Ένας δρόμος χωρίς σύγκρουση Το παιχνίδι για την εξουσία 1943-1944

Ιωάννα Παπαθανασίου - Θανάσης Δ Σφήκας

Ανάλογα με την στρατιωτική κατάσταση στα μέτωπα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τα πολιτικά διακυβεύματα και τα διπλωματικά παρασκήνια αλλά και τις εξελίξεις στο εσωτερικό της Ελλάδας από το φθινόπωρο του 1943 ως την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944 το πρόβλημα της εξουσίας στη χώρα υπερέβαινε κατά πολύ τους θεσμούς και τα κυβερνητικά σχήματα που την ασκούσαν μάλλον συμβατικά και που συμβολικά την διαχειρίζονταν Υπήρχαν δύο τυπικές κυβερνήσεις μια στην Αθήνα και μια στο Κάιρο ενώ από τον Μάρτιο του 1944 μια τρίτη έκανε τη δυναμική εμφάνισή της laquoστο βουνόraquo αλλά και για τις τρεις έστω και σε διαφορετικούς βαθμούς ίσχυε το παράδοξο ότι βρίσκονταν στην laquoκυβέρνησηraquo αλλά όχι στην εξουσία Έτσι και ενώ διαγραφόταν η προοπτική απελευθέρωσης οι εσωτερικοί ανταγωνισμοί για την εξουσία στη μεταπολεμική Ελλάδα έθεταν επί τάπητος το ζήτημα των εκατέρωθεν νομιμοποιήσεων και συμπυκνώνονταν σε μια δέσμη ερωτημάτων που θα μπορούσαν κάλλιστα να ανταλλάξουν μεταξύ τους οι διεκδικητές Τι εξουσία διαθέτεις Από πού την αντλείς Στο όνομα και υπέρ ποιων συμφερόντων την ασκείς Σε ποιόν λογοδοτείς Τέλος με ποιόν τρόπο θα απαλλαγώ από σένα Βεβαίως μετά την τροπή που πήραν τα πράγματα και την επιφαινόμενη νίκη των συμμάχων η εξουσία των κατοχικών κυβερνήσεων ήταν επιδικασμένη από τους κατακτητές και πάντοτε πρόσκαιρη Το ζήτημα επομένως αφορούσε σχεδόν κατrsquo αποκλειστικότητα τους άλλους δύο διεκδικητές - το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και την εξόριστη κυβέρνηση του Καΐρου Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ειδικά το 1944 διέθετε αυτόνομη πλειοψηφική δυναμική στο εσωτερικό της χώρας Ο έτερος διεκδικητής η εξόριστη κυβέρνηση του Καΐρου αποκομμένη από το λαό και από τις εξελίξεις στην κατεχόμενη Ελλάδα αντλούσε τη νομιμοποίηση και την ονομαστική εξουσία της από τη βρετανική υποστήριξη λειτουργώντας ουσιαστικά σαν μια ελληνική δημόσια υπηρεσία διαπιστευμένη στις βρετανικές αρχές του Καΐρου∙ και για τους Βρετανούς όπως σημείωνε με τη διπλωματική του ιδιότητα ο Γιώργος Σεφέρης στο Πολιτικό του Ημερολόγιο ήδη από τις 16 Δεκεμβρίου 1942 laquoδεν λογαριάζουμε περισσότερο από τους τρόφιμους ενός στρατοπέδου προσφύγωνraquo Ιδίως μετά τη μεταστροφή της κατάστασης στο Ανατολικό Μέτωπο το 1943 ο μακροπρόθεσμος πολιτικός και στρατιωτικός στόχος των Βρετανών στην Ελλάδα ήταν η διατήρηση της χώρας στη βρετανική σφαίρα επιρροής και η αποτροπή μιας ενδεχόμενης σοβιετικής κυριαρχίας που θα έπληττε τη στρατηγική θέση της Αυτοκρατορίας στην Ανατολική Μεσόγειο Όχημα αυτού του προσανατολισμού αποτέλεσε η εμμονή των Βρετανών για την επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα η οποία προσέκρουε ωστόσο στην κλιμακούμενη εξάπλωση του αντιμοναρχικού αισθήματος στη χώρα

Οι ρυθμιστές

Ως τις αρχές του 1943 οι Βρετανοί αξιωματικοί-σύνδεσμοι είχαν κατορθώσει να αποκτήσουν μια ακριβή εικόνα της κατάστασης στην κατεχόμενη Ελλάδα Στις αναφορές που έστελναν στις βρετανικές αρχές τόνιζαν όχι μόνο τη σχεδόν καθολική πεποίθηση των Ελλήνων ότι ο βασιλιάς δεν θα έπρεπε να επιστρέψει στη χώρα πριν

τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος αλλά και ότι το ΕΑΜ επιδίωκε τη δυναμική συμμετοχή του στη διαμόρφωση των μεταπολεμικών πολιτικών συσχετισμών Τον Μάρτιο του 1943 η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή (ΒΣΑ) στην Ελλάδα εξασφάλισε την υποστήριξη του Ναπολέοντα Ζέρβα αρχηγού του ΕΔΕΣ προς τον βασιλιά και έκτοτε οι Βρετανοί άρχισαν να ενισχύουν τον ΕΔΕΣ ως αντίβαρο στον ΕΛΑΣ Η απαρέγκλιτη και αδιαπραγμάτευτη δέσμευση προς τον βασιλιά υπονόμευε το κύρος και την επιρροή της Βρετανίας στην Ελλάδα Τον Αύγουστο του 1943 έξι αντιπρόσωποι των αντιστασιακών οργανώσεων - τέσσερις εκ των οποίων ανήκαν στο ΕΑΜ - και ο αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής ταξίαρχος Έντυ Μάγιερς πήγαν στο Κάιρο με σκοπό να αποσπάσουν από τον Γεώργιο Β΄ μια σαφή και κατηγορηματική δήλωση ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση συμφώνησε αλλά ο βασιλιάς ζήτησε τη συμβουλή του Τσώρτσιλ και του Ρούζβελτ που βρίσκονταν στο Κεμπέκ του Καναδά Οι δύο ηγέτες - μάλιστα ο αμερικανός πρόεδρος αγνοώντας τη θέση του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών ότι η επιστροφή του βασιλιά laquoσημαίνει πολιτική αναταραχή και ακόμη και εμφύλιο πόλεμοraquo - τον παρότρυναν να παραμείνει αμετάπειστος Στις 31 Αυγούστου ο Τσώρτσιλ διαβεβαίωσε τον Γεώργιο Β΄ ότι ανέμενε ενθέρμως την επιστροφή του στην Ελλάδα επικεφαλής του στρατού του και ότι θα παρέμενε εκεί έως τη στιγμή που οι Έλληνες θα εξέφραζαν τη βούλησή τους υπό ομαλές συνθήκες Καθώς η παραμονή τους στο Κάιρο ήταν πλέον άσκοπη οι αντιπρόσωποι των ανταρτικών οργανώσεων επέστρεψαν στην Ελλάδα ως τις αρχές Σεπτεμβρίου Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν βέβαιο ότι οι Βρετανοί αποσκοπώντας στην επιβολή της μοναρχίας θα ακολουθούσαν πολιτική αποδυνάμωσης των αριστερών αντιστασιακών σχημάτων προς όφελος των αντίπαλων οργανώσεων Αυτός ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προσπάθησε να σταθεροποιήσει τη θέση του Έτσι ενώ τα στρατεύματα κατοχής επιδίδονταν σε εκτεταμένες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις ανά την ενδοχώρα οι εμφύλιες συγκρούσεις που ξέσπασαν τον Οκτώβριο του 1943 μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ εγγράφονται στη φάση αυτή ως κορύφωση των υποκινούμενων ανταγωνισμών που επιτείνονται από τις αποκαλύψεις για δοσοληψίες του ΕΔΕΣ και με τους Γερμανούς Η προσωρινή αποκλιμάκωση της έντασης επιτεύχθηκε με τη συμφωνία Μυροφύλλου-Πλάκας στα τέλη Φεβρουαρίου 1944 η οποία ωστόσο παρέμεινε αποκλειστικά στρατιωτικού περιεχομένου Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ επεδίωκε μια πολιτική σύσκεψη και συμφωνία με σκοπό τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας Οι Βρετανοί όμως επέμειναν και τελικά επέβαλαν να διευθετηθούν οι στρατιωτικές διαφορές μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ πριν αρχίσει οποιαδήποτε συζήτηση πολιτικού περιεχομένου Αντιμετωπίζοντας ως ενδεχόμενη την αποτυχία της πολιτικής του για την επιστροφή του Γεωργίου Β΄ ο Τσώρτσιλ είχε ήδη αρχίσει να σχεδιάζει στρατιωτική επέμβαση εντέλοντας στις 29 Σεπτεμβρίου 1943 την αποστολή στην Ελλάδα μετά την αποχώρηση των Γερμανών 5000 Βρετανών στρατιωτών και δύναμης τεθωρακισμένων για να αντιμετωπιστούν όπως σημείωνε ο ίδιος στα απομνημονεύματά του laquoοχλοκρατικές εκδηλώσειςraquo ή laquoεπιδρομήraquo στην Αθήνα Η άνοιξη του 1944 αποτελεί την επόμενη φάση των προκλήσεων και των ανταγωνισμών ενώ οι όποιες διακηρύξεις περί laquoεθνικής ενότηταςraquo επαγγέλλουν εξ αρχής λεκτικά σχήματα άνευ περιεχομένου Η ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) τον Μάρτιο του 1944 από το ΕΑΜ είχε ως στόχο τη διοίκηση των εκτεταμένων περιοχών της χώρας που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό του αλλά και την καθιέρωση ενός διαφορετικού πόλου εξουσίας με τη θέσμιση ενός

κυβερνητικού σχήματος και του αντίστοιχου κυβερνητικού πλαισίου στην laquoΕλεύθερη Ελλάδαraquo Το ΕΑΜ διαμόρφωνε έτσι τη δική του εναλλακτική laquoλαϊκο-δημοκρατικήraquo πρόταση απέναντι στον κατακτητή και ταυτόχρονα απαντούσε στους συμμάχους και στα αστικά πολιτικά κόμματα που αγνοώντας το τάσσονταν ομόφωνα υπέρ της ανάληψης της αντιβασιλείας από τον Δαμασκηνό Η κρίση κορυφώνονταν στη φάση αυτή στη Μέση Ανατολή όταν το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονταν στην Αίγυπτο στασίασαν ζητώντας τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας με βάση την ΠΕΕΑ Ο χειρισμός της από τον Τσώρτσιλ ήταν ενδεικτικός της αποφασιστικότητάς του να επιβάλει την πολιτική του στους απρόθυμους Έλληνες Στις 9 Απριλίου 1944 ο Βρετανός πρωθυπουργός τηλεγράφησε στον πρέσβη στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση Ρέτζιναλντ Λήπερ

Έχουμε οριστικά συνάψει σχέσεις με τη νομίμως συσταθείσα ελληνική κυβέρνηση με επικεφαλής τον βασιλιά ο οποίος είναι σύμμαχος της Βρετανίας και δεν μπορεί να παραμεριστεί για να ικανοποιηθούν οι στιγμιαίες ορέξεις φιλόδοξων ασημαντοτήτων της εμιγκράτσιας Ούτε είναι δυνατόν η Ελλάδα να θεωρήσει συνταγματικούς εκφραστές της συγκεκριμένες ομάδες ανταρτών που σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν από τους ληστές και που εμφανίζονται ως σωτήρες της χώρας τους ενώ διαβιούν εις βάρος των τοπικών χωρικών1

Η βρετανική πολιτική υποστήριξη προσωρινά φάνηκε να διασφαλίζει τη θέση του Γεωργίου Β΄ και συνιστούσε το μοναδικό πλεονέκτημα που διέθετε η εξόριστη κυβέρνηση στη διεκδίκηση της εξουσίας Με προσωπικές διαταγές του Τσώρτσιλ ως τα τέλη Απριλίου 1944 το κίνημα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις είχε κατασταλεί τα αριστερά και αντιμοναρχικά στοιχεία εκκαθαρίστηκαν και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις απέκτησαν ακραιφνές αντικομμουνιστικό και μοναρχικό φρόνημα Η κατάσταση περιπλέχθηκε ακόμη περισσότερο μετά τα μέσα Απριλίου όταν μια μονάδα του ΕΛΑΣ διέλυσε την αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΚΑ και εκτέλεσε τον αρχηγό της συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό Ωστόσο αν και τα σχέδια για στρατιωτική επέμβαση ήδη εκπονούνταν την άνοιξη του 1944 οι Βρετανοί έδωσαν προτεραιότητα στη χρήση πολιτικών μέσων για την καταστολή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Οι Βρετανοί διατηρούσαν ένα μεγάλο μέρος του ελέγχου των πραγμάτων και στο μέτρο που είχαν μεταβιβάσει κάποιες αρμοδιότητες επενέβησαν άμεσα για να διασφαλίσουν τους στόχους τους Στις 26 Απριλίου 1944 διόρισαν στην πρωθυπουργία τον αντικομμουνιστή και έως τότε αντιμοναρχικό Γεώργιο Παπανδρέου ο οποίος τους είχε γνωστοποιήσει την πολιτική του παρουσία από το προηγούμενο καλοκαίρι βομβαρδίζοντάς τους με υπομνήματα περί του κομμουνιστικού κινδύνου που διέτρεχε η Ελλάδα

Ο Έλλην Τσώρτσιλ ή ο Έλλην Ντε Γκώλ Ο Παπανδρέου παρουσιάστηκε ως αντιμοναρχικός που τώρα θεωρούσε το ζήτημα της μοναρχίας laquoδευτερεύονraquo και ως laquoισχυρός άνδραςraquo (laquostrong manraquo) αλλά λίγες μόνον ώρες μετά την ορκωμοσία του στους δημοσιογραφικούς κύκλους του Καΐρου ψιθυριζόταν ότι επρόκειτο μάλλον περί laquoαχυρανθρώπουraquo (laquostraw manraquo) όπως σημείωνε ο Σεφέρης Η σπουδή του να αναλάβει υπό το βρετανικό χρίσμα την πρωθυπουργία προκάλεσε την έντονη δυσφορία των άλλων Ελλήνων πολιτικών και αξιωματούχων στο Κάιρο laquoΟρκίσθηκε πρωθυπουργός χωρίς κυβέρνηση χωρίς

1 WS Churchill The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952) σ 481

υπουργούςraquo σημείωσε στο Ημερολόγιο Κατοχής (2841944) ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος πρώην αντιπρόεδρος και υπουργός Εθνικής Άμυνας στην κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού πράγμα που έκανε τους ξένους δημοσιογράφους να απορούν laquoπώς ο ισχυρός αυτός ηγέτης δεν κατάφερε να επιβληθεί ηθικά σε δυό ή τρεις κατάλληλους ανθρώπους και να σχηματίσει κυβέρνησηraquo Όταν στις 24 Απριλίου 1944 σε συνομιλία του με τον Κανελλόπουλο ο Λήπερ επανέλαβε ότι ο Παπανδρέου είναι laquoο πραγματικά ισχυρός ηγέτηςraquo ο Κανελλόπουλος αμφισβήτησε έντονα τα λεγόμενα του Βρετανού πρέσβη

lsquoΕίναι περίεργο ότι ενώ πολιτεύεται ο κύριος Παπανδρέου πάνω από εικοσι πέντε χρόνια κι έφτασε στην ηλικία των πενήντα οχτώ ετών δεν έχει έξω από την επαρχία του σχεδόν κανέναν οπαδό στην Ελλάδα Είναι τάχα αυτό δείγμα ηγέτηrsquo lsquoΚι ο Τσώρτσιλrsquo μου λέει ο Λήπερ lsquoδεν αναγνωριζόταν ως ηγέτης πριν από το 1940 και δεν είχε οπαδούςrsquo

Ο Κανελλόπουλος επέμεινε ότι laquoη ανάρρηση του Παπανδρέου στην πρωθυπουργία πρόχειρα και βιαστικά [] θα παρεξηγηθεί βαθύτατα και θα rsquoχει κι εδώ και στην Ελλάδα δυσάρεστες συνέπειεςraquo και υπαινίχθηκε ότι ο νέος πρωθυπουργός ήταν ένας κατασκευασμένος από τους Βρετανούς ηγέτης ο οποίος εκμεταλλευόταν τις περιστάσεις για να ικανοποιήσει προσωπικές φιλοδοξίες Η απάντηση του Λήπερ την επόμενη ημέρα εμπεριείχε υπαινικτικά και αυτή τις βρετανικές προσδοκίες από τον Παπανδρέου

Μας είπε ανοιχτά και ξάστερα [ο Λήπερ] ότι ύστερα από την αποκάλυψη του γεγονότος ότι μια μερίδα ελληνική (δηλαδή το Κομμουνιστικό Κόμμα και το ΕΑΜ) στρέφεται προς άλλους προσανατολισμούς εξωτερικής πολιτικής η Ελλάς πρέπει να πάρει την οριστική απόφαση να δώσει τον κύριο τόνο στη μεσογειακή υπόστασή της συνδέοντας τον εαυτό της στενά με την Αγγλία [] lsquoΗ αγγλική άποψηrsquo πρόσθεσε [ο Λήπερ] lsquoείναι να γίνει αμέσως μια ισχυρή κυβέρνηση που η Αγγλία θα την καλύψει και θα την υποστηρίξει απόλυταrsquo

Τρεις ημέρες αργότερα ο Κανελλόπουλος έλεγε στον Σεφέρη laquolsquoΣπάνια είδα στη ζωή μου άνθρωπο που να έχει τέτοια δίψα της εξουσίαςrsquoraquo Πράγματι ο νέος πρωθυπουργός κατάφερε σύντομα να γίνει ενοχλητικός ακόμη και στους κύκλους της κυβέρνησής του laquoΔεν καταλαβαίνει τίποτε ακούει ότι του πει ο Leeper σα να ήταν η Αγία Γραφή ρητορεύει και κάνει μαλαγανιές βλαχοδημάρχουraquo σημείωνε ο Σεφέρης Ηγούμενος μιας κυβέρνησης που κατrsquo όνομα μόνο προωθούσε την εθνική ενότητα παρασύρονταν - κακέκτυπο του Ντε Γκώλ - σε μύθους περί της laquoεπαναστατικότηταςraquo του εγχειρήματός του Σε μια χαρακτηριστική συνομιλία με τον Σεφέρη στις 12 Ιουλίου ο Παπανδρέου του είπε

lsquoΠοιος θα κάνει την επανάσταση Η επανάσταση θα γίνει πρέπει να γίνει ποιος θα την κάνει Θα την κάνει ο συρφετός όχι ndash θα την κάνει η Κυβέρνηση Η Κυβέρνησή μου θα είναι επαναστατική Κυβέρνησηrsquo Ρητορεύει σα μεθυσμένος Έχεις όρεξη να του πεις κι αν με ρωτήσουν Εναντίον τίνος κάνει η κυβέρνησή σας την επανάσταση τι νrsquo απαντήσω Σωπαίνω

Το laquoΕθνικόν Συμβόλαιονraquo του Λιβάνου

Το συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο του 1944 αποτέλεσε την μοναδική ίσως ευκαιρία για την επίτευξη της υπέρβασης στην κατεύθυνση μιας κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo αντιπροσωπευτικής των κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων που εξέφραζαν τη νέα κοινωνική και πολιτική δυναμική όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στην κατεχόμενη Ελλάδα στο στράτευμα και το ελληνικό στοιχείο που είχε κατακλύσει την Μέση Ανατολή Αποδείχτηκε ένα laquoμεθοδευμένο παιχνίδιraquo ένα laquoπροκατασκευασμένο σενάριοraquo στο οποίο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ θα έπρεπε είτε να αποδεχθούν τον απόλυτο υποβιβασμό τους είτε να βρεθούν αντιμέτωποι με ένα πρακτικά ενιαίο μέτωπο υποστηριζόμενο από τη Βρετανία Τη στιγμή εκείνη σε μια επιτυχία της για την εποχή η σοβιετική κατασκοπεία ενημέρωνε τον Δημητρώφ όπως προκύπτει από το προσωπικό του αρχείο για την laquoτακτική πλαγιοκόπησης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που συμφωνήθηκε μεταξύ Παπανδρέου και Λήπερ τις παραμονές της διάσκεψης των Ελλήνων εκπροσώπων στη Βηρυττό στις 17 Μαΐουraquo

lsquo1 Στη διάσκεψη ένας από τους αντιπροσώπους θα κατηγορήσει το ΕΑΜ και θα ζητήσει τη διάλυση του ΕΛΑΣ2 Ο Παπανδρέου θα αρνηθεί τη διάλυση του ΕΛΑΣ θα ζητήσει όμως την αναδιοργάνωσή του υπό την ηγεσία της εθνικής κυβέρνησης και το μετασχηματισμό του σε εθνικό στρατό Αν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν φέρει αντίρρηση σε αυτό ο Παπανδρέου θα συγκατατεθεί στην συμμετοχή των εκπροσώπων τους στην κυβέρνησηrsquo2

Η υπογραφή της συμφωνίας από τους εκπροσώπους του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ επιβεβαίωσε την αποτελεσματικότητα της ακολουθούμενης βρετανικής πολιτικής στο laquoελληνικό ζήτημαraquo έναντι των επιφυλάξεων για την όποια εμπλοκή των Σοβιετικών στα ελληνικά πράγματα Αντίστοιχα η προσωρινή υπαναχώρηση ως προς τα υπογραφέντα στην Ελλάδα και ο σκεπτικισμός που ακολούθησε την επιστροφή της ΕΑΜικής αντιπροσωπείας δεν συνδέθηκε απλά με την υπονομευμένη εν τη γενέσει laquoεθνική ενότηταraquo και το laquoσυμβόλαιοraquo του Λιβάνου Συναρτήθηκε απολύτως και με την ύπαρξη ενός διαφορετικού δρόμου για την εξουσία που ενυπήρχε στο εσωτερικό του ΕΑΜικού κινήματος και που διέτρεχε τις κοινωνικές και πολιτικές συνιστώσες του Επρόκειτο για ένα μειοψηφικό ρεύμα μια διαφορετική άποψη που εκπορευόταν από τις επιφυλάξεις απέναντι στους Βρετανούς συμμάχους και στον αστικό πολιτικό κόσμο αλλά που προσέκρουε στο εσωτερικό μέτωπο κυρίως στην - επιβεβλημένη από τη στάση της ΕΣΣΔ - προσήλωση της κομμουνιστικής ηγεσίας στη γραμμή της νομιμότητας Έτσι παρά τις ταλαντεύσεις και τις εκφρασμένες διαφωνίες μετά από διαπραγματεύσεις στα τέλη Ιουλίου 1944 το ΕΑΜ δήλωσε την επιθυμία του να συμμετάσχει στην κυβέρνηση υπό τον όρο να αντικατασταθεί ο Παπανδρέου Αντιμέτωπος με την αξίωση του ΕΑΜ ο Παπανδρέου προσωρινά συμφώνησε να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία υπό τον όρο να αναλάβει την αντιπροεδρία της κυβέρνησης και το υπουργείο Εξωτερικών διότι θεωρούσε εαυτόν laquoσημαντική προσωπικότητα της Ελλάδαςraquo και τον μοναδικό πολιτικό που ήταν αναντικατάστατος στα ελληνικά πολιτικά πράγματα Την παραίτησή του απαγόρευσε ο Τσώρτσιλ το σημείωμα του οποίου προς τον ΄Ηντεν ήταν αποκαλυπτικό του εύρους της υποστήριξης των Βρετανών προς την επιλογή Παπανδρέου

2 Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ 49574177 laquoΑναφορά Φίτιν προς Δημητρώφraquo 20 Μαΐου 1944

Δεν μπορούμε να παίρνουμε υπό την προστασία μας κάποιον έτσι όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον πετάμε στους λύκους με τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών [] Είτε θα υποστηρίξουμε τον Παπανδρέου αν χρειαστεί και με τη βία όπως έχουμε συμφωνήσει είτε θα πάψουμε να έχουμε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα [έμφαση των συγγραφέων]3

Ως ήσσων εταίρος το ΕΑΜ ενέδωσε και εισήλθε στην κυβέρνηση ενώ οι αποφάσεις για το πολιτειακό ζήτημα αναβλήθηκαν για μετά την απελευθέρωση Αναγνωρίζοντας την έκταση του αντιμοναρχικού αισθήματος στην Ελλάδα το βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο επεδίωκε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορηματικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Όμως ο Τσώρτσιλ είχε και πάλι αντιρρήσεις ενώ ο Γεώργιος Β΄ δήλωσε στους Βρετανούς ότι σκόπευε να επιστρέψει στη χώρα πριν από οποιοδήποτε δημοψήφισμα Η βρετανική στρατιωτική ηγεσία ανησυχούσε εξαιτίας της πολιτικής πίεσης που δεχόταν προκειμένου να υποστηρίξει στρατιωτικά την πολιτική του υπουργείου Εξωτερικών στην Ελλάδα Όπως σημείωσε στο ημερολόγιό του στα μέσα Ιουλίου του 1944 ο Άλανμπρουκ αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου οι στρατιωτικοί προσπάθησαν

να προφυλαχθούν από τα έξαλλα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του δυσάρεστου πρέσβη κ Λήπερ Όπως το βλέπω εγώ η ομάδα αυτή προετοιμάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα μια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση με τη στρατιωτική ισχύ Μπορώ να προβλέψω μια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσμευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα [] Ολόκληρη η μελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεμάτη κινδύνους το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λήπερ φαίνονται να μαγειρεύουν πολύ μεγάλες φασαρίες για μας στο μέλλον ιδίως εφόσον επιμένουν να διατηρούν τον βασιλιά ως προστατευόμενό τους και να τον κρύβουν στα μετόπισθεν ενώ οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να μην δεχθούν την επιστροφή του

Ήδη από τον Μάιο ο Τσώρτσιλ τόνιζε στον Ήντεν ότι οι βρετανικές αυτές δυνάμεις θα στέλνονταν στην Ελλάδα όχι για να πολεμήσουν τους Γερμανούς laquoαλλά μόνο για να διατηρήσουν την τάξηraquo Τον ίδιο μήνα ανήσυχοι από την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην κεντρική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη η οποία φάνηκε να απειλεί τους βρετανικούς στόχους στην Ελλάδα ο Βρετανός πρωθυπουργός προσέγγισε τον Στάλιν με σκοπό να καταλήξει σε συμφωνία μαζί του ώστε οι Σοβιετικοί και οι Βρετανοί να αναλάβουν τη ρύθμιση των υποθέσεων της Ρουμανίας και της Ελλάδας αντίστοιχα Ο Στάλιν συμφώνησε υπό τον όρο ότι θα συμφωνούσε και ο Ρούζβελτ Ο πρόεδρος των ΗΠΑ πείστηκε από τον Τσώρτσιλ να δώσει τη συγκατάθεσή του σε μια πρωτοβουλία που ο ίδιος θεωρούσε προσωρινό διακανονισμό εν καιρώ πολέμου και με τρίμηνη διάρκεια Αυτό έγινε τον Ιούλιο του 1944 δέκα μήνες μετά την απόφαση του Τσώρτσιλ να στείλει βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα

Ρώμη 21 Αυγούστου 1944

3 Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) FO 37143734 R12782 Τσώρτσιλ προς Ήντεν 6 Αυγούστου 1944

Στις 21 Αυγούστου 1944 μετά από αίτημα του Έλληνα πρωθυπουργού ο Τσώρτσιλ συναντήθηκε στη Ρώμη με τον Παπανδρέου Στην επιστροφή του από το ταξίδι ο Παπανδρέου διαβεβαίωσε τον Κανελλόπουλο ότι η συνάντησή του με τον Βρετανό πρωθυπουργό έγινε

lsquoμόνο για να γνωρισθούμε Αγαπητέ μου φρέσκος αέρας ήταν η κουβέντα μας Τον είπα τον Τσώρτσιλ μεγάλο άνδρα με είπε σπουδαίον Φρέσκος αέρας ήταν η συζήτησηrsquo

Σύμφωνα με το πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ - Παπανδρέου που απόκειται στο αρχείο του τότε υφυπουργού Εξωτερικών Φίλιππου Δραγούμη η συνάντηση δεν απέπνεε laquoφρέσκο αέραraquo αλλά laquoπνεύμα υποτέλειαςraquo4 Από ελληνικής πλευράς απέναντι στην πολυμελή βρετανική αντιπροσωπεία παρών στη Ρώμη το απόγευμα της 21ης Αυγούστου 1944 ήταν μόνον ο Παπανδρέου με τη διπλή ιδιότητα του πρωθυπουργού και υπουργού των Εξωτερικών Συνοδευόταν από τον Ραούλ Ρωσσέτη ιδιαίτερο γραμματέα του Γεωργίου Β΄ ενώ η απουσία του υφυπουργού Εξωτερικών Δραγούμη υπογραμμίζει ίσως το απόρρητο των συνομιλιών αλλά και τις δεσμεύσεις που ο Γ Παπανδρέου είχε αναλάβει απέναντι στους Βρετανούς υπέρ του βασιλιά Στην αρχή της συζήτησης ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι laquoεάν η βρετανική πολιτική παρέμενε σταθερή και αυστηρή [firm] το μέλλον της Ελλάδας ήταν εξασφαλισμένοraquo Βραχυπρόθεσμα όμως η χώρα τελούσε υπό laquoπροσωρινό σύνταγμαraquo και γιrsquo αυτό έπρεπε να διενεργηθούν εκλογές το συντομότερο δυνατόν ώστε laquoη ελληνική κυβέρνηση να αποκτήσει σταθερή βάσηraquo το πρόβλημα για τον Παπανδρέου laquoεπί του παρόντοςraquo ήταν ότι

το ελληνικό κράτος ήταν άοπλο και τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια οργανώσεων που αντιπροσώπευαν μόνο μια μειοψηφία Το πρόγραμμά του ήταν να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση και να διασφαλίσει ότι το Κράτος θα ήλεγχε τις ένοπλες δυνάμεις - τον Στρατό τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία Για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο να δημιουργήσει έναν Εθνικό Στρατό και Αστυνομία και για να επιτύχει αυτόν τον στόχο θα ήταν απαραίτητη η βρετανική ένοπλη βοήθεια [έμφαση των συγγραφέων]

Χωρίς διπλωματικές περιστροφές ο Παπανδρέου ζητούσε από τον Τσώρτσιλ τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ένοπλων σχηματισμών Ηγεμονικοί οι Βρετανοί προτίμησαν να μην κοινοποιήσουν στον Έλληνα πρωθυπουργό την ειλημμένη απόφασή τους να αποστείλουν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα φοβούμενοι διαρροές στο Κάιρο και αρνητικές αντιδράσεις εκ μέρους του βρετανικού τύπου και της Βουλής των Κοινοτήτων Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να δώσει υποσχέσεις ή να αναλάβει υποχρεώσεις επrsquo αυτού ωστόσο μελετούσε το ζήτημα της αποστολής βρετανικών δυνάμεων laquoγια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της κυβερνητικής τάξης στην Ελλάδαraquomiddot ήταν όμως laquoεξόχως σημαντικό να μην υπάρξει καμμία δημόσια συζήτηση ακόμη και της πιθανότητας να αποσταλεί βρετανική

4 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Φάκελος 631 lsquoMinutes of an Anglo-Greek Conference at Rome 21st August 1944 615pm to 7pmrsquo∙ χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ και Παπανδρέου στη Ρώμη 21 Αυγούστου 1944 Το επτασέλιδο κείμενο έχει συνταχθεί στην αγγλική και δεν φέρει υπογραφή Το συγκεκριμένο έγγραφο παρουσιάζεται για πρώτη φορά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος αλλά και ότι το ΕΑΜ επιδίωκε τη δυναμική συμμετοχή του στη διαμόρφωση των μεταπολεμικών πολιτικών συσχετισμών Τον Μάρτιο του 1943 η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή (ΒΣΑ) στην Ελλάδα εξασφάλισε την υποστήριξη του Ναπολέοντα Ζέρβα αρχηγού του ΕΔΕΣ προς τον βασιλιά και έκτοτε οι Βρετανοί άρχισαν να ενισχύουν τον ΕΔΕΣ ως αντίβαρο στον ΕΛΑΣ Η απαρέγκλιτη και αδιαπραγμάτευτη δέσμευση προς τον βασιλιά υπονόμευε το κύρος και την επιρροή της Βρετανίας στην Ελλάδα Τον Αύγουστο του 1943 έξι αντιπρόσωποι των αντιστασιακών οργανώσεων - τέσσερις εκ των οποίων ανήκαν στο ΕΑΜ - και ο αρχηγός της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής ταξίαρχος Έντυ Μάγιερς πήγαν στο Κάιρο με σκοπό να αποσπάσουν από τον Γεώργιο Β΄ μια σαφή και κατηγορηματική δήλωση ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση συμφώνησε αλλά ο βασιλιάς ζήτησε τη συμβουλή του Τσώρτσιλ και του Ρούζβελτ που βρίσκονταν στο Κεμπέκ του Καναδά Οι δύο ηγέτες - μάλιστα ο αμερικανός πρόεδρος αγνοώντας τη θέση του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών ότι η επιστροφή του βασιλιά laquoσημαίνει πολιτική αναταραχή και ακόμη και εμφύλιο πόλεμοraquo - τον παρότρυναν να παραμείνει αμετάπειστος Στις 31 Αυγούστου ο Τσώρτσιλ διαβεβαίωσε τον Γεώργιο Β΄ ότι ανέμενε ενθέρμως την επιστροφή του στην Ελλάδα επικεφαλής του στρατού του και ότι θα παρέμενε εκεί έως τη στιγμή που οι Έλληνες θα εξέφραζαν τη βούλησή τους υπό ομαλές συνθήκες Καθώς η παραμονή τους στο Κάιρο ήταν πλέον άσκοπη οι αντιπρόσωποι των ανταρτικών οργανώσεων επέστρεψαν στην Ελλάδα ως τις αρχές Σεπτεμβρίου Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ήταν βέβαιο ότι οι Βρετανοί αποσκοπώντας στην επιβολή της μοναρχίας θα ακολουθούσαν πολιτική αποδυνάμωσης των αριστερών αντιστασιακών σχημάτων προς όφελος των αντίπαλων οργανώσεων Αυτός ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ προσπάθησε να σταθεροποιήσει τη θέση του Έτσι ενώ τα στρατεύματα κατοχής επιδίδονταν σε εκτεταμένες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις ανά την ενδοχώρα οι εμφύλιες συγκρούσεις που ξέσπασαν τον Οκτώβριο του 1943 μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ εγγράφονται στη φάση αυτή ως κορύφωση των υποκινούμενων ανταγωνισμών που επιτείνονται από τις αποκαλύψεις για δοσοληψίες του ΕΔΕΣ και με τους Γερμανούς Η προσωρινή αποκλιμάκωση της έντασης επιτεύχθηκε με τη συμφωνία Μυροφύλλου-Πλάκας στα τέλη Φεβρουαρίου 1944 η οποία ωστόσο παρέμεινε αποκλειστικά στρατιωτικού περιεχομένου Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ επεδίωκε μια πολιτική σύσκεψη και συμφωνία με σκοπό τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας Οι Βρετανοί όμως επέμειναν και τελικά επέβαλαν να διευθετηθούν οι στρατιωτικές διαφορές μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ πριν αρχίσει οποιαδήποτε συζήτηση πολιτικού περιεχομένου Αντιμετωπίζοντας ως ενδεχόμενη την αποτυχία της πολιτικής του για την επιστροφή του Γεωργίου Β΄ ο Τσώρτσιλ είχε ήδη αρχίσει να σχεδιάζει στρατιωτική επέμβαση εντέλοντας στις 29 Σεπτεμβρίου 1943 την αποστολή στην Ελλάδα μετά την αποχώρηση των Γερμανών 5000 Βρετανών στρατιωτών και δύναμης τεθωρακισμένων για να αντιμετωπιστούν όπως σημείωνε ο ίδιος στα απομνημονεύματά του laquoοχλοκρατικές εκδηλώσειςraquo ή laquoεπιδρομήraquo στην Αθήνα Η άνοιξη του 1944 αποτελεί την επόμενη φάση των προκλήσεων και των ανταγωνισμών ενώ οι όποιες διακηρύξεις περί laquoεθνικής ενότηταςraquo επαγγέλλουν εξ αρχής λεκτικά σχήματα άνευ περιεχομένου Η ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) τον Μάρτιο του 1944 από το ΕΑΜ είχε ως στόχο τη διοίκηση των εκτεταμένων περιοχών της χώρας που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό του αλλά και την καθιέρωση ενός διαφορετικού πόλου εξουσίας με τη θέσμιση ενός

κυβερνητικού σχήματος και του αντίστοιχου κυβερνητικού πλαισίου στην laquoΕλεύθερη Ελλάδαraquo Το ΕΑΜ διαμόρφωνε έτσι τη δική του εναλλακτική laquoλαϊκο-δημοκρατικήraquo πρόταση απέναντι στον κατακτητή και ταυτόχρονα απαντούσε στους συμμάχους και στα αστικά πολιτικά κόμματα που αγνοώντας το τάσσονταν ομόφωνα υπέρ της ανάληψης της αντιβασιλείας από τον Δαμασκηνό Η κρίση κορυφώνονταν στη φάση αυτή στη Μέση Ανατολή όταν το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονταν στην Αίγυπτο στασίασαν ζητώντας τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας με βάση την ΠΕΕΑ Ο χειρισμός της από τον Τσώρτσιλ ήταν ενδεικτικός της αποφασιστικότητάς του να επιβάλει την πολιτική του στους απρόθυμους Έλληνες Στις 9 Απριλίου 1944 ο Βρετανός πρωθυπουργός τηλεγράφησε στον πρέσβη στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση Ρέτζιναλντ Λήπερ

Έχουμε οριστικά συνάψει σχέσεις με τη νομίμως συσταθείσα ελληνική κυβέρνηση με επικεφαλής τον βασιλιά ο οποίος είναι σύμμαχος της Βρετανίας και δεν μπορεί να παραμεριστεί για να ικανοποιηθούν οι στιγμιαίες ορέξεις φιλόδοξων ασημαντοτήτων της εμιγκράτσιας Ούτε είναι δυνατόν η Ελλάδα να θεωρήσει συνταγματικούς εκφραστές της συγκεκριμένες ομάδες ανταρτών που σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν από τους ληστές και που εμφανίζονται ως σωτήρες της χώρας τους ενώ διαβιούν εις βάρος των τοπικών χωρικών1

Η βρετανική πολιτική υποστήριξη προσωρινά φάνηκε να διασφαλίζει τη θέση του Γεωργίου Β΄ και συνιστούσε το μοναδικό πλεονέκτημα που διέθετε η εξόριστη κυβέρνηση στη διεκδίκηση της εξουσίας Με προσωπικές διαταγές του Τσώρτσιλ ως τα τέλη Απριλίου 1944 το κίνημα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις είχε κατασταλεί τα αριστερά και αντιμοναρχικά στοιχεία εκκαθαρίστηκαν και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις απέκτησαν ακραιφνές αντικομμουνιστικό και μοναρχικό φρόνημα Η κατάσταση περιπλέχθηκε ακόμη περισσότερο μετά τα μέσα Απριλίου όταν μια μονάδα του ΕΛΑΣ διέλυσε την αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΚΑ και εκτέλεσε τον αρχηγό της συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό Ωστόσο αν και τα σχέδια για στρατιωτική επέμβαση ήδη εκπονούνταν την άνοιξη του 1944 οι Βρετανοί έδωσαν προτεραιότητα στη χρήση πολιτικών μέσων για την καταστολή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Οι Βρετανοί διατηρούσαν ένα μεγάλο μέρος του ελέγχου των πραγμάτων και στο μέτρο που είχαν μεταβιβάσει κάποιες αρμοδιότητες επενέβησαν άμεσα για να διασφαλίσουν τους στόχους τους Στις 26 Απριλίου 1944 διόρισαν στην πρωθυπουργία τον αντικομμουνιστή και έως τότε αντιμοναρχικό Γεώργιο Παπανδρέου ο οποίος τους είχε γνωστοποιήσει την πολιτική του παρουσία από το προηγούμενο καλοκαίρι βομβαρδίζοντάς τους με υπομνήματα περί του κομμουνιστικού κινδύνου που διέτρεχε η Ελλάδα

Ο Έλλην Τσώρτσιλ ή ο Έλλην Ντε Γκώλ Ο Παπανδρέου παρουσιάστηκε ως αντιμοναρχικός που τώρα θεωρούσε το ζήτημα της μοναρχίας laquoδευτερεύονraquo και ως laquoισχυρός άνδραςraquo (laquostrong manraquo) αλλά λίγες μόνον ώρες μετά την ορκωμοσία του στους δημοσιογραφικούς κύκλους του Καΐρου ψιθυριζόταν ότι επρόκειτο μάλλον περί laquoαχυρανθρώπουraquo (laquostraw manraquo) όπως σημείωνε ο Σεφέρης Η σπουδή του να αναλάβει υπό το βρετανικό χρίσμα την πρωθυπουργία προκάλεσε την έντονη δυσφορία των άλλων Ελλήνων πολιτικών και αξιωματούχων στο Κάιρο laquoΟρκίσθηκε πρωθυπουργός χωρίς κυβέρνηση χωρίς

1 WS Churchill The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952) σ 481

υπουργούςraquo σημείωσε στο Ημερολόγιο Κατοχής (2841944) ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος πρώην αντιπρόεδρος και υπουργός Εθνικής Άμυνας στην κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού πράγμα που έκανε τους ξένους δημοσιογράφους να απορούν laquoπώς ο ισχυρός αυτός ηγέτης δεν κατάφερε να επιβληθεί ηθικά σε δυό ή τρεις κατάλληλους ανθρώπους και να σχηματίσει κυβέρνησηraquo Όταν στις 24 Απριλίου 1944 σε συνομιλία του με τον Κανελλόπουλο ο Λήπερ επανέλαβε ότι ο Παπανδρέου είναι laquoο πραγματικά ισχυρός ηγέτηςraquo ο Κανελλόπουλος αμφισβήτησε έντονα τα λεγόμενα του Βρετανού πρέσβη

lsquoΕίναι περίεργο ότι ενώ πολιτεύεται ο κύριος Παπανδρέου πάνω από εικοσι πέντε χρόνια κι έφτασε στην ηλικία των πενήντα οχτώ ετών δεν έχει έξω από την επαρχία του σχεδόν κανέναν οπαδό στην Ελλάδα Είναι τάχα αυτό δείγμα ηγέτηrsquo lsquoΚι ο Τσώρτσιλrsquo μου λέει ο Λήπερ lsquoδεν αναγνωριζόταν ως ηγέτης πριν από το 1940 και δεν είχε οπαδούςrsquo

Ο Κανελλόπουλος επέμεινε ότι laquoη ανάρρηση του Παπανδρέου στην πρωθυπουργία πρόχειρα και βιαστικά [] θα παρεξηγηθεί βαθύτατα και θα rsquoχει κι εδώ και στην Ελλάδα δυσάρεστες συνέπειεςraquo και υπαινίχθηκε ότι ο νέος πρωθυπουργός ήταν ένας κατασκευασμένος από τους Βρετανούς ηγέτης ο οποίος εκμεταλλευόταν τις περιστάσεις για να ικανοποιήσει προσωπικές φιλοδοξίες Η απάντηση του Λήπερ την επόμενη ημέρα εμπεριείχε υπαινικτικά και αυτή τις βρετανικές προσδοκίες από τον Παπανδρέου

Μας είπε ανοιχτά και ξάστερα [ο Λήπερ] ότι ύστερα από την αποκάλυψη του γεγονότος ότι μια μερίδα ελληνική (δηλαδή το Κομμουνιστικό Κόμμα και το ΕΑΜ) στρέφεται προς άλλους προσανατολισμούς εξωτερικής πολιτικής η Ελλάς πρέπει να πάρει την οριστική απόφαση να δώσει τον κύριο τόνο στη μεσογειακή υπόστασή της συνδέοντας τον εαυτό της στενά με την Αγγλία [] lsquoΗ αγγλική άποψηrsquo πρόσθεσε [ο Λήπερ] lsquoείναι να γίνει αμέσως μια ισχυρή κυβέρνηση που η Αγγλία θα την καλύψει και θα την υποστηρίξει απόλυταrsquo

Τρεις ημέρες αργότερα ο Κανελλόπουλος έλεγε στον Σεφέρη laquolsquoΣπάνια είδα στη ζωή μου άνθρωπο που να έχει τέτοια δίψα της εξουσίαςrsquoraquo Πράγματι ο νέος πρωθυπουργός κατάφερε σύντομα να γίνει ενοχλητικός ακόμη και στους κύκλους της κυβέρνησής του laquoΔεν καταλαβαίνει τίποτε ακούει ότι του πει ο Leeper σα να ήταν η Αγία Γραφή ρητορεύει και κάνει μαλαγανιές βλαχοδημάρχουraquo σημείωνε ο Σεφέρης Ηγούμενος μιας κυβέρνησης που κατrsquo όνομα μόνο προωθούσε την εθνική ενότητα παρασύρονταν - κακέκτυπο του Ντε Γκώλ - σε μύθους περί της laquoεπαναστατικότηταςraquo του εγχειρήματός του Σε μια χαρακτηριστική συνομιλία με τον Σεφέρη στις 12 Ιουλίου ο Παπανδρέου του είπε

lsquoΠοιος θα κάνει την επανάσταση Η επανάσταση θα γίνει πρέπει να γίνει ποιος θα την κάνει Θα την κάνει ο συρφετός όχι ndash θα την κάνει η Κυβέρνηση Η Κυβέρνησή μου θα είναι επαναστατική Κυβέρνησηrsquo Ρητορεύει σα μεθυσμένος Έχεις όρεξη να του πεις κι αν με ρωτήσουν Εναντίον τίνος κάνει η κυβέρνησή σας την επανάσταση τι νrsquo απαντήσω Σωπαίνω

Το laquoΕθνικόν Συμβόλαιονraquo του Λιβάνου

Το συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο του 1944 αποτέλεσε την μοναδική ίσως ευκαιρία για την επίτευξη της υπέρβασης στην κατεύθυνση μιας κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo αντιπροσωπευτικής των κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων που εξέφραζαν τη νέα κοινωνική και πολιτική δυναμική όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στην κατεχόμενη Ελλάδα στο στράτευμα και το ελληνικό στοιχείο που είχε κατακλύσει την Μέση Ανατολή Αποδείχτηκε ένα laquoμεθοδευμένο παιχνίδιraquo ένα laquoπροκατασκευασμένο σενάριοraquo στο οποίο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ θα έπρεπε είτε να αποδεχθούν τον απόλυτο υποβιβασμό τους είτε να βρεθούν αντιμέτωποι με ένα πρακτικά ενιαίο μέτωπο υποστηριζόμενο από τη Βρετανία Τη στιγμή εκείνη σε μια επιτυχία της για την εποχή η σοβιετική κατασκοπεία ενημέρωνε τον Δημητρώφ όπως προκύπτει από το προσωπικό του αρχείο για την laquoτακτική πλαγιοκόπησης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που συμφωνήθηκε μεταξύ Παπανδρέου και Λήπερ τις παραμονές της διάσκεψης των Ελλήνων εκπροσώπων στη Βηρυττό στις 17 Μαΐουraquo

lsquo1 Στη διάσκεψη ένας από τους αντιπροσώπους θα κατηγορήσει το ΕΑΜ και θα ζητήσει τη διάλυση του ΕΛΑΣ2 Ο Παπανδρέου θα αρνηθεί τη διάλυση του ΕΛΑΣ θα ζητήσει όμως την αναδιοργάνωσή του υπό την ηγεσία της εθνικής κυβέρνησης και το μετασχηματισμό του σε εθνικό στρατό Αν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν φέρει αντίρρηση σε αυτό ο Παπανδρέου θα συγκατατεθεί στην συμμετοχή των εκπροσώπων τους στην κυβέρνησηrsquo2

Η υπογραφή της συμφωνίας από τους εκπροσώπους του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ επιβεβαίωσε την αποτελεσματικότητα της ακολουθούμενης βρετανικής πολιτικής στο laquoελληνικό ζήτημαraquo έναντι των επιφυλάξεων για την όποια εμπλοκή των Σοβιετικών στα ελληνικά πράγματα Αντίστοιχα η προσωρινή υπαναχώρηση ως προς τα υπογραφέντα στην Ελλάδα και ο σκεπτικισμός που ακολούθησε την επιστροφή της ΕΑΜικής αντιπροσωπείας δεν συνδέθηκε απλά με την υπονομευμένη εν τη γενέσει laquoεθνική ενότηταraquo και το laquoσυμβόλαιοraquo του Λιβάνου Συναρτήθηκε απολύτως και με την ύπαρξη ενός διαφορετικού δρόμου για την εξουσία που ενυπήρχε στο εσωτερικό του ΕΑΜικού κινήματος και που διέτρεχε τις κοινωνικές και πολιτικές συνιστώσες του Επρόκειτο για ένα μειοψηφικό ρεύμα μια διαφορετική άποψη που εκπορευόταν από τις επιφυλάξεις απέναντι στους Βρετανούς συμμάχους και στον αστικό πολιτικό κόσμο αλλά που προσέκρουε στο εσωτερικό μέτωπο κυρίως στην - επιβεβλημένη από τη στάση της ΕΣΣΔ - προσήλωση της κομμουνιστικής ηγεσίας στη γραμμή της νομιμότητας Έτσι παρά τις ταλαντεύσεις και τις εκφρασμένες διαφωνίες μετά από διαπραγματεύσεις στα τέλη Ιουλίου 1944 το ΕΑΜ δήλωσε την επιθυμία του να συμμετάσχει στην κυβέρνηση υπό τον όρο να αντικατασταθεί ο Παπανδρέου Αντιμέτωπος με την αξίωση του ΕΑΜ ο Παπανδρέου προσωρινά συμφώνησε να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία υπό τον όρο να αναλάβει την αντιπροεδρία της κυβέρνησης και το υπουργείο Εξωτερικών διότι θεωρούσε εαυτόν laquoσημαντική προσωπικότητα της Ελλάδαςraquo και τον μοναδικό πολιτικό που ήταν αναντικατάστατος στα ελληνικά πολιτικά πράγματα Την παραίτησή του απαγόρευσε ο Τσώρτσιλ το σημείωμα του οποίου προς τον ΄Ηντεν ήταν αποκαλυπτικό του εύρους της υποστήριξης των Βρετανών προς την επιλογή Παπανδρέου

2 Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ 49574177 laquoΑναφορά Φίτιν προς Δημητρώφraquo 20 Μαΐου 1944

Δεν μπορούμε να παίρνουμε υπό την προστασία μας κάποιον έτσι όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον πετάμε στους λύκους με τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών [] Είτε θα υποστηρίξουμε τον Παπανδρέου αν χρειαστεί και με τη βία όπως έχουμε συμφωνήσει είτε θα πάψουμε να έχουμε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα [έμφαση των συγγραφέων]3

Ως ήσσων εταίρος το ΕΑΜ ενέδωσε και εισήλθε στην κυβέρνηση ενώ οι αποφάσεις για το πολιτειακό ζήτημα αναβλήθηκαν για μετά την απελευθέρωση Αναγνωρίζοντας την έκταση του αντιμοναρχικού αισθήματος στην Ελλάδα το βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο επεδίωκε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορηματικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Όμως ο Τσώρτσιλ είχε και πάλι αντιρρήσεις ενώ ο Γεώργιος Β΄ δήλωσε στους Βρετανούς ότι σκόπευε να επιστρέψει στη χώρα πριν από οποιοδήποτε δημοψήφισμα Η βρετανική στρατιωτική ηγεσία ανησυχούσε εξαιτίας της πολιτικής πίεσης που δεχόταν προκειμένου να υποστηρίξει στρατιωτικά την πολιτική του υπουργείου Εξωτερικών στην Ελλάδα Όπως σημείωσε στο ημερολόγιό του στα μέσα Ιουλίου του 1944 ο Άλανμπρουκ αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου οι στρατιωτικοί προσπάθησαν

να προφυλαχθούν από τα έξαλλα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του δυσάρεστου πρέσβη κ Λήπερ Όπως το βλέπω εγώ η ομάδα αυτή προετοιμάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα μια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση με τη στρατιωτική ισχύ Μπορώ να προβλέψω μια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσμευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα [] Ολόκληρη η μελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεμάτη κινδύνους το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λήπερ φαίνονται να μαγειρεύουν πολύ μεγάλες φασαρίες για μας στο μέλλον ιδίως εφόσον επιμένουν να διατηρούν τον βασιλιά ως προστατευόμενό τους και να τον κρύβουν στα μετόπισθεν ενώ οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να μην δεχθούν την επιστροφή του

Ήδη από τον Μάιο ο Τσώρτσιλ τόνιζε στον Ήντεν ότι οι βρετανικές αυτές δυνάμεις θα στέλνονταν στην Ελλάδα όχι για να πολεμήσουν τους Γερμανούς laquoαλλά μόνο για να διατηρήσουν την τάξηraquo Τον ίδιο μήνα ανήσυχοι από την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην κεντρική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη η οποία φάνηκε να απειλεί τους βρετανικούς στόχους στην Ελλάδα ο Βρετανός πρωθυπουργός προσέγγισε τον Στάλιν με σκοπό να καταλήξει σε συμφωνία μαζί του ώστε οι Σοβιετικοί και οι Βρετανοί να αναλάβουν τη ρύθμιση των υποθέσεων της Ρουμανίας και της Ελλάδας αντίστοιχα Ο Στάλιν συμφώνησε υπό τον όρο ότι θα συμφωνούσε και ο Ρούζβελτ Ο πρόεδρος των ΗΠΑ πείστηκε από τον Τσώρτσιλ να δώσει τη συγκατάθεσή του σε μια πρωτοβουλία που ο ίδιος θεωρούσε προσωρινό διακανονισμό εν καιρώ πολέμου και με τρίμηνη διάρκεια Αυτό έγινε τον Ιούλιο του 1944 δέκα μήνες μετά την απόφαση του Τσώρτσιλ να στείλει βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα

Ρώμη 21 Αυγούστου 1944

3 Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) FO 37143734 R12782 Τσώρτσιλ προς Ήντεν 6 Αυγούστου 1944

Στις 21 Αυγούστου 1944 μετά από αίτημα του Έλληνα πρωθυπουργού ο Τσώρτσιλ συναντήθηκε στη Ρώμη με τον Παπανδρέου Στην επιστροφή του από το ταξίδι ο Παπανδρέου διαβεβαίωσε τον Κανελλόπουλο ότι η συνάντησή του με τον Βρετανό πρωθυπουργό έγινε

lsquoμόνο για να γνωρισθούμε Αγαπητέ μου φρέσκος αέρας ήταν η κουβέντα μας Τον είπα τον Τσώρτσιλ μεγάλο άνδρα με είπε σπουδαίον Φρέσκος αέρας ήταν η συζήτησηrsquo

Σύμφωνα με το πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ - Παπανδρέου που απόκειται στο αρχείο του τότε υφυπουργού Εξωτερικών Φίλιππου Δραγούμη η συνάντηση δεν απέπνεε laquoφρέσκο αέραraquo αλλά laquoπνεύμα υποτέλειαςraquo4 Από ελληνικής πλευράς απέναντι στην πολυμελή βρετανική αντιπροσωπεία παρών στη Ρώμη το απόγευμα της 21ης Αυγούστου 1944 ήταν μόνον ο Παπανδρέου με τη διπλή ιδιότητα του πρωθυπουργού και υπουργού των Εξωτερικών Συνοδευόταν από τον Ραούλ Ρωσσέτη ιδιαίτερο γραμματέα του Γεωργίου Β΄ ενώ η απουσία του υφυπουργού Εξωτερικών Δραγούμη υπογραμμίζει ίσως το απόρρητο των συνομιλιών αλλά και τις δεσμεύσεις που ο Γ Παπανδρέου είχε αναλάβει απέναντι στους Βρετανούς υπέρ του βασιλιά Στην αρχή της συζήτησης ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι laquoεάν η βρετανική πολιτική παρέμενε σταθερή και αυστηρή [firm] το μέλλον της Ελλάδας ήταν εξασφαλισμένοraquo Βραχυπρόθεσμα όμως η χώρα τελούσε υπό laquoπροσωρινό σύνταγμαraquo και γιrsquo αυτό έπρεπε να διενεργηθούν εκλογές το συντομότερο δυνατόν ώστε laquoη ελληνική κυβέρνηση να αποκτήσει σταθερή βάσηraquo το πρόβλημα για τον Παπανδρέου laquoεπί του παρόντοςraquo ήταν ότι

το ελληνικό κράτος ήταν άοπλο και τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια οργανώσεων που αντιπροσώπευαν μόνο μια μειοψηφία Το πρόγραμμά του ήταν να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση και να διασφαλίσει ότι το Κράτος θα ήλεγχε τις ένοπλες δυνάμεις - τον Στρατό τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία Για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο να δημιουργήσει έναν Εθνικό Στρατό και Αστυνομία και για να επιτύχει αυτόν τον στόχο θα ήταν απαραίτητη η βρετανική ένοπλη βοήθεια [έμφαση των συγγραφέων]

Χωρίς διπλωματικές περιστροφές ο Παπανδρέου ζητούσε από τον Τσώρτσιλ τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ένοπλων σχηματισμών Ηγεμονικοί οι Βρετανοί προτίμησαν να μην κοινοποιήσουν στον Έλληνα πρωθυπουργό την ειλημμένη απόφασή τους να αποστείλουν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα φοβούμενοι διαρροές στο Κάιρο και αρνητικές αντιδράσεις εκ μέρους του βρετανικού τύπου και της Βουλής των Κοινοτήτων Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να δώσει υποσχέσεις ή να αναλάβει υποχρεώσεις επrsquo αυτού ωστόσο μελετούσε το ζήτημα της αποστολής βρετανικών δυνάμεων laquoγια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της κυβερνητικής τάξης στην Ελλάδαraquomiddot ήταν όμως laquoεξόχως σημαντικό να μην υπάρξει καμμία δημόσια συζήτηση ακόμη και της πιθανότητας να αποσταλεί βρετανική

4 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Φάκελος 631 lsquoMinutes of an Anglo-Greek Conference at Rome 21st August 1944 615pm to 7pmrsquo∙ χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ και Παπανδρέου στη Ρώμη 21 Αυγούστου 1944 Το επτασέλιδο κείμενο έχει συνταχθεί στην αγγλική και δεν φέρει υπογραφή Το συγκεκριμένο έγγραφο παρουσιάζεται για πρώτη φορά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

κυβερνητικού σχήματος και του αντίστοιχου κυβερνητικού πλαισίου στην laquoΕλεύθερη Ελλάδαraquo Το ΕΑΜ διαμόρφωνε έτσι τη δική του εναλλακτική laquoλαϊκο-δημοκρατικήraquo πρόταση απέναντι στον κατακτητή και ταυτόχρονα απαντούσε στους συμμάχους και στα αστικά πολιτικά κόμματα που αγνοώντας το τάσσονταν ομόφωνα υπέρ της ανάληψης της αντιβασιλείας από τον Δαμασκηνό Η κρίση κορυφώνονταν στη φάση αυτή στη Μέση Ανατολή όταν το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονταν στην Αίγυπτο στασίασαν ζητώντας τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας με βάση την ΠΕΕΑ Ο χειρισμός της από τον Τσώρτσιλ ήταν ενδεικτικός της αποφασιστικότητάς του να επιβάλει την πολιτική του στους απρόθυμους Έλληνες Στις 9 Απριλίου 1944 ο Βρετανός πρωθυπουργός τηλεγράφησε στον πρέσβη στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση Ρέτζιναλντ Λήπερ

Έχουμε οριστικά συνάψει σχέσεις με τη νομίμως συσταθείσα ελληνική κυβέρνηση με επικεφαλής τον βασιλιά ο οποίος είναι σύμμαχος της Βρετανίας και δεν μπορεί να παραμεριστεί για να ικανοποιηθούν οι στιγμιαίες ορέξεις φιλόδοξων ασημαντοτήτων της εμιγκράτσιας Ούτε είναι δυνατόν η Ελλάδα να θεωρήσει συνταγματικούς εκφραστές της συγκεκριμένες ομάδες ανταρτών που σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν από τους ληστές και που εμφανίζονται ως σωτήρες της χώρας τους ενώ διαβιούν εις βάρος των τοπικών χωρικών1

Η βρετανική πολιτική υποστήριξη προσωρινά φάνηκε να διασφαλίζει τη θέση του Γεωργίου Β΄ και συνιστούσε το μοναδικό πλεονέκτημα που διέθετε η εξόριστη κυβέρνηση στη διεκδίκηση της εξουσίας Με προσωπικές διαταγές του Τσώρτσιλ ως τα τέλη Απριλίου 1944 το κίνημα στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις είχε κατασταλεί τα αριστερά και αντιμοναρχικά στοιχεία εκκαθαρίστηκαν και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις απέκτησαν ακραιφνές αντικομμουνιστικό και μοναρχικό φρόνημα Η κατάσταση περιπλέχθηκε ακόμη περισσότερο μετά τα μέσα Απριλίου όταν μια μονάδα του ΕΛΑΣ διέλυσε την αντιστασιακή οργάνωση ΕΚΚΑ και εκτέλεσε τον αρχηγό της συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό Ωστόσο αν και τα σχέδια για στρατιωτική επέμβαση ήδη εκπονούνταν την άνοιξη του 1944 οι Βρετανοί έδωσαν προτεραιότητα στη χρήση πολιτικών μέσων για την καταστολή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Οι Βρετανοί διατηρούσαν ένα μεγάλο μέρος του ελέγχου των πραγμάτων και στο μέτρο που είχαν μεταβιβάσει κάποιες αρμοδιότητες επενέβησαν άμεσα για να διασφαλίσουν τους στόχους τους Στις 26 Απριλίου 1944 διόρισαν στην πρωθυπουργία τον αντικομμουνιστή και έως τότε αντιμοναρχικό Γεώργιο Παπανδρέου ο οποίος τους είχε γνωστοποιήσει την πολιτική του παρουσία από το προηγούμενο καλοκαίρι βομβαρδίζοντάς τους με υπομνήματα περί του κομμουνιστικού κινδύνου που διέτρεχε η Ελλάδα

Ο Έλλην Τσώρτσιλ ή ο Έλλην Ντε Γκώλ Ο Παπανδρέου παρουσιάστηκε ως αντιμοναρχικός που τώρα θεωρούσε το ζήτημα της μοναρχίας laquoδευτερεύονraquo και ως laquoισχυρός άνδραςraquo (laquostrong manraquo) αλλά λίγες μόνον ώρες μετά την ορκωμοσία του στους δημοσιογραφικούς κύκλους του Καΐρου ψιθυριζόταν ότι επρόκειτο μάλλον περί laquoαχυρανθρώπουraquo (laquostraw manraquo) όπως σημείωνε ο Σεφέρης Η σπουδή του να αναλάβει υπό το βρετανικό χρίσμα την πρωθυπουργία προκάλεσε την έντονη δυσφορία των άλλων Ελλήνων πολιτικών και αξιωματούχων στο Κάιρο laquoΟρκίσθηκε πρωθυπουργός χωρίς κυβέρνηση χωρίς

1 WS Churchill The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952) σ 481

υπουργούςraquo σημείωσε στο Ημερολόγιο Κατοχής (2841944) ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος πρώην αντιπρόεδρος και υπουργός Εθνικής Άμυνας στην κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού πράγμα που έκανε τους ξένους δημοσιογράφους να απορούν laquoπώς ο ισχυρός αυτός ηγέτης δεν κατάφερε να επιβληθεί ηθικά σε δυό ή τρεις κατάλληλους ανθρώπους και να σχηματίσει κυβέρνησηraquo Όταν στις 24 Απριλίου 1944 σε συνομιλία του με τον Κανελλόπουλο ο Λήπερ επανέλαβε ότι ο Παπανδρέου είναι laquoο πραγματικά ισχυρός ηγέτηςraquo ο Κανελλόπουλος αμφισβήτησε έντονα τα λεγόμενα του Βρετανού πρέσβη

lsquoΕίναι περίεργο ότι ενώ πολιτεύεται ο κύριος Παπανδρέου πάνω από εικοσι πέντε χρόνια κι έφτασε στην ηλικία των πενήντα οχτώ ετών δεν έχει έξω από την επαρχία του σχεδόν κανέναν οπαδό στην Ελλάδα Είναι τάχα αυτό δείγμα ηγέτηrsquo lsquoΚι ο Τσώρτσιλrsquo μου λέει ο Λήπερ lsquoδεν αναγνωριζόταν ως ηγέτης πριν από το 1940 και δεν είχε οπαδούςrsquo

Ο Κανελλόπουλος επέμεινε ότι laquoη ανάρρηση του Παπανδρέου στην πρωθυπουργία πρόχειρα και βιαστικά [] θα παρεξηγηθεί βαθύτατα και θα rsquoχει κι εδώ και στην Ελλάδα δυσάρεστες συνέπειεςraquo και υπαινίχθηκε ότι ο νέος πρωθυπουργός ήταν ένας κατασκευασμένος από τους Βρετανούς ηγέτης ο οποίος εκμεταλλευόταν τις περιστάσεις για να ικανοποιήσει προσωπικές φιλοδοξίες Η απάντηση του Λήπερ την επόμενη ημέρα εμπεριείχε υπαινικτικά και αυτή τις βρετανικές προσδοκίες από τον Παπανδρέου

Μας είπε ανοιχτά και ξάστερα [ο Λήπερ] ότι ύστερα από την αποκάλυψη του γεγονότος ότι μια μερίδα ελληνική (δηλαδή το Κομμουνιστικό Κόμμα και το ΕΑΜ) στρέφεται προς άλλους προσανατολισμούς εξωτερικής πολιτικής η Ελλάς πρέπει να πάρει την οριστική απόφαση να δώσει τον κύριο τόνο στη μεσογειακή υπόστασή της συνδέοντας τον εαυτό της στενά με την Αγγλία [] lsquoΗ αγγλική άποψηrsquo πρόσθεσε [ο Λήπερ] lsquoείναι να γίνει αμέσως μια ισχυρή κυβέρνηση που η Αγγλία θα την καλύψει και θα την υποστηρίξει απόλυταrsquo

Τρεις ημέρες αργότερα ο Κανελλόπουλος έλεγε στον Σεφέρη laquolsquoΣπάνια είδα στη ζωή μου άνθρωπο που να έχει τέτοια δίψα της εξουσίαςrsquoraquo Πράγματι ο νέος πρωθυπουργός κατάφερε σύντομα να γίνει ενοχλητικός ακόμη και στους κύκλους της κυβέρνησής του laquoΔεν καταλαβαίνει τίποτε ακούει ότι του πει ο Leeper σα να ήταν η Αγία Γραφή ρητορεύει και κάνει μαλαγανιές βλαχοδημάρχουraquo σημείωνε ο Σεφέρης Ηγούμενος μιας κυβέρνησης που κατrsquo όνομα μόνο προωθούσε την εθνική ενότητα παρασύρονταν - κακέκτυπο του Ντε Γκώλ - σε μύθους περί της laquoεπαναστατικότηταςraquo του εγχειρήματός του Σε μια χαρακτηριστική συνομιλία με τον Σεφέρη στις 12 Ιουλίου ο Παπανδρέου του είπε

lsquoΠοιος θα κάνει την επανάσταση Η επανάσταση θα γίνει πρέπει να γίνει ποιος θα την κάνει Θα την κάνει ο συρφετός όχι ndash θα την κάνει η Κυβέρνηση Η Κυβέρνησή μου θα είναι επαναστατική Κυβέρνησηrsquo Ρητορεύει σα μεθυσμένος Έχεις όρεξη να του πεις κι αν με ρωτήσουν Εναντίον τίνος κάνει η κυβέρνησή σας την επανάσταση τι νrsquo απαντήσω Σωπαίνω

Το laquoΕθνικόν Συμβόλαιονraquo του Λιβάνου

Το συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο του 1944 αποτέλεσε την μοναδική ίσως ευκαιρία για την επίτευξη της υπέρβασης στην κατεύθυνση μιας κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo αντιπροσωπευτικής των κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων που εξέφραζαν τη νέα κοινωνική και πολιτική δυναμική όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στην κατεχόμενη Ελλάδα στο στράτευμα και το ελληνικό στοιχείο που είχε κατακλύσει την Μέση Ανατολή Αποδείχτηκε ένα laquoμεθοδευμένο παιχνίδιraquo ένα laquoπροκατασκευασμένο σενάριοraquo στο οποίο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ θα έπρεπε είτε να αποδεχθούν τον απόλυτο υποβιβασμό τους είτε να βρεθούν αντιμέτωποι με ένα πρακτικά ενιαίο μέτωπο υποστηριζόμενο από τη Βρετανία Τη στιγμή εκείνη σε μια επιτυχία της για την εποχή η σοβιετική κατασκοπεία ενημέρωνε τον Δημητρώφ όπως προκύπτει από το προσωπικό του αρχείο για την laquoτακτική πλαγιοκόπησης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που συμφωνήθηκε μεταξύ Παπανδρέου και Λήπερ τις παραμονές της διάσκεψης των Ελλήνων εκπροσώπων στη Βηρυττό στις 17 Μαΐουraquo

lsquo1 Στη διάσκεψη ένας από τους αντιπροσώπους θα κατηγορήσει το ΕΑΜ και θα ζητήσει τη διάλυση του ΕΛΑΣ2 Ο Παπανδρέου θα αρνηθεί τη διάλυση του ΕΛΑΣ θα ζητήσει όμως την αναδιοργάνωσή του υπό την ηγεσία της εθνικής κυβέρνησης και το μετασχηματισμό του σε εθνικό στρατό Αν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν φέρει αντίρρηση σε αυτό ο Παπανδρέου θα συγκατατεθεί στην συμμετοχή των εκπροσώπων τους στην κυβέρνησηrsquo2

Η υπογραφή της συμφωνίας από τους εκπροσώπους του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ επιβεβαίωσε την αποτελεσματικότητα της ακολουθούμενης βρετανικής πολιτικής στο laquoελληνικό ζήτημαraquo έναντι των επιφυλάξεων για την όποια εμπλοκή των Σοβιετικών στα ελληνικά πράγματα Αντίστοιχα η προσωρινή υπαναχώρηση ως προς τα υπογραφέντα στην Ελλάδα και ο σκεπτικισμός που ακολούθησε την επιστροφή της ΕΑΜικής αντιπροσωπείας δεν συνδέθηκε απλά με την υπονομευμένη εν τη γενέσει laquoεθνική ενότηταraquo και το laquoσυμβόλαιοraquo του Λιβάνου Συναρτήθηκε απολύτως και με την ύπαρξη ενός διαφορετικού δρόμου για την εξουσία που ενυπήρχε στο εσωτερικό του ΕΑΜικού κινήματος και που διέτρεχε τις κοινωνικές και πολιτικές συνιστώσες του Επρόκειτο για ένα μειοψηφικό ρεύμα μια διαφορετική άποψη που εκπορευόταν από τις επιφυλάξεις απέναντι στους Βρετανούς συμμάχους και στον αστικό πολιτικό κόσμο αλλά που προσέκρουε στο εσωτερικό μέτωπο κυρίως στην - επιβεβλημένη από τη στάση της ΕΣΣΔ - προσήλωση της κομμουνιστικής ηγεσίας στη γραμμή της νομιμότητας Έτσι παρά τις ταλαντεύσεις και τις εκφρασμένες διαφωνίες μετά από διαπραγματεύσεις στα τέλη Ιουλίου 1944 το ΕΑΜ δήλωσε την επιθυμία του να συμμετάσχει στην κυβέρνηση υπό τον όρο να αντικατασταθεί ο Παπανδρέου Αντιμέτωπος με την αξίωση του ΕΑΜ ο Παπανδρέου προσωρινά συμφώνησε να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία υπό τον όρο να αναλάβει την αντιπροεδρία της κυβέρνησης και το υπουργείο Εξωτερικών διότι θεωρούσε εαυτόν laquoσημαντική προσωπικότητα της Ελλάδαςraquo και τον μοναδικό πολιτικό που ήταν αναντικατάστατος στα ελληνικά πολιτικά πράγματα Την παραίτησή του απαγόρευσε ο Τσώρτσιλ το σημείωμα του οποίου προς τον ΄Ηντεν ήταν αποκαλυπτικό του εύρους της υποστήριξης των Βρετανών προς την επιλογή Παπανδρέου

2 Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ 49574177 laquoΑναφορά Φίτιν προς Δημητρώφraquo 20 Μαΐου 1944

Δεν μπορούμε να παίρνουμε υπό την προστασία μας κάποιον έτσι όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον πετάμε στους λύκους με τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών [] Είτε θα υποστηρίξουμε τον Παπανδρέου αν χρειαστεί και με τη βία όπως έχουμε συμφωνήσει είτε θα πάψουμε να έχουμε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα [έμφαση των συγγραφέων]3

Ως ήσσων εταίρος το ΕΑΜ ενέδωσε και εισήλθε στην κυβέρνηση ενώ οι αποφάσεις για το πολιτειακό ζήτημα αναβλήθηκαν για μετά την απελευθέρωση Αναγνωρίζοντας την έκταση του αντιμοναρχικού αισθήματος στην Ελλάδα το βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο επεδίωκε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορηματικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Όμως ο Τσώρτσιλ είχε και πάλι αντιρρήσεις ενώ ο Γεώργιος Β΄ δήλωσε στους Βρετανούς ότι σκόπευε να επιστρέψει στη χώρα πριν από οποιοδήποτε δημοψήφισμα Η βρετανική στρατιωτική ηγεσία ανησυχούσε εξαιτίας της πολιτικής πίεσης που δεχόταν προκειμένου να υποστηρίξει στρατιωτικά την πολιτική του υπουργείου Εξωτερικών στην Ελλάδα Όπως σημείωσε στο ημερολόγιό του στα μέσα Ιουλίου του 1944 ο Άλανμπρουκ αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου οι στρατιωτικοί προσπάθησαν

να προφυλαχθούν από τα έξαλλα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του δυσάρεστου πρέσβη κ Λήπερ Όπως το βλέπω εγώ η ομάδα αυτή προετοιμάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα μια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση με τη στρατιωτική ισχύ Μπορώ να προβλέψω μια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσμευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα [] Ολόκληρη η μελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεμάτη κινδύνους το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λήπερ φαίνονται να μαγειρεύουν πολύ μεγάλες φασαρίες για μας στο μέλλον ιδίως εφόσον επιμένουν να διατηρούν τον βασιλιά ως προστατευόμενό τους και να τον κρύβουν στα μετόπισθεν ενώ οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να μην δεχθούν την επιστροφή του

Ήδη από τον Μάιο ο Τσώρτσιλ τόνιζε στον Ήντεν ότι οι βρετανικές αυτές δυνάμεις θα στέλνονταν στην Ελλάδα όχι για να πολεμήσουν τους Γερμανούς laquoαλλά μόνο για να διατηρήσουν την τάξηraquo Τον ίδιο μήνα ανήσυχοι από την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην κεντρική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη η οποία φάνηκε να απειλεί τους βρετανικούς στόχους στην Ελλάδα ο Βρετανός πρωθυπουργός προσέγγισε τον Στάλιν με σκοπό να καταλήξει σε συμφωνία μαζί του ώστε οι Σοβιετικοί και οι Βρετανοί να αναλάβουν τη ρύθμιση των υποθέσεων της Ρουμανίας και της Ελλάδας αντίστοιχα Ο Στάλιν συμφώνησε υπό τον όρο ότι θα συμφωνούσε και ο Ρούζβελτ Ο πρόεδρος των ΗΠΑ πείστηκε από τον Τσώρτσιλ να δώσει τη συγκατάθεσή του σε μια πρωτοβουλία που ο ίδιος θεωρούσε προσωρινό διακανονισμό εν καιρώ πολέμου και με τρίμηνη διάρκεια Αυτό έγινε τον Ιούλιο του 1944 δέκα μήνες μετά την απόφαση του Τσώρτσιλ να στείλει βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα

Ρώμη 21 Αυγούστου 1944

3 Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) FO 37143734 R12782 Τσώρτσιλ προς Ήντεν 6 Αυγούστου 1944

Στις 21 Αυγούστου 1944 μετά από αίτημα του Έλληνα πρωθυπουργού ο Τσώρτσιλ συναντήθηκε στη Ρώμη με τον Παπανδρέου Στην επιστροφή του από το ταξίδι ο Παπανδρέου διαβεβαίωσε τον Κανελλόπουλο ότι η συνάντησή του με τον Βρετανό πρωθυπουργό έγινε

lsquoμόνο για να γνωρισθούμε Αγαπητέ μου φρέσκος αέρας ήταν η κουβέντα μας Τον είπα τον Τσώρτσιλ μεγάλο άνδρα με είπε σπουδαίον Φρέσκος αέρας ήταν η συζήτησηrsquo

Σύμφωνα με το πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ - Παπανδρέου που απόκειται στο αρχείο του τότε υφυπουργού Εξωτερικών Φίλιππου Δραγούμη η συνάντηση δεν απέπνεε laquoφρέσκο αέραraquo αλλά laquoπνεύμα υποτέλειαςraquo4 Από ελληνικής πλευράς απέναντι στην πολυμελή βρετανική αντιπροσωπεία παρών στη Ρώμη το απόγευμα της 21ης Αυγούστου 1944 ήταν μόνον ο Παπανδρέου με τη διπλή ιδιότητα του πρωθυπουργού και υπουργού των Εξωτερικών Συνοδευόταν από τον Ραούλ Ρωσσέτη ιδιαίτερο γραμματέα του Γεωργίου Β΄ ενώ η απουσία του υφυπουργού Εξωτερικών Δραγούμη υπογραμμίζει ίσως το απόρρητο των συνομιλιών αλλά και τις δεσμεύσεις που ο Γ Παπανδρέου είχε αναλάβει απέναντι στους Βρετανούς υπέρ του βασιλιά Στην αρχή της συζήτησης ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι laquoεάν η βρετανική πολιτική παρέμενε σταθερή και αυστηρή [firm] το μέλλον της Ελλάδας ήταν εξασφαλισμένοraquo Βραχυπρόθεσμα όμως η χώρα τελούσε υπό laquoπροσωρινό σύνταγμαraquo και γιrsquo αυτό έπρεπε να διενεργηθούν εκλογές το συντομότερο δυνατόν ώστε laquoη ελληνική κυβέρνηση να αποκτήσει σταθερή βάσηraquo το πρόβλημα για τον Παπανδρέου laquoεπί του παρόντοςraquo ήταν ότι

το ελληνικό κράτος ήταν άοπλο και τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια οργανώσεων που αντιπροσώπευαν μόνο μια μειοψηφία Το πρόγραμμά του ήταν να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση και να διασφαλίσει ότι το Κράτος θα ήλεγχε τις ένοπλες δυνάμεις - τον Στρατό τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία Για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο να δημιουργήσει έναν Εθνικό Στρατό και Αστυνομία και για να επιτύχει αυτόν τον στόχο θα ήταν απαραίτητη η βρετανική ένοπλη βοήθεια [έμφαση των συγγραφέων]

Χωρίς διπλωματικές περιστροφές ο Παπανδρέου ζητούσε από τον Τσώρτσιλ τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ένοπλων σχηματισμών Ηγεμονικοί οι Βρετανοί προτίμησαν να μην κοινοποιήσουν στον Έλληνα πρωθυπουργό την ειλημμένη απόφασή τους να αποστείλουν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα φοβούμενοι διαρροές στο Κάιρο και αρνητικές αντιδράσεις εκ μέρους του βρετανικού τύπου και της Βουλής των Κοινοτήτων Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να δώσει υποσχέσεις ή να αναλάβει υποχρεώσεις επrsquo αυτού ωστόσο μελετούσε το ζήτημα της αποστολής βρετανικών δυνάμεων laquoγια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της κυβερνητικής τάξης στην Ελλάδαraquomiddot ήταν όμως laquoεξόχως σημαντικό να μην υπάρξει καμμία δημόσια συζήτηση ακόμη και της πιθανότητας να αποσταλεί βρετανική

4 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Φάκελος 631 lsquoMinutes of an Anglo-Greek Conference at Rome 21st August 1944 615pm to 7pmrsquo∙ χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ και Παπανδρέου στη Ρώμη 21 Αυγούστου 1944 Το επτασέλιδο κείμενο έχει συνταχθεί στην αγγλική και δεν φέρει υπογραφή Το συγκεκριμένο έγγραφο παρουσιάζεται για πρώτη φορά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

υπουργούςraquo σημείωσε στο Ημερολόγιο Κατοχής (2841944) ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος πρώην αντιπρόεδρος και υπουργός Εθνικής Άμυνας στην κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού πράγμα που έκανε τους ξένους δημοσιογράφους να απορούν laquoπώς ο ισχυρός αυτός ηγέτης δεν κατάφερε να επιβληθεί ηθικά σε δυό ή τρεις κατάλληλους ανθρώπους και να σχηματίσει κυβέρνησηraquo Όταν στις 24 Απριλίου 1944 σε συνομιλία του με τον Κανελλόπουλο ο Λήπερ επανέλαβε ότι ο Παπανδρέου είναι laquoο πραγματικά ισχυρός ηγέτηςraquo ο Κανελλόπουλος αμφισβήτησε έντονα τα λεγόμενα του Βρετανού πρέσβη

lsquoΕίναι περίεργο ότι ενώ πολιτεύεται ο κύριος Παπανδρέου πάνω από εικοσι πέντε χρόνια κι έφτασε στην ηλικία των πενήντα οχτώ ετών δεν έχει έξω από την επαρχία του σχεδόν κανέναν οπαδό στην Ελλάδα Είναι τάχα αυτό δείγμα ηγέτηrsquo lsquoΚι ο Τσώρτσιλrsquo μου λέει ο Λήπερ lsquoδεν αναγνωριζόταν ως ηγέτης πριν από το 1940 και δεν είχε οπαδούςrsquo

Ο Κανελλόπουλος επέμεινε ότι laquoη ανάρρηση του Παπανδρέου στην πρωθυπουργία πρόχειρα και βιαστικά [] θα παρεξηγηθεί βαθύτατα και θα rsquoχει κι εδώ και στην Ελλάδα δυσάρεστες συνέπειεςraquo και υπαινίχθηκε ότι ο νέος πρωθυπουργός ήταν ένας κατασκευασμένος από τους Βρετανούς ηγέτης ο οποίος εκμεταλλευόταν τις περιστάσεις για να ικανοποιήσει προσωπικές φιλοδοξίες Η απάντηση του Λήπερ την επόμενη ημέρα εμπεριείχε υπαινικτικά και αυτή τις βρετανικές προσδοκίες από τον Παπανδρέου

Μας είπε ανοιχτά και ξάστερα [ο Λήπερ] ότι ύστερα από την αποκάλυψη του γεγονότος ότι μια μερίδα ελληνική (δηλαδή το Κομμουνιστικό Κόμμα και το ΕΑΜ) στρέφεται προς άλλους προσανατολισμούς εξωτερικής πολιτικής η Ελλάς πρέπει να πάρει την οριστική απόφαση να δώσει τον κύριο τόνο στη μεσογειακή υπόστασή της συνδέοντας τον εαυτό της στενά με την Αγγλία [] lsquoΗ αγγλική άποψηrsquo πρόσθεσε [ο Λήπερ] lsquoείναι να γίνει αμέσως μια ισχυρή κυβέρνηση που η Αγγλία θα την καλύψει και θα την υποστηρίξει απόλυταrsquo

Τρεις ημέρες αργότερα ο Κανελλόπουλος έλεγε στον Σεφέρη laquolsquoΣπάνια είδα στη ζωή μου άνθρωπο που να έχει τέτοια δίψα της εξουσίαςrsquoraquo Πράγματι ο νέος πρωθυπουργός κατάφερε σύντομα να γίνει ενοχλητικός ακόμη και στους κύκλους της κυβέρνησής του laquoΔεν καταλαβαίνει τίποτε ακούει ότι του πει ο Leeper σα να ήταν η Αγία Γραφή ρητορεύει και κάνει μαλαγανιές βλαχοδημάρχουraquo σημείωνε ο Σεφέρης Ηγούμενος μιας κυβέρνησης που κατrsquo όνομα μόνο προωθούσε την εθνική ενότητα παρασύρονταν - κακέκτυπο του Ντε Γκώλ - σε μύθους περί της laquoεπαναστατικότηταςraquo του εγχειρήματός του Σε μια χαρακτηριστική συνομιλία με τον Σεφέρη στις 12 Ιουλίου ο Παπανδρέου του είπε

lsquoΠοιος θα κάνει την επανάσταση Η επανάσταση θα γίνει πρέπει να γίνει ποιος θα την κάνει Θα την κάνει ο συρφετός όχι ndash θα την κάνει η Κυβέρνηση Η Κυβέρνησή μου θα είναι επαναστατική Κυβέρνησηrsquo Ρητορεύει σα μεθυσμένος Έχεις όρεξη να του πεις κι αν με ρωτήσουν Εναντίον τίνος κάνει η κυβέρνησή σας την επανάσταση τι νrsquo απαντήσω Σωπαίνω

Το laquoΕθνικόν Συμβόλαιονraquo του Λιβάνου

Το συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο του 1944 αποτέλεσε την μοναδική ίσως ευκαιρία για την επίτευξη της υπέρβασης στην κατεύθυνση μιας κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo αντιπροσωπευτικής των κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων που εξέφραζαν τη νέα κοινωνική και πολιτική δυναμική όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στην κατεχόμενη Ελλάδα στο στράτευμα και το ελληνικό στοιχείο που είχε κατακλύσει την Μέση Ανατολή Αποδείχτηκε ένα laquoμεθοδευμένο παιχνίδιraquo ένα laquoπροκατασκευασμένο σενάριοraquo στο οποίο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ θα έπρεπε είτε να αποδεχθούν τον απόλυτο υποβιβασμό τους είτε να βρεθούν αντιμέτωποι με ένα πρακτικά ενιαίο μέτωπο υποστηριζόμενο από τη Βρετανία Τη στιγμή εκείνη σε μια επιτυχία της για την εποχή η σοβιετική κατασκοπεία ενημέρωνε τον Δημητρώφ όπως προκύπτει από το προσωπικό του αρχείο για την laquoτακτική πλαγιοκόπησης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που συμφωνήθηκε μεταξύ Παπανδρέου και Λήπερ τις παραμονές της διάσκεψης των Ελλήνων εκπροσώπων στη Βηρυττό στις 17 Μαΐουraquo

lsquo1 Στη διάσκεψη ένας από τους αντιπροσώπους θα κατηγορήσει το ΕΑΜ και θα ζητήσει τη διάλυση του ΕΛΑΣ2 Ο Παπανδρέου θα αρνηθεί τη διάλυση του ΕΛΑΣ θα ζητήσει όμως την αναδιοργάνωσή του υπό την ηγεσία της εθνικής κυβέρνησης και το μετασχηματισμό του σε εθνικό στρατό Αν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν φέρει αντίρρηση σε αυτό ο Παπανδρέου θα συγκατατεθεί στην συμμετοχή των εκπροσώπων τους στην κυβέρνησηrsquo2

Η υπογραφή της συμφωνίας από τους εκπροσώπους του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ επιβεβαίωσε την αποτελεσματικότητα της ακολουθούμενης βρετανικής πολιτικής στο laquoελληνικό ζήτημαraquo έναντι των επιφυλάξεων για την όποια εμπλοκή των Σοβιετικών στα ελληνικά πράγματα Αντίστοιχα η προσωρινή υπαναχώρηση ως προς τα υπογραφέντα στην Ελλάδα και ο σκεπτικισμός που ακολούθησε την επιστροφή της ΕΑΜικής αντιπροσωπείας δεν συνδέθηκε απλά με την υπονομευμένη εν τη γενέσει laquoεθνική ενότηταraquo και το laquoσυμβόλαιοraquo του Λιβάνου Συναρτήθηκε απολύτως και με την ύπαρξη ενός διαφορετικού δρόμου για την εξουσία που ενυπήρχε στο εσωτερικό του ΕΑΜικού κινήματος και που διέτρεχε τις κοινωνικές και πολιτικές συνιστώσες του Επρόκειτο για ένα μειοψηφικό ρεύμα μια διαφορετική άποψη που εκπορευόταν από τις επιφυλάξεις απέναντι στους Βρετανούς συμμάχους και στον αστικό πολιτικό κόσμο αλλά που προσέκρουε στο εσωτερικό μέτωπο κυρίως στην - επιβεβλημένη από τη στάση της ΕΣΣΔ - προσήλωση της κομμουνιστικής ηγεσίας στη γραμμή της νομιμότητας Έτσι παρά τις ταλαντεύσεις και τις εκφρασμένες διαφωνίες μετά από διαπραγματεύσεις στα τέλη Ιουλίου 1944 το ΕΑΜ δήλωσε την επιθυμία του να συμμετάσχει στην κυβέρνηση υπό τον όρο να αντικατασταθεί ο Παπανδρέου Αντιμέτωπος με την αξίωση του ΕΑΜ ο Παπανδρέου προσωρινά συμφώνησε να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία υπό τον όρο να αναλάβει την αντιπροεδρία της κυβέρνησης και το υπουργείο Εξωτερικών διότι θεωρούσε εαυτόν laquoσημαντική προσωπικότητα της Ελλάδαςraquo και τον μοναδικό πολιτικό που ήταν αναντικατάστατος στα ελληνικά πολιτικά πράγματα Την παραίτησή του απαγόρευσε ο Τσώρτσιλ το σημείωμα του οποίου προς τον ΄Ηντεν ήταν αποκαλυπτικό του εύρους της υποστήριξης των Βρετανών προς την επιλογή Παπανδρέου

2 Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ 49574177 laquoΑναφορά Φίτιν προς Δημητρώφraquo 20 Μαΐου 1944

Δεν μπορούμε να παίρνουμε υπό την προστασία μας κάποιον έτσι όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον πετάμε στους λύκους με τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών [] Είτε θα υποστηρίξουμε τον Παπανδρέου αν χρειαστεί και με τη βία όπως έχουμε συμφωνήσει είτε θα πάψουμε να έχουμε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα [έμφαση των συγγραφέων]3

Ως ήσσων εταίρος το ΕΑΜ ενέδωσε και εισήλθε στην κυβέρνηση ενώ οι αποφάσεις για το πολιτειακό ζήτημα αναβλήθηκαν για μετά την απελευθέρωση Αναγνωρίζοντας την έκταση του αντιμοναρχικού αισθήματος στην Ελλάδα το βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο επεδίωκε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορηματικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Όμως ο Τσώρτσιλ είχε και πάλι αντιρρήσεις ενώ ο Γεώργιος Β΄ δήλωσε στους Βρετανούς ότι σκόπευε να επιστρέψει στη χώρα πριν από οποιοδήποτε δημοψήφισμα Η βρετανική στρατιωτική ηγεσία ανησυχούσε εξαιτίας της πολιτικής πίεσης που δεχόταν προκειμένου να υποστηρίξει στρατιωτικά την πολιτική του υπουργείου Εξωτερικών στην Ελλάδα Όπως σημείωσε στο ημερολόγιό του στα μέσα Ιουλίου του 1944 ο Άλανμπρουκ αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου οι στρατιωτικοί προσπάθησαν

να προφυλαχθούν από τα έξαλλα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του δυσάρεστου πρέσβη κ Λήπερ Όπως το βλέπω εγώ η ομάδα αυτή προετοιμάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα μια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση με τη στρατιωτική ισχύ Μπορώ να προβλέψω μια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσμευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα [] Ολόκληρη η μελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεμάτη κινδύνους το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λήπερ φαίνονται να μαγειρεύουν πολύ μεγάλες φασαρίες για μας στο μέλλον ιδίως εφόσον επιμένουν να διατηρούν τον βασιλιά ως προστατευόμενό τους και να τον κρύβουν στα μετόπισθεν ενώ οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να μην δεχθούν την επιστροφή του

Ήδη από τον Μάιο ο Τσώρτσιλ τόνιζε στον Ήντεν ότι οι βρετανικές αυτές δυνάμεις θα στέλνονταν στην Ελλάδα όχι για να πολεμήσουν τους Γερμανούς laquoαλλά μόνο για να διατηρήσουν την τάξηraquo Τον ίδιο μήνα ανήσυχοι από την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην κεντρική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη η οποία φάνηκε να απειλεί τους βρετανικούς στόχους στην Ελλάδα ο Βρετανός πρωθυπουργός προσέγγισε τον Στάλιν με σκοπό να καταλήξει σε συμφωνία μαζί του ώστε οι Σοβιετικοί και οι Βρετανοί να αναλάβουν τη ρύθμιση των υποθέσεων της Ρουμανίας και της Ελλάδας αντίστοιχα Ο Στάλιν συμφώνησε υπό τον όρο ότι θα συμφωνούσε και ο Ρούζβελτ Ο πρόεδρος των ΗΠΑ πείστηκε από τον Τσώρτσιλ να δώσει τη συγκατάθεσή του σε μια πρωτοβουλία που ο ίδιος θεωρούσε προσωρινό διακανονισμό εν καιρώ πολέμου και με τρίμηνη διάρκεια Αυτό έγινε τον Ιούλιο του 1944 δέκα μήνες μετά την απόφαση του Τσώρτσιλ να στείλει βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα

Ρώμη 21 Αυγούστου 1944

3 Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) FO 37143734 R12782 Τσώρτσιλ προς Ήντεν 6 Αυγούστου 1944

Στις 21 Αυγούστου 1944 μετά από αίτημα του Έλληνα πρωθυπουργού ο Τσώρτσιλ συναντήθηκε στη Ρώμη με τον Παπανδρέου Στην επιστροφή του από το ταξίδι ο Παπανδρέου διαβεβαίωσε τον Κανελλόπουλο ότι η συνάντησή του με τον Βρετανό πρωθυπουργό έγινε

lsquoμόνο για να γνωρισθούμε Αγαπητέ μου φρέσκος αέρας ήταν η κουβέντα μας Τον είπα τον Τσώρτσιλ μεγάλο άνδρα με είπε σπουδαίον Φρέσκος αέρας ήταν η συζήτησηrsquo

Σύμφωνα με το πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ - Παπανδρέου που απόκειται στο αρχείο του τότε υφυπουργού Εξωτερικών Φίλιππου Δραγούμη η συνάντηση δεν απέπνεε laquoφρέσκο αέραraquo αλλά laquoπνεύμα υποτέλειαςraquo4 Από ελληνικής πλευράς απέναντι στην πολυμελή βρετανική αντιπροσωπεία παρών στη Ρώμη το απόγευμα της 21ης Αυγούστου 1944 ήταν μόνον ο Παπανδρέου με τη διπλή ιδιότητα του πρωθυπουργού και υπουργού των Εξωτερικών Συνοδευόταν από τον Ραούλ Ρωσσέτη ιδιαίτερο γραμματέα του Γεωργίου Β΄ ενώ η απουσία του υφυπουργού Εξωτερικών Δραγούμη υπογραμμίζει ίσως το απόρρητο των συνομιλιών αλλά και τις δεσμεύσεις που ο Γ Παπανδρέου είχε αναλάβει απέναντι στους Βρετανούς υπέρ του βασιλιά Στην αρχή της συζήτησης ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι laquoεάν η βρετανική πολιτική παρέμενε σταθερή και αυστηρή [firm] το μέλλον της Ελλάδας ήταν εξασφαλισμένοraquo Βραχυπρόθεσμα όμως η χώρα τελούσε υπό laquoπροσωρινό σύνταγμαraquo και γιrsquo αυτό έπρεπε να διενεργηθούν εκλογές το συντομότερο δυνατόν ώστε laquoη ελληνική κυβέρνηση να αποκτήσει σταθερή βάσηraquo το πρόβλημα για τον Παπανδρέου laquoεπί του παρόντοςraquo ήταν ότι

το ελληνικό κράτος ήταν άοπλο και τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια οργανώσεων που αντιπροσώπευαν μόνο μια μειοψηφία Το πρόγραμμά του ήταν να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση και να διασφαλίσει ότι το Κράτος θα ήλεγχε τις ένοπλες δυνάμεις - τον Στρατό τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία Για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο να δημιουργήσει έναν Εθνικό Στρατό και Αστυνομία και για να επιτύχει αυτόν τον στόχο θα ήταν απαραίτητη η βρετανική ένοπλη βοήθεια [έμφαση των συγγραφέων]

Χωρίς διπλωματικές περιστροφές ο Παπανδρέου ζητούσε από τον Τσώρτσιλ τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ένοπλων σχηματισμών Ηγεμονικοί οι Βρετανοί προτίμησαν να μην κοινοποιήσουν στον Έλληνα πρωθυπουργό την ειλημμένη απόφασή τους να αποστείλουν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα φοβούμενοι διαρροές στο Κάιρο και αρνητικές αντιδράσεις εκ μέρους του βρετανικού τύπου και της Βουλής των Κοινοτήτων Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να δώσει υποσχέσεις ή να αναλάβει υποχρεώσεις επrsquo αυτού ωστόσο μελετούσε το ζήτημα της αποστολής βρετανικών δυνάμεων laquoγια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της κυβερνητικής τάξης στην Ελλάδαraquomiddot ήταν όμως laquoεξόχως σημαντικό να μην υπάρξει καμμία δημόσια συζήτηση ακόμη και της πιθανότητας να αποσταλεί βρετανική

4 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Φάκελος 631 lsquoMinutes of an Anglo-Greek Conference at Rome 21st August 1944 615pm to 7pmrsquo∙ χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ και Παπανδρέου στη Ρώμη 21 Αυγούστου 1944 Το επτασέλιδο κείμενο έχει συνταχθεί στην αγγλική και δεν φέρει υπογραφή Το συγκεκριμένο έγγραφο παρουσιάζεται για πρώτη φορά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Το συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο του 1944 αποτέλεσε την μοναδική ίσως ευκαιρία για την επίτευξη της υπέρβασης στην κατεύθυνση μιας κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo αντιπροσωπευτικής των κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων που εξέφραζαν τη νέα κοινωνική και πολιτική δυναμική όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στην κατεχόμενη Ελλάδα στο στράτευμα και το ελληνικό στοιχείο που είχε κατακλύσει την Μέση Ανατολή Αποδείχτηκε ένα laquoμεθοδευμένο παιχνίδιraquo ένα laquoπροκατασκευασμένο σενάριοraquo στο οποίο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και οι εκπρόσωποι της ΠΕΕΑ θα έπρεπε είτε να αποδεχθούν τον απόλυτο υποβιβασμό τους είτε να βρεθούν αντιμέτωποι με ένα πρακτικά ενιαίο μέτωπο υποστηριζόμενο από τη Βρετανία Τη στιγμή εκείνη σε μια επιτυχία της για την εποχή η σοβιετική κατασκοπεία ενημέρωνε τον Δημητρώφ όπως προκύπτει από το προσωπικό του αρχείο για την laquoτακτική πλαγιοκόπησης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που συμφωνήθηκε μεταξύ Παπανδρέου και Λήπερ τις παραμονές της διάσκεψης των Ελλήνων εκπροσώπων στη Βηρυττό στις 17 Μαΐουraquo

lsquo1 Στη διάσκεψη ένας από τους αντιπροσώπους θα κατηγορήσει το ΕΑΜ και θα ζητήσει τη διάλυση του ΕΛΑΣ2 Ο Παπανδρέου θα αρνηθεί τη διάλυση του ΕΛΑΣ θα ζητήσει όμως την αναδιοργάνωσή του υπό την ηγεσία της εθνικής κυβέρνησης και το μετασχηματισμό του σε εθνικό στρατό Αν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν φέρει αντίρρηση σε αυτό ο Παπανδρέου θα συγκατατεθεί στην συμμετοχή των εκπροσώπων τους στην κυβέρνησηrsquo2

Η υπογραφή της συμφωνίας από τους εκπροσώπους του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ επιβεβαίωσε την αποτελεσματικότητα της ακολουθούμενης βρετανικής πολιτικής στο laquoελληνικό ζήτημαraquo έναντι των επιφυλάξεων για την όποια εμπλοκή των Σοβιετικών στα ελληνικά πράγματα Αντίστοιχα η προσωρινή υπαναχώρηση ως προς τα υπογραφέντα στην Ελλάδα και ο σκεπτικισμός που ακολούθησε την επιστροφή της ΕΑΜικής αντιπροσωπείας δεν συνδέθηκε απλά με την υπονομευμένη εν τη γενέσει laquoεθνική ενότηταraquo και το laquoσυμβόλαιοraquo του Λιβάνου Συναρτήθηκε απολύτως και με την ύπαρξη ενός διαφορετικού δρόμου για την εξουσία που ενυπήρχε στο εσωτερικό του ΕΑΜικού κινήματος και που διέτρεχε τις κοινωνικές και πολιτικές συνιστώσες του Επρόκειτο για ένα μειοψηφικό ρεύμα μια διαφορετική άποψη που εκπορευόταν από τις επιφυλάξεις απέναντι στους Βρετανούς συμμάχους και στον αστικό πολιτικό κόσμο αλλά που προσέκρουε στο εσωτερικό μέτωπο κυρίως στην - επιβεβλημένη από τη στάση της ΕΣΣΔ - προσήλωση της κομμουνιστικής ηγεσίας στη γραμμή της νομιμότητας Έτσι παρά τις ταλαντεύσεις και τις εκφρασμένες διαφωνίες μετά από διαπραγματεύσεις στα τέλη Ιουλίου 1944 το ΕΑΜ δήλωσε την επιθυμία του να συμμετάσχει στην κυβέρνηση υπό τον όρο να αντικατασταθεί ο Παπανδρέου Αντιμέτωπος με την αξίωση του ΕΑΜ ο Παπανδρέου προσωρινά συμφώνησε να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία υπό τον όρο να αναλάβει την αντιπροεδρία της κυβέρνησης και το υπουργείο Εξωτερικών διότι θεωρούσε εαυτόν laquoσημαντική προσωπικότητα της Ελλάδαςraquo και τον μοναδικό πολιτικό που ήταν αναντικατάστατος στα ελληνικά πολιτικά πράγματα Την παραίτησή του απαγόρευσε ο Τσώρτσιλ το σημείωμα του οποίου προς τον ΄Ηντεν ήταν αποκαλυπτικό του εύρους της υποστήριξης των Βρετανών προς την επιλογή Παπανδρέου

2 Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ 49574177 laquoΑναφορά Φίτιν προς Δημητρώφraquo 20 Μαΐου 1944

Δεν μπορούμε να παίρνουμε υπό την προστασία μας κάποιον έτσι όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον πετάμε στους λύκους με τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών [] Είτε θα υποστηρίξουμε τον Παπανδρέου αν χρειαστεί και με τη βία όπως έχουμε συμφωνήσει είτε θα πάψουμε να έχουμε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα [έμφαση των συγγραφέων]3

Ως ήσσων εταίρος το ΕΑΜ ενέδωσε και εισήλθε στην κυβέρνηση ενώ οι αποφάσεις για το πολιτειακό ζήτημα αναβλήθηκαν για μετά την απελευθέρωση Αναγνωρίζοντας την έκταση του αντιμοναρχικού αισθήματος στην Ελλάδα το βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο επεδίωκε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορηματικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Όμως ο Τσώρτσιλ είχε και πάλι αντιρρήσεις ενώ ο Γεώργιος Β΄ δήλωσε στους Βρετανούς ότι σκόπευε να επιστρέψει στη χώρα πριν από οποιοδήποτε δημοψήφισμα Η βρετανική στρατιωτική ηγεσία ανησυχούσε εξαιτίας της πολιτικής πίεσης που δεχόταν προκειμένου να υποστηρίξει στρατιωτικά την πολιτική του υπουργείου Εξωτερικών στην Ελλάδα Όπως σημείωσε στο ημερολόγιό του στα μέσα Ιουλίου του 1944 ο Άλανμπρουκ αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου οι στρατιωτικοί προσπάθησαν

να προφυλαχθούν από τα έξαλλα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του δυσάρεστου πρέσβη κ Λήπερ Όπως το βλέπω εγώ η ομάδα αυτή προετοιμάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα μια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση με τη στρατιωτική ισχύ Μπορώ να προβλέψω μια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσμευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα [] Ολόκληρη η μελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεμάτη κινδύνους το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λήπερ φαίνονται να μαγειρεύουν πολύ μεγάλες φασαρίες για μας στο μέλλον ιδίως εφόσον επιμένουν να διατηρούν τον βασιλιά ως προστατευόμενό τους και να τον κρύβουν στα μετόπισθεν ενώ οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να μην δεχθούν την επιστροφή του

Ήδη από τον Μάιο ο Τσώρτσιλ τόνιζε στον Ήντεν ότι οι βρετανικές αυτές δυνάμεις θα στέλνονταν στην Ελλάδα όχι για να πολεμήσουν τους Γερμανούς laquoαλλά μόνο για να διατηρήσουν την τάξηraquo Τον ίδιο μήνα ανήσυχοι από την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην κεντρική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη η οποία φάνηκε να απειλεί τους βρετανικούς στόχους στην Ελλάδα ο Βρετανός πρωθυπουργός προσέγγισε τον Στάλιν με σκοπό να καταλήξει σε συμφωνία μαζί του ώστε οι Σοβιετικοί και οι Βρετανοί να αναλάβουν τη ρύθμιση των υποθέσεων της Ρουμανίας και της Ελλάδας αντίστοιχα Ο Στάλιν συμφώνησε υπό τον όρο ότι θα συμφωνούσε και ο Ρούζβελτ Ο πρόεδρος των ΗΠΑ πείστηκε από τον Τσώρτσιλ να δώσει τη συγκατάθεσή του σε μια πρωτοβουλία που ο ίδιος θεωρούσε προσωρινό διακανονισμό εν καιρώ πολέμου και με τρίμηνη διάρκεια Αυτό έγινε τον Ιούλιο του 1944 δέκα μήνες μετά την απόφαση του Τσώρτσιλ να στείλει βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα

Ρώμη 21 Αυγούστου 1944

3 Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) FO 37143734 R12782 Τσώρτσιλ προς Ήντεν 6 Αυγούστου 1944

Στις 21 Αυγούστου 1944 μετά από αίτημα του Έλληνα πρωθυπουργού ο Τσώρτσιλ συναντήθηκε στη Ρώμη με τον Παπανδρέου Στην επιστροφή του από το ταξίδι ο Παπανδρέου διαβεβαίωσε τον Κανελλόπουλο ότι η συνάντησή του με τον Βρετανό πρωθυπουργό έγινε

lsquoμόνο για να γνωρισθούμε Αγαπητέ μου φρέσκος αέρας ήταν η κουβέντα μας Τον είπα τον Τσώρτσιλ μεγάλο άνδρα με είπε σπουδαίον Φρέσκος αέρας ήταν η συζήτησηrsquo

Σύμφωνα με το πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ - Παπανδρέου που απόκειται στο αρχείο του τότε υφυπουργού Εξωτερικών Φίλιππου Δραγούμη η συνάντηση δεν απέπνεε laquoφρέσκο αέραraquo αλλά laquoπνεύμα υποτέλειαςraquo4 Από ελληνικής πλευράς απέναντι στην πολυμελή βρετανική αντιπροσωπεία παρών στη Ρώμη το απόγευμα της 21ης Αυγούστου 1944 ήταν μόνον ο Παπανδρέου με τη διπλή ιδιότητα του πρωθυπουργού και υπουργού των Εξωτερικών Συνοδευόταν από τον Ραούλ Ρωσσέτη ιδιαίτερο γραμματέα του Γεωργίου Β΄ ενώ η απουσία του υφυπουργού Εξωτερικών Δραγούμη υπογραμμίζει ίσως το απόρρητο των συνομιλιών αλλά και τις δεσμεύσεις που ο Γ Παπανδρέου είχε αναλάβει απέναντι στους Βρετανούς υπέρ του βασιλιά Στην αρχή της συζήτησης ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι laquoεάν η βρετανική πολιτική παρέμενε σταθερή και αυστηρή [firm] το μέλλον της Ελλάδας ήταν εξασφαλισμένοraquo Βραχυπρόθεσμα όμως η χώρα τελούσε υπό laquoπροσωρινό σύνταγμαraquo και γιrsquo αυτό έπρεπε να διενεργηθούν εκλογές το συντομότερο δυνατόν ώστε laquoη ελληνική κυβέρνηση να αποκτήσει σταθερή βάσηraquo το πρόβλημα για τον Παπανδρέου laquoεπί του παρόντοςraquo ήταν ότι

το ελληνικό κράτος ήταν άοπλο και τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια οργανώσεων που αντιπροσώπευαν μόνο μια μειοψηφία Το πρόγραμμά του ήταν να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση και να διασφαλίσει ότι το Κράτος θα ήλεγχε τις ένοπλες δυνάμεις - τον Στρατό τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία Για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο να δημιουργήσει έναν Εθνικό Στρατό και Αστυνομία και για να επιτύχει αυτόν τον στόχο θα ήταν απαραίτητη η βρετανική ένοπλη βοήθεια [έμφαση των συγγραφέων]

Χωρίς διπλωματικές περιστροφές ο Παπανδρέου ζητούσε από τον Τσώρτσιλ τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ένοπλων σχηματισμών Ηγεμονικοί οι Βρετανοί προτίμησαν να μην κοινοποιήσουν στον Έλληνα πρωθυπουργό την ειλημμένη απόφασή τους να αποστείλουν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα φοβούμενοι διαρροές στο Κάιρο και αρνητικές αντιδράσεις εκ μέρους του βρετανικού τύπου και της Βουλής των Κοινοτήτων Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να δώσει υποσχέσεις ή να αναλάβει υποχρεώσεις επrsquo αυτού ωστόσο μελετούσε το ζήτημα της αποστολής βρετανικών δυνάμεων laquoγια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της κυβερνητικής τάξης στην Ελλάδαraquomiddot ήταν όμως laquoεξόχως σημαντικό να μην υπάρξει καμμία δημόσια συζήτηση ακόμη και της πιθανότητας να αποσταλεί βρετανική

4 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Φάκελος 631 lsquoMinutes of an Anglo-Greek Conference at Rome 21st August 1944 615pm to 7pmrsquo∙ χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ και Παπανδρέου στη Ρώμη 21 Αυγούστου 1944 Το επτασέλιδο κείμενο έχει συνταχθεί στην αγγλική και δεν φέρει υπογραφή Το συγκεκριμένο έγγραφο παρουσιάζεται για πρώτη φορά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Δεν μπορούμε να παίρνουμε υπό την προστασία μας κάποιον έτσι όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον πετάμε στους λύκους με τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών [] Είτε θα υποστηρίξουμε τον Παπανδρέου αν χρειαστεί και με τη βία όπως έχουμε συμφωνήσει είτε θα πάψουμε να έχουμε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα [έμφαση των συγγραφέων]3

Ως ήσσων εταίρος το ΕΑΜ ενέδωσε και εισήλθε στην κυβέρνηση ενώ οι αποφάσεις για το πολιτειακό ζήτημα αναβλήθηκαν για μετά την απελευθέρωση Αναγνωρίζοντας την έκταση του αντιμοναρχικού αισθήματος στην Ελλάδα το βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο επεδίωκε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορηματικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος Όμως ο Τσώρτσιλ είχε και πάλι αντιρρήσεις ενώ ο Γεώργιος Β΄ δήλωσε στους Βρετανούς ότι σκόπευε να επιστρέψει στη χώρα πριν από οποιοδήποτε δημοψήφισμα Η βρετανική στρατιωτική ηγεσία ανησυχούσε εξαιτίας της πολιτικής πίεσης που δεχόταν προκειμένου να υποστηρίξει στρατιωτικά την πολιτική του υπουργείου Εξωτερικών στην Ελλάδα Όπως σημείωσε στο ημερολόγιό του στα μέσα Ιουλίου του 1944 ο Άλανμπρουκ αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου οι στρατιωτικοί προσπάθησαν

να προφυλαχθούν από τα έξαλλα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του δυσάρεστου πρέσβη κ Λήπερ Όπως το βλέπω εγώ η ομάδα αυτή προετοιμάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα μια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση με τη στρατιωτική ισχύ Μπορώ να προβλέψω μια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσμευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα [] Ολόκληρη η μελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεμάτη κινδύνους το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λήπερ φαίνονται να μαγειρεύουν πολύ μεγάλες φασαρίες για μας στο μέλλον ιδίως εφόσον επιμένουν να διατηρούν τον βασιλιά ως προστατευόμενό τους και να τον κρύβουν στα μετόπισθεν ενώ οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να μην δεχθούν την επιστροφή του

Ήδη από τον Μάιο ο Τσώρτσιλ τόνιζε στον Ήντεν ότι οι βρετανικές αυτές δυνάμεις θα στέλνονταν στην Ελλάδα όχι για να πολεμήσουν τους Γερμανούς laquoαλλά μόνο για να διατηρήσουν την τάξηraquo Τον ίδιο μήνα ανήσυχοι από την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην κεντρική και τη νοτιοανατολική Ευρώπη η οποία φάνηκε να απειλεί τους βρετανικούς στόχους στην Ελλάδα ο Βρετανός πρωθυπουργός προσέγγισε τον Στάλιν με σκοπό να καταλήξει σε συμφωνία μαζί του ώστε οι Σοβιετικοί και οι Βρετανοί να αναλάβουν τη ρύθμιση των υποθέσεων της Ρουμανίας και της Ελλάδας αντίστοιχα Ο Στάλιν συμφώνησε υπό τον όρο ότι θα συμφωνούσε και ο Ρούζβελτ Ο πρόεδρος των ΗΠΑ πείστηκε από τον Τσώρτσιλ να δώσει τη συγκατάθεσή του σε μια πρωτοβουλία που ο ίδιος θεωρούσε προσωρινό διακανονισμό εν καιρώ πολέμου και με τρίμηνη διάρκεια Αυτό έγινε τον Ιούλιο του 1944 δέκα μήνες μετά την απόφαση του Τσώρτσιλ να στείλει βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα

Ρώμη 21 Αυγούστου 1944

3 Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) FO 37143734 R12782 Τσώρτσιλ προς Ήντεν 6 Αυγούστου 1944

Στις 21 Αυγούστου 1944 μετά από αίτημα του Έλληνα πρωθυπουργού ο Τσώρτσιλ συναντήθηκε στη Ρώμη με τον Παπανδρέου Στην επιστροφή του από το ταξίδι ο Παπανδρέου διαβεβαίωσε τον Κανελλόπουλο ότι η συνάντησή του με τον Βρετανό πρωθυπουργό έγινε

lsquoμόνο για να γνωρισθούμε Αγαπητέ μου φρέσκος αέρας ήταν η κουβέντα μας Τον είπα τον Τσώρτσιλ μεγάλο άνδρα με είπε σπουδαίον Φρέσκος αέρας ήταν η συζήτησηrsquo

Σύμφωνα με το πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ - Παπανδρέου που απόκειται στο αρχείο του τότε υφυπουργού Εξωτερικών Φίλιππου Δραγούμη η συνάντηση δεν απέπνεε laquoφρέσκο αέραraquo αλλά laquoπνεύμα υποτέλειαςraquo4 Από ελληνικής πλευράς απέναντι στην πολυμελή βρετανική αντιπροσωπεία παρών στη Ρώμη το απόγευμα της 21ης Αυγούστου 1944 ήταν μόνον ο Παπανδρέου με τη διπλή ιδιότητα του πρωθυπουργού και υπουργού των Εξωτερικών Συνοδευόταν από τον Ραούλ Ρωσσέτη ιδιαίτερο γραμματέα του Γεωργίου Β΄ ενώ η απουσία του υφυπουργού Εξωτερικών Δραγούμη υπογραμμίζει ίσως το απόρρητο των συνομιλιών αλλά και τις δεσμεύσεις που ο Γ Παπανδρέου είχε αναλάβει απέναντι στους Βρετανούς υπέρ του βασιλιά Στην αρχή της συζήτησης ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι laquoεάν η βρετανική πολιτική παρέμενε σταθερή και αυστηρή [firm] το μέλλον της Ελλάδας ήταν εξασφαλισμένοraquo Βραχυπρόθεσμα όμως η χώρα τελούσε υπό laquoπροσωρινό σύνταγμαraquo και γιrsquo αυτό έπρεπε να διενεργηθούν εκλογές το συντομότερο δυνατόν ώστε laquoη ελληνική κυβέρνηση να αποκτήσει σταθερή βάσηraquo το πρόβλημα για τον Παπανδρέου laquoεπί του παρόντοςraquo ήταν ότι

το ελληνικό κράτος ήταν άοπλο και τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια οργανώσεων που αντιπροσώπευαν μόνο μια μειοψηφία Το πρόγραμμά του ήταν να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση και να διασφαλίσει ότι το Κράτος θα ήλεγχε τις ένοπλες δυνάμεις - τον Στρατό τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία Για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο να δημιουργήσει έναν Εθνικό Στρατό και Αστυνομία και για να επιτύχει αυτόν τον στόχο θα ήταν απαραίτητη η βρετανική ένοπλη βοήθεια [έμφαση των συγγραφέων]

Χωρίς διπλωματικές περιστροφές ο Παπανδρέου ζητούσε από τον Τσώρτσιλ τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ένοπλων σχηματισμών Ηγεμονικοί οι Βρετανοί προτίμησαν να μην κοινοποιήσουν στον Έλληνα πρωθυπουργό την ειλημμένη απόφασή τους να αποστείλουν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα φοβούμενοι διαρροές στο Κάιρο και αρνητικές αντιδράσεις εκ μέρους του βρετανικού τύπου και της Βουλής των Κοινοτήτων Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να δώσει υποσχέσεις ή να αναλάβει υποχρεώσεις επrsquo αυτού ωστόσο μελετούσε το ζήτημα της αποστολής βρετανικών δυνάμεων laquoγια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της κυβερνητικής τάξης στην Ελλάδαraquomiddot ήταν όμως laquoεξόχως σημαντικό να μην υπάρξει καμμία δημόσια συζήτηση ακόμη και της πιθανότητας να αποσταλεί βρετανική

4 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Φάκελος 631 lsquoMinutes of an Anglo-Greek Conference at Rome 21st August 1944 615pm to 7pmrsquo∙ χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ και Παπανδρέου στη Ρώμη 21 Αυγούστου 1944 Το επτασέλιδο κείμενο έχει συνταχθεί στην αγγλική και δεν φέρει υπογραφή Το συγκεκριμένο έγγραφο παρουσιάζεται για πρώτη φορά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Στις 21 Αυγούστου 1944 μετά από αίτημα του Έλληνα πρωθυπουργού ο Τσώρτσιλ συναντήθηκε στη Ρώμη με τον Παπανδρέου Στην επιστροφή του από το ταξίδι ο Παπανδρέου διαβεβαίωσε τον Κανελλόπουλο ότι η συνάντησή του με τον Βρετανό πρωθυπουργό έγινε

lsquoμόνο για να γνωρισθούμε Αγαπητέ μου φρέσκος αέρας ήταν η κουβέντα μας Τον είπα τον Τσώρτσιλ μεγάλο άνδρα με είπε σπουδαίον Φρέσκος αέρας ήταν η συζήτησηrsquo

Σύμφωνα με το πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ - Παπανδρέου που απόκειται στο αρχείο του τότε υφυπουργού Εξωτερικών Φίλιππου Δραγούμη η συνάντηση δεν απέπνεε laquoφρέσκο αέραraquo αλλά laquoπνεύμα υποτέλειαςraquo4 Από ελληνικής πλευράς απέναντι στην πολυμελή βρετανική αντιπροσωπεία παρών στη Ρώμη το απόγευμα της 21ης Αυγούστου 1944 ήταν μόνον ο Παπανδρέου με τη διπλή ιδιότητα του πρωθυπουργού και υπουργού των Εξωτερικών Συνοδευόταν από τον Ραούλ Ρωσσέτη ιδιαίτερο γραμματέα του Γεωργίου Β΄ ενώ η απουσία του υφυπουργού Εξωτερικών Δραγούμη υπογραμμίζει ίσως το απόρρητο των συνομιλιών αλλά και τις δεσμεύσεις που ο Γ Παπανδρέου είχε αναλάβει απέναντι στους Βρετανούς υπέρ του βασιλιά Στην αρχή της συζήτησης ο Έλληνας πρωθυπουργός εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι laquoεάν η βρετανική πολιτική παρέμενε σταθερή και αυστηρή [firm] το μέλλον της Ελλάδας ήταν εξασφαλισμένοraquo Βραχυπρόθεσμα όμως η χώρα τελούσε υπό laquoπροσωρινό σύνταγμαraquo και γιrsquo αυτό έπρεπε να διενεργηθούν εκλογές το συντομότερο δυνατόν ώστε laquoη ελληνική κυβέρνηση να αποκτήσει σταθερή βάσηraquo το πρόβλημα για τον Παπανδρέου laquoεπί του παρόντοςraquo ήταν ότι

το ελληνικό κράτος ήταν άοπλο και τα όπλα βρίσκονταν στα χέρια οργανώσεων που αντιπροσώπευαν μόνο μια μειοψηφία Το πρόγραμμά του ήταν να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση και να διασφαλίσει ότι το Κράτος θα ήλεγχε τις ένοπλες δυνάμεις - τον Στρατό τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία Για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο να δημιουργήσει έναν Εθνικό Στρατό και Αστυνομία και για να επιτύχει αυτόν τον στόχο θα ήταν απαραίτητη η βρετανική ένοπλη βοήθεια [έμφαση των συγγραφέων]

Χωρίς διπλωματικές περιστροφές ο Παπανδρέου ζητούσε από τον Τσώρτσιλ τη συνδρομή των βρετανικών όπλων για τη διάλυση του ΕΛΑΣ στην περίπτωση που δεν θα ήταν δυνατή η συμφωνία με το ΕΑΜ για την αποστράτευση όλων των ένοπλων σχηματισμών Ηγεμονικοί οι Βρετανοί προτίμησαν να μην κοινοποιήσουν στον Έλληνα πρωθυπουργό την ειλημμένη απόφασή τους να αποστείλουν βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα φοβούμενοι διαρροές στο Κάιρο και αρνητικές αντιδράσεις εκ μέρους του βρετανικού τύπου και της Βουλής των Κοινοτήτων Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να δώσει υποσχέσεις ή να αναλάβει υποχρεώσεις επrsquo αυτού ωστόσο μελετούσε το ζήτημα της αποστολής βρετανικών δυνάμεων laquoγια να συνδράμουν στην αποκατάσταση της κυβερνητικής τάξης στην Ελλάδαraquomiddot ήταν όμως laquoεξόχως σημαντικό να μην υπάρξει καμμία δημόσια συζήτηση ακόμη και της πιθανότητας να αποσταλεί βρετανική

4 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη Φάκελος 631 lsquoMinutes of an Anglo-Greek Conference at Rome 21st August 1944 615pm to 7pmrsquo∙ χειρόγραφο πρακτικό της συνάντησης Τσώρτσιλ και Παπανδρέου στη Ρώμη 21 Αυγούστου 1944 Το επτασέλιδο κείμενο έχει συνταχθεί στην αγγλική και δεν φέρει υπογραφή Το συγκεκριμένο έγγραφο παρουσιάζεται για πρώτη φορά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

βοήθεια στην Ελλάδαraquo Ο Παπανδρέου κατάλαβε τι ακριβώς του έλεγε ο συνομιλητής του και αποδέχθηκε laquoμε ευγνωμοσύνηraquo την πρότασή του να μεταφερθεί η ελληνική κυβέρνηση από το Κάιρο στην Ιταλία Έδωσε έτσι το πράσινο φως για την laquoομηρίαraquo της κυβέρνησής του στο Κάβα ντέι Τιρρένι την μικρή ιταλική κωμόπολη του Σαλέρνο - μια ώρα με το αυτοκίνητο από τη Νάπολι Ως προς το ζήτημα του βασιλιά ο Τσώρτσιλ εξέφρασε για μια ακόμη φορά τα βρετανικά αισθήματα φιλίας και ευγνωμοσύνης προς τον Γεώργιο Β΄ ο οποίος είχε σταθεί στο πλευρό της Βρετανίας σε μια περίοδο του πολέμου κρίσιμη και για τα δύο έθνη και επέμεινε ότι η Βρετανία δεν θα εγκατέλειπε εύκολα αυτά τα αισθήματαmiddot παράλληλα διαβεβαίωσε τον Παπανδρέου ότι αυτό δεν σήμαινε ότι η Βρετανία σκόπευε να καταπατήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων να ορίσουν μόνοι το μέλλον τους και να επιλέξουν μεταξύ της μοναρχίας και της αβασίλευτης δημοκρατίας laquoΓια ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα όμωςraquo συνέχισε ο Τσώρτσιλ laquoπρέπει να αποφασίσει ο ελληνικός λαός στο σύνολό του και όχι μια χούφτα δογματικώνraquo Από την πλευρά του ο Παπανδρέου δεν φαίνεται να έκανε κανενός είδους κατηγορηματική δήλωση στον Τσώρτσιλ περί επιστροφής του Γεωργίου Β΄ μόνο μετά από δημοψήφισμα όπως θα πληροφορούσε αργότερα τον Κανελλόπουλο Σχετικά με την εσωτερική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλ εκτιμούσε ότι η υπαναχώρηση του ΕΑΜ στην αξίωσή του να παραιτηθεί ο Παπανδρέου και η είσοδος αριστερών υπουργών στην κυβέρνηση τον αναδείκνυαν ως laquoεπικεφαλής μιας Εθνικής Κυβερνήσεωςraquo την οποία η Βρετανία laquoθα εξακολουθούσε να υποστηρίζειraquo laquoη παρούσα συνάντησηraquo πρόσθεσε ο Τσώρτσιλ laquoαποτελούσε ένδειξη της στενής σχέσης που υπήρχε μεταξύ της Κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας και της ελληνικής κυβέρνησηςraquo Εν συνεχεία ο Βρετανός πρωθυπουργός είπε ότι αντιλαμβανόταν πως ο Παπανδρέου θεωρούσε ότι θα ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα για τη συγκρότηση εθνικού στρατού πριν την επιστροφή της κυβέρνησής του στην Ελλάδαmiddot σιβυλλικά ο Παπανδρέου απάντησε ότι συνεννοήσεις επrsquo αυτού μπορούσαν να γίνουν μεταξύ του laquoαρχηγείουraquo στο Κάιρο και του laquoαρχηγείουraquo στην Αθήνα Επίσης ο Παπανδρέου έθεσε στον Τσώρτσιλ το ζήτημα των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων εναντίον της Βουλγαρίας και της ασφάλειας των ελληνικών συνόρων καθώς και το αίτημα οικονομικής βοήθειας για την ανοικοδόμηση της χώρας Ο Τσώρτσιλ απάντησε ότι όλες οι συνοριακές ρυθμίσεις έπρεπε να αναμένουν τη συνολική μεταπολεμική διευθέτηση Σημαντική ωστόσο για τις ευρύτερες διαθέσεις της Βρετανίας ήταν η αποστροφή του ότι

η ασφάλεια [] όλων των εθνών εξαρτάτο από τη διατήρηση της ειρήνης από πλευράς των Μεγάλων Δυνάμεων Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας ήταν [απολύτως] αποφασισμένη να διατηρήσει στα χέρια της τα φυσικά μέσα για τη διατήρηση της ειρήνης Τότε τα συνοριακά ζητήματα θα γίνονταν λιγότερο σημαντικά

Το πνεύμα της συνάντησης αυτής - κατά την οποία ο Παπανδρέου ζητούσε ένοπλη βρετανική συνδρομή για να διαλύσει τον ΕΛΑΣ και να συγκροτήσει εθνικό στρατό και σώματα ασφαλείας που θα ήλεγχε η κυβέρνησή του και ο Τσώρτσιλ απαντούσε εμμέσως πλην σαφώς ότι η Βρετανία θα έπραττε το δέον - συμπύκνωσε η καταληκτική παραίνεση του Βρετανού πρωθυπουργού

Ο πρωθυπουργός είπε ότι θα ήταν σφάλμα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να αφήσει το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς σε εμάς Και

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

αυτοί [οι Έλληνες] μπορούσαν να έχουν τη συμβολή τους Γιrsquo αυτό παρότρυνε τον κ Παπανδρέου να πράξει ότι του ήταν δυνατό προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία της ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα

Στο τέλος της συνάντησης ο Παπανδρέου απέδωσε τα οφειλόμενα διά της παρατήρησης ότι οι απαντήσεις του Τσώρτσιλ σε όλες τις ερωτήσεις του ήταν laquoαπολύτως ικανοποιητικέςraquo laquoη εμπιστοσύνη της ελληνικής κυβέρνησης στην Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας και προσωπικά στον [Βρετανό] πρωθυπουργό ήταν απόλυτηraquo Τον Σεπτέμβριο ο Ήντεν εισηγήθηκε στον Τσώρτσιλ ότι μια κατηγορηματική δήλωση του βασιλιά ότι δεν θα επέστρεφε πριν τη διεξαγωγή ελεύθερου δημοψηφίσματος θα συνέβαλε στην πραγμάτωση των τριών βρετανικών επιδιώξεων η άφιξη των βρετανικών στρατευμάτων θα γινόταν δεκτή με επευφημίες θα βελτιώνονταν οι προοπτικές επιστροφής του Γεωργίου Β΄ στον θρόνο του και θα διευκολυνόταν ο κύριος στόχος που δεν ήταν άλλος από την αποτροπή κυριαρχίας του ΕΑΜ Στα τέλη του μήνα ο Τσώρτσιλ συμφώνησε ότι ο βασιλιάς laquoπρέπει να κάτσει στην άκρηraquo ώσπου να εδραιωθεί η κυβέρνηση Παπανδρέου στην Αθήνα και αφού ο ίδιος εξήγησε προσωπικά την κατάσταση στον Γεώργιο Β΄ ο βασιλιάς συμμορφώθηκε έστω και απρόθυμα Ωστόσο ρητή παρέμενε η διαβεβαίωση του Τσώρτσιλ προς τον βασιλιά και η αντίστοιχη προσδοκία του από τον Παπανδρέου ότι το πρώτο καθήκον του τελευταίου μετά την εδραίωση της εξουσίας του στην Αθήνα ήταν η επαναφορά του Γεωργίου Β΄ πάντα με τη βρετανική συνδρομή Μια σημαντική εκκρεμότητα παρέμενε προτού υλοποιηθεί η ειλημμένη βρετανική απόφαση για την παροχή laquoένοπλης βοήθειαςraquo στην κυβέρνηση του Παπανδρέου Τα προαισθήματα και οι ανησυχίες του αλλά και η πίστη του στην ισχύ και την πειθώ της προσωπικής διπλωματίας ώθησαν τον Τσώρτσιλ να επιδιώξει προσωπική συνάντηση με τον Ιωσήφ Στάλιν Στο Κρεμλίνο το βράδυ της 9ης Οκτωβρίου 1944 οι δύο άνδρες κατέληξαν στη λεγόμενη laquoσυμφωνία των ποσοστώνraquo για τα Βαλκάνια Η εξεζητημένη εκδοχή του Τσώρτσιλ για τη συμφωνία αυτή έχει αποδραματοποιηθεί και η σημασία της για τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα έχει επανεκτιμηθεί ως κάθε άλλο παρά αποφασιστική ωστόσο παραμένει ενδεικτική της αποφασιστικότητας του Τσώρτσιλ να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία κινήσεων στην επιδίωξη των στόχων του στην Ελλάδα

Η laquoεπαναστατική κυβέρνησηraquo του Γεωργίου Παπανδρέου

Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες αναθεώρησης της κομμουνιστικής στρατηγικής για ολόκληρη τη δεκαετία του 1940 διά της επιστροφής σε ερμηνείες της μετεμφυλιακής περιόδου παραμένει γεγονός ότι ούτε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ αλλά ούτε και το ΚΚΕ καθrsquo υπέρβαση των συμμάχων του στο ΕΑΜ επεδίωξε την κατάληψη της εξουσίας κατά την απελευθέρωση Ο ΕΛΑΣ έχοντας θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρη τη χώρα στο σύντομο διάστημα που μεσολάβησε από την αποχώρηση των Γερμανών έως την άφιξη του Παπανδρέου και των Βρετανών λειτούργησε στο όνομα της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo και στο πνεύμα των υπογεγραμμένων συμφωνιών Το ΕΑΜ υποδέχθηκε τους Βρετανούς στρατιώτες ως συμμάχους οι υπουργοί του συμπιέζονταν στα κρίσιμα υπουργεία που ανέλαβαν ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ έδειχνε πιστή στην απόφασή της να διεκδικήσει εν καιρώ με πολιτικές μεθόδους την εξουσία Τον Νοέμβριο το ΚΚΕ έστειλε οδηγίες στις κομματικές οργανώσεις να συνεργαστούν με τους συμμάχους και να αναλάβουν μια συντονισμένη προσπάθεια

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

προσέγγισης των μεσαίων στρωμάτωνmiddot άλλωστε και από τα βρετανικά αρχεία της περιόδου δεν προκύπτει ότι πέραν των δικών τους προκαταλήψεων οι Βρετανοί είχαν ενδείξεις ότι οι Έλληνες κομμουνιστές σχεδίαζαν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας Με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ να κυριαρχεί σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα εκτός της Αθήνας στις αρχές Οκτωβρίου όπως σημείωνε ο Σεφέρης ο Παπανδρέου ανησυχούσε ότι οι Βρετανοί τον laquoγέλασανraquo και δεν έστελναν στρατό στην Ελλάδα Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε εκμυστηρευτεί στον Κωνσταντίνο Τσάτσο ότι laquoφοβότανε πως αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσαraquo5 Γιrsquo αυτό στις 8 Οκτωβρίου συνάντησε στη Νάπολι τον Τσώρτσιλ και τον Ήντεν οι οποίοι βρίσκονταν καθοδόν προς τη Μόσχα Σύμφωνα με το χειρόγραφο σχέδιο του υπομνήματος στη γαλλική το οποίο επέδωσε στους δύο Βρετανούς και το οποίο εντοπίστηκε στο αρχείο του Φίλιππου Δραγούμη (Φάκελος 631) ο Παπανδρέου ζήτησε και πάλι την ικανοποίηση των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων για την ασφάλεια των βόρειων συνόρων καθώς και οικονομική βοήθεια για την ανοικοδόμηση της χώραςmiddot διαφορετικά laquoη δημόσια δυστυχία [] θα δημιουργήσει τις συνθήκες και το πρόσχημα της κομμουνιστικής κυριαρχίαςraquo Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια καθιστούσαν την Ελλάδα τη μόνη βαλκανική χώρα εκτός κομμουνιστικής τροχιάς ενώ την ίδια στιγμή η Τουρκία βρισκόταν laquoαποδυναμωμένη και ανήσυχηraquo εξαιτίας της μη συμμετοχής της στον πόλεμο laquoΗ μαρτυρική Ελλάδαraquo συνεπώς παρέμενε ο μοναδικός laquoειλικρινής και πιστόςraquo σύμμαχος της Βρετανίας Όμως το ελληνικό έθνος αντιμετώπιζε laquoθανάσιμη απειλήraquo εξαιτίας της εσωτερικής κατάστασης στη χώρα αλλά και των διεθνών συνθηκών Στο εξωτερικό η απειλή συνίστατο στο εγχείρημα laquoτης ένωσης του βαλκανικού σλαβισμούraquo και στην παρουσία και γειτνίαση της Σοβιετικής Ένωσης στη βαλκανική χερσόνησο Στο εσωτερικό η laquoθανάσιμη απειλήraquo συνίστατο στο γεγονός ότι το ΚΚΕ laquoδιέθετε εκείνη τη χρονική στιγμή μια δυναμική υπεροχή χάρις στις οργανώσεις ΕΑΜ-ΕΛΑΣraquo laquoΗ Ελλάδαraquo συνέχισε ο Παπανδρέου

όπως είχα και άλλοτε την ευκαιρία να εξηγήσω αποτελείται από τη μια πλευρά από μια πολύ μεγάλη άοπλη πλειοψηφία και από την άλλη από μια ένοπλη μειοψηφία του Κομμουνιστικού Κόμματος Επιπλέον η προσαρμογή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην Εθνική Ένωση πραγματοποιείται υπό τη σιωπηρή προϋπόθεση της απουσίας της ΕΣΣΔ και υπό την παρουσία της Μεγάλης Βρετανίας Μόλις καταστεί βέβαιο ότι αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει πια και ακόμη περισσότερο ότι έχει ανατραπεί πρέπει να φοβόμαστε ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα θα ενεργοποιήσει με ομολογημένο ή συγκεκαλυμμένο τρόπο την υλική ισχύ του για να γίνει κύριος της κατάστασης

Για να ενισχύσει το αίτημά του ο Παπανδρέου πληροφόρησε τους Βρετανούς ότι η Ελλάδα ήταν παράγοντας σταθερότητας και στρατηγικής ασφάλειας για τις θαλάσσιες επικοινωνίες της Αυτοκρατορίας και αποτελούσε

τη θεμελιώδη βάση της μεσογειακής πολιτικής της Μεγάλης Βρετανίας Αυτός ο λόγος μας οδηγεί να πιστεύουμε και να ελπίζουμε ότι μια αποφασιστική επέμβαση (intervention deacutecisive) θα πραγματοποιηθεί για να αποκατασταθεί η βρετανική θέση στα Βαλκάνια

5 Κ Τσάτσος Λογοδοσία μιάς ζωής τόμ Α΄ 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001) σ 325

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Οι σχεδιασμοί του Έλληνα πρωθυπουργού εξακολουθούσαν να βασίζονται στη βρετανική ισχύ και αποφασιστικότητα οι οποίες όμως έπρεπε να εκδηλωθούν άμεσα και προσχηματικά - όσο δηλαδή υπήρχαν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος

Σημαντικές βρετανικές δυνάμεις θα αποσταλούν αμέσως στην Ελλάδα Με τον τρόπο αυτό το κύρος της Μεγάλης Βρετανίας θα αποκατασταθεί στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να αντισταθμίσει τα αποτελέσματα της παρουσίας των Σοβιέτ Ωστόσο η αποστολή βρετανικών στρατευμάτων πρέπει να είναι άμεση διότι δεν μπορεί να γίνει παρά μόνον εφόσον απομένουν γερμανικά στρατεύματα στην Ελλάδα ndash εάν όχι στην Αθήνα από όπου ελπίζουμε να αποχωρήσουν πολύ σύντομα τουλάχιστον στη Θεσσαλονίκη Θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά από την πλήρη αποχώρηση του εχθρού από την Ελλάδα

Η επιτακτική διατύπωση του αιτήματος για τη συνδρομή του βρετανικού στρατού επιβεβαίωνε τις μεγάλες προσδοκίες του Παπανδρέου από τους Βρετανούς αλλά και την αγωνία του για ένα ενδεχόμενο laquoγιουρούσιraquo της laquoένοπλης μειοψηφίαςraquo που θα τον καθιστούσε πρωθυπουργό χωρίς χώρα Το laquoγιουρούσιraquo όμως δεν έγινε και η ελληνική κυβέρνηση έφθασε χωρίς κανένα εμπόδιο στην απελευθερωμένη Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου 1944

Η μη επαναστατική κυβέρνηση της Αριστεράς

Προσηλωμένο ήδη από τις παραμονές της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά στη θεωρία των σταδίων και των μετωπικών σχημάτων το ΚΚΕ είχε μεταθέσει επrsquo αόριστο την προοπτική της επαναστατικής ρήξης και αναζητούσε τους συμμάχους του στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο ακόμη και μέσα στην laquoεθνικήraquo αστική τάξη Παρεμβαίνοντας στο κενό εξουσίας και στην κρίση νομιμοποίησης που δημιούργησε η αναχώρηση της ελληνικής κυβέρνησης και η σιωπή των πολιτικών αρχηγών το ΚΚΕ πρόταξε τη λογική ενός μετώπου αντίστασης απέναντι στον κατακτητή και άρθρωσε έναν κατrsquo εξοχήν πατριωτικό λόγο Το ΕΑΜικό εγχείρημα διασταυρώθηκε έτσι με επιτυχία με την ελληνική κοινωνία στις πόλεις στην ύπαιθρο και στην ορεινή ενδοχώρα εξασφαλίζοντας τη συναίνεση στο laquoλαοκρατικό πρόταγμαraquo και καλλιεργώντας την ανάγκη συμμετοχής στα κοινά Παρά την αδιαφορία του αστικού πολιτικού κόσμου απέναντι στα αιτήματα και στο κοινωνικό κίνημα που τα εξέφραζε παρά την εξαιρετικά επιφυλακτική στάση των παραδοσιακών αστικών κομμάτων έναντι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μια νέα πραγματικότητα ορθώθηκε Μετά το καλοκαίρι του 1943 με τις δικές του δυνάμεις και με το δικό του έργο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έγινε ο πόλος μιας κρατικής εξουσίας που ξεπέρασε τις laquoελεύθερες ζώνεςraquo της ελληνικής επικράτειας Η μαζικοποίηση τόσο των μετωπικών οργανώσεων του ΕΑΜ όσο και του ΚΚΕ που παρατηρείται την ίδια περίοδο δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στον καιροσκοπισμό ούτε στην laquoκόκκινη βίαraquo και σε μεθόδους τρομοκρατίας των τοπικών πληθυσμών για τις οποίες το ΚΚΕ συχνά συκοφαντήθηκε Ήταν κυρίως το αποτέλεσμα βαθύτερων αλλαγών στις συνειδήσεις και επιλογών που ώθησαν στην ένταξη και στην κινητοποίηση χιλιάδων ανθρώπων Ήταν προϊόν μιας κοινής - αν και όχι απολύτως ομοιογενούς - επιθυμίας των μαζών να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό γίγνεσθαι και να υλοποιήσουν την πρόταση του

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

ΕΑΜ Με άλλα λόγια ήταν η πρώτη εκδήλωση μιας κοινωνικής επανάστασης που έλαβε χώρα μέσα στην ξένη κατοχή και άνθισε τις ημέρες της απελευθέρωσης πριν καταλήξει στη συστηματική και οργανωμένη δίωξη του ΕΑΜικού κόσμου - κομμουνιστών φίλων και συνοδοιπόρων - τις παραμονές και στις δύστοκες ημέρες του εμφυλίου πολέμου Το ΕΑΜ ήταν το όχημα που νομιμοποίησε την κομμουνιστική Αριστερά βγάζοντάς την από το προπολεμικό κοινωνικό της πλαίσιο Αυτό έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία ενός πλειοψηφικού πολιτικού και κοινωνικού ρεύματος για μετά την απελευθέρωση για την κατίσχυση μιας διαφορετικής εξουσίας μέσω της εκλογικής διαδικασίας και για την laquoλαϊκή κυριαρχίαraquo Αν η ΠΕΕΑ στο βουνό μετά τον Μάρτιο του 1944 επιτέλεσε ένα πειραματικό αλλά πραγματικό κυβερνητικό έργο το έργο αυτό θα μπορούσε να ολοκληρωθεί μετά την κατάρρευση το φθινόπωρο του 1944 του κατοχικού καθεστώτος και την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής Στη νέα ένταση που αποκτούσε τις παραμονές της απελευθέρωσης το παιχνίδι για την εξουσία αυτός ήταν ο άλλος δρόμος που πολλοί μέσα στο Εαμικό μικροσύμπαν επιθύμησαν αλλά δεν τον χρεώθηκε ουδείς Η λογική της σύγκρουσης και της ρήξης δεν απουσίαζε μόνο από τις προοπτικές των ΕΑΜικών εταίρων αλλά και από τους σχεδιασμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ Σε πείσμα των διαφορετικών φωνών που διέτρεξαν τον κομματικό οργανισμό από την κορυφή της πυραμίδας έως την κομματική βάση η απάντηση των πλειοψηφικά παρμένων αποφάσεων στον ηγετικό πυρήνα του ΚΚΕ οδηγούσε στην πολιτική της νομιμότητας Το παράδειγμα έρχεται από τη στάση του Μακεδονικού Γραφείου που καταδίκασε τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας τον Ιούλιο του 1944 Στην απόφαση της συνδιάσκεψης η οποία συνήλθε λίγο πριν τη συνεδρίαση της ΚΕ του ΚΚΕ στις 2-3 Αυγούστου 1944 αναφέρεται ότι στα καθήκοντα του κόμματος ήταν η καταδίκη της συμφωνίας του Λιβάνου laquoσαν πράξης αντεθνικής και προδοτικήςraquo Οι γνώμες μελών στελεχών και των οργανώσεων βάσης συνέκλιναν στο ότι laquoπροδώσαμε την επανάστασηraquo και ότι laquoέχουμε την ΠΕΕΑ που ψηφίστηκε από δυό εκατομμύρια κόσμο Δεν μας χρειάζονταν κυβέρνηση lsquoΕθνικής Ενότηταςrsquo Θα μας τουμπάρουν Ας προσέξουμεrsquoraquo Η απάντηση που έφτασε σχεδόν αυτόματα εξηγούσε πως η απόφαση της Μακεδονικής Συνδιάσκεψης ήταν εσφαλμένη και ότι το ΚΚΕ θα εφάρμοζε τη συμφωνία του Λιβάνου6 Πράγματι στις 3 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ μαζί με το σύνθημα laquoόλοι επί ποδός πολέμουraquo για την απελευθέρωση υπογράμμισε την απόφασή της να ματαιώσει τα σχέδια της laquoαντίδρασηςraquo για laquoεθνοχτόνο εμφύλιοraquo Οφείλουμε laquoνα εξασφαλίσουμε το ομαλό δημοκρατικό πέρασμα στην ελεύθερη πολιτική ζωή της χώραςraquo τόνιζε η απόφαση Στην ίδια λογική στις 17 Αυγούστου το Πολιτικό Γραφείο με τηλεγράφημά του προς όλες τις κομματικές οργανώσεις εξήγησε ότι τελικά δέχθηκε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Παπανδρέου διότι το ΚΚΕ επιθυμούσε τη δημοκρατική εξέλιξη και έπρεπε να πείσει τον λαό για την ειλικρίνεια αυτής της πρόθεσής του Επίσης η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου κρίθηκε ότι laquoαφοπλίζει την προπαγάνδα των αντιπάλων ότι βγάζει το ΚΚΕ από τη διεθνή απομόνωσηraquo και ότι του έδινε laquoνέες δυνατότητες πάλης για την ενίσχυσή τουraquo Δυστυχώς laquoη συμμετοχή στην κυβέρνηση δεν εγγυάτο την ικανοποίηση των λαϊκών επιδιώξεων και μάλιστα με πρωθυπουργό τον Παπανδρέουraquo το αντίθετο μάλιστα οι αντίπαλοι του ΚΚΕ θα επιδίωκαν των εξουδετέρωση των λαϊκών κατακτήσεων σημειωνόταν στην ίδια απόφαση Ωστόσο

6 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ κ 408 23129 Απόφαση Α΄ Συνδιάσκεψης της Κομματικής Οργάνωσης Μακεδονίας Ιούλιος 1944

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

η κομμουνιστική ηγεσία θεωρούσε ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ μετά τις μεγάλες θυσίες του 1941-44 έπρεπε και τώρα να κάνουν laquoτις πιο ουσιαστικές υποχωρήσεις για χάρη της Εθνικής Ενότητας της Λευτεριάςraquo Μάλιστα το ΠΓ ζήτησε από τις οργανώσεις του ΚΚΕ να προσέχουν ακόμη και laquoτο ύφος των γραπτών μαςraquo το οποίο δεν θα έπρεπε να laquoπεριέχει φράσεις που θα φέρνουν εμπόδια στην ενωτική πολιτική και θα τροφοδοτούν τους εχθρούς τηςraquo Η γραμμή της νομιμότητας και της ομαλής εξέλιξης διατηρήθηκε και τους επόμενους μήνες με τη συμφωνία της Καζέρτας που έθεσε τον ΕΛΑΣ υπό τις διαταγές του Βρετανού αντιστράτηγου Σκόμπυ με την απελευθέρωση της Αθήνας και με την απρόσκοπτη άφιξη της laquoκυβέρνησης εθνικής ενότηταςraquo στην πρωτεύουσα τον Οκτώβριο Παρέμεινε αναλλοίωτη και στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1944 στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας όπου ο ΕΛΑΣ εγκατέστησε τις αρχές της λαϊκής αυτοδιοίκησης και την Εθνική Πολιτοφυλακή σε μια πλήρως ΕΑΜοκρατούμενη ελληνική επικράτεια Την ίδια όμως στιγμή το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ήταν εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να διατηρούν μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε αντίρροπες δυνάμεις Οι απαιτήσεις που απέρρεαν από τη συμμετοχή τους στο κυβερνητικό έργο ερχόταν σε αντίθεση με τις πραγματικότητες που επικρατούσαν στις ΕΑΜοκρατούμενες περιοχές και στα προτάγματα της laquoλαϊκής εξουσίαςraquo ενώ ταυτόχρονα εξελίσσονταν οι δύστοκες διαπραγματεύσεις για το κρίσιμο ζήτημα της αποστράτευσης των ανταρτικών σωμάτων Έτσι στις 19 Οκτωβρίου 1944 λίγο αφότου εαμική εφημερίδα της Λέσβου δημοσίευσε ομιλία στελέχους του ΕΑΜ στη Χίο όπου αναφέρθηκε ως άμεσος σκοπός του ΚΚΕ η επιβολή της Λαϊκής Δημοκρατίας η οποία θα έθετε τέλος στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο η Κομματική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας (ΚΟΠΜ) έχοντας πλέον αποδεχτεί τις κομματικές αποφάσεις επενέβη για να επισημάνει ότι

όλα αυτά είναι απόψεις που βγαίνουν έξω από τα πλαίσια της πολιτικής του ΕΑΜ Μπορούν να δώσουν λαβή στους διασπαστές της ενότητας και να ζημιώσουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα Οι απόψεις αυτές στενεύουν το πλάτεμα του αγώνα και δυσκολεύουν το αγκάλιασμα καινούργιων στρωμάτων

Επίσης η ΚΟΠΜ εγκάλεσε την Περιφερειακή Επιτροπή Μυτιλήνης και Χίου του ΚΚΕ διότι έκαναν λόγο περί κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ

Σας λέμε ότι η κατάληψη της εξουσίας γίνεται στο όνομα της Εθνικής Κυβέρνησης από τα διάφορα κρατικά και στρατιωτικά όργανα (ΕΛΑΣ ΕΠ Αυτοδιοίκηση) Το ΕΑΜ είναι εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση και όχι διοικητική αρχή που να κρατά την εξουσία Επίσης δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει και να εκτελεί κρατικά καθήκοντα Το ίδιο ισχύει και με το Κόμμα Εμείς διοχετεύουμε μέσω των μελών μας τη γραμμή μέσα στον κρατικό μηχανισμό Αυτό όμως είναι κάθε άλλο παρά παρεμβατισμός

Ακολουθώντας μάλιστα εντολή του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ η ΚΟΠΜ έκανε υποδείξεις ότι laquoο σημερινός αγώνας [] είναι εθνικοαπελευθερωτικόςraquo με στόχο αφενός την εκδίωξη του κατακτητή και των laquoεθνοπροδοτώνraquo συνεργατών τους που αποβλέπουν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας και αφετέρου

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

[την] εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής στη χώρα καθώς και [την] κατοχύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών και των κατακτήσεων του Λαού στην τρίχρονη απελευθερωτική πάλη [] Επομένως κάθε άλλο σύνθημα όπως το σύνθημα της άμεσης πραγματοποίησης της lsquoΛαϊκής Δημοκρατίαςrsquo δεν στέκεται γιατί είναι ζήτημα μεταπολεμικό και μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα σε βάρος της Εθνικής Ενότητας

Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Η αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων βρήκε τους δύο διεκδικητές της εξουσίας αυτοεγκλωβισμένους σε πολιτικές εκχώρησης Στο όνομα της laquoομαλής μετάβασηςraquo το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν εκχωρήσει στη νομιμοφάνεια της κυβέρνησης laquoεθνικής ενότηταςraquo ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος που διέθεταν τη στιγμή της απελευθέρωσης Ο αυτοεγκλωβισμός της άλλης πλευράς ήταν επίσης συνειδητός αλλά τελικά περισσότερο επωφελής για την ίδια Η λογική του αστικού κόσμου κατά τον Σεφέρη ήταν laquoμονοκόμματη και απελπιστικήraquo - είτε laquoοι Άγγλοι θα μας προστατέψουνraquo είτε laquoοι Ρώσοι θα μας φάνεraquo laquoΘα είμαστε είτε ναίδες είτε μπουκιά στο στόμα ενός άγριου θηρίου [] Καθαρά ψυχολογία πανικού τελειωμένων ανθρώπωνraquo Ο αυτοεγκλωβισμός της Αριστεράς δεν ήταν αρκετός για να καμφθεί η πλειοψηφική δυναμική της Λόγω του υψηλού βαθμού συσπείρωσης που είχε επιτύχει κατά τη διάρκεια της Κατοχής στις τάξεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και των άλλων μετωπικών σχημάτων του το ΚΚΕ θεωρούσε ότι μια πολιτική κινητοποίηση θα του επέτρεπε να επιβάλει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό του πρόγραμμα δια της ειρηνικής οδού Όπως προκύπτει από το προσωπικό αρχείο του Γκ Δητητρώφ κατά τις πρώτες ημέρες των Δεκεμβριανών ο Πέτρος Ρούσος ενημέρωσε το ΚΚ Βουλγαρίας ότι το ΚΚΕ ήταν έτοιμο για laquoόλες τις παραχωρήσειςraquo ακόμη και για την υπό προϋποθέσεις διάλυση του ΕΛΑΣ η οποία όμως θα έπρεπε να συνοδεύεται laquoαπό ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσειςraquo Δυστυχώς οι εγγυήσεις αυτές απουσίαζαν από την αρχή Η laquoδιασφάλιση της ομαλής δημοκρατικής μετάβασηςraquo ήταν μια laquoφενάκηraquo σαφής για τους αποστασιοποιημένους σοβιετικούς παρατηρητές που σημείωναν από τις παραμονές της απελευθέρωσης

lsquo1 Είναι αδύνατη μια πραγματική συνένωση των δύο κυβερνήσεων - του Παπανδρέου και της ΠΕΕΑ - που έχουν τελείως διαφορετικές κοινωνικές βάσεις και συνδέονται διαφορετικά με τα συμφέροντα και τις επιθυμίες των πλατιών λαϊκών μαζών2 Η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου υπουργών από την ΠΕΕΑ είναι απλώς μια παραχώρηση3 Η πλήρης ένωση των στρατευμάτων του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είναι αδύνατη στο μέτρο που οι στρατιωτικές αυτές δυνάμεις εκπροσωπούν διαφορετικά συμφέροντα και έχουν τελείως διαφορετικές επιδιώξεις4 Οι Άγγλοι θα καταβάλουν κάθε προσπάθεια να καταστείλουν το λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα και θα επιδιώξουν στο μέλλον το σχηματισμό κυβερνητικού σχήματος που θα εξυπηρετεί αποκλειστικά τα στρατηγικά τους σχέδια για την επιβολή της κυριαρχίας τουςrsquo

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Όταν για το ΕΑΜ και το ΚΚΕ η άρνηση αποστράτευσης με τους όρους που έθεταν επιτακτικά οι Βρετανοί και ο Παπανδρέου οδήγησε στα Δεκεμβριανά το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μιας εξέγερσης που δεν είχε σχεδιάσει αλλά ούτε και μπόρεσε να αποτρέψει ή να αποφύγει Ο Δεκέμβριος του 1944 συνιστούσε πλέον μονόδρομο αντίσταση στην ηθική και πολιτική αυθαιρεσία των ρυθμιστών και των εσωτερικών αντιπάλων με άλλα λόγια απάντηση στην παντελή έλλειψη εγγυήσεων Όπως διαβεβαίωνε εκείνες τις ημέρες το αδελφό κόμμα της Βουλγαρίας ο Πέτρος Ρούσος laquoΟ άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπίσουμε τις θέσεις μας Ήταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστόraquo

Βιβλιογραφία

Αρχειακές συλλογές

Αρχεία Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών (Foreign Office Files The National Archives United Kingdom Λονδίνο) σειρά 371

Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) Αρχείο ΚΚΕ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αρχείο Φίλιππου Δραγούμη

Ρωσικό Κέντρο Συντήρησης και Μελέτης Τεκμηρίων Σύγχρονης Ιστορίας (ΡΚΣΜΤΣΙ) Αρχείο Δημητρώφ

Δευτερογενής βιβλιογραφία

Alanbrooke Field Marshal Lord War Diaries 1939-1945 επιμ A Danchev και D Todman (London Phoenix 2002)

Churchill WS The Second World War τόμος 5 Closing the Ring (London Cassell 1952)

Γιαννουλόπουλος Γ laquolsquoΤο Πρώτο Λάθος του Θεούrsquo Και Πάλι για τη lsquoσυμφωνία των ποσοστώνrsquo Μόσχα Οκτώβριος 1944raquo στο Σ Παπαγεωργίου (επιμ) Αφιέρωμα στη Μνήμη του Νίκου Σβορώνου (Αθήνα Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 1992) σσ 365-385

Κανελλόπουλος Π Ημερολόγιο Κατοχής 31 Μαρτίου 1942 ndash 4 Ιανουαρίου 1945 2η

έκδ (Αθήνα Εστία 2003)

Παπαθανασίου I laquoΤο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945 raquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ2 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 79-151

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά

Παπαστράτης Π laquoΟι κυβερνήσεις εξορίας ένα ευρωπαϊκό φαινόμενοraquo στο Χ Χατζηιωσήφ και Π Παπαστράτης (επιμ) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1940-1945 Κατοχή-Αντίσταση τόμ Γ1 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007) σσ 197-259

Σεφέρης Γ Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄ 1935-1944 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1992) Πολιτικό Ημερολόγιο Β΄ 1945-1947 1949 1952 (επιμ Α Ξύδη) (Αθήνα Ίκαρος 1985)

Σφήκας ΘΔ Το laquoχωλό άλογοraquo οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης 1941-1949 (Αθήνα Βιβλιόραμα 2007)

Τσάτσος Κ Λογοδοσία μιας ζωής 4η έκδ (Αθήνα Εκδόσεις των Φίλων 2001)

Φλάισερ Χ Στέμμα και Σβάστικα Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944 τόμ Α΄-Β΄ (Αθήνα Παπαζήσης 1988 1995)

Φλάισερ Χ (επιμ) Η Ελλάδα rsquo36-rsquo49 Από τη δικτατορία στον εμφύλιο Τομές και συνέχειες (Αθήνα Καστανιώτης 2003)

• Από την απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά