άλλοις λόγoις έξεστιν αυτή εξετάσαι μη τυχόν το κύρος το ήττον έχον προσκρούη τω μείζονι και επικρατεστέρω θεσμοθε-τήματι της πολιτείας Την εξέτασιν όμως ταύτην ποιείται το δικαστήριον ουχί ποιούμενον παραστάσεις τω νομοθετικώ ουχί αυθεντικήνκαι καθολικήν αλλά μερικήν και συγκεκριμένην ήτοι μόνον ως προς την υπόθεσιν ήτις υποβέβληται τη δικαστική αυτού διαψηφίσειΟύτω ποιούν περιορίζεται εντός της οικείας αρμοδιότητος και ουδεμίαν ποείται υπερβασίαν υπερβασία δε τότε χωρεί όταν εις τα έργατης μιας ή της ετέρας των δύο άλλων του Κράτους εξουσιών επεμβαίνη είτε γενικώς και αυθεντικώς ερμηνεύον το σύνταγμα ή τους νό-μους είτε την διοικητικήν πράξιν διά παντός ως άκυρον αποφαινόμενον ως και επιτάττον ή κωλύον την ετέραν εξουσίαν κατά την επι-τέλεσιν των εντός της αυτής αρμοδιότητος έργωνraquo

27 Ειδικά για τη σημασία αυτή της ρήτρας βλ την εξαντλητική μελέτη του NICOS M ROTIS Le Peuple et Lrsquo EtatEssai sur la clause finale des Constitutions helleacuteniques de 1844 agrave 1952 Paris LGDJ 1987 ιδίως σ 339-409 και 462-498

28 Φ ΣΠΥΡΌΠΟΥΛΟΣ όπ σ 10929 Στον ορισμό αυτό καταλήγει ο Φ ΣΠΥΡΌΠΟΥΛΟΣ όπ σ 59-62 και 109 αφού προηγουμένως έχει ορίσει με

όρους νομικούς και ισχύος του δικαίου την κατάλυση του Συντάγματος ως laquoτην de facto απώλεια της ισχύος του πουεπέρχεται όταν εκμηδενίζεται η αποτελεσματικότητά του η οποία εκδηλώνεται κυρίως με την αδυναμία εφαρμογής τουκαι λειτουργίας των προληπτικών ή και των κατασταλτικών εγγυήσεων τήρησής τουraquo (σ 51-52) Ο όρος κατάλυση του Συ-ντάγματος στο άρθρο 120 παρ 4 έχει το ίδιο νόημα που έχει και στη διάταξη 87 παρ 7Σ Βλ αναλυτικότερα και πιοπάνω παρ 310 και 317

30 Έτσι και ο Φ ΣΠΥΡΌΠΟΥΛΟΣ όπ σ 7431 ΑΛ ΣΒΏΛΟΣ ΣυντΔίκ σ 102 laquoκατά το διήκον διά των συντακτικών ημών συνελεύσεων νομοθετικόν πνεύμα δεν

καθιερώθη ποτέ δικαίωμα ενεργητικής πολύ δε ολιγώτερον επιθετικής αντιστάσεως κατrsquo αντισυνταγματικής ή παρανόμουπράξεως ή ενεργείας οργάνου του κράτουςraquo∙ και Φ ΣΠΥΡΌΠΟΥΛΟΣ όπ σ 90-91

32 Βλέπε κυρίως Ν ROTIS όπ σ 369 επ και 390 επ και STEacutePHANOS KOUTSOUBINAS Le peuple dans la Constitutionhelleacutenique de 1995 Presses Universitaire de Nancy 1989 σ 460

33 Ν ROTIS όπ σ 370 391-39634 Την αντίληψη αυτή για την laquoαντίστασηraquo ως πραγματικό γεγονός συνδεδεμένη ωστόσο με τη λαϊκή κυριαρχία που

προϋποθέτει την ύπαρξη εξαιρετικής κατάστασης ή laquoκατάστασης εξαίρεσηςraquo (stato di eccezione) και αναστολή ισχύος τουΣυντάγματος υποστήριξε ο Ιταλός συνταγματολόγος C MORTATI Commentario della Costituzione επιμ G Branca laquoPrinci-pi Fondamentaliraquo Bologna-Roma 1975 υπό το άρθρο 1 σ 32 καθώς και ο G AMATO laquoLa sovranitagrave nellrsquo ordinamen-

to italianoraquo Riv Trim Dir pubbl 1962 σ 98 επ


και σταθερότητας χρειάζεται ειδικούς θεσμούς και ειδικές διαδικασίεςπου να διασφαλίζουν την πιστή κατά το δυνατόν τήρηση του Συντάγ-ματος και την προστασία του πολιτεύματος από υπονομεύσεις και ανα-τροπές

Η μελέτη των εγγυήσεων της συνταγματικής νομιμότητας επιβάλ-λει τη διάκριση μεταξύ της προστασίας του Συντάγματος από την απλήτήρησή του Η προστασία του Συντάγματος ή του πολιτεύματος απόενδεχόμενη κατάλυσή του διαφέρει από την τήρηση και εφαρμογή τωνσυνταγματικών διατάξεων εν γένει αν και τήρηση και προστασία απο-τελούν δύο παράλληλους μεν συνεχόμενους όμως στόχους που ενυ-πάρχουν ως εγγυήσεις σε κάθε συνταγματική ρύθμιση

Η πρώτη μορφή εγγύησης ταυτίζεται με την προστασία του πολι-τεύματος αφορά την ύπαρξη ή τα θεμέλια του Συντάγματος η δεύτερημορφή αναφέρεται στη λειτουργία του πολιτεύματος και ενδιαφέρεται γιατην καθημερινή εφαρμογή του Συντάγματος Η εκπλήρωση της πρώτης ανα-τίθεται σε ένα όργανο θεσμικά μεν ουδέτερο φορέα όμως δύναμης καιοπλισμένο με ικανότητα πολιτικής απόφασης (μονάρχης και γενικά αρ-χηγός του κράτους κόμμα ή κοινοβούλιο ή και το σύνολο των πολιτώνκά) που αναλαμβάνει να υπερασπιστεί το συνταγματικό πολίτευμα σεεξαιρετικές καταστάσεις από δυνάμεις που απειλούν την υπόσταση καιεπιδιώκουν την κατάλυσή του Η δεύτερη εγγύηση έχει ανατεθεί αντίθε-τα στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ndashκυρίως από τον δεύτεροπαγκόσμιο πόλεμο και μετάndash σε ένα ειδικό όργανο πολιτικά ουδέτεροπροικισμένο όμως με την εξουσία να επιλύει με τρόπο δικαιοδοτικόπολιτικές διαφορές ή διαφορές μεταξύ κρατικών οργάνων ή διαφορέςαπό πράξεις των νομοθετικών οργάνων Τον σκοπό αυτόν εκπληρώνειβασικά η συνταγματική δικαιοσύνη μια ιδιαίτερη κρατική δικαιοδοσία με

178






179

311







180

312

313







181

314

315







182





183

316








184






185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204




































179

311







180

312

313







181

314

315







182





183

316








184






185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































311







180

312

313







181

314

315







182





183

316








184






185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































312

313







181

314

315







182





183

316








184






185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































314

315







182





183

316








184






185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204



































183

316








184






185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































316








184






185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204




































185




186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204


































186

318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































318

319320321

322323

324




187

325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































325







188

326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































326








189

327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































327328

329330







190

331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































331

332






191

333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































333

334

335

336




192

337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































337









193

338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































338








194

339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































339

340










195






196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204




































196





197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204



































197

341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































341342

343

345

344








198




199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204


































199

346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204































346

347










200




201

348






202




203

349350351

352



204


































201

348






202




203

349350351

352



204































348






202




203

349350351

352



204


































203

349350351

352



204































349350351

352



204































Kεφάλαιο 6 Εγγυήσεις τηρήσεως και προστασίας ... · 2018. 4....

Documents

Transcript of Kεφάλαιο 6 Εγγυήσεις τηρήσεως και προστασίας ... · 2018. 4....