ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ/ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨ Η A. ΓΚΡΑΜΣΙ: IL RISORGIMENTO

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ

Το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1977 με τίτλο II Risorgimento, από τις εκδόσεις «Riuniti». Η μετάφραση έγινε από το ιταλικό πρωτότυπο. Τα κείμενα είναι ολόκληρα και χω­ρίς συντομεύσεις.

A ' έκδοση 1987

Τυπώθηκε τον Σεπτέμβρη του 1987 για λογαριασμό των εκδό­σεων Στοχαστής, οδός Μαυρομιχάλη 39, τηλ. 3601956, 3610445, Αθήνα 106 80.

Η Φωτοστοιχειοθεσία και η σελιδοποίηση έγινε στο Φωτόγραμ- μα ΕΠΕ, οδός Σόλωνος 130, τηλ. 3637283, η φωτογραφική ανα­παραγωγή στου Δημήτρη Καδιανάκη, οδός Τζαβέλα 6, τηλ. 3643361 και το τύπωμα στα πιεστήρια της Ευρωτύπ Α .Ε., οδός Κολωνού 12-14, τηλ. 5234373.

Το εξώφυλλο είναι της Στέλλας Γκρανιά.

ANTONIO ΓΚΡΑΜΣΙ

IL RISORGIMENTOΤΟΜΟΣ Z'

Ε ισα γω γή Λουκάς Αξελός

Μ ετά φ ρα σ η - Σ χόλια Γιώργος Μαχαίρας

ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο τόμος α υ τό ς είνα ι ο έβδομος σ τη ν σ ε ιρά τω ν έργω ν το ν Α ντό ν ιο Γχράμσ ι, π ο ν κ υ κ λο φ ο ρ ο ύν ο ι εκ δό σ ειςμ α ς .

Α π ο τε λ ε ί τη ν ακρ ιβή μ ε τά φ ρ α σ η το υ β ιβλ ίου μ ε τίτλο II R isorgim ento, π ο υ κυ κλο φ ό ρ η σ α ν ο ι εκ δό σ εις «Riuniti» το 1977 σ τη ν Ιτα λ ία . Η ελλη νική μ ε τά φ ρ α σ η α ν κ α ι ξ εκ ί­νησε το 1978, καθ ηλώ θη κε κ υρ ιο λεκ τ ικ ά επ τά χρόνια , γ ια να δ ο θ ε ί τέλο ς σ ε ά λλο με τα φ ρα σ τή .

Η έκ δοσ η το υ τό μ ο υ α υ το ύ συ μ π ίπ τε ι μ ε τη ν συ μ π λή ­ρω ση π ενή ν τα χρόνω ν α π ό τον θά να το το υ Α ν τό ν ιο Γκράμσι. Α ς θεω ρηθεί, μ α ζ ί μ ε το υ ς ά λλο υ ς π ο ν θα κ υ ­κλοφ ορή σου ν, σ α ν ένα μ ικ ρ ό μ έρ ο ς τη ς ο φ ειλή ς μ α ς σ το ν κ ο ρ υ φ α ίο α υ τό ιτα λό δ ια νοούμ ενο το υ α ιώ να μας .

Η π α ρ ο ύ σ α μ ε τά φ ρ α σ η έχει α υ σ τη ρά κρ α τή σ ει τη ν δ ιά ­τα ξη τη ς ιταλικής. Ο ι σημειώ σεις κα ι π α ρ α π ο μ π ές π ο υ υπ ά ρ χο υ ν μ ε α σ τερ ίσκο είνα ι όλες τη ς ιτα λ ικ ή ς έκδοσης, ενώ οι σημειώ σεις κα ι τα σχόλια του έλλη να μ ε τα φ ρ α σ τή π α ρ α τίθ ε ν τα ι μ ε αριθμούς. Σ τη σύ ν τα ξ η τω ν σημειώ σεω ν κ α ι σχολίω ν τη ς ελλη ν ική ς μ ε τά φ ρ α σ η ς λά β α μ ε ν π ’ όψ η μ α ς κα ι τ ις σημειώ σεις από τη ν έκδοσ η A n ton io Gramsci Q uaderno 19. R isorgim ento Italiano τω ν εκδόσεω ν «■Eina­udi». Φ ροντίσαμ ε ώ στε τα σχόλια τη ς ελλη ν ική ς μ ε τά φ ρ α ­ση ς να μ η ν επ ιβα ρ ύνο υν ιδ ια ίτερα ένα β ιβλίο α ρ κ ετά δ ύ ­σκ ολο κ α ι εξα ιρε τικά π λη θω ρ ικό σε ο νόμα τα κ α ι σ το ιχε ία γ ια τη ν Ι τα λ ία το υ περ α σ μ ένο υ αιώνα.

Τ έλος α ς ση μειω θεί ό τι ένα μ εγά λο μ έρ ο ς τω ν αναφ ε- ρομένω ν όρω ν κα ι ονομάτω ν έχουν ή δη σχ ο λ ια σ θ εί σ το υς π ρ ο η γο ύ μ ενο υ ς τό μ ο υ ς στο υ ς οπο ίο υς κ α ι π α ρ α π έμ π ο υ μ ε το ν ανα γνώ στη π ο υ θα ή θελε π ερ ισ σ ό τερ α στο ιχεία .

Σ Τ Ο Χ Α Σ Τ Η Σ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ RISORGIMENTO

Κι αν γράψιμο ιστορίας σημαίνει να συμμετέχεις στην ιστορία του παρόντος, σπουδαίο βιβλίο ιστορίας είναι εκείνο που στο παρόν βοηθά τις εν αναπτύξει δυνάμεις να αποκτήσουν περισσότερο συνείδηση του εαυτού τους και να γίνουν περισσότερο συγκεκριμένα ενεργητικές και δραστήριες.

Αντόνιο Γκράμσι

Η Ιταλία των αρχών του 19ου αιώναΗ Ιταλία ήταν μ ια από τις τελευταίες δυτικοευρω παϊκές

χώρες που συγκροτήθηκε σε ενιαίο κράτος. Το βασίλειο της Σ αρδηνίας μ ε κέντρο το Πιεμόντε, το βασίλειο των δύο Σι- κελιών, το δουκάτο της Τοσκάνης, οι ενσωματωμένες στην Α υσ τροουγγα ρ ία περιοχές της βορειοανατολικής Ιταλίας, το παπικό κράτος της Ρώμης, αποτελούσαν την εξω τερική όψη της πολιτικής π ρα γματικότητας της χερσονήσου.

Π ολλοί ή ταν οι λόγο ι που οδήγησαν σαυτή την πολυδ ιά ­σπαση σε αλληλοϋποβλεπόμενα, εν πολλοίς, κρατίδια. Η ύ ­παρξη του παπισμού μ ε κέντρο την Ρώμη δεν ήταν ο πιο ασήμαντος. Ό πω ς π αρ ατη ρεί ο Γκράμσι η Ιταλία εξ α ιτίας της κοσμοπολίτικης λειτουργίας της Ρώμης κατά τη δ ιάρκεια της ρω μαϊκής αυτοκρατορίας και του μεσαίω να, εξ α ιτίας του διττού χαρακτήρα που είχε το παποιό κράτος να είναι δηλαδή «αφ’ ενός έδρα μ ια ς οικουμενικής-πνευματικής μ ο ­ναρχίας και α φ ’ ετέρου ενός εγκόσμιου πριγκ ιπάτου» (R)',

1. Στο κείμενο αυτό όλα τα παραθέματα που είναι μέσα σε εισαγωγι­κά και έχουν στο τέλος σε παρένθεση την συντομσγραφία (R)isorgime- nto. είναι του Αντόνιο Γκράμσι.

9

πα ρ ουσ ία ζε μ ια ν ιδ ιομορφ ία μ ο να δ ική σ το ν δυ τικ ο ευρ ω ­παϊκό χώρο. «Ο ιτα λ ικ ό ς κα θ ολ ικ ισμός θεω ρούντα ν υ π ο ­κα τά σ τα το τη ς α ν τίλη ψ η ς γ ια ενια ίο Έ θ ν ο ς κα ι Κ ράτος, όχι μό νο αυτό , α λλά κα ι μ ά λ ισ τα σα ν μ ια π α γκ ό σ μ ια ηγε- αονική λε ιτο υρ γ ία , δηλα δή σ α ν ιμ π ερ ια λ ισ τικό πνεύμα . »(R i­

t i ιδ ιομορφ ία α υ τή θα π α ίξ ε ι ένα ρόλο ση μαντικό σ την κα θ υσ τέρη σ η δ ιαμόρφ ω ση ς μ ια ς κο ινή ς εθ ν ικής συ νε ίδ η ­ση ς για τί, α ντίθ ετα μ ε ό τι συνέβη σ τ ις π ερ ισ σ ό τερ ες ε υ ­ρ ω π α ϊκές χώρες, σ τη ν Ιτα λ ία η θρησκεία - π ά ν τα κα τά το ν Γ κράμσι - δ εν επ εκ τά θ η κ ε σ το υς κ ό λπ ο υ ς το ν λαού , δεν κα τόρθω σε να συ γκ ρ ο τή σ ει ένα εθ νικό -λα ϊκό μ έτω π ο σ το υ ς χώ ρ ονς επ ιρρο ή ς της. Κ ι α ν τό γ ια τ ί σ τη ν Ιτα λ ία ή τα ν α νύ π α ρ κ τη η έννοια τη ς εθ ν ικής εκ κλησ ία ς επ ειδή α ντή εξ αρχή ς λ ε ιτο ύ ρ γη σ ε σ ’ ένα π λα ίσ ιο θρη σ κ εν τικ ο ύ κ οσ μοπολ ιτισμ ού .

Η κ ο σ μ οπολ ίτικη λ ε ιτσ ν ρ γ ία τω ν ιταλώ ν διανοονμένω ν ή τα ν ένα γεγονός , α φ ο ύ α υ το ί αντιλα μ β α νό ντο νσ α ν το ρό λο το νς κα ι λ ε ιτο υ ρ γο ύ σ α ν σα ν η γέ τες π ο ν δ εν ανή καν σε ένα έθ νος α λλά σε ολόκλη ρη τη ν χρισ τια νοσύνη .

Έ ν α ς δ εύ τερ ο ς - εξ ίσον σ η μ α ντικός - λόγος , ή τα ν το γε γο ν ό ς ό τι γ ια συγκ εκ ρ ιμ ένες ισ τορ ικές α ιτ ίε ς η πρώ ιμη α σ τική άνθη ση τω ν μ εγά λω ν ιτα λ ικ ώ ν πόλεω ν, π ρ ο π ο ­μ π ώ ν τη ς ευ ρω π α ϊκή ς α ναγέννησης, φ ά νη κε κ ά π ο υ να α ­ν α κ ά θ ε τ α ι κα ι να «σταματά», μ ε απ ο τέλεσ μ α η Ιτα λ ία να μ ε ίν ε ι π ίσω στο ν α γώ να δρόμου γ ια εθνική κα ι α σ τική ολοκλήρω ση, α ν κα ι υπ ή ρ ξ ε π ρω το π ό ρα κ α ι σ το πεδ ίο α ν τό.

Έ τσ ι ο κ α θ ολ ικός κ ο σ μοπολιτισμ ός α π ο τέλεσ ε τον α ­ν τίπ ο δ α το ν π ιο σκ ληρο ύ τοπ ικ ισμού, ισ το ρ ικο ύ α π ο τελέ­σ μ α το ς τη ς πόλη ς-κρ άτος , π ο ν δ έσ π ο σε σ τη ν μεσα ιω νική κα ι μ ε τα μεσα ιω νική Ιτα λ ία κα ι «αντιπρ οσω πεύει το π έ ­ρ α σ μα α π ό μ ια π ερ ίο δο επ ιβλη τική ς α ν ά π τν ξη ς τω ν α σ τ ι­κώ ν δυνά μ εω ν στη ν ρ α γδ α ία πα ρ α κ μ ή τονς» (R).

Ο ι δύο α ν το ί π α ρ ά γο ν τες α π ο τελο ύσ α ν ισχυρό εμ π ό ­διο, κυ ρ ιο λεκ τ ικ ά τροχοπέδη , στη διαμόρφ ω ση εθ ν ικής συνείδη ση ς, α φ ο ύ α ν τή έπ ρ επ ε να σ υ γκ ρ ο τη θ εί κ α ι σν-

10

γκ ρ ο τή θ η χε «από τη ν υπ έρβα σ η δύο μ ο ρ φ ώ ν κ ο υ λ το ύ ­ρας: το ν κο ινο τικ ό το π ικ ισμ ό κα ι τον κα θ ο λ ικό κοσ μ ο π ο ­λιτισ μό , π ο ν ή τα ν σ τενά συ νδεδεμ ένες κ α ι α π ο τελο ύσ α ν τη ν π ιο χα ρα κ τη ρ ισ τικ ή μ ο ρ φ ή το υ μ εσ α ιω νικού κα ι φ εο νό α ρ χικ ο ύ κα τα λο ίπ ο ν» (R).

Το Risorgimento

Ο όρος risorgimento γεννήθηκε στην διάρκεια τον 19ον αιώνα, αν και οι ρίζες του βρίσκονται π ιο πίσω και ουσ ια­στικά είχε περιεχόμενο εθνικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολι­τιστικό. Χ αρα κτηρίζει το σύνολο των μεταβολώ ν που οδή­γησα ν στην συγκρότηση της σύγχρονης Ιταλίας, αν και πιο συχνά χρησιμοποιείται μ ε την έννοια της εθνικής παλλιγγε- νεσίας, της εθνικής απελευθέρω σης ή και της εθνικής εξέγερ­σης.

Ό λο ι α υ το ί οι όροι, π ον αναμφίβολα συνδέονται και μ ε την ιδέα της επ ιστροφής στο «ένδοξο παρελθόν», πέρα από τις επ ί μέρους διαφορές τους, συγκλίνουν δίνοντας στο R i­sorgimento ένα ενρύτερο κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό και ηθικό περιεχόμενο. Τέτοιο π ον να αρμόζει σε μ ια πλατιά πρω τοβουλία αναγέννησης της εθνικής ζωής, που η παρέμ­βαση της αστικής τάξης και των μικροαστικώ ν στρωμάτω ν αποκτά ένα χαρακτήρα ουσιαστικό που ο δηγεί σε σημαντι­κές κοινω νικές διαφοροποιήσεις, στην αλλαγή πολιτικώ ν σχέσεων, στη θραύση πολιτιστικώ ν στερεοτύπω ν, στη σ υ ­γκρότηση μ ια ς νέας ηθικής-πολιτιστιχής συνείδησης πον μ π ο ρ ε ί να σταθεί κριτικά απέναντι στο παρελθόν.

Α νεξάρτητα από το ότι η ιστορία τον Risorgimento, έτσι όπως εξελίχθηκε στην ιταλική χερσόνησο, δεν έχει το ακρ ι­βές ανάλογά της στον ευρω παϊκό χώρο, εν τούτο ις το Risor­gimento θα πρέπει να ειδω θεί σαν η «ιταλική εκδοχή» της μα κ ρά ς πορείας προς την εθνική ολοκλήρωση π ον γνώ ρισαν οι ευρω παϊκοί λα ο ί από την εποχή της μεταρρύθμισης και της γαλλικής επανάστασης. Οι αναλογίες άλλω στε μ ε τις δ ι­κές μ α ς λ.χ. προσπάθειες ολοκλήρω σης τον νεοελληνικού

11

κρά τους είναι προφανείς. Π αρ' όλες τις ιδιομορφίες κα ι α ­ποκλίσεις, τα κοινά σημεία ανάμεσα στο Risorgimento και την δική μ α ς Μ εγάλη Ιδέα, είναι, όπως αποδειχνύεται, π ο λλά 1.

Χρονικά το Risorgimento καλύπτει όλη την περίοδο από το τέλος του 18ου αιώνα μέχρι και τις αρχές του 20ου, π ου η ολοκληρω μένη π ια εθνικά και κρατικά Ιταλία επ ιβιβάζεται στο τελευταίο βαγόνι των ιμπεριαλιστικώ ν χωρών προσ πα­θώντας απεγνω σμένα να διευρύνει τις ζώνες επ ιρροής της.

Δ εν είναι λ ίγο ι οι ιταλοί διανοούμενοι που βλέπουν το Risorgimento να επεκτείνεται διαχρονικά. Γιαυτό και το συνδέουν μ ε την εθνική φιλολογική παράδοση που θέλει να βλέπει τη συνέχεια της ιστορίας όπως αυτή εξελίχθηκε στην ιταλική χερσόνησο από την εποχή της κυριαρχίας της Ρώμης μέχρι τη δημ ιουργία του σύγχρονου ιταλικού κράτους. Ο στόχος είναι προφανής: το ιταλικό έθνος γεννιέται και π α ­ρουσιάζεται μ α ζ ί μ ε τη Ρώμη, το Risorgimento είναι η από­δειξη ότι «η ελληνορω μαϊκή κουλτούρα «ξαναγεννιέται» και το έθνος θα «εξορμήσει και πάλι», κλπ.» (R.).

Ο Γκράμσι θα αντιμετω πίσει μ ε αυστηρότητα αυτή την εκδοχή. «Η προσπάθεια να βρεθεί κάποιος γενετικός δεσμός μ ετα ξύ των πνευματικώ ν εκδηλώσεων των καλλιεργημένω ν τάξεω ν της Ιταλίας διαφόρω ν εποχών συνιστά ακριβώς την εθνική «ρητορική»: η πραγματική ιστορία συγχέεται μ ε τα φαντάσματα της ιστορίας» (R), θα επ ισημάνει, για να ξανα- τονίσει σε άλλο σημείο ότι η πρα γματικότητα είναι δ ιαφορε­τική από εκείνη π ου έχει στο μυα λό του ο «κοινός νους [που] φέρετα ι να π ιστεύει ότι αυτό που υπάρχει σήμερα θα υπή ρ­χε πάντα και ότι η Ιταλία θα υπήρχε πάντα σαν ενιαίο έ­θνος, αλλά δεν την άφηναν οι ξένες δυνάμεις ν ’ αναπνεύσει, κλπ.» (R). Κ άτι τέτοιο θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε

1. Ιδιαίτερα χρήσιμη για την κατανόηση της παράλληλης εν πολλοίς ιστορικής πορείας Ελλάδας και Ιταλίας κατά τον περασμένο αιώνα, είναι η μελέτη του Αντώνη Λιάκου: Η ιταλική ενοποίηση χαι η Μεγάλη lò ia , εχδ. «θεμέλιο», σελ. 276, Αθήνα 1985.

12

και για τις αντιλήψεις πον κυριάρχησαν στον νεοελληνικό χώρο (ο μεγαλοϊδεατισμός δεν έχει σύνορα) και υποχώ ρη­σαν εν μέρει, ύστερα από μισόν αιώνα έντονης αντιπα ράθε­σης.

Η σύγχρονη ιστορική έρεννα μα ς δίνει σήμερα την όννα- τότητα , π α ρ ’ όλο ότι το κενό μ ια ς επαρκούς θεωρίας γύρω από τα εθνικά ζητήματα εξακολονθεί να παραμένει, να δ ια ­πιστώσουμε πόσο πολύπλοκα σνγκροτείτα ι η εθνική ιδεολο­γία, πόσο πνκνά μπλεγμένος είναι ο μύθος μ ε την ιστορία, πόσο άμεσα ταντίζετα ι η επ ιθνμία μ ε την πρα γματικότητα . Η άποψη ότι η Ιταλία θα νπήρχε πάντα σαν ενιαίο έθνος, ότι το έθνος αν τό γεννήθηκε μ α ζ ί μ ε τη Ρώμη, κλπ. δεν είναι έργο, φνσικά, μ ια ς ομάδας και της ερμηνείας που δίνει αντή στην ιστορική κίνηση, δεν είναι απλά προϊόν ιστορικού βο­λονταρισμού. Ε ίναι κάτι εξαιρετικά π ιο σύνθετο. Ορθά, λο ι­πόν, ο Γκράμσι θα παρατηρήσει πω ς «αναρίθμητες ιδεολο­γίες έχουν σνμβάλει στο να ενισχύσονν αυτή την π ίστη, τρ ε­φόμενες από την σφοδρή επ ιθυμία να παρονσ ιάζοντα ι σαν κληρονόμοι τον αρχαίον κόσμον, κλπ.» (R).

Οι ρίζες του Risorgimento

Είναι νομίζω ακριβής η άποψη ότι το λνκα νγές της σ ύ γ­χρονης Ι ταλίας μπορούμε να το αναζητήσονμε στην περίοδο γύρω στο 1200, όπον η ανάπτυξη μ ια ς ενια ίας λόγια ς γλώ σ­σας «η λαμπρή δημοτική γλώσσα του Δάντη» (R), αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο π ου συντελεί στο να διαμορφω θούν οι όροι μ ια ς συνείδησης «πολιτιστικής ενότητας». Ό πω ς όμως σημειώνει ο Γκράμσι το στοιχείο αντό π ολιτισ τικής ενότητας είναι «δίχως άμεση αποτελεσματικότητα πάνω στα ιστορικά γεγονότα, ακόμα κι αν είναι αυτό που η πατριω τική δημα­γω γία έχει εκμεταλλευτεί περισσότερο, ούτε συμπίπτει, άλ­λω στε, μή τε είναι η έκφραση ενός συγκεκριμένου και επενερ- γονντος εθνικού συναισθήματος» (R).

Έ να δεύτερο στοιχείο ήταν η σταδιακά και βασανιστικά διαμορφω νόμενη συνείδηση για την αναγκαιότητα ανεξαρ­

13

τησίας της χερσονήσου από την ξένη παρουσία και επ ιρροή (Αψβούργων, Βουρβώνων, κλπ). Το στοιχείο αυτό αν καί δεν είχε το εύρος και την δ ιάσταση του πρώ του - ουσιαστικά αποτελούσε τον διακαή πόθο περιορισμένων κύκλω ν δ ια ­νοουμένων - λειτούργησε εν τούτοις, πολλές φορές, σαν η σπίθα που πυροδοτούσε την εύφλεκτη μά ζα της κατακερμα­τισμένης Ιταλίας του περασμένου αιώνα.

Σ α ν τρίτο στοιχείο μπορούμε να θεωρήσουμε την σημαντι­κή - και όχι μόνο για τα ιταλικά μ έτρα - αστικοποίηση του Βορρά, την ανάδειξη τον βασιλείου της Σ αρδηνίας μ ε κ έ­ντρο το Π ιεμόντε σε «αστική έπαλξη», κράτος υπόδειγμα για την «μεγάλη απόπειρα», τον π ολιτικό και οικονομικό εκ συγ­χρονισμό όλης της χερσονήσον κάτω από την ηγεσία των μετριοπαθώ ν φιλελεύθερω ν αστών.

Π ολλοί ακόμα «εσωτερικοί» παράγοντες είναι πον σνντέ- λεσαν στη διαμόρφω ση των προϋποθέσεω ν για την παλλιγ- γενεσία. Γεγονός πάντω ς αναμφίβολο είναι ότι αυτή ευ νοή­θηκε σημαντικά και από την διεθνή συγκυρία.

Οι επ ιπτώ σεις της γαλλικής επανάστασης στην Ιταλία ή­ταν περισσότερο από σημαντικές. Η γαλλική επανάσταση αποτέλεσε, μ ε ένα ορισμένο τρόπο, ένα είδος ιδεολογικού και πολιτικού ενοποιητικού στοιχείον που βοήθησε στο να ενισχυθονν αποφασιστικά οι αποσπασματικές πρω τοβουλίες των ιταλών π ατριω τών και να αποκτήσονν ένα σννεκτικότε- ρο ιδεολογικό και πολιτικό περιεχόμενο.

Η σύγκλιση των δ ιασκορπισμένω ν πατριω τικώ ν δννάμεω ν σε ένα πανιτα λικό δημοκρατικό απελευθερω τικό ρεύμα που εμπνεόταν από τις ιδέες της γαλλικής επανάστασης και του ιταλικού ρ ιζοσπαστισμού αποτέλεσε μ ια ζω ντανή πρα γμα τι­κότητα που η επ ίδρασή της στην επ ιτάχυνση τω ν εξελίξεω ν νπήρξε αναμφίβολη.

Η οργανω τική έκφραση τον ρεύματος αυτού δ ιασκορπι­σμένη στις ποικίλες παράνομες ή ημιπαράνομες οργανώ σεις των πατριωτών, εκφράστηκε σφαιρ ικότερα μέσα από το Κόμμα της Δράσης, π ον κορνφαίο ι εκπρόσω ποί τον νπήρ- ξαν οι Ιωσήφ Μ ατσίνι και Γκαριμπάλντι.

Είναι η νέα α ντή σύνθεση π ον δίνει στη γενική τάση για

14

ενοποίηση μ ια συγκεκριμένη κατεύθυνση που αποκτά άμεσο υλικό περιεχόμενο από την συμμετοχή πατριω τών που είναι έτοιμοι να θυσιαστούν και θυσιάζονται για μ ια ν Ιταλία ε­νιαία, ανεξάρτητη και δημοκρατική. Ο Γχράμσι θα επισημά- νει την διεύρυνση του πολιτικού και εθνικού ενδιαφέροντος εξαιτίας της γαλλικής επανάστασης και των ναπολεόντειω ν πολέμων στους μικροαστούς και τους διανοούμενους, δ ιευ­κρινίζοντας ότι γεγονότα όπως αυτά «επ ιδρούν σημαντικά προκειμένου να βαθύνουν ένα κίνημα που έχει αρχίσει ήδη να είναι στα «πράγματα».» (R).

Η διαμόρφω ση επ ίσης μ ια ς συγκεκριμένης ευνοϊκής ισορ­ροπίας σχετικά μ ε τις ξένες δυνάμεις, συνέβαλε στην προώ ­θηση του ανεξαρτησιακού πνεύματος.

Π ράγματι η πτώ ση της γαλλικής ηγεμονίας και ο περ ιορι­σμός ως τον αποκλεισμό της ισπανικής και αυστριακής, σ υ ­νέβαλε στο να διαμορφω θούν καλύτεροι όροι για την ανά­π τυξη ενός πανιταλικού ενω τικού μετώ που. Η συγκυρία εί­ναι αρκετά ευνοϊκή αν λη φθ εί υπ ' όψη και η βαθμιαία απο- δυνάμωση της κοσμικής εξουσίας του Π άπα π ου αν και η παρουσία του είναι αδιαμφισβήτητη το π ολίτικο στρατιω τικό του βάρος έχει π ια συρικνωθεί.

Σ α ντό το αποφασιστικό σημείο η παρέμβαση των πιεμο- ντέζω ν είναι καθοριστική. Έ χοντας κατακτήσει έναν υψηλό βαθμό εσωτερικής συγκρότησης και διαθέτοντας μ ια σαφή αντίληψη για τα πολιτικά όρια του εγχειρήματος, σ υγκε­ντρώ νουν τις βασικές π ροϋποθέσεις γ ια να αποτελέσουν την μηχανή του τραίνου. Ε ιδικότερα μετά το 1848 που σφ ρα γί­ζετα ι από την ή ττα της π ιεμοντέζικης δεξιάς και την άνοδο των μετριοπαθώ ν φιλελεύθερω ν μ ε επ ικεφαλής τον Καβούρ.

Τα πολιτικά σχήματα του Risorgimento

Ε ίναι τόσες κα ι τόσο διαφορετικές στην προέλευση και την ιδεολογία οι πολιτικές δυνάμεις που συναπάρτισαν το μ εγάλο αυτό εθνικό κίνημα που η ουσιαστική εξέτασή τους α π α ιτεί συστηματική διερεύνηση του κοινω νικού και π ολ ιτι­

15

κού χάρτη της χερσονήσου ολόκληρο τον 19ο αιώνα.Ο κατακερματισμός της Ιταλίας σ ' ένα πλήθος κρατίδια , η

οικονομική και π ολιτιστική της ανισομέρεια, ο ιστορικά δ ια ­μορφω μένος ανταγω νιστικός τοπικισμός αποτελούσαν την ιστορική βάση πάνω στην οποία άνθισε ο ιδ ιότυπος αυτός πολιτικός και πολιτιστικός κορπορατισμός.

Κάθε λο ιπόν προσέγγιση των πολιτικώ ν τάσεω ν και κ ινή­σεων του Risorgimento, οφείλει να ενσκήψει στην ιδ ια ιτερό­τητα αυτή της ιταλικής περίπτω σης που με μ ια ν ορισμένη έννοια θα μπορούσα να ισχυρισθώ ότι επιβιώνει ως τις μ έ ­ρες μας, αφού η Ιταλία (πα ρ’ όλη τη θλιβερή φασιστική π α ­ρένθεση) εξακολουθεί να παραμένει η π ιο χαρακτηριστικά πολυκομματική-πολυφω νική χώρα της Ευρώπης.

Μ ιλώντας για τους πολιτικούς σχηματισμούς, τα κόμματα, τις κινήσεις και τις ομάδες που έδρασαν στην Ιταλία τον περασμένο αιώνα, θα πρέπει να έχουμε συνέχεια υ π ’ όψη μ α ς τις μ εγάλες δ ιαφορές π ου α υ το ί είχαν από τις σημερινές πολιτικές οργανώσεις και κόμματα. Μ ια πρώ τη επ ιφανειακή εξέταση υπάρχει κ ίνδυνος να μ α ς εκ τρέφει σε ιδεολογικίστι- κες ερμηνείες. Σ την αδυναμία κατανόησης της πολυπλοκό- τητας και των ιδιομορφιών π ου έχει κάθε μεταβατική περ ίο ­δος και ιδιαίτερα η ιταλική του 19ου αιώνα. Ο δυϊσμός, η ασάφεια, η συνεχής μετατόπιση ή μεταβολή, θάταν μονομε­ρές να ερμηνευθούν σαν ασυνέπεια, προδοσία ή έλλειψη κ α ­τανόησης της «ιστορικής αναγκαιότητας». Η εσχατολογική αυτή λογική δεν απέτρεψ ε δύο μεγάλους επαναστάτες η γέ­τες τον Γκαριμπάλντι και τον Μ ατσίνι να συνεργαστούν μ ε τον κορυφαίο πολιτικό τους αντίπαλο τον Βίκτω ρα Εμμα­νουήλ, ούτε φ υσικά αυτόν τον τελευταίο να συνυπάρξει σε μ ια σειρά ζητήματα μ ε δύο «ξεβράκω τους

Κι αυτό γ ια τί - πέρα α π ’ όλα τ ’ άλλα - το Risorgimento

1. Η περίπτωση του μεταμορφισμού (trasformismo), που τόσο εύστο­χα επισημαίνει και στηλιτεύει ο Γχράμσι, είναι - φυσικά - άλλης τάξης. Για περ. βλέπε και το ομώνυμο κείμενο του Γκράμσι που δημοσιεύεται στην παρούσα έκδοση.

16

είχε πανεθνικό περιεχόμενο, ξεπερνώντας τα συντεχνιακά όρια τάξεων, ομάδω ν και πολιτικώ ν σχηματισμών και αφ ο­ρούσε - ανεξάρτητα από το ποιους τελικά ενεργοποίησε - το σύνολο του ιταλικού λαού.

Σ το βαθμό που η διαπίστωση αντή είναι ακριβής, είναι εύκολο να όιαπιστώ σονμε ότι η νπό συγκρότηση νέα Ιταλία, στηριγμένη εξ ίσον σε σνντηρητικές και ρ ιζοσπαστικές όννά- μεις, κληρονομεί το θετικό και αρνητικό παρελθόν της κάθε πλενρ άς και μ εταφ έρει - εξ αρχής - στο εσωτερικό της το α φ ’ ενός και το αφ ' ετέρον π ον συνθέτει την κοινωνική και πολιτική δνναμική των εν μέρει σνμπαρατασσομένω ν και εν μέρει αλληλοϋποβλεπομένω ν πλενρών.

Α σφαλώ ς ο διαχωρισμός των πολιτικώ ν δννάμεω ν τον R i­sorgimento σε δύο στρατόπεδα είναι αρκετά σχηματικός και αδύναμος στο να περικλείσει την πολνμορφ ία τον πολιτικού φάσματος, θ α ήταν όμως υπερβολή να ισχνρισθούμε ότι εί­ναι ανακριβής, στο βαθμό πον αποτελεί ιστορική πρα γμα τι­κότητα το γεγονός ότι ο πολιτικός βίος της Ιταλίας σφ ρα γί­ζεται από την δράση δύο μεγάλω ν ρενμάτω ν, τον ριζοσπα­στικού δημοκρατικού μ ε ηγέτες τους Μ ατσίνι και Γκαρι- μ πά λντι και τον μετρ ιοπαθούς φ ιλελεύθερον μ ε ηγέτες τον Κ αβονρ και τον συνεχιστή της πολιτικής τον Μ πετίνο Ρικά- σολι.

Η περίπτω ση των μοναρχικών, κ α θ ’ όλα σημαντική στη συγκρότηση τον νέον κρά τονς και τον μηχανισμού του, απο­τελεί ρεύμα μ ικρότερης εμβέλειας. Για αρκετούς από α υ ­τούς, ανασχετικός παράγοντα ς ήταν η πρόσδεσή τονς σε α- νταγω νιζόμενονς μ ετα ξύ τονς οίκους. Α λλά και το σημαντι­κότερο τμήμα του, οι οπα δο ί της δυναστείας της Σαβοΐας, του Βίκτω ρα Εμμανουήλ - πρώ τον βασιλιά της Ιταλίας - , δεν κατόρθω σαν να αναδειχθούν σε κνρίαρχη πολιτική δύ ­ναμη ούτε στον ίδιο τονς τον χώρο, το βασίλειο της Σ α ρδη ­νίας, όπον νπερκεράσθηκαν από τονς δραστήριονς και ρεα ­λιστές μετρ ιοπαθείς φ ιλελεύθερους τον Καμίλο Καβούρ. Μ όνο μ ια σχηματική ανάλνση θα έβλεπε στις δύο κνρίαρχες παρατάξεις τονς γιακω βίνους και τους γιρονδίνους.

«Το Κόμμα της Δ ράσης έχει την καταγω γή του στη γα λλ ι­

17

κή επανάσταση και στον αντίκ τνπό της στην Ιταλία» (R), αλλά αυτό δεν αρκ εί για να το χαρακτηρίσουμε γιακω δίνικο σχηματισμό. Ο Γκράμσι θα επ ιμείνει στην « ιταλικότητα» των πολιτικώ ν σχηματισμών και θα αναζητήσει στο οικονομικό πεδίο τους λόγους που εμπόδισαν την δημ ιουργία γιακωβί- νικου κόμματος στην Ιταλία.

Το ρ ιζοσπαστικό δημοκρατικό ρεύμα, αναμφίβολα επη­ρεασμένο από το πνεύμα της γαλλικής επανάστασης στηρι­ζόταν κυρίω ς στην ιταλική επαναστατική κα ι δημοκρατική παράδοση στην σύζευξη - σύνθεση της τεκτονικής και καρ- μποναρ ικής εμπειρίας σννδεδεμένης μ ε τις εμπειρίες των α­γροτικώ ν εξεγέρσεω ν του Ν ότον και την αντικληρική δράση των αντιπάλω ν του παπισμού.

Σ ' αυτή την ευρεία παράταξη της αριστεράς σννέκλιναν ποικίλες τάσεις και ομάδες, μ ε κυρίαρχη την τάση του Ιωσήφ Γκαριμπάλντι και κατά δεύτερο λόγο του Μ ατσίνι και των οπαδώ ν του. Το ιταλικό ρ ιζοσπαστικό ρεύμα, βαθύτατα ε­θνικό είχε - ταυτόχρονα - σαφή διεθνιστικό προσανατολι­σμό, στοχεύοντας στην απελευθέρω ση των λαών της Ε υρώ ­π η ς από τις δυναστείες και στην εγκαθίδρυση μ ια ς δημοκρα­τικής τάξης πραγμάτω ν σε πανευρω παϊκή κλίμακα. Ο Μ α­τσίνι δεν σταμάτησε να προετοιμάζει για εξέγερση τα πνεν- ιιατα σ ’ όποια χώρα της Ευρώπης κι αν βρισκόταν κα τα ­διω γμένος κα ι ο γενναίος ηγέτης τους Ιωσήφ Γκαριμπάλντι διέτρεχε Ευρώ πη κα ι Α μερική πολεμώ ντας στην πρώ τη γραμμή, εφαρμόζοντας στην πράξη το πατριω τικό-διεθνι- στικό του πιστεύω .

Α υτή η έξοχη παράδοση έμπρακτης συνάρτησης εθνικού κα ι δ ιεθνιστικού καθήκοντος, σταδιακά θα ακολουθήσει την υποχώρηση των επαναστάσεων, για να αφήσει την έσχατη πολεμική κρα υγή της στα βουνά της Βολιβίας το 1967.

Π ολυμορφία και πλουραλισμός χαρακτήρ ιζαν και την μ ε ­τριοπαθή φιλελεύθερη παράταξη, στους κόλπους της οποίας συγκλίνα ν αστικής κυρίω ς προέλευσης στοιχεία μ ε διαφορε­τικές όμως π ολιτικές και ιδεολογικές αφετηρίες. Η ήττα της δεξιάς και του πολιτικού κέντρου στο Πιεμόντε, οδήγησαν στην άνοδο του Καβούρ και των φιλελευθέρων.

18

Είναι σαφές σε πο ια πλευρά βρίσκεται ο νους και η καρ­διά του Γκράμσι. Γιαυτόν «στοιχείο κ α τ’ εξοχήν εθνικό είναι το Κόμμα της Δ ράσ ης» (R). Α υτό όμως δεν τον κάνει να χάσει την επαφή του με την πρα γματικότητα και να επιμείνει στο ότι «η εθνική ενότητα είχε μ ια ν ορισμένη ανάπτυξη και όχι μ ια ν άλλη. Κ ινητήρια δύναμη αυτής της ανάπ τυξης ήταν το Κ ράτος του Π ιεμόντε και η δυναστεία της Σαβοΐας» (R).

Α υτή η φράση έχει, νομίζω, μ ια ν ιδιαίτερη σημασία. Ιστο­ρική, πολιτική κα ι ηθική. Ο Γκράμαι αρνείτα ι να επ ιβιβάσει τα γεγονότα σε άλλο τραίνο, αρνείται την πολιτική σκοπιμό­τητα της post festum «διόρθωσης» της ιστορίας και έχει το θάρρος - ανεξάρτητα από τις πολιτικές του π ροτιμήσεις - να αποδώ σει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, σε μ ια περίοδο που η επ ικράτηση του σταλινισμού στο παγκόσμιο κομμουνιστι­κό κίνημα θα οδηγήσει στο «ξαναγράψιμο» της ιστορίας. Φ υσικά δεν στέκεται απλώ ς στα γεγονότα. Η ανίχνευση του οικονομικού και κοινω νικού υπεδάφους τον βοηθάει να βρει τα «υλικά» στοιχεία που συγκροτούν τους όρους ηγεμονίας των οπαδώ ν του Καβούρ, οργανικών διανοουμένων της μ ε ­γά λης κα ι μεσαίας βορειοϊταλικής, κυρίως, αστικής τάξης.

Ο Γκράμσι θα επιμείνει στο βάρος που έχει το γεγονός ότι αντιπροσω πεύουν μ ια σχετικά ομοιογενή κοινωνική ομάδα, σε αντίθεση μ ε τη ριζοσπαστική δημοκρατική π αράταξη που «αιωρείτο ταξικά», αφού δεν βασιζόταν σε καμιά ιστορική τάξη.

Η αδυναμία τους να αναδειχθούν σε ηγεμονική δύναμη δεν θα μείνει χωρίς συνέπειες. Η πορεία εθνικής ολοκλήρω ­σης θα ακολουθήσει κυρίω ς την μετριοπαθή τροχιά, μ ε απο­τέλεσμα την περιορισμένη λαϊκή συμμετοχή και την μ η επ ί­λυση του καθοριστικού προβλήματος του Νότου.

Αντί για επίλογο

Η μη πρα γματοποίηση της αναγκαίας για τον βαθύτερο κοινω νικό μετασχηματισμό αγροτικής μεταρρύθμισης θα α­ποδυναμώσει το Risorgimento κοινωνικά, αφού την β ίαιη ει-

19

αβολή των αγροτικώ ν μαζώ ν «στο χώρο που ρυθμίζοντα ι τα πεπρω μένα τονς», τον βαθύτατο πόθο τους γ ια ενωμένη π α ­τρίδα και γη, θα νποκαταστήσει η κάθοδος λ.χ. των οπαδώ ν του Γκαριμπάλντι στη Σικελία πον θα περιορίσει την επ ιτν- χημένη εξέγερση, που οδήγησε στην ανατροπή των Βονρβώ- νων, στα πλαίσ ια μ ια ς αυστηρής και χωρίς κοινω νικές προ ε­κτά σεις λογικής εθνικής ολοκλήρωσης.

Το Risorgimento δεν θα μ ετα τρ α π έί σε χώρο δράσης των πλατιώ ν λαϊκώ ν μαζών. Η γη δεν θα μο ιρα στε ί στους φτω ­χούς αγρότες και η εκκλησία, παρά τα εξ αντικειμένον ισχυ­ρά πλήγματα, θα μείνει σε μεγάλο βαθμό αλώβητη.

Η πρα κτική αντή των ριζοσπαστώ ν δημοκρατών στο π ρό ­βλημα τον Ν ότον και η στάση τονς απέναντι στις αγροτικές αλλά και τις ενρύτερα λαϊκές μάζες, έδειξε τα όρια της μ ε γά ­λης α ντής παράταξης και έθεσε επ ί τάπητος το πρόβλημα νπέρβασης αυτού πον ιστορικά είχε διαμορφωθεί.

Η πρα γματικότητα δεν επ ιδέχεται αλλοιώσεις. Το ότι το Risorgimento σφρα γίζετα ι από την δνναμική και τις αντιφ ά ­σεις των δύο βασικών συνιστωσών τον, των μετριοπαθώ ν φιλελεύθερω ν και των ριζοσπαστώ ν δημοκρατών, είναι γ ε ­γονός, όπω ς επ ίσης γεγονός παραμένει ότι η ηγεμονία των φιλελεύθερω ν μετριοπαθώ ν απέναντι στους οπαδούς των Γ καριμπάλντι - Μ ατσίνι χαρακτηρίζει την πορεία τον. θ ά - ταν όμως λάθος να νπερτονιστεί το βάρος της ηγεμονίας α ν ­τής, αφού το π ροκύψ αν αποτέλεσμα πολύ περιορισμένη σχέ­ση είχε μ ε τις αφετηριακές συλλήψεις της κάθε πλευράς.

Η κρατικά ολοκληρωμένη Ιταλία δεν ήταν η ομοσπονδία κρατώ ν όπως οι πρα γματιστές της μετρ ιοπαθούς παράταξης σχέδιαζαν, ούτε η αβασίλευτη δημοκρατία της ελευθερίας και της ισότητας π ον οι ιδεολόγοι της αριστερός τον ριζο ­σπαστικού στρατοπέδον είχαν οραματισθεί.

Π ούλιθρα, Ιούλιος ’87 Λουκάς Αξελός

20

I. Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση

Το Ριζορτζιμέντο και η ιστορία πον προηγήθηκε

Έρευνα προς δύο κατευθύνσεις. Από τη μια μεριά, έρευνα σχετικά με τον αιώνα του Ριζορτζιμέντο και, από την άλλη, έρευνα πάνω στην προηγούμενη ιστορία, που διαδραματίστηκε στην ιταλική χερσόνησο, σαν δημιουργού πολιτιστικών στοιχ. ί­ων τα οποία είχαν κάποια επίδραση στον αιώνα του Ριζορτζι μέντο (επίδραση θετική ή αρνητική) και εξακολουθούν να επε­νεργούν (έστω και σαν ιδεολογικά δεδομένα προπαγάνδας) και στη ζωή του ιταλικού έθνους όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά το Ριζορτζιμέντο.

Η έρευνα προς αυτή τη δεύτερη κατεύθυνση θα έπρεπε να είναι μια συλλογή δοκιμίων πάνω σ’ εκείνη την περίοδο της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας ιστορίας η οποία επηρέασε τη χερ­σόνησο. Για παράδειγμα:

1) Ο ι διαφορετικές σημασίες που προσέλαβε η λέξη “ Ιταλία” στις διάφορες εποχές, απ’ αφορμή το γνωστό δοκίμιο του καθη­γητή Κάρλο Τσίπολα (το οποίο πρέπει να συμπληρωθεί και να εκσυγχρονιστεί).

2) Η περίοδος της ρωμαϊκής ιστορίας που σημαδεύει τη με­τάβαση από τη Δημοκρατία στην Αυτοκρατορία, στο βαθμό που διαμορφώνει το γενικό πλαίσιο κάποιων ιδεολογικών τά­σεων του μελλοντικού ιταλικού έθνους. Φαίνεται ότι δεν έχει γίνει αντιληπτό ότι κυρίως ο Καίσαρας και ο Αύγουστος είναι αυτοί που, στην πραγματικότητα, μετατοπίζουν ριζικά τη θέση της Ρώμης και της χερσονήσου όσον αφορά στην ισορροπία του

23

αρχαίου κόσμου, αφαιρώντας από την Ιταλία την “εδαφική” ηγεμονία και μεταθέτοντας την ηγεμονική λειτουργία σε “αυτο- κρατορικό” , υπερεθνικό, δηλαδή, επίπεδο. Αν αληθεύει ότι ο Καίσαρας συνεχίζει και ολοκληρώνει το δημοκρατικό κίνημα των Γράκχων, του Μάριου και του Κατιλίνα, αληθεύει επίσης το ότι ο Καίσαρας κατορθώνει, μια και το πρόβλημα για τους Γράκχους, για τον Μάριο, για τον Κατιλίνα έμπαινε σαν πρό­βλημα που ζητούσε τη λύση του μέσα στη χερσόνησο, στη Ρώ­μη, για τον Καίσαρα τίθεται στα πλαίσια όλης της αυτοκρατο­ρίας, της οποίας μια χώρα είναι η χερσόνησος και η Ρώμη η “γραφειοκρατική” της πρωτεύουσα- κι αυτό, μόνο μέχρι ένα ορισμένο βαθμό μάλιστα. Αυτή η ιστορική συγκυρία είναι εξαι­ρετικά μεγάλης σημασίας για την ιστορία της χερσονήσου και της Ρώμης, μια και αποτελεί την απαρχή της διαδικασίας “α- ποεθνικοποίησης” της Ρώμης και της Χερσονήσου, όπως και της μετατροπής της σε “κοσμοπολίτικο πεδίο” . Η αριστοκρατία της Ρώμης, η οποία, με τις μεθόδους και τα μέσα τα ανάλογα της εποχής, είχε ενοποιήσει τη χερσόνησο κι είχε δημιουργήσει μια βάση εθνικής ανάπτυξης, νικήθηκε από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις και από τα προβλήματα που αυτή η ίδια είχε προκα- λέσει: η περίπλοκη ιστορικοπολιτική κατάσταση λύνεται από τον Καίσαρα με τρόπο ριζικό και αρχίζει μια νέα εποχή κατά την οποία η Ανατολή έχει τόσο μεγάλη βαρύτητα ώστε φτάνει να υπερκεράσει τη Δύση και να επιφέρει σχίσμα μεταξύ των δύο τμημάτων της Αυτοκρατορίας.

3) Μεσαίωνας ή αιώνας των Κοινοτήτων, σύμφωνα με τις οποίες συγκροτούνται κατά τρόπο εμβρυακό οι καινούριες κοι­νωνικές ομάδες της πόλης, χωρίς αυτή η διαδικασία να φτάσει ως το πιο υψηλό στάδιο ωρίμανσης όπως έγινε στη Γαλλία, στην Ισπανία κλπ.

4) Αιώνας του μερκαντιλισμού και της απολυταρχίας, κατά τον οποίο, όσον αφορά στην Ιταλία, έχει ελάχιστης εθνικής ση­μασίας εκδηλώσεις, γιατί η χερσόνησος βρίσκεται κάτω από ξέ­νη επιρροή, σ’ αντίθεση με τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη, όπου οι νέες κοινωνικές ομάδες της πόλης έχουν εισβάλει δυναμικά στη δομή του κράτους με τάσεις ενωτικές, ενισχύουν τη δομή αυτή καθ’ αυτή και την ενωτική τάση, εισάγουν μια καινούρια ισορ­

24

ροπία ανάμεσα στις κοινωνικές δυνάμεις και δημιουργούν τις συνθήκες για μια ραγδαία προοδευτική ανάπτυξη. Αυτά τα δο­κίμια πρέπει να είναι κατανοητά σ’ ένα καθορισμένο κοινό, σκοπεύοντας έτσι στην εξάλειψη απαρχαιωμένων, σχολαστι­κών, φανφαρόνικων αντιλήψεων οι οποίες υιοθετούνται παθη­τικά λόγω των διαδεδομένων - σ’ ένα ορισμένο χώρο λαϊκίστι- κης κουλτούρας - ιδεών: για να προκληθεί, έτσι, κάποιο επι­στημονικό ενδιαφέρον για τα πιο πάνω θέματα, που θα παρου­σιαστούν μ’ αυτό τον τρόπο ζωντανά και δραστήρια ακόμα και στο παρόν σαν δυνάμεις εν κινήσει, πάντα επίκαιρες.

Η α σ τική τά ξη τη ς επ οχή ς το ν μεσα ίω να κα ι τα απομει- ν ά ρ ια τη ς σ τη ν ο ικονομ ικ οσνντεχν ια κή φάση .

Πρέπει να προσδιοριστεί σε τι συνίσταται συγκεκριμένα η ανεξαρτησία και η αυτονομία ενός Κράτους και σε τι συνίστατο στην περίοδο μετά το 1.000 μ.Χ. Ή δη σήμερα οι συμμαχίες, με ηγεμονεύουσα μια μεγάλη δύναμη, καθιστούν προβληματική την ελευθερία δράσης, αλλά ιδιαίτερα την ελευθερία του να καθορίζουν μόνα τους τη γραμμή πλεύσης, στα περισσότερα Κράτη: αυτό το γεγονός θα έπρεπε να εκδηλωθεί με πιο εμφανή τρόπο μετά το 1000 μ.Χ., δεδομένου και του διεθνούς ρόλου της Αυτοκρατορίας και του Παπάτου όπως και το μονοπώλιο των στρατευμάτων το οποίο κατείχε η Αυτοκρατορία.

25

Η Κοινότητα στην εποχή του Μεσαίωνα σαν οικονομικοσνντεχνιακή φάση

τον σύγχρονον κράτονς

Φρειδερίκος II.

Σ ’ ένα άρθρο με τίτλο Η δύση της σουηβιανής ισχύος χαι η πιο πρόσφατη ιστοριογραφία, “Nuova Antologia” , 16 Μάρτη 1930, ο Ραφαέλο Μόργκεν παραθέτει μερικά πρόσφατα βιβλιο­γραφικά στοιχεία για τον Φρειδερίκο II. Από την άποψη της “σημασίας” της ιταλικής ιστορίας, όπως αυτή περιγράφεται στις παραγράφους τις σχετικές με τις κοινότητες την εποχή του Μεσαίωνα και με τον κοσμοπολίτικο ρόλο των ιταλών διανοου­μένων, είναι ενδιαφέρον το τομίδιο του Μικελάντζελο Σίπα, Η Σικελία και η Ιταλία υπό τον Φρειδερίκο II, Νάπολη, Società Napoletana di Storia patria, 1929.

Φυσικά, αν είναι αλήθεια ότι ο Σίπα «φαίνεται ν’ αγανακτεί» με τις Κοινότητες και τον Πάπα που αντιστάθηκαν στον Φρει­δερίκο, γεγονός αντιιστορικό, δείχνει ωστόσο πώς ο Πάπας ε- ναντιώθηκε στην ενοποίηση της Ιταλίας και πώς οι Κοινότητες δεν ξεπέρασαν τα όρια του Μεσαίωνα.

Ο Μόργκεν πέφτει σ’ άλλο σφάλμα γράφοντας ότι την εποχή της πάλης μεταξύ Φρειδερίκου και Παπάτου οι Κοινότητες «έ­μοιαζαν ν’ αγωνιούν και ν’ ανυπομονούν για το μέλλον, κ.λ.π.» «Είναι η Ιταλία αυτή που προετοιμάστηκε να δώσει στον κόσμο ένα νέο, ουσιαστικά λαϊκό και εθνικό πολιτισμό, πόσο μάλλον όταν υπήρξε προηγούμενα οικουμενικός και εκκλησιαστικός».

26

θ α ήταν δύσκολο στον Μόργκεν να δικαιολογήσει αυτή την ά­ποψη μ’ άλλον τρόπο εκτός από το να παραθέσει βιβλία όπως ο Ηγεμόνας. Αλλά το ότι τα βιβλία συνιστούν έθνος κι όχι απλά ένα στοιχείο πολιτισμού, θα χρειαζόταν μεγάλη ρητορική δει­νότητα για να το αποδείξει κανείς.

Ή ταν ο Φρειδερίκος II προσκολλημένος στο Μεσαίωνα; Σ ί­γουρα. Μα είναι επίσης αλήθεια ότι κρατιόταν σε κάποια από­σταση απ’ αυτόν: η πάλη του ενάντια στην εκκλησία,η θρησκευ­τική του ανοχή, το ότι άφησε να υπάρχουν παράλληλα τρεις πολιτισμοί - ο εβραϊκός, ο λατινικός, ο αραβικός - και επεδίω- ξε να τους συγχωνεύσει τον τοποθετούν εκτός Μεσαίωνα. Ή ­ταν άνθρωπος της εποχής του, μπόρεσε ωστόσο να θεμελιώσει πραγματικά μια λαϊκή και εθνική κοινωνία και υπήρξε περισσό­τερο ιταλός παρά γερμανός κλπ. Το πρόβλημα πρέπει να επα­νεξεταστεί διεξοδικά και αυτό το άρθρο του Μόργκεν μπορεί να φανεί χρήσιμο.

Δ ά ν τη ς κα ι Μ αχ ιαβέλι.

Πρέπει ν’ απαλλάξουμε την πολιτική θεωρία του Δάντη από κάθε μεταγενέστερο εποικοδόμημα, περιορίζοντάς την στην α­κριβή ιστορική της σημασία. Το γεγονός ότι, λόγω της σπουδαι- ότητας που προσέλαβε ο Δάντης σαν στοιχείο του ιταλικού πο­λιτισμού, οι ιδέες και οι θεωρίες του κέντρισαν και παρότρυναν αποτελεσματικά την εθνική πολιτική σκέψη είναι ένα ζήτημα: πρέπει, ωστόσο, ν ’ αποκλείσουμε το ότι τέτοιες θεωρίες είχαν μια δική τους αξία εκ γενετής, οργανικά εννοούμενη. Ο ι λύσεις που έχουν μέχρι τώρα προταθεί για τα συγκεκριμένα προβλή­ματα βοηθούν στο να βρούμε τη λύση στα παρόμοια σημερινά προβλήματα, λόγω του κρίσιμου πολιτιστικού κλίματος που δη- μιουργείται στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η μελέτη, αλλά δεν είναι δυνατό να πει κανείς ότι η σημερινή λύση είναι συνυφα- σμένη με τις προηγούμενες λύσεις: η γένεση της λύσης βρίσκε­ται στην τωρινή κατάσταση και μόνο σ’ αυτήν. Αυτό το κριτή­ριο δεν είναι απόλυτο, δηλαδή δεν πρέπει να φτάνει στο άλλο άκρο: σ’ αυτή την περίπτωση θα καταλήγαμε στον εμπειρισμό:

27

απόλυτη προσκόλληση στην επικαιρότητα, υπέρτατος εμπειρι­σμός.

Πρέπει να μάθουμε να ορίζουμε τις μεγάλες ιστορικές περιό­δους, οι οποίες στο σύνολό τους έχουν θέσει συγκεκριμένα προ­βλήματα και από την πρώτη στιγμή που εμφανίστηκαν υπέδει­ξαν τα στοιχεία της λύσης, θ α έλεγα, λοιπόν, ότι ο Δάντης κλείνει τον Μεσαίωνα (μια περίοδο του Μεσαίωνα), ενώ ο Μα- κιαβέλι υποδείχνει ότι μια περίοδος του σύγχρονου κόσμου έχει κιόλας καταφέρει να επεξεργαστεί τα ζητήματα που την αφο­ρούν και τις ανάλογες λύσεις με τρόπο αρκετά καθαρό και βα­θύ. Το να θεωρούμε ότι ο Μακιαβέλι εξαρτάται γενετικά ή εί­ναι συνδεμένος με τον Δάντη είναι τεράστιο ιστορικό σφάλμα. Οπότε, είναι καθαρά επινοημένο μυθιστόρημα η σημερινή ο ι­κοδόμηση σχέσεων μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας (6λ. Φ. Κό­πολα) κάτω από το δαντικό σχήμα του «Σταυρού και του Αη­τού». Ανάμεσα στον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι και στον Αυτο- κράτορα του Δάντη δεν υπάρχει γενετικός δεσμός, πολύ λιγότε- ρο μάλιστα ανάμεσα στο σύγχρονο Κράτος και στη μεσαιωνική Αυτοκρατορία. Η προσπάθεια να βρεθεί κάποιος γενετικός δε­σμός μεταξύ των πνευματικών εκδηλώσεων των καλλιεργημέ­νων τάξεων της Ιταλίας διαφόρων εποχών συνιστά ακριβώς την εθνική «ρητορική»: η πραγματική ιστορία συγχέεται με τα φα­ντάσματα της ιστορίας. (Μ’ αυτό θέλουμε να πούμε πως το γε­γονός δεν έχει σημασία- δεν έχει επιστημονική σημασία, αυτό είναι όλο. Είναι ένα πολιτικό στοιχείο δευτερεύον και υποτελές στην πολιτική και ιδεολογική οργάνωση των μικροομάδων που παλεύουν για την πολιτική και πολιτιστική ηγεμονία).

Η πολιτική θεωρία του Δάντη έχω την εντύπωση ότι πρέπει να περιοριστεί απλά σε βιογραφικά του στοιχεία (πράγμα που με κανένα τρόπο δε θα μπορούσε να ειπωθεί για τον Μακιαβέ­λι). Ό χ ι με την έννοια ότι, γενικά, σε κάθε βιογραφία η πνευ­ματική δραστηριότητα του πρωταγωνιστή είναι ουσιαστική ■ ενδιαφέρει όχι μόνο αυτό που κάνει ο βιογραφούμενος μα κι εκείνο που σκέφτεται και φαντάζεται- αλλά με την έννοια ότι μια τέτοια θεωρία δεν έχει καμιά ιστορικοπολιτιστική αποτελε- σματικότητα και δυνατότητα να παράγει καρπούς, πώς θα μπο­ρούσε άλλωστε να ’χει κι είναι σημαντικό μόνο σαν στοιχείο της

προσωπικής εξέλιξης του Δάντη μετά την ήττα της φατρίας του και την εξορία του από τη Φλωρεντία. Ο Δάντης υφίσταται μια διαδικασία ριζικού μετασχηματισμού των πολιτικών του πεποι­θήσεων κι αυτών που ταίριαζαν στην επιλογή του σαν υποστη- ρικτή της κοινωνικής ομάδας μεταξύ λαού και ευγενών των συ­ναισθημάτων του, των παθών του, γενικά του τρόπου σκέπτε- σθαι. Αυτή η διαδικασία έχει σαν συνέπεια την απομόνωσή του από τους πάντες. Είναι αλήθεια ότι ο νέος του προσανατολι­σμός μπορεί, μόνο σαν τρόπος του λέγειν, ν’ αποκληθεί «γκι- μπελινισμός»: εν πάση περιπτώσει, θα επρόκειτο για ένα «νέο γκιμπελινισμό», ανώτερο από τον παλιό, ανώτερο ακόμα και από τον γουελφισμό1: εδώ που τα λέμε, δεν πρόκειται για κά- ποια πολιτική θεωρία, αλλά για μια πολιτική ουτοπία που δια­κοσμείται από αντανακλάσεις του παρελθόντος· μα, πάνω απ’ όλα, έχουμε να κάνουμε με μια προσπάθεια να οργανωθεί σαν θεωρία αυτό που δεν ήταν παρά μόνο ποιητικό υλικό υπό δια­μόρφωση, υπό επεξεργασία, πρώτη εμφάνιση ποιητικού φαντά­σματος που θα βρει την τελειοποίησή του στη θεία Κωμωδία, είτε στη «δομή» σαν συνέχεια της προσπάθειας (διαφοροποιη­μένης τώρα) οργάνωσης των συναισθημάτων σε θεωρία είτε στην «ποίηση» σαν παθιασμένη κατηγόρια και παίζόμενο θεα­τρικό έργο.

1. Από το 13ο αιώνα και δώθε, η Ιταλία χωρίστηκε σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα: τους υποστηριχτές του γερμανοΰ αυτοκράτορα (γκιμπελί- νοι) και τους οπαδούς του πάπα (γουέλφοι). Γουέλφοι ήσαν κυρίως οι λομβαρδικές πόλεις και γουελφικό ήταν το περιεχόμενο της πρώτης και δεύτερης ένωσής τους. Αργότερα με το όνομα γουέλφοι (νεογουέλφοι - neoguelfi) στην Ιταλία ονομάζονταν τα αριστοκρατικά και συντηρητικά στοιχεία των διάφορων ιταλικών πόλεων. Στην περίοδο του Ριζορτζι- μέντο νεογουέλφοι ονομάστηκε το φιλελεύθερο καθολικό κίνημα που υποστήριζε μια μορφή ομοσπονδίας των ιταλικών πόλεων κάτω από την ηγεσία του Πάπα, ενώ τα φιλελεύθερα και δημοκρατικά στοιχεία ονομάζονταν γκιμπελίνοι (νεογκιμπελίνοι). Για περ. βλέπε και σημ. 37 στην σελ. 181 στον Α ' τόμο του Αντόνιο Γκράμσι Οι Διανοούμενοι, εκδ. «Στοχαστής», Αθήνα 1972.

29

Πέρ’ από τις εσωτερικές κοινοτικές διαμάχες που ήταν εναλ­λαγή καταστροφών κι εξοντώσεων, ο Δάντης ονειρεύεται μια κοινωνία ανώτερη από την κοινότητα, ανώτερη από την Εκκλη­σία τόσο, που να υποστηρίζει τους Νέρι, όπως συνέβαινε παλιά στην Αυτοκρατορία η οποία υποστήριζε τους Γκιμπελίνι, ονει­ρεύεται ένα σχήμα που να επιβάλλει ένα νόμο ανώτερο στις φατρίες κλπ. Είναι ένας ηττημένος της πάλης των τάξεων που ονειρεύεται την κατάπαυση αυτού του πολέμου υπό την αιγίδα μιας διαιτητικής εξουσίας. Ο νικημένος, όμως, μ’ όλες τις μνη- σικακίες, τα πάθη, τα συναισθήματα της ήττας, είναι κι αυτός ένας «σοφός», κάποιος που γνωρίζει τις θεωρίες και την ιστο­ρία του παρελθόντος. Το παρελθόν του προσφέρει το σχήμα της διακυβέρνησης της Ρώμης την εποχή του Αυγούστου και την αντανάκλασή του στον Μεσαίωνα, τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατο­ρία του Γερμανικού Έθνους, θέλει να υπερπηδήσει το παρόν, αλλά με τα μάτια στραμμένα στο παρελθόν. Κι ο Μακιαβέλι είχε τα μάτια στο παρελθόν, αλλά μ’ ένα τελείως διαφορετικό τρόπο α π’ αυτόν του Δάντη, κλπ.

(Ο ι ο ικο νο μ ικ ο ί π ό ρο ι τη ς Κ ο ινό τη τα ς τη ς Φ λω ρεντίας /.

Το βιβλίο του Μπερναρντίνο Μπαρμπαντόρο, Οι οικονομι­κο ί πόροι της Φλωρεντινής Δημοκρατίας, Όλσκι, Φλωρεντία,1929, Λ. 100. Στην κριτική ανάλυση του βιβλίου του Μπαρμπα­ντόρο, η οποία δημοσιεύτηκε στον «Πήγασο» τον Ιούλιο του1930, ο Αντόνιο Πανέλα αναφέρει την προσπάθεια (ατελή και ελλιπή) του Τζουζέπε Κανεστρίνι να εκδόσει μια σειρά βιβλίων πάνω στην επιστήμη και την Κυβερνητική, όπως συμπεραίνεται από τις επίσημες πράξεις της Φλωρεντινής Δημοκρατίας και των Μεδίκων (το 1862 εκδόθηκε ο πρώτος και μοναδικός τόμος της σειράς που είχε εξαγγελθεί). Οι οικονομικοί πόροι της Κοι­νότητας της Τζένοβας έγιναν αντικείμενο μελέτης από τους Σιέ- βεκινγκ, Βενέτσια ντελ Μπέστα, Τσέσι και Λουτσάτο.

Ο Μπαρμπαντόρο πραγματεύεται, λοιπόν, τους οικονομι­κούς πόρους της Φλωρεντίας, χρονολογικά μέχρι την ίδρυση της Τράπεζας μετά την περίοδο διακυβέρνησης της πόλης από

30

τον δούκα της Αθήνας και περιέχει σαν υλικό τους άμεσους φόρους και το δημόσιο χρέος, δηλαδή τις κύριες βάσεις της οικονομικής δομής της Κοινότητας (ο Μπαρμπαντόρο, μάλλον, έπρεπε να συμπληρώσει την πραγματεία αφού θα είχε πρώτα μελετήσει και τους έμμεσους φόρους).

Πρώτη μορφή φορολογίας «το εστιακό τέλος»· απόηχος των φεουδαρχικών φορολογικών συστημάτων, έρχεται ν’ αντιπρο­σωπεύσει το σύμβολο της χειροπιαστής πιστοποίησης της αυτο­νομίας της Κοινότητας, η οποία συνίσταται σε Αυτοκρατορικά δικαιώματα. Πιο εξελιγμένη μορφή: η «εκτίμηση», βασισμένη πάνω στη σφαιρική αξιολόγηση της ικανότητας του πολίτη να συνεισφέρει. Στο σύστημα της άμεσης φορολογίας σαν βασικής πηγής εισοδήματος αντιπαρατίθεται το συμφέρον της άρχουσας τάξης, η οποία, σαν κάτοχος του πλούτου, προσπαθεί να μετα­βιβάσει τα δημοσιονομικά βάρη στη μάζα του πληθυσμού μέσω του φόρου κατανάλωσης· αρχίζει, λοιπόν, η πρώτη μορφή δη­μόσιου χρέους, με δάνεια και προκαταβολές τα οποία κάνουν οι κατέχουσες τάξεις για τις ανάγκες του δημόσιου ταμείου, εξασφαλίζοντας την εξόφληση μέσω των φόρων. Ο πολιτικός αγώνας χαρακτηρίζεται από την ταλάντευση μεταξύ «εκτίμη­σης» και φόρου κατανάλωσης: όταν η Κοινότητα καταλήγει να κυριαρχείται από ξένους (Δούκας Καλαβρίας, Δούκας Αθή­νας) έρχεται στο προσκήνιο η «εκτίμηση», ενώ, αντίθετα, υπήρ­ξαν ορισμένες στιγμές που φτάνουν να καταργήσουν την «εκτί­μηση» στην πόλη (όπως το 1315). Το καθεστώς των ευγενών κυριαρχώντας στα συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων (όπως ο Πανέλα: μα, στην πραγματικότητα, αντιπροσωπεύοντας μια κάποια ισορροπία των κοινωνικών τάξεων, με την οποία ο λαός κατορθώνει να περιορίσει την υπερεξουσία των πλουσίων τά­ξεων), έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει μια αρχή διαιτητι­κής δικαιοσύνης και να βελτιώσει μάλιστα και το σύστημα της άμεσης φορολογίας, μέχρι το 1427, στα πρώτα χρόνια της ηγε­μονίας των Μεδίκων και την παρακμή της ολιγαρχίας, οπότε και θεσμοποιήθηκε το κτηματολόγιο.

Αυτό το βιβλίο του Μπαρμπαντόρο είναι απαραίτητο ακρι­βώς για να δούμε πώς η αστική τάξη της Κοινότητας δεν κατα­φέρνει να ξεπεράσει την οικονομικοσυντεχνιακή περίοδο, να

31

δημιουργήσει δηλαδή ένα Κράτος «συναινέσει των κυβερνωμέ- νων» και με δυνατότητες ανάπτυξης. Η ανάπτυξη του Κράτους θα μπορούσε να φτάσει μέχρι το σημείο του πριγκιπάτου, όχι της κοινοτικής δημοκρατίας.

Το βιβλίο έχει ενδιαφέρον γιατί μας βοηθά να μελετήσουμε την πολιτική σπουδαιότητα του δημόσιου χρέους το οποίο με­γάλωσε με τον επεκτατικό πόλεμο, εξασφαλίζοντας έτσι στην αστική τάξη μεγαλύτερη ευρύτητα αγοράς και ελευθερία συ­ναλλαγής. ( θ α ήταν σκόπιμο να παραθέταμε εδώ αυτό που λέει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο σχετικά με το ρόλο και τη σημασία του δημόσιου χρέους). Αλλά και οι συνέπειες του δημόσιου χρέους παρουσιάζουν ενδιαφέρον: η κατέχουσα τάξη που πίστεψε ότι βρήκε στα δάνεια ένα μέσο για να μεταβιβάσει στη μάζα των πολιτών το μεγαλύτερο μέρος των δημοσιονομικών βαρών, βρέ­θηκε να είναι ζημιωμένη λόγω της χρεωκοπίας της Κοινότητας, πράγμα που, μαζί με την υπάρχουσα οικονομική κρίση, συμ­βάλλει στην όξυνση της κακής κατάστασης και στην επιτάχυνση της καταστροφής της χώρας. Αυτές οι συνθήκες θα οδηγήσουν στην παγίωση του χρέους και στη μη εξαγορά του (διαρκής π ί­στωση), όπως επίσης στη μείωση του επιτοκίου, με την ίδρυση της Τράπεζας μετά το διώξιμο του Δούκα της Αθήνας και την άνοδο στην εξουσία του «όχλου».

[Η πτώ ση τη ς Κ ο ινό τη τα ς] .

Γύρω στο 1400 το πρωτοβουλιακό πνεύμα των ιταλών εμπό­ρων ήταν μειωμένο: προτιμούσαν μάλλον να επενδύουν τα πλούτη που είχαν αποκτήσει σε έγγεια αγαθά και να ’χουν ένα σίγουρο εισόδημα από τη γεωργία, παρά νά τα διακινδυνεύουν ξανά σε ταξίδια κι επενδύσεις στο εξωτερικό.

Πώς, όμως, εμφανίζεται αυτή η μείωση της πρωτοβουλίας; Τα στοιχεία που συνέτειναν σ’ αυτό είναι αρκετά: οι εξαιρετικά σκληροί ταξικοί αγώνες στις πόλεις-κοινότητες, οι πτωχεύσεις λόγω της μη εξόφλησης των πιστωτών της Αυλής (πτωχεύσεις του Μπάρντι και του Περούτσι), η απουσία ενός μεγάλου Κρά­τους που θα προστάτευε τους πολίτες του στο εξωτερικό- μ’

32

άλλα λόγια, η θεμελιώδης αιτία βρίσκεται στην ίδια τη δομή του κοινοτικού Κράτους το οποίο δεν έχει τη δυνατότητα ν’ αναπτυχτεί και να γίνει μεγάλο εδαφικά Κράτος. Από κει και πέρα ριζώνει στην Ιταλία το οπισθοδρομικό πνεύμα που θεωρεί σαν μοναδικό ασφαλή πλούτο την έγγεια ιδιοκτησία, θ α πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά αυτή την περίοδο κατά την οποία οι έμποροι γίνονται ιδιοκτήτες γης και να δούμε ποιοι ήταν οι κίνδυνοι, οι σύμφυτοι της ανταλλαγής και του τραπεζικού ε­μπορίου.

Η πολιορκία της Φλωρεντίας τον 1529-30.

Σημαδεύει την κατάληξη της πάλης μεταξύ της οικονομικοσυ- ντεχνιακής περιόδου της φλωρεντινής ιστορίας και του σύγχρο­νου Κράτους (αναλογικά). Η πολεμική μεταξύ των ιστορικών σχετικά με τη σημασία της πολιορκίας (παράβαλε την πολεμική μεταξύ Αντόνιο Πανέλα και η οποία έληξε με την επιστημονική συνθηκολόγηση του Βαλόρι στο «Marzocco» και την άθλια δη­μοσιογραφική του «βεντέτα» στην «Crìtica Fascista»*) έχει την αφετηρία της στο ότι δεν ξέρουν να εκτιμήσουν αυτές τις δυο περιόδους κι αυτό λόγω όσων έχουν ειπωθεί για την Κοινότητα στην εποχή του Μεσαίωνα: το ότι ο Μαραμάλντο μπορεί να θεωρηθεί αντιπρόσωπος της ιστορικής προόδου και ο Φερούτσι οπισθοδρομικός ιστορικά, ίσως να μην είναι αρεστό από ηθικής απόψεως, ιστορικά ωστόσο μπορεί και πρέπει να υποστηριχτεί.

Σχετικά με το ότι η αστική τάξη της Κοινότητας δεν κατάφε- ρε να πάει πέρα από τη συντεχνιακή περίοδο, οπότε να μην μπορεί να ειπωθεί ότι είχε τη δυνατότητα να δημιουργήσει ένα Κράτος, μια και Κράτος ήταν η Εκκλησία περισσότερο και η Αυτοκρατορία, μ’ άλλα λόγια το γεγονός ότι οι Κοινότητες δεν ξεπέρασαν τον φεουδαρχισμό, είναι απαραίτητο, πριν γραφτεί το ο,τιδήπστε, να μελετηθεί το βιβλίο του Τζοακίνο Βόλπε, Ο Μεσαίωνας. Από ένα άρθρο του Ρικάρντο Μπακιέλι (Οι πολλές

* Marzocco, 22 Σεπτ. 1929 και 13 Οκτ. 1929- «Crìtica Fascista», 15 Γεν. 1930. (Ιημ. της ιταλ. εκδ.)

ζωές) στη «Fiera Letteraria» της 1 Ιουλ. 1928, ξεχωρίζεις αυτό το απόσπασμα: «Μα για να μην μπούμε στο πεδίο της προϊστο­ρίας ούτε να ξεφύγουμε απ’ αυτό το βιβλίο, στον Μεσαίωνα του Βόλπε αναφέρεται ότι ο λαός των Κοινοτήτων γεννιόταν και ζούσε μέσα στην κατάσταση του θυσιασμένου προνομίου που του το επέβαλε η Οικουμενική Εκκλησία και εκείνη η ιδέα της Ιερής Αυτοκρατορίας, που αφού επιβλήθηκε (! ;) από την Ιταλία σαν συνώνυμη και ισοδύναμη έννοια προς τον ανθρώπι­νο πολιτισμό στην Ευρώπη, που τόσο πολύ την αναγνώρισε και την καλλιέργησε, απαγόρευε (! ;) κατόπιν στην Ιταλία την πιο (!;) φυσιολογική ιστορική ανάπτυξή της σε σύγχρονο έθνος», θ α πρέπει να δούμε αν ο Βόλπε επιτρέπει αυτά τα... παράδο­ξα.

34

Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση

Α νθ ρω π ισ μ ό ς κα ι Α να γέννη ση .

Τι σημαίνει το ότι η Αναγέννηση ανακάλυψε τον «άνθρωπο», το ότι έκανε τον άνθρωπο κέντρο του κόσμου κλπ. κλπ. ; Μήπως ότι πριν την Αναγέννηση ο «άνθρωπος» δεν ήταν το κέντρο του σύμπαντος κλπ; Μπορεί να ειπωθεί ότι η Αναγέννηση δημιούρ­γησε μία νέα κουλτούρα ή πολιτισμό, σ’ αντίθεση μ’ ό,τι υπήρχε προηγούμενα ή ότι αναπτύχθηκαν εκείνα που υπήρχαν, αλλά πρέπει να «οριοθετήσουμε», δηλαδή να «προσδιορίσουμε ακρι­βώς» σε τι συνίσταται αυτή η κουλτούρα κλπ. Αληθεύει ότι πριν από την Αναγέννηση ο άνθρωπος ήταν ένα τίποτα κι έγινε το παν; Ή αναπτύχθηκε μια διαδικασία πολιτιστικής διαμόρ­φωσης μέσα από την οποία ο άνθρωπος τείνει να γίνει το παν; θ α πρέπει ίσως να πούμε ότι πριν από την Αναγέννηση το υ­περβατικό αποτελούσε τη βάση της μεσαιωνικής κουλτούρας, αλλά μήπως οι εκπρόσωποι αυτής της κουλτούρας ήταν «μηδε­νικά» ή εκείνη η κουλτούρα δεν ήταν τέτοια ώστε ν’ αποτελεί «το παν» γ ι’ αυτούς; Αν η Αναγέννηση είναι μια μεγάλη πολιτι­στική επανάσταση, δεν είναι επειδή άρχισαν οι άνθρωποι να σκέπτονται ότι από «μηδέν» που ήταν έγιναν το «παν», αλλά επειδή είχε διαδοθεί αυτός ο τρόπος σκέψης, είχε γίνει καθολι­κή κίνηση κλπ. Δεν «ανακαλύφθηκε» ο άνθρωπος, αλλά εγκαι­νιάστηκε μια καινούρια μορφή κουλτούρας, προσπάθειας, δη­λαδή, να διαμορφωθεί ένας νέος τύπος ανθρώπου στις κυρίαρ­χες τάξεις.

(Εν πάση περιπτώσει, πρέπει να κάνουμε ένα διαχωρισμό

35

ανάμεσα στα ευφυολογήματα ενάντια στον κλήρο, που είναι παραδοσιακά μέχρι το 1300 και στις ορθόδοξες λίγο πολύ από­ψεις της θρησκευτικής αντίληψης για τη ζοιή).

Ο Βάλσερ, ο οποίος έζησε πολύ καιρό στην Ιταλία, παρατη­ρεί ότι για να γίνει κατανοητός ο χαρακτήρας της ιταλικής Α­ναγέννησης χρήσιμο είναι, σ’ ορισμένα πλαίσια, να γνωρίσουμε την ψυχολογία των σύγχρονων Ιταλών. Παρατήρηση μου φαί­νεται, με πολύ διεισδυτικότητα, ιδιαίτερα όσον αφορά στη στά­ση απέναντι στη θρησκεία και θέ^ει το πρόβλημα του τι σημαί­νει θρησκευτικό συναίσθημα στη σύγχρονη Ιταλία κι αν μπορεί να παραλληλισθεί, δε λέω με το θρησκευτικό συναίσθημα των διαμαρτυρόμενων, αλλά, έστω, μ’ εκείνο των άλλων Καθολικών χωρών, ιδιαίτερα της Γαλλίας.

Το ότι η θρησκευτικότητα των Ιταλών είναι πολύ επιφανεια­κή δεν επιδέχεται αντίρρηση, όπως αναντίρρητο είναι επίσης το ότι έχει ένα αυστηρά πολιτικό χαρακτήρα, χαρακτήρα διεθνούς ηγεμονίας. Με αυτή τη μορφή ευλάβειας είναι συνδεδεμένος ο Πριμάτος του Τζομπέρτι, ο οποίος με τη σειρά του συνέβαλε στο να ενισχυθεί και να συστηματοποιηθεί ό,τι προηγούμενα υπήρχε ήδη σε διάχυτη κατάσταση. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι από το ’500 κι ύστερα η Ιταλία συνέβαλε στην παγκόσμια ιστο­ρία, κύρια επειδή ήταν έδρα του Παπάτου, και πως ο ιταλικός καθολικισμός θεωρούνταν υποκατάστατο της αντίληψης για ε­νιαίο Έθνος και Κράτος, όχι μόνο αυτό, αλλά και μάλιστα σαν μια παγκόσμια ηγεμονική λειτουργία, δηλαδή σαν ιμπεριαλι­στικό πνεύμα. Οπότε, είναι σωστή η παρατήρηση ότι το αντι­κληρικό πνεύμα είναι μια μορφή αγώνα ενάντια στις προνο­μιούχες τάξεις· και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι στην Ιταλία οι θρησκευόμενοι είχαν μια οικονομική και πολιτική λειτουργία (θέση) πολύ πιο ριζοσπαστική απ’ ό,τι στις άλλες χώρες, όπου η διαμόρφωσή τους σε έθνος περιόριζε τον ρόλο της Εκκλη­σίας. Το αντικληρικό πνεύμα των λαϊκών διανοουμένων, τα α ­ντικληρικά «ευφυολογήματα» κλπ, αποτελούν επίσης μια μορ­φή αγώνα μεταξύ λαϊκών και κληρικών διανοουμένων, δοσμέ­νης της υπεροχής που είχαν αυτοί οι τελευταίοι.

Αν ο σκεπτικισμός κι ο παγανισμός των διανοουμένων είναι ως επί το πλείστον απλή επιφάνεια και μπορούν να συνυπάρ­

36

χουν με κάποιο θρησκευτικό πνεύμα και οι ελευθέριες εκδηλώ­σεις (πομπές και τραγούδια καρναβαλιού) του λαού, βλ. το βι­βλίο του Ντομένικο Γκουέρι πάνω στα λαϊκά ρεύματα κατά την Αναγέννηση’ πράγματα που στον Βάλσερ φαίνονται πιο σοβα­ρά, μπορούν να εξηγηθούν κατά τον ίδιο τρόπο.

Οι Ιταλοί της Αναγέννησης, όπως και οι σύγχρονοι Ιταλοί, λέει ο Βάλσερ, ήξεραν «να αναπτύσσουν ξεχωριστά και ταυτό­χρονα τις δυο συνιστώσες της ικανότητας αντίληψης του αν­θρώπου, τη λογική και το μυστικιομό και κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η λογική φτάνοντας ως τον απόλυτο σκεπτικισμό, μέσω ενός αόρατου συνδετικού νήματος, ακατανόητου στον άνθρωπο του Βορρά, να ενώνεται στέρεα με τον πιο πρωτόγονο μυστικι- σμό, την πιο τυφλή μοιρολατρεία, με τον φετιχισμό και την χον­δροειδή προκατάληψη». Αυτές θα πρέπει να ήταν οι πιο σημα­ντικές διορθώσεις που έκανε ο Βάλσερ σχετικά με τις αντιλή­ψεις για την Αναγέννηση, του Μπούρκχαρντ και του Ντε Σάν- κτις. Ο Τζάνερ γράφει ότι ο Βάλσερ δεν καταφέρνει να διαχω­ρίσει τον Ανθρωπισμό από την Αναγέννηση και ότι, έστω κι αν δεν υπήρχε Αναγέννηση χωρίς τον Ανθρωπισμό, αυτή υπερτε­ρεί - σε σπουδαιότητα και σε συνέπειες - του Ανθρωπισμού. Αυτός, μάλιστα, ο διαχωρισμός πρέπει να γίνει πιο λεπτός και βαθύς: φαίνεται να ’ναι πιο σωστή η άποψη ότι η Αναγέννηση είναι ένα κίνημα βαρύνουσας σημασίας, που αρχίζει μετά το 1000 μ.Χ., όταν ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση, με τη στενή έννοια του όρου, είναι δυο κύκλοι συντελεσμένοι που είχαν στην Ιταλία κυρίως την πηγή τους, ενώ η γενικότερη ιστορική εξελικτική πορεία συντελείται στην Ευρώπη ολόκληρη κι όχι μόνο στην Ιταλία.

(Ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση σαν φιλολογικές εκφρά­σεις αυτού του ευρωπαϊκού ιστορικού κινήματος είχαν την πη­γή τους κύρια στην Ιταλία, αλλά το μετά το 1000 μ.Χ. προοδευ­τικό κίνημα, αν και είχε στενή σχέση με τις Κοινότητες, παρήκ-

* Ντ. Γκουέρι, Το Λαϊκό ρεύμα την εποχή της Αναγέννησης. Α στεϊ­σμοί, χωρατά χαι σχώμματα στην Φλωρεντία τον Μπροννελέσχο χαι τον Μπονρτσιέλο, Σανσόνι, Φλωρεντία, 1931. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

37

μασε ιδιαίτερα στην Ιταλία και μάλιστα με τον Ανθρωπισμό και την Αναγέννηση, που στην Ιταλία υποχώρησαν, ενώ στην υπό­λοιπη Ευρώπη όλο το κίνημα κορυφώθηκε φτάνοντας στη δη­μιουργία εθνικών Κρατών και από κει στην εξάπλωση της Ι­σπανίας, της Γαλλίας, της Αγγλίας, της Πορτογαλίας σ’ όλο τον κόσμο. Τα εθνικά Κράτη αυτών των χωρών είχαν στην Ιτα­λία την αντιστοιχία τους με την οργάνωση του Παπάτου σε δε- σποτικό Κράτος - αρχίζοντας από τον Αλέξανδρο VI οργάνω­ση που διέλυσε την υπόλοιπη Ιταλία, κλπ.).

Ο Μακιαβέλι, στην Ιταλία, εκπροσωπεί την αντίληψη ότι η Αναγέννηση δεν μπορεί να είναι Αναγέννηση χωρίς την ίδρυση ενός εθνικού Κράτους, αλλά ο ίδιος σαν άνθρωπος είναι ο θεω­ρητικός όσων συμβαίνουν έξω από την Ιταλία κι όχι των ιταλι­κών γεγονότων.

Από μια κριτική ανάλυση («Nuova Antologia» της 1ης Αυ- γούστου 1933) του Αρμίνιο Τζάνερ πάνω στο βιβλίο του Έρνστ Βάλσερ Gesammelte Studien zur Geistesgeschichte der Renaissa­nce. (εκδ. Μπένο Σβάμπε, Βασιλεία, 1932). Κατά τον Τζάνερ, το πώς εμείς φανταζόμαστε την Αναγέννηση καθορίζεται πάνω απ’ όλα από δύο κεφαλαιώδικης σημασίας έργα: Ο πολιτισμός της Αναγέννησης του Τζάκομπο Μπούρκχαρντ και η Ιστορία της ιταλικής λογοτεχνίας του Ντε Σάνκτις.

Το βιβλίο του Μπούρκχαρντ ερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως στην Ιταλία κι έξω απ’ αυτήν. Βγήκε το 1860, είχε απήχηση στην Ευρώπη, επηρέασε τις ιδέες του Νίτσε σχετικά με τον υπε­ράνθρωπο και, μ’ όλα αυτά, ξεσήκωσε μια ολόκληρη φιλολογία, ιδιαίτερα στις βόρειες χώρες, για τους καλλιτέχνες και τους πρωτεργάτες της Αναγέννησης, φιλολογία μέσα από την οποία διακηρύχτηκε το δικαίωμα για μια ζωή όμορφη κι ηρωική, για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας χωρίς να δίνεται σημασία στα δεσμά της ηθικής. Η Αναγέννηση, περιορίστηκε έτσι στον Σιγισμόντο Μαλατέστα, τον Καίσαρα Βοργία, τον Λέοντα τον 10ο, τον Αρετίνο, με θεωρητικό τον Μακιαβέλι και, εν μέρει, τον μοναχικό Μικελάντζελο. Στην Ιταλία, ο Ντ’ Ανού- ντσιο αντιπροσώπευε αυτή την εκδοχή της Αναγέννησης. Το βιβλίο του Μπούρκχαρντ (μεταφρασμένο από τον Βαλμπούζα

το 1877) είχε διάφορες επιδράσεις στην Ιταλία: η ιταλική μετά­φραση αποκάλυψε περισσότερο τις αντικληρικές τάσεις τις ο­ποίες ο Μπούρκχαρντ διαπίστωσε στην Αναγέννηση και που συνέπεσαν μ’ εκείνες τις τάσεις της ιταλικής πολιτικής και κουλ­τούρας της εποχής του Ριζορτζιμέντο. Το άλλο, εξάλλου, στοι­χείο της Αναγέννησης που βγήκε στο φως από τον Μπούρκχαρ­ντ, ο ατομικισμός δηλαδή και η διαμόρφωση της σύγχρονης νοοτροπίας, στην Ιταλία θεωρήθηκε σαν εναντίωση προς τον κόσμο του Μεσαίωνα τον οποίο εκπροσωπούσε το Παπάτο. Στην Ιταλία δόθηκε λιγότερη προσοχή στο θαυμασμό προς μια ζωή γεμάτη ενεργητικότητα και αγνή ομορφιά- οι πρωτεργάτες, οι θιασώτες της περιπέτειας, οι αμοραλιστές έτυχαν στην Ιτα­λία μικρότερης προσοχής.

Αυτές οι παρατηρήσεις πρέπει μάλλον να παρθούν υπ’ όψη: είναι μια ερμηνεία της Αναγέννησης και της σύγχρονης ζωής που αποδόθηκε στην Ιταλία (λες και πραγματικά έλκει την κα­ταγωγή από την Ιταλία) μα που ωστόσο δεν είναι, παρά η εκδο­χή ενός γερμανικού βιβλίου για την Ιταλία.

Ο Ντε Σάνκτις τονίζει τα σκοτεινά σημεία της πολιτικής και ηθικής διαφθοράς κατά την εποχή της Αναγέννησης· παρ’ όλες τις αρετές που μπορεί κανείς να της αναγνωρίσει, η Αναγέννη­ση κατέστρεψε την Ιταλία και την οδήγησε δούλη στους ξένους.

Με λίγα λόγια, ο Μπούρκχαρντ είδε την Αναγέννηση σαν αφετηριακό σημείο, μιας νέας εποχής, για τον ευρωπαϊκό πολι­τισμό, προοδευτικής, κοιτίδα του σύγχρονου ανθρώπου: για τον Ντε Σάνκτις, από τη σκοπιά της ιταλικής ιστορίας και για την Ιταλία, η Αναγέννηση έγινε αφετηριακό σημείο μιας οπι­σθοδρόμησης κλπ. Ο Μπούρκχαρντ και ο Ντε Σάνκτις ταυτίζο­νται στις επιμέρους αναλύσεις της Αναγέννησης και συμφω­νούν στο να καταδείξουν σαν χαρακτηριστικά στοιχεία τη δια­μόρφωση μιας καινούριας νοοτροπίας, το κόψιμο όλων των συνδετικών νημάτων της εποχής του Μεσαίωνα με τη θρησκεία, την εξουσία, την πατρίδα, την οικογένεια.

Κατά τον Τζάνερ, «στα τελευταία δέκα με δεκαπέντε χρόνια, διαμορφώνεται σταδιακά ένα αντιρεύμα ερευνητών, Καθολικοί οι περισσότεροι, που αμφισβητούν την αλήθεια αυτών των χα­ρακτήρων της Αναγέννησης (που αναδείχτηκαν από τον

39

Μπούρκχαρντ και τον Ντε Σάνκτις) και προσπαθούν ν’ αναδεί­ξουν άλλους, αντίθετους κατά το πλείστσν. Στην Ιταλία ο Ολ- τζιάτι, ο Τζαμπουγκίν, ο Τοφανίν, στις γερμανικές χώρες ο Πάστορ, στους πρώτους τόμους της Ιστορίας των Παπών, και ο Βάλσερ. Στον Βάλσερ ανήκει μια μελέτη για το θρησκευτικό πνεύμα του Πούλτσι (Lebens - und Glaubensprobleme aus dem Zeitalter der Renaissance, στο «Die Neueren Sprachen», 10. Bei- heft). Ο Βάλσερ - επαναλαμβάνοντας τις μελέτες του Βόλπι και των άλλων - αναλύει το είδος αίρεσης του Πούλτσι και τις πε­ριπέτειες οι οποίες επακολούθησαν όταν εξωμότησε* μας δεί­χνει «με τρόπο αρκετά πειστικό» την καταγωγή της αίρεσης (α­πό τον αβεροϊσμό1 κι από μυστικές ιουδαϊκές αιρέσεις) και δεί­χνει ότι στον Πούλτσι δεν πρόκειται μόνο για απομάκρυνση από τα ορθόδοξα θρησκευτικά συναισθήματα, αλλά για μια δ ι­κή του καινούρια πίστη (ανάμεικτη με μαγεία και πνευματι­σμό), η οποία αργότερα μετατράπηκε σε μια πλατιά συγκατά­βαση και ανοχή όλων των θρησκειών.

Πρέπει να εξετάσουμε αν ο πνευματισμός και η μαγεία δεν είναι αναγκαστικά η μορφή που έπρεπε να πάρει ο νατουραλι­σμός και ο υλισμός εκείνης της εποχής, δηλαδή η αντίδραση στην Καθολική μεταφυσική ή η πρώτη μορφή πρωτόγονου και μη επεξεργασμένου ενυπαρχισμού.

Στον τόμο που αναλύει κριτικά ο Τζάνερ, φαίνεται ότι είναι ενδιαφέρουσες τρεις ιδιαίτερα μελέτες, μια που επεξηγούν την καινούρια ερμηνεία: «Ο Χριστιανισμός και η αρχαιότητα στην αντίληψη της πρώτης ιταλικής Αναγέννησης» «Μελέτες σχετικά με τη σκέψη της Αναγέννησης» και «Ανθρώπινα και καλλιτεχνι­κά προβλήματα της ιταλικής Αναγέννησης».

Κατά τον Βάλσερ, η διαπίστωση του Μπούρκχαρντ ότι η Α ­ναγέννηση υπήρξε παγανιστική, κριτική, αντικληρική και δίχως θρησκευτικό πνεύμα, δεν ευσταθεί. Οι ανθρωπιστές της πρώτης γενιάς όπως ο Πετράρχης, ο Βοκάκιος,ο Σαλουτάτι δεν διαφο­

1. Αβεροϊσμός: Φιλοσοφική θεωρία που έχει σημείο αναφοράς την ερμηνεία του έργου του Αριστοτέλη έτσι όπως δόθηκε από τον άραβα Αβεροέ (XII αιώνας).

40

ροποιούν την στάση τους απέ.αντι στην Εκκλησία, από τους μελετητές του Μεσαίωνα. Ο ι ανθρωπιστές του ’400, ο Πότζο, ο Βάλα, ο Μπεχαντέλι, είναι πιο κριτικοί χα ι ανεξάρτητοι, αλλά μπροστά στην αποκαλυφθείσα αλήθεια σιωπούν και αυτοί και την αποδέχονται. Σ’ αυτή τη διαπίστωση ο Βάλσερ είναι σύμ­φωνος με τον Τοφανίν, ο οποίος, στο βιβλίο του Τι ήταν ο Ανθρωπισμός; βεβαιώνει ότι ο Ανθρωπισμός με τη λατρεία του προς τη λατινικότητα και την προσήλωσή του στη Ρώμη, υπήρ­ξε πολύ πιο ορθόδοξος από τη φιλολογία του ’200 και ’300 γραμμένη στην καθομιλουμένη γλώσσα. (Διαπίστωση που μπο­ρεί να γίνει αποδεκτή, αν διακρίνουμε στο κίνημα της Αναγέν­νησης το ξέκομμα, που πραγματοποιήθηκε με τον Ανθρωπισμό από την εθνική ζωή η οποία διαμορφώθηκε μετά το 1000 μ.Χ., αν θεωρήσουμε τον Ανθρωπισμό σαν μια προοδευτική εξελικτι­κή διαδικασία για τις καλλιεργημένες, «κοσμοπολίτικες» τάξεις, αλλά οπισθοδρομική από την άποψη της ιταλικής ιστορίας).

(Η Αναγέννηση μπορεί να θεωρηθεί σαν πολιτιστική έκφρα­ση ενός ιστορικού προτσές κατά τη διάρκεια του οποίου συ­γκροτείται στην Ιταλία μια νέα τάξη διανοουμένων ευρωπαϊκής ολκής, τάξη που χωρίστηκε στα δύο: όσοι ανήκαν στη μία πλευ­ρά έπαιξαν στην Ιταλία ένα κοσμοπολίτικο ρόλο, συνδεμένο με το Παπάτο κι αντιδραστικού χαρακτήρα* η άλλη πλευρά δια­μορφώθηκε στο εξωτερικό από πολιτικούς και θρησκευτικούς εξόριστους κι έπαιξε ένα προοδευτικό κοσμοπολίτικο ρόλο στις διάφορες χώρες στις οποίες σταθεροποιήθηκε ή έλαβε μέρος στην οργάνωση των σύγχρονων Κρατών σαν τεχνικό στοιχείο στο στρατό, στην πολιτική, στη μηχανική, κλπ).

Μπορεί ν’ αληθεύει το ότι ο Ανθρωπισμός γεννήθηκε στην Ιταλία σαν σπουδή της Ρωμαϊκότητας κι όχι γενικά του κλασι­κού κόσμου (Αθήνα και Ρώμη)· οπότε πρέπει να γίνει διαχωρι­σμός. Ο Ανθρωπισμός υπήρξε «πολιτικο-ηθικός», μη καλλιτε­χνικός, υπήρξε η αναζήτηση των βάσεων ενός «ιταλικού Κρά­τους» το οποίο θα έπρεπε να γεννηθεί σύγχρονα και παράλληλα με της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Αγγλίας: Μ’ αυτή την έννοια ο Ανθρωπισμός και η Αναγέννηση έχουν σαν πιο δεινό εκφρα­στή τους τον Μακιαβέλι. Υπήρξε «κικερονιακός», όπως υπο­

41

στηρίζει ο Τοφανίν, αναζήτησε δηλαδή τις βάσεις του στην πε­ρίοδο που προηγήθηκε της Αυτοκρατορίας, της αυτοκρατορι- κής κοσμόπολης (και μ’ αυτή την έννοια ο Κικέρωνας μπορεί να είναι ένα καλό σημείο αναφοράς λόγιο της αντίθεσής του με τον Κατιλίνα αρχικά, με τον Καίσαρα ύστερα, δηλαδή με την εμφά­νιση των νέων αντιιταλικών δυνάμεων, της κοσμοπολίτικης τά­ξης).

Η αυθόρμητη ιταλική Αναγέννηση, που αρχίζει μετά το 1000 μ.Χ. και ανθεί καλλιτεχνικά στην Τοσκάνη, καταπνίγηκε από τον Ανθρωπισμό και από την Αναγέννηση με πολιτιστική έν­νοια, από την επαναφορά της λατινικής σαν γλώσσας των δια­νοουμένων σ’ αντιπαράθεση με την καθομιλούμενη, κλπ. Αναμ­φισβήτητα, μόνο αυτή η αυθόρμητη Αναγέννηση (ιδίως από το ’200 κι ύστερα) μπορεί να συγκριθεί με την άνθηση της ελληνι­κής Φιλολογίας, ενώ η «ενασχόληση κύρια με την πολιτική» κα­τά το ’400 με ’500 είναι η Αναγέννηση που μπορεί να παραλλη­λιστεί με τον Ρωμαϊσμό.

Η Αθήνα και η Ρώμη είχαν τη συνέχειά τους στην Ορθόδοξη και Καθολική Εκκλησία: μπορεί μάλιστα να υποστηριχτεί σ’ αυτό το σημείο ότι η Γαλλία ήταν συνέχεια της Ρώμης περισσό­τερο, παρά η Ιταλία και η τσαρική Ρωσία της Αθήνας-Βυζά- ντιου: δυτικός και ανατολικός πολιτισμός κι αυτό μέχρι τη γαλ­λική Επανάσταση, ίσως και μέχρι τον πόλεμο του 1914.

Στο δοκίμιο του Ροστάνι βρίσκει κανείς πολλές οξείες επιμέ- ρους παρατηρήσεις μα λανθασμένη προοπτική. Ο Ροστάνι ε­ξάλλου συγχέει τη βιβλιακή με την άμεση κουλτούρα.

Μπορεί να ’ναι αλήθεια ότι η υποτίμηση των Ρωμαίων οφεί- λεται στον Ρομαντισμό κι ιδιαίτερα τον γερμανικό (στο καλλι­τεχνικό επίπεδο): μπορεί επίσης να 'ναι αλήθεια ότι είχε άμεσα πρακτικά κίνητρα κλπ. Αλλά ο Ροστάνι έπρεπε να είχε ερευνή­σει μήπως, παρ’ όλ’ αυτά, υπάρχει σ’ αυτή τη μονόπλευρη κα­τάσταση μία αλήθεια, έστω μονόπλευρη. Αλήθεια πολιτιστική όχι αισθητική, μια και η αισθητική «αυτονομία» είναι μεταξύ των άλλων, για τους μεμονωμένους καλλιτέχνες κι όχι για τις καλλιτεχνικές ομάδες- έστω, λοιπόν, «πολιτιστική αυτονομία» η οποία έπρεπε, βέβαια, να υπάρχει, όπως ακριβώς αποδεικνύει το πολιτιστικό σχίσμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ Κα­

42

βολικής Εκκλησίας και βυζαντινής Ορθοδοξίας, κλπ. Τότε, ό­μως, δε θα υπήρχε ανάγκη επιφανειακής αιτιολόγησης, αλλά πιο βαθιών ερευνών, όχι μόνο στον τομέα της λογοτεχνίας, μα σ’ όλη γενικά την κουλτούρα.

Πολύ σημαντικό είναι το βιβλίο του Τζουζέπε Τοφανίν Τι ήταν ο Ανθρωπισμός; Το ριζορτζιμέντο της κλασικής αρχαιότη­τας στη συνείδηση των ιταλώνμεταξύ των χρόνων του Δάντη και της Μεταρρύθμισης. Φλωρεντία, Σανσόνι (Ιστορική Βιβλιοθήκη της Αναγέννησης). Ο Τοφανίν συλλαμβάνει μέχρι ένα ορισμένο σημείο τον αντιδραστικό και μεσαιωνικό χαρακτήρα του Ανθρω­πισμού: «Αυτή η ξεχωριστή ψυχική και πολιτιστική κατάσταση, που στην Ιταλία - μεταξύ 1300 και 1500 - της δόθηκε το όνομα Ανθρωπισμός, υπήρξε μια εξέγερση και αντιπροσώπευε, για δυο τουλάχιστον αιώνες, ένα φραγμό ενάντια σε κάποια ετερόδοξη και ρομαντική ανησυχία, που υπήρχε αρχικά σ’ εμβρυακή κατά­σταση κατά την εποχή των Κοινοτήτων, παίρνοντας ύστερα το προβάδισμα στις μεταρρυθμίσεις. Ο Ανθρωπισμός υπήρξε μια αυθόρμητη συμφιλίωση αντιτιθέμενων ιδεολογικών στοιχείων και αποδοχή, εξαιρετικά αντιφιλοσοφική, των ορίων: αλλά αυτή η αντιφιλοσοφικότητα, εφόσον τη σκεφτεί και την αποδεχτεί κανείς, είναι κι αυτή μια φιλοσοφία». Βλ. το άρθρο του Βιττόριο Ρόσι (Η Αναγέννηση*.) που εν μέρει, δέχεται τη θέση του Τοφα­νίν, μα για να την πολεμήσει καλύτερα. Μου φαίνεται, λοιπόν, ότι το ζήτημα του τι ήταν ο Ανθρωπισμός δεν μπορεί να λυθεί παρά μόνο σ’ ένα περισσότερο περιεκτικό πλαίσιο της ιστορίας των ιταλών διανοουμένων και του ρόλου τους στην Ευρώπη.

Ο Τοφανίν έχει γράψει ακόμα ένα βιβλίο για το Σκοπό του Ανθρωπισμού και τον τόμο τον σχετικό με το 1500 στη συλλογή του Βαλάρντι.

Πολύ ενδιαφέρον και περιεκτικό μέσα στη συντομία του είναι το άρθρο του Βιττόριο Ρόσι Η Αναγέννηση, στη «Nuova Antolo­gia» της 16 Νοέμβρη 1929. Για τον Ρόσι και σωστά, η εκ νέου

«Nuova Antologia» της 16 Νοεμβρίου 1929. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

43

άνθηση των μελετών γύρω από την κλασική φιλολογία υπήρξε γεγονός δευτερεύουσας διαμόρφωσης, μια ένδειξη, ένα σύ­μπτωμα και όχι το πιο φανερό της βαθιάς ουσίας της εποχής που είχε το όνομα Αναγέννηση. «Το κεντρικό και θεμελιώδες γεγονός, εκείνο απ’ όπου πηγάζουν όλα τ’ άλλα, υπήρξε η γέν­νηση και η ωρίμανση ενός νέου πνευματικού κόσμου, που, απε­λευθερώνοντας την ενεργητικότητα οπότε και την αρετή της δη­μιουργίας μετά το 1000 μ.Χ. σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας, παρουσιάστηκε στην ιστορική σκηνή όχι μόνο της Ιταλίας, αλλά και της Ευρώπης». Μετά το 1000 μ.Χ. αρχίζει η αντίδραση ενάντια στο φεουδαρχικό καθεστώς «που σημάδε­ψε καθ’ αυτό όλη τη ζωή» (μαζί με την αριστοκρατία ιδιοκτη­τών γης και τον κλήρο): στους επόμενους δύο ή τρεις αιώνες μεταμορφώνεται ριζικά η οικονομική, πολιτική και πολιτιστική τάξη πραγμάτων της κοινωνίας: ενισχύθηκε η γεωργία, ανα- ζωογονήθηκαν, επεκτάθηκαν και οργανώθηκαν οι βιομηχανίες και το εμπόριο- εμφανίστηκε η αστική τάξη, νέα ιθύνουσα τάξη (αυτό το σημείο χρειάζεται να προσδιοριστεί και ο Ρόσι δεν το προσδιορίζει) η οποία φλέγεται από πολιτικά πάθη (πού; σ’ όλη την Ευρώπη, ή μόνο στην Ιταλία και στη Φλάνδρα;) και οργανώνεται σε ισχυρές χρηματιστικές εταιρείες- συγκροτείται με αυξανόμενο πνεύμα αυτονομίας το Κράτος των Κοινοτήτων.

(Κι αυτό το σημείο χρειάζεται να αναλυθεί: πρέπει να ορί­σουμε τι σήμαινε «Κράτος» στο Κράτος των Κοινοτήτων: είχε περιορισμένη «συντεχνιακή» έννοια, λόγω της οποίας δεν μπο­ρούσε ν ’ αναπτυχτεί πέρα από το φεουδαρχισμό του Μεσαίω­να, ήταν, δηλαδή, η διάδοχη κατάσταση του απολυταρχικού φεουδαρχισμού - χωρίς μεσαία τάξη, ας πούμε - που υπήρχε μέχρι το 1000 μ.Χ. τον οποίον ακολούθησε η απόλυτη μοναρχία του 15ου αιώνα, μέχρι τη γαλλική Επανάσταση. Έ να οργανικό πέρασμα από την Κοινότητα σ’ ένα καθεστώς όίχι πια φεουδαρ­χικό υπήρχε στις Κάτω Χώρες και μόνο εκεί. Στην Ιταλία, οι Κοινότητες δεν κατάφεραν να βγουν από τη συντεχνιακή φάση, επικράτησε η φεουδαρχική αναρχία έτσι που να ταιριάζει στην καινούρια κατάσταση κι ύστερα ήρθε η ξένη κυριαρχία. Να πα­ραβληθούν μερικές σχετικές σημειώσεις για τους «Ιταλούς Δ ια­νοούμενους». Σχετικά με τη συνολική ανάπτυξη της ευρωπαϊ­

44

κής κοινωνίας, την οποία υπαινίσσεται ο Ρόσι, μετά το 1000 μ.Χ. πρέπει να ληφθεί υπ’ όψη το βιβλίο του Ανρί Πιρέν πάνω στη καταγωγή των πόλεων).

Κινήματα μεταρρύθμισης της Εκκλησίας· καινούριες θρησκευ­τικές κοινότητες αναφύονται που επιδιώκουν ν ’ αποκαταστή­σουν την αποστολική ζωή. (Είναι άραγε αυτά τα κινήματα συ­μπτώματα θετικά ή αρνητικά για τον καινούριο κόσμο που ανα­πτύσσεται; Φυσικά, αυτά παρουσιάζονται σαν αντίδραση στη νέα οικονομική φάση της κοινωνίας, έστω κι αν η απαίτηση για μεταρρύθμιση της Εκκλησίας ήταν προοδευτική: είναι αλήθεια όμως, ότι αυτά δείχνουν ένα αυξημένο ενδιαφέρον του λαού απέναντι στα πολιτιστικά ζητήματα κι ένα αυξημένο ενδιαφέρον απέναντι στο λαό εκ μέρους των μεγάλων θρησκευτικών προσω­πικοτήτων, δηλαδή των πιο γνωστών διανοουμένων της εποχής: ακόμα, όμως, κι αυτοί, τουλάχιστον στην Ιταλία, είτε φιμώθηκαν είτε έγιναν υποχείριοι της Εκκλησίας, ενώ αλλού στην Ευρώπη διατηρούνται σαν μαγιά για να ξεχυθούν την εποχή της Μεταρ­ρύθμισης. Μια που μιλάμε για τις πολιτιστικές τάσεις, μετά το 1000 μ.Χ. δε θα ’πρεπε να μας διαφύγει η αραβική επίδραση μέσω της Ισπανίας - βλ. τα άρθρα του Έ τζο Λέβι στο «Marzoc­co» και στο «Leonardo» - και μαζί με τους Ά ραβες και τους Εβραίους της Ισπανίας). «Στις φιλοσοφικές και θεολογικές σχο­λές της Γ αλλίας ανάβουν σφοδρές διαμάχες, σημάδι πως αναγεν- νήθηκε το θρησκευτικό πνεύμα, όπως κι ότι πληθαίνουν οι απαι­τήσεις του νου». (Αυτές οι φιλονικίες δεν οφείλονται στις αβε- ροϊκές διδασκαλίες που επιδιώκουν να κατακτήσουν τους ευρω- παίους, δεν οφείλονται, δηλαδή, στις πιέσεις της αραβικής κουλ­τούρας;) «Ξεσπά η διαμάχη για τις παραχωρήσεις, την οποία προκάλεσε το αφυπνισμένο πνεύμα του αυτοκρατορικού Ρωμαϊ- σμού (τι θέλει να πει; το αφυπνισμένο πνεύμα του Κράτους που θέλει ν ’ απορροφήσει το ίδιο όλες τις δραστηριότητες των πολι­τών όπως συνέβαινε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία;) και η συνεί­δηση των παρόντων πνευματικών, πολιτικών και οικονομικών ενδιαφερόντων, και η οποία βάζει σε κίνηση το σύνολο των λαϊκών κι εκκλησιαστικών κανόνων και την μάζα των ανώνυμων μοναχών, των αστών, των αγροτών, των χειρονακτών». Αιρέσεις (κατασταλμένες, ωστόσο, δια πυρός και σιδήρου).

45

«Ο ιπποτισμός, ενώ επικυρώνει και καθαγιάζει στο άτομο το να έχει ηθικές αρετές, τρέφει μια αγάπη για την καλλιέργεια του ανθρώπου κι εφαρμόζει κάποιον εξευγενισμό ηθών». (Αλ­λά κάτω από ποια έννοια ο ιπποτισμός μπορεί να συνδεθεί με την Αναγέννηση μετά το 1000 μ.Χ.; Ο Ρόσι δεν κάνει διάκριση μεταξύ των αντιφατικών κινημάτων, επειδή δεν παίρνει υπ’ ό­ψη του τις διάφορες μορφές του φεουδαρχισμού και της τοπι­κής αυτονομίας μέσα στα πλαίσια του φεουδαρχισμού. Εξάλ­λου δεν μπορούμε να μη μιλήσουμε για τον ιπποτισμό σαν στοι­χείο της κατ’ εξοχήν Αναγέννησης και ιδιαίτερα κατά το 1500, έστω κι αν ο Ορλάντο Μαινόμενος είναι πια μια θλιβερή ανά­μνηση, όπου η συμπάθεια αναμειγνύεται με τη διακωμώδηση και την ειρωνεία, έστω κι αν ο Αυλιχός δεν είναι παρά η εξαι­ρετικά φιλισταϊκή, σχολαστική, λογιωτατιστική φάση του.) Οι Σταυροφορίες, οι πόλεμοι των χριστιανών βασιλιάδων ενάντια στους Μαυριτανούς της Ισπανίας, οι πόλεμοι των Καπετίνγκων ενάντια στην Αγγλία, των ιταλικών Κοινοτήτων ενάντια στους σουήβους αυτοκράτορες, όπου ωριμάζει και αναπτύσσεται το αίσθημα της εθνικής ενότητας, (υπερβολή). Είναι περίεργη, για ένα λόγιο σαν τον Ρόσι, αυτή η πρόταση: «Στην προσπάθεια μέσω της οποίας αυτοί οι άνθρωποι αναζωογονούνται οι ίδιοι και συγκροτούν τις συνθήκες για μια καινούρια ζωή, αισθάνο­νται ότι αναζωπυρώνουν τις βαθιές ζυμώσεις της ιστορίας τους και στον ρωμαϊκό κόσμο, τον τόσο πλούσιο σ’ εμπειρίες ελεύθε­ρης και μεστής ανθρώπινης πνευματικότητας, ανακαλύπτουν συγγενείς ψυχές», που μου φαίνεται μια σειρά ολόκληρη από ασαφείς και χωρίς νόημα διαπιστώσεις: 1) επειδή πάντα υπάρ­χει μια ακολουθία μεταξύ του ρωμαϊκού κόσμου και της περιό­δου μετά το 1000 μ.Χ. (μεσαιωνολατινική)' 2) επειδή οι «συγγε­νείς ψυχές» είναι μια μεταφορά δίχως νόημα και εν πάση περι- πτώσει το φαινόμενο συνέβη στα ’400-’500 κι όχι σ’ αυτή την πρώτη φάση· 3) επειδή δεν υπήρχε τίποτα το ρωμαϊκό στην ιταλική Αναγέννηση, εκτός από ένα φιλολογικό επίχρισμα, μια και δεν υπήρχε το κύριο χαρακτηριστικό του ρωμαϊκού πολιτι­σμού: το ενιαίο Κράτος, οπότε και η εδαφική ενότητα.

Η λατινική κουλτούρα, που άνθισε στις σχολές της Γαλλίας του XII αιώνα - με τεράστια ζέση για τις γραμματικές και ρητο­

46

ρικές σπουδές, για τις ποιητικές συνθέσεις και τη μετρημένη και πομπώδικη πεζογραφία που είναι αντίστοιχη, στην Ιταλία,με μια πιο αργοπορημένη και μέτρια παραγωγή των 6 εν ετών ποιη­τών, λογίων και συγγραφέων γύρω από την τέχνη της σύνθεσης - είναι μια φάση της μεσαιωνολατινικής περιόδου, είναι ένα προϊόν καθαρά φεουδαρχικό με την πρωταρχική έννοια των αρχών του 11ου αιώνα. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί γ ια τις νομι­κές σπουδές, ανανεωμένες, λόγω της ανάγκης να διακανονι­στούν νομικά οι καινούριες και πολύπλοκες πολιτικές και κοι­νωνικές σχέσεις, οι οποίες περιστρέφονται - είναι αλήθεια - γύρω από το ρωμαϊκό δίκαιο, υποβαθμίζονται όμως, ραγδαία σε λεπτομερειακές περιπτωσιολογίες, ακριβώς επειδή το «αμι­γές» ρωμαϊκό δίκαιο δεν μπορεί να βάλει σε τάξη τις νέες, πο­λύπλοκες σχέσεις: στην πραγματικότητα, μέσ’ από την περιπτω­σιολογία των ερμηνευτών και των μετερμηνευτών σχηματίζο­νται τοπικές νομολογίες, σύμφωνα με τις οποίες δικαιώνεται ο πιο ισχυρός (είτε ευγενής είτε αστός), κι αυτές αποτελούν «το μοναδικό δίκαιο» που υπάρχει: οι αρχές του ρωμαϊκού δικαίου όλο και πιο πολύ ξεχνιούνται ή παραπέμπονται σε γλώσσα ερ­μηνευτική που, με τη σειρά της, ερμηνεύεται κι αυτή, σαν ένα πρόσφατο προϊόν στο οποίο τίποτα το ρωμαϊκό δεν περιέχεται, εκτός από την απλή και καθαρή αρχή της ιδιοκτησίας.

Η Σχολαστική1, «η οποία προσπαθεί να ξανασκεφτεί και να συστηματοποιήσει και πάλι σύμφωνα με τις μορφές της αρχαίας φιλοσοφίας» (επιστρέφει, ας σημειωθεί, στον κύκλο του ευρω­παϊκού πολιτισμού, όχι επειδή «αναζωπυρώθηκαν» οι βαθιές ζυμώσεις της ιστορίας, αλλά επειδή την έφεραν οι Ά ραβες και οι Εβραίοι), τις θεωρητικές αλήθειες του Χριστιανισμού.

Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Ο Ρόσι έχει δίκιο όταν διαπιστώ­νει ότι όλες αυτές οι εκδηλώσεις από το 1000 μέχρι το 1300 δεν είναι καρπός της επιθυμίας για μια πλαστή απομίμηση, αλλά

1. Σχολαστική: Η φιλοσοφία των μεσαιωνικών σχολών με ποικιλία ρευμάτων και θεωριών που αναπτύχθηκε από το IX έως τον XIV αιώνα στην αρχή στα μοναστήρια και τα σχολεία των καθεδρικών και αργότε­ρα στα πανεπιστήμια.

47

αυθόρμητη εκδήλωση μιας δημιουργικής ενεργητικότητας που ξεπηδά εκ βαθέων και καθιστά τους ανθρώπους αυτούς ικανούς να αισθάνονται και να ξαναζούν την αρχαιότητα. Αυτή η τε­λευταία πρόταση είναι, ωστόσο, εσφαλμένη, διότι αυτοί οι άν­θρωποι, στην πραγματικότητα, είναι ικανοί να αισθανθούν και να ζήσουν έντονα το παρόν, ενώ συν τω χρόνω σχηματίζεται ένα στρώμα διανοουμένων που αισθάνονται και ζουν την αρ­χαιότητα και οι οποίοι απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τη ζωή του λαού, μια και η αστική τάξη (στην Ιταλία) πα ­ρακμάζει κι εκφυλίζεται μέχρι το τέλος του 1700.

Είναι παράξενο ακόμα ότι ο Ρόσι δεν υποψιάζεται τις αντι­φάσεις στις οποίες πέφτει διαπιστώνοντας: «Παρ’ όλ’ αυτά, αν , λέγοντας απλά Αναγέννηση, πρέπει να εννοούμε - για μένα δεν υπάρχει αμφιβολία - όλο το πολύμορφο ξέσπασμα της αν­θρώπινης δραστηριότητας από τον XI ως τον XVI αιώνα, το σημαντικότερο απ’ όλα τα γνωρίσματα της Αναγέννησης, πρέ­πει να εξεταστεί όχι η εκ νέου άνθηση της λατινικής κουλτού­ρας, αλλά η εμφάνιση φιλολογίας, γραμμένης σε καθομιλουμέ­νη γλώσσα, μέσω της οποίας αποκτούμε ανάγλυφο ένα από τα πιο αξιοσημείωτα προϊόντα εκείνης της ενεργητικότητας, τη διάσπαση της μεσαιωνικής ενότητας σε διαφοροποιημένες εθνι­κές ενότητες». Ο Ρόσι έχει μια ρεαλιστική και ιστορικιστική α­ντίληψη για την Αναγέννηση, αλλά δεν κατορθώνει να εγκατα- λείψει εντελώς την παλιά, ρητορική και φιλολογική αντίληψη: ιδού από πού ξεκινούν ο ι αντιφάσεις του και η λεπτολογία του· η εμφάνιση της καθομιλουμένης γλώσσας σημαδεύει μίαν απο­μάκρυνση από την αρχαιότητα, και πρέπει να εξηγηθεί πώς ένα τέτοιο φαινόμενο συνοδεύεται από μια αναγέννηση της λατινι­κής γραμματολογίας. Σωστά λέει ο Ρόσι ότι «η χρήση, που γίνε­ται σε μια γλώσσα περισσότερο από μιαν άλλη για ανιδιοτελείς πνευματικούς σκοπούς από ένα λαό, δεν είναι ιδιοτροπία ατό­μων ή συνόλου, μα αυθόρμητη έκφραση μιας ειδικής εσωτερι­κής ζωής, η οποία ξεπηδά με τη μοναδική μορφή που της τα- ριάζει», πράγμα που σημαίνει ότι κάθε γλώσσα είναι μια συνο­λική αντίληψη για τον κόσμο κι όχι απλά μια φορεσιά που πα­ρουσιάζει το κάθε περιεχόμενο ανεξάρτητα από τη μορφή. Αλ­λά τότε; Δε σημαίνει αυτό πως ανταγωνίζονται δυο αντιλήψεις

για τον κόσμο: μια αστική-λαϊκή, η οποία εκφραζόταν με την καθομιλουμένη γλώσσα και μια αριστοκρατική-φεουδαρχική, η οποία εκφραζόταν με τη λατινική επικαλούμενη τη ρωμαϊκή αρ­χαιότητα και πως αυτός ο ανταγωνισμός χαρακτηρίζει την Α­ναγέννηση κι όχι πια την ήρεμη δημιουργία μιας θριαμβεύου- σας κουλτούρας; Ο Ρόσι δεν ξέρει πώς να εξηγήσει το γεγονός ότι το να επικαλείται κανείς την αρχαιότητα είναι ένα καθαρό οργανικό-πολιτικό στοιχείο και δεν μπορεί να δημιουργήσει από μόνο του έναν πολιτισμό, οπότε η Αναγέννηση θα ’πρεπε αναγκαστικά να διαλυθεί στην Αντιμεταρρύθμιση, δηλαδή στην ήττα της αστικής τάξης που γεννήθηκε με τις Κοινότητες και στον θρίαμβο του ρωμαϊσμού, αλλά σαν παπική κυριαρχία πά­νω στη συνείδηση και σαν προσπάθεια επιστροφής στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: μια φάρσα μετά την τραγωδία.

Στη Γαλλία, η φιλολογία σε προβηγκιανή γλώσσα και στη γλώσσα των βόρειων περιοχών κάνει την εμφάνισή της μεταξύ του τέλους του 11ου αιώνα και των αρχών του 12ου, εποχή που η χώρα ολόκληρη βρίσκεται σε αναβρασμό λόγω των σημαντι­κών πολιτικών, οικονομικών, θρησκευτικών και πολιτιστικών γεγονότων που προαναφέραμε. «Το αν, λοιπόν, στην Ιταλία η καθομιλούμενη γλώσσα καθυστέρησε πάνω από έναν αιώνα να φτάσει σε τέτοιο επίπεδο ώστε να ’χει την τιμή να γράφεται σ’ αυτήν λογοτεχνία, οφείλεται στο γεγονός ότι, σε μας, το μεγάλο κίνημα που εγκαθίδρυσε πάνω στα ερείπια της οικουμενικότη- τας του Μεσαίωνα έναν καινούριο εθνικό πολιτισμό είναι, λό­γω της ανομοιογένειας - πολλές φορές αιώνων - της ιστορίας των πόλεών μας, περισσότερο άνομοιογενής, επομένως αυτό- χθονη κι αυθόρμητη και λείπει η πειθαρχούσα δύναμη μιας μο­ναρχίας και ισχυρών ευγενών· οπότε επιτυγχάνεται πιο αργά κι επίπονα η ενιαία μορφοποίηση εκείνου ακριβώς του νέου πνευ­ματικού κόσμου, του οποίου η καινούρια φιλολογία γραμμένη στην καθομιλούμενη αποτελεί την πιο επιφανή πλευρά». 'Αλλη πάλι ομάδα αντιφάσεων: στην πραγματικότητα, το ανανεωτικό κίνημα μετά το 1000 μ.Χ. υπήρξε περισσότερο βίαιο στην Ιτα­λία παρά στη Γαλλία και η τάξη-ση μαιοφόρος αυτού του κινή­ματος αναπτύχθηκε οικονομικά προηγούμενα και ισχυρότερα απ’ ό,τι στη Γαλλία και κατάφερε ν ’ ανατρέψει την κυριαρχία

49

των εχθρών της, πράγμα που δε συνέβη στη Γαλλία. Η απορία εξελίσσεται διαφορετικά στη Γαλλία απ’ ό,τι στην Ιταλία- αυτή η αυταπόδεικτη αλήθεια του Ρόσι, ο οποίος δεν καταφέρνει να καταδείξει τις πραγματικές διαφορές της εξέλιξης και τις τοπο­θετεί σ’ ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο αυθορμητισμό και αυτο­χθονισμό, εξαιρετικά δύσκολο και αδύνατο ν ’ αποδειχτούν. Εν τω μεταξύ, ακόμα και στη Γαλλία, το κίνημα δεν υπήρξε ενιαίο, επειδή μεταξύ Βορρά και Νότου υπάρχει μεγάλη διαφορά, η οποία εκφράζεται στο επίπεδο της φιλολογίας μέσω μιας σημα­ντικής επικής λογοτεχνίας στο Βορρά και με την έλλειψη του επικού στοιχείου στο Νότο.

Οι απαρχές της ιστορικής διαφοροποίησης μεταξύ Ιταλίας και Γαλλίας μπορούν να καταμαρτυρηθούν στον όρκο του Στρασβούργου (γύρω στο 841), στο ότι, δηλαδή, ο λαός παίρνει ενεργά μέρος στην Ιστορία (ο λαός-στρατός) και γίνεται ο εγ­γυητής της τήρησης των συνθηκών μεταξύ των απογόνων του Καρλομάγνου- ο λαός-στρατός εγγυάται «λέγοντας τον όρκο στην καθομιλούμενη γλώσσα», εισάγει δηλαδή τη δική του γλώσσα στην ιστορία του έθνους, αναλαμβάνοντας μια πολιτι­κή λειτουργία ανώτερου επιπέδου, παρουσιάζοντας τον εαυτό του σαν συλλογική βούληση σαν στοιχείο μιας εθνικής δημο­κρατίας. Αυτό το «δημαγωγικό» συμβάν των Καρολιδών ν’ α­πευθύνονται στο λαό στην εξωτερική τους πολιτική, είναι πολύ σημαντικό για την κατανόηση και του ρόλου που έπαιξε η μο­ναρχία σαν εθνικός παράγοντας. Στην Ιταλία, τα πρώτα ντο­κουμέντα της καθομιλουμένης γλώσσας είναι ατομικοί όρκοι προκειμένου να οριστεί η ιδιοκτησία των συμβαλλομένων σε καθορισμένη γη ή έχουν έναν αντιλαϊκό χαρακτήρα («Traite, traite, fili de putte»). Από αυθορμητισμό και αυτοχθονισμό, άλ­λο τίποτα! Το στέμμα του μονάρχη, πραγματικός συνεχιστής της ρωμαϊκής κρατικής ενότητας, επέτρεψε στην αστική τάξη της Γαλλίας ν ’ αναπτυχθεί περισσότερο από την πλήρη οικονο­μική αυτονομία που επιτυγχάνεται από την ιταλική αστική τά­ξη, η οποία, ωστόσο, υπήρξε ανίκανη να εξέλθει από το στενά συντεχνιακό πεδίο και να δημιουργήσει ένα δικό της ολοκληρω­μένο πολιτισμό ελεγχόμενο από το κράτος. (Πρέπει να δούμε πώς οι ιταλικές Κοινότητες, διεκδικώντας τα φεουδαρχικά δ ι­

50

καιώματα του Κόμη, όσον αφορούσε την περιοχή γύρω από την κομητεία και ενσωματώνοντάς τα, μετατράπηκαν σε στοιχεία φεουδαρχικά, ασκώντας την εξουσία μέσω μιας συντεχνιακής επιτροπής αντί μέσω του Κόμη).

Ο Ρόσι σημειώνει ότι τη φιλολογία, τη γραμμένη στην καθο­μιλουμένη γλώσσα, συνοδεύουν, «σύγχρονες και ενδεικτικές αυτής της εσώτερης δραστηριότητας τον λαού μας, οι κοινοτι­κές μορφές της προκλασικής λεγόμενης φιλολογίας του ’200 και του ’300» κι ότι αυτή τη φιλολογία τη γραμμένη στην καθομι- λούμενη όπως και την προκλασική ακολουθεί «ο φιλολογικός ανθρωπισμός που εμφανίστηκε τα τελευταία χρόνια του ’300 και συνεχίστηκε το ’400», συνοψίζοντας: «Τρία γεγονότα, τα οποία, αντιμετωπίζοντας καθαρά εξωτερικά (!) όσα πράγματα διαδραματίζονται τώρα κι όσα θα επακολουθήσουν, πιθανά να φαίνονται αντιθετικά μεταξύ τους, ενώ σημειώνουν, όσον αφο­ρά στον πολιτιστικό τομέα, σταθμούς στην πορεία ανάπτυξης του ιταλικού πνεύματος, σταθμούς προοδευτικούς και καθ’ όλα ανάλογους μ’ εκείνους που στον πολιτικό τομέα είναι οι Κοινό­τητες από τη μια μεριά, στις οποίες αντιστοιχεί η φιλολογία η γραμμένη στην καθομιλούμενη γλώσσα μαζί με κάποια μορφικά στοιχεία προκλασικής φιλολογίας και το καθεστώς διακυβέρνη­σης των ευγενών από την άλλη, γραμματολογικό σύστοιχο του οποίου είναι ο φιλολογικός ανθρωπισμός». Έ τσι, όλα τακτο­ποιούνται κάτω από το γενικό επίχρισμα του «ιταλικού πνεύ­ματος». Με τον Μπονιφάτιο VIII, τον τελευταίο από τους με­γάλους ποντίφηκες του Μεσαίωνα και με τον Ά ριγκο VII, τερ- ματίζοται οι επικοί αγώνες μεταξύ των δύο εξοχωτέρων δυνά­μεων της γης. Εξασθένιση της πολιτικής επιρροής της Εκκλη­σίας: «υποδούλωση» της Αβινιόν και σχίσμα. Η Αυτοκρατορία, σαν παγκόσμια πολιτική εξουσία, πεθαίνει (στείρες οι προσπά­θειες του Λουδοβίκου του Βαυαρού και του Καρόλου IV). «Η ζωή ανήκε στη νεαρή και πολυμήχανη αστική τάξη των Κοινο­τήτων, η οποία όλο και ενίσχυε την εξουσία της ενάντια στους εξωτερικούς εχθρούς και στο φτωχό λαό και που, πορευόμενη το δρόμο της στην ιστορία, επρόκειτο να γεννήσει ή είχε ήδη γεννήσει το καθεστώς διακυβέρνησης από τους ευγενείς σε ε­θνικό επίπεδο. Τι ήταν αυτό το καθεστώς; Η καταγωγή της δια­

51

κυβέρνησης από τους ευγενείς διαφέρει κατά πολύ στην Ιταλία από τις άλλες χώρες: στην Ιταλία γεννιέται λόγω της αδυναμίας της αστικής τάξης να διατηρήσει το καθεστώς των συντεχνειών, να κυβερνήσει δηλαδή τον φτωχό λαό μόνο δια της βίας. Στη Γαλλία, αντίθετα,η καταγωγή του απολυταρχισμού ανάγεται στον αγώνα μεταξύ αστικής τάξης και φεουδαρχικών στρωμά­των, κατά τον οποίο, όμως, η αστική τάξη είναι ενωμένη με το λαό και τους χωρικούς (μέσα σ’ ορισμένα πλαίσια, εννοείται). Μπορούμε, λοιπόν, στην Ιταλία να μιλάμε για «διακυβέρνηση από τους ευγενείς σε εθνικό επίπεδο;» Τι άραγε να σήμαινε η λέξη «έθνος» εκείνη την εποχή;

Συνεχίζει ο Ρόσι: Μπροστά σ’ αυτά τα σπουδαία γεγονότα, η ιδέα, η οποία έμοιαζε να παίρνει σάρκα και οστά στην οικουμε­νική αιωνιότητα της Αυτοκρατορίας, της Εκκλησίας και του Ρωμαϊκού Δικαίου, η οποία επίσης, υπάρχει ακόμα και στον Δάντη, η ιδέα λοιπόν, για μια παράταση σε παγκόσμιο επίπεδο της ζωής του Μεσαίωνα, της παγκόσμιας ρωμαϊκής ζωής, πα ­ραχώρησε τη θέση της στην ιδέα ότι μια μεγάλη επανάσταση έχει συντελεστεί κατά τους τελευταίους αιώνες και ότι μια νέα εποχή στην Ιστορία έχει αρχίσει. Γεννιόταν η αίσθηση μιας α ­βύσσου η οποία θα χώριζε από δω και στο εξής τον καινούριο από τον παλιό πολιτισμό' έτσι, λοιπόν, η κληρονομιά της Ρώ­μης δεν νοείται πια σαν μια σύμφυτη με την καθημερινή ζωή δύναμη- οι Ιταλοί, ωστόσο, άρχισαν να στρέφουν το βλέμμα προς την αρχαία εποχή σαν να επρόκειτο για ένα δικό τους παρελθόν, θαυμαστές της ισχύος, της φρεσκάδας, της ομορ­φιάς, εκεί όπου έπρεπε να επιστρέφουν νοερά με τη βοήθεια του στοχασμού και της μελέτης και για να δώσουν ένα στόχο στην διαπαιδαγώγηση των ανθρώπων, σαν εκείνους τους γιους, που μετά από μακρόχρονη εγκατάλειψη, γυρνούν στους γονείς τους κι όχι σαν γέροι που αναθυμούνται και θρηνούν τα χρόνια που ’ταν νέοι». Και αυτό είναι ένα αληθινό ιστορικό μυθιστό­ρημα: πού μπορεί ν ’ ανακαλύψει κανείς την «ιδέα πως μια μ ε­γάλη επανάσταση έχει συντελεστεί» κλπ; Ο Ρόσι διογκώνει, με- τατρέποντάς τα σε ιστορικό γεγονός, τ ’ ανέκδοτα βιβλιακού χα­ρακτήρα και την περιφρόνηση του ανθρωπιστή για τον λατίνο του Μεσαίωνα όπως και την περιφρόνηση του εξευγενισμένου

52

αριστοκράτη προς τη μεσαιωνική «βαρβαρότητα»' έχει δίκιο ο Αντόνιο Λαμπριόλα, σ’ ένα απόσπασμα του Α πό τον έναν αιώ­να στον άλλον, λέγοντας ότι μόνο με τη γαλλική Επανάσταση έγινε αισθητή η απόσταση από το παρελθόν, απ’ όλο το παρελ­θόν κι αυτό το συναίσθημα βρίσκει την έσχατη έκφρασή του στην προσπάθεια ανανέωσης του τρόπου υπολογισμού των ε­τών μέσω του ρεπουμπλικανικού ημερολόγιου. Αν εκδηλωνό­ταν στην πραγματικότητα αυτό που ισχυρίζεται ο Ρόσι, δεν θα ’πρεπε να είναι τόσο εύκολη η μετάβαση από την Αναγέννηση στην Αντιμεταρρύθμιση. Ο Ρόσι δεν καταφέρνει ν’ αποδεσμευ- θεί από τη δημαγωγική αντίληψη της Αναγέννησης, οπότε δεν μπορεί και ν ’ αξιολογήσει το γεγονός της ύπαρξης δύο ρευμά­των: ένα προοδευτικό κι ένα αντιδραστικό και ότι αυτό το τε­λευταίο θριάμβευσε τελικά, αφού το όλο φαινόμενο έφτασε στον κολοφώνα του στα ’500 (όχι όμως σαν εθνικό και πολιτικό γεγονός, μα σαν κατ’ εξοχή, αν όχι αποκλειστικά, καλλιτεχνι­κό), σαν φαινόμενο μιας αριστοκρατίας αποκομμένης από τον λαό-έθνος, ενώ στους κόλπους του λαού προετοιμάστηκε η α ­ντίδραση σ’ αυτόν τον λαμπρό παρασιτισμό της Μεταρρύθμι­σης των Διαμαρτυρομένων, στον Σαβοναρολισμό με τα «καψα­λίσματα των ματαιοδοξιών», στο σχηματισμό λαϊκών συμμο­ριών όπως εκείνη του βασιλιά Μαρκόνε στην Καλαβρία και σ’ άλλα κινήματα, τα οποία ενδιαφέρον θα είχαν εάν τα παραθέ­ταμε και τα αναλύαμε, σαν συμπτώματα, τουλάχιστον, έμμεσα: ακόμα κι αυτή η πολιτική σκέψη του Μακιαβέλι είναι μια αντί­δραση στην Αναγέννηση, είναι η επίκληση της πολιτικής και εθνικής αναγκαιότητας για επαναπροσέγγιση του λαού, όπως είχαν κάνει οι απόλυτες μοναρχίες της Γαλλίας και της Ισπα­νίας, όπως είναι ένα σύμπτωμα η δημοτικότητα του Βαλεντίνο στη Ρομάνια, στο βαθμό που στενοχωρεί τους δεσποτίσκους και τους καθοδηγητές κλπ.

Σύμφωνα με τον Ρόσι, «η συνείδηση της ιδεολογικής διάστα­σης, η οποία δημιουργήθηκε στους αιώνες μεταξύ της αρχαιό­τητας και της νέας εποχής», υπάρχει ήδη εν όννάμει στο πνεύμα του Δάντη, αλλά εμφανίζεται πραγματικά και προσωποποιεί- ται, στον πολιτικό τομέα, στον Κόλα ντι Ριέντζο, ο οποίος «κληρονόμος της σκέψης του Δάντη, θέλει να διεκδικήσει τη

53

ρωμαϊκότητα, οπότε και την ιταλικότητα (γιατί «οπότε»; Ο Κό­λα ντι Ριέντζο είχε στο νου του μονάχα το λαό της Ρώμης, με την υλική έννοια του όρου) της Αυτοκρατορίας και με τον ιερό δεσμό της Ρωμαϊκότητας να υποκινήσει σ’ εθνική ενότητα όλους τους Ιταλούς· από την άλλη, στον τομέα της φιλολογικής κουλ­τούρας προσωποποιείται στον Πετράρχη, ο οποίος χαιρετά τον Κόλα «Καμίλο μας, Βρούτε μας, Ρωμύλε μας» και με υπομονε­τική μελέτη αναπολεί τα παλιά, ενώ με -ψυχή ποιητή τα αισθά­νεται και τα ζει ξανά». (Το ιστορικό μυθιστόρημα συνεχίζεται: ποιο το αποτέλεσμα των προσπαθειών του Κόλα ντι Ριέντζο; Απολύτως τίποτα. Και πώς μπορεί να γράψεις Ιστορία με στεί­ρες φιλοδοξίες και ευσεβείς πόθους; Και οι Καμίλοι, οι Βρού- τοι, οι Ρωμύλοι, βαλμένοι στο ίδιο τσουβάλι από τον Πετράρ­χη, δεν ακούνε την καθαρή δημαγωγία;)

Ο Ρόσι δεν καταφέρνει να τοποθετήσει τη διάσταση μεταξύ μεσαιωνικολατινικής και λατινικής ανθρωπιστικής ή φιλολογι­κής γλώσσας, όπως την αποκαλεί ο ίδιος· δε θέλει να καταλάβει ότι, στην πραγματικότητα, πρόκειται για δύο γλώσσες, επειδή εκφράζουν δυο αντιλήψεις για τον κόσμο, αντιθετικές κατά κά­ποιο τρόπο, έστω κι αν περιορίζονται στην κατηγορία των δια­νοουμένων δε θέλει επίσης να καταλάβει ότι ο προανθρωπι- σμός (Πετράρχης) εξακολουθεί να διαφέρει από τον ανθρωπι­σμό, επειδή η «ποσότητα μετατράπηκε σε ποιότητα». Μπορεί να πει κανείς ότι ο Πετράρχης είναι τυπικό παράδειγμα αυτού του περάσματος: ο ίδιος είναι ένας ποιητής της αστικής τάξης έτσι καθώς γράφει στην καθομιλούμενη γλώσσα, αλλά είναι κιόλας ένας διανοούμενος της αντιαστικής αντίδρασης (αριστο­κρατία, παπάτο) όταν γράφει στην λατινική γλώσσα, σαν «ρή­τορας», σαν πολιτική προσωπικότητα. Αυτό εξηγεί και το φαι­νόμενο του «πετραρχισμού» κατά το ’500 και της υποκρισίας του: είναι ένα καθαρά πρόσκαιρο φαινόμενο, μια και τα συναι­σθήματα, από τα οποία γεννήθηκε η ποίηση του χαριτωμένου καινούριου ύφους και του ίδιου του Πετράρχη, δεν είναι πια τα κυρίαρχα στο δημόσιο βίο, όπως δεν είναι κυρίαρχη πια και η αστική τάξη των Κοινοτήτων, που παραπετάχτηκε στα μικρο- μάγαζα και στις παρακμασμένες βιοτεχνίες της. Σε πολιτικό ε­πίπεδο κυριαρχεί μια αριστοκρατία νεόπλοντων ως επί το πλεί-

54

στον, συναγμένη στις αυλές των ευγενών και όντας κάτω από την προστασία των μισθοφόρων στρατιωτών αυτή παράγει την κουλτούρα του ’500 και βοηθά τις φατρίες, έχει όμως περιορι­σμένες πολιτικές δυνατότητες και καταλήγει κάτω από ξένη κυ­ριαρχία.

Ο Ρόσι, λοιπόν, δεν καταφέρνει να κατανοήσει τις ταξικές αιτίες του περάσματος της ποίησης που πρωτογράφτηκε στη δημοτική από τη Σικελία στη Μπολόνια και στην Τοσκάνη. Βά­ζει πλάι πλάι τον «αυτοκρατορικό και εκκλησιαστικό προαν- θρωπισμό (όπως αυτός τον εννοούσε) του Πιέρ ντέλε Βίνιε και του διδασκάλου Μπεράρντο ντα Νάπολι, που τόσο μισούσε α­πό βάθους καρδίας ο Πετράρχης», και που είναι «ακόμα ριζω­μένο στη συναίσθηση της συνέχισης της αρχαίας ζωής σε πα­γκόσμιο επίπεδο» (είναι δηλαδή ακόμα μεσαιωνολατινικός ό­πως ο «προανθρωπισμός» των φιλολόγων και των ποιητών της Βερόνας και της Πάντοβας και των γραμματικών και ρητόρων της Μπολόνιας την εποχή των Κοινοτήτων) και την Σικελική ποιητική σχολή, λέγοντας ότι και τα δύο φαινόμενα θα παρέμε­ναν στείρα, μια που και τα δυο είναι συνδεδεμένα «μ’ ένα πολι­τικό και πνευματικό κόσμο που, όμως, τραβάει κατά τη δύση του»· η σχολή της Σικελίας δεν ήταν στείρα, επειδή η Μπολόνια και η Τοσκάνη έδωσαν ψυχή «στον κενό τεχνικισμό του νέου δημοκρατικού, πολιτιστικού πνεύματος». Είναι, όμως, σωστός αυτός ο επεξηγηματικός σύνδεσμος; Στη Σικελία, η κατηγορία των αστών εμπόρων αναπτύχθηκε κάτω από το στέμμα του μο­νάρχη και επί Φρειδερίκου II βρέθηκε ανακατεμένη στο ζήτημα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του γερμανικού Έθνους: ο Φρειδερίκος ήταν ένας απόλυτος μονάρχης στη Σικελία και στο Νότο, ήταν όμως και Αυτοκράτορας κατά την εποχή του Μεσαίωνα. Η αστική τάξη της Σικελίας, όπως κι εκείνη της Γαλλίας, αναπτύχθηκε περισσότερο ραγδαία, από πολιτιστική άποψη, απ’ ό,τι της Τοσκάνης· ο ίδιος ο Φρειδερίκος και οι γιοι του έγραφαν ποιήματα στην καθομιλούμενη γλώσσα κι απ’ αυ­τή την άποψη συμμετείχαν κι αυτοί στην καινούρια ώθηση που πήρε η ανθρώπινη δραστηριότητα μετά το 1000 μ.Χ. Αλλ’ όχι μόνο α π’ αυτή την άποψη: στην πραγματικότητα, η αστική τάξη της Τοσκάνης και της Μπολόνιας ήταν πιο οπισθοδρομικές ι­

55

δεολογικά από τον Φρειδερίκο II, τον αυτοκράτορα του Μεσαί­ωνα. Τα παράδοξα της Ιστορίας. Δεν είναι, ωστόσο, ανάγκη να παραποιήσουμε την Ιστορία, όπως ο Ρόσι, αναποδογυρίζοντας τους όρους από προτίμηση στη γενική θέση. Ο Φρειδερίκος II απέτυχε, αλλά επρόκειτο για μιαν άλλη τελείως προσπάθεια α­πό ’κείνη του Κόλα ντι Ριέντζο και για ένα τελείως διαφορετικό άνθρωπο. Η Μπολόνια και η Τοσκάνη συνέλαβαν τον «σικελικό κενό τεχνικισμό» με μιαν άλλη ιστορική γνώση απ’ αυτή του Ρόσι: κατανόησαν ότι είχαν να κάνουν με «δική τους υπόθεση», ενώ δεν αντιλήφθηκαν ότι και ο Έντζο ήταν διχός τους - έστω κι αν ήταν σημαιοφόρος της παγκόσμιας Αυτοκρατορίας - και τον άφησαν να πεθάνει στη φυλακή.

Σ’ αντίθεση με τον αυτοκρατορικό κι εκκλησιαστικό «προαν- θρωπισμό» ο Ρόσι βρίσκει ότι, «στη δύσχρηστη και κάποτε ιδιό­τροπη λατινικότητα του προανθρωπισμού, ο οποίος άνθισε στη σκιά των κοινοτικών αρχών, υπέθαλπαν (!) η αντίδραση στη μεσαιωνική παγκοσμιότητα και συγκεχυμένες επιδιώξεις για ε­θνικές μορφές ύφους γραψίματος (τι σημαίνει αυτό; ότι η καθο- μιλούμενη μεταμφιέστηκε φορώντας μορφές της λατινικής;)· οπότε οι νέοι μελετητές του κλασικού κόσμου θα ’πρεπε να γ ί­νουν αντιληπτοί σαν πρόδρομοι εκείνου του ρωμαϊκού ιμπερια­λισμού, τον οποίον ο Κόλα ηδονιζόταν να βλέπει σαν το κέντρο της εθνικής ενοποίησης και, που αυτοί ένιωθαν κι υπεράσπιζαν σαν έκφανση της πολιτιστικής κυριαρχίας της Ιταλίας σε πα ­γκόσμιο επίπεδο. Η εθνικοποίηση (!) του Ανθρωπισμού που ο XVI αιώνας θα δει να συντελείται σ’ όλες τις πολιτισμένες χώ­ρες της Ευρώπης, θα γεννηθεί ακριβώς από την παγκόσμια αυ­τοκρατορία μιας κουλτούρας, της δικής μας, η οποία ναι μεν αναφύεται από τη μελέτη της αρχαιότητας, συγχρόνως όμως επιβεβαιώνεται και διαδίδεται και σαν λαϊκή λογοτεχνία, οπότε και εθνική ιταλική». (Αυτή είναι η δημαγωγική αντίληψη κατά το αποκορύφωμα της Αναγέννησης· το ότι οι οπαδοί του Αν­θρωπισμού είχαν υπερασπισθεί την παγκόσμια πολιτιστική κυ­ριαρχία της Ιταλίας είναι κατ’ εξοχήν η απαρχή της «ρητορι­κής» σαν εθνική μορφή έκφρασης. Σ ’ αυτό το σημείο παρατίθε­ται η ερμηνεία του «κοσμοπολίτικου ρόλου των ιταλών δια­νοουμένων», που είναι, ο,τιδήποτε άλλο εκτός από «πολιτιστι­

56

κή κυριαρχία» εθνικού χαρακτήρα: αντίθετα, είναι κατ’ εξοχήν μαρτυρία της απουσίας του εθνικού χαρακτήρα από την κουλ­τούρα).

Ο όρος ουμανωτής εμφανίζεται στο δεύτερο μισό, μόλις, του XV αιώνα και στην ιταλική γλώσσα στην τρίτη μόλις δεκαετία του XVI: ο όρος ονμανισμός είναι ακόμα πιο πρόσφατος. Κατά το τέλος του XIV αιώνα, οι πρώτοι ανθρωπιστές αποκαλούν τις σπουδές τους studia humanitatis, δηλαδή «σπουδές που στοχεύ­ουν στη συνολική τελειοποίηση του ανθρώπινου πνεύματος κι επομένως μόνες αληθινά αντάξιες του ανθρώπου». Γι’ αυτούς, «πολιτισμός δε σημαίνει μονάχα γιγνώσκειν αλλά και ζειν... εί­ναι θεωρία, είναι ηθική, είναι ομορφιά που καθρεφτίζεται στην ενότητα του ζώντος φιλολογικού έργου». Ο Ρόσι, αιχμάλωτος των αντιφάσεών του, οι οποίες καθορίζονται από την μηχανικά ενιαία αντίληψη για την ιστορία της Αναγέννησης, καταφεύγει σε εικόνες προκειμένου να εξηγήσει πώς η λατινική γλώσσα της εποχής του Ανθρωπισμού μαράζωσε, εφ’ όσον η καθομιλούμε- νη γιόρταζε το θρίαμβό της σε κάθε τομέα της φιλολογίας «και ο ιταλικός Ανθρωπισμός απόκτησε τελικά τη μοναδική γλώσσα που του ταίριαζε, ενώ η λατινική έπνεε τα λοίσθια». (Ό χ ι ό­μως, τελείως, μια και στην Εκκλησία και στις επιστήμες ήταν κυρίαρχη μέχρι τα τέλη του ’700, καταδείχνοντας έτσι ποιο ή­ταν το κοινωνικό ρεύμα που ανέκαθεν στάθηκε υποστηρικτής της μονιμότητάς της: η λατινική εξοβελίστηκε από το λαϊκό πε­δίο μόνο από τη σύγχρονη αστική τάξη, αν εξαιρέσουμε τη δυ­σαρέσκεια διάφορων αντιδραστικών).

«Ο ανθρωπισμός δεν είναι συνώνυμο του λατινισμού· είναι επιβεβαίωση της πλήρους ανθρωπιάς και η ανθρωπιά των ιτα- λών ανθρωπιστών ήταν, στην ιστορικότητά της, ιταλική· έτσι ώστε να μην μπορεί παρά να εκφραστεί στην καθομιλούμενη, την οποία ακόμα και οι ανθρωπιστές μιλούσαν στη ζωή τους καθημερινά και, παρά την κάθε κλασικίζουσα πρόθεση, ήταν αυτή που παραβίασε θαρραλέα το κιγκλίδωμα της λατινικής τους. Απέχοντας από τη ζωή, είχαν τη δυνατότητα να πλάθουν το δικό τους όνειρο και, παραμένοντας ακλόνητοι στην ιδέα ότι δεν μπορεί ν ’ αποδοθεί λογοτεχνία αντάξια του ονόματός της αλλιώς, παρά μόνο στη λατινική γλώσσα, μπορούσαν ν’ απο­

57

ποιούνται την καινούρια γλώσσα- άλλη ήταν η ιστορική πραγ­ματικότητα, παιδιά της οποίας ήταν αυτοί οι ίδιοι και η ονει­ροπολούσα σκέψη τους, πραγματικότητα στην οποία περνού­σαν τη ζωή τους, άνθρωποι γεννημένοι μιάμιση σχεδόν χιλιετη­ρίδα μετά τον μεγάλο Ρωμαίο ρήτορα». Τι σημαίνουν όλ’ αυτά; Γιατί αυτή η διάκριση μεταξύ λατινικής-ονείρου και καθομι- λούμενης-ιστορικής πραγματικότητας; Και γ ιατί η λατινική δεν υπήρξε μια ιστορική πραγματικότητα; Ο Ρόσι δεν ξέρει πώς να εξηγήσει αυτή τη διγλωσσία των διανοουμένων, δε θέλει δηλα­δή να παραδεχτεί ότι η καθομιλούμενη γλώσσα, για τους αν­θρωπιστές, ήταν όπως μια διάλεκτος, δεν είχε, σαν να λέμε, εθνικό χαρακτήρα, επομένως και οι ανθρωπιστές ήταν οι συνε­χιστές της μεσαιωνικής παγκοσμιότητας - σ’ άλλη μορφή, εν­νοείται - κι όχι ένα στοιχείο εθνικό" ήταν μια «κοσμοπολίτικη κάστα»· κατά τη γνώμη τους, η Ιταλία αντιπροσώπευε ίσως ό,τι και η επαρχία στο σύγχρονο εθνικό πλαίσιο, μα τίποτα περισ­σότερο, τίποτα καλύτερο: ήταν απολιτικοί κι είχαν την αίσθηση ότι δεν ανήκουν σε κανένα συγκεκριμένο έθνος.

«Στον ανθρωπιστικό κλασικισμό δεν υπήρχε π ια σκοπός θρη­σκευτικής ηθικής, αλλά ένας σκοπός ολοκληρωμένης αγωγής της ανθρώπινης ψυχής· υπήρχε πάνω α π’ όλα, η αποκατάσταση του ανθρώπινου πνεύματος σαν δημιουργού της ζωής και της Ιστορίας», κλπ, κλπ. Ορθότατο: αυτή είναι η πιο ενδιαφέρουσα όψη του Ανθρωπισμού. Έρχεται άραγε σ’ αντίθεση αυτό μ’ εκείνο που έχω πει προηγούμενα σχετικά με το μη εθνικό πνεύ­μα, οπότε κι αντιδραστικό - για την Ιταλία - του ίδιου του Ανθρωπισμού; Δε μου φαίνεται. Ο Ανθρωπισμός πραγματικά δεν ανάπτυξε στην Ιταλία αυτό το πιο πρωτότυπο κι ελπιδοφό- ρο περιεχόμενο. Πήρε το χαρακτήρα μιας παλινόρθωσης, αλλά, όπως κάθε παλινόρθωση, αφομοίωσε κι ανάπτυξε, καλύτερα από την επαναστατική τάξη που είχε φιμωθεί πολιτικά, τις ι­δεολογικές αρχές της ηττημένης τάξης, που δεν κατάφερε να βγει από τα όρια της συντεχνίας και να χτίσει το εποικοδόμημα μιας ολοκληρωμένης κοινωνίας. Μόνο που αυτή η επεξεργασία «κρεμόταν στον αέρα», παρέμεινε μια κληρονομιά μιας κάστας διανοουμένων, δεν άγγιζε το λαό-έθνος. 'Οταν δε στην Ιταλία το κίνημα της αντίδρασης, του οποίου ο Ανθρωπισμός υπήρξε

αναγκαίος όρος, εξελίχθηκε στην Αντιμεταρρύθμιση, καταπνί- γηκε και η νέα ιδεολογία και οι ανθρωπιστές (εκτός από λίγες εξαιρέσεις) καταπάτησαν τον όρκο τους μπροστά στην πυρά. (Βλ. το κεφάλαιο το σχετικό με τον «Έρασμο» το οποίο δημο­σιεύτηκε στη «Nuova Italia», από το βιβλίο του ντε Ρουτζέρο, Αναγέννηση, Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση*).

Το ιδεολογικό περιεχόμενο της Αναγέννησης πήρε, εξελισσό­μενο εκτός Ιταλίας, στη Γερμανία και στη Γαλλία, πολιτικές και φιλοσοφικές μορφές: το σύγχρονο, όμως Κράτος και η σύγχρο­νη φιλοσοφία εισήχθηκαν στην Ιταλία μια και οι δικοί μας δια­νοούμενοι δεν είχαν την αίσθηση ότι ανήκαν σ’ έθνος και ήταν κοσμοπολίτες όπως στον Μεσαίωνα- πήραν μορφές διαφορετι­κές, αλλά βασισμένες στις ίδιες γενικές σχέσεις. Στο άρθρο του Ρόσι υπάρχουν κι άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία, ειδικού όμως, χαρακτήρα. Είναι αναγκαίο να μελετηθεί το βιβλίο του Ρόσι, το σχετικό με το Τετρακόσια (συλ. Βαλάρντι), το βιβλίο του Το- φανίν, Τι ήταν ο Ανθρωπισμός; (εκδ. Σανσόνι), το βιβλίο του ντε Ρουτζέρο που προαναφέρθηκε (στην προηγούμενη υποση­μείωση, σ.τ.μ.), όπως και τα κλασικά έργα πάνω στην Αναγέν­νηση που δημοσιεύτηκαν από ξένους συγγραφείς (Μπούρκχαρ­ντ, Βόιτ, Σίμοντς, κλπ).

Η Αναγέννηση (οικονομικο-συντεχνιακή φάση της ιταλι­κής ιστορίας) Πηγές της δημοτικής λογοτεχνίας και ποίη­

σης.

Ας εξετάσουμε τις μελέτες του Έ τζο Λέβι για τον Ονγκου- τσόνε ντα Λόντι και τις απαρχές της ιταλικής ποίησης όπως κι άλλες, μεταγενέστερες μελέτες (1921) σχετικές με τους αρχαίους λομβαρδούς ποιητές, συμπεριλαμβανομένων και των στίχων στην έκδοση, όπως ακόμη και σχολιασμών και σύντομων βιο­γραφιών. Ο Λέβι υποστηρίζει ότι πρόκειται γ ια ένα «φιλολογι­κό φαινόμενο», «συνοδευόμενο από ένα κίνημα σκέψης» που

* Μπάρι, 1930, τομ. 2. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

59

αντιπροσώπευε «τις πρώτες επιβεβαιώσεις της νέας ιταλικής συνείδησης, σ’ αντιπαράθεση με τη μεσαιωνική εποχή, τη ράθυ­μη και υπναλέα». (Βλ. Σ. Μπατάλια, Οι μελέτες για το διχό μας λογοτεχνικό Διακόσια, περιοδ. «Leonardo», τεύχος του Φλεβά­ρη 1927).

Η θέση του Λέβι είναι ενδιαφέρουσα και χρειάζεται εμβά­θυνση. Φυσικά σαν θέση για την ιστορία της κουλτούρας κι όχι για την ιστορία της τέχνης. Ο Μπατάλια γράφει ότι «ο Λέβι εκλαμβάνει αυτή τη μέτρια παραγωγή ομοιοκατάληκτων στί­χων, που διαφυλάσσει τους χαρακτήρες και τους τρόπους σα­φούς λαϊκής (ρύσεως σαν ένα φιλολογικό φαινόμενο» και πιθα­νά ο Λέβι, όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, να διογκώνει την καλλιτεχνική αξία αυτών των συγγραφέων τι σημαίνει, όμως, αυτό; Και τι σημαίνει «λαϊκή φύση» σ’ αντιπα­ράθεση με τη «φιλολογική»; 'Οταν γεννιέται ένας καινούριος πολιτισμός, δεν είναι φυσικό να προσλαμβάνει «λαϊκές» και πρωτόγονες μορφές, να ’ναι οι φορείς του άνθρωποι «μέτριοι»; Κι αυτό δεν είναι πολύ πιο φυσικό σε καιρούς που η κουλτούρα και η φιλολογία μονοπωλούνται από κλειστές κάστες; Μα πάλι, στον καιρό του Ουγκουτσόνε ντα Δόντι κλπ., υπήρχαν μεγάλοι καλλιτέχνες και λογοτέχνες ακόμα και στην τάξη των καλλιερ­γημένων; Το πρόβλημα που τίθεται από τον Λέβι είναι ενδια­φέρον γιατί οι έρευνες του προσπαθούν να καταδείξουν ότι τα πρώτα στοιχεία της Αναγέννησης δεν είχαν αυλική και σχολα­στική καταγωγή, μα λαϊκή κι αποτελούσαν έκφραση ενός πολι­τιστικού, θρησκευτικού (αιρετικού) κινήματος με τη γενική έν­νοια ενάντια στους μεσαιωνικούς θεσμούς, στην Εκκλησία και στην Αυτοκρατορία. Το ποιητικό ανάστημα αυτών των λομ- βαρδών συγγραφέων δεν είναι πολύ ψηλό, η ιστορική, όμως και πολιτιστική τους σπουδαιότητα δεν μπορεί γ ι’ αυτό το λόγο να μειωθεί.

'Αλλη προκατάληψη και του Μπατάλια αλλά και του Λέβι είναι ότι στο Διακόσια θα ’πρεπε να ερευνηθεί και να βρεθεί η πηγή ενός «νέου ιταλικού πολιτισμού»· μια τέτοιου είδους έ­ρευνα είναι καθαρά δημαγωγική κι οφείλεται σε σύγχρονα υλι­κά συμφέροντα. Ο νέος πολιτισμός δεν είναι «εθνικός», αλλά ταξικός και θα προσλάβει μορφή «κοινοτική» και τοπική, μη

60

ενιαία όχι μόνο «πολιτικά», μα ούτε και «πολιτιστικά». Γεννιέ­ται έτσι «σ’ επίπεδο διαλέκτου» και θα πρέπει να περιμένει το υψηλότερο σημείο άνθησης του τοσκανικού ’300 για να ενοποι­ηθεί, μέχρι ένα βαθμό, γλωσσικά. Η πολιτιστική ενότητα δεν ήταν ένας προϋπάρχων παράγοντας, κάθε άλλο! Υπήρχε μια «ευρωπαϊκο-καθολικο-πολιτιστική παγκοσμιότητα» και ο νέος πολιτισμός αντέδρασε σ’ αυτήν - της οποίας βάση ήταν η Ιτα­λία - με τις τοπικές διαλέκτους και με την τοποθέτηση σε πρώτο πλάνο των υλικών συμφερόντων των αστικών ομάδων των κοι­νοτήτων. Βρισκόμαστε, λοιπόν, σε μια περίοδο αποδιοργάνω­σης και μαρασμού του υπάρχοντος πολιτιστικού κόσμου μια και οι νέες δυνάμεις δεν έχουν θέση σ’ αυτό τον κόσμο, αντιδρούν μάλιστα εναντίον του, ασυνείδητα έστω και αντιπροσωπεύουν εμβρυώδικα στοιχεία μιας νέας κουλτούρας. Η μελέτη για τις αιρέσεις την εποχή του Μεσαίωνα γίνεται απαραίτητη (Τόκο, Βόλπε κλπ). Η μελέτη του Μπατάλια, Οι μελέτες για το όιχό μας λογοτεχνικό Αιαχόσια, περιοδ. «Leonardo», Γενάρης-Φλε- βάρης-Μάρτης 1927, είναι χρήσιμη σαν βιβλιογραφική παρα­πομπή, κλπ.

Ο ι καταγωγές (βλ. σημείωση 50 δις)* Συγχέονται δύο στιγμές της ιστορίας: 1) η ρήξη με τον μεσαιωνικό πολιτισμό, σημαντι­κότερο ντοκουμέντο της οποίας υπήρξε η εμφάνιση των δημοτι­κών γλωσσών· 2) η επεξεργασία μιας «επιφανούς καθομιλούμε- νης γλώσσας», το γεγονός, δηλαδή, ότι επιτυγχάνεται μια συ- γκεντροποίηση μεταξύ των ομάδων διανοουμένων ή, καλύτερα, μεταξύ λογίων εξ επαγγέλματος. Στην πραγματικότητα, οι δύο στιγμές, έστω κι αν είναι συνδεδεμένες, ωστόσο δεν συμπίπτουν τελείως.

Ο ι καθομιλούμενες γλώσσες αρχίζουν να εμφανίζονται για θρησκευτικούς λόγους (στρατιωτικοί όρκοι, καταθέσεις νομικού χαρακτήρα προκειμένου να καθορισθούν δικαιώματα ιδιοκτη­σίας, παραχωρημένες από χωρικούς που δεν ήξεραν τη λατινι­

* Βλέπε στον παρόντα τόμο το προηγούμενο λήμμα. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

61

κή γλώσσα), αποσπασματικά, περιπτωσιακά. Το ότι γράφονταν στην καθομιλουμένη λογοτεχνικά έργα, όποια κι αν ήταν η αξία τους, είναι επίσης κάτι το καινούριο, είναι ένα πραγματικά σπουδαίο γεγονός. Το ότι μία από τις τοπικές καθομιλούμενες γλώσσες, η τοσκανική, φτάνει στο σημείο να ηγεμονεύει είναι επίσης ένα άλλο γεγονός, του οποίου, ωστόσο, πρέπει να θέ­σουμε τα όριά του: δε συνοδεύεται από μια πολιτική-κοινωνική ηγεμονία, οπότε εξακολουθεί να είναι απλά ένα γεγονός καθα­ρά φιλολογικό. Το ότι η γραπτή δημοτική γλώσσα εμφανίζεται στη Λομβαρδία σαν πρώτη εκδήλωση μιας κάποιας βαρύτητας, είναι γεγονός τεράστιας σημασίας- το ότι είναι συνδεδεμένο με τον αιρετισμό είναι κ ι αυτό κάτι το πολύ σπουδαίο.

Στην πραγματικότητα, η νεογέννητη αστική τάξη επιβάλλει τις δικές της διαλέκτους, μα δεν κατορθώνει να δημιουργήσει μια εθνική γλώσσα: και στην περίπτωση που αυτή γεννιέται, περιορίζεται στους λόγιους κι αυτοί απορροφούνται από τις αντιδραστικές τάξεις, από τις αυλές των ευγενών δεν είναι «α­στοί λόγιοι», μα αυλικοί. Κι αυτή η απορρόφηση δεν επέρχεται αναντίρρητα. Ο Ανθρωπισμός δείχνει ότι η «λατινική γλώσσα» είναι πολύ δυνατή. Πολιτιστικός συμβιβασμός κι όχι μια επα­νάσταση.

[Το λαϊκό ρεύμα κατά την Αναγέννηση].

θ α πρέπει να κοιτάξουμε το βιβλίο του Ντομένικο Γκουέρι, το οποίο έχει πολύ επαινεθεί κι εκτιμηθεί, Το λαϊκό ρεύμα κατά την Αναγέννηση.

Έ νας τρόπος, να θέτει κανείς το ζήτημα λανθασμένα είναι εκείνος του Τζούλιο Αουγκούστο Λέβι, ο οποίος στην κριτική ανάλυση του βιβλίου των Λουίτζι Τονέλε και Λουίτζι Μπορ- ντέτ: Ο Ά γιος Φίλιππος Νέρι και η κοινωνία της εποχής τον (1515-1595) Μετάφραση του Τίτο Καζίνι, πρόλογος του Τζοβά- νι Παπίνι, Εκδ. Cardinal Ferrari, (στη «Nuova Italia» του Γενά­ρη του 1932) γράφει: «Συνηθίζεται να λέγεται ότι ο Ανθρωπι­σμός γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στα σπουδαστήρια των πολυ­μαθών: ο Γκουέρι, όμως, έχει επισημάνει τον σημαντικό ρόλο

62

που έπαιξαν οι απλοί άνθρωποι- όσο μ’ αφορά, έχω ήδη αποκα- λύψει το λαϊκό πνεύμα αυτού του κινήματος στο έργο μου Σύντο­μη ιστορία της αισθητικής και του γούστου (2η εκδ. 1925, σελ. 17-18). Ακόμα, η Αντιμεταρρύθμιση θεωρείται ότι υπήρξε έργο περισσότερο των καρδιναλίων και των πριγκίπων, που επιβλή­θηκε δια του φόβου των νόμων και των δικαστηρίων- σημαντική, αλλά απεχθής (έτσι φαινόταν στους περισσότερους), σεβαστή, όχι όμως και αγαπητή. Αν, ωστόσο, αυτό το θρησκευτικό ανα­νεωτικό κίνημα είναι δημιούργημα καταναγκασμού και μόνο, πώς ήταν δυνατό να γεννηθεί ειδικά εκείνη την εποχή, σε χώρα Καθολική και μάλιστα στην Ιταλία, η μεγάλη ιερή μουσική; Κά­μπτεται η θέληση κάτω από το φόβο της τιμωρίας, δε γεννιού­νται, όμως, έργα τέχνης. Όποιος θέλει να δει πόση φρεσκάδα, ζωντάνια, ειλικρίνεια, αγνότητα διαθέσεων, πόση αγάπη από τη μεριά του λαού υπήρχε σ’ αυτό το κίνημα, ας διαβάσει την ιστο­ρία αυτού του αγίου, κλπ. κλπ.». Το ωραίο είναι ότι αντιπαρα- βάλλει τον άγιο Ιγνάτιο προς τον άγιο Φίλιππο ως εξής: «Ο ένας είχε κατά νου τη κατάκτηση του κόσμου ολόκληρου από το χρι­στιανισμό, ο άλλος δεν στόχευε μακρντερα από την αχτίνα της προσωπικής τον δράσης και με βαριά καρδιά επέτρεψε την ίδρυ­ση ενός παραρτήματος στη Νάπολη». Κι ακόμα: «Το έργο των Ιησουιτών είχε ευρύτερης σημασίας και μεγαλύτερης διάρκειας επιδράσεις: το έργο του αγίου Φιλίππου, εναποθετημένο στις εμπνεύσεις της καρδιάς, εξαρτιόταν κατά πολύ από την προσω­πικότητά του: αυτό που προκαλεί η έμπνευση δεν μπορεί ούτε να συνεχιστεί ούτε να επαναληφθεί· δεν μπορεί να ξαναγίνει με μια καινούρια έμπνευση, αφού αυτή είναι πάντα διαφορετική». Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Φίλιππος δε συμμετείχε στην Αντιμεταρ­ρύθμιση, αλλά αναδείχτηκε παρά την Αντιμεταρρύθμιση, μολο­νότι δεν μπορούμε να πούμε (ότι αναδείχτηκε) ενάντιά της.».

[Το Πεντακόσια].

Είναι απαραίτητο να διαβαστεί το βιβλίο του Φορτουνάτο Ρίτσι Η ψυχή τον Πεντακόσια και η λυρική καθομιλουμένη γλώσ­σα, τό οποίο, από τις κριτικές αναλύσεις που έχω διαβάσει, μου

63

φαίνεται περισσότερο ενδιαφέρον σαν ντοκουμέντο για την κουλτούρα της εποχής παρά για την αξία του αυτή καθ’ αυτή. (Σχετικά με τον Ρίτσι έχω γράψει σ’ άλλο τετράδιο μια μικρή σημείωση θεωρώντας τον «άθλιο Ιταλό» απ’ αφορμή μια κριτι­κή ανάλυση που είχε κάνει σ’ ένα βιβλίο ενός γάλλου εθνικιστή πάνω στο Ρομαντισμό, ανάλυση που κατάδειχνε την απόλυτη ανικανότητά του να προσανατολιστεί ανάμεσα στις γενικές ι­δέες και στα πολιτιστικά γεγονότα).

Σχετικά με το βιβλίο του Ρίτσι θα πρέπει να διαβαστεί πάλι το άρθρο του Αλφρέντο Γκαλέτι Η λυρική καθομιλουμένη γλώσσα του Πεντακόσια και η ψυχή της Αναγέννησης στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυγούστου 1929. (Και για τον Γκα­λέτι θα πρέπει να διαθέτουμε περισσότερες πληροφορίες: ο Γκαλέτι μετά τον πόλεμο - κατά τον οποίον έδωσε σφοδρές μά­χες με τον Σαλβέμινι και τον Μπισολάτι, δοσμένης της ρεφορ­μιστικής καταγωγής του, όπως κι ενός ιδιαίτερα αντιγερμανι- κού πνεύματος - τον πρώτο καιρό μετά τον πόλεμο, αλλά κυ­ρίως υστερότερα, περιέπεσε σε μια ψυχική κατάσταση απελπι­σίας για τα πολιτιστικά πράγματα, θρηνώντας για τους δια­νοούμενους· από κει και τα «κατεστραμμένα ιδανικά». Τα γρα­πτά του βρίθουν κατηγοριών, υπόκωφων τριγμών οδόντων, στείρων κριτικών υπαινιγμών μέσα στην κωμική τους απελπι­σία).

Στην κριτική για την ιταλική ποίηση του Πεντακόσια, κυ­ριαρχεί αυτή η άποψη: ότι είναι κατά τα τέσσερα πέμπτα τε­χνητή, συμβατική, δίχως εσωτερική ειλικρίνεια. «Τώρα - παρα­τηρεί με περισσή ευθυκρισία, ο Ρίτσι - αποτελεί κοινό αξίωμα το ότι στη λυρική ποίηση βρίσκεται η πιο ειλικρινής και ζωηρή έκφραση του συναισθήματος ενός ανθρώπου, ενός λαού, μιας ιστορικής περιόδου. Πιθανό να υπήρξε ένας αιώνας - του Πε­ντακόσια δηλαδή - ο οποίος είχε την ατυχία να γεννηθεί δίχως μια δική του πνευματική φυσιογνωμία, ή, ο οποίος στη θέση μιας τέτοιας φυσιογνωμίας αρκέστηκε (;!) να διοχετεύσει μια ψεύτικη εικόνα ειδικά στη λυρική ποίηση; Ο πιο εύρωστος δια­νοητικά, ο πιο τολμηρός πνευματικά,ο πιο κυνικός από τους αιώνες, λένε οι τόσοι αντίπαλοί του (!!) έπρεπε να κρύψει υπο­κριτικά την αληθινή του ψυχή μέσα στην μελετημένη αρμονία

64

των σονέτων και των τραγουδιών σαν του Πετράρχη- ή θα ’πρε- πε να διασκεδάζει ξεγελώντας τους μεταγενέστερους, προσποι­ούμενος έναν στενάζοντα πλατωνικό ιδεαλισμό στους στίχους, οι οποίοι μετά τις νουβέλες, τις κωμωδίες, τις σάτιρες, τόσες άλλες φιλολογικές μαρτυρίες της εποχής εκείνης, προφανώς διαψεύδονται;» Είναι παραποιημένο όλο το πρόβλημα και γε­μάτο στην τοποθέτησή του, εσωτερικές συγκρούσεις και αντι­φάσεις.

Και γιατί το Πεντακόσια δε θα μπορούσε να ’ναι γεμάτο α­ντιφάσεις; Αυτός δεν είναι κατ’ εξοχήν ο αιώνας κατά τον ο­ποίο συσσωρεύονται οι μεγαλύτερες αντιφάσεις της ιταλικής ζωής, η μη λύση των οποίων έχει καθορίσει ολόκληρη την εθνι­κή ιστορία μέχρι το τέλος του ’700; Δεν υπάρχει αντίφαση με­ταξύ του ανθρώπου του Αλμπέρτι κι εκείνου του Μπαλντάσαρ Καστιλιόνε, μεταξύ του καλοκάγαθου ανθρωπάκου και του «αυλικού»; Μεταξύ του κυνισμού και του παγανισμού των εξό- χων διανοουμένων και της σθεναρής πάλης τους ενάντια στη Μεταρρύθμιση και υπέρ του Καθολικισμού; Πώς αντιλαμβάνο­νταν τη γυναίκα γενικά (πώς περιέγραφε τη γυναίκα ο Καστι- λιόνε) και πώς αντιλαμβάνονταν τη γυναίκα ειδικά, δηλαδή τη γυναίκα του λαού; Ο συνηθισμένος τρόπος, με τον οποίο ερω­τοτροπούσαν οι ιππότες, ταίριαζε άραγε στις γυναίκες του λαού; Η γυναίκα τώρα, σε γενικό επίπεδο, ήταν ένα φετίχ, ένα τεχνητό δημιούργημα και τεχνητή ήταν κι η λυρική ποίηση, ε­ρωτική, όπως του Πετράρχη, τουλάχιστο κατά τα τέσσερα πέ­μπτα. Αυτό δε σημαίνει ότι το ’500 δε διέθετε μια λυρική, δηλα­δή καλλιτεχνική έκφραση: διέθετε, αλλά όχι στη λυρική ποίηση με την κυριολεκτική της έννοια.

Ο Ρίτσι θέτει το ζήτημα των αντιφάσεων του ’500 στο δεύτε­ρο μέρος του βιβλίου του, δεν καταλαβαίνει όμως ότι από τη σύγκρουση αυτών των αντιφάσεων θα ’πρεπε να γεννηθεί η πραγματική λυρική ποίηση: αυτό δε συνέβη κι αυτή είναι απλά μια ιστορική διαπίστωση. Η Αντιμεταρρύθμιση δεν μπορούσε να ξεπεράσει και δεν ξεπέρασε αυτή την κρίση, ήταν αυταρχικό και μηχανικό φίμωμα. Δεν υπήρχαν πια χριστιανοί, δεν μπο­ρούσαν να υπάρχουν μη χριστιανοί: έτρεμαν μπροστά στο θά­νατο αλλά και μπροστά στα γηρατειά. Τα προβλήματα που ’χαν

65

ν’ αντιμετωπίσουν ήταν μεγαλύτερα από τις δυνάμεις τους και αποθαρρύνονταν εξάλλου ήταν αποκομμένοι από το λαό.

Ο άνθρωπος του ’400 χαι του '500.

Ο Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι, ο Μπαλντάσαρ Καστιλιόνε και ο Μακιαβέλι, μου φαίνεται ότι είναι οι τρεις πιο σημαντικοί συγγραφείς για να μελετήσει κανείς τη ζωή κατά την Αναγέννη­ση όσον αφορά στον «άνθρωπο» και στις ηθικές και πολιτικές αντιφάσεις της. Ο Αλμπέρτι αντιπροσωπεύει τον αστό (6λ. και Παντολφίνι), ο Καστιλιόνε τον ευγενή αυλικό (6λ. και Ντέλα Κάζα), ο Μακιαβέλι αντιπροσωπεύει κι επιζητεί να κάνει ορ­γανικές τις πολιτικές τάσεις των αστών (ρεπουμπλικάνικες) και των πριγκίπων, εφ’ όσον ήθελαν οι μεν και οι δε να ιδρύσουν Κράτη ή να διευρύνουν την εδαφική και στρατιωτική κυριαρ­χία.

Κατά τον Βιττόριο Τζιαν, (Ο χόμης Μπαλντάσαρ Καστιλιόνε (1478-1529), στη «Nuova Antologia», 16 Αυγούστου και 1η Σε­πτέμβρη 1929), ο Φραντσέσκο Σανσοβίνο, σύγχρονος (των προηγούμενων, σ.τ.μ.), δίνοντας την πληροφορία ότι ο Κάρο­λος V ήταν μέτριος αναγνώστης, προσθέτει: «Του άρεσε πολύ να διαβάζει τρία μόνο βιβλία, τα οποία φρόντισε να μεταφρα­στούν στην δική του γλώσσα: το ένα παγματευόταν τους θε­σμούς της ζωής των πολιτών, κι αυτό ήταν ο Αυλιχός του κόμη Μπαλντάσαρ Καστιλιόνε, το άλλο τις υποθέσεις του Κράτους κι αυτό ήταν ο Ηγεμόνας με τις Διατριβές του Μακιαβέλι- και το τρίτο για την στρατιωτική πειθαρχία, κι αυτό ήταν η Ιστορία κι όλα τ’ άλλα που έγραφε ο Πολύβιος». Γράφει ο Τζιαν: «Δεν έχει τονισθεί αρκετά το ότι ο Αυλιχός, ιστορικό ντοκουμέντο εξαιρετικής σημασίας, καταμαρτυρά κι απεικονίζει με λαμπρό τρόπο την εξέλιξη του μεσαιωνικού Ιπποτισμού, ο οποίος δια­δεδομένος σε μεγάλο βαθμό, καθώς λένε, στην Ιταλία, στην πραγματικότητα αφού διαφοροποιείται, ευθύς εξ αρχής, από εκείνον της πέραν των 'Αλπεων, μέσα στο ιταλικό κλίμα της Αναγέννησης γίνεται ένας καινούριος Ιπποτισμός, προσλαμβά­νει το χαρακτήρα μιας πολιτικής αστυνομίας, που αγωνίζεται

66

με το σύμβολο του Άρη, αλλά και του Απόλλωνα, της Αφροδί­της κι όλων των Μουσών. Τη λέω εξέλιξη κι όχι παντελή εκφυ­λισμό ή παρακμή, όπως νομίζει ο Ντε Σάνκτις».

Ο Τζιαν, ωστόσο, βασίζεται μόνο στον A υλικό που είναι μια προσπάθεια οργάνωσης της αριστοκρατίας γύρω από τον «ηγε­μόνα» και διαφοροποίησης από την θριαμβεύουσα αστική ηθι­κή: το γεγονός ότι αυτός ο Ιπποτισμός υπήρξε επιφανειακός καταδείχτηκε από τον Μαινόμενο Ορλάντο που προηγείται του Δον Κιχώτη και τον προετοιμάζει. (Εν πάση περιπτώσει, το άρθρο του Τζιαν χρειάζεται να ξανακοιταχτεί: Ο Τζιαν είναι ένας τέλειος γνώστης, από φιλολογική άποψη, του Αυλιχού κι αξίζει να προμηθευτεί κανείς to βιβλίο του (3η έκδοση, εκδ. Σανσόνι).

[Η Μεταρρύθμιση στην Ιταλία].

Γράφει ο Α. Οριάνι (Ο πολιτικός αγώνας, σελ. 128, εκδ. Μι­λάνου): «Η ποικιλομορφία που χαρακτηρίζει το ιταλικό πνεύ­μα, που στον τομέα της επιστήμης κατάφερε από την υψηλή ευθυκρισία του Γαλιλαίου να φτάσει στις εκθαμβωτικές και πα­ράξενες εμπνεύσεις του Καρντάνο, χρωματίζεται εντούτοις από την Μεταρρύθμιση και διακρίνονται ευθύς ο Μάρκο Αντόνιο Φλαμίνιο, ποιητής που έγραφε στη λατινική, ο Τζάκοπο Νάρ- ντι, ιστορικός, η Ρενάτα ντ’ Έστε, σύζυγος του δούκα Έρκολε ντ’ Έστε II- ο Λέλιο Σοτσίνι, διάνοια ανώτερη από τον Λούθη­ρο και τον Καλβίνο, που την οδηγεί (τη Μεταρρύθμιση σ.τ.μ.) υψηλότερα με τη θεμελίωση της αίρεσης των ενωσιτών· ο Μπερνάρντο Οκίνο και ο Πιέτρο Μάρτιρε Βερμίλι, θεολόγος, οι οποίοι θα περάσουν, οι μεν από το Πανεπιστήμιο της Ο­ξφόρδης, ο δε από το καπιτώλιο του Καντέρμπουρί' ο Φρα- ντσέσκο Μπουρλαμάνι, ο οποίος θα ξαναεπιχειρήσει την ανέ­φικτη απόπειρα του Στέφανο Πορκάρι και εκεί θα χαθεί σαν μάρτυρας-ήρωας· ο Πιέτρο Καρνεσέκι και ο Αντόνιο Παλεά- ριο, που κι οι δυο θα χάσουν τη ζωή τους με γενναιότητα. Αλλ’ αυτό το κίνημα που δεν μεταδίδεται στο λαό είναι μια κρίση μάλλον της φιλοσοφικής κι επιστημονικής σκέψης, συντονισμέ­

67

νη φυσικά με τη μεγάλη γερμανική επανάσταση, παρά μια δια­δικασία εξαγνισμού και θρησκευτικής ανύψωσης. Πραγματικά, ο Τζορντάνο Μπρούνο και ο Τομάσο Καμπανέλα, αναφέρο- ντας το συνοπτικά, μολονότι ζουν και πεθαίνουν μέσα στα στε­νά πλαίσια ενός μοναστικού Τάγματος, είναι δυο φιλόσοφοι που έλκονται από τη φιλοσοφική μελέτη πέρα από τα όρια όχι μόνο της Μεταρρύθμισης αλλά και του ίδιου του Χριστιανι­σμού. Έτσι λοιπόν, ο λαός παραμένει σε τέτοιο βαθμό ασυγκί­νητος από την τραγωδία τους που φαίνεται σαν να την αγνοεί».

Τι σημαίνουν όμως όλ’ αυτά; Μήπως ότι η Μεταρρύθμιση δεν είναι μια κρίση της φιλοσοφικής κι επιστημονικής σκέψης, δηλαδή όσο αφορά τη στάση της απέναντι στον κόσμο, την α­ντίληψή της για τον κόσμο; Είναι απαραίτητο λοιπόν να πούμε ότι, σ’ αντίθεση με τις άλλες χώρες, στην Ιταλία ούτε κι αυτή η θρησκεία δεν αποτέλεσε στοιχείο σύνδεσης του λαού με τους διανοούμενους, γι’ αυτό ακριβώς και η φιλοσοφική κρίση των διανοουμένων δεν επεκτάθηκε στους κόλπους του λαού, επειδή δεν πήγαζε από το λαό, επειδή δεν υπήρχε ένα «εθνικό-λαϊκό μέτωπο» στο θρησκευτικό πεδίο. Στην Ιταλία δεν υπήρχε «εθνι­κή εκκλησία», αλλά θρησκευτικός κοσμοπολιτισμός, επειδή οι ιταλοί διανοούμενοι ήταν συνδεδεμένοι μ’ όλον τον χριστιανικό κόσμο άμεσα σαν ηγέτες που δεν έχουν την αίσθηση ότι ανή­κουν σε έθνος. Χάσμα μεταξύ επιστήμης και ζωής, μεταξύ της θρησκείας και της ζωής του λαού, μεταξύ φιλοσοφίας και θρη­σκείας· το προσωπικό δράμα του Τζορντάνο Μπρούνο, κλπ, συναντιέται στην ευρωπαϊκή και όχι στην ιταλική σκέψη.

Νικόλα Κουζάνο.

Στη «Nuova Antologia» της 16 Ιουνίου 1929, είναι δημοσιευ­μένη μια σημείωση του Λ.Φον Μπερταλάνφι για Ένα γερμανό καρδινάλιο (Νικόλα Κουζάνο), περίεργη καθ’ αυτή και λόγω της μικρής σημείωσης που μ’ αυτή η σύνταξη της «Nuova Anto­logia» τη συνόδεψε. Ο Μπερταλάνφι εκθέτει για τον Κουζάνο τη γερμανο-προτεσταντική γνώμη, συνθετικά, χωρίς να βασίζε­ται σε κριτική-βιβλιογραφία· η «Nuova Antologia» προσπαθεί

με τρόπο άθλιο να παρατηρήσει ότι ο Μπερταλάνφι δεν έχει κάνει λόγο για «αναρίθμητες και σημαντικές μελέτες, που και στην Ιταλία, ήταν αφιερωμένες στον Κουζάνο, σ’ αυτές τις τε­λευταίες δεκαετίες» και παραθέτει μια σειρά ονομάτων φτάνο- ντας ως τον Ρότα. Το μόνο άξιο λόγου σχόλιο, βρίσκεται στις τελευταίες γραμμές: «Ο Μπερταλάνφι βλέπει στον Κουζάνο έ­να πρόδρομο της φιλελεύθερης και σύγχρονης επιστημονικής σκέψης, ο Ρότα αντίθετα έχει τη γνώμη ότι ο επίσκοπος του Μπρεσανόνε, σ’ ό,τι αφορά στο πνεύμα του αν όχι στη μορφή της φιλοσοφικής του θεωρίας, βρίσκεται ολοκληρωτικά στην τροχιά της μεσαιωνικής σκέψης. Η αλήθεια δε βρίσκεται ποτέ μόνο στη μια πλευρά». Τι θέλει να πει;

Είναι βέβαιο ότι ο Κουζάνο είναι ένας μεταρρυθμιστής της μεσαιωνικής σκέψης κι ένας από τους εισηγητές της σύγχρονης σκέψης· το αποδεικνύει το ίδιο το γεγονός ότι η Εκκλησία τον ξέχασε και η σκέψη του μελετήθηκε από τους λαϊκούς φιλόσο­φους που ανακάλυψαν σ’ αυτόν έναν από τους προδρόμους της σύγχρονης κλασικής φιλοσοφίας.

Σημασία των όσων έκανε ο Κουζάνο για την ιστορία της Με­ταρρύθμισης των διαμαρτυρομένων. Στη Σύνοδο (της Κοστά- ντζα;) ήρθε σ’ αντίθεση με τον Πάπα για τις δικαιοδοσίες της Συνόδου. Συμφιλιώθηκε με τον Πάπα. Στη Σύνοδο της Βασι­λείας υποστήριξε τη μεταρρύθμιση της Εκκλησίας. Επιχείρησε να συμφιλιώσει τη Ρώμη με τους Ουσίτες, με σκοπό να ενώσει ξανά Δύση κι Ανατολή και σκέφτηκε ακόμα να προετοιμάσει τον προσηλυτισμό των Τούρκων, αποκαλύπτοντας τον κοινό πυρήνα του Κορανίου και του Ευαγγελίου. Docta Ignorantia και coinsidentia oppositorum. Αυτός πρώτος συνέλαβε την ιδέα του απείρου, προτρέχοντας του Τζορντάνο Μπρούνο και των σύγχρονων αστρονόμων.

Μπορεί να ειπωθεί ότι η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου εξερ- ράγη επειδή απέτυχε η μεταρρυθμιστική δραστηριότητα του Κουζάνο, επειδή δηλαδή η Εκκλησία δεν κατάφερε να μεταρ­ρυθμιστεί από μόνη της. Για την θρησκευτική ανεκτικότητα, κλ- π.(γεννήθηκε το 1401 - πέθανε το 1464).

Μικέλε Λοζάκο, Η διαλεκτική του Κουζάνο, σημ. της 38 σελ. που παρουσιάστηκε από τον συν. Λουίτζι Κρεντάρο στη συνέ­

69

λευση της 17 Ιουνίου ενός ιδρύματος που η «Nuova Antologia» ξέχασε ν’ αναφέρει (μήπως οι Λίντσεϊ;)

[Λορέντζο ο Μ εγαλοπρεπής].

Σχετικά με τη μορφή και το σημαντικό ρόλο που έπαιξε ο Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής, πρέπει να δούμε τις μελέτες του Εντμόντο Po. Προαναγγέλλονται μελέτες του Ρ.Παλμαρόκι, ο οποίος δε φαίνεται να έχει την ικανότητα να διασαφηνίσει το έργο του Μεγαλοπρεπή. Ο Παλμαρόκι έχει συλλέξει τις Πιο όμορφες σελίδες του Λορέντζο, στις εκδ. Οϊέτι και στον πρόλο­γο προσπάθησε να παρουσιάσει την μορφή του Λορέντζο. Από ιστορικό-πολιτική άποψη ο Po υποστηρίζει ότι ο Μεγαλοπρε­πής υπήρξε μια μετριότητα, στερημένος δημιουργικής ικανότη­τας. Διπλωμάτης, όχι πολιτικός, ο Μεγαλοπρεπής ακολούθησε απλά και μόνο το πρόγραμμα του Κόσιλιο. Στον τομέα της εξω­τερικής πολιτικής (της ιταλικής, αναφορικά μ’ ολόκληρη τη χερ­σόνησο), ο Λορέντζο είχε τη μεγαλοφυή ιδέα να οργανώσει μια ιταλική συμμαχία, η οποία ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε, κλπ.

Ο ρόλος του Λορέντζο είναι σημαντικός για την αντιμετώπι­ση του σύνθετου ιστορικού ιταλικού προβλήματος, το οποίο α­ντιπροσωπεύει το πέρασμα από μια περίοδο επιβλητικής ανά­πτυξης των αστικών δυνάμεων στη ραγδαία παρακμή τους, κλπ. Ο ίδιος ο Λορέντζο μπορεί να εκληφθεί σαν «μοντέλο» της ανικανότητας των αστών εκείνης της εποχής να μορφοποιηθούν σε ανεξάρτητη κι αυτόνομη τάξη, λόγω της ανικανότητάς τους να υποτάξουν τα ατομικά και άμεσα συμφέροντα σε προγράμ­ματα μεγάλης κλίμακας. Σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να δούμε τις σχέσεις με την Εκκλησία του Λορέντζο και των Μεδί- κων που προηγήθηκαν κι αυτών που τον διαδέχτηκαν.

Όποιος υποστηρίζει ότι ο Σαβοναρόλα ήταν «άνθρωπος του Μεσαίωνα», δεν υπολογίζει σωστά τον αγώνα του με την εκ­κλησιαστική εξουσία, αγώνας που κατά βάθος σκόπευε στο να καταστήσει τη Φλωρεντία ανεξάρτητη από το εκκλησιαστικό φεουδαρχικό σύστημα. (Για τον Σαβοναρόλα υπάρχει η συνη­

70

θισμένη σύγχυση μεταξύ της ιδεολογίας που βασίζεται σε μύ­θους του παρελθόντος και του πραγματικού ρόλου, ο οποίος πρέπει να ξεκόψει απ’ αυτούς τους μύθους, κλπ).

Αντιμεταρρύθμιση.

Στη «Nuova Antologia της 16 Απρίλη 1928, ο Γκουίντο Κιάλ- βο δημοσιεύει μια Istruttione του Εμμανουέλε Φιλιμπέρτο προς τον Πιερίνο Μπέλι, Καγκελάριό του και Υπουργό πολέμου, σχετική με το «Συμβούλιο του Κράτους» με ημερομηνία 1η Δε­κέμβρη 1559. Η Istruttione αυτή αρχίζει ως εξής: «Αφού ο φό­βος του θεού είναι αρχή σοφίας και δεν υπάρχει μεγαλύτερη αρρώστια μήτε χειρότερη μάστιγα στη διακυβέρνηση του Κρά­τους, από το να μη φοβούνται το θεό, οι άνθρωποι, που έχουν την φροντίδα του (του Κράτους σ.τ.μ.) και να αποδίδουν στη δική τους σύνεση εκείνο που πρέπει να αναγνωρίσουν μόνο στη θεία Πρόνοια και Έμπνευση και από το ότι απ’ αυτή την ασε­βή αίρεση, σαν πηγή κάθε αισχρότητας απορρέουν όλες οι μο- χθηρίες και τα ανοσιουργήματα του κόσμου, όπως κι ότι οι άν­θρωποι έχουν το θράσος να παραβιάζουν τους θείους κι αν­θρώπινους νόμους».

[Η εκκλησιαστική αντίδραση}.

Τα άπαντα του Μακιαβέλι τυπώθηκαν για τελευταία φορά στην Ιταλία το 1554 και ολόκληρο το Δεκαήμερο το 1557- ο εκ­δότης Τζολίτο διέκοψε ακόμα και την έκδοση των έργων του Πετράρχη. Έκτοτε αρχίζουν οι ευνουχισμένες εκδόσεις των ποιητών, των διηγηματογράφων, των μυθιστοριογράφων. Η εκκλησιαστική λογοκρισία ενοχλεί ακόμα και τους ζωγράφους.

Ο Παστόρ, στην Ιστορία των Παπών, γράφει: «Πιθανά στις καθολικές χώρες η γενική απαγόρευση των κειμένων που υπο­στήριζαν το νέο κοσμικό σύστημα (του Κοπέρνικου) να μετρία- σε την προτίμηση για την αστρονομία- στη Γαλλία, ωστόσο, οι γαλλικανοί, επικαλούμενοι την ελευθερία της γαλλικής εκκλη­

71

σίας, δεν εκλάμβαναν σαν υποχρεωτικές τις διατάξεις της Συλ­λάβου και της Ιεράς Εξέτασης και αν στην Ιταλία δεν εμφανί­στηκε ένας δεύτερος Γαλιλαίος ή ένας Νεύτων ή ένας Μπράντ- λεϊ, δύσκολα μπορεί κανείς ν’ αποδώσει την ευθύνη στο διάταγ­μα ενάντια στον Κοπέρνικο». Ο Μπρούερς, όμως, σημειώνει ότι οι αυστηρές διατάξεις της Συλλάβου, ξεσήκωσαν ένα φοβε­ρό πανικό μεταξύ όσων ασχολούνταν με την επιστήμη και ότι ο ίδιος ο Γαλιλαίος, ακόμα κι όταν είχαν περάσει είκοσι έξι χρό­νια από την πρώτη δίκη ώσπου πέθανε, δεν μπορούσε να εμβα- θύνει ελεύθερα και να διδάξει στους μαθητές του την αμφισβή­τηση του Κοπέρνικου. Από τον ίδιο τον Παστόρ φαίνεται ότι, ιδιαίτερα στην Ιταλία, η αντίδραση στον πολιτιστικό τομέα υ­πήρξε αποτελεσματική.

Οι μεγάλοι εκδότες εξαφανίζονται στην Ιταλία. Η Βενετία αντιστέκεται περισσότερο, αλλά τελικά οι ιταλοί συγγραφείς και τα ιταλικά έργα του Μπρούνο, του Καμπανέλα, του Βανίνι, του Γαλιλαίου, τυπώνονται εξ ολοκλήρου στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Ολλανδία. Με την εκκλησιαστική αντίδραση, που κορυφώνεται με την καταδίκη του Γαλιλαίου, τελειώνει στην Ιταλία η Αναγέννηση, ακόμα και μεταξύ των διανοουμένων.

Αναγέννηση, Ριζορτζιμέντο, Εξέγερση, κλπ.

Στο ιταλικό λεξιλόγιο αξίζει να σημειωθεί μια ολόκληρη σει­ρά εκφράσεων, άμεσα συνδεμένων με τον παραδοσιακό τρόπο αντίληψης της ιστορίας του έθνους και της ιταλικής κουλτού­ρας, οι οποίες είναι δύσκολο και κάποτε αδύνατο να μεταφρα­στούν σε ξένες γλώσσες. Έτσι έχουμε την ομάδα «Rinascime­nto», «Rinascita» («Rinascenza», γαλλισμός), όροι που μπήκαν τότε στον κύκλο της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας κουλτούρας, διότι, κι αν ακόμη το υποδηλούμενο (από τον όρο, σ.τ.μ.) φαι­νόμενο γνώρισε τη μέγιστη λάμψη του στην Ιταλία, δεν περιορί­στηκε όμως στην Ιταλία.

Ο όρος «risorgimento» γεννήθηκε κατά το ’800, έχοντας έν­νοια αμεσότερα εθνική και πολιτική, συνοδευόμενος από τις άλλες εκφράσεις όπως «εθνική εξέγερση» και «εθνική απελευθέ­

72

ρωση»: όλες εκφράζουν την ιδέα της επιστροφής σε μια ήδη υπάρχουσα στο παρελθόν κατάσταση πραγμάτων ή της επιθετι­κής «ανάκτησης» («εξέγερσης») της ενεργητικότητας του έ­θνους, που διαχεόταν γύρω από ένα στρατιωτικό και συγκε­ντρωμένο πυρήνα, ή της χειραφέτησης από ένα καθεστώς δου­λείας μέσω της επιστροφής στην πρωτόγονη αυτονόμηση («απε­λευθέρωση»). Είναι δύσκολο να μεταφραστούν οι όροι ακρι­βώς, έτσι καθώς είναι άμεσα συνδεμένοι με την φιλολσγικο- εθνική παράδοση μιας ουσιαστικής συνέχειας της ιστορίας, ό­πως αυτή εξελίσσεται στην ιταλική χερσόνησο, από την εποχή της κυριαρχίας της Ρώμης μέχρι της ενότητας του σύγχρονου Κράτους, μέσω της οποίας γίνεται αντιληπτό ότι το ιταλικό έ­θνος «γεννήθηκε» ή «παρουσιάστηκε» μαζί με τη Ρώμη, θεωρεί­ται ότι η ελληνο-ρωμαϊκή κουλτούρα θα «ξαναγεννιόταν», το έθνος θα «εξορμούσε και πάλι» κλπ. Η λέξη «εξέγερση» (riscos­sa) έχει την καταγωγή της από τη γαλλική στρατιωτική διάλε­κτο, συνδέθηκε όμως αργότερα με την έννοια ενός ζώντος ορ­γανισμού που πέφτει σε λήθαργο κι επανακτά τις δυνάμεις του, αν και δεν μπορεί κανείς να μην παραδεχτεί ότι διατηρεί ακόμα κάτι από την αρχική στρατιωτική σημασία.

Σ’ αυτή την καθαρά ιταλική συνακολουθία, μπορούν να συν­δεθούν άλλες αντίστοιχες εκφράσεις: π.χ. ο, γαλλικής καταγω­γής και ενδεικτικός ενός προφανέστατα γαλλικού γεγονότος, ό­ρος « Παλινόρθωση».

Για τη δυάδα «σχηματισμός και μετασχηματισμός» ισχύουν τα ίδια, επειδή σύμφωνα με τη σημασία που προσέλαβε ιστορι­κά η λέξη, ένα «σχηματισμένο» πράγμα μπορεί συνεχώς να «με­τασχηματίζεται», δίχως, μεταξύ της σχηματοποίησης και του μετασχηματισμού να εξυπακούεται η έννοια μιας καταστροφι­κής ή ληθαργικής παρένθεσης, πράγμα που αντίθετα εξυπακού- εται για την «αναγέννηση» και την «παλινόρθωση». Απ’ αυτό (ραίνεται ότι οι καθολικοί υποστηρίζουν ότι η Ρωμαϊκή Εκκλη­σία μεταρρυθμίστηκε πολλές φορές εκ των ένδον, ενώ στην α­ντίληψη των διαμαρτυρομένων για τη «Μεταρρύθμιση» εξυπα- κούεται η ιδέα της αναγέννησης και της παλινόρθωσης του πρωτόγονου χριστιανισμού, που φιμώθηκε από τον ρωμαΐσμό. Στη μη κληρική κουλτούρα γίνεται λόγος λοιπόν, για Μεταρ­

73

ρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση, ενώ οι καθολικοί (κι ιδιαίτερα οι ιησουίτες, οι οποίοι είναι περισσότερο ακριβείς και συνεπείς ακόμα και στην ορολογία) δεν θέλουν ν’ αποδεχτούν ότι η Σύ­νοδος του Τρέντο ήταν απλά και μόνο αντίδραση στο Λουθη­ρανισμό και σ’ όλο το πλέγμα των προτεσταντικών τάσεων, αλ­λά υποστηρίζουν ότι επρόκειτο για μια «Καθολική Μεταρρύθ­μιση», αυτόνομη, θετική, που, εν πάση περιπτώσει, θα επαλη­θευόταν. Η έρευνα της ιστορίας, αυτών των όρων έχει μια κα­θόλου αμελητέα πολιτιστική σημασία.

Δυνατότητα ερμηνείας των διαφορετικών εθνικών μορφών κουλτούρας.

Παραλληλισμός ανάμεσα στον ελληνικό και λατινικό πολιτι­σμό και η αντίστοιχη σημασία τους στον κόσμο των ελλήνων και των λατίνων στην περίοδο του Ανθρωπισμού και της Αναγέν­νησης (Σύγχρονες δημοσιεύσεις για το παλιό ζήτημα της «υπε- ροχής» και πρωτοτυπίας, της ελληνικής τέχνης απέναντι στη λατινική τέχνη: βλέπε την μελέτη του Αουγκούστο Ροστάνι Αυ­τονομία της λατινικής λογοτεχνίας στο περιοδικό «Italia Lette­raria» της 21 Μαίου 1933). Σχετικά με τον Ανθρωπισμό και την Αναγέννηση ο Ροστάνι δεν ξεχωρίζει τις διάφορες όψεις της ιταλικής κουλτούρας: 1) η ανθρωπιστικο-εκπαιδευτική έρευνα του έλληνο-ρωμαϊκού κλασικισμού που γίνεται παραδειγματι­κή, μοντέλο ζωής κλπ. 2) Το γεγονός ότι μια τέτοια αναφορά στον κλασικό κόσμο δεν είναι τίποτα άλλο από ένα πλαίσιο κουλτούρας μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η νέα αντίληψη για την ζωή και τον κόσμο που ανταγωνίζεται και συχνά (όλο και περισσότερο) αντιτίθεται στη θρησκευτική-μεσαιωνική αντίλη­ψη 3) Το πρωτότυπο κίνημα που ο «νέος άνθρωπος» δημιουρ­γεί σαν τέτοιο και που είναι νέο και πρωτότυπο παρά το αν­θρωπιστικό περίβλημα όμοιο του αρχαίου κόσμου. Σχετικά με αυτό πρέπει να παρατηρήσουμε ότι αυθορμητισμό και κύρος της τέχνης έχουμε πριν «ταχτοποιηθεί» ο ανθρωπισμός, συνε­πώς η υπόθεση που προβάλλεται αλλού ότι ο ανθρωπισμός, είναι φαινόμενο σε μεγάλο βαθμό αντιδραστικό, ότι αντιπρο­σωπεύει, δηλαδή, την διάσταση των διανοουμένων από τις μά­

74

ζες που προοδευτικά έμπαιναν σε μια διαδικασία εθνικοποίη­σης και συνεπώς την διακοπή της πολιτικο-εθνικής ιταλικής διαμόρφωσης, για να επιστρέφουμε σε μια κατάσταση (άλλης μορφής) αυτοκρατορικού και μεσαιωνικού κοσμοπολιτισμού.

Η παραλληλία ανάμεσα σε Έλληνες και Ρωμαίους είναι ένα ψεύτικο και άχρηστο πρόβλημα πολιτικού χαρακτήρα και προέ­λευσης. Είχαν οι Ρωμαίοι μια φιλοσοφία; Είχαν ένα δικό τους «τρόπο σκέψης» και αντίληψης του ανθρώπου και της ζωής και αυτό αποτελούσε την πραγματική «φιλοσοφία» τους, ενσωμα­τωμένη μέσα σε νομικές θεωρίες και στην πολιτική πρακτική. Για τους Ρωμαίους και τους Έλληνες μπορούμε να πούμε (κατά κάποιο τρόπο) αυτό που λέει ο Χέγκελ για την γαλλική πολιτική και την γερμανική φιλοσοφία.

Μεταρρύθμιση χαι Αναγέννηση.

Οι σκόρπιες παρατηρήσεις που έχουν γίνει για την διαφορε­τική ιστορική σημασία της Μεταρρύθμισης των διαμαρτυρομέ- νων και της ιταλικής Αναγέννησης, της γαλλικής Επανάστασης και του Ριζορτζιμέντο (η Μεταρρύθμιση είναι για την Αναγέν­νηση ότι η γαλλική Επανάσταση για το Ριζορτζιμέντο) μπορούν να συγκεντρωθούν σε ένα ενιαίο δοκίμιο με τίτλο που θα μπο­ρούσε να είναι και ο εξής: «Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση» και το οποίο θα μπορούσε να ξεκινά με δημοσιεύσεις που έγι- ναν από το 20 μέχρι το 25 γύρω ακριβώς από αυτό το θέμα: «της αναγκαιότητας να ξεκινήσει στην Ιταλία μια ηθική και πνευματική μεταρρύθμιση» δεμένη με την κριτική του Ριζορτζι- μέντο σαν «βασιλική κατάκτηση» και όχι σαν λαϊκό κίνημα που υποκινήθηκε από τους Γκομπέτι, Μισιρόλι και Ντόρσο (ας θυ­μηθούμε το άρθρο του Ανσόλντο στο «Lavoro» της Γένοβας ε­ναντίον του Ντόρσο και εμένα). Γιατί αυτήν την περίοδο τίθε­ται αυτό το πρόβλημα. Ανέβλυζε από τα γεγονότα... (κωμικό επεισόδιο: άρθρα του Ματσάλι στην «Conscientia» της Γκαν- γκάλης που ανέτρεχαν στον Έγκελς). Ιστορικό προηγούμενο στο δοκίμιο του Μασάρικ για τη Ρωσία (το 1925 μεταφράστηκε στα ιταλικά από τον Λα Γκάτο): ο Μασάρικ ερμήνευε την πολι­τική αδυναμία του ρωσικού λαού από το γεγονός ότι στη Ρωσία δεν υπήρξε θρησκευτική Μεταρρύθμιση.

75

II. Το Ριζορτζιμέντο

Ο αιώνας τον Ριζορτζιμέντο

Ο αιώνας τον Ριζορτζιμέντο·.

Του Αντόλφο Ομοντέο (εκδ. Principato, Μεσσήνη): αυτό το βιβλίο είναι μάλλον μια αποτυχία απ’ την αρχή ως το τέλος. Είναι η ανάπλαση ενός σχολαστικού εγχειριδίου διατηρώντας πολλά χαρακτηριστικά εγχειριδίου. Τα γεγονότα (τα συμβάντα) απλώς περιγράφονται όπως ακριβώς διαβάζει κανείς ένα κατά­λογο δίχως να ’χουν συνάφεια με την ιστορική αναγκαιότητα. Ο τρόπος γραφής του βιβλίου φανερώνει προχειρότητα, συχνά προκαλεί την οργή· οι κρίσεις είναι κακόβουλες, μερικές φορές φαίνεται πως ο Ομοντέο είχε προσωπικά ζητήματα με ορισμέ­νους πρωταγωνιστές της ιστορίας (π.χ. με τους γάλλους γιακω- βίνους). Σ’ ότι αφορά στην ιταλική χερσόνησο, φαίνεται πως η πρόθεση του Ομοντέο θα πρέπει να ’ναι το να δείξει ότι το Ριζορτζιμέντο είναι βασικά»ιταλικό γεγονός, του οποίου οι ρί­ζες πρέπει ν’ αναζητηθούν στην Ιταλία κι όχι μόνο ή όχι κυρίως στις ευρωπαϊκές εξελίξεις της γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εισβολής. Αυτή όμως η πρόθεση δεν βρίσκει α­νταπόκριση στην πραγματικότητα αλλιώς, παρά με το να ξεκινά τη διήγηση από το 1740 αντί να την αρχίζει από το 1789 ή το 1796 ή το 1815.

Η περίοδος της πεφωτισμένης μοναρχίας δεν αποτελεί αυτό­χθονο γεγονός στην Ιταλία και δεν είναι ιταλικής «καταγωγής» το συναφές κίνημα σκέψης (Τζιανόνε και οι ρεγκαλιστές). Η πεφωτισμένη μοναρχία μπορεί πιθανά να θεωρηθεί σαν το πιο σημαντικό πολιτικό επακόλουθο της εποχής του μερκαντιλι­

79

σμού, που προαναγγέλλει τους νέους καιρούς, το σύγχρονο ε­θνικό πολιτισμό- υπήρξε όμως στην Ιταλία μια εποχή μερκαντι­λισμού σαν εθνικό φαινόμενο; Ο μερκαντιλισμός, αν αναπτυσ­σόταν οργανικά, θα ’χε καταστήσει ακόμα πιο βαθύ και καθορι­στικό ίσως το χωρισμό σε περιφερειακά Κράτη· η κακώς δια­μορφωμένη και σε αποδιοργάνωση κατάσταση στην οποία κα­τέληξαν να βρεθούν, από οικονομική άποψη, τα διάφορα μέρη της Ιταλίας, η μη διαμόρφωση συγκροτημένων ισχυρών συμφε­ρόντων γύρω από ένα ισχυρό κρατικο-μερκαντιλιστικό σύστη­μα, επιτρέπουν ή και καθιστούν ευκολότερη την ενοποίηση κα­τά τον αιώνα του Ριζορτζιμέντο.

Έπειτα κατά τη μετατροπή της εργασίας του από σχολαστικό εγχειρίδιο σε βιβλίο γενικής κουλτούρας με τίτλο Ο αιώνας τον Ριζορτζιμέντο, ο Ομοντέο θα ’πρεπε να της αλλάξει όλη την οικονομία (τη δομή), περιορίζοντας το μέρος που αφορούσε στην Ευρώπη και δίνοντας περισσότερη έκταση σ’ αυτό που αφορούσε στην Ιταλία. Από την ευρωπαϊκή σκοπιά, ο αιώνας είναι της γαλλικής Επανάστασης, κι όχι του ιταλικού Ριζορτζι- μέντο, είναι του φιλελευθερισμού σαν γενική αντίληψη ζωής και σαν νέα μορφή πολιτισμού και κουλτούρας σε κρατικό επί­πεδο κι όχι του φιλελευθερισμού μόνο από την «εθνική» άπο­ψη. Μπορούμε, φυσικά, να κάνουμε λόγο για έναν αιώνα του Ριζορτζιμέντο, αλλά τότε πρέπει να περιορίσουμε την ακτίνα δράσης και να συγκεντρώσουμε την προσοχή στην Ιταλία κι όχι στην Ευρώπη, αναπτύσσοντας από την ευρωπαϊκή και παγκό­σμια ιστορία μόνο εκείνα τα στοιχεία που έχουν να κάνουν με τη μεταβολή της γενικής δομής του διεθνούς συσχετισμού δυνά­μεων, οι οποίες ήταν ενάντιες στη διαμόρφωση ενός μεγάλου ενιαίου Κράτους στη χερσόνησο, θυσιάζοντας κάθε πρωτοβου­λία προς αυτή την κατεύθυνση και καταπνίγοντάς την στη γένε- σή της, πραγματευόμενοι εκτενέστερα εκείνα τα ρεύματα που, αντίθετα μ’ ότι συνέβηκε σε διεθνές επίπεδο, είχαν επίδραση στην Ιταλία, ενθαρρύνοντας τις αυτόνομες και τοπικές, ίδιας φύσεως, δυνάμεις, καθιστώντας τες επίσης πιο αξιόλογες. Υ­πάρχει δηλαδή ένας αιώνας του Ριζορτζιμέντο στην ιστορία που εξελίχθηκε στην ιταλική χερσόνησο, δεν υπάρχει στην ιστο­ρία της Ευρώπης σαν τέτοιος: σ’ αυτόν αντιστοιχεί ο αιώνας

80

της γαλλικής Επανάστασης και του φιλελευθερισμού (όπως τον πραγματεύτηκε ο Κρότσε, ελλιπώς, γιατί λείπουν από το πλαί­σιο, στο οποίο κινείται ο Κρότσε, οι κύριοι όροι, η Επανάστα­ση στη Γαλλία κι οι πόλεμοι που επακολούθησαν: τα ιστορικά αποτελέσματα παρουσιάζονται σαν γεγονότα καθαυτά, αυτό­νομα, που έχουν μέσα τους τις δικές τους αιτίες ύπαρξης κι όχι όντας μέρη ενός ίδιου ιστορικού πλίγματος, του οποίου η γαλ­λική Επανάσταση κι οι πόλεμοι δεν μπορούν παρά να είναι βασικά κι απαραίτητα στοιχεία).

Ποια σημασία έχει ή μπορεί να πάρει το γεγονός ότι ο Ομο­ντέο αρχίζει τη διήγησή του από την ειρήνη του Άαχεν, που βάζει τέλος στον πόλεμο για τη διαδοχή στην Ισπανία; Ο Ομο- ντε’ο δεν «αιτιολογεί», δε «δικαιολογεί» αυτό το μεθοδολογικό του κριτήριο, δε δείχνει ότι αυτό είναι η έκφραση του ότι ένα καθορισμένο σύνολο αλληλένδετων ευρωπαϊκών ιστορικών γε­γονότων είναι συγχρόνως τέτοιο και για τον ιταλικό χώρο, α­παραίτητο να ενταχθεί στην εξελικτική πορεία της ιταλικής ε­θνικής ζωής. Πράγμα που, όμως, μπορεί και πρέπει να «διασα­φηνιστεί». Η εθνική προσωπικότητα (όπως και η ατομική προ­σωπικότητα) είναι μια καθαρά αφηρημένη έννοια, αν εξεταστεί έξω από τη διεθνή (ή κοινωνική) συγκυρία. Η εθνική προσωπι­κότητα εκφράζει ένα «ξεχωριστό σημείο» της διεθνούς συγκυ­ρίας, είναι ωστόσο συνδεδεμένη με τους διεθνείς συσχετισμούς. Υπάρχει μια περίοδος ξένης κυριαρχίας στην Ιταλία, για ένα ορισμένο διάστημα άμεσης κυριαρχίας, υστερότερα ηγεμονικού χαρακτήρα (ή μεικτού, άμεσης κυριαρχίας και μέσω ηγεμόνα). Το γεγονός ότι η χερσόνησος περιέπεσε σε ξένη κυριαρχία κατά το ’500 είχε ήδη προκαλέσει κάποια αντίδραση: εκείνη της ε- θνικο-δημοκρατικής κατεύθυνσης του Μακιαβέλι, που εξέφρα­ζε ταυτόχρονα το θρήνο για τη χαμένη ανεξαρτησία μιας ορι­σμένης μορφής (εκείνη της εσωτερικής ισορροπίας μεταξύ των ιταλικών Κρατών κάτω από την ηγεμονία της Φλωρεντίας του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς) και την αρχική θέληση γι’ αγώ­να προκειμένου να επιτευχθεί η επανάκτησή της σε μια μορφή ιστορικά ανώτερη, σαν απολυταρχικό πριγκιπάτο τύπου Ισπα­νίας και Γαλλίας. Κατά το ’700, η ευρωπαϊκή ισορροπία, Αυ- στρία-Γαλλία, εισέρχεται σε μια νέα φάση όσον αφορά στην

Ιταλία: υπάρχει μια αμοιβαία εξασθένιση των δύο μεγάλων δυ­νάμεων κι εμφανίζεται μια τρίτη μεγάλη δύναμη, η Πρωσία. Ωστόσο, οι πηγές του κινήματος του Ριζορτζιμέντο, δηλαδή της διαδικασίας διαμόρφωσης των διεθνών συνθηκών και συσχετι­σμών, που θα επέτρεπαν στην Ιταλία να ενωθεί και πάλι σε έθνος και στις εθνικές εσώτερες δυνάμεις ν’ αναπτυχθούν και να επεκταθούν, δεν πρέπει ν’ αναζητηθούν σ’ αυτό ή σ’ εκείνο το συγκεκριμένο συμβάν που καταγράφεται κάτω από τη μια ή άλλη χρονολογία, αλλά ακριβώς μέσα στην ίδια ιστορική διαδι­κασία μέσα από την οποία το σύνολο του ευρωπαϊκού συστήμα­τος μετασχηματίζεται. Αυτή ωστόσο η διαδικασία δεν είναι α­νεξάρτητη από τα εσωτερικά γεγονότα της χερσονήσου κι από τις δυνάμεις που εδράζονται σ’ αυτήν. Ένα σημαντικό και κά­ποτε αποφασιστικό στοιχείο των ευρωπαϊκών συστημάτων ήταν πάντα το Παπάτο. Κατά τη διάρκεια του ’700 η εξασθένιση της θέσης του Παπάτου σαν ευρωπαϊκή δύναμη είναι πράγματι κα­ταστροφική. Με την Αντιμεταρρύθμιση, το Παπάτο είχε τροπο­ποιήσει ουσιαστικά τη δομή της εξουσίας του: αποξενώθηκε α­πό τις λαϊκές μάζες, υποστήριξε εξοντωτικούς πολέμους, ανα­κατεύτηκε με τις κυρίαρχες τάξεις αθεράπευτα. Έχασε έτσι την ικανότητα να επηρεάζει είτε άμεσα είτε έμμεσα τις κυβερνήσεις μέσω της καταπίεσης των φανατικών και φανατισμένων λαϊκών μαζών: αξίζει να σημειωθεί ότι, ενώ ακριβώς ο Μπελαρμίνο επεξεργαζόταν τη θεωρία του τη σχετική με την έμμεση κυριαρ­χία της Εκκλησίας, η Εκκλησία, με τη συγκεκριμένη της δρα­στηριότητα, κατέστρεφε τις συνθήκες κάθε κυριαρχίας της, έμ­μεσης έστω, απομακρυνόμενη από τις λαϊκές μάζες. Η ρεγκαλι- στική πολιτική των πεφωτισμένων μοναρχιών αποτελεί την εκ­δήλωση αυτού του μαρασμού της Εκκλησίας σαν ευρωπαϊκή δύναμη, οπότε και ιταλική κι αρχίζει κι αυτή το Ριζορτζιμέντο, αν είναι αλήθεια, όπως αλήθεια είναι ότι το Ριζορτζιμέντο έγι- νε εφικτό μόνο σε μια κατάσταση εξασθένισης του Παπάτου σαν ευρωπαϊκή έστω δύναμη παρά σαν ιταλική, δηλαδή σαν πιθανή δύναμη που θα αναδιοργάνωνε τα Κράτη της χερσονή­σου κάτω από την ηγεμονία της. Μα όλ’ αυτά είναι υποθετικά στοιχεία· μια απόδειξη, έγκυρη ιστορικά, ότι ήδη κατά το ’700 συγκροτούνταν στην Ιταλία δυνάμεις που είχαν συγκεκριμένα

82

στόχο να κάνουν τη χερσόνησο έναν πολιτικό, ενιαίο και ανε­ξάρτητο οργανισμό, δεν έχει ακόμα παρουσιαστεί.

[Πότε αρχίζει το Ριζορτζιμέντο;].

Πότε πρέπει να τοποθετηθεί η αρχή του ιστορικού κινήματος που έχει πάρει το όνομά του ιταλικού Ριζορτζιμέντο; Οι απα­ντήσεις είναι διαφορετικές και αντιφατικές, αλλά γενικά χωρί­ζονται σε δύο κατηγορίες: 1) σ’ εκείνες που θέλουν να υποστη­ρίζουν την αυτόνομη γένεση του ιταλικού εθνικού κινήματος και μάλιστα υποστηρίζουν ότι η γαλλική Επανάσταση καπηλεύ­τηκε την ιταλική παράδοση και της άλλαξε το δρόμο* 2) και σ’ εκείνες που υποστηρίζουν ότι το ιταλικό εθνικό κίνημα εξαρτά- ται άμεσα από τη γαλλική Επανάσταση και τους πολέμους της.

Το ιστορικό ζήτημα διαταράσσεται από συναισθηματικές και πολιτικές αλληλεπιδράσεις κι από κάθε είδους προκαταλήψεις. Είναι ήδη δύσκολο να γίνει κατανοητό από τον κοινό νου ότι μια Ιταλία, όπως εκείνη που σχηματίστηκε το ’70, δεν υπήρξε ποτέ και δεν μπορεί να υπάρξει: ο κοινός νους φέρεται να πι­στεύει ότι αυτό που υπάρχει σήμερα θα υπήρχε πάντα και ότι η Ιταλία θα υπήρχε πάντα σαν ενιαίο έθνος, αλλά δεν την άφη­ναν οι ξένες δυνάμεις ν’ αναπνεύσει, κλπ. Αναρίθμητες ιδεολο­γίες έχουν συμβάλει στο να ενισχύσουν αυτή την πίστη, τρεφό­μενες από τη σφοδρή επιθυμία να παρουσιάζονται σαν κληρο­νόμοι του αρχαίου κόσμου, κλπ. Αυτές οι ιδεολογίες, εξάλλου, έχουν αποκτήσει έναν αξιοσημείωτο ρόλο σαν πεδίο πολιτικής και πολιτιστικής οργάνωσης, κλπ.

Νομίζω ότι θα πρέπει ν’ αναλύσουμε όλο το ιστορικό κίνημα από διάφορα αφετηριακά σημεία, μέχρι τη στιγμή κατά την ο­ποία ενώνονται τα βασικά στοιχεία της εθνικής ενότητας και μετατρέπονται σε ικανοποιητική δύναμη προκειμένου να επι­τευχθεί ο σκοπός, πράγμα που κατά τη γνώμη μου συμβαίνει μόνο μετά το ’48. Αυτά τα στοιχεία είναι αρνητικά και θετικά, εθνικά και διεθνή. Ένα αρκετά παλιό στοιχείο είναι η συνείδη­ση της «πολιτιστικής ενότητας» που υπήρχε μεταξύ των ιταλών διανοουμένων τουλάχιστον από το 1200 και μετά, δηλαδή από

83

τότε που αναπτύσσεται μια ενιαία λόγια γλώσσα (η λαμπρή δη­μοτική γλώσσα του Δάντη): αυτό όμως είναι ένα στοιχείο δίχως άμεση αποτελεσματικότητα πάνω στα ιστορικά γεγονότα, ακό­μα κι αν είναι αυτό που η πατριωτική δημαγωγία έχει εκμεταλ­λευτεί περισσότερο, ούτε συμπίπτει, άλλωστε, μήτε είναι η έκ­φραση ενός συγκεκριμένου και επενεργούντος εθνικού συναι­σθήματος. Άλλο στοιχείο είναι η συνείδηση της αναγκαιότητας της ανεξαρτησίας της ιταλικής χερσονήσου από την ξένη επιρ­ροή, κατά πολύ λιγότερο διαδεδομένο από το πρώτο, σίγουρα, ωστόσο, πιο σημαντικό πολιτικά και πιο γόνιμο ιστορικά σε πρακτικά αποτελέσματα- δεν πρέπει, όμως, να μεγεθυνθεί η σπουδαιότητα και η σημασία κι αυτού του στοιχείου, ιδιαίτερα δε η διάδοσή του και η βαθύτητά του. Αυτά τα στοιχεία συνα­ντιόνται σε μικρές μειοψηφίες σπουδαίων διανοουμένων και δεν εκδηλώνονται ποτέ σαν έκφραση μιας διαδεδομένης και συ­μπαγούς ενιαίας εθνικής συνείδησης.

Προϋποθέσεις για την εθνική ενότητα: 1) ύπαρξη μιας ορι­σμένης ισορροπίας των διεθνών δυνάμεων η οποία ήταν ο όρος για την ιταλική ενότητα. Αυτή πραγματοποιήθηκε μετά το 1748, δηλαδή, μετά την πτώση της γαλλικής ηγεμονίας και τον απόλυ­το αποκλεισμό της ισπανικής και αυστριακής ηγεμονίας, αλλά εξαφανίστηκε και πάλι μετά το 1815: παρ’ όλ’ αυτά, η περίοδος από το 1748 μέχρι το 1815 έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην προετοι­μασία της ενότητας, ή, μάλλον, στην ανάπτυξη των στοιχείων που έπρεπε να οδηγήσουν στην ενότητα. Ανάμεσα στα διεθνή στοιχεία πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας τη θέση του Παπάτου, η δύναμη του οποίου στον ιταλικό περίγυρο ήταν συνδεδεμένη με τη διεθνή δύναμη: ο ρεγκαλισμός και ο τζιουζεπισμός, η πρώτη δηλαδή φιλελεύθερη και λαϊκή επιβεβαίωση του Κρά­τους, είναι ουσιώδη στοιχεία για την προετοιμασία της ενότη­τας. Από στοιχείο αρνητικό και θετικό, η διεθνής κατάσταση γίνεται στοιχείο ενεργό μετά τη γαλλική Επανάσταση και τους ναπολεόντειους πολέμους, οι οποίοι διευρύνουν το πολιτικό και εθνικό ενδιαφέρον στους μικροαστούς και στους μικροδια- νοούμενους, που δίνουν κάποια στρατιωτική εμπειρία και δη­μιουργούν μερικούς ιταλούς αξιωματικούς. Η διατύπωση «μία και αδιαίρετη δημοκρατία» αποκτά μια ορισμένη δημοτικότητα

84

και, παρ’ όλ’ αυτά το Κόμμα της Δράσης έχει την καταγωγή του στη γαλλική Επανάσταση και στον αντίκτυπό της στην Ιταλία- αυτή η διατύπωση προσαρμόζεται σε «ενιαίο κι αδιαίρετο Κράτος», στην ενιαία κι αδιαίρετη ή συγκεντρωτική μοναρχία, κλπ.

Η εθνική ενότητα είχε μια ορισμένη ανάπτυξη κι όχι μιαν άλλη. Κινητήρια δύναμη αυτής της ανάπτυξης ήταν το Κράτος του Πιεμόντε και η δυναστεία της Σαβοΐας. Πρέπει, λοιπόν, να δούμε ποια ήταν η πορεία της ιστορικής εξέλιξης στο Πιεμόντε από εθνική άποψη. Το Πιεμόντε είχε ήδη συμφέροντα από το 1492 κι ύστερα (δηλαδή κατά την περίοδο της ξένης επικυριαρ­χίας) στα οποία υπήρχε μια ορισμένη εσωτερική ισορροπία με­ταξύ των ιταλικών Κρατών, σαν όρος της ανεξαρτησίας (δηλα­δή της μη επιρροής των ξένων μεγάλων Κρατών)· φυσικά το Κράτος του Πιεμόντε θα ’θελε να ηγεμονεύει στην Ιταλία, του­λάχιστο στη βόρεια και κεντρική Ιταλία, μα δεν το κατάφερε- πολύ ισχυρή ήταν η Βενετία, κλπ.

Το Κράτος του Πιεμόντε γίνεται πραγματική κινητήρια δύ­ναμη της ενότητας μετά το ’48 δηλαδή μετά την ήττα της δεξιάς και του πιεμοντέζικου πολιτικού κέντρου και τον ερχομό των φιλελεύθερων με τον Καβούρ. Η Δεξιά: ο Σολάρο ντέλα Μαρ- γκαρίτα, δηλαδή οι «ασυμβίβαστοι πιεμοντέζοι εθνικιστές» ή μουνιτσιπαλιστές (η έκφραση «μουνιτσιπαλισμός» έχει την αρ­χή της στην αντίληψη για μια λανθάνουσα και πραγματική ιτα­λική ενότητα, σύμφωνα με την πατριωτική δημαγωγία)· το Κέ­ντρο: ο Τζομπέρτι και οι νεογουέλφοι. Αλλά οι φιλελεύθεροι του Καβούρ δεν είναι από τους ιθαγενείς γιακωβίνους: αυτοί, στην πραγματικότητα, ξεπερνούν τη δεξιά του Σολάρο, όχι ό­μως, ποιοτικά, μια και αντιλαμβάνονται την ενότητα σαν διεύ­ρυνση του Κράτους του Πιεμόντε και της κληρονομημένης δυ­ναστείας, όχι σαν εθνικό κίνημα που ξεκινά από τα κάτω, αλλά σαν βασιλική κατάκτηση. Στοιχείο κατ’ εξοχήν εθνικό είναι το Κόμμα της Δράσης.

Θα ’ταν ενδιαφέρον και απαραίτητο να συγκεντρώσουμε ό­λες τις απόψεις σχετικά με το ζήτημα της καταγωγής του Ριζορ- τζιμέντο, με την κύρια σημασία της λέξης, δηλαδή του κινήμα­τος που οδήγησε στην εδαφική και πολιτική ενότητα της Ιτα­

85

λίας, υπενθυμίζοντας ότι πολλοί αποκαλούν Ριζορτζιμέντο και την αφύπνιση των «ντόπιων» ιταλικών δυνάμεων μετά το 1000, το κίνημα δηλαδή που οδήγησε μέχρι τις Κοινότητες και την Αναγέννηση. Ό λ’ αυτά τα ζητήματα για τις πηγές οφείλονται στο γεγονός ότι η ιταλική οικονομία ήταν πολύ αποδυναμωμένη και ο καπιταλισμός στο πρώτο του στάδιο: δεν υπήρχε μια ι­σχυρή κι αναπτυγμένη τάση οικονομικής μπουρζουαζίας, αντί­θετα, μάλιστα, υπήρχαν πολλοί διανοούμενοι και μικροαστοί, κλπ. Το πρόβλημα δεν έγκειται τόσο στο να ελευθερωθούν οι, ήδη αναπτυγμένες, οικονομικές δυνάμεις από τ’ απαρχαιωμένα νομικά και πολιτικά εμπόδια, όσο στο να δημιουργηθουν οι γε­νικές συνθήκες για να μπορέσουν αυτές οι οικονομικές δυνά­μεις να γεννηθούν και ν’ αναπτυχθούν κατά το υπόδειγμα των άλλων χωρών. Η σύγχρονη ιστορία προσφέρει ένα υπόδειγμα για να γίνει κατανοητό το ιταλικό παρελθόν: υπάρχει σήμερα μια ευρωπαϊκή πολιτιστική συνείδηση όπως επίσης και μια σει­ρά εκδηλώσεις των διανοουμένων και των πολιτικών ανδρών, οι οποίες υποστηρίζουν την αναγκαιότητα μιας ευρωπαϊκής ε­νότητας: μπορεί επίσης να ειπωθεί ότι η ιστορική εξελικτική πορεία κατευθύνεται προς αυτή την ενότητα κι ότι υπάρχουν πολλές ουσιαστικές δυνάμεις, οι οποίες μόνο μέσα σ’ αυτή την ενότητα μπορούν ν’ αναπτυχθούν: αν σε χ χρόνια πραγματο­ποιηθεί αυτή η ενότητα, η λέξη «εθνικισμός» θα έχει την ίδια αρχαιολογική αξία με τον τωρινό «μουνιτσιπαλισμό»1.

Άλλο ένα σύγχρονο γεγονός που εξηγεί το παρελθόν είναι η «μη αντίσταση και η μη συνεργασία» που υποστηρίζεται από τον Γκάντι: αυτές οι δύο έννοιες μπορούν να μας δώσουν να καταλάβουμε την καταγωγή του χριστιανισμού και τις αιτίες ανάπτυξής του στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο τολστοϊσμός είχε τις ίδιες ρίζες στην τσαρική Ρωσία, δεν έγινε όμως «λαϊκή πί­στη» σαν τον γκαντισμό: μέσω του Τολστόι και ο Γκάντι συν­δέεται με τον πρωτόγονο χριστιανισμό, ξαναζεί σ’ όλη την Ιν­δία μια μορφή πρωτόγονου χριστιανισμού, που οι Καθολικοί

1. Municipalismo: Σαν όρος προσδιορίζει την υπερβολική αφοσίωση στον δήμο, τον τοπικισμό, σε βάρος των συμφερόντων του έθνους.

και οι Διαμαρτυρόμενοι δεν κατάφεραν ποτέ πια να κατανοή­σουν. Η σχέση μεταξύ γκαντισμού και αγγλικής Αυτοκρατορίας μοιάζει μ’ εκείνη μεταξύ ελληνοχριστιανισμού και ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Χώρες με αρχαίο πολιτισμό, αφοπλισμένες και τεχνικά (στρατιωτικά) κατώτερες, κυριαρχούμενες από χώρες τεχνικά αναπτυγμένες (οι Ρωμαίοι είχαν αναπτύξει την κυβερ­νητική και στρατιωτική τεχνική) έστω και με αμελητέο αριθμό κατοίκων. Το ότι πολλοί άνθρωποι που θεωρούνται πολιτισμέ­νοι εξουσιάζονται από λίγους ανθρώπους πολύ λιγότερο πολι­τισμένους αλλά ακατανίκητους από υλική άποψη καθορίζει τη σχέση πρωτόγονος χριστιανισμός-γκαντισμός. Η συνείδηση της υλικής αδυναμίας μιας μεγάλης μάζας ενάντια σε λίγους κατα- πιεστές οδηγεί στην εξύψωση των καθαρά πνευματικών αξιών, κλπ, στην παθητικότητα, στην μη αντίσταση, στη μη συνεργα­σία, που, στην πραγματικότητα, ωστόσο, είναι μια διαλυτική κι επίπονη αντίσταση, το στρώμα ενάντια στο βόλι.

Και τα λαϊκά θρησκευτικά κινήματα του Μεσαίωνα, ο Φραν- γκισκανισμός, κλπ, εισέρχονται σε μια τέτοια σχέση πολιτικής αδυναμίας των πολυπληθών μαζών ενάντια σε ολιγάριθμους, αλλά εξοπλισμένους και συγκεντρωμένους, καταπιεστές: οι «ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι» θα οχυρωθούν πίσω από τον πρωτόγονο ευαγγελικό ειρηνισμό, από τη γυμνή «έκθεση» της παραγνωρισμένης και ποδοπατημένης «ανθρώπινης φύσης» τους - παρά τις διαβεβαιώσεις για αδελφότητα, ισότητα κλπ, του θεού πατέρα. Στην ιστορία των αιρέσεων του Μεσαίωνα, ο Φραγκίσκος κατέχει μια διακεκριμένη δική του, προσωπική, θέ­ση: αυτός δεν επιδιώκει τον αγώνα, δηλαδή δεν σκέπτεται καν μια οποιαδηποτε πάλη σ’ αντίθεση με τους άλλους νεωτεριστές (τον Βάλντο, κλπ., και τους ίδιους τους Φραγκισκανούς). Η δική του θέση περιγράφεται σ’ ένα ανέκδοτο που μνημονεύεται σε παλιά κείμενα των Φραγκισκανών. «Σ’ ένα δομινικανό θεο­λόγο που τον ρωτούσε πώς έπρεπε να ερμηνευτεί η ρήση του Εζεκία: «Αν δεν αποκαλύψετε στον ασεβή το αδίκημά του, θα ζητήσω εγώ από σας λογαριασμό για την ψυχή του», ο Φραγκί­σκος απάντησε: «Ο δούλος του θεού πρέπει να συμπεριφέρεται στη ζωή του και στην αγάπη του για την αρετή με τέτοιο τρόπο, ώστε το φως του καλού παραδείγματος και το δάλσαμο της ομι­

87

λίας τον να καταφέρνει να είναι επιτίμηση προς όλους τονς ασεβείς■ κι έτσι, πιστεύω, γίνεται ώστε η λάμψη της ζωής του και η ευωδιά της καλής του φήμης να αναγγέλλουν στους δυ­στυχείς το αδίκημά τους...» (Βλ. Αντόνιο Βισκάρντι, Ο Φρα­γκίσκος της Ασίζης κι οι νόμοι της ευαγγελικής πενίας, στην «Nuova Italia» του Γενάρη 1931).

Οι πηγές τον Ριζορτζιμέντο.

Οι έρευνες σχετικά με τις πηγές του εθνικού κινήματος του Ριζορτζιμέντο είναι σχεδόν πάντα ελλιπείς λόγω της άμεσης πολιτικής σκοπιμότητας, όχι μόνο εκ μέρους των ιταλών αλλά κι εκ μέρους των ξένων συγγραφέων, ειδικά των γάλλων (ή ό­σων επηρεάζονται από τη γαλλική κουλτούρα). Υπάρχει μια γαλλική «δοξασία» σχετικά με τις πηγές του Ριζορτζιμέντο, σύμφωνα με την οποία το ιταλικό έθνος οφείλει την τύχη του στη Γαλλία, ειδικά στους δυο Ναπολέοντες, κι αυτή η δοξασία έχει και την αρνητική πολεμική της πλευρά: οι μοναρχικοί εθνι- κιστές (Μπενβίγ) προσάπτουν στους δυο Ναπολέοντες (και στις δημοκρατικές τάσεις που αναπτύχθηκαν γενικά λόγω της Επα­νάστασης) την κατηγορία ότι εξασθένισαν τη θέση της Γαλλίας στην Ευρώπη με την «εθνικίζουσα» πολιτική τους, ότι στάθη­καν ενάντιοι στις παραδόσεις και στα συμφέροντα του γαλλι­κού έθνους, που εκπροσωπούνταν από τη μοναρχία και τα κόμ­ματα της δεξιάς (του Κλήρου), τα ανέκαθεν αντιιταλικά και συνίσταντο στο να έχουν γείτονες αθροίσματα κρατιδίων, όπως ήταν κατά το ’700 η Γερμανία και η Ιταλία.

Στην Ιταλία τα «μεροληπτικά και υποκειμενικά» ζητήματα που τίθενται επί του προκειμένου είναι: 1) η γαλλόφιλη δημο­κρατική θέση, σύμφωνα με την οποία το κίνημα οφείλεται στη γαλλική Επανάσταση και κατάγεται απευθείας από αυτή, που έχει προσδιορίσει την ενάντια θέση· 2) η γαλλική Επανάσταση με την επέμβασή της στη χερσόνησο διέκοψε το «αληθινά» εθνι­κό κίνημα, θέση που έχει διπλή όψη: α) την ιησουίτικη (για τους υποστηρικτές της οι σανφεντιστές ήταν το μόνο αξιοσέβα- στο και νόμιμο «εθνικό» στοιχείο) και 6) τη μετριοπαθή, που

αναφέρεται κυρίως στους μεταρρυθμιστές άρχοντες, στην πε­φωτισμένη μοναρχία. Μπορεί να προστεθεί και: γ) το μεταρ- ρυθμιστικό κίνημα διακόπηκε λόγω του πανικού που προκλήθη- κε από τα συμβαίνοντα στη Γαλλία, επομένως η επέμβαση των γαλλικών στρατευμάτων στην Ιταλία δε διέκοψε το ντόπιο κίνη­μα, αλλά του έδωσε μάλιστα τη δυνατότητα να πάρει επάνω του και να συγκροτηθεί. Πολλά απ’ αυτά τα στοιχεία αναπτύ­χθηκαν σ’ εκείνη τη φιλολογία που υπονοείται κάτω από τον τίτλο «Ερμηνείες του ιταλικού Ριζορτζιμέντο», φιλολογία που έχει κάποια σημασία στον τομέα της πολιτικής κουλτούρας, δεν έχει παρά ελάχιστη σ’ εκείνον της ιστοριογραφίας.

Σ’ ένα αρκετά αξιοσημείωτο άρθρο του Τζοακίνο Βόλπε Μια σχολή για την ιστορία της σύγχρονης Ιταλίας, (Στην «Corriere della Sera» της 9 Γενάρη 1932), είναι γραμμένο: «Ο καθένας το ξέρει: για να καταλάβουμε το «Ριζορτζιμέντο» δεν αρκεί να πά­με μέχρι το 1815 ούτε μέχρι το 17%, χρονιά κατά την οποία ο Ναπολέοντας εισέβαλε στη χερσόνησο και ξεσήκωσε τη θύελλα. Το «Ριζορτζιμέντο», σαν ξαναζωντάνεμα της ιταλικής ζωής, σαν σχηματοποίηση μιας νέας αστικής τάξης, σαν αυξανόμενη συνειδητοποίηση όχι μόνο των προβλημάτων της κοινότητας και της περιοχής αλλά κι εκείνων που αφορούσαν στο έθνος, σαν ευαισθησία για ορισμένες ιδεώδεις απαιτήσεις, χρειάζεται να το ερευνήσουμε επίσης πριν από την Επανάσταση: είναι κι αυτό σύμπτωμα, ένα από τα συμπτώματα, μιας επανάστασης που τραβάει προς τα μπρος όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά με μια ορισμένη έννοια, στον κόσμο ολόκληρο. Ο καθένας πάλι ξέρει ότι για να μελετηθεί η ιστορία του Ριζορτζιμέντο δεν αρκούν τα ιταλικά ντοκουμέντα και δεν αντιμετωπίζεται (το Ριζορτζιμέ- ντο, σ.τ.μ.) σαν γεγονός αποκλειστικά του ιταλικού χώρου, αλ­λά ενταγμένο στα πλαίσια της ζωής της Ευρώπης, πραγματεύε­ται πολιτιστικά ρεύματα, οικονομικούς μετασχηματισμούς, τις νέες διεθνείς καταστάσεις, που προτρέπουν τους Ιταλούς ν’ α­ποκτήσουν καινούριο τρόπο σκέψης, καινούριες δραστηριότη­τες, νέα πολιτική τάξη». Σ’ αυτά τα λόγια του Βόλπε συνοψίζε­ται εκείνο που θα ’θελε να είναι ο στόχος του Ομοντέο στο δικό του βιβλίο, μα που στον Ομοντέο παραμένει ασυνάρτητο κι ε­πιφανειακό. Υπάρχει η εντύπωση ότι, είτε με τον τίτλο είτε με

τη χρονολογική παράθεση, το βιβλίο του Ομοντέο θέλησε απλά να τιμήσει «με πολεμική» την ιστορική σκοπιμότητα κι όχι την ιστορία, λόγω οπορτουνιστικών «ανταγωνισμών» ελάχιστα σα­φών κι εν πάση περιπτώσει ελάχιστα τιμής άξιων.

Τον 18ο αιώνα, άλλαξαν οι συνθήκες οι σχετικές με τη χερσό­νησο στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών συσχετισμών, είτε σ’ ό,τι αφορά στην ηγεμονική καταπίεση των μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες δεν μπορούσαν να επιτρέψουν τη γέννηση ενός ενιαίου ιταλικού Κράτους είτε σ’ ό,τι αφορά στην πολιτική (στην Ιτα­λία) και πολιτιστική (στην Ευρώπη) εξουσία του Παπάτου (πο­λύ λιγότερο μάλιστα οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις μπορού­σαν να επιτρέψουν ένα ενοποιημένο ιταλικό Κράτος υπό την επικυριαρχία του Πάπα, να επιτρέψουν δηλαδή την πολιτιστι­κή λειτουργία της Εκκλησίας και της διπλωματίας της, εμποδι­σμένη ήδη και περιορισμένη από την κρατική εξουσία των Κα­θολικών χωρών, να εξαναγκαστεί να βρει στήριγμα σ’ ένα Κρά­τος μεγάλης έκτασης και σ’ έναν ανάλογο στρατό), αλλάζει επί­σης κι η σημασία και η σπουδαιότητα της φιλολογικο-ρητορικής παράδοσης που έφτασε στα ύψη το ρωμαϊκό παρελθόν, η δόξα των Κοινοτήτων και της Αναγέννησης, ο παγκόσμιος ρόλος του ιταλικού Παπάτου. Αυτή η ιταλική πολιτιστική ατμόσφαιρα παρέμενε ως τώρα συγκεχυμένη γενικότητα- ήταν χρήσιμη ι­διαίτερα στο Παπάτο, διαμόρφωσε το ιδεολογικό πεδίο της πα­πικής εξουσίας στον κόσμο, το στοιχείο διάκρισης για την επι­λογή και την εκπαίδευση του εκκλησιαστικού και λαϊκο-εκκλη- σιαστικού προσωπικού, το οποίο είχε ανάγκη το Παπάτο για την πρακτικοδιοικητική του οργάνωση, για να συγκεντροποιή- σει τον εκκλησιαστικό οργανισμό και την επιρροή του, για το σύνολο της πολιτικής, φιλοσοφικής, νομικής, εκδοτικής, πολιτι­στικής δραστηριότητας που αποτελούσε το μηχανισμό για την άσκηση της έμμεσης εξουσίας, αφού, κατά την περίοδο που προηγήθηκε της Μεταρρύθμισης, εξυπηρέτησε την άσκηση της άμεσης εξουσίας ή εκείνων των λειτουργιών άμεσης εξουσίας οι οποίες μπορούσαν συγκεκριμένα να πραγματοποιηθούν στο σύ­στημα των εσωτερικών συσχετισμών δυνάμεων σε κάθε Καθολι­κή χώρα ξεχωριστά.

Τον 18ο αιώνα αρχίζει μια χωριστική διαδικασία σ’ αυτό το

90

παραδοσιακό ρεύμα: ένα κομμάτι όλο και πιο συνειδητά (μέσω σαφούς προγράμματος) συνδέεται με το θεσμό του Παπάτου σαν έκφραση μιας διανοητικής λειτουργίας (ηθικο-πολιτικής, χαρακτηριστική μιας ηγεμονίας στο επίπεδο της διανόησης και του πολιτισμού) της Ιταλίας στον κόσμο και θα τελειώσει με την παρουσίαση του τζομπερτιανού Πριμάτου (και τον νεογουελφι- σμό, δια μέσου μιας σειράς κινημάτων περισσότερο ή λιγότερο διφορούμενων, όπως ο σανφεντισμός1 και η πρώτη περίοδος του λαμενεσισμού2 που εξετάζονται στη ρουμπρίκα της «Καθο­λικής Δράσης» καθώς και η προέλευσή τους) και στη συνέχεια με τη συγκεκριμενοποίησή του σ’ οργανική μορφή, κάτω από την άμεση διεύθυνση του ίδιου του Βατικανού, του κινήματος της «Καθολικής Δράσης», το οποίο ελαχιστοποιεί το ρόλο της Ιταλίας σαν έθνους (σε αντίθεση με εκείνη τη μερίδα του κύριου κορμού του προσωπικού του Βατικανού, το οποίο αποτελείται από ιταλούς που δεν μπορούν όμως να προτάξουν, όπως άλλο­τε την ιταλικότητά τους)· και αναπτύσσεται ένα «λαϊκό» κομμά­τι, σ’ αντίθεση δηλαδή με το Παπάτο, που επιζητεί να διεκδι- κήσει το ρόλο του ιταλού πριμάτου και της ιταλικής αποστολής στον κόσμο ανεξάρτητα από το Παπάτο. Αυτό το δεύτερο κομ­μάτι, που δεν μπορεί ποτέ ν’ αναφερθεί σε έναν οργανισμό τό­σο ισχυρό ακόμα όπως η ρωμαϊκή Εκκλησία οπότε στερείται κι

1. Σανφεντισμός: Κίνημα ενάντια στη δημοκρατία που ξέσπασε στη Νάπολη το 1799. Οι σανφεντιστές ήταν οργανωμένοι στον Στρατό της Αγίας Πίστης και στο Παπικό κράτος μετά την παλινόρθωση του 1815. Το κίνημα είχε αντιπατριωτικό, αντιδραστικό και αντιφιλελεύθερο χα­ρακτήρα. Για περ. βλέπε και Α. Γκράμσι Οι Διανοούμενοι, σημ. 38, σελ. 181, εκδ. «Στοχαστής», Αθήνα 1972.

2. Λαμενεσισμός: Κίνημα ακραίων συντηρητικών, φιλομοναρχικών και αδιαλλάκτων καθολικών απόψεων που βασιζόταν στο πολιτικό και φιλοσοφικό έργο του αββά Félicitè - Robert de Lamennais (1782-1854). Μετά το 1826 παρατηρείται βαθμιαία εγκατάλειψη των αδιαλλάκτων απόψεων και στροφή προς μια χριστιανοκοινωνική κατεύθυνση. Για περ. βλέπε και το λήμμα Lamennais του Αντόνιο Γκράμσι στην παρού­σα έκδοση.

91

ενός μοναδικού σημείου συγκέντρωσης, δεν έχει την ίδια συνο­χή, ομοιογένεια, πειθαρχία του άλλου, έχει διάφορες τεθλασμέ­νες γραμμές ανάπτυξης και μπορεί να πει κανείς ότι κλίνει προς τον ματσινιανισμό.

Αυτό που είναι σημαντικό από ιστορική άποψη είναι ότι κα­τά τον 18ο αιώνα αυτή η παράδοση άρχισε να αποσυντίθεται, για να συγκεκριμενοποιηθεί καλύτερα και να κινηθεί σύμφωνα με μια εσώτερη διαλεκτική: αυτό σημαίνει ότι η τέτοιου είδους φιλολογικο-ρητορική παράδοση μετατρέπεται σε πολιτική ζύ­μωση, υποκινητής κι οργανωτής του ιδεολογικού πεδίου στο οποίο οι δραστήριες πολιτικές δυνάμεις κατορθώνουν να καθο­ρίσουν την έστω και συγκεχυμένη, παράταξη των πιο πλατιών λαϊκών μαζών απαραίτητων για την επίτευξη ορισμένων στό­χων, κατορθώνουν να στριμώξουν το ίδιο το Βατικανό και τις άλλες δυνάμεις της αντίδρασης που υπάρχουν στη χερσόνησο με το μέρος του Παπάτου. Το γεγονός ότι το φιλελεύθερο κίνη­μα κατόρθωσε να ξεσηκώσει τις καθολικο-φιλελεύθερες δυνά­μεις και πέτυχε ώστε κι ο ίδιος ο Πάπας Πίος IX να ταχθεί, έστω και για λίγο διάστημα, στο πεδίο του φιλελευθερισμού (όσο ήταν αρκετό για να διαλυθεί η πολιτική ιδεολογική υποδο­μή του καθολικισμού και να χτίσει την εμπιστοσύνη στον εαυτό του τον ίδιο), υπήρξε το πολιτικό αριστούργημα του Ριζορτζι- μέντο και ένα από τα πιο σπουδαία σημεία της κατάλυσης των παλιών δεσμών που είχαν ως τώρα σταθεί εμπόδιο στο ν’ ανα- λογιστεί κανείς συγκεκριμένα τη δυνατότητα ύπαρξης ενός ε­νιαίου ιταλικού Κράτους. (Αν αυτά τα στοιχεία του μετασχη­ματισμού της πολιτιστικής ιταλικής παράδοσης τίθενται σαν απαραίτητο στοιχείο προκειμένου να μελετήσει κανείς τις πηγές του Ριζορτζιμέντο και η απαλλαγή από μια τέτοια παράδοση θεωρείται θετικό γεγονός, αναγκαία συνθήκη για τη γέννηση και την ανάπτυξη του εθνικού δραστήριου φιλελεύθερου στοι­χείου, τότε αποκτούν μια συγκεκριμένη σημασία, καθόλου αμε­λητέα, κινήματα όπως το «γιανσενιστικό»1, το οποίο υπό άλλες

1. Γιανσενισμός: Αιρετικό θρησκευτικό κίνημα που ξεκίνησε ο Ολλαν­δός θεολόγος Cornelius Jansen (1585-1638) που πίστευε στην απόλυτη αναγκαιότητα της χάρητος που δινόταν από τον θ ε ό για την σωτηρία μόνο μερικών εχλεκτών.

92

συνθήκες θα θεωριόταν καθαρή παραξενιά των πολυμαθών. Θα επρόκειτο, με λίγα λόγια, για μια μελέτη των «καταλυτικών σωμάτων» στο ιταλικό ιστορικο-πολιτικό πεδίο, στοιχεία κατα­λυτικά, που δεν αφήνουν ίχνη αυτά καθαυτά αλλά έχουν απο­κτήσει έναν αναντικατάστατο και απαραίτητο οργανικό ρόλο όσον αφορά τη δημιουργία του καινούριου ιστορικού οργανι­σμού).

Ο Αλμπέρτο Πινιό, συγγραφέας ενός βιβλίου για τον Βονα- πάρτη, πρόεδρο της ιταλικής Δημοκρατίας ο οποίος ετοιμάζει επίσης ένα άλλο βιβλίο σχετικά με το Πρώτο Βασίλειο της Ιτα­λίας (που έχει δημοσιευτεί σχεδόν ολόκληρο σε διάφορα περιο­δικά) είναι μεταξύ εκείνων που «εντοπίζουν στα 1814 την αφε­τηρία, και στην Λομβαρδία την εστία, του πολιτικού κινήματος που τερματίστηκε το 1870 με την κατάληψη της Ρώμης». Ο Μπάλντο Περόνι, ο οποίος στη «Nuova Antologia» της 16 Αυ- γούστου 1932 κάνει την επισκόπηση αυτών των ακόμα διά­σπαρτων κειμένων του Πινιό, παρατηρεί: «Το δικό μας Ριζορ- τζιμέντο - με την έννοια της πολιτικής αφύπνισης - αρχίζει όταν η αγάπη για την πατρίδα παύει να είναι ένας ασαφής συναισθηματικός πόθος ή ένα φιλολογικό κίνητρο και γίνεται συνειδητή σκέψη, πάθος που τείνει να μεταφραστεί στην πραγ­ματικότητα μέσω μιας δράσης που αναπτύσσεται συνεχώς και δεν σταματά ούτε μπροστά στις πιο σκληρές θυσίες. Τώρα, ένας τέτοιος μετασχηματισμός έχει ήδη επιτελεστεί κατά την τελευ­ταία δεκαετία του 18ου αιώνα, κι όχι μόνο στη Λομβαρδία, αλλά και στη Νάπολη, στο Πιεμόντε, σ’ όλες σχεδόν τις περιο­χές της Ιταλίας. Οι «πατριώτες» που μεταξύ του ’89 και του ’96 στέλνονται στην εξορία ή ανεβαίνουν στο ικρίωμα, συνωμο­τούν, με σκοπό όχι μόνο να εγκαθιδρύσουν τη δημοκρατία, αλ­λά και για να δώσουν στην Ιταλία ανεξαρτησία και ενότητα· και στα χρόνια που ακολούθησαν είναι η αγάπη για την ανε­ξαρτησία αυτή που εμπνέει και εμψυχώνει τη δραστηριότητα όλης της ιταλικής πολιτικής τάξης, έστω κι αν συνεργάζεται με τους Γάλλους, έστω κι αν δελεάζεται από τα επαναστατικά κι­νήματα, οπότε γίνεται φανερό ότι ο Ναπολέοντας δε θέλει να παραχωρήσει την ελευθερία που πανηγυρικά είχε υποσχεθεί». Ο Περόνι, οπωσδήποτε, δεν πιστεύει ότι μπορούμε ν’ αναζητή­

93

σουμε το ιταλικό κίνημα πριν το 1789, διαπιστώνει δηλαδή μιαν εξάρτηση του Ριζορτζιμέντο από τη γαλλική Επανάσταση, θέση που δεν είναι αποδεκτή από την εθνικιστική ιστοριογραφία. Παρ’ όλ’ αυτά, φαίνεται αληθινή η διαπίστωση του Περόνι, αν λάβουμε υπ’ όψη το ειδικό και αποφασιστικής σπουδαιότητας γεγονός, αυτό της πρώτης ομαδοποίησης των πολιτικών στοι­χείων που θ’ αναπτυχτεί μέχρι να σχηματίσει το σύνολο των κομμάτων που θα ’ναι οι πρωταγωνιστές του Ριζορτζιμέντο. Αν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται και να παγιώνονται οι αντικειμενικές συνθήκες, σε διεθνές και εθνικό επίπεδο, που κάνουν την εθνική ενοποίηση ένα συγκε­κριμένο ιστορικά καθήκον (δηλαδή όχι μόνο εφικτό, αλλά ανα­γκαίο), είναι σίγουρο ότι μόνο μετά το ’89 συνειδητοποιείται αυτό το καθήκον από ομάδες πολιτών αποφασισμένων ν’ αγω­νιστούν και να θυσιαστούν. Η γαλλική Επανάσταση, λοιπόν είναι ένα από τα ευρωπαϊκά γεγονότα που επιδρούν σημαντικά προκειμένου να βαθύνουν ένα κίνημα που έχει αρχίσει ήδη να είναι στα «πράγματα», ενισχύοντας τις θετικές συνθήκες (αντι­κειμενικές και υποκειμενικές) του ίδιου του κινήματος και λει­τουργώντας σαν στοιχείο συνάθροισης και συγκέντρωσης των ανθρώπινων δυνάμεων, που είναι διάσπαρτες σ’ όλη τη χερσό­νησο και που αλλιώς θα ’χαν καθυστερήσει περισσότερο να «συγκεντρωθούν» και να συνεννοηθούν μεταξύ τους.

Σχετικά μ’ αυτό το θέμα ας δούμε το άρθρο του Τζοακίνο Βόλπε Οι ιστορικοί τον Ριζορτζιμέντο σννεόριάζονν, στην «Ε- ducazione Fascista» του Ιουλίου 1932. Ο Βόλπε δίνει πληροφο­ρίες σχετικές με το 20ο Συνέδριο της Εθνικής Εταιρείας για την Ιστορία του Ριζορτζιμέντο, που συγκλήθηκε στη Ρώμη τον Μάιο-Ιούνιο του 1932. Η ιστορία του Ριζορτζιμέντο αρχικά θεωρήθηκε κυρίως σαν «ιστορία του ιταλικού πατριωτισμού». Αργότερα άρχισε να εμβαθύνεται, «να αντιμετωπίζεται σαν ι­ταλική ζωή του XIX αιώνα και σχεδόν να διαχέεται στο πλαί­σιο εκείνης της ζωής, που ήταν ολότελα συνεπαρμένη από μια διαδικασία μετασχηματισμού, συντονισμού, ενοποίησης, ιδανι­κών και ζωής στην πράξη, κουλτούρας και πολιτικής, ιδιωτικών και κοινών συμφερόντων». Από τον XIX αιώνα μεταπηδούν στον XVIII και βλέπουν πολύπλοκες καταστάσεις μέχρι τότε

94

κρυμμένες, κλπ. Ο XVIII αιώνας «ιδώθηκε από την οπτική γω­νία του Ριζορτζιμέντο, και μάλιστα σαν Ριζορτζιμέντο και ο ίόιος· με την αστική του τάξη κιόλας εθνική: με το φιλελευθερι­σμό του που περιβάλλει την οικονομική, θρησκευτική χαι την πολιτική ζωή αργότερα, που δεν είναι τόσο μια «αρχή» όσο μια ανάγκη των παραγωγών μαζί μ’ εκείνες τις πρώτες συγκεκριμέ­νες επιθυμίες για «μια κάποια μορφή ενότητας» (Τζενοβέζι), λόγω της ήδη επιβεβαιωμένης ανικανότητας των επιμέρους Κρατών, ν’ αντιμετωπίσουν, με την περιορισμένη τους οικονο­μία, την επιθετική οικονομία των πολύ πιο μεγάλων και δυνα­τών χωρών. Στον ίδιο αιώνα, διαγραφόταν και μια καινούρια διεθνής κατάσταση. Άρχισαν να μπαίνουν για τα καλά στο παιχνίδι ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις που ενδιαφέρονταν για μια πιο ανεξάρτητη και συνεκτική και λιγότερο στατικά ι­σορροπημένη τάξη πραγμάτων στην ιταλική χερσόνησο. Με λί­γα λόγια, μια νέα ιταλική κι ευρωπαϊκή «πραγματικότητα», που δίνει νόημα κι αξία ακόμα και στον εθνικισμό των μορφωμέ­νων, που ξεπήδησε μετά τον κοσμοπολιτισμό του προηγούμε­νου αιώνα».

Ο Βόλπε δεν υπαινίσσεται ειδικά τη σχέση έθνους και διε­θνούς χώρου, η οποία αντιπροσωπεύεται από την Εκκλησία και που υφίσταται και η ίδια κατά τον XVIII αιώνα ένα ριζικό μετασχηματισμό: τη διάλυση του Τάγματος του Ιησού με την οποία αποκορυφώνεται η ισχυροποίηση του λαϊκού Κράτους ενάντια στην εκκλησιαστική παρέμβαση, κλπ. Μπορεί να πεί κανείς ότι σήμερα, προκειμένου για την ιστοριογραφία του Ρι- ζορτζιμέντο, δοσμένης της επίδρασης που ασκείται πάλι μετά το Κονκορδάτο το Βατικανό έγινε μια από τις μεγαλύτερες, αν όχι η μεγαλύτερη δύναμη αναχαίτισης της επιστήμης και συστη­ματικού «μαλθουσιανισμού». Προηγούμενα, δίπλα σ’ αυτή τη δύναμη, η οποία υπήρξε πάντα εξέχουσα, έπαιζαν ένα ρόλο ανασταλτικό στον ιστορικό ορίζοντα η μοναρχία και ο φόβος της διαίρεσης. Πολλές ιστορικές εργασίες δεν εκδόθηκαν γι’ αυτό το λόγο (π.χ. κάποιο βιβλίο για την ιστορία της Σαρδη­νίας του Βαρόνου Μάνο, το επεισόδιο Μπολέα κατά τη διάρ­κεια του πολέμου, κλπ). Οι ρεπουμπλικάνοι εκδότες εξειδικεύ­τηκαν στην «λιβελιστική» ιστορία εκμεταλλευόμενοι τα γεγονό­

95

τα του Ριζορτζιμέντο: επακολούθησε ένας περιορισμός των ε­ρευνών, μια επέκταση της απολογητικής ιστοριογραφίας, η ανι­κανότητα αξιοποίησης των αρχείων κλπ· με λίγα λόγια, όλη η αθλιότητα της ιστοριογραφίας του Ριζορτζιμέντο συγκρινόμενη μ’ εκείνη της γαλλικής Επανάστασης. Σήμερα οι προκαταλή­ψεις οι σχετικές με τη μοναρχία και τις τάσεις διαίρεσης όλο και μειώνονται, αυξάνονται όμως οι σχετικές με το Βατικανό και τον Κλήρο. Ένα μεγάλο μέρος των επιθέσεων προς την Ιστορία της Ευρώπης του Κρότσε, πηγάζουν προφανώς από εδώ· έτσι εξηγείται και η διακοπή του έργου του Φρανσέσκο Σαλάτα, Πε­ρί της διπλωματικής ιστορίας τον Ρωμαϊκού Ζητήματος του ο­ποίου ο πρώτος τόμος βγήκε το 1929 και παρέμεινε χωρίς συνέ­χεια.

Η μελέτη του Πιέτρο Σίλβα, Το ιταλικό πρόβλημα στην ευρω­παϊκή διπλωματία τον XVIII αιώνα, που παρουσιάστηκε στο 20ο Συνέδριο της Εθνικής Εταιρείας για την Ιστορία του Ριζορ- τζιμέντο, συνοψίζεται ως εξής από τον Βόλπε (στο άρθρο που αναφέρθηκε): «Ο XVIII αιώνας σημαίνει επιρροή των μεγάλων δυνάμεων στην Ιταλία αλλά και τις αντιθέσεις τους: οπότε και προοδευτική μείωση της άμεσης ξένης κυριαρχίας και ανάπτυ­ξη των δύο ισχυρών κρατικών οργανισμών στο βορρά και στο νότο. Με τη συνθήκη του Αρανκουέζ, μεταξύ της Γαλλίας και της Ισπανίας, το 1752 κι αμέσως μετά, με την επαναπροσέγγιση Αυστρίας-Γαλλίας, αρχίζει μια στασιμότητα σαράντα χρόνων για τα δύο βασίλεια, με πολλές ωστόσο προσπάθειες διάσπασης του Γάλλο-Αυστριακού κλοιού και προσπάθειες προσέγγισης με Πρωσία, Αγγλία, Ρωσία. Αλλά η τεσσαρακονταετία σημα­δεύει και την ανάπτυξη εκείνων των αυτόνομων δυνάμεων που, με την Επανάσταση και με την καταστροφή του γαλλο-αυστρια- κού συστήματος, ξεκινούν τη μάχη για μια λύση του ιταλικού προβλήματος σ’ εθνική κι ενιαία βάση. Να, λοιπόν, οι μεταρ­ρυθμίσεις και οι μεταρρυθμιστικές αρχές, αντικείμενο, τον τε­λευταίο καιρό, πολλών μελετών, για το βασίλειο της Νάπολης και της Σικελίας, για την Τοσκάνη, την Πάρμα και την Πιατσέ- ντζα και την Λομβαρδία».

Ο Κάρλο Μοράντι (Οι μεταρρνθμίσεις τον 18ον αιώνα στα πορίσματα της πρόσφατης ιστοριογραφίας) μελέτησε τη θέση

%

των ιταλικών μεταρρυθμίσεων στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού ρε­φορμισμού και τη σχέση μεταξύ μεταρρυθμίσεων και Ριζορτζι- μέντο. Σχετικά με τη σχέση μεταξύ γαλλικής Επανάστασης και Ριζορτζιμέντο, ο Βόλπε γράφει: «Αναμφισβήτητα η Επανάστα­ση, θέλεις σαν ιδεολογία, θέλεις σαν πάθος, θέλεις σαν ένοπλη δύναμη, θέλεις σαν Ναπολέοντας, εισάγει νέα στοιχεία στο εν κινήσει ρεύμα της ιταλικής ζωής. Δεν είναι λιγότερο αναμφι­σβήτητο ότι η Ιταλία του Ριζορτζιμέντο, οργανισμός ζωντανός, αφομοίωσε ό,τι μπορούσε ν’ αφομοιωθεί απ’ ό,τι έρχονταν απ’ έξω και μια και επρόκειτο για ιδέες, ήταν, ως ένα βαθμό, επα- νεπεξεργασία άλλων, εκείνου που ήταν ήδη επεξεργασμένο στην Ιταλία, αντιδρούσέ, συνάμα, σ’ αυτό, το απέβαλε και το συμπλήρωνε, οπωσδήποτε το υπερέβαινε. (Η Ιταλία του Ριζορ- τζιμέντο, σ.τ.μ.) έχει δικές της παραδόσεις, νοοτροπία δική της, ιδιαίτερα προβλήματα, δικές της λύσεις: αυτά λοιπόν που αποτελούν την αληθινή και βαθιά ρίζα, το πραγματικό χαρα­κτηριστικό του Ριζορτζιμέντο, συνιστούν τη δική του ουσιαστι­κή συνέχεια του προηγούμενου αιώνα, το καθιστούν ικανό ν’ ασκήσει με τη σειρά του κι αυτό την επίδρασή του στις άλλες χώρες: έτσι όπως μπορούν τέτοιες επιδράσεις, όϊχι ως εκ θαύμα­τος αλλά ιστορικά ν’ ασκηθούν στον περίγυρο των γειτονικών και συγγενών λαών».

Αυτές οι παρατηρήσεις του Βόλπε δεν είναι πάντα ακριβείς: πώς μπορούμε να κάνουμε λόγο για «παραδόσεις, νοοτροπία, προβλήματα, λύσεις» καθαρά της Ιταλίας; Ή τουλάχιστο, τι συγκεκριμένα σημαίνει αυτό; Οι παραδόσεις, η νοοτροπία, τα προβλήματα, οι λύσεις ήσαν πολύπλοκες, αντιφατικές, συχνά υποκειμενικές κι αυθαίρετες μονάχα και ποτέ δεν ιδώθηκαν με ενιαίο τρόπο. Οι δυνάμεις που αποσκοπούσαν στην ενότητα ήταν σπανιότατες, διασπαρμένες, ανεξάρτητες και δίχως να μπορούν να συνδεθούν αμοιβαία - κι αυτό όχι μόνο στον XVIII αιώνα, αλλά μπορούμε να πούμε μέχρι το 1848. Οι δυνάμεις που αντιπαρατίθονταν προς τις ενωτικές (ή μάλλον προς εκεί­νες που στόχευαν να είναι ενωτικές) ήσαν αντίθετα ισχυρότα­τες, συνασπισμένες και ιδιαίτερα με την Εκκλησία, απορρο­φούσαν το μεγαλύτερο μέρος των ατομικών ικανοτήτων και ε­νεργειών που θα μπορούσαν να συγκροτήσουν ένα νέο εθνικό

97

διευθυντικό προσωπικό, δίνοντας τους από την άλλη μεριά μια κοσμοπολιτικο-κληρική κατεύθυνση και αγωγή. Οι διεθνείς πα­ράγοντες και ιδιαίτερα η γαλλική Επανάσταση, εξαντλώντας και φθείροντας αυτές τις αντιδραστικές δυνάμεις, ενδυνάμω­ναν αντίθετα τις εθνικές καθαυτές δυνάμεις, τις σπάνιες κι ανε­παρκείς. Αυτή είναι η σπουδαιότερη συνεισφορά της γαλλικής Επανάστασης, η οποία είναι πολύ δύσκολο ν’ αξιολογηθεί και να προσδιοριστεί, αλλά συμβάλλει αποφασιστικά στο να ευω- δοθεί το κίνημα του Ριζορτζιμέντο.

Μεταξύ των άλλων υπομνημάτων που παρουσιάστηκαν στο Συνέδριο ας σημειώσουμε εκείνο του Τζάκομο Λουμπρόζο σχε­τικά με την Αντίδραση τον λαού ενάντια στους Γάλλους στα τέλη του 1700. Ο Λουμπρόζο υποστηρίζει ότι «οι λαϊκές μάζες, ιδιαίτερα οι αγροτικές, αντέδρασαν όχι επειδή τις παραπλάνη­σαν οι ευγενείς ούτε από αγάπη για την ήσυχη ζωή (άλλωστε, άδραξαν τα όπλα!) αλλά, εν μέρει τουλάχιστον, από μια ζοφε­ρή και συγκεχυμένη αγάπη για την πατρίδα ή από προσκόλληση στη γη τους, στους θεσμούς τους, στην ανεξαρτησία τους (!;): εξ ου κι η συχνή έκκληση στο εθνικό συναίσθημα των Ιταλών που κάνουν οι «αντιδραστικοί», ήδη από το 1799», αλλά το ζή­τημα δεν τίθεται σωστά έτσι και είναι γεμάτο αμφιλογίες. Ω­στόσο, δε γίνεται λόγος για «παραπλάνηση» των ιερέων πολύ πιο αποτελεσματική από εκείνη των ευγενών (που δεν ήταν τό­σο αντίθετοι προς τις καινούριες ιδέες όπως φαίνεται από την Παρθενώπεια1 Δημοκρατία)' κι ύστερα, τι σημαίνει η ειρωνική παρένθεση του Βόλπε σύμφωνα με την οποία μοιάζει να μην μπορεί να γίνεται λόγος γι’ αγάπη προς την ήσυχη ζωή τη στιγ­μή που άδραξαν τα όπλα; Η αντίφαση είναι μόνο λεκτική: η «ήσυχη ζωή» νοείται με την πολιτική έννοια του μισονεωτερι- σμού και του συντηρητισμού και καθόλου δεν αποκλείει την ένοπλη άμυνα για τις δικές τους κοινωνικές θέσεις. Εξάλλου το ζήτημα της στάσης των λαϊκών μαζών δεν είναι δυνατό να τεθεί ανεξάρτητα από το ζήτημα των κυρίαρχων τάξεων, διότι οι λαϊκές μάζες μπορούν να ξεσηκωθούν γι’ άμεσους και συγκυ­

1. Partenope: Αρχαίο όνομα της Νάπολης.

ριακούς λόγους ενάντια στους «ξένους» εισβολείς στο βαθμό που κανείς δεν τους είχε μάθει να γνωρίζουν και ν’ ακολουθούν μια πολιτική κατεύθυνση διαφορετική από εκείνη την τοπικι- στική και στενόμυαλη. Οι αυθόρμητες αντιδράσεις (στο βαθμό που ήταν τέτοιες) των λαϊκών μαζών μπορούν μονάχα να χρη­σιμεύσουν ως προς το να υποδείξουν την «ισχύ» της καθοδήγη­σης των ανώτερων τάξεων στην Ιταλία οι φιλελεύθεροι - αστοί ποτέ δε λογαριάζουν τις λαϊκές μάζες. Ο Βόλπε θα ’πρεπε να ’χε πάρει θέση πάνω σ’ αυτό το σημείο αναφορικά μ’ εκείνη τη διφορούμενη και μονόπλευρη φιλολογία πάνω στο Ριζορτζιμέ- ντο, της οποίας ο Λουμπρόζο έδωσε το πιο χαρακτηριστικό spe­cimen1: ποιος είναι «πατριώτης» ή «υποστηρικτής του έθνους» όπως το εννοεί ο Λουμπρόζο, ο ναύαρχος Καρατσόλο που α- παγχονίστηκε από τους Άγγλους ή ο χωρικός που εξεγείρεται ενάντια στους Γάλλους; Ο Ντομένικο Τσίριλο ή ο Φρα Ντιάβο- λο; Και γιατί η φιλοαγγλική πολιτική και το αγγλικό χρήμα πρέπει να υποστηρίζουν περισσότερο το έθνος από τις γαλλικές πολιτικές ιδέες;

Ερμηνείες τον Ριζορτζιμέντο.

Υπάρχει μια αξιοσημείωτη ποσότητα ερμηνειών, του Ριζορ- τζιμέντο ασύμφωνες μεταξύ τους. Αυτή ακριβώς η ποσότητά τους αποτελεί ένα χαρακτηριστικό σημάδι της ιστορικο-πολιτι- κής φιλολογίας στην Ιταλία και της κατάστασης στην οποία βρίσκονται οι μελέτες για την περίοδο του Ριζορτζιμέντο. Σχε­τικά με το πώς ένα γεγονός ή μια εξελικτική πορεία του ιστορι­κού γίγνεσθαι μπορεί να προκαλέσει μια τέτοιου είδους φιλο­λογία, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας: ότι αυτό δεν είναι αρ­κετά σαφές και δικαιολογημένο κατά την ανάπτυξή του λόγω της ανεπάρκειας των «εσώτερων» δυνάμεων, οι οποίες καθώς φαίνεται το παρήγαγαν, λόγω της σπανιότητας των «εθνικών» αντικειμενικών στοιχείων στα οποία αναφέρεται, λόγω της α­

1. Specimen: Αγγλικός όρος που σημαίνει δείγμα.

99

στάθειας και της αδιαφάνειας του εξεταζόμενου οργανισμού (και πράγματι, συχνά ακουγονται υπαινιγμοί για το «θαύμα» του Ριζορτζιμέντο). Δεν μπορεί να δικαιολογήσει μια παρό­μοια φιλολογία η σπανιότητα των ντοκουμέντων (δυσκολία να ψάξει κανείς τα αρχεία, κλπ), μια και σ’ αυτή την περίπτωση, η ίδια η συνολική πορεία ανάπτυξης θα μπορούσε ν’ αποτελεί ντοκουμέντο: μάλιστα, είναι πραγματικά φανερό πως η οργανι­κή αδυναμία ενός «σπονδυλωτού» συμπλέγματος σ’ αυτή την πορεία ανάπτυξης είναι η πηγή αυτής της αποχαλίνωσης του «αυθαίρετου» υποκειμενισμού, συχνά ιδιόρρυθμου και αλλόκο­του. Γενικά, μπορεί να πει κανείς πως η σημασία όλων συνολι­κά αυτών των ερμηνειών είναι άμεσου πολιτικού και ιδεολογι­κού και όχι ιστορικού χαρακτήρα. Ελάχιστη είναι επίσης και η σημασία τους για το έθνος είτε λόγω της μεγάλης μεροληπτικό- τητας τους είτε λόγω της απουσίας κάθε εποικοδομητικής συ­νεισφοράς είτε λόγω του εξαιρετικά αόριστου χαρακτήρα, συ­χνά παράξενου και μυθιστορηματοποιημένου. Ας σημειωθεί ότι τέτοιου είδους φιλολογία ανθεί κατά τις πιο χαρακτηριστικές στιγμές της πολιτικο-κοινωνικής κρίσης, όταν το χάσμα μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων μεγαλώνει περισσότερο και φαίνεται να προαναγγέλλει καταστροφικά γεγονότα για τη ζωή του έθνους· ο πανικός σκορπίζεται μεταξύ ορισμένων περισσό­τερο ευαίσθητων ομάδων διανοουμένων και πολλαπλασιάζο- νται οι προσπάθειες προκειμένου να καθοριστεί μια αναδιορ­γάνωση των πολιτικών δυνάμεων που υπήρχαν, για να προκα­λέ σουν νέα ιδεολογικά ρεύματα μέσα στους γερασμένους και κάπως ασταθείς κομματικούς οργανισμούς, όπως και για να ε­κτονωθούν οι απελπισμένοι και μαύρης απαισιοδοξίας στεναγ­μοί κι οδυρμοί.

Μια ορθολογική ταξινόμηση αυτής της φιλολογίας θα ’ταν απαραίτητη κι εξαιρετικά σημαντική. Προς το παρόν μπορεί να προσδιοριστεί προσωρινά κάποιο σημείο αναφοράς: 1) μια ο­μάδα ερμηνειών με στενή έννοια, όπως μπορεί να ’ναι εκείνη που περιέχεται στον Πολιτικό αγώνα στην Ιταλία και στ’ άλλα κείμενα πολιτικο-πολιτιστικής πολεμικής του Αλφρέντο Οριά- νι, η οποία έχει καθορίσει μια ολόκληρη συνέχεια μέσω των κειμένων του Μάριο Μισιρόλι* όπως εκείνες του Πιέρο Γκομπέ-

100

τι και του Γκουίντο Ντόρσο· 2) μια ομάδα περισσότερο ουσια­στικού και σοβαρού χαρακτήρα, με απαιτήσεις σοβαρότητας και αυστηρής ιστοριογραφίας, όπως εκείνης του Κρότσε, του Σόλμι, του Σαλβατορέλι- 3) οι ερμηνείες του Κούρτσιο Μαλα- πάρτε (για τη Βάρβαρη Ιταλία για την πάλη ενάντια στην Με­ταρρύθμιση των Διαμαρτυρομένων, κλπ), του Κάρλο Κούρτσιο (// κληρονομιά τον Ριζορτζιμέντο, Φλωρεντία, Nuova Italia, 1931, σελ. 114) κλπ.

Ας ξαναθυμηθούμε τα κείμενα του Φ.Μοντεφρεντίνι (παρά­βαλε το σχετικό δοκίμιο του Κρότσε στην Λογοτεχνία της νέας Ιταλίας) ανάμεσα σε «παραδοξολογίες» κι εκείνα του 'Αλντο Φεράρι (σε βιβλία και φυλλάδια και σε άρθρα της «Nuova Rivi­sta Storica») σαν παραδοξολογίες και μυθιστόρημα ταυτόχρο­να· όπως το βιβλιαράκι του Βιντσέντζο Καρνταρέλι, Ας μιλή­σουμε για την Ιταλία (εκδ. Βαλέτσι, 1931). Μια άλλη σημαντική ομάδα παρουσιάζεται από βιβλία σαν εκείνο του Γκαετάνο Μόσκα, θεωρία των κυβερνήσεων και κοινοβουλευτική κυβέρ­νηση, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1883 και επανεκδό- θηκε το 1925 (Μιλάνο, Soc An. Istituto Editoriale Scientifico, σχ. 8o, σελ. 301, Λ. 25), σαν το βιβλίο του Πασκουάλε Τουριέλο Κυβέρνηση και κυβερνώμενοι- του Λεόνε Κάρπι, Η ζωντανή Ιταλία· του Λούτζι Τζινίλ, Περί κριτηρίων και μεθόδων διακυ­βέρνησης· του Τζόρτζο Αρκολέο, Το υπουργικό Συμβούλιο στις κοινοβουλευτικές διακυβερνήσεις· του Μάρκο Μινιέτι, Τα πο­λιτικά κόμματα και η παρέμβασή τους στον τομέα της δικαιοσύ­νης και της διοίκησης· βιβλία ξένων σαν εκείνο του Λέιβελάι, Γράμματα από την Ιταλία■ του φον Λύχε Η νέα Ιταλία όπως επίσης και του Μπρασέ, Η Ιταλία που φαίνεται κι η Ιταλία που δε φαίνεται εκτός από τα άρθρα της «Nuova Antologia» και της «Rassegna Settimanale» (του Σονίνο), του Πασκουάλε Βίλαρι, του Ρ. Μπόνγκι, του Τζ. Πάλμα κ.α., μέχρι το περίφημο άρθρο του Σονίνο στη «Nuova Antologia», Ας γυρίσουμε στους Κατα­στατικούς θεσμούς.

Αυτή η φιλολογία είναι μια συνέπεια της πτώσης της ιστορι­κής Δεξιάς και της ανόδου στην εξουσία της λεγάμενης Αριστε- ράς και των «de facto» καινοτομιών που εισήχθησαν στο συ­νταγματικό καθεστώς για να το στρέψουν σε μια μορφή κοινο­

101

βουλευτικού καθεστώτος. Κατά μεγάλο μέρος ήταν παράπονα, κατηγορίες, απαισιόδοξες και καταστροφικές κρίσεις σχετικές με την εθνική κατάσταση· αυτό το φαινόμενο υπαινίσσεται ο Κρότσε στα πρώτα κεφάλαια του έργου του, Ιστορία της Ιτα­λίας από το 1870 ως το 1915· σ’ αυτή την εκδήλωση αντιτίθεται η φιλολογία των επιγόνων του Κόμματος της Δράσης (τυπικό δείγμα το έσχατο βιβλίο του αββά Λουίτζι Ανέλι, που εκδόθηκε πρόσφατα, με σημειώσεις και σχόλια του Αρκάντζελο Γκισλέ- ρι), άλλοτε σε τόμους, άλλοτε σε μικρές εργασίες και άρθρα επιθεώρησης, συμπεριλαμβανομένων και των πιο καινούριων δημοσιογράφων του ρεπουμπλικάνικου κόμματος.

Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτή τη σχέση μεταξύ των διαφόρων εποχών άνθησης αυτής της ψευδοϊστορικής και ψευ- δοκριτικής φιλολογίας: 1) Φιλολογία οφειλόμενη στα συντηρη­τικά στοιχεία, μανιασμένα λόγω της πτώσης της Δεξιάς και της Φατρίας1 (δηλαδή λόγω της μειωμένης σπουδαιότητας στη ζωή του κράτους ορισμένων ομάδων μεγάλων ιδιοκτητών γης και της αριστοκρατίας, μια και δεν μπορεί να γίνει λόγος για υπο­κατάσταση των τάξεων), πικρόχολη, οργισμένη, δηκτική, δίχως εποικοδομητικά στοιχεία, δίχιρς ιστορικές αναφορές σε μια ο- ποιαδήποτε παράδοση, μια και στο παρελθόν δεν υπάρχει κα­νένα αντιδραστικό σημείο αναφοράς που να μπορεί να προτα- θεί προς ανάπλαση με κάποια αιδώ κι αξιοπρέπεια: στο παρελ­θόν υπήρχαν τα παλιά περιφερειακά καθεστώτα και οι επιρ­ροές του Πάπα και της Αυστρίας. Η «κατηγορία», που απευθύ­νεται στο κοινοβουλευτικό καθεστώς, ότι δεν είναι «εθνικό» αλλ’ απομίμηση ξένων προτύπων, παραμένει μια κενή ανώφελη κατηγόρια, που καλύπτει μονάχα τον πανικό λόγω μιας, μικρής μάλιστα, εισόδου των λαϊκών μαζών στη ζωή του Κράτους· η αναφορά σε μια ιταλική «παράδοση» διακυβέρνησης είναι ανα­γκαστικά ασαφής κι αόριστη, επειδή μια τέτοια παράδοση δεν έχει προοπτικές που να μπορούν να εκτιμηθούν ιστορικά: στο παρελθόν ολόκληρο δεν υπήρξε ποτέ μια ιταλική εδαφική-κρα-

1. Consorteria: Στην εποχή του Μεσαίωνα συσπείρωση ομάδων από συγγενικές οικογένειες ευγενών με κοινούς πολιτικούς στόχους.

102

τική ενότητα, η προοπτική της παπικής ηγεμονίας χαρακτηρι­στική του Μεσαίωνα μέχρι την περίοδο της ξένης κυριαρχίας) έχει ήδη ανατραπεί από τον νεογουελφισμό, κλπ. (Αυτή η προοπτική, θα βρεθεί τελικά στη ρωμαϊκή εποχή, με ταλαντεύ- σεις, ανάλογα με τα κόμματα, μεταξύ της Δημοκρατικής και της Καισαρικής Ρώμης, αλλά το γεγονός θ’ αποκτήσει μια νέα ση­μασία και θα ’ναι χαρακτηριστικό των νέων κατευθύνσεων που αποτυπώνονται στις λαϊκές ιδεολογίες).

Αυτή η αντιδραστική φιλολογία προηγείται εκείνης της ομά­δας Οριάνι-Μισιρόλι, που έχει μια περισσότερο λαϊκο-εθνική σημασία κι αυτή η τελευταία προηγείται της ιδεολογίας της ο­μάδας Γκομπέτι-Ντόρσο, που έχει ακόμα μια άλλη, πιο επίκαι­ρη σημασία. Εν πάση περιπτώσει, ακόμα κι αυτές οι δύο νέες τάσεις συνεχίζουν να έχουν έναν αφηρημένο και λογοτεχνικό χαρακτήρα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία με τα οποία αυτές ασχολούνται είναι το πρόβλημά της απουσίας μιας θρη­σκευτικής Μεταρρύθμισης στην Ιταλία, όπως εκείνη των Δια- μαρτυρομένων, πρόβλημα που τίθεται με τρόπο μηχανιστικό κι επιφανειακό κι επαναλαμβάνει ένα από τα θέματα που καθοδη­γούν τον Μασάρικ στις μελέτες του για την ιστορία της Ρω­σίας.*

Συνολικά αυτή η φιλολογία είναι σημαντική από την άποψη «ντοκουμέντων» για την εποχή κατά την οποία εμφανίστηκε. Τα βιβλία των «δεξιών» απεικονίζουν την πολιτική και ηθική δια­φθορά την περίοδο που ήταν η Αριστερά στην εξουσία, αλλά οι δημοσιεύσεις των επιγόνων του Κόμματος της Δράσης δεν πα­ρουσιάζουν σαν καλύτερη την περίοδο διακυβέρνησης της Δε­ξιάς. Δεν προέκυψε, λοιπόν, καμιά ουσιαστική αλλαγή κατά τη μετάβαση από τη Δεξιά στην Αριστερά: ο μαρασμός στον οποίο βρίσκεται η χώρα δεν οφείλεται στο κοινοβουλευτικό καθεστώς

* Τ.Τζ.Μασάρικ, Russland und Europa, Studien ùber die geisiigen Stromungen in Russland τόμοι 2, lèva, 1913. (Μεταφρ. στα ιταλικά: Ρω­σία χαι Ευρώπη, (Μελέτες πάνω στα πνευματιχά ρεύματα στη Ρωσία) μετάφραση από τον Ε. Λο Γκάτο, Ρώμη, 1925, τόμοι 2. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

103

(πού, απλά, εκθέτει δημόσια και γνωστοποιεί αυτό που προη­γούμενα παρέμενε κρυφό ή γινόταν αφορμή για τη δημοσίευση λαθραίων λιβελλογραφημάτων), αλλά στην οργανική αδυναμία κι ασυνέπεια της κυρίαρχης τάξης και στη μεγάλη αθλιότητα και καθυστέρηση της χώρας. Πολιτικά η κατάσταση είναι μπλεγμένη: τη δεξιά υποστηρίζουν οι κληρικοί, το κόμμα της Συλλάβου, το οποίο αρνείται συλλήβδην όλο το σύγχρονο πολι­τισμό και μποϋκοτάρει το νόμιμο Κράτος, το οποίο όχι μόνο φέρνει εμπόδια στο να συγκροτηθεί ένα πλατύ συντηρητικό κόμμα αλλά και κρατά τη χώρα με την εντύπωση της αστάθειας και της αβεβαιότητας του νέου ενιαίου Κράτους· το κέντρο υ­ποστηρίζεται από όλο το φάσμα των φιλελεύθερων, από τους μετριοπαθείς μέχρι τους ρεπουμπλικάνους στους οποίους επε­νεργούν όλες οι μνήμες των ωδών της εποχής των αγώνων και που αλληλοδυσφημίζονται ανελέητα* στην αριστερά, η άθλια χώρα, η καθυστερημένη, η αναλφάβητη, εκφράζει με σποραδι­κό ασυνεχή, υστερικό τρόπο, μια σειρά ανατρεπτικών-αναρ- χοειδών τάσεων, δίχως συνέπεια και συγκεκριμένη πολιτική κα­τεύθυνση, οι οποίες ενθαρρύνουν μια πυρετώδη κατάσταση χω­ρίς εποικοδομητικό μέλλον. Δεν υπάρχουν «οικονομικά κόμμα­τα» αλλά ομάδες ξεπεσμένων ιδεολόγων απ’ όλες τις τάξεις, πετεινοί που προαναγγέλλουν έναν ήλιο που δε λέει ποτέ ν’ ανατείλει.

Τα βιβλία της ομάδας Μόσκα-Τουριέλο θ’ αρχίσουν να κυ­κλοφορούν ξανά στα χρόνια πριν από τον πόλεμο (μπορούμε να δούμε στη «Voce» τη συνεχή επίκληση προς τον Τουριέλο) το δε νεανικό βιβλίο του Μόσχα επανεκδόθηκε το 1925 μαζί με κάποια σημείωση του συγγραφέα για να υπενθυμίσει ότι πρό­κειται για ιδέες του 1883 και πως ο συγγραφέας το 1925 δεν είναι πια σύμφωνος με τον εικοσιτετράχρονο συγγραφέα του 1883. Η επανέκδοση του βιβλίου του Μόσκα αποτελεί ένα από τα τόσα δείγματα της ασυνειδησίας και του πολιτικού ερασιτε­χνισμού των Φιλελευθέρων κατά την πρώτη και τη δεύτερη με­ταπολεμική περίοδο. Κατά τ’ άλλα, το βιβλίο είναι χοντροκομ­μένο, άτεχνο, γραμμένο στα γρήγορα από έναν νεαρό που θέλει να «διακριθεί» στον καιρό του, με μια εξτρεμιστική στάση και με χοντροκομμένες και πρόστυχες κουβέντες με την αντιδραστι­

104

κή έννοια. Οι πολιτικές αντιλήψεις του Μόοκα είναι θολές και ταλαντευόμενες, η φιλοσοφική του προπαρασκευή είναι μηδα­μινή (και τέτοια παρέμεινε καθόλη τη φιλολογική σταδιοδρομία του Μόσχα) οι αρχές του για την τεχνική της πολιτικής είναι κι αυτές θολές κι αόριστες χι έχουν νομικό χαρακτήρα περισσότε­ρο. Η σύλληψη περί «πολιτικής τάξης», η αναφορά στην οποία θα γίνει το κέντρο όλων των κειμένων της πολιτικής επιστήμης του Μόοκα, χαρακτηρίζεται από μια εξαιρετική αδυναμία και δεν είναι ούτε αιτιολογημένη ούτε δικαιολογημένη θεωρητικά. Παρ’ όλ’ αυτά, το βιβλίο του Μόσκα είναι χρήσιμο σαν ντοκου­μέντο. Ο συγγραφέας θέλει να είναι, σκόπιμα υπεράνω προκα­ταλήψεων, θέλει να μιλά χωρίς να σκοτίζεται για τους άλλους κι έτσι τελειώνει αποκαλύπτοντας πολλές όψεις της ιταλικής ζωής εκείνης της εποχής που διαφορετικά δε θα είχαν καταγρα- φεί. Γύρω από το θέμα της πολιτικής και στρατιωτικής γραφει­οκρατίας, της αστυνομίας κλπ., ο Μόσκα προσφέρει επιτηδευ­μένα, καμιά φορά, πλαίσια, αλλά με μια υπόσταση αλήθειας (π.χ. σχετικά με τους υπαξιωματικούς του στρατού, με τους α­ντιπροσώπους για τη δημόσια ασφάλεια, κλπ). Οι παρατηρή­σεις του είναι ιδιαίτερα αξιόλογες αναφορικά με τη Σικελία, λόγω της άμεσης εμπειρίας του Μόσκα από εκείνο το περιβάλ­λον. Το 1925, ο Μόσκα άλλαξε άποψη και προοπτικές, το υλικό του ξεπβράστηκε, ωστόσο επανέκδοσε το βιβλίο από φιλολογι­κή ματαιοδοξία, νομίζοντας ότι το απάλλαξε προσθέτοντας κά- ποια παλινωδική σημειωσούλα.

Σχετικά με την πολιτική κατάσταση στην Ιταλία ιδιαίτερα το 1883 και σχετικά με τη στάση των κληρικών μπορεί να βρεθεί κάποιος ενδιαφέρων υπαινιγμός στο βιβλίο του στρατάρχη Λιοτί, Νεανικά Γράμματα (Παρίσι, Γκρασέ, 1931). Κατά τον Λιοτί, πολλοί Ιταλοί, μεταξύ των πιο αφοσιωμένων στο Βατι­κανό, δεν πίστευαν στο μέλλον του Βασιλείου* προέβλεπαν την αποσύνθεσή του από την οποία θα γεννιόταν μια Άνω Ιταλία με πρωτεύουσα την Φλωρεντία, μια μεσημβρινή με πρωτεύουσα τη Νάπολη κι η Ρώμη στη μέση, μ’ έξοδο στη θάλασσα. Σχετικά με τον τοτινό ιταλικό στρατό, που στη Γαλλία έχαιρε ελάχιστης εκτίμησης, ο Λιοτί αναφέρει την κρίση του κόμη Σαμπόρ: «Μην ξεγελιέστε. Όλα όσα ξέρω, με κάνουν να τον (τον ιταλικό

105

στρατό) θεωρώ πολύ σοβαρό, πολύ αξιοπρόσεκτο. Πίσω από τους κάπως θεατρινίστικους τρόπους τους και τα φτερά τους, οι αξιωματικοί είναι εξαιρετικά καταρτισμένοι και προσεκτι­κοί. Αυτή είναι εξάλλου η γνώμη του ανηψιού μου από την Πάρμα, που ακόμα δεν πληρώθηκε για τις αγάπες του».

Όλη η έντονη επεξεργασία των ερμηνειών του ιταλικού πα­ρελθόντος και όλη η σειρά των ιδεολογικών κατασκευασμάτων και των ιστορικών μυθιστορημάτων που προήλθαν απ’ αυτές, συνδέονται κυρίως με την «αξίωση» να βρουν μια εθνική ενότη­τα, τουλάχιστον ντε φάκτο, σ’ όλη την περίοδο από τη Ρώμη μέχρι σήμερα (συχνά μάλιστα και πριν από τη Ρώμη, όπως η περίπτωση των «Πελασγών» του Τζομπέρτι κι άλλες πιο πρό­σφατες). Πώς γεννήθηκε αυτή η αξίωση, πώς διατηρήθηκε και γιατί ισχύει ακόμα; Είναι σημάδι δύναμης ή αδυναμίας; Είναι η αντανάκλαση νέων κοινωνικών σχηματισμών, σίγουρων για τους εαυτούς τους, που αναζητούν και δημιουργούν τίτλους ευ­γένειας στο παρελθόν, ή μήπως είναι, αντίθετα, η αντανάκλαση μιας εναγώνιας «επιθυμίας για ένα πιστεύω», ένα στοιχείο ι­δεολογικού φανατισμού (και φανατικοποίησης), που οφείλει α­κριβώς να «θεραπεύσει» τις δομικές αδυναμίες και να εμποδί­σει ένα φοβερό όλεθρο; Αυτή η τελευταία φαίνεται να ’ναι η σωστή ερμηνεία, συνδυαζόμενη με το γεγονός της εξέχουσας σπουδαιότητας (όσον αφορά στους οικονομικούς σχηματι­σμούς) των διανοουμένων, δηλαδή των μικροαστών σε σύγκρι­ση με τις καθυστερημένες οικονομικά και πολιτικά ανίκανες τά­ξεις. Η εθνική ενότητα, είν’ αλήθεια, θεωρείται τυχαία, γιατί «άγριες» δυνάμεις, μη επακριβώς γνωστές, στοιχειωδώς κατα­στρεπτικές, δραστηριοποιούνται συνεχώς στη βάση τους. Η σι­δηρά δικτατορία των διανοουμένων και μερικών ομάδων στις πόλεις μαζί με την ιδιοκτησία γης, διατηρεί την συνοχή της διε- γείροντας μονάχα υπερβολικά τα στρατευμένα στοιχεία τους μ’ αυτό το μύθο περί ιστορικού πεπρωμένου, πιο δυνατό από κά­θε έλλειψη και κάθε πολιτική και στρατιωτική ανικανότητα. Εί­ναι σ’ αυτό το πεδίο που την οργανική σύνδεση των λαϊκών- εθνικών μαζών με το Κράτος αντικαθιστά μια διαλογή «εθελο­ντών» του «έθνους» με την αφηρημένη έννοια. Κανείς δεν έχει σκεφτεί ότι το πρόβλημα ακριβώς που τέθηκε από τον Μακια-

106

βέλι, διακηρύσσοντας την ανάγκη αντικατάστασης των τυχο­διωκτών και άπιστων μισθοφόρων από εθνοφύλακες, δεν θα λυθεί μέχρις ότου και ο «εθελοντισμός» δεν ξεπεραστεί από τη «λαϊκο-εθνική» πραγματικότητα της μάζας, μια και ο εθελοντι­σμός είναι ενδιάμεση λύση, αμφίβολη, άλλο τόσο επικίνδυνη όσο κι ο μισθοφορισμός.

Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζουν το ιστορικό γίγνεσθαι οι ιδεολογικές ερμηνείες του ιταλικού σχηματισμού θα μπορού­σε να ονομαστεί «φετιχιστική ιστορία»: σύμφωνα μ’ αυτήν, α- φηρημένες και μυθολογικές «προσωπικότητες» γίνονται πρωτα­γωνιστές της ιστορίας. Στον Πολιτικό αγώνα του Οριάνι υπάρ­χει το πιο δημοφιλές απ’ αυτά τα μυθολογικά σχήματα, εκείνο που έχει γεννήσει μια ακόμα πιο μεγάλη σειρά εκφυλισμένων απογόνων. Βρίσκουμε εδώ την Ομοσπονδία, την Ενότητα την Επανάσταση, την Ιταλία, κλπ., κλπ. Στον Οριάνι είναι σαφής μία από τις αιτίες αυτού του τρόπου του να αντιλαμβάνεσαι την ιστορία μέσα από μυθολογικές μορφές. Ο κριτικός κανόνας ότι όλη η ιστορική εξέλιξη αποτελεί ντοκουμέντο από μόνη της, ότι το παρόν διασαφηνίζει και αιτιολογεί το παρελθόν, κατα­λήγει να νοείται μηχανικά, επιφανειακά και να υποβιβάζεται σ’ ένα νόμο που προσδιορίζει την ευθυγραμμικότητα και την «μο- νογραμμικότητα» (συν το ότι ο ιστορικός ορίζοντας όλο και στενεύει στα εθνικά γεωγραφικά όρια και το γεγονός αποσπά- ται από την πολυπλοκότητα της παγκόσμιας ιστορίας, από το σύστημα των διεθνών συσχετισμών στους οποίους αντίθετα α­ναγκαστικά είναι προσκολλημένο). Το πρόβλημα της αναζήτη­σης των ιστορικών ριζών ενός συγκεκριμένου και εμπεριστατω­μένου γεγονότος, - ο σχηματισμός του σύγχρονου ιταλικού Κράτους κατά τον XIX αιώνα - μετασχηματίζεται σ’ εκείνο της θεώρησης αυτού του Κράτους σαν Ενότητα ή σαν Έθνος ή γε­νικά σαν Ιταλία, σ’ όλη την προηγούμενη ιστορία έτσι, όπως το πουλί πρέπει να υπάρχει μέσα στο γονιμοποιημένο αυγό.

Προκειμένου ν’ ασχοληθούμε μ’ αυτό το θέμα ας δούμε τις κριτικές παρατηρήσεις του Αντόνιο Λαμπριόλα στα Ποικίλα Κείμενα (σελ. 487-90, σελ. 317-442 passim και στο πρώτο από τα Δοκίμια του στη σελ. 50-52). Σχετικά μ’ αυτό το σημείο ας δούμε και τι λέει ο Κρότσε στην Ιστορία της Ιστοριογραφίας,

107

II, σελ. 227-28 της πρώτης έκδοσης και σ’ όλο αυτό το έργο τη μελέτη της «συναισθηματικής και πρακτικής» καταγωγής και το «κριτικά ανέφικτο» μιας «γενικής ιστορίας της Ιταλίας. 'Αλλες συναφείς με αυτές παρατηρήσεις είναι εκείνες του Αντόνιο Λα- μπριόλα απ’ αφορμή μια γενική ιστορία του χριστιανισμού, η οποία φαινόταν στον Λαμπριόλα ασύστατη όπως όλες οι ιστο­ρικές κατασκευές που εκλαμβάνουν σαν αντικείμενο ανύπαρ­κτες «οντότητες» (6λ. Ill Δοκίμιο, σελ. 113).

Μια συγκεκριμένη αντίδραση, με την έννοια που υποδείχτηκε από τον Λαμπριόλα, μπορεί να παρατηρηθεί στα ιστορικά (αλ­λά και στα πολιτικά) κείμενα του Σαλβέμινι, ο οποίος ούτε θέ­λει να ξέρει περί «γουέλφων» και «γκιμπελίνων», το ένα κόμμα των ευγενών και της Αυτοκρατορίας και τ’ άλλο του λαού και του Παπάτου, γιατί - όπως λέει - τ’ αναγνωρίζει μόνο σαν «τοπικά κόμματα», αγωνιζόμενα για λόγους πραγματικά τοπι­κούς οι οποίοι δεν συνέπιπταν μ’ εκείνους του Παπάτου και της Αυτοκρατορίας.

Στον πρόλογο του βιβλίου του σχετικά με τη Γαλλική Επανά­σταση, μπορεί κανείς να δει θεωρητικοποιημένη αντή τη στάση του Σαλβέμινι μαζί μ’ όλες τις αντιιστορικές υπερβολές που φέρνει από κοντά: (Το βιβλίο Η Γαλλική Επανάσταση αξίζει να κριθεί κι από μιαν άλλη άποψη: το ότι η Επανάσταση μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει λήξει με τη Μάχη του Βαλμί είναι ισχυρι­σμός ασύστατος): «Η αναρίθμητη ποικιλία των επαναστατικών γεγονότων» συνήθως αποδίδεται συλλήβδην σε μια οντότητα «Επανάσταση» αντί να «χρεώνει κάθε γεγονός στο άτομο ή σε ομάδες πραγματικών ανθρώπων, οι οποίοι δεν υπήρξαν δη­μιουργοί σε ιστορικό επίπεδο». Αν, όμως, η ιστορία περιορι­στεί σ’ αυτή μονάχα την έρευνα, θα ’ταν κάτι το εξαιρετικά άθλιο και θα γινόταν, μεταξύ των άλλων και ακατανόητη.

Μένει να δούμε πώς συγκεκριμένα ο Σαλβέμινι διασαφηνίζει την ανακολουθία που προκύπτει από την σε μεγάλο βαθμό μο­νόπλευρη τοποθέτησή του για το μεθοδολογικό πρόβλημα, παίρνοντας υπ’ όψη αυτή την κριτική εγγύηση: αν δεν ήταν γνωστή από άλλα έργα η αναφερόμενη εδώ ιστορία και είχαμε στη διάθεσή μας μόνο αυτό το βιβλίο, θα ’ταν κατανοητή η διαδοχή των γεγονότων που περιγράφτηκαν; Δηλαδή, πρόκει­

108

ται για μια «ολοκληρωμένη» ιστορία ή για μια «πολεμική» ιστο­ρία ή πολεμικά συμπληρωματική, που έχει απλά την πρόθεση (είτε υποστηρίζει χωρίς, αναγκαστικά, να έχει την πρόθεση) να προσθέσει κάποιες πινελιές σ’ έναν πίνακα ήδη σχεδιασμένον από άλλους; Αυτή η εγγύηση θα ’πρεπε πάντα να υπάρχει σε κάθε κριτική, μια και συχνά έχουμε να κάνουμε με έργα που καθαυτά δε θα ’ταν ικανοποιητικά, που θα μπορούσαν όμως να φανούν πολύ χρήσιμα στο γενικό πλαίσιο μιας ορισμένης κουλ­τούρας, σαν «ολοκληρώματα και συμπληρώματα» άλλων εργα­σιών ή ερευνών. Γράφει ο Αντόλφο Ομοντέο στην «Crìtica» της 20ης Ιουλίου 1932, σελ. 280: «Στους πατριώτες (ο Πιέρο Μαρ- κόνι) πρόσφερε τη θέση που τότε είχε πέραση - υπαίτιος ο Σαλ- βέμινι - ότι η ιστορία του Ριζορτζιμέντο ήταν τάχα ιστοριούλα, δεν ήταν αρκετά ποτισμένη με αίμα· ότι η ενότητα ήταν δώρο περισσότερο μιας ευνοϊκής τύχης, παρά αντάξια να την απο­κτήσουν οι Ιταλοί* ότι το Ριζορτζιμέντο ήταν έργο της μειοψη­φίας ενάντια στην απάθεια της πλειοψηφίας. Αυτή η θέση, γέν­νημα της αδεξιότητας του ιστορικού υλισμού ως προς το να εκτιμήσει το ηθικό μεγαλείο από μόνο του, χωρίς την εμπειρική στατιστική των ποταμών αίματος που χύθηκαν και τον υπολο­γισμό των συμφερόντων (εύκολα τη θεωρούσαν ευλογοφανή κι ήταν αναγκασμένη να τρέχει μέσα σ’ όλα τα περιοδικά και τις εφημερίδες και να προσπαθεί να κάνει τους αμαθείς να υποτι­μούν τα στριφνά έργα του Ματσίνι και του Καβούρ), αυτή η θέση, λοιπόν, χρησίμευσε σαν βάση στον Μαρκόνι για μια δή­θεν ηθική συλλογιστική του ύφους της Voce». (Ο Ομοντέο γρά­φει αναφορικά με τον Πιέρο Μαρκόνι - που πέθανε στον πόλε­μο - και τη δημοσίευσή του, Εγώ άχουγα τον διοικητή, Φλωρε­ντία, αχρονολόγητο).

Ο ίδιος όμως ο Ομοντέο, στο βιβλίο του Ο αιώνας του Ριζορ- τζιμέντο, δεν καταφέρνει να δώσει μια ερμηνεία κι ένα οικοδό­μημα που να μην είναι επιφανειακό και πομπώδες. Το ότι το Ριζορτζιμέντο υπήρξε η ιταλική συνεισφορά στο μεγάλο ευρω­παϊκό κίνημα του XIX αιώνα, δε σημαίνει οπωσδήποτε ότι η ηγεμονία του κινήματος ανήκε στην Ιταλία κι ούτε σημαίνει ότι το ίδιο το κίνημα δεν ακολουθήθηκε απρόθυμα και με βαριά καρδιά από τη δραστήρια «πλειοψηφία της μειοψηφίας». Το

109

προσωπικό μεγαλείο του Καβούρ και του Ματσίνι εκδηλώθηκε ακόμα περισσότερο από ιστορική άποψη σαν όαση μέσα στην έρημο. Οι κριτικές παρατηρήσεις του Ομοντέο, όσον αφορά την αντίληψη ότι το Ριζορτζιμέντο είναι «ιστοριούλα», είναι κακε­ντρεχείς και πρόστυχες κι ούτε καν καταφέρνει να καταλάβει πώς μια τέτοια αντίληψη υπήρξε η μοναδική κάπως σοβαρή προσπάθεια, προκειμένου να επιτευχθεί η «εθνικοποίηση» των λαϊκών μαζών, να δημιουργηθεί δηλαδή ένα δημοκρατικό κίνη­μα που να ’χει ιταλικές ρίζες κι ιταλικά αιτήματα. (Είναι παρά­ξενο το γεγονός ότι ο Σαλβατορέλι, αναφερόμενος σ’ ένα σημεί­ωμα της «Cultura» στην Ιστορία της Ευρώπης του Κρότσε και στον Αιώνα του Ριζορτζιμέντο του Ομοντέο, θεωρεί αυτή σαν έκφραση δημοκρατικής κατεύθυνσης και την κροτσιανή ιστορία καθαρά φιλελεύθερης συντηρητικής κατεύθυνσης).

Κατά τ’ άλλα μπορεί κανείς να παρατηρήσει: αν η ιστορία του παρελθόντος δεν είναι δυνατό να μη γραφτεί σύμφωνα με τα συμφέροντα και για τα συμφέροντα του παρόντος, η κριτική φόρμουλα ότι δηλαδή είναι αναγκαίο να γραφτεί η ιστορία αυ­τού που συγκεκριμένα υπήρξε το Ριζορτζιμέντο (αν δεν υποδη­λώνει μιαν επίκληση στο σεβασμό και στην πληρότητα της τεκ­μηρίωσης) δεν είναι άραγε ανεπαρκής και περιορισμένη; Το να εξηγήσουμε πώς έγινε συγκεκριμένα το Ριζορτζιμέντο, ποιες εί­ναι οι φάσεις της αναγκαίας ιστορικής εξελικτικής πορείας, οι οποίες κορυφώθηκαν σ’ εκείνο το ορισμένο γεγονός, πιθανά να ’ναι απλά ένας καινούριος τρόπος παρουσίασης της επιφανεια­κής και μηχανιστικής δήθεν «αντικειμενικότητας». Πρόκειται συχνά για «πολιτική» διεκδίκηση αυτού που είναι ικανοποιημέ­νος και στην πορεία προς το παρελθόν βλέπει σωστά μια πο­ρεία προς το παρόν, μια κριτική στο παρόν κι ένα πρόγραμμα για το μέλλον. Η ομάδα Κρότσε Ομοντέο και Τσ. καθαγιάζει υποκριτικά (η υποκρισία ανήκει ιδιαίτερα στον Ομοντέο) την φιλελεύθερη περίοδο· και το ίδιο το βιβλίο του Ομοντέο, Στιγ­μές πολεμικής ζωής αυτό δείχνει: δείχνει πώς η τζολιτιανή πε­ρίοδος, η τόσο «δυσφημισμένη», έκρυβε κατά βάθος έναν «ακα­τανίκητο» θησαυρό ιδεαλισμού και ηρωισμού. Από κει και πέ­ρα, αυτές οι συζητήσεις, στο βαθμό που είναι καθαρά εμπειρι­κής μεθοδολογίας, είναι ατελέσφορες. Κι αν γράψιμο ιστορίας

110

σημαίνει να συμμετέχεις στην ιστορία του παρόντος, σπουδαίο βιβλίο ιστορίας είναι εκείνο που στο παρόν βοηθά τις εν ανα­πτύξει δυνάμεις να αποκτήσουν περισσότερο συνείδηση του εαυτού τους και να γίνουν έτσι περισσότερο συγκεκριμένα ε­νεργητικές και δραστήριες.

Το μέγιστο μειονέκτημα όλων αυτών των ιδεολογικών ερμη­νειών του Ριζορτζιμέντο συνίσταται στο εξής: ότι ήταν καθαρά ιδεολογικές, δεν είχαν δηλαδή την πρόθεση να υποκινήσουν πολιτικές δυνάμεις του σήμερα. Εργασίες λογίων, ερασιτεχνών, ακροβατικές κατασκευές ανθρώπων που θα ’θελαν να κάνουν επίδειξη ταλέντου, αν όχι ευφυΐας- άλλοτε σαν εναντίωση σε μικρές κλίκες διανοουμένων χωρίς μέλλον, άλλοτε γραμμένες για να δικαιολογήσουν ενεδρεύουσες αντιδραστικές δυνάμεις, αποδίδοντάς τους προθέσεις που δεν είχαν και φανταστικούς στόχους, οπότε αποτελούσαν υπηρεσίες μικρής σημασίας από λακέδες διανοούμενους (ο πιο αντιπροσωπευτικός τύπος αυτών των λακέδων είναι ο Μάριο Μισιρόλι) κι από μισθοφόρους της επιστήμης.

Αυτές τις ιδεολογικές ερμηνείες της εθνικής και κρατικής συ­γκρότησης της Ιταλίας ας τις εξετάσουμε και από μιαν άλλη σκοπιά: οι «μη κριτική» διαδοχή τους, από ατομικές παρορμή- σεις «ευφυών», λίγο πολύ, προσωπικοτήτων, αποτελούν ντο­κουμέντο του πρωτογονισμού των παλιών πολιτικών κομμάτων, του άμεσου εμπειρισμού του κάθε εποικοδομητικού έργου (συ­μπεριλαμβανομένου κι αυτού που αφορά στο Κράτος), της α­πουσίας κάθε «σπονδυλωτού» κινήματος στην ιταλική ζωή, το οποίο να μπορεί ν’ αναπτυχθεί από μόνο του σε μόνιμη και συνεχή βάση. Η έλλειψη ιστορικής προοπτικής από τα προ­γράμματα των κομμάτων, προοπτικής οικοδομημένης «επιστη­μονικά», δηλαδή με άκρα σοβαρότητα, προκειμένου να βασι­στούν σ’ ολόκληρο το παρελθόν οι στόχοι που πρέπει να επι­τευχθούν στο μέλλον και να προταθούν στο λαό σαν αναγκαιό­τητα η οποία υπαγορεύει τη συνειδητή του συνεργασία, έχει (η έλλειψη ιστορικής προοπτικής... σ.τ.μ.) επιτρέψει ακριβώς την άνθηση τόσων ιδεολογικών μυθοπλασιών, οι οποίες, στην πραγματικότητα, είναι η πρόταση (το μανιφέστο) των πολιτι­κών κινημάτων τα οποία αόριστα θεωρούνται αναγκαία, μα

111

που στην πράξη δεν γίνεται τίποτα για να υποκινηθούν. Αυτή είναι μια μέθοδος δράσης πολύ χρήσιμη στο να διευκολύνει τις «επιχειρήσεις» εκείνων των δυνάμεων που αποκαλούνται «σκο­τεινές» ή «ανεύθυνες» κι έχουν για φερέφωνα τα «ανεξάρτητα περιοδικά»: οι πάντες έχουν τόσο ανάγκη να δημιουργήσουν ευκαιριακά κινήματα κοινής γνώμης, να τα διατηρήσουν ζω­ντανά μέχρι την επίτευξη των καθορισμένων σκοπών και να τ’ αφήσουν ύστερα να εξασθενίσουν και να πεθάνουν. Είναι εκ­δηλώσεις όπως εκείνες των αληθινών κυριολεκτικά ιδεολογικών «τυχοδιωκτικών ομάδων» πρόθυμες να υπηρετήσουν τις πλου­τοκρατικές ή άλλης φύσης ομάδες, συχνά μάλιστα προσποιού­μενες ότι αγωνίζονται ενάντια στην πλουτοκρατία κλπ. Τυπι­κός οργανωτής τέτοιων «ομάδων» υπήρξε ο Πίπο Νάλντι, οπα­δός κι αυτός του Οριάνι και δημιουργός του Μάριο Μισιρόλι και των δημοσιογραφικών αυτοσχεδιασμών του.

Χρήσιμο θα ’ταν να συντάξουμε μια πλήρη βιβλιογραφία του Μάριο Μισιρόλι. Μερικά από τα βιβλία-του: Η σοσιαλιστική Μοναρχία (γραμμένο το 1913), Φιλελεύθερη πολεμική, Από­ψεις, Ένα πραξικόπημα (το 1925), Μια μάχη χαμένη, Η Ιταλία σήμερα (το 1932), Η δημοκρατία των επαιτών (για τον Μολινέ- λα), Έρωτας και πείνα, Απόδοτε τω Καίσαρι... (το 1929), Ένα βιβλίο για τον Πάπα, το 1917, κλπ. Τα μοτίβα που κύρια έθεσε σε κυκλοφορία ο Μισιρόλι είναι: 1) το ότι το Ριζορτζιμέντο υπήρξε μια βασιλική κατάκτηση κι όχι ένα λαϊκό κίνημα- 2) το ότι το Ριζορτζιμέντο δεν έλυσε τα προβλήματα των σχέσεων μεταξύ Κράτους και Εκκλησίας, μοτίβο συνδεδεμένο με το πρώτο, μια που «ένας λαός που δεν είχε νιώσει τη θρησκευτική ελευθερία, δεν μπορούσε να νιώσει την πολιτική ελευθερία. Το ιδανικό της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας έγινε κληρονομιά και πρόγραμμα μιας ηρωικής μειοψηφίας, η οποία επινόησε την ενότητα ενάντια στη συγκατάθεση των λαϊκών μαζών». Η α­πουσία της Μεταρρύθμισης των Διαμαρτυρομένων από την Ι­ταλία θα ερμήνευε, σε τελευταία ανάλυση, όλο το Ριζορτζιμέ- ντο και τη σύγχρονη εθνική ιστορία. Ο Μισιρόλι εφαρμόζει για την Ιταλία το ερμηνευτικό κριτήριο που εφαρμόστηκε από τον Μασάρικ για την ρωσική ιστορία (έστω κι αν ο Μισιρόλι έχει πει ότι συμφωνεί με την κριτική του Αντόνιο Λαμπριόλα ενά­

112

ντια στον Μασάρικ σαν ιστορικό). Όπως ο Μασάρικ, έτσι κι ο Μισιρόλι (παρά τις σχέσεις του με τον Ζ. Σορέλ) δεν κατανοεί ότι η πνευματική και ηθική (δηλαδή «θρησκευτική») «μεταρ­ρύθμιση» λαϊκής κλίμακας στον σύγχρονο κόσμο έγινε σε δύο χρόνους: πρώτα με τη διάδοση των αρχών της γαλλικής Επανά­στασης κι έπειτα με τη διάδοση μιας σειράς αντιλήψεων, καρ­πούς της φιλοσοφίας της πράξης, συχνά επηρεασμένες από τη φιλοσοφία του διαφωτισμού κι ύστερα από τον επιστημονικό εξελικτισμό. Το γεγονός ότι μια τέτοια «μεταρρύθμιση» διαδό­θηκε χονδροειδώς και υπό μορφή φυλλαδίων δεν είναι αξιόλο­γη επίκληση ενάντια στην ιστορική της σημασία: ας μην πιστέ­ψουμε ότι οι λαϊκές μάζες, επηρεασμένες από τον καλβινισμό, αφομοίωναν αντιλήψεις σχετικά πιο επεξεργασμένες κι εκλε­πτυσμένες από εκείνες που πρόσφερε αυτή η φιλολογία των συγγραμμάτων: αντίθετα, έρχεται στο προσκήνιο το ζήτημα των ιθυνόντων αυτού του είδους της μεταρρύθμισης, του ασυ­νεπή και μη δυναμικού κι ενεργητικού χαρακτήρα τους.

Ούτε ο Μισιρόλι αποπειράται ν’ αναλύσει το γιατί η μειοψη­φία που καθοδήγησε το κίνημα του Ριζορτζιμέντο δεν «πήγε προς το λαό» μήτε «ιδεολογικά», υιοθετώντας για λογαριασμό του το δημοκρατικό πρόγραμμα, το οποίο ωστόσο έφτανε στο λαό μέσω μεταφράσεων από τα γαλλικά-, μήτε «οικονομικά» με την αγροτική μεταρρύθμιση. Κάτι που «μπορούσε» να γίνει, μια και αγροτιά ήταν σχεδόίν όλος ο τότε λαός και η αγροτική μεταρρύθμιση ήταν μια έντονα αισθητή επιταγή, ενώ η Μεταρ­ρύθμιση των Διαμαρτυρομένων συνέπεσε ακριβώς μ’ ένα πόλε­μο των αγροτών στη Γερμανία και με συγκρούσεις μεταξύ ευγε- νών και αστών στη Γαλλία κλπ. (Δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι την αγροτική μεταρρύθμιση, αντίθετα, εκμεταλλεύτηκε η Αυ­στρία για να κεντρίσει τους χωρικούς ενάντια στους μεγαλοκτη- ματίες πατριώτες και ότι οι συντηρητικοί φιλελεύθεροι, με τις σχολές αμοιβαίας εκπαίδευσης και τα ιδρύματα αμοιβαίας βοή­θειας ή μικρής πίστωσης στα ενέχειρα που έδινε ο λαός επεζή- τησαν μόνο να κερδίσουν τη συμπάθεια των χωρικών και των ελάχιστων εργατικών πυρήνων της πόλης: ο Γενικός Συνεταιρι­σμός των εργαζομένων του Τορίνο συμπεριλάμβανε μεταξύ των ιδρυτών (του) τον Καβούρ). «Η ενότητα δεν ήταν δυνατό να

113

επιτευχθεί με το Παπάτο, με την οικουμενικά και οργανικά ε­χθρική του φύση προς κάθε σύγχρονη ελευθερία' δεν κατάφερε, ωστόσο, να θριαμβεύσει επί του Παπάτου, αντιπαραθέτοντας στην Καθολική ιδέα μιαν επίσης οικουμενική ιδέα που ν’ αντι­στοιχεί εξίσου στην ατομική και στην παγκόσμια συνείδηση που είχαν ανανεωθεί από τη Μεταρρύθμιση και την Επανάσταση». Αόριστες διαπιστώσεις και σε μεγάλο βαθμό χωρίς νόημα. Ποια οικουμενική ιδέα αντιπαράθεσε στον Καθολικισμό η γαλ­λική Επανάσταση; Γιατί λοιπόν το κίνημα στη Γαλλία υπήρξε λαϊκό και στην Ιταλία όχι; Η περίφημη ιταλική μειοψηφία, «η­ρωική» εξ ορισμού (σ’ αυτούς του συγγραφείς, η έκφραση «η­ρωικός» έχει μια καθαρά «αισθητική» ή δημαγωγική σημασία και ταιριάζει στον ντον Τατσόλι όπως και στους ευγενείς μιλα- νέζους οι οποίοι σέρνονταν μπροστά στον αυτοκράτορα της Αυστρίας σε τέτοιο βαθμό ώστε γράφτηκε και ένα βιβλίο σχετι­κά με το Ριζορτζιμέντο σαν επανάστασης «χωρίς ήρωες» με πα­ρόμοια φιλολογική και ευτελή έννοια), η οποία καθοδηγούσε το ενωτικό κίνημα, στην πραγματικότητα ενδιαφερόταν για οικο­νομικά συμφέροντα περισσότερο παρά για φόρμουλες ιδεών και μαχόταν περισσότερο για να εμποδίσει το λαό να μπει στον αγώνα και να τον μετατρέψει σε κοινωνικό (με την έννοια μιας αγροτικής μεταρρύθμισης) κι όχι για να εναντιωθεί στους ε­χθρούς της ενότητας. Ο Μισιρόλι γράφει ότι ο καινούριος πα­ράγοντας που εμφανίζεται στην ιταλική ιστορία μετά την ενό­τητα, ο σοσιαλισμός, υπήρξε η πιο ισχυρή μορφή που πήρε η ενάντια στην ενότητα και τον φιλελευθερισμό αντίδραση (πράγμα που είναι μια ανοησία και δεν συμπίπτει με άλλες α­πόψεις του ίδιου του Μισιρόλι, σύμφωνα με τις οποίες ο σοσια­λισμός εισήγαγε στο Κράτος τις προηγούμενα απούσες κι αδιά­φορες λαϊκές δυνάμεις). Όπως γράφει ο ίδιος ο Μισιρόλι: «Ο σοσιαλισμός όχι μόνο δεν τόνωσε το πολιτικό πάθος (!;), αλλά συνέτεινε δυναμικά στο να εξοντωθεί- ήταν το κόμμα των πτω­χών και του πεινασμένου όχλου: τα οικονομικά ζητήματα όφει- λαν αμέσως να προταχθούν, οι πολιτικές αρχές να παραχωρή­σουν το πεδίο (!;) στα υλικά συμφέροντα»- πήγαινε να δη- μιουργηθεί ένα «εμπόδιο, αφήνοντας τις μάζες στις οικονομικές κατακτήσεις κι αποφεύγοντας όλα τα θεσμικά ζητήματα». Ο

114

σοσιαλισμός, δηλαδή, διέπραξε το σφάλμα (απ’ την ανάποδη) της περίφημης μειοψηφίας: αυτή μιλούσε μονάχα γι’ αφηρημέ- νες ιδέες και πολιτικούς θεσμούς, εκείνος παρέβλεπε την πολι­τική για χάρη αποκλειστικά της οικονομίας. Είναι αλήθεια πως, κάπου αλλού, ο Μισιρόλι γι’ αυτό ακριβώς επαινεί τους ρεφορ- μιστές ηγέτες, κλπ· αυτά τα μοτίβα είναι οριανικής και ρεπου- μπλικανικής καταγωγής υιοθετημένα επιφανειακά και χωρίς αί­σθηση υπευθυνότητας.

Ο Μισιρόλι, στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά αυτό που λέμε: ένας λαμπρός συγγραφέας· υπάρχει η θεμελιωμένη εντύ­πωση πως λίγο νοιαζόταν για τις ιδέες του, για την Ιταλία, για τα πάντα· το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν το στιγμιαίο παιχνί­δι μερικών αφηρημένων επινοημάτων και να επιπλέει πάντα με μια καινούρια κονκάρδα στο πέτο. (Missiroli il misirizzi) (δηλ. Μισιρόλι ο άνθρωπος ελατήριο).

Το πολιτικό κίνημα, που οδήγησε στην εθνική ενοποίηση και στη διαμόρφωση του ιταλικού Κράτους, έπρεπε άραγε να κατα- λήξει αναγκαστικά στον εθνικισμό και στον στρατοκρατικό ι­μπεριαλισμό; Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι αυτή η κατάλη­ξη είναι αναχρονιστική και αντιιστορική (δηλαδή τεχνητή και μικρής διάρκειας)· είναι πραγματικά αυτή ενάντια σ’ όλες τις ιταλικές παραδόσεις, τις ρωμαϊκές αρχικά τις Καθολικές αργό­τερα. Οι παραδόσεις είναι κοσμοπολιτικές. Το ότι το πολιτικό κίνημα έπρεπε να αντιδράσει ενάντια στις παραδόσεις και να δώσει τόπο σ’ έναν εθνικισμό χαρακτηριστικό των διανοουμέ­νων, μπορεί να εξηγηθεί, αλλά δεν πρόκειται για μια οργανική- λαϊκή αντίδραση. Εξάλλου, ακόμα και κατά το Ριζορτζιμέντο, ο Ματσίνι κι ο Τζομπέρτι προσπάθησαν να μπολιάσουν την κοσμοπολίτικη παράδοση με το εθνικό κίνημα, να φτιάξουν τον μύθο μιας αποστολής της αναγεννημένης Ιταλίας μέσα σε μια καινούρια Κοσμόπολη ευρωπαϊκή και παγκόσμια- πρόκειται ό­μως για ένα μύθο όλο λόγια και δημαγωγία, βασισμένο στο πα­ρελθόν κι όχι στις συνθήκες του παρόντος, διαμορφωμένες κιό- λας ή όντας σε μια διαδικασία ανάπτυξης (παρόμοιοι μύθοι υπήρξαν πάντα μαγιά για την ιταλική ιστορία, ακόμα και για την πιο πρόσφατη, από τον Κ.Σέλλα μέχρι τον Ενρίκο Κορα- ντίνι κι από κει ως τον Ντ’ Ανούντσιο). Το ότι συνέβη ένα γεγο­

115

νός στο παρελθόν δε σημαίνει ότι οφείλει να συμβεί στο παρόν και στο μέλλον· οι συνθήκες μιας στρατιωτικής επέκτασης στο παρόν και στο μέλλον δεν υπάρχουν και δε φαίνεται να ’ναι υπό διαμόρφωση. Η σύγχρονη επέκταση είναι χρηματιστικής- καπιταλιστικής φύσης. Στο ιταλικό παρόν το στοιχείο «άνθρω­πος» είναι ή ο «άνθρωπος-κεφάλαιο» ή «ο άνθρωπος-εργασία». Η ιταλική επέκταση μπορεί ν’ ανήκει μόνο στον «άνθρωπο- εργασία» και ο διανοούμενος που αντιπροσωπεύει τον άν­θρωπο-εργασία, δεν είναι σαν κι εκείνο τον παραδοσιακό δια­νοούμενο, παραγεμισμένο δημαγωγίες και χάρτινες αναμνήσεις από το παρελθόν. Ο παραδοσιακός ιταλικός κοσμοπολιτισμός θα ’πρεπε να γίνει ένας κοσμοπολιτισμός σύγχρονου τύπου, δη­λαδή τέτοιος που να εξασφαλίζει τις ευνοϊκότερες συνθήκες α­νάπτυξης του ιταλού «ανθρώπου-εργασία» σ’ οποιοδήποτε μέ­ρος του κόσμου κι αν βρίσκεται αυτός. 'Οχι όντας πολίτης του κόσμου είτε σαν civis romanus είτε σαν Καθολικός, αλλά σαν παραγωγός πολιτισμού. Γι’ αυτό το λόγο μπορούμε να ισχυρι­στούμε ότι η ιταλική παράδοση συνεχίζεται διαλεκτικά στον ερ­γαζόμενο λαό και στους διανοούμενούς του και όχι στον παρα­δοσιακό πολίτη και στον παραδοσιακό διανοούμενο. Ο ιταλι­κός λαός είναι εκείνος ο λαός ο οποίος «με εθνική έννοια» εν- διαφέρεται περισσότερο για μια σύγχρονη μορφή κοσμοπολιτι­σμού. Ό χι μόνο ο εργάτης, αλλά κι ο αγρότης και ιδιαίτερα ο αγρότης του Νότου. Η συνεργασία, προκειμένου να ανοικοδο­μηθεί ο κόσμος σε οικονομικό επίπεδο, ενιαία, είναι χαρακτη­ριστικό της παράδοσης του ιταλικού λαού και της ιταλικής ι­στορίας, όχι για να κυριαρχήσουμε ηγεμονικά πάνω του και να ιδιοποιηθούμε τον καρπό της εργασίας άλλου, αλλά για να υ­πάρξουμε και ν’ αναπτυχθούμε ακριβώς σαν ιταλικός λαός: μπορεί ν’ αποδειχτεί ότι ο Καίσαρας είναι η πρώτη αρχή αυτής της παράδοσης. Ο γαλλικού τύπου εθνικισμός είναι ένα ανα­χρονιστικό περίττωμα στην ιταλική ιστορία, που ταιριάζει σ’ όσους έχουν στραμμένο το κεφάλι προς τα πίσω, όπως οι κολα­σμένοι του Δάντη. Η «αποστολή» του ιταλικού λαού είναι το να πάρει τ’ απάνω του ο ρωμαϊκός και μεσαιωνικός κοσμοπολιτι­σμός, αλλά στην πιο σύγχρονη και προχωρημένη μορφή του. Να ’ναι και έθνος προλεταριακό, όπως ήθελε να πιστεύει ο Πά-

116

σκολι· προλεταριακό σαν έθνος επειδή υπήρξε ο εφεδρικός στρατός των ξένων καπιταλιστών, επειδή δίδαξε την τέχνη σ’ όλο τον κόσμο ακόμα και στους σκλαβωμένους λαούς. Ακριβώς γι’ αυτό πρέπει να καταταχθεί στο σύγχρονο μέτωπο του αγώνα για την αναδιοργάνωση του κόσμου κι όχι μόνο της Ιταλίας, που έχει συμβάλει στη δημιουργία του με την εργασία του, κλπ. κλπ.

Εισαγωγικά κριτήρια. Η ιστορία σαν εθνική «βιογρα­φία».

Αυτός ο τρόπος γραφής της ιστορίας αρχίζει με τη γέννηση του εθνικού συναισθήματος και είναι ένα πολιτικό εργαλείο προκειμένου να συντονιστούν και να σταθεροποιηθούν στις πο­λυπληθείς μάζες τα στοιχεία που συνιστούν ακριβώς το εθνικό συναίσθημα.

1) Προϋποτίθεται ότι αυτό που είναι κοινός πόθος, υπήρχε πάντα και δεν μπορούσε να πιστοποιηθεί και να εκδηλωθεί α­νοιχτά λόγω της παρέμβασης εξωτερικών δυνάμεων ή επειδή οι εσώτατες αρετές βρίσκονταν «εν υπνώσει»· 2) δημιούργησε ευ­νοϊκές συνθήκες για την ελαιογραφική1 λαϊκή ιστορία· η Ιταλία έρχεται πραγματικά στη σκέψη μας σαν κάτι το αφηρημένο και συγκεκριμένο (πολύ συγκεκριμένο) ταυτόχρονα, σαν την όμορ­φη σοβαρή γυναίκα των λαϊκών ελαιογραφιών, που επηρεά­ζουν περισσότερο απ’ όσο μπορεί κανείς να φανταστεί την ψυ­χολογία ορισμένων λαϊκών στρωμάτων, θετικά κι αρνητικά (αλ­λά πάντα με παράλογο τρόπο), σαν τη μητέρα της οποίας «γιοι» είναι οι Ιταλοί. Μ’ ένα πέρασμα που φαίνεται τραχύ και παράλογο, που έχει ωστόσο αναμφίβολα αποτελεσματικότητα, η βιογραφία της «μητέρας» μετασχηματίζεται στη συλλογική βιογραφία των «αγαθών υιών», σ’ αντιπαράθεση με τους εκφυ­λισμένους, αποπροσανατολισμένους κλπ γιους. Είναι κατανοη-

1. Oleografica: Έ χει και την έννοια του συνηθισμένου, του καθόλου πρωτότυπου, του χωρίς αξία.

117

ιό ότι ένας τέτοιος τρόπος γραφής και απαγγελίας της ιστορίας γεννήθηκε για λόγους πρακτικούς, προπαγανδιστικούς: γιατί όμως εξακολουθεί να υπάρχει σ’ αυτή την παράδοση;

Σήμερα αυτή η παρουσίαση της ιστορίας της Ιταλίας είναι διπλά αντιιστορική: 1) επειδή έρχεται σ’ αντίθεση με την πραγ­ματικότητα· 2) επειδή στέκεται εμπόδιο στο ν’ αξιολογηθεί α­νάλογα η προσπάθεια που επιτελέστηκε από τους ανθρώπους του Ριζορτζιμέντο σμικρύνοντας την εντύπωση και την ιδιομορ­φία της, προσπάθεια που δεν στράφηκε μόνο ενάντια στους εξωτερικούς εχθρούς, αλλά ιδιαίτερα ενάντια στις συντηρητι­κές εσωτερικές δυνάμεις που ήταν αντίθετες στην ενοποίηση.

Για να γίνουν κατανοητοί οι «διαπαιδαγωγικοί» λόγοι αυτής της μορφής ιστορίας, ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση μπορεί να φανεί χρήσιμος ο παραλληλισμός με τη γαλλική κατάσταση την ίδια εποχή κατά την οποία έλαβε χώρα το Ριζορτζιμέντο. Ο Ναπολέοντας ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας των Γάλλων κι όχι της Γαλλίας, έτσι κι ο Λουδοβίκος Φίλιππος, βασιλιάς των Γάλλων. Η ονομασία έχει ένα βαθύ εθνικό-λαϊκό χαρακτήρα και δηλώνει μια καθαρή τομή με την εποχή του πατριαρχικού κράτους, δίνει μεγαλύτερη σπουδαιότητα στους ανθρώπους απ’ ό,τι στην επικράτεια. Έτσι η «Μαριάννα» μπορεί να τραγου­διέται στη Γαλλία από τους πιο ένθερμους πατριώτες, ενώ στην Ιταλία το να κάνεις γελοιογραφία τη στιλιζαρισμένη φιγούρα της Ιταλίας θα σήμαινε χωρίς άλλο ότι είσαι αντιπατριώτης, όπως αντιπατριώτες ήταν οι σανφεντιστές και οι ιησουίτες πριν και μετά από το 1870.

Μία απόρροια των διάφορων «θεωριών» σχετικών με το ιτα­λικό Ριζορτζιμέντο είναι αυτός ο ιδιαίτερος σεχταρισμός που χαρακτηρίζει την ιταλική νοοτροπία και που εκδηλώνεται με μια κάποια μανία καταδίωξης, του να πιστεύεις ότι ποτέ δεν σε έκριναν σωστά κι ότι σε κακομεταχειρίζονται, του να πιστεύεις ότι είσαι το θύμα διεθνών συνωμοσιών, ότι έχεις ξεχωριστά ιστορικά δικαιώματα που παραγνωρίζονται και καταπατούνται κλπ. Αυτή η νοοτροπία είναι διάχυτη είτε στα δημοκρατικά ρεύματα ματσινικής καταγωγής είτε στα συντηρητικά εκείνα τα νεογουελφικής και τζομπερτικής καταγωγής και είναι συνδεδε-

118

μένη με την ιδέα μιας εθνικής «αποοτολής», νεφελώδικα ευ­νοούμενης και μυστηριωδώς θεωρούμενης- εν πάση περιπτώσει αποκρυσταλλώνεται σε γαλλοφοβία, μια και φαίνεται πως η Γαλλία ήταν αυτή που απέσπασε από την Ιταλία τα πολιτικά πρωτοτόκια της κληρονομιάς της Ρώμης. Στην περίοδο του Ρι- ζορτζιμέντο, η πάλη ενάντια στην Αυστρία μετρίασε αυτό το συναίσθημα, αλλά σήμερα, μετά τον αφανισμό της αυστριακής Αυτοκρατορίας, αυτό πήρε τ’ απάνω του κι είναι ακόμα έντονο λόγω των ζητημάτων της Βαλκανικής, τα οποία θεωρούνται σαν μια αντανάκλαση της γαλλικής εχθρότητας.

Κατά τη διαμόρφωση του ενιαίου ιταλικού Κράτους «κληρο- δοτήθηκαν» όλες οι πολιτικές-πολιτιστικές λειτουργίες που α­ναπτύχτηκαν από τα επιμέρους προηγούμενα κρατίδια ή πρό­κειται, απ’ αυτή την άποψη, για μια σκέτη ήττα; Δηλαδή η διε­θνής θέση που ήρθε να καταλάβει το νέο Κράτος προσέλαβε τις επιμέρους ιδιαίτερες θέσεις των προηγούμενων περιφερειακών Κρατών, ή, δίπλα σ’ αυτό που κερδήθηκε, υπήρξε και κάτι που χάθηκε; Και οι απώλειες είχαν συνέπειες στα χρόνια της ε­νιαίας ζωής από το ’61 ως το 1914; Το ζήτημα δεν είναι μάλλον αμελητέο.

Είναι προφανές, για παράδειγμα, ότι άλλη ήταν η σχέση α­πέναντι στη Γαλλία του Πιεμόντε μαζί με τη Σαβοΐα και άλλη της Ιταλίας χωρίς τη Σαβοΐα και τη Νίτσα- αυτό λέγεται και για την Ελβετία και για τη θέση της Γενεύης. Το ίδιο ισχύει και για το βασίλειο της Νάπολης: η επίδραση του Ναπολιτάνου στην ανατολική Μεσόγειο, οι σχέσεις με τη Ρωσία και με την Αγγλία, δεν μπορούσαν να ’ναι εκείνες της Ιταλίας. Ό ,τι μπορούσε να ’ναι επιτρεπτό σ’ ένα Κράτος σαν το Βουρβωνικό, ελάχιστης στρατιωτικής δυναμικότητας και σχετικά μικρό, δεν μπορούσε να ’ναι επιτρεπτό στο νέο ιταλικό Κράτος. Ωστόσο φαίνεται να είναι μεγάλη υπερβολή, αυτά τα τελευταία χρόνια, η άποψη για την επίδραση της Νάπολης στην Ανατολή και αυτό για διάφο­ρους λόγους (για ν’ ανακαλυφθούν ιστορικά προηγούμενα της σημερινής πολιτικής, αλλά και για ν’ αποκατασταθούν οι Βουρ- βώνοι της Νάπολης). Για το Κράτος της Εκκλησίας το ζήτημα είναι πιο πολύπλοκο. Αλλά και η ιταλική Βενετία κληρονόμησε

119

το ρόλο που είχε η αυστριακή Βενετία ή αυτός ο ρόλος πέρασε ολοκληρωτικά στην Τεργέστη; Κατά πόσο η στάση των αγγλι­κών κυβερνήσεων απέναντι στο πρόβλημα της ενοποίησης της Ιταλίας ήταν καθορισμένη, πέρα από το ρόλο της Αυστρίας στην Ευρώπη (ισορροπία απέναντι στη Γαλλία και τη Ρωσία) κι από τις σχέσεις μεταξύ της Νάπολης και της Ρωσίας στη Μεσό­γειο; Και κατά πόσο η αντίθεση της Ρωσίας στην αποικιακή ιταλική πολιτική (ενάντια στην Αβησσυνία) καθορίστηκε από τη διαμόρφωση του νέου ιταλικού Κράτους και από την εξάρ­τησή του από την Αγγλία;

Το πρόβλημα της πολιτικής καθοδήγησης κατά τη δια­μόρφωση και την ανάπτυξη του έθνους και τον σύγχρο­

νον Κράτονς στην Ιταλία.

Όλο το πρόβλημα της διασύνδεσης μεταξύ των διαφόρων πολιτικών ρευμάτων του Ριζορτζιμέντο, δηλαδή των αμοιβαίων σχέσεών τους και των σχέσεων τους με τις ομογενείς ή υποτε­λείς κοινωνικές ομάδες που υπήρχαν στα διάφορα ιστορικά διαμερίσματα (ή τομείς) της εθνικής επικράτειας ανάγεται σ’ αυτό το δεδομένο του θεμελιώδους γεγονότος· οι μετριοπαθείς αντιπροσώπευαν μια σχετικά ομοιογενή κοινωνική ομάδα, γι’ αυτό η καθοδήγησή τους υπέστη σχετικά περιορισμένες ταλα- ντεύσεις (κι εν πάση περιπτώσει σύμφωνα με μια οργανικά προοδευτική γραμμή ανάπτυξης) ενώ το λεγόμενο Κόμμα της Δράσης δεν στηριζόταν σε καμιά ειδικά ιστορική τάξη και οι ταλαντεύσεις που υπέστη από τα καθοδηγητικά του όργανα συ- ντίθονταν σε τελευταία ανάλυση σύμφωνα με τα συμφέροντα των μετριοπαθών· ιστορικά, δηλαδή, το Κόμμα της Δράσης κα­θοδηγούνταν από τους μετριοπαθείς: η διαπίστωση που αποδί­δεται στον Βίκτωρα Εμμανουήλ II ότι «είχε στην τσέπη» το Κόμμα της Δράσης, ή κάτι παρόμοιο είναι στην πραγματικότη­τα ακριβώς κι όχι μόνο λόγω των προσωπικών επαφών του Βα­σιλιά με τον Γκαριμπάλντι, αλλά και για το ότι το Κόμμα της Δράσης καθοδηγούνταν «έμμεσα» από τον Καβούρ και τον Βα­σιλιά.

120

Το μεθοδολογικό κριτήριο πάνω στο οποίο πρέπει να βασί­σουμε την αρμόζουσα έρευνα είναι το εξής: ότι η υπεροχή μιας κοινωνικής ομάδας εκδηλώνεται με δυο τρόπους, σαν «κυριαρ­χία» και σαν «πνευματική και ηθική» καθοδήγηση. Μια κοινω­νική ομάδα κυριαρχεί των αντιπάλων ομάδων τις οποίες προ­σπαθεί να «διαλύσει» ή να υποτάξει ακόμα και μ’ ένοπλη δύνα­μη και καθοδηγεί τις συγγενείς και συμμαχικές ομάδες. Μια κοινωνική ομάδα μπορεί και μάλιστα πρέπει να είναι καθοδη- γήτρια ήδη πριν από την κατάληψη της κυβερνητικής εξουσίας (κι αυτή είναι μία από τις κύριες συνθήκες για την ίδια την κατάληψη της εξουσίας)· κατόπιν, κατά την άσκηση της εξου­σίας ακόμα κι αν την κρατά γερά στα χέρια της, γίνεται κυρίαρ­χη αλλά πρέπει να συνεχίσει να είναι και «καθοδηγήτρια». Οι μετριοπαθείς θα συνεχίσουν να καθοδηγούν το Κόμμα της Δράσης και μετά από το 1870 και το 1876· κι ο λεγόμενος «μετα­σχηματισμός» δεν ήταν παρά η κοινοβουλευτική έκφραση αυτής της πνευματικής, ηθικής και πολιτικής ηγεμονικής πράξης. Μπορεί μάλιστα να ειπωθεί ότι ολόκληρη η ζωή του ιταλικού κράτους από το 1848 κι έπειτα χαρακτηρίζεται από μετασχημα­τισμό, δηλαδή από την επεξεργασία μιας όλο και πιο πλατιάς ηγετικής τάξης στα πλαίσια που καθόρισαν οι μετριοπαθείς με­τά το 1848 και την κατάρρευση των νεογουελφικών και φεντε- ραλιστικών ουτοπιών, με τη βαθμιαία αλλά συνεχή απορρόφη­ση που επιτεύχθηκε με μεθόδους διαφορετικές ως προς την α- ποτελεσματικότητά τους, των δραστήριων στοιχείων που βγή­καν από τις σύμμαχες ομάδες, αλλά και από τις αντιμαχόμενες οι οποίες φαίνονταν σαν άσπονδα εχθρικές. Μ’ αυτή την έννοια η πολιτική καθοδήγηση έγινε μια όψη της λειτουργίας της κυ­ριαρχίας, στο βαθμό που η απορρόφηση των élites από τις ε­χθρικές δυνάμεις οδήγησε στον αποκεφαλισμό και στον αφανι- σμό τους συχνά για μια πολύ μακριά περίοδο. Από την πολιτι­κή των μετριοπαθών φαίνεται ξεκάθαρα τι μπορεί και τι πρέπει να είναι μια ηγεμονική δραστηριότητα πριν ακόμα από τον ερ­χομό στην εξουσία κι ότι δε χρειάζεται να παίρνει κανείς υπ’ όψη του μονάχα την υλική δύναμη που δίνει η εξουσία προκει- μένου ν’ ασκήσει μιαν αποτελεσματική καθοδήγηση: η έξοχη ακριβώς λύση αυτών των προβλημάτων κατέστησε εφικτό το

121

Ριζορτζιμέντο μέσα στις μορφές και στα όρια που αυτό πραγ- ματοποιήθηκε, χωρίς «τρόμο», σαν «επανάσταση χωρίς επανά­σταση», ή σαν «παθητική επανάσταση» για να μεταχειριστούμε μια έκφραση του Κουόκο με μια έννοια κάπως διαφορετική από εκείνη που ο Κουόκο ήθελε να της δώσει.

Με ποιες μορφές και με ποια μέσα θα καταφέρουν οι μετριο­παθείς να σταθεροποιήσουν το apparatus (τον μηχανισμό) της πνευματικής, ηθικής και πολιτικής τους ηγεμονίας; Με μορφές και μέσα που μπορούν ν’ αποκληθούν «φιλελεύθερα», δηλαδή μέσω της ατομικής, «μοριακής», «ιδιωτικής» πρωτοβουλίας (δηλαδή όχι μέσα από ένα επεξεργασμένο και συγκροτημένο κομματικό πρόγραμμα ανάλογο του επιπέδου που προηγείται της πρακτικής και οργανωμένης δράσης). Εξάλλου, αυτό ήταν «φυσιολογικό», δοσμένης της δομής και του ρόλου των κοινω­νικών ομάδων που εκπροσωπούνταν από τους μετριοπαθείς, οι οποίοι ήσαν η καθοδήγησή τους, οι διανοούμενοι δηλαδή - ορ­γανικά εννοούμενοι.

Για το Κόμμα της Δράσης το πρόβλημα έμπαινε με διαφορε­τικό τρόπο και διαφορετικά οργανωτικά συστήματα έπρεπε να είχαν χρησιμοποιηθεί. Οι μετριοπαθείς ήταν διανοούμενοι ήδη «συρρικνωμένοι» φυσικά από την οργανικότητα των σχέσεών τους με τις κοινωνικές ομάδες, των οποίων ήσαν εκφραστές (στο πρόσωπο πολλών απ’ αυτούς ταυτιζόταν ο εκπρόσωπος με τον εκπροσωπούμενο, δηλαδή οι μετριοπαθείς ήσαν μια πραγ­ματική πρωτοπορία, λειτουργώντας οργανικά στις ανώτερες τάξεις, αφού και οι ίδιοι ανήκαν στις ανώτερες τάξεις όσον αφορά στο οικονομικό επίπεδο: ήταν διανοούμενοι και πολιτι­κοί οργανωτές και συγχρόνως κεφαλές επιχειρήσεων, μεγάλοι αγροκαλλιεργητές ή διαχειριστές μεγάλων κτημάτων, εμπορικοί και βιομηχανικοί επιχειρηματίες, κλπ). Δοσμένης αυτής της συρρίκνωσης ή της οργανικής συγκεντροποίησης, οι μετριοπα­θείς εξασκούσαν μιαν ισχυρή έλξη, «αυθόρμητα», σ’ όλους τους διανοούμενους κάθε επιπέδου που υπήρχαν στην χερσόνησο σε «διάχυτη», «μοριακή» κατάσταση, λόγω της αναγκαιότητας - στοιχειωδώς, έστω, ικανοποιούμενης - εκπαίδευσης και διοίκη­σης. Ας τονιστεί σ’ αυτό το σημείο η μεθοδολογική σταθερότη­τα ενός κριτηρίου ιστορικοπολιτικής έρευνας: δεν υπάρχει μια

122

ανεξάρτητη τάξη των διανοουμένων, αλλά, κάθε κοινωνική ο­μάδα έχει ένα δικό της - ή τείνει να το διαμορφώσει - στρώμα διανοουμένων· ωστόσο, οι διανοούμενοι της ιστορικά (ή στην πραγματικότητα) προοδευτικής τάξης, στις δοσμένες συνθήκες, ασκούν μια τόσο μεγάλη ελκτική δύναμη που καταλήγουν σε τελευταία ανάλυση, να υποτάξουν τους διανοούμενους των άλ­λων κοινωνικών ομάδων οπότε και να δημιουργήσουν ένα σύ­στημα αλληλεγγύης ανάμεσα σ’ όλους τους διανοούμενους με δεσμούς ψυχολογικού είδους (ματαιοδοξία, κλπ) και συχνά κά- στας (τεχνικο-νομικούς, συντεχνιακούς κλπ). Αυτό το γεγονός επαληθεύεται «αυθόρμητα» στις ιστορικές περιόδους κατά τις οποίες η δοσμένη κοινωνική ομάδα είναι πραγματικά προοδευ­τική συντείνει δηλαδή στην αληθινή πρόοδο ολόκληρης της κοι­νωνίας, ικανοποιώντας όχι μόνο τις δικές της υπαρξιακές ανά­γκες, αλλά διευρύνοντας συνεχώς τα πλαίσιά της μέσα από τη συνεχή κατάκτηση νέων σφαιρών οικονομικο-παραγωγικής δραστηριότητας. Μόλις η κυρίαρχη κοινωνική ομάδα εξαντλή­σει τα περιθώρια λειτουργίας της, το ιδεολογικό μπλοκ τραβάει για τη συντριβή του, οπότε ο «αυθορμητισμός» μπορεί ν’ αντι- κατασταθεί από τον «καταναγκασμό» σε μορφές όλο και λιγότε- ρο καλυμμένες κι έμμεσες, μέχρι τα αληθινά και χαρακτηριστι­κά αστυνομικά μέτρα και μέχρι τα πραξικοπήματα.

Το Κόμμα της Δράσης όχι μόνο δεν μπορούσε να έχει - δο­σμένης της φύσης του - μια παρόμοια ελκτική δύναμη, αλλά κι ελκόταν κι επηρεαζόταν αυτό το ίδιο είτε λόγω της ατμόσφαι­ρας απειλής (πανικός ενός ’93 όλο τρομοκρατία, ενισχυμένος από τα γαλλικά γεγονότα του ’48-’49) που το κατέστησε διατα­κτικό ως προς το να δεχτεί στο πρόγραμμά του ορισμένες λαϊ­κές διεκδικήσεις (π.χ. την αγροτική μεταρρύθμιση) είτε επειδή μερικές από τις μεγαλύτερες προσωπικότητές του (Γκαριμπάλ- ντι) ήταν - έστω και κατά διαλείμματα (με ταλαντεύσεις) - σε προσωπική σχέση υποταγής ως προς τους ηγέτες των μετριοπα­θών. Επειδή το Κόμμα της Δράσης είχε μετατραπεί σε μιαν αυτόνομη δύναμη και, σε τελευταία ανάλυση, κατάφερε τουλά­χιστο να προσδώσει στο κίνημα του Ριζορτζιμέντο ένα χαρα­κτήρα περισσότερο εμφανώς λαϊκό και δημοκρατικό (περισσό­τερο σ’ αυτό δεν μπορούσε ίσως να προσθέσει, δοσμένων των

123

θεμελιακών όρων του ίδιου του κινήματος), έπρεπε ν’ αντιτάξει στην «εμπειρική» δραστηριότητα των μετριοπαθών (που ήταν τρόπος του λέγειν εμπειρική, αφού αντιστοιχούσε τέλεια προς τον στόχο) ένα οργανικό κυβερνητικό πρόγραμμα που ν’ αντα­νακλά τις βασικές διεκδικήσεις των λαϊκών μαζών και πρώτα πρώτα των αγροτών: στην «αυθόρμητη» έλξη που ασκούνταν από τους μετριοπαθείς θα ’πρεπε ν’ αντιπαραθέσει μιαν αντί­σταση και μιαν αντεπίθεση «οργανωμένες» σύμφωνα μ' ένα σχέδιο.

Σαν τυπικό παράδειγμα της αυθόρμητης έλξης των μετριοπα­θών ας θυμηθούμε τη διαμόρφωση και την ανάπτυξη του «Κα­θολικού Φιλελεύθερου» κινήματος, το οποίο τόσο πολύ εντυ­πώσιασε το Παπάτο και εν μέρει κατόρθωσε να το παραλύσει, διαφθείροντάς το, προτρέποντας σε πρώτο στάδιο πολύ προς τ’ αριστερά - με τις φιλελευθερίζουσες εκδηλώσεις του Πίου IX - και ύστερα εξωθώντας το σε μια δεξιότερη θέση από 'κείνη που θα μπορούσε να καταλάβει και ορίζοντάς του αποφασιστικά την απομόνωση στη χερσόνησο και στην Ευρώπη. Το Παπάτο απέδειξε με τον καιρό ότι είχε μάθει το μάθημα κι ότι ήξερε τον τελευταίο καιρό να κάνει λαμπρούς χειρισμούς: ο μοντερνισμός αρχικά και ο λαϊκισμός αργότερα ήταν κινήματα παρόμοια μ’ εκείνο το Καθολικό φιλελεύθερο κίνημα του Ριζορτζιμέντο, ο- φειλόμενα ως επί το πλείστον στην αυθόρμητη ελκτική δύναμη που ασκούσε ο σύγχρονος ιστορικισμός των λαϊκών διανοουμέ­νων των ανωτέρων τάξεων από τη μια μεριά κι από την άλλη στην εφαρμογή του κινήματος της φιλοσοφίας της πράξης. Το Παπάτο έπληξε τον μοντερνισμό σαν προσπάθεια για την με­ταρρύθμιση της Εκκλησίας και της Καθολικής θρησκείας, ανέ­πτυξε ωστόσο τον λαϊκισμό- δηλαδή την οικονομικο-κοινωνική βάση του μοντερνισμού και σήμερα με τον Πίο XI τον κάνει μοχλό της παγκόσμιας πολιτικής του.

Αντίθετα απ’ το Κόμμα της Δράσης, έλειπε, χωρίς άλλο, ένα συγκεκριμένο κυβερνητικό πρόγραμμα. Αυτό, στην ουσία, υ­πήρξε πάντα, πάνω απ’ όλα, ένας οργανισμός αγκιτάτσιας και προπαγάνδας στην υπηρεσία των μετριοπαθών. Οι εσωτερικές διαφωνίες και συγκρούσεις του Κόμματος της Δράσης, οι φο­βερές ύβρεις που προκάλεσε ο Ματσίνι ενάντια στο πρόσωπό

124

του και τη δραστηριότητά του εκ μέρους των πιο ρωμαλέων ανθρώπων της δράσης (Γκαριμπάλντι, Φελίτσε Ορσίνι, κλπ.), προσδιορίζονταν από την έλλειψη μιας σταθερής πολιτικής κα­τεύθυνσης. Οι εσωτερικές πολιτικές υπήρξαν κατά μεγάλο μέ­ρος τόσο αφηρημίνες όσο αφηρημένο ήταν το κήρυγμα του Μα- τσίνι, απ’ αυτές, όμως, θα μπορούσαν να εξαχθούν χρήσιμες ιστορικές ενδείξεις (και ισχύουν για όλα τα κείμενα του Πισα- κάνε, ο οποίος, κατά τ’ άλλα, έκανε ανεπανόρθωτα πολιτικά και στρατιωτικά λάθη, όπως η εναντίωση προς τη στρατιωτική δικτατορία του Γκαριμπάλντι στην Ρωμαϊκή Δημοκρατία). Το Κόμμα της Δράσης ήταν διαποτισμένο από τη ρητορική παρά­δοση της ιταλικής φιλολογίας: συνέχεε την υπάρχουσα στη χερ­σόνησο πολιτιστική ενότητα - περιορισμένη ωστόσο σ’ ένα ολι­γάριθμο στρώμα του πληθυσμού και μολυσμένη από τον κοσμο­πολιτισμό του Βατικανού - με την πολιτική κι εδαφική ενότητα των πλατιών λαϊκών μαζών που ήσαν ξένες προς εκείνη την πολιτιστική παράδοση κι αδιαφορούσαν γι’ αυτήν αφού δεν ή­ξεραν καν την ύπαρξή της. Μπορούμε να συγκρίνουμε τους Γιακωβίνους με το Κόμμα της Δράσης. Οι Γιακωβίνοι πάλεψαν σθεναρά για να εξασφαλίσουν σύνδεση μεταξύ πόλης και υπαί­θρου και ο αγώνας τους απέβη νικηφόρος. Η ήττα τους σαν κόμμα συγκεκριμένο οφειλόταν στο γεγονός ότι ως ένα ορισμέ­νο σημείο συγκρούστηκαν με τις ανάγκες των εργατών του Πα­ρισιού, αλλ’ αυτοί (οι γιακωβίνοι σ.τ.μ.) βρήκαν στην πραγμα­τικότητα τη συνέχειά τους σ’ άλλη μορφή, στον Ναπολέοντα και σήμερα, εξαιρετικά αξιολύπητα, στους ριζοσπάστες σοσιαλι­στές τον Εριό και Νταλαντιέ1.

Στη γαλλική πολιτική φιλολογία η αναγκαιότητα της σύνδε­

1. Το κόμμα των ριζοοπαστών-σοσιαλιστών υπήρξε ο πιο σημαντικός πολιτικός σχηματισμός την περίοδο ανάμεσα στους δύο πολέμους στη Γαλλία. Ο Εριό (1872-1957) και ο Νταλαντιέ (1884-1975) ήταν στην ηγεσία του κόμματος με μεγάλο κύρος και αρκετές φορές αναδείχθηκαν πρωθυπουργοί. Ο Εριό με πολύ προχωρημένες θέσεις κατάφερε, το 1936 με τον Λέον Μπλουμ από τους σοσιαλιστές και τον Μωρίς Τορέζ από τους κομμουνιστές, να συγκροτήσει το λαϊκό μέτωπο.

125

σης της πόλης (Παρίσι) με την επαρχία υπήρξε ανέκαθεν πολύ επιθυμητή κι έντονα εκδηλούμενη, αρκεί να υπενθυμίσουμε τη σειρά των μυθιστορημάτων του Ευγένιου Συ, που είναι πολύ διαδεδομένα ακόμα και στην Ιταλία (ο Φογκατσάρο στον Μι­κρό Αρχαίο Κόσμο δείχνει πώς ο Φράνκο Μαϊρόνι άρπαξε πα­ράνομα από την Ελβετία τα τεύχη των Μυστηρίων του Λαού, τα οποία κάηκαν από χέρι δήμιου σε μερικές ευρωπαϊκές πό­λεις, π.χ. στη Βιέννη) και που επιμένουν ιδιαίτερα σταθερά στην αναγκαιότητα του να κατακτηθούν οι χωρικοί και να συν­δεθούν με το Παρίσι’ και ο Συ υπήρξε ο λαϊκός μυθιστοριογρά- φος της γιακωβίνικης πολιτικής παράδοσης κι ένα «παλαίτυπο» του Εριό και του Νταλαντιέ από πολλές απόψεις (ναπολεό­ντειος θρύλος, αντικληρισμός και αντιησουιτισμός, μικροαστι­κός ρεφορμισμός, σωφρονιστικές θεωρίες, κλπ).

Είναι αλήθεια ότι το Κόμμα της Δράσης υπήρξε ανέκαθεν εννοείται, αντιγαλλικό λόγω της Ματσινιακής ιδεολογίας (6λ. στην «Critica», έτος 1929, σελ. 223 κ.ε., το δοκίμιο του Ομοντέο για τον Γάλλο Πριμάτο και την ιταλική πρωτοβουλία) είχε ω­στόσο την παράδοση στην ιστορία της χερσονήσου για ν’ ανα­τρέχει και να επανασυνδέεται μ’ αυτήν. Η ιστορία των Κοινο­τήτων είναι πλούσια από σχετικές εμπειρίες: η νιόβγαλτη αστι­κή τάξη αναζητεί συμμάχους ανάμεσα στους χωρικούς ενάντια στην Αυτοκρατορία κι ενάντια στον τοπικό φεουδαρχισμό (το ζήτημα, είναι αλήθεια, περιπλέκεται από την πάλη μεταξύ α­στών κι ευγενών, μ’ αφορμή τον ανταγωνισμό τους για εργατι­κά χέρια σε συμφέρουσα τιμή' οι αστοί χρειάζονται πληθώρα εργατικών χεριών και αυτά μπορούσαν να δοθούν μονάχα από τις αγροτικές μάζες - οι ευγενείς όμως θέλουν τους χωρικούς δεμένους με τη γη■ φυγή, λοιπόν, των χωρικών στην πόλη όπου οι ευγενείς δεν μπορούσαν να τους πιάσουν. Εν πάση περιπτώ- σει, ακόμα και υπό διαφορετικές συνθήκες, φαίνεται, κατά την ανάπτυξη του κοινοτικού πολιτισμού, η λειτουργία της πόλης σαν διοικητικό στοιχείο, της πόλης που βαθαίνει τις εσωτερικές συγκρούσεις της επαρχίας και αυτό της χρησιμεύει σαν πολι- τικο-στρατιωτικό όργανο για να καταπολεμήσει το φεουδαρχι- σμό). Αλλά ο πιο κλασικός δάσκαλος της τέχνης της πολιτικής για τις κυρίαρχες ιταλικές ομάδες, ο Μακιαβέλι, είχε και αυτός

126

θέσει το πρόβλημα, με τους όρους φυσικά και τις προκαταλή­ψεις της εποχής του- στα πολιτικο-στρατιωτικά κείμενα του Μακιαβέλι διακρίνεται αρκετά καθαρά η αναγκαιότητα οργανι­κής υποταγής των λαϊκών μαζών στις άρχουσες τάξεις προκει- μένου να δημιουργηθεί μια εθνική αστυνομία ικανή να εξαλεί­ψει τις τυχοδιωκτικές ομάδες. Μ’ αυτή τη γνώμη του Μακιαβέλι πρέπει ίσως να συμφωνεί ο Κάρλο Πισακάνε, για τον οποίο το πρόβλημα της ικανοποίησης των λαϊκών διεκδικήσεων (αφού θα έχουν υποκινηθεί μέσω της προπαγάνδας) αντιμετωπίζεται προφανώς από στρατιωτική άποψη. Αναφορικά με τον Πισα- κάνε, χρειάζονται ανάλυση μερικές αντινομίες της αντίληψής του: ο Πισακάνε, ευγενής από τη Νάπολη, κατάφερε να κυριευ- θεί από μια σειρά πολιτικο-στρατιωτικών αντιλήψεων που εί­χαν πέραση λόγω των πολεμικών εμπειριών της γαλλικής Επα­νάστασης και του Ναπολέοντα, οι οποίες μεταφυτεύτηκαν στη Νάπολη κατά τις περιόδους Βασιλείας του Τζουζέπε Μπονα- πάρτε και του Τζοακίνο Μουράτ, ιδιαίτερα, όμως, λόγω της άμεσης εμπειρίας των ναπολιτάνων αξιωματικών που είχαν πο­λεμήσει με τον Ναπολέοντα. (Στο μνημόνιο του Καντόρνα, που έγινε από τον Μ.Μισιρόλι στη «Nuova Antologia» (1η Μαρτίου 1929) τονίζεται η σπουδαιότητα που είχε μια τέτοια εμπειρία και η ναπολιτάνικη στρατιωτική παράδοση, μέσω του Πιανέλ, π.χ., όσον αφορά στην αναδιοργάνωση του ιταλικού στρατού μετά το 1870). Ο Πισακάνε κατανόησε ότι χωρίς μια δημοκρα­τική πολιτική δεν μπορούν να υπάρχουν εθνικοί στρατοί με υ­ποχρεωτική στρατολογία, είναι όμως ανεξήγητη η αποστροφή του για τη στρατηγική του Γκαλιμπάλντι και η δυσπιστία του προς αυτόν έχει απέναντι στον Γκαριμπάλντι την ίδια υποτι­μητική στάση που είχαν τα Μεγάλα Κράτη του παλιού καθε­στώτος απέναντι στον Ναπολέοντα.

Η προσωπικότητα που πρέπει να ερευνηθεί περισσότερο σχε­τικά μ’ αυτά τα προβλήματα του Ριζορτζιμέντο είναι ο Τζουζέ­πε Φεράρι, όχι όμως τόσο στα μεγάλα λεγόμενα έργα του, αλη­θινά μπερδεμένα και ασαφή σχεδιάσματα, όσο στα πρόχειρα φυλλάδια και στην αλληλογραφία. Ο Φεράρι, λοιπόν, ήταν ως επί το πλείστον, εκτός της συγκεκριμένης ιταλικής πραγματικό­τητας: είχε πολύ γαλλοποιηθεί. Συχνά οι κρίσεις του δείχνουν

127

πιο οξείες απ’ όσο πραγματικά είναι, γιατί προσάρμοζε στην Ιταλία σχήματα γαλλικά, τα οποία αντιπροσώπευαν πολύ πιο εξελιγμένες καταστάσεις από ’κείνες της Ιταλίας. Μπορούμε να πούμε ότι ο Φεράρι βρισκόταν, αναφορικά με την Ιταλία, στη θέση ενός «μεταγενέστερου» κι ότι η δική του ήταν, με μια ορι­σμένη έννοια, «μια κρίση ξέροντας το αποτέλεσμα». Ο πολιτι­κός, αντίθετα, έπρεπε να είναι ένας αποτελεσματικός και πραγ­ματικός εκτελεστής· ο Φεράρι δεν έβλεπε ότι μεταξύ της ιταλι­κής και γαλλικής κατάστασης έλειπε ένας ενδιάμεσος κρίκος κι ότι αυτός ακριβώς ο κρίκος έπρεπε να συνδεθεί για να περάσει κανείς στον επόμενο. Ο Φεράρι δεν ήξερε να «μεταφράζει» από γαλλικά σε ιταλικά κι έτσι η ίδια του η «οξυδέρκεια» έγινε στοι­χείο σύγχυσης, προκάλεσε καινούριες αιρέσεις και μικροσχο- λές, δεν σημάδεψε όμως το πραγματικό κίνημα.

Αν εξετάσουμε το πρόβλημα σε βάθος, γίνεται φανερό ότι, από πολλές απόψεις, η διαφορά μεταξύ πολλών ανθρώπων του Κόμματος της Δράσης και των μετριοπαθών αφορούσε περισ­σότερο το «ταμπεραμέντο» παρά τον οργανικά πολιτικό χαρα­κτήρα. Ο όρος «γιακωβίνος» έφτασε να προσλάβει δύο σημα­σίες: μία είναι η αντίστοιχη, χαρακτηριζόμενη ιστορικά, ενός ορισμένου κόμματος της γαλλικής Επανάστασης, που συνέλαβε την εξελικτική πορεία της ζωής στη Γαλλία μ’ ένα ορισμένο τρόπο, μ’ ένα ορισμένο πρόγραμμα, πάνω σε μια βάση ορισμέ­νων κοινωνικών δυνάμεων και που έκφρασε την κομματική και κυβερνητική του δράση με μια ορισμένη μέθοδο, η οποία χαρα­κτηριζόταν από μια υπερβολική ενεργητικότητα, αποφασιστι­κότητα και θάρρος, που εξαρτιόταν από τη φανατική πίστη στις αρετές και αυτού του προγράμματος και αυτής της μεθόδου. Στην γλώσσα της πολιτικής οι δύο όψεις του γιακωβινισμού διαχωρίστηκαν και αποκλήθηκε «γιακωβίνος» ο ενεργητικός, θαρραλέος και φανατικός πολιτικός άνδρας, γιατί είναι με φα­νατισμό πεπεισμένος για τις θαυματουργές αρετές των ιδεών του όποιες κι αν ήταν: σ’ αυτή την ερμηνεία κυριαρχούν τα καταστρεπτικά στοιχεία, που προκαλούνται από το μίσος ενά­ντια στους αντιπάλους και στους εχθρούς, περισσότερο από τα εποικοδομητικά στοιχεία, που προέρχονται από την ιδιοποίηση των διεκδικήσεων των λαϊκών μαζών* το σεχταρκττικό στοιχείο,

128

της μυστικής συνέλευσης, της μικρής ομάδας, του αχαλίνωτου ατομικισμού, περισσότερο από το εθνικό πολιτικό στοιχείο. 'Οταν λοιπόν, διαβάζει κανείς ότι ο Κρίσπι1 υπήρξε ένας για- κωβίνος, μ’ αυτή την υποδεέστερη σημασία θα πρέπει να εν­νοήσουμε τη διαπίστωση. Με το πρόγραμμά του ο Κρίσπι ή­ταν ένας γνήσιος κι απλός μετριοπαθής. Η πιο ευγενής γιακω- βίνικη «έμμονη ιδέα» του ήταν η πολιτική κι εδαφική ενότητα της χώρας. Αυτή η αρχή υπήρξε ανέκαθεν η πυξίδα προσανα­τολισμού του, όχι μόνο κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο, με τη στενή έννοια, αλλά και στην περίοδο που επακολούθησε, σχετικά με τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση. Άνθρωπος ε­ξαιρετικά παθιασμένος, μισούσε τους μετριοπαθείς σαν άτο­μα: έβλεπε στους μετριοπαθείς τους ανθρώπους της τελευ­ταίας ώρας, τους ήρωες της έκτης ημέρας, ανθρώπους που θα ’χαν συνθηκολογήσει με τα παλιά καθεστώτα αν γίνονταν συ­νταγματικά, άνθρωποι, σαν τους μετριοπαθείς της Τοσκάνης, που θα γραπώνονταν από τον χιτώνα του Αρχιδούκα για να μην τους ξεφύγει- δεν είχε και μεγάλη εμπιστοσύνη σε μια ενό­τητα φτιαγμένη από μη ενωτικούς. Γι’ αυτό το λόγο προσδένε- ται στη μοναρχία, την οποία θεωρεί αποφασιστικά ενωτική για λόγους δυναστικούς κι αγκαλιάζει την αρχή της ηγεμονίας του Πιεμόντε με μια ενεργητικότητα και μια παραφορά που δεν είχαν οι ίδιοι οι πιεμοντέζοι πολιτικοί. Ο Καβούρ είχε δη­λώσει ότι δε θα χρησιμοποιήσει στο Νότο καθεστώτα πολιορ­κίας: ο Κρίσπι, αντίθετα, σταθεροποιεί αμέσως το καθεστώς πολιορκίας και τα στρατοδικεία στη Σικελία μέσω του κινήμα­

1. Φ.Κρίσπι (1818-1901): Σικελός, από οικογένεια εμπόρων, αλβανι­κής καταγωγής συμμετείχε στην σικελική επανάσταση του 1848-49 και εγκαταλείποντας αρκετά σύντομα τις αυτονομιστικές του θέσεις προ­σχώρησε στην ενωτική υπόθεση. Ή ταν από τους οργανωτές της απο­στολής των Χιλίων και από τότε αποδέχθηκε με μεγάλη πίστη την λύση στην κατεύθυνση της μοναρχίας για το Ριζορτζιμέντο, όπου διέκρινε μια εγγύηση για την ένωση της Ιταλίας. Υπήρξε υπουργός εσωτερικών του Ντεπρέτις που τον διαδέχθηκε στην πρωθυπουργία μετά τον θάνα­τό του, από το 1887 έως το 1891 και από το 1893 έως το 18%.

129

τος των Φάσι1, κατηγορεί τους ηγέτες των Φάσι πως συνωμο­τούν με την Αγγλία προκειμένου ν’ αποσπαστεί η Σικελία (ψευ­τοσύμφωνο του Μπισακουίνο). Συνδέεται στενά με τους μεγα- λοκτηματίες της Σικελίας, γιατί είναι το πιο ενωτικό στρώμα από τον φόβο των αγροτικών διεκδικήσεων, την ίδια εποχή που γενικά η πολιτική τείνει προς την ενίσχυση της εκβιομηχάνισης στο Βορρά με τον πόλεμο των τιμών ενάντια στη Γαλλία και με τον τελωνειακό προστατευτισμό: ο Κρίσπι δε διστάζει να ρίξει το Νότο και τα νησιά σε μια φοβερή εμπορική κρίση για να ενισχύσει τη βιομηχανία που μπορούσε να δώσει στη χώρα μια πραγματική ανεξαρτησία και που θα διεύρυνε τα πλαίσια της κυρίαρχης κοινωνικής ομάδας· πρόκειται για την πολιτική της κατασκευής κατασκευαστή. Η κυβέρνηση της Δεξιάς από το ’61 μέχρι το ’76 είχε δειλά δημιουργήσει μονάχα τις γενικές εξωτε­ρικές συνθήκες για την οικονομική ανάπτυξη: συστηματοποίη- ση του κυβερνητικού μηχανισμού, δρόμους, σιδηροδρόμους, τηλέγραφους κι έφερε σε ισορροπία το δημόσιο ταμείο, το χρεωμένο λόγω των πολέμων του Ριζορτζιμέντο. Η Αριστερά προσπάθησε να επουλώσει το μίσος που είχε εγερθεί ανάμεσα στο λαό λόγω της μονόπλευρης φορολογίας της Δεξιάς, δεν κα- τάφερε όμως παρά το να γίνει μια βαλβίδα ασφαλείας: συνέχι­σε την πολιτική της Δεξιάς μ’ ανθρώπους και φρασεολογία της Αριστεράς. Ο Κρίσπι αντίθετα έδωσε μια πραγματική ώθηση στη νέα ιταλική κοινωνία, υπήρξε ο αντιπροσωπευτικός άντρας της νέας αστικής τάξης. Η μορφή του χαρακτηρίζεται ωστόσο από δυσαναλογία έργων και λόγων, καταπιέσεων και αντικει­μένου καταπίεσης, εργαλείου και ισχυρού χτυπήματος- διηύθυ- νε μια σκουριασμένη κολουμπρίνα σαν να ήταν ένα τμήμα σύγ­χρονου πυροβολικού. Η αποικιακή πολιτική του Κρίσπι είναι επίσης συνδεδεμένη με την έμμονη ιδέα του για ένωση (της Ιτα­λίας, σ.τ.μ.) και ως προς αυτό ήξερε να καταλαβαίνει την πολι­τική αφέλεια του Νότου- ο χωρικός του Νότου ήθελε γη και ο Κρίσπι που δεν ήθελε (ή δεν μπορούσε) να τους τη δώσει μέσα

1. Fasci: Εργατικές οργανώσεις στη Σικελία στο τέλος του περασμέ­νου αιώνα.

130

στην ίδια την Ιταλία, που δεν ήθελε να κάνει «οικονομικό για- κωβινισμό», απέβλεψε στο δέλεαρ της εκμετάλλευσης της αποι­κιακής γης. Ο ιμπεριαλισμός του Κρίσπι ήταν ένας παθιασμέ­νος ιμπεριαλισμός, ρητορικός, χωρίς καμιά οικονομικο-χρημα- τιστική βάση. Η καπιταλιστική Ευρώπη, πλούσια σε μέσα και έχοντας φτάσει σε σημείο τέτοιο όπου το ποσοστό κέρδους άρ­χιζε να δείχνει πτωτική τάση, είχε ανάγκη να διευρύνει την α­κτίνα επέκτασης των κερδοφόρων επενδύσεών της· έτσι δη- μιουργήθηκαν μετά το 1890 οι μεγάλες αποικιακές αυτοκρατο­ρίες. Η Ιταλία, όμως, ανώριμη ακόμα, όχι μόνο δε διέθετε κε­φάλαια προς εξαγωγή, αλλά έπρεπε κιόλας να προσφύγει στο εξωτερικό κεφάλαιο γι’ αυτές τις στενά δικές της ανάγκες. Έ ­λειπε λοιπόν, μια πραγματική ώθηση στον ιταλικό ιμπεριαλι­σμό και αυτήν αντικατέστησε το λαϊκό πάθος των αγροτών, τυ­φλά δεμένοι καθώς ήταν με την ιδιοκτησία της γης: επρόκειτο για μια αναγκαιότητα εσωτερικής πολιτικής που έπρεπε να διευθετηθεί, αναβάλλοντας τη λύση της επ’ αόριστο. Γι’ αυτό το λόγο η πολιτική του Κρίσπι βρήκε ενάντιους και τους ίδιους τους καπιταλιστές (του Βορρά) οι οποίοι θα προτιμούσαν να έβλεπαν να χρησιμοποιούνται στην Ιταλία τα τεράστια ποσά που ξοδεύονταν στην Αφρική· αλλά ο Κρίσπι ήταν δημοφιλής στο Νότο, γιατί είχε επινοήσει τον «μύθο» της εύκολης γης.

Ο Κρίσπι άφησε μια έντονη σφραγίδα σε μια μεγάλη ομάδα σικελών διανοουμένων (ειδικά, γιατί είχε επηρεάσει όλους τους ιταλούς διανοούμενους, δημιουργώντας τα πρώτα κύτταρα ε­νός εθνικού σοσιαλισμού που έμελλε ν’ αναπτυχτεί αργότερα ραγδαία)- δημιούργησε εκείνον το φανατισμό για την ενοποίη­ση της Ιταλίας, ο οποίος καθόρισε μια μόνιμη ατμόσφαιρα υπο­ψίας ενάντια σ’ ό,τι μπορούσε να μοιάζει με σεπαρατισμό. Αυ­τό, ωστόσο, δεν εμπόδισε (φυσικώ τω λόγω), ώστε, στα 1920, οι σικελοί μεγαλοκτηματίες να ενωθούν στο Παλέρμο και ν’ απαγ­γείλουν ένα ultimatum με τα όλα του ενάντια στην κυβέρνηση «της Ρώμης», επισείοντος την απειλή απόσπασης, όπως δεν ε­μπόδισε και τους ομοίους αυτών των μεγαλοκτηματιών να συ- νεχίσουν να διατηρούν την ισπανική υπηκοότητα και να προκα- λούν την διπλωματική παρέμβαση της κυβέρνησης της Μαδρί­της (περίπτωση του δούκα της Μπινόβα στα 1919) προκειμένου

131

να υπερασπίσει τα απειλούμενα, από την αγκιτάτσια των πρώην αγωνιζόμενων χωρικών, συμφέροντά τους. Η στάση των διαφόρων κοινωνικών ομάδων του Νότου από το ’19 μέχρι το ’26 εξυπηρετεί στο να φέρει στο φως και ν’ αποκαλύψει μερικές αδυναμίες της κατεχόμενης από την έμμονη ιδέα της ενοποίη­σης κατεύθυνση του Κρίσπι και να καταδείξει κάποιες επανορ­θώσεις που επέφερε ο Τζολίτι: λίγες στην πραγματικότητα, μια κι ο Τζολίτι παρέμεινε πιστός ουσιαστικά στα ίχνη του Κρίσπι - ο Τζολίτι αντικατέστησε το γιακωβίνικο ταμπεραμέντο του Κρίσπι με τη φιλοπονία και τη συνέχιση της γραφειοκρατίας- διατήρησε το «δέλεαρ της γης» στην αποικιακή πολιτική, στήρι­ξε όμως αυτή την πολιτική με μια στρατιωτική «αμυντική» αντί­ληψη και υπό τον όρο ότι έπρεπε να δημιουργήσει τις συνθήκες για την ελεύθερη επέκταση στο μέλλον. Το επεισόδιο του ulti­matum των σικελών μεγαλοκτηματιών του 1920 δεν είναι μεμο­νωμένο και θα μπορούσε να ερμηνευτεί διαφορετικά, με το προηγούμενο επεισόδιο των ανωτέρων τάξεων της Λομβαρ­δίας, που σε κάποια ευκαιρία απείλησαν να επανασυγκροτή- σουν «από μόνες τους» το παλιό δουκάτο του Μιλάνου (πολιτι­κή στιγμιαίου εκβιασμού ενάντια στην κυβέρνηση), αν δε βρι­σκόταν μια αξιόπιστη ερμηνεία για τη σειρά άρθρων που είχε δημοσιεύσει το «Mattino» του 1919 ως και για την εκπαραθύρω­ση των αδελφών Σκαρφόλιο1, που θα ’ταν αφελές να κρατηθούν εντελώς αστήρικτα, δηλαδή μη συνδεδεμένα κατά κάποιο τρόπο με την επικρατούσα χοινή γνώμη και με τις ψυχικές διαθέσεις που παρέμεναν υπόγειες, λανθάνουσες, εν δυνάμει λόγω της απειλητικής ατμόσφαιρας της δημιουργημένης από την έμμονη ιδέα της ενοποίησης. Το «Mattino» δυο φορές καταπιάστηκε με την υποστήριξη αυτής της θέσης: ότι ο Νότος αποτελούσε ήδη μέρος του ιταλικού Κράτους σε μια βάση συμβολαίου, το αλ- μπερτιανό θεσμικό πλαίσιο, αλλά ότι (σιωπηρά) συνεχίζει να

1. Οι αδελφοί Σκαρφόλιο αφού διώχτηκαν από την συντακτική επι­τροπή του «Mattino» της Νάπολης το 1926, αναγκάστηκαν από το φασι­στικό καθεστώς δύο χρόνια αργότερα να πουλήσουν όλες τις μετοχές της εφημερίδας.

132

διατηρεί μια πραγματική προσωπικότητα, ντε φάκτο κι έχει το δικαίωμα ν’ αποχωρήσει από την ενωτική κρατική σύνδεση αν η βάση συμβολαίου, κατά κάποιο τρόπο, υποβαθμιζόταν, αν δη­λαδή άλλαζε το σύνταγμα του ’48. Αυτή η θέση μεταστράφηκε στα Ί9-’20 ενάντια σε μια τροποποίηση του συντάγματος κατά μια ορισμένη έννοια και ξαναβγήκε στην επιφάνεια στα ’24-’25 ενάντια σε μια τροποποίηση, κάτω από άλλη έννοια. Είναι α­ναγκαίο να καταδειχτεί η σπουδαιότητα που είχε το «Mattino» στο Νότο (ήταν άλλωστε η πιο διαδεδομένη εφημερίδα)' το «Mattino» υποστήριζε ανέκαθεν τον Κρίσπι, τον επεκτατισμό, δίνοντας τον τόνο στην ιδεολογία του Νότου, που την είχε δη­μιουργήσει η δίψα για γη και τα βάσανα της μετανάστευσης, συνηγορώντας υπέρ κάθε πλανερής μορφής αποικιοκρατίας του πληθυσμού. Σχετικά με το «Mattino» ας υπενθυμίσουμε εξάλ­λου: 1) τη βιαιότατη καμπάνια ενάντια στο Βορρά απ’ αφορμή την απόπειρα χειραγώγησης εκ μέρους των λομβαρδών υφα­ντουργών μερικών βιομηχανιών βάμβακος στο Νότο, φτάνο- ντας σε σημείο να πρόκειται να μεταφερθούν οι μηχανές στη Λομβαρδία, λαθραία μέσω του παλιού σιδηρόδρομου για να αποφύγουν τη νομοθεσία τη σχετική με τις βιομηχανικές ζώνες, προσπάθεια που ματαιώθηκε ακριβώς από την εφημερίδα που έφτασε στο σημείο να εξυμνήσει τους Βουρβώνους και την οι­κονομική τους πολιτική (αυτό συνέβη στα 1923)· 2) το «τεθλιμ­μένο» και «νοσταλγικό» μνημόνιο της Μαρίας Σοφίας, που έγι- νε το 1925 και που ξεσήκωσε θόρυβο και σκάνδαλο.

Είναι σαφές ότι για να εκτιμήσει κανείς αυτή τη στάση του «Mattino» πρέπει να λάβει υπ’ όψη του μερικά στοιχεία μεθοδι­κού ελέγχου: τον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα και την ασυνειδησία των Σκαρφόλιο (Ας υπενθυμίσουμε ότι η Μαρία Σοφία συνε­χώς επεδίωκε να παρέμβει στην εσωτερική πολιτική της Ιτα­λίας, από πνεύμα εκδίκησης αν όχι με την ελπίδα να παλινορ- θώσει το βασίλειο της Νάπολης, ξοδεύοντας και παράδες, χω­ρίς αμφιβολία: στην «Unita» του 1914 ή του ’15 δημοσιεύτηκε μια σειρά άρθρων ενάντια στον Ερίκο Μαλατέστα όπου γινό­ταν η διαπίστωση ότι τα γεγονότα του Ιουνίου του 1914 είχαν πιθανά υποστηριχτεί κι επιχορηγηθεί από το Γενικό Επιτελείο Στρατού της Αυστρίας μέσω της Τσίτα των Βουρβώνων, δοσμέ­

133

νων των σχέσεων «φιλίας», που ποτέ, καθώς φαίνεται, δεν δια­κόπηκαν μεταξύ του Μαλατέστα και της Μαρίας Σοφίας- στο έργο Άνθρωποι χαι πράγματα της γηραιάς Ιταλίας, ο Μπ. Κρότσε επανέρχεται σ’ αυτές τις σχέσεις απ’ αφορμή μια από­πειρα απόδρασης ενός αναρχικού που είχε διαπράξει έγκλημα, την οποία ακολούθησε διπλωματικό διάβημα της ιταλικής κυ­βέρνησης προς τη γαλλική, προκειμένου να πάψουν αυτές οι δραστηριότητες της Μαρίας Σοφίας - ας υπενθυμίσουμε εξάλ­λου τ’ ανέκδοτα τα σχετικά με τη Μαρία Σοφία, τα οποία αφη- γείται η κυρία Μπ. που στα 1919 επισκεπτόταν συχνά την πρώην βασίλισσα για να της φτιάξει το πορτρέτο - τελικά ο Μαλατέστα δεν απάντησε ποτέ σ’ αυτές τις κατηγορίες, όπως όφειλε να κάνει, τουλάχιστον δεν αληθεύει το ότι απάντησε σ’ αυτές σ’ ένα γράμμα δημοσιευμένο σ’ ένα παράνομο φυλλάδιο, που εκδιδόταν στη Γαλλία από τον Σ.Σκίτσι με την επιγραφή «Ο Σκαπανεύς» («Il Picconiere»), είναι κάτι πολύ αμφίβολο), τον πολιτικό και ιδεολογικό ερασιτεχνισμό των Σκαρφόλιο. Πρέπει όμως να επιμείνει κανείς στο γεγονός ότι το «Mattino» ήταν η πιο διαδεδομένη εφημερίδα στο Νότο κι ότι οι Σκαρφό­λιο ήσαν γεννημένοι δημοσιογράφοι, κατείχαν δηλαδή εκείνη την άμεση και «συμπαθητική» διορατικότητα των πιο βαθιών παθιασμένων λαϊκών ρευμάτων που καθιστούν εφικτή τη διά­δοση του κίτρινου τύπου.

Ένα άλλο στοιχείο, προκειμένου να εκτιμήσουμε την πραγ­ματική σημασία της έμμονης ιδέας περί ενωτικής πολιτικής του Κρίσπι, είναι το σύμπλεγμα των συναισθημάτων που δημιουρ- γήθηκαν στον Βορρά όσον αφορά στον Νότο. Η «άθλια κατά­σταση» του Νότου ήταν ιστορικά «ανεξήγητη» για τις λαϊκές μάζες του Βορρά- δεν αντιλαμβάνονταν ότι η ενότητα δεν είχε επιτευχθεί σε μια βάση ισότητας, αλλά σαν ηγεμονία του Βορ­ρά επί του Νότου κατά την εδαφική σχέση πόλης υπαίθρου, δηλαδή ότι ο Βορράς, ήταν συγκεκριμένα μια «ρουφήχτρα» που πλούτιζε με έξοδα του Νότου κι ότι η οικονομική και βιομηχα­νική του πρόοδος ήταν ευθέως ανάλογη με τη φτώχεια της οικο­νομίας και της γεωργίας του Νότου. Οι άνθρωποι του λαού της Άνω Ιταλίας πίστευαν αντίθετα ότι, αν ο Νότος δεν προόδευε μετά την απελευθέρωσή του από τα δεσμά που χάλκευε το κα­

ί 34

θεστώς των Βουρβώνων στη σύγχρονη ανάπτυξη, αυτό σήμαινε ότι οι αιτίες της αθλιότητας δεν ήταν εξωτερικές, δεν έπρεπε ν’ αναζητηθούν στις αντικειμενικές οικονομικο-πολιτικές συνθή­κες, αλλά εσωτερικές, συμφυείς του νότιου πληθυσμού, πόσο μάλλον που είχαν πειστεί για το μεγάλο φυσικό εδαφικό πλού­το: δεν απόμενε παρά μία εξήγηση, η οργανική ανικανότητα των ανθρώπων, η βαρβαρότητά τους, η βιολογική τους κατωτε­ρότητα. Αυτές οι ήδη διαδεδομένες απόψεις (ο ναπολιτάνικος λατζαρονισμός1 ήταν ένας αρχαίος θρύλος) παγιοποιήθηκαν και μάλιστα θεωρητικοποιήθηκαν από κοινωνιολόγους θετικι- στές (Νιτσεφόρο, Σέρτζι, Φέρι, Οράνο, κλπ), προσλαμβάνο­ντας ισχύ «επιστημονικής αλήθειας» σε μια περίοδο προκατά­ληψης της επιστήμης. Έχουμε έτσι μια πολεμική Βορρά-Νότου σχετική με τις φυλές και την ανωτερότητα και κατωτερότητα του Βορρά και του Νότου (βλ. τα βιβλία του Ν.Κολαγιάνι, που υποστηρίζουν απ’ αυτή την άποψη το Νότο, και τη συλλογή της «Rivista popolare»). Ωστόσο, παρέμεινε στο Βορρά η πίστη ότι ο Νότος ήταν μια «μολυβένια σφαίρα» για την Ιταλία, υπήρχε πάντα η πεποίθηση ότι ο σύγχρονος βιομηχανικός πολιτισμός της Άνω Ιταλίας θα ’χε προοδεύσει πολύ περισσότερο χωρίς αυτή τη «μολυβένια σφαίρα», κλπ. Στα πρώτα χρόνια του αιώ­να αρχίζει μια ισχυρή αντίδραση στο Νότο και σ’ αυτό επίσης το πεδίο. Στο Συνέδριο της Σαρδηνίας το 1911, που συγκλήθη- κε υπό την προεδρία του στρατηγού Ρουτζίν, υπολογίστηκε πό­σες εκατοντάδες εκατομμυρίων υφαρπάχτηκαν από τη Σαρδη­νία κατά τα πρώτα πενήντα χρόνια του ενιαίου Κράτους, προς όφελος της ηπειρωτικής χώρας. Καμπάνιες του Σαλβέμινι, που κορυφώθηκαν στην ίδρυση της «Unità», που περατώθηκαν ό­μως στη «Voce» (βλ. μοναδικό τεύχος της «Voce» σχετικά με το «Ζήτημα του Νότου», ανατυπωμένο αργότερα σε φυλλάδιο): στη Σαρδηνία αρχίζει ένα αυτονομιστικό κίνημα, υπό την κα­

ί . Λάτζαρι ή λατζαρόνι φωνάζαν περιφρονητικά τους φτωχούς και γενικά τον φτωχό πληθυσμό της Νάπολης, από την εποχή της ισπανικής κατοχής, για την άθλια εμφάνιση τους που τους έκανε να μοιάζουν με Tor; άρρωστους των ειδικών νοσοκομείων για τους λοιμούς.

135

θοδήγηση του Ουμπέρτο Καού που διέθετε και μια καθημερινή εφημερίδα: «Il Paese». Σ’ αυτά τα πρώτα χρόνια του αιώνα δημιουργείται επίσης ένα «πανιταλικό μπλοκ διανοουμένων» μ’ επικεφαλής τους Μπ. Κρότσε και Τζουστίνο Φορτοννάτο, που προσπαθεί να επιβάλει το ζήτημα του Νότου σαν εθνικό πρό­βλημα, ικανό ν’ ανανεώσει την πολιτική και κοινοβουλευτική ζωή. Σε κάθε επιθεώρηση (rivista) νέων, που είχαν φιλελεύθε­ρες δημοκρατικές τάσεις και γενικά είχαν την πρόθεση να ανα­ταχτούν στην απαρχαιωμένη κι επαρχιώτικη εθνική ζωή και πο­λιτισμό, σ’ όλα τα πεδία, στην τέχνη, στη φιλολογία, στην πολι­τική, διαφαίνεται όχι μόνο η επίδραση του Κρότσε ή του Φορ- τουνάτο αλλά και η συνεργασία τους· το ίδιο και στη «Voce» και στην «Unità», αλλά και στην «Patria» της Μπολόνια, στην «Azione Liberale» του Μιλάνου, στο νεανικό-φιλελεύθερο κίνη­μα το καθοδηγημένο από τον Τζοβάνι Μπορέλι, κλπ. Η επίδρα­ση αυτού του μπλοκ ανοίγει δρόμο για τον καθορισμό της πολι­τικής γραμμής της «Corriere della Sera» του Αλμπερτίνι και για το μεταπολεμικό διάστημα, δοσμένης της καινούριας κατάστα­σης, εμφανίζεται στην «Stampa» (μέσω του Κόσμο, του Σαλβα- τορέλι καθώς και του Αμπροσίνι) και στον τζολιτισμό, με την είσοδο του Κρότσε στην τελευταία κυβέρνηση του Τζολίτι.

ΓΥ αυτό το κίνημα, εξαιρετικά πολύπλοκο και πολύπλευρο, γίνεται προσπάθεια να δοθεί σήμερα μια μεροληπτική ερμηνεία απ’ αυτόν μάλιστα τον Τζ. Πρετσολίνι ο οποίος αποτελούσε μία τυπική ενσάρκωσή του· υπάρχει ωστόσο ακόμα η πρώτη έκδοση της Ιταλικής Κουλτούρας (1923) του ίδιου του Πρετσο­λίνι, ιδιαίτερα με τις παραλήψεις της, σαν αυθεντικό ντοκουμέ­ντο.

Το κίνημα αναπτύσσεται μέχρι το maximum σημείο του, οπό­τε και διαλύεται: αυτό το σημείο χρησιμεύει στο να βρεθεί η ταυτότητα ειδικά της θέσης που πήρε ο Π.Γκομπέτι και των πολιτιστικών του πρωτοβουλιών: η πολεμική του Τζοβάνι Αν- σάλντο (και των συνεργατών του όπως ο «Καλκάντε» ή ο Φραν- σέσκο Τσιτσόλι) ενάντια στον Γκουίντο Ντόρσο είναι το πιο εκφραστικό ντοκουμέντο προσέγγισης και λύσης και για την κωμικότητα επίσης που έκτοτε είναι προφανής στις μονομαχι- κές διαθέσεις και τις προσπάθειες εκφοβισμού που προκαλούσε

136

η έμμονη ιδέα για την ένωση. (Το ότι ο Ανσάλντο, στα ’25-’26, νόμισε ότι μπορούσε να χάνει τον κόσμο να πιστέψει σε μια επιστροφή των Βουρβώνων στη Νάπολη, θα φαινόταν ακατα­νόητο αν δεν υπήρχε η γνώση όλων όσων προηγήθηκαν του ζητήματος και των υπόγειων οδών μέσω των οποίων εμφανί­ζονταν οι πολεμικές με υπαινιγμούς και μ’ αινιγματικές ανα­φορές για τους «αμύητους»: ωστόσο είναι αξιοσημείωτο ότι α­κόμα και σε μερικά λαϊκά στοιχεία, που είχαν διαβάσει Οριά- νι, υπήρχε τότε ο φόβος πως ήταν δυνατή μια παλινόρθωση των Βουρβώνων στη Νάπολη, οπότε και μια πιο εκτεταμένη διάλυση της ενιαίας κρατικής συγκρότησης.)

Από αυτή τη σειρά παρατηρήσεων και της ανάλυσης μερι­κών στοιχείων της ιταλικής ιστορίας μετά την ενότητα, μπο­ρούν να εξαχθούν ορισμένα κριτήρια προκειμένου να εκτιμη- θούν οι αντιπαρατιθέμενες θέσεις των μετριοπαθών και του Κόμματος της Δράσης και για να ερευνηθεί η διαφορετική πο­λιτική «φρόνηση» αυτών των δύο κομμάτων και των διαφόρων ρευμάτων τα οποία διεκδικούν την πολιτική και ιδεολογική καθοδήγηση αυτού του τελευταίου. Είναι προφανές ότι, για ν’ αντιπαρατεθεί αποτελεσματικά στους μετριοπαθείς, το Κόμμα της Δράσης έπρεπε να συνδεθεί με τις αγροτικές μάζες, του Νότου ιδιαίτερα, να είναι «γιακωβίνικο» όίχι μόνο στην εξωτε­ρική «μορφή» λόγω ιδιοσυγκρασίας, αλλά ιδιαίτερα όσον αφο­ρούσε το οικονομικό-κοινωνικό περιεχόμενο: η σύνδεση των διαφόρων αγροτικών τάξεων, που γίνεται πραγματικότητα σ’ ένα αντιδραστικό μπλοκ μέσα από διάφορα στρώματα νομιμο- φρόνων-κληρικών διανοουμένων, μπορούσε να διαλυθεί προ­κειμένου να γίνει ένας νέος φιλελεύθερος-εθνικός σχηματισμός μόνο αν παρενέβαινε προς δύο κατευθύνσεις: προς τους φτω­χούς αγρότες, αποδεχόμενο τις στοιχειώδεις διεκδικήσεις και κάνοντάς τες ολοκληρωμένο τομέα του νέου κυβερνητικού προγράμματος και προς τους διανοούμενους των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, συσπειρώνοντάς τους κι επιμένοντας σε κίνητρα που μπορούσαν να τους ενδιαφέρουν (ήδη η προο­πτική σχηματισμού ενός νέου κυβερνητικού μηχανισμού, με την δυνατότητα απασχόλησης που προσφέρει, είχε φοβερή ελ­κτική δύναμη πάνω τους, αν η προοπτική παρουσιαζόταν συ­

137

γκεκριμένη λόγω της στήριξής της στις επιθυμίες των αγροτών).Η σχέση μεταξύ αυτών των δύο ενεργειών ήταν διαλεκτική

και αμοιβαία: η εμπειρία των περισσοτέρων χωρών, και πρώτ’ απ’ όλα της Γαλλίας κατά την περίοδο της μεγάλης Επανάστα­σης, έχει αποδείξει ότι, αν οι αγρότες κινούνταν ορμώμενοι «αυθόρμητα» οι διανοούμενοι αρχίζουν να ταλαντεύονται και αμοιβαία, αν μια ομάδα διανοουμένων τοποθετείται σε μια νέα βάση συγκεκριμένης φιλοαγροτικής πολιτικής, καταλήγει να προσελκύσει όλο και πιο σημαντικά τμήματα μαζών. Μπορεί ωστόσο να πει κανείς, ότι, δοσμένης της διασποράς και της απομόνωσης του αγροτικού πληθυσμού οπότε και της δυσκο­λίας να συγκεντρωθούν σε στέρεες οργανώσεις, σκόπιμο είναι να ξεκινά το κίνημα από ομάδες διανοουμένων- γενικά, ό­μως,υπάρχει η διαλεκτική σχέση μεταξύ των δύο ενεργειών που δεν πρέπει να μας διαφεύγει. Ας ειπωθεί ακόμα ότι κόμματα κυριολεκτικά αγροτικά είναι σχεδόν αδύνατο να δημιουργη- θούν: το αγροτικό κόμμα πραγματώνεται γενικά μόνο σαν ένα ισχυρό ρεύμα γνώμης που δεν έχει ακόμα αποκτήσει τη σχημα­τική μορφή σε γραφειοκρατικά πλαίσια- παρ’ όλ’ αυτά η ύπαρ­ξη έστω κι ενός σκελετού οργάνωσης είναι τεράστιας χρησιμό­τητας, είτε γιατί τους ανθρώπους χαρακτηρίζει μια κάποια χα- λαρότητα είτε για να ελέγχουν οι ομάδες των διανοουμένων και να εμποδίζουν την ελάχιστη, ανεπαίσθητη μετατόπιση των συμ­φερόντων της κάστας σ’ άλλο πεδίο.

Είναι απαραίτητο να έχουμε στο μυαλό μας αυτά τα κριτήρια κατά τη μελέτη της προσωπικότητας του Τζουζέπε Φεράρι, ο οποίος υπήρξε ο μη εισακουσθείς «ειδικός» του Κόμματος της Δράσης επί των αγροτικών ζητημάτων. Στον Φεράρι πρέπει ε­πίσης να μελετηθεί προσεκτικά η αντιμετώπιση του μεροκαμα- τιάρη γεωργού, δηλαδή των ακτημόνων αγροτών που ζούσαν χωρίς να ξέρουν τι τους επιφυλάσσει η αυριανή μέρα, πάνω στους οποίους στηρίζει ένα σημαντικό μέρος της ιδεολογίας του και που επειδή ασχολήθηκε με αυτούς ο Φεράρι είναι ακόμα αντικείμενο έρευνας και ανάγνωσης από ορισμένα ρεύματα (έρ­γα του Φεράρι επανεκδομένα από τον Μονάνι με πρόλογο του Λουίτζι Φάμπρι). Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε ότι το πρόβλημα του μεροκαματιάρη γεωργού είναι εξαιρετικά δύσκολο και δυ­

138

σχερές ως προς τη λύση του ακόμα και σήμερα. Γενικά, .τρέπει να έχουμε υπ’ όψη μας αυτούς τους όρους: οι μεροκαματιάρη- δες είναι - ακόμα και στις μέρες μας, ως επί το πλείστον, πόσω μάλλον κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο - απλοί, ακτήμονες αγρότες κι όχι εργάτες μιας αναπτυγμένης αγροτικής βιομηχα­νίας με συγκεντρωμένο κεφάλαιο και με καταμερισμό εργασίας· κατά το Ριζορτζιμέντο ήταν πιο διαδεδομένος σε μεγάλη κλίμα­κα ο τύπος του εργάτη που ήταν υποχρεωμένος1 να δουλέψει παρά εκείνου του περιπλανώμενου. Η ψυχολογία τους, λοιπόν, είναι, με τις απαιτούμενες εξαιρέσεις η ίδια με του άποικου και του μικροϊδιοκτήτη. (Ας υπενθυμίσουμε την πολεμική μεταξύ των γερουσιαστών Τανάρι και Μπασίνι, στο «Resto del Carli­no» και στην «Perseveranza», γύρω στα τέλη του 1917 και στις αρχές του ’18, απ’ αφορμή την υλοποίηση της φόρμουλας: «η γη στους αγρότες» σύνθημα της εποχής: ο Τανάρι ήταν υπέρ, ο Μπασίνι ενάντια· κι ο Μπ. στηριζόταν στην εμπειρία του σαν μεγάλος βιομηχανικός αγρότης, σαν ιδιοκτήτης αγροτικής επι­χείρησης, στην οποία ο καταμερισμός εργασίας είχε ήδη τόσο προοδεύσει ώστε να καταστήσει τη γη αδιαίρετη εξαφανίζο­ντας τον χειρώνακτα αγρότη και φέρνοντας στη σκηνή τον σύγ­χρονο εργάτη).

Το ζήτημα έμπαινε μ’ οξύτητα όχι τόσο στο Νότο, όπου ο χειρωνακτικός χαρακτήρας της αγροτικής εργασίας ήταν ολο­φάνερος, όσο στην κοιλάδα του Πάδου, όπου ήταν πιο συγκα- λυμμένος. Πρόσφατα, επίσης, η ύπαρξη ενός οξέως προβλήμα­τος των μεροκαματιάρηδων της κοιλάδας του Πάδου οφειλόταν εν μέρει σ’ αιτίες εξωοικονομικές: 1) υπερπληθυσμός, που δεν έβρισκε κάποια διέξοδο στη μετανάστευση, όπως στο Νότο, κι εξακολουθούσε να υπάρχει τεχνητά με την πολιτική των δημο­σίων έργων· 2) πολιτική των ιδιοκτητών, που δεν ήθελαν να παγιοποιήσουν τον εργαζόμενο πληθυσμό σε μια ενιαία τάξη

1. Obbligato: Ο μισθωτός εργάτης γης που δεσμευόταν να εργαστεί για ένα χρόνο ή για συγκεκριμένες ημέρες του χρόνου, ενώ ο περιπλα- νώμενος ήταν ο ανειδίκευτος εργάτης γης που δούλευε εποχιακά και ευκαιριακά.

139

μεροκαματιάρηδων και κολλήγων, αναθέτοντας, σ’ αντάλλαγ­μα, στους κολλήγους τη διεύθυνση της οικονομίας, πράγμα που τους χρησίμευε στο να ορίζουν μια καλύτερη διαλογή προνο­μιούχων κολλήγων που θα ’ταν οι σύμμαχοί τους: σε κάθε συνέ­δριο των αγροτών της περιοχής απ’ όπου περνούσε ο Πάδος, γινόταν πάντα συζήτηση για το αν συνέφερε καλύτερα η εκμί- σθωση κτημάτων ή η άμεση διεύθυνση και, σαφώς, η επιλογή εξαρτιόταν από κίνητρα πολιτικο-κοινωνικής τάξης. Κατά τη διάρκεια του Ριζορτζιμέντο το πρόβλημα των μεροκαματιάρη­δων του Πάδου εμφανιζόταν με τη μορφή ενός φοβερού φαινο­μένου εξαθλίωσης. Έτσι αντιμετωπίστηκε από τον οικονομολό­γο Τούλιο Μαρτέλο στο έργο του Ιστορία της Διεθνούς, γραμ­μένη στα 1871-72, έργο που θα πρέπει να το έχουμε κατά νου γιατί αντικατοπτρίζει τα πολιτικά πάθη και τις κοινωνικές προ­καταλήψεις της προηγούμενης περιόδου.

Η θέση του Φεράρι αποδυναμώνεται αργότερα λόγω του «φεντεραλισμού» του, που ειδικά σ’ αυτόν - ο οποίος ζούσε στη Γαλλία - παρουσιαζόταν ακόμα περισσότερο σαν αντανάκλαση των γαλλικών εθνικών και κρατικών συμφερόντων. Ας θυμη­θούμε τον Προυντόν και τους λιβέλλους του ενάντια στην ενό­τητα της Ιταλίας που πολεμήθηκε από την ο μολογη μένη άποψη των κρατικών γαλλικών συμφερόντων και της δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα, τα κυρίαρχα ρεύματα της γαλλικής πολι­τικής ή σαν κατηγορηματικά ενάντια στην ενότητα της Ιταλίας. Και σήμερα ακόμη οι μοναρχικοί (Μπενβίγ και Κ.) «κατηγόρη­σαν» αναδρομικά τους δύο Ναπολέοντες ότι είχαν δημιουργή­σει το μύθο «της εθνικότητας» κι ότι είχαν συμβάλει στο να γίνει πραγματικότητα στη Γερμανία και στην Ιταλία, υποβιβά­ζοντας έτσι τη σχετική θέση της Γαλλίας που «έπρεπε» να περι­βάλλεται από ένα κονιορτό κρατιδίων τύπου Ελβετίας για να ’ναι «σίγουρη».

Τώρα, ακριβώς πάνω στο σύνθημα περί «ανεξαρτησίας και ενότητας», χωρίς να παίρνουμε υπ’ όψη μας το συγκεκριμένο πολιτικό περιεχόμενο παρόμοιων γενικών διατυπώσεων, οι με­τριοπαθείς μετά το ’48 σχηματίζουν το εθνικό μπλοκ κάτω από τη δική τους ηγεμονία, επηρεάζοντας τους δύο ανώτατους αρ­χηγούς του Κόμματος της Δράσης, τον Ματσίνι και τον Γκαρι-

140

μπάλντι, με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικό βαθμό. Το ότι οι μετριοπαθείς πέτυχαν το στόχο τους να εκτρέψουν την προσοχή από τον πυρήνα στην επιφάνεια, το αποδεικνύει, με­ταξύ των τόσων άλλων, αυτή η έκφραση του Γκουεράτσι σε μιαν επιστολή σ’ ένα σικελό μαθητή. Δημοσιεύτηκε στο «Σικελι­κό Ιστορικό Αρχείο» από τον Ευγένιο Ντε Κάρλο, αλληλογρα­φία του Φ. Ντ. Γκουεράτσι με τον συμβολαιογράφο Φ.Π. Σαρ- ντοφοντάνα ντι Ριέλα, και παρατέθηκε συνοπτικά στο «Marzoc­co» της 24 Νοεμβρίου 1929: «Ό,τι κι αν θέλεις - δεσποτισμό, δημοκρατία ή ο,τιδήποτε άλλο - μη προσπαθούμε να διαιρε­θούμε μ’ αυτό οδηγό, ό,τι και να γίνει, θα ξαναβρούμε το δρό­μο». Κατά τ’ άλλα, όλη η δραστηριότηα του Ματσίνι συνοψί­στηκε συγκεκριμένα στη συνεχή και διαρκή εξαγγελία της ενό­τητας.

Αναφορικά με τον γιακωβινισμό του Κόμματος της Δράσης, κυρίαρχο στοιχείο είναι το εξής: ότι οι γιακωβίνοι κατέκτησαν με την ακατάπαυστη πάλη τους το ρόλο του κόμματος-οδηγού, στην πραγματικότητα, «επιβλήθηκαν» στην αστική τάξη της Γαλλίας, οδηγώντας την σε μια θέση πολύ πιο προχωρημένη από εκείνη που οι πιο ισχυροί πρωταρχικοί αστικοί πυρήνες θα ’θελαν να καταλάβει αυθόρμητα και ακόμα περισσότερο προ­χωρημένη από εκείνη που θα επέτρεπαν οι ιστορικοί όροι, εξ ου και οι επιστροφές και ο ρόλος του Ναπολέοντα I. Αυτή η διάσταση, χαρακτηριστική γιακωβινισμού (προηγούμενα, ό­μως, και του Κρόμγουελ και των «στρογγυλών κεφαλών»1) οπό­τε και όλης της μεγάλης Επανάστασης, του να πιέζει κανείς την κατάσταση (φαινομενικά) και του να δημιουργεί ανεπανόρθω­τα τετελεσμένα γεγονότα, προωθώντας τους αστούς με κλω­τσιές στα πισινά εκ μέρους μιας ομάδας εξαιρετικά δραστήριων και θαρραλέων ανθρώπων, μπορεί να αποδοθεί σχηματικά ως

1. Teste rotonde: Στρογγυλές κεφαλές λέγονταν οι πουριτανοί εγγλέ- ζοι (που ξεσηκώθηκαν ενάντια στον μοναρχικό απολυταρχισμό) για την συνήθεια να κουρεύουν τα μαλλιά τους πολύ κοντά σε αντίθεση με τους «ιππότες» οπαδούς του Καρόλου I (1600-49).

141

εξής: η τρίτη κατηγορία1 ήταν η λιγότερο ομογενής· διέθετε μιαν élite διανοουμένων εξαιρετικά διασπαρμένη και μια ομάδα πολύ προχωρημένη οικονομικά, πολιτικά όμως, μετριοπαθή. Η εξέλιξη των γεγονότων ακολουθεί μια από τις πιο ενδιαφέρου­σες πορείες. Οι αντιπρόσωποι της τρίτης κατηγορίας, αρχικά, θέτουν μόνο τα ζητήματα που ενδιαφέρουν τα τωρινά φυσικά στοιχεία της κοινωνικής ομάδας, τα άμεσα «συντεχνιακά» τους συμφέροντα (συντεχνιακά με την παραδοσιακή έννοια, των ά­μεσων κι εγωιστικών με την ευτελή σημασία μιας ορισμένης κα­τηγορίας): οι πρόδρομοι της Επανάστασης ανήκουν πραγματι­κά στους μετριοπαθείς μεταρρυθμιστές, που υψώνουν την έντα­ση της φωνής τους αλλά στην πραγματικότητα απαιτούν ελάχι­στα. Σιγά-σιγά πάει να ξεδιαλεχτεί μια νέα élite που δεν ενδια- φέρεται αποκλειστικά για «συντεχνιακές μεταρρυθμίσεις, αλλά τείνει να θεωρήσει την αστική τάξη σαν την ηγέτιδα ομάδα ό­λων των λαϊκών δυνάμεων κι αυτή η διαλογή συμβαίνει με τη

1. Για να γίνει κατανοητό, το κείμενο σ’ αυτό το σημείο είναι απαραί­τητη η αναφορά των όσων ο Γκράμσι γράφει στο κεφάλαιο Ανάλυση των καταστάσεων: συσχετισμοί όυνάμεων Τετράδιο 13, παρ. 17, 3ος τό­μος, Εκδ. Einaudi, σχετικά με την Πολιτική του Μακιαβέλι. Δυστυχώς αυτό το έργο του Γκράμσι δεν είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά και είναι αδύνατη η μεταφορά ολόκληρου του κεφαλαίου. Ενδεικτικά μπο­ρούμε να πούμε ότι ο Γκράμσι αναλύοντας τον όρο «συσχετισμός δυνά­μεων» εντοπίζει τρεις κατηγορίες ή βαθμούς συσχετισμών που είναι οι εξής: 1) ένας συσχετισμός κοινωνικών δυνάμεων οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες με τη δομή, αντικειμενικός και ανεξάρτητος από την βού­ληση των ανθρώπων. 2) ένας συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων, η αξιολόγηση δηλαδή του βαθμού ομοιογένειας, αυτοσυνείδησης και ορ­γάνωσης των διάφορων κοινωνικών ομάδων, και 3) ο συσχετισμός των στρατιωτικών δυνάμεων, άμεσα αποφασιστικός για την ιστορική στιγ­μή. Εδώ διακρίνονται δύο βαθμοί συσχετισμών: α) ο καθαρά τεχνικο- στρατιωτικός και 6) αυτός που θα μπορούσαμε να πούμε πολιτικο- στρατιωτικός. Στην εξέλιξη της ιστορίας, όπως σημειώνει ο Γκράμσι. αυτοί οι δύο βαθμοί παρουσιάστηκαν με μια μεγάλη ποικιλία συνδυα­σμών.

142

δράση δύο παραγόντων: την αντίσταση των παλιών κοινωνικών δυνάμεων και τη διεθνή απειλή. Οι παλιές δυνάμεις δεν θέλουν να παραχωρήσουν τίποτα κι αν παραχωρούν κάτι το κάνουν επειδή θέλουν να κερδίσουν χρόνο και να προετοιμάσουν την αντεπίθεση. Η τρίτη κατηγορία θα ’χε περυιέσει σ’ αυτές τις διαδοχικές «πλεκτάνες» χωρίς την ενεργητική δράση των για- κωβίνων, που ήσαν αντίθετοι σε κάθε «ενδιάμεση» ανάπαυλα της επαναστατικής διαδικασίας και στέλνουν στην γκιλοτίνα ό­χι μόνο τα στοιχεία της παλιάς κοινωνίας, ανθεκτικής στο θά­νατο, αλλά και τους χτεσινούς επαναστάτες και τωρινούς αντι­δραστικούς. Οι γιακωβίνοι, ωστόσο, υπήρξαν το μοναδικό κόμ­μα της επανάστασης στην πράξη, μια που όχι μόνο εκπροσω­πούσαν τις ανάγκες και τις άμεσες επιθυμίες των τοτινών φυσι­κών προσώπων που συνιστούσαν τη γαλλική αστική τάξη, αλλά εκπροσωπούσαν το επαναστατικό κίνημα στο σύνολό του, σαν σφαιρική ιστορική εξέλιξη, επειδή εκπροσωπούσαν και τις μελ­λοντικές ανάγκες και, απ’ την αρχή, όχι μόνο εκείνων των κα­θορισμένων φυσικών προσώπων, αλλά όλων των εθνικών ομά­δων που όφειλαν να προσομοιωθούν με την υπάρχουσα θεμε­λιώδη ομάδα. Πρέπει να επιμείνουμε, ενάντια σ’ ένα ρεύμα υ­ποκειμενικό και κατά βάθος αντιιστορικό, ότι οι γιακωβίνοι υπήρξαν ρεαλιστές τύπου Μακιαβέλι κι όχι αφηρημενιστές. Ή ­ταν πεισμένοι για την απόλυτη αλήθεια των συνθημάτων περί ισότητας, αδελφότητας, ελευθερίας και, αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο γι’ αυτή την αλήθεια ήταν πεισμένες οι πλατιές λαϊκές μάζες που οι γιακωβίνοι υποκίνησαν και οδήγησαν στον αγώνα. Η διάλεκτος των γιακωβίνων, η ιδεολογία τους, οι μέ­θοδοι δράσης τους αντανακλούσαν τέλεια τις απαιτήσεις της εποχής, έστω κι αν «σήμερα», σε μια διαφορετική κατάσταση κι ύστερ’ από περισσότερο από έναν αιώνα πολιτιστικές επεξερ­γασίες, μπορεί να φαίνονται «αφηρημενιστές» και «φανατικοί». Φυσικά, τις αντανακλούσαν σύμφωνα με τη γαλλική πολιτιστι­κή παράδοση και αυτού μια απόδειξη αποτελεί η ανάλυση του γιακωβίνικου λόγου στην Αγία Οικογένεια και η παραδοχή του Χέγκελ που θέτει σε παραλληλισμό και αμοιβαία μετάφραση τον νομικοπολιτικό λόγο των γιακωβίνων με τους διαλογισμούς της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας, στην οποία, αντίθετα,

143

σήμερα αναγνωρίζεται το μάξιμουμ της σαφήνειας και η οποία γέννησε τον σύγχρονο ιστορικισμό. Η πρώτη απαίτηση ήταν το να εκμηδενιστούν οι εχθρικές δυνάμεις ή, τουλάχιστο, να πε­ριοριστούν ώσπου ν’ αποδυναμωθούν και να καταστεί αδύνατη μια αντεπανάσταση· η δεύτερη απαίτηση ήταν το να διευρυν- θούν τα πλαίσια της αστικής τάξης σαν τέτοιας και το να τεθεί αυτή επικεφαλής όλων των εθνικών δυνάμεων, ταυτίζοντας τα κοινά συμφέροντα κι απαιτήσεις όλων των εθνικών δυνάμεων, προκειμένου να θέσει σε κίνηση αυτές τις δυνάμεις και να τις οδηγήσει στη μάχη επιτυγχάνοντας δύο αποτελέσματα: α) ν’ αντιπαρατεθεί ένας πιο σημαντικός στόχος στα εχθρικά κτυπή­ματα, δηλαδή να δημιουργηθεί μια πολιτικοστρατιωτική σχέση ευνοϊκή προς την επανάσταση· 6) ν’ αποσπάσει από τους ε­χθρούς κάθε ζώνη παθητικότητας στην οποία πιθανά να στρα- τολογούνταν βαντεανά1 στρατεύματα. Χωρίς την αγροτική πο­λιτική των γιακωβίνων, το Παρίσι θα ’χε τη Βαντέ ήδη προ των πυλών του. Η αντίσταση - με τα όλα της - της Βαντέ συνδέεται με το εθνικό ζήτημα που είχε οξυνθεί στο βρετανικό πληθυσμό και που γενικά ήταν ξένα προς το σύνθημα για «μία και αδιαί­ρετη δημοκρατία» και προς την πολιτική του γραφειοκρατικο- στρατιωτικού συγκεντρωτισμού, τον οποίον οι γιακωβίνοι δεν μπορούσαν ν’ απαρνηθούν χωρίς ν’ αυτοκτσνήσουν. Οι γιρον- δίνοι2 προσπάθησαν να επιστρατεύσουν τον φεουδαρχισμό για να συντρίψουν το γιακωβίνικο Παρίσι, αλλά τα πλήθη των ε­παρχιωτών που οδηγήθηκαν στο Παρίσι πέρασαν στο πλευρό των επαναστατών. Εκτός από μερικές περιφερειακές ζώνες, ό­που η εθνική (και γλωσσολογική) διάκριση ήταν τεράστια, το αγροτικό ζήτημα κυριάρχησε στους πόθους για τοπική αυτονο­

1. Vandea: Αγροτική επαρχία της Δυτικής Γαλλίας που ξεσηκώθηκε το 1793 εναντίον της ρεπουμπλικανικής κυβέρνησης.

2. Γιρονδίνοι: Έτσι ονόμαζαν τους οπαδούς του J.P.Brissot προς τι­μή των βουλευτών του διαμερίσματος της Γιρόνδης. Στα 1792 συγκρό­τησαν την δεξιά πτέρυγα σε αντιπαράθεση με τους γ Ιακωβίνους και υποστήριζαν φιλελεύθερες θέσεις στηριζόμενοι κυρίως στην επαρχία με στόχο μια ομοσπονδιακή οργάνωση του κράτους.

144

μία: η αγροτική Γαλλία αποδέχτηκε την ηγεμονία του Παρι­σιού, αντιλήφθηκε δηλαδή ότι για να καταστραφεί οριστικά το παλιό καθεστώς έπρεπε να επιτευχθεί ένας συνασπισμός με τα πιο προχωρημένα στοιχεία της τρίτης κατηγορίας κι όχι με τους μετριοπαθείς γιρονδίνους. Αν αληθεύει το ότι οι γιακωβίνοι «έκαναν κάτι παρά τη θέλησή τους», είναι επίσης αλήθεια ότι αυτό συνέβαινε ανέκαθεν με την έννοια της πραγματικής ιστο­ρικής εξέλιξης, γιατί όχι μόνο οργάνωσαν μιαν αστική κυβέρνη­ση, έκαναν δηλαδή κυρίαρχη τάξη την αστική, αλλά έκαναν κά­τι περισσότερο, δημιούργησαν το αστικό Κράτος, έκαναν την αστική τάξη άρχουσα εθνική τάξη, ηγετική, έδωσαν δηλαδή στο νέο Κράτος μια μόνιμη βάση, δημιούργησαν το συμπαγές σύγ­χρονο γαλλικό έθνος.

Το ότι, παρ’ όλ’ αυτά, οι γιακωβίνοι παρέμειναν πάντα στο έδαφος της αστικής τάξης, αποδεικνύεται από τα γεγονότα που σημάδεψαν το τέλος τους σαν κόμμα, εξαιρετικά καθορισμένου και άκαμπτου σχηματισμού και ο θάνατος του Ροβεσπιέρου: δεν ήθελαν ν’ αναγνωρίσουν στους εργάτες το δικαίωμα να συ­νεταιρίζονται, διατηρώντας το νόμο Λε Σαπελιέ1, και συνακό­λουθα έπρεπε να προωθήσουν το νόμο του maximum2. Συν έτρι­ψαν έτσι τον συνασπισμό της πόλης του Παρισιού: οι δυνάμεις κρούσης τους, που συνασπίστηκαν στην Κομμούνα, διασκορπί­στηκαν απογοητευμένες και ο θερμιδώρ πήρε το προβάδισμα. Η Επανάσταση είχε βρει τα πιο εκτεταμένα ταξικά όρια· η πο­λιτική της συμμαχίας και της διαρκούς επανάστασης είχε τελει­ώσει με το να θέσει νέα ζητήματα που τότε δεν μπορούσαν να λυθούν, είχε αποδεσμεύσει βασικές δυνάμεις που μόνο μια στρατιωτική δικτατορία θα κατόρθωνε να συγκροτήσει.

Στο Κόμμα της Δράσης δε βρίσκεται τίποτα παρόμοιο μ’ αυ­

1. Ο νόμος του Chapelier, που ψηφίστηκε από την συνταγματική Συ­νέλευση στις 14 Ιουνίου 1791 για να καταργήσει τις παλιές συντεχνίες, εφαρμόστηκε και εναντίον των εργατικών ενώσεων που υπεράσπιζαν το επίπεδο ζωής των εργαζομένων.

2. Ο νόμος του maximum (29 Σεπτεμβρίου 1793) ρύθμιζε την διατίμη­ση του σιταριού και καθόριζε τον μισθό των εργατών.

145

τή τη γιακωβίνικη κατεύθυνση, μ’ αυτή την αλύγιστη θέληση να γίνει το κυρίαρχο κόμμα. Βέβαια, πρέπει να παρθούν υπ’ όψη οι διαφορές: στην Ιταλία η πάλη παρουσιάζεται σαν πάλη ενά­ντια στις παλιές συμφωνίες και στην ισχύουσα διεθνή τάξη ό­πως επίσης ενάντια σε μια ξένη δύναμη, την Αυστρία, που την εκπροσωπούσε και την υποστήριζε στην Ιταλία, καταλαμβάνο­ντας ένα τμήμα της χερσονήσου κι ελέγχοντας το υπόλοιπο. Αυτό το πρόβλημα παρουσιάστηκε και στη Γαλλία, κατά μία έννοια τουλάχιστο, επειδή ως ένα ορισμένο βαθμό η εσωτερική πάλη έγινε εθνική πάλη που διεξαγόταν στα σύνορα, αλλ’ αυτό συνέβη αφού πρώτα όλη η επικράτεια ασπάστηκε την επανά­σταση και οι γιακωβίνοι μπόρεσαν μέσω της εξωτερικής απει­λής να προσελκύσουν στοιχεία προκειμένου να επιτευχθεί μια μεγαλύτερη δραστηριότητα στο εσωτερικό: κατάλαβαν καλά ότι για να νικήσουν τον εξωτερικό εχθρό έπρεπε να συντρίψουν στο εσωτερικό τους συμμάχους του και δεν εδίστασαν να συ­μπληρώσουν τις σφαγές το Σεπτέμβρη. Στην Ιταλία αυτός ο δε­σμός αν κι υπήρχε, ρητός ή σιωπηρός, μεταξύ της Αυστρίας κι ενός τμήματος τουλάχιστον των διανοουμένων, των ευγενών και των ιδιοκτητών γης, δεν καταγγέλθηκε από το Κόμμα της Δράσης, ή, τουλάχιστον, δεν καταγγέλθηκε με την απαιτούμενη ζωτικότητα και με τρόπο πιο αποτελεσματικό σε πρακτικό επί­πεδο, δεν έγινε ενεργό πολιτικό στοιχείο. Μετασχηματίστηκε «περιέργως» σ’ ένα ζήτημα μεγαλύτερης ή μικρότερης πατριω­τικής αξιοπρέπειας και προκάλεσε μια σειρά μνησίκακων και στείρων πολεμικών ακόμα και μετά το 1898 (Βλ. τα άρθρα του Ρέρουμ Σκρίπτορ (Rerum Scriptor) στην «Critica Sociale» μετά τις επαναδημοσιεύσεις και το βιβλίο του Ρομουάλντο Μποφα- ντίνι. Πενήντα χρόνια πατριωτισμού*. Ας υπενθυμίσουμε, επί τη ευκαιρία, το ζήτημα των «μαρτυριών» («costituti») του Φε- ντερίκο Κονφαλονιέρι: ο Μπονφαντίνι, στο βιβλίο που προα- ναφέρθηκε διαβεβαιώνει σε μια σημείωση ότι είχε δει τη συλλο­γή των «μαρτυριών» στο Κρατικό Αρχείο του Μιλάνου κι ανα­

* Μισός αιώνας πατριωτισμον-Ιστοριχά όοχίμια, Μιλάνο, Τρέβες. 1886. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

146

φέρει γύρω στα ογδόντα τεύχη. Άλλοι αρνούνται ανέκαθεν ότι υπήρχε στην Ιταλία, η συλλογή των μαρτυριών κι έτσι εξηγούν τη μη δημοσίευσή της- σ’ ένα άρθρο του γερουσιαστή Σαλάτα, επιφορτισμένου να ερευνήσει στα αρχεία της Βιέννης σχετικά με τα ντοκουμέντα που αφορούσαν στην Ιταλία, άρθρο δημο­σιευμένο στα 1925(;), λέγεται ότι οι μαρτυρίες είχαν βρεθεί και θα δημοσιεύονταν. Ας θυμηθούμε το γεγονός ότι σε μιαν ορι­σμένη περίοδο η «Civiltà Cattolica» προκαλούσε τους φιλελεύ­θερους να τις δημοσιεύσουν, διαβεβαιώνοντας ότι αυτοί, επει­δή γνώριζαν, ούτε λίγο ούτε πολύ θα τίναζαν στον αέρα την ενότητα του Κράτους. Στο ζήτημα Κονφαλονιέρι, το πιο αξιο­σημείωτο γεγονός συνίσταται στο εξής, ότι σε αντίθεση με τους άλλους πατριώτες που αμνηστεύτηκαν από την Αυστρία, ο Κο­νφαλονιέρι, που ήταν μάλιστα ένας αξιόλογος πολιτικός άν- δρας, αποσύρθηκε από την ενεργό ζωή και ακολούθησε μετά την απελευθέρωσή του μια πολύ συντηρητική συμπεριφορά. Όλο το ζήτημα Κονφαλονιέρι πρέπει να επανεξεταστεί προσε­κτικά, μαζί με τη στάση που κράτησε ο ίδιος και οι σύντροφοί του, με μια σε βάθος εξέταση των απομνημονευμάτων που γρά­φτηκαν από μεμονωμένα άτομα, όποτε τα έγραψαν: σχετικά με την πολεμική που προκλήθηκε, ενδιαφέροντα είναι τα απομνη­μονεύματα του γάλλου Αλεσάντρο Αντριάν που αποτίει μεγάλο σεβασμό και θαυμασμό στον Κονφαλονιέρι, ενώ επιτίθεται ε­νάντια στον Τζόρτζο Παλαβιτσίνο για την αδυναμία του. Σχε­τικά με τις συνηγορίες που έγιναν ακόμα και πρόσφατα για τη στάση που κράτησε η αριστοκρατία της Λομβαρδίας απέναντι στην Αυστρία, ιδιαίτερα μετά την απόπειρα εξέγερσης του Μι­λάνου τον Φλεβάρη 1853 και κατά την αντιβασιλεία του Μαξι- μιλιανού, ας θυμίσουμε ότι ο Αλεσάντρο Λούτσιο, του οποίου το ιστορικό έργο ανέκαθεν ήταν υποκειμενικό και μνησίκακο απέναντι στους δημοκρατικούς, φτάνει στο σημείο να νομιμο­ποιήσει τις πιστές υπηρεσίες που παρασχέθηκαν προς την Αυ­στρία από τον Σαλβότι: κάθε άλλο από γιακωβίνικο πνεύμα! Η κωμική νότα στην επιχειρηματολογία δόθηκε από τον Αλφρέ- ντο Παντσίνι, ο οποίος, στη Ζωή τον Καβονρ, παραθέτει μια εκδοχή επίσης επηρεασμένη, όσο αηδιαστική και ιησουίτικη, σχετική με μια «δορά τίγρεως» που εκτέθηκε από το παράθυρο

147

ενός αριστοκρατικού σπιτιού κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στο Μιλάνο του Φραγκίσκου Ιωσήφ!

Απ’ όλες αυτές τις απόψεις πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη οι αντιλήψεις του Μισιρόλι, του Γκομπέτι, του Ντόρσο, κ.α., σχε­τικά με το ότι το ιταλικό Ριζορτζιμέντο υπήρξε «βασιλική κατά- κτηση».

Αν στην Ιταλία δε σχηματίστηκε ένα γιακωβίνικο κόμμα, οι αιτίες πρέπει ν’ αναζητηθούν στο οικονομικό πεδίο, δηλαδή στη σχετική αδυναμία της ιταλικής αστικής τάξης και στο ιστο­ρικό κλίμα, το διαφορετικό απ’ αυτό της Ευρώπης μετά το 1815. Ο όρος που ανακαλύφθηκε από τους γιακωβίνους, στην πολιτική που εξασκούσαν προκειμένου να πετύχουν τη βίαιη αφύπνιση της ενεργητικότητας του γαλλικού λαού για να συμ­μαχήσουν με την αστική τάξη, με τον νόμο Λε Σαπελιέ και μ’ εκείνον για το maximum, παρουσιάστηκε το ’48 σαν ένα ήδη απειλητικό «στοιχείο», που χρησιμοποιήθηκε σοφά από την Αυστρία, από τις παλιές κυβερνήσεις ακόμα κι από τον Καβούρ (εκτός από τον Πάπα). Η αστική τάξη δεν μπορούσε (ίσως) πια να επεκτείνει την ηγεμονία της στα πλατιά λαϊκά στρώματα, που αντίθετα μπόρεσε ν’ αγκαλιάσει στη Γαλλία, (δεν μπορού­σε για λόγους υποκειμενικούς, όχι αντικειμενικούς), αλλά ήταν βέβαια πάντα δυνατό να επιβάλει την ηγεμονία της στους χωρι­κούς.

Διαφορές μεταξύ της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Ιταλίας στη διαδικασία της κατάληψης της εξουσίας από μέρους της αστικής τάξης (και Αγγλία). Στη Γαλλία υπάρχει μια διαδικα­σία πιο πλούσια σ’ εξελίξεις και σ’ ενεργά και θετικά πολιτικά στοιχεία. Στη Γερμανία, η διαδικασία εξελίχτηκε με τρόπο κά­πως παρόμοιο μ’ εκείνον της Ιταλίας, γι’ άλλους μ’ εκείνον της Αγγλίας. Στη Γερμανία το κίνημα του ’48 απέτυχε λόγω της ελλιπούς αστικής συγκεντροποίησης (το σύνθημα γιακωβίνικου τύπου ρίχτηκε από τη δημοκρατική Άκρα Αριστερά: «διαρκής επανάσταση») κι επειδή το ζήτημα της κρατικής ανανέωσης εί­ναι αλληλένδετο με το εθνικό ζήτημα· οι πόλεμοι του ’64, του ’66 και του ’70 έλυσαν ταυτόχρονα το εθνικό ζήτημα και το ταξικό μ’ έναν ενδιάμεσο τύπο: η αστική τάξη αποκτά την οικο- νομικοβιομηχανική διακυβέρνηση, αλλά οι παλιές φεουδαρχι­

148

κές τάξεις παραμένουν σαν κυβερνητικό στρώμα του πολιτικού Κράτους με σημαντικά συντεχνιακά προνόμια στο στράτευμα, στη διοίκηση, στη γη: αλλά τουλάχιστον, αν αυτές οι παλιές τάξεις διατηρούν στη Γερμανία τόση σπουδαιότητα και απο­λαμβάνουν τόσα προνόμια, εξασκούν μια εθνική λειτουργία, γίνονται οι «διανοούμενοι» της αστικής τάξης, με μια ορισμένη ιδιοσυγκρασία, δοσμένο από καταγωγής της κάστας κι από πα­ράδοση. Στην Αγγλία όπου η αστική επανάσταση αναπτύχθηκε πριν απ’ ό,τι στη Γαλλία, έχουμε ένα φαινόμενο, ίδιο με το γερμανικό, ανάμειξης του παλιού με το νέο, παρά την άκρα δραστηριότητα των εγγλέζων «γιακωβίνων», δηλαδή των «στρογγυλών κεφαλών» του Κρόμγουελ· η παλιά αριστοκρατία παραμένει σαν κυβερνητικό στρώμα, μ’ ορισμένα προνόμια, γί­νεται κι αυτή το στρώμα των διανοουμένων της αγγλικής αστι­κής τάξης (κατά τ’ άλλα η αγγλική αριστοκρατία είναι μ’ ανοι­χτές τις πόρτες και ανανεώνεται συνέχεια με στοιχεία προερχό­μενα από τους διανοούμενους και την αστική τάξη. Αναφορι­κά, ας δούμε μερικές παρατηρήσεις, που περιέχονται στον πρό­λογο της αγγλικής μετάφρασης της Ουτοπίας χι Επιστήμης*, τις οποίες πρέπει να έχουμε κατά νου στην έρευνα για τους δια­νοούμενους και για τον ιστορικοκοινωνικό τους ρόλο. Η ερμη­νεία που δίνεται απ’ τον Αντόνιο Λαμπριόλα σχετικά με τη μονιμότητα στην εξουσία στη Γερμανία του Γιούνκερ και του Καϊζερισμού, παρά τη μεγάλη καπιταλιστική ανάπτυξη συσκο­τίζει τη σωστή ερμηνεία: ο ταξικός συσχετισμός όπως δημιουρ- γήθηκε από τη βιομηχανική ανάπτυξη με την προσέγγιση των ορίων της αστικής ηγεμονίας και η ανατροπή των θέσεων των προοδευτικών τάξεων, οδήγησε την αστική τάξη να μην αγωνι­στεί σε βάθος ενάντια στο παλιό καθεστώς, αλλά να επιτρέψει να διατηρηθεί ένα τμήμα της πρόσοψης πίσω από το οποίο να κρύβει τη δική της πραγματική κυριαρχία.

Αυτή η διαφορά διαδικασίας όσο αφορά στην εκδήλωση της

* Βλ. Φ. Έγκελς, Πρόλογος στην αγγλική έκδοση (1892) του κειμέ­νου. Η εξέλιξη τον σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη, ιταλ. μετφρ. Editori Riuniti, Ρώμη 1970. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

149

ίδιας ιστορικής εξέλιξης σε διαφορετικές χώρες πρέπει να συν­δεθεί όχι μόνο με τους διαφορετικούς συνδυασμούς των εσωτε­ρικών σχέσεων στη ζωή των διαφορετικών εθνών, αλλά και με τις διαφορετικές διεθνείς σχέσεις (οι διεθνείς σχέσεις υποτιμού- νται συνήθως σ’ αυτό το είδος έρευνας). Το γιακωβίνικο πνεύμα, αυθάδικο, θρασύ, είναι οπωσδήποτε συνδεδεμένο με την ηγεμο­νία που εξασκήθηκε μ’ αυτό τον τρόπο γι’ αρκετό καιρό από τη Γαλλία στην Ευρώπη, πέρ’ από την ύπαρξη ενός αστικού κέ­ντρου σαν το Παρίσι κι από τον συγκεντρωτισμό που ακολούθη­σε στη Γαλλία μέσω της απόλυτης μοναρχίας. Αντίθετα, οι πόλε­μοι του Ναπολέοντα, με τον αφανισμό ανθρώπων σε τεράστια κλίμακα, ανάμεσά τους των πιο τολμηρών και δραστήριων, απο­δυνάμωσαν όχι μόνο την στρατευμένη πολιτική δραστηριότητα των Γάλλων, αλλά κι εκείνη των άλλων εθνών, έστω κι αν υπήρ­ξαν τόσο γόνιμα σε διανοητικό επίπεδο όσο αφορά στην ανα­νέωση της Ευρώπης.

Οι διεθνείς σχέσεις είχαν βέβαια μεγάλη σπουδαιότητα ως προς τον καθορισμό της γραμμής ανάπτυξης του ιταλικού Ριζορ- τζιμέντο, διογκώθηκαν όμως από το μετριοπαθές κόμμα κι από τον Καβούρ για κομματικούς σκοπούς. Είναι αξιοσημείωτο, επί τη ευκαιρία, το γεγονός ότι ο Καβούρ φοβόταν σαν τη φωτιά την πρωτοβουλία του Γκαριμπάλντι πριν από την εκστρατεία του Κουάρτο και τη διάβαση του Στρέτο, λόγω των διεθνών περι­πλοκών που πιθανώς να δημιουργούσε κι ύστερα παροτρύνθηκε κι αυτός ο ίδιος από τον ενθουσιασμό που προκλήθηκε από τους Χίλιους στην ευρωπαϊκή γνώμη μέχρι του σημείου να θεωρήσει εφικτό άμεσα έναν νέο πόλεμο ενάντια στην Αυστρία. Υπήρχε στον Καβούρ μια κάποια επαγγελματική παραμόρφωση του δι­πλωμάτη, που τον οδηγούσε να βλέπει «πολλές» δυσκολίες και τον προέτρεπε σε «συνωμοτικές» υπερβολές και σε σπατάλες, ως επί το πλείστον παράξενες, διεισδυτικότητας και δολοπλοκίας. Εν πάση περιπτώσει, ο Καβούρ ενεργούσε εξαίρετα σαν άνθρω­πος του κόμματος: το ότι αργότερα το κόμμα του θα εκπροσω­πούσε τα πιο βαθιά και ανθεκτικά στο χρόνο εθνικά συμφέρο­ντα, έστω και μόνο με την έννοια της πιο πλατιάς έκτασης που θα μπορούσε να δοθεί στην κοινωνία των αναγκών της αστικής τάξης με τη λαϊκή μάζα, είναι ένα άλλο ζήτημα.

150

Σχετικά με το «γιακωβίνικο» σύνθημα που διατυπώθηκε το 48-’49 (διαρκής επανάσταση) ας μελετήσουμε την περίπλοκη τύχη του. Αφού επαναλήφθηκε, συστηματοποιήθηκε, επεξερ­γάστηκε, θεωρητικοποιήθηκε από την ομάδα Πάρβους-Μπρον- στάιν (Έλφαντ-Τρότσκι) αποδείχτηκε αδρανές κι αναποτελε­σματικό στα 1905, και στη συνέχεια: έγινε κάτι το αφηρημένο, κατασκεύασμα επιστημονικού εργαστηρίου. Το (λενινιστικό) ρεύμα που του στάθηκε ενάντιο σ’ αυτή τη φιλολογική του εκ­δήλωση, χωρίς αντίθετα να το χρησιμοποιήσει «ευκαιριακά», το εφάρμοσε πραγματικά σε μια μορφή σύμφωνη με την πραγ­ματική, συγκεκριμένη, ζωντανή ιστορία, ταιριάζοντας χρονικά και τοπικά, σαν ν’ αναβλύζει απ’ όλους τους πόρους της καθο­ρισμένης κοινωνίας που έπρεπε να μετασχηματίσει, σαν συμμα- χία δύο κοινωνικών ομάδων (προλεταριάτο και αγρότες) με την ηγεμονία της ομάδας της πόλης (urbano).

Στη μία περίπτωση υπήρχε το γιακωβίνικο ταμπεραμέντο χω­ρίς το ανάλογο πολιτικό περιεχόμενο· στη δεύτερη, «γιακωβίνι­κο» ταμπεραμέντο και περιεχόμενο σύμφωνα με τους νέους ι­στορικούς συσχετισμούς κι όχι σύμφωνα με μια φιλολογική και διανοουμενίστικη ετικέτα.

Εξετάζοντας την πολιτική και στρατιωτική κατεύθυνση εντυ­πωμένη στο εθνικό κίνημα πριν και μετά το ’48 πρέπει να κά­νουμε μερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις μεθόδου και ονο­ματολογίας. Λέγοντας στρατιωτική κατεύθυνση δεν πρέπει να εννοούμε μόνο την στρατιωτική κατεύθυνση με στενή έννοια, τεχνική, δηλαδή μ’ αναφορά στη στρατηγική και την τακτική του πιεμοντέζικου στρατού ή των γαριβαλδινών σωμάτων ή των διαφόρων αυτοσχέδιων πολιτοφυλακών στις τοπικές ανταρσίες (Πέντε μέρες του Μιλάνου, υπεράσπιση της Βενετίας,υπερά­σπιση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, ανταρσία του Παλέρμο το ’48, κλπ. κλπ)· πρέπει να εννοούμε, αντίθετα, σε πολύ πιο πλα­τιά και πιο αρμόζουσα στην αληθινή κι ακριβή πολιτική κατεύ­θυνση. Το βασικό πρόβλημα που επιβαλλόταν από στρατιωτική άποψη ήταν το να εκδιωχτεί από τη χερσόνησο μια ξένη δύνα­μη, η Αυστρία, που διηύθυνε έναν από τους μεγαλύτερους στρατούς της Ευρώπης εκείνης της εποχής και που είχε εκτός των άλλων αρκετούς κι όχι αδύναμους υποστηρικτές στην ίδια

151

τη χερσόνησο, ακόμα και στο Πιεμόντε. Επομένως, το στρατιω­τικό πρόβλημα ήταν το εξής: πώς θα γινόταν κατορθωτή η κινη­τοποίηση μιας αντάρτικης δύναμης που να είχε τη δυνατότητα όχι μόνο να εκδιώξει από τη χερσόνησο τον αυστριακό στρατό, αλλά και να τον εμποδίσει να επιστρέφει με μιαν αντεπίθεση, δεδομένου ότι η βίαιη εκδίωξη θα έθετε σε κίνδυνο τη συνοχή της Αυτοκρατορίας οπότε και θα της γαλβάνιζε όλες τις δυνά­μεις που θα μπορούσαν να ενωθούν προκειμένου να επιτευχθεί μια αντεκδίκηση.

Οι λύσεις, που από το πρόβλημα παρουσιάστηκαν με ασαφή τρόπο, ήσαν παρόμοιες, αντιφατικές όλες κι ανεπαρκείς. «Η Ιταλία θα τα καταφέρει από μόνη της», ήταν το πιεμοντέζικο σύνθημα του ’48, δηλώνει όμως την καταστροφική ήττα. Η αβέ­βαιη, αμφίβολη, δειλή και ταυτόχρονα αστόχαστη πολιτική των δεξιών κομμάτων του Πιεμόντε υπήρξε η κύρια αιτία της ήττας: επέδειξαν μιαν άθλια πανουργία, ήταν η αιτία που αποσύρθη­καν τα στρατεύματα των άλλων ιταλικών κρατών, της Νάπολης και της Ρώμης, προκειμένου να δείξουν σε σύντομο χρονικό διάστημα ότι επιθυμούσαν την εξάπλωση του Πιεμόντε κι όχι μια ιταλική συνομοσπονδία· δεν ευνοούσαν, αντίθετα εχθρεύο­νταν, το κίνημα των εθελοντών. Ήθελαν τέλος πάντων, τους πιεμοντέζους στρατηγούς μονάχα σαν ένοπλους νικητές, τους ανίκανους να κουμαντάρουν έναν τόσο δύσκολο πόλεμο. Η α­πουσία μιας λαϊκής πολιτικής υηήρξε καταστρεπτική: οι λομ- βαρδοί κι οι βενετοί χωρικοί στρατολογημένοι από την Αυ­στρία απετέλεσαν ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία για την κατάπνιξη της επανάστασης της Βιέννης οπότε και της Ιτα­λίας· για τους χωρικούς το κίνημα των Λομβαρδών και των Βενετών ήταν μια υπόθεση των κυρίων και των σπουδαστών όπως το βιεννέζικο κίνημα. Ενώ τα ιταλικά εθνικά κόμματα, όφειλαν, με την πολιτική τους, να καθορίσουν και να βοηθή­σουν την αποδιοργάνωση της αυστριακής αυτοκρατορίας, με την αδράνειά τους κατάφεραν ώστε τα ιταλικά στρατεύματα να γίνουν από τα καλύτερα στηρίγματα της αυστριακής αντίδρα­σης. Στην πάλη μεταξύ του Πιεμόντε και της Αυστρίας, ο στρα­τηγικός στόχος δεν μπορούσε να είναι η καταστροφή του αυ- •στριακού στρατού και η κατάληψη των εχθρικών εδαφών, στό­

152

χος που θα ’ταν ανεπίτευκτος και ουτοπιστικός, αλλά μπορούσε να ’ναι η διάσπαση της εσωτερικής αυστριακής συνοχής και η βοήθεια προς τους φιλελεύθερους ν’ ανέλθουν στην εξουσία σταθερά για ν’ αλλάξουν την πολιτική δομή της αυτοκρατορίας και να την κάνουν ομοσπονδιακή ή, τουλάχιστο, για να δη­μιουργήσουν μια παρατεταμένη κατάσταση εσωτερικής πάλης, που θα ’κανε τις εθνικές ιταλικές δυνάμεις ν’ αναπνεύσουν και θα τους επέτρεπε να συγκεντρωθούν πολιτικά και στρατιωτικά. (Το ίδιο λάθος έκανε ο Σονίνο στον παγκόσμιο πόλεμο κι αυτό αντίθετα στην επιμονή του Καντόρνα: Ο Σονίνο δεν επιθυμού­σε την καταστροφή της αυτοκρατορίας των Αψβούργων κι αρ- νιόταν κάθε πολιτική που καταξίωνε την εθνικότητα- ακόμα κι ύστερα από το Καπορέτο, μια τέτοια πολιτική έγινε κατανα- γκαστικά και σύμφωνα με τη θεωρία του Μάλθους και γι’ αυτό δεν έδωσε τα πιο γρήγορα αποτελέσματα που μπορούσε να δώ­σει).

Αφού άρχισε ο πόλεμος με σύνθημα «η Ιταλία θα τα καταφέ­ρει από μόνη της», μετά την ήττα, όταν ολόκληρη η επιχείρηση είχε συμβιβαστεί, αναζητήθηκε η παροχή γαλλικής βοήθειας, τη στιγμή ακριβώς και με την ενίσχυση της Αυστρίας που στην κυβέρνηση της Γαλλίας ήταν οι αντιδραστικοί, εχθρικοί προς ένα ιταλικό ενιαίο και ισχυρό Κράτος όπως και προς μια πιεμο- ντέζικη εξάπλωση: η Γαλλία δε θέλει να δώσει στο Πιεμόντε ούτε ένα στρατηγό της προκοπής και προστρέχει στον πολωνό Chrzanowsky.

Η στρατιωτική διοίκηση ήταν ένα ζήτημα ευρύτερο από τη διοίκηση του στρατού και τον καθορισμό του στρατηγικού σχε­δίου που όφειλε ο στρατός ν’ ακολουθήσει* περιλάμβανε επί πλέον την πολιτικοεξεγερσιακή κινητοποίηση των λαϊκών μα­ζών που είχαν εξεγερθεί πίσω από τις πλάτες του εχθρού και του παρεμπόδιζαν τις κινήσεις και τις υπηρεσίες ανεφοδια­σμού, τη δημιουργία βοηθητικών κι εφεδρικών δυνάμεων από τις οποίες μπορούσαν να βγουν καινούρια συστήματα διακυ­βέρνησης και να δοθεί στον «τεχνικό» στρατό η ατμόσφαιρα ενθουσιασμού και ζήλου.

Η λαϊκή πολιτική δεν πραγματοποιήθηκε ούτε μετά το ’49* χρησιμοποιήθηκαν μάλιστα ηλιθίως σοφιστικά επιχειρήματα

153

για τα γεγονότα του ’49 προκειμένου να εκφοβίσουν τις δημο­κρατικές τάσεις: η εθνική πολιτική της δεξιάς υποχρεώθηκε κα­τά τη δεύτερη περίοδο του Ριζορτζιμέντο ν’ αναζητήσει τη βοή­θεια της Γαλλίας του Μποναπάρτε και με τη γαλλική συμμαχία εξισορροπήθηκε η αυστριακή ισχύς. Η πολιτική της Δεξιάς το '48 καθυστέρησε την ενοποίηση της χερσονήσου για μερικές δε­καετίες.

Οι αβεβαιότητες της πολιτικοστρατιιοτικής διοίκησης, οι συ­νεχείς ταλαντεύσεις μεταξύ δεσποτισμού και συνταγματισμού είχαν τις καταστροφικές τους επιπτώσεις και στον πιεμοντέζικο στρατό. Μπορεί οποιοσδήποτε να διαβεβαιώσει ότι όσο πιο πολυάριθμος είναι ένας στρατός, σ’ απόλυτη έννοια, σαν πλή­θος στρατολογημένο, ή σε σχετική έννοια, σαν αναλογία των στρατολογημένων επί του συνολικού πληθυσμού, τόσο πιο πο­λύ αυξάνει η σπουδαιότητα της πολιτικής καθοδήγησης πάνω στην καθαρά τεχνικοστρατιωτική καθοδήγηση. Η μαχητική ικα­νότητα του πιεμοντέζικου στρατού υπήρξε υψηλότατη στην αρ­χή της εκστρατείας του ’48: οι δεξιοί πίστευαν ότι μια τέτοια μαχητική ικανότητα ήταν έκφραση ακριβώς ενός αφηρημένου δυναστικού και στρατιωτικού πνεύματος κι άρχισαν να μηχα­νορραφούν για να περιορίσουν τις λαϊκές ελευθερίες και να κα­τευνάσουν τις προσδοκίες για ένα δημοκρατικό μέλλον. Το «η­θικό» του στρατού κατέρρευσε. Η πολεμική για τη «μοιραία Νοβάρα» βρίσκεται όλη εδώ. Στη Νοβάρα ο στρατός δεν ήθελε να πολεμήσει γι’ αυτό και νικήθηκε. Οι «δεξιοί» κατηγορούσαν τους δημοκρατικούς ότι είχαν μπάσει την πολιτική στο στρατό κι ότι τον είχαν διαλύσει: ανακριβής κατηγορία, μια και ο συ- νταγματισμός ακριβώς «εθνικοποιούσε» το στρατό, τον έκανε στοιχείο της γενικής πολιτικής και μ’ αυτό τον ενίσχυσε στρα­τιωτικά. Η κατηγορία είναι ακόμα περισσότερο ανακριβής, α­φού παρατηρήθηκε στο στρατό μια αλλαγή στην πολιτική κα­τεύθυνση, χωρίς να υπάρχει ανάγκη «αποδιοργανωτών», από μια πληθώρα μικρών αλλαγών, που η καθεμιά τους, μπορεί να φαίνεται ασήμαντη και αμελητέα, συνολικά όμως σχηματίζουν μια καινούρια ασφυκτική ατμόσφαιρα. Υπεύθυνοι γι’ αυτή τη διάλυση είναι ωστόσο εκείνοι που άλλαξαν την πολιτική κατεύ­θυνση, χωρίς να προβλέψουν τις συνέπειες σε στρατιωτικό επί­

154

πεδο, αντικατέστησαν δηλαδή μια καλή πολιτική, όπως η προη­γούμενη, με μια κακή γιατί η τελευταία συμμορφωνόταν προς τον στόχο. Ο στρατός είναι κι αυτός ένα «εργαλείο» για την επίτευξη ενός καθορισμένου σκοπού, αλλά αποτελείται από αν­θρώπους σκεπτόμενους κι όχι από μηχανές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν εντός των ορίων της μηχανικής και φυσικής συνοχής τους. Αν είναι δυνατό κι αν πρέπει, ακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση, να γίνει λόγος για την αρμοδιότητα και για τη συμμόρφωση προς τον στόχο, πρέπει να συμπεριλάβουμε και την εξής διάκριση: τη φύση του δοσμένου εργαλείου. Αν χτυπή­σουμε ένα καρφί μ’ ένα ξύλινο ραβδί με την ίδια δύναμη που θα το χτυπούσαμε μ’ ένα ατσάλινο σφυρί, το καρφί εισχωρεί στο ραβδί κι όχι στον τοίχο. Η σωστή πολιτική διοίκηση είναι απα­ραίτητη ακόμα και σ’ ένα στρατό επαγγελματιών μισθοφόρων (και στις τυχοδιωκτικές ομάδες υπήρχε ένα μίνιμουμ πολιτικής διοίκησης, εκτός από την τεχνικο-στρατιωτική)· πολύ περισσό­τερο είναι απαραίτητη σ’ ένα εθνικό στρατό σ’ επιστράτευση. Το ζήτημα γίνεται ακόμα περισσότερο πολύπλοκο και δύσκολο στους πολέμους χαρακωμάτων, τους οποίους κάνουν πολυπλη­θείς μάζες που μόνο με μεγάλα αποθέματα ηθικών δυνάμεων μπορούν ν’ αντισταθούν στην τεράστια μυϊκή, νευρική και ψυ­χική κατάπτωση: μονάχα μια ικανότατη πολιτική διοίκηση, που ξέρει να παίρνει υπ’ όψη της τους πόθους και τα πιο βαθιά συναισθήματα των ανθρωπίνων μαζών εμποδίζει την αποδιορ­γάνωση και τον όλεθρο.

Η στρατιωτική διοίκηση πρέπει να υποτάσσεται πάντα στην πολιτική διοίκηση, πράγμα που σημαίνει ότι το στρατηγικό σχέδιο πρέπει να 'ναι η στρατιωτική έκφραση μιας ορισμένης γενικής πολιτικής. Φυσικά μπορεί να συμβεί ώστε σε μια δοσμέ­νη κατάσταση, οι πολιτικοί άνδρες να είναι ανίκανοι, ενώ στο στρατό να υπάρχουν διοικητές που μαζί με την στρατιωτική διέθεταν και πολιτική ικανότητα: είναι η περίπτωση του Καί- σαρα και του Ναπολέοντα. Στον Ναπολέοντα όμως βλέπει κα­νείς το πώς η πολιτική αλλαγή, εναρμονιζόμενη με την αλαζο­νεία του να διαθέτεις ένα αφηρημένα στρατιωτικό εργαλείο, οδήγησε στη φθορά της: ακόμα και στις περιπτώσεις όπου η πολιτική και στρατιωτική διοίκηση συμπίπτουν στο ίδιο πρό­

155

σωπο- είναι η πολιτική στιγμή που πρέπει να κυριαρχεί επί της στρατιωτικής. Τ Απομνημονεύματα του Καίσαρα είναι ένα κλασικό παράδειγμα παράθεσης ενός σοφού συνδυασμού πολι­τικής και στρατιωτικής τέχνης: οι στρατιώτες έβλεπαν στο πρό­σωπο του Καίσαρα όχι μόνο ένα μεγάλο στρατιωτικό αρχηγό, αλλά ιδιαίτερα τον πολιτικό τους αρχηγό της δημοκρατίας. Ας θυμηθούμε πώς ο Μπίσμαρκ, ακολουθώντας τα ίχνη του Κλαούζεβιτς, υποστήριξε την υπεροχή της πολιτικής πάνω στη στρατιωτική στιγμή, ενώ ο Γουλιέλμος II, όπως αναφέρει ο Λούντβιχ, σχολίασε με οργή μεγάλη μια εφημερίδα όπου ανα- φερόταν η γνώμη του Μπίσμαρκ: έτσι οι Γερμανοί κέρδισαν λαμπρά σχεδόν όλες τις μάχες, έχασαν όμως τον πόλεμο.

Υπάρχει μια κάποια τάση να υπερεκτιμάται η σημασία των λαϊκών τάξεων την περίοδο του Ριζορτζιμέντο, επιμένοντας ι­διαίτερα στο φαινόμενο του εθελοντισμού. Τα πιο σοβαρά και εξακριβωμένα πράγματα αναφορικά με το θέμα είναι τα κείμε­να του Έτορε Ρότα στη «Nuova Rivista Storica» του 1928-29. Εν μέρει η παρατήρηση που έγινε σ’ άλλη σημείωση σχετικά με τη σημασία που πρέπει να δοθεί στους εθελοντές, θ’ αποκαλύ- ψει ότι τα ίδια τα κείμενα του Ρότα δείχνουν πως οι εθελοντές αντιμετωπίζονταν άσχημα και σαμποτάρονταν από τις πιεμο- ντέζικες αρχές, πράγμα που επιβεβαιώνει την κακή πολιτικο- στρατιωτική διοίκηση. Η κυβέρνηση του Πιεμόντε μπορούσε να στρατολογήσει υποχρεωτικά στρατιώτες στην επικράτειά της, σε σχέση με τον πληθυσμό, όπως η Αυστρία μπορούσε να κάνει το ίδιο σε σχέση μ’ ένα πληθυσμό υπερβολικά πιο μεγάλο: ένας πόλεμος κατά βάθος, μ’ αυτούς τους όρους, θα ’ταν πάντα κα­ταστρεπτικός για το Πιεμόντε ύστερ’ από ένα ορισμένο χρόνο. Αφού τέθηκε η αρχή ότι «η Ιταλία θα τα καταφέρει από μόνη της» έπρεπε ή να γίνει αμέσως αποδεκτή η ομοσπονδία με τ’ άλλα ιταλικά Κράτη ή να προταθεί η εδαφική πολιτική ενότητα πάνω σε μια τέτοια ριζοσπαστικά λαϊκή βάση ώστε να παρακι­νηθούν οι μάζες να εξεγερθούν ενάντια στις άλλες κυβερνήσεις και να συγκροτήσουν στρατεύματα εθελοντών που να είχαν την ικανότητα ν’ αντιμετωπίσουν τα πιεμοντέζικα. Αλλά εδώ ακρι­βώς βρισκόταν το ζήτημα: οι πιεμοντέζικες δεξιές τάσεις είτε δεν ήθελαν βοηθητικούς, νομίζοντας ότι μπορούσαν να νική­

156

σουν τους Αυστριακούς με τις τακτικές πιεμοντέζικες δυνάμεις μονάχα (και δεν καταλαβαίνει κανείς πώς μπορούσαν να ’χουν μια τέτοια πεποίθηση), είτε θα ’θελαν να βοηθηθούν με τη μορ­φή χάρης (κι εδώ δε γίνεται αντιληπτό πώς μπορούσαν σοβαροί πολιτικοί ν’ απαιτούν ένα πράγμα τόσο παράλογο): στην πραγ­ματικότητα είναι αδύνατο ν’ απαιτείται ενθουσιασμός, πνεύμα αυτοθυσίας, κλπ, χωρίς κάποια ανταμοιβή έστω κι από τους ίδιους υπηκόους ενός Κράτους- πόσο μάλλον από ξένους προς το Κράτος πολίτες πάνω σ’ ένα πρόγραμμα γενικό κι αφηρημέ- νο και με μια τυφλή πίστη σε μια μακρινή κυβέρνηση. Αυτό ήταν το δράμα του ’48-’49, αλλά δεν είναι και πολύ σωστό να επιπλήξουμε γι’ αυτό τον ιταλικό λαό- η ευθύνη της καταστρο­φής πρέπει ν’ αποδοθεί είτε στους μετριοπαθείς είτε στο Κόμμα της Δράσης, δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, στην ανωριμότητα και στην ελλιπή αποτελεσματικότητα των κυρίαρχων τάξεων.

Οι παρατηρήσεις που έγιναν σχετικά με την ανεπάρκεια της πολιτικοστρατιωτικής καθοδήγησης του Ριζορτζιμέντο θα μπο­ρούσαν ν’ αντικρουσθούν μ’ ένα επιχείρημα πολύ χυδαίο και τετριμμένο: «αυτοί οι άνθρωποι δεν υπήρξαν δημαγωγοί, δεν έκαναν δημαγωγία». Μια άλλη χυδαιότητα, πολύ διαδεδομένη, προκειμένου ν’ αποφευχθεί η αρνητική γνώμη σχετικά με την καθοδηγητική ικανότητα των ηγετών του εθνικού κινήματος, εί­ναι το να επαναλαμβάνεται με διάφορους τρόπους και μορφές ότι το εθνικό κίνημα μπόρεσε να επενεργήσει χάρη στις καλ­λιεργημένες χαι μόνο τάξεις. Δύσκολο να κατανοηθεί το πού βρίσκεται η αξιοσύνη. Η αξιοσύνη μιας καλλιεργημένης τάξης, λόγω του ιστορικού της ρόλου, έγκειται στο να καθοδηγεί τις λαϊκές μάζες και ν’ αναπτύσσει τα προοδευτικά στοιχεία τους- αν η καλλιεργημένη τάξη αποβεί ανίκανη να εκπληρώσει το ρό­λο της, δεν πρέπει να γίνεται λόγος γι’ αξιοσύνη, μα για τ’ αντίθετο, δηλαδή για ανωριμότητα και βαθιά ανικανότητα. Μ’ αυτό τον τρόπο πρέπει να εκλάβουμε τη λέξη και το νόημα της δημαγωγίας. Αυτοί οι άνθρωποι, πραγματικά δεν κάτεχαν να οδηγήσουν το λαό, δεν ήξεραν πώς να ξεσηκώσουν τον ενθου­σιασμό και το πάθος, αν η δημαγωγία εκληφθεί με την πρωταρ­χική της σημασία. Πέτυχαν τουλάχιστον το σκοπό που επεδίω- καν; Έλεγαν ότι προτίθονταν να δημιουργήσουν το σύγχρονο

157

Κράτος στην Ιταλία και παρήγαγαν ένα νόθο κατασκεύασμα· προτίθονταν να προκαλέσουν τη δημιουργία μιας διάχυτης και δραστήριας άρχουσας τάξης και δεν το κατάφεραν, να εντά­ξουν το λαό στο κρατικό πλαίσιο και δεν το κατόρθωσαν. Η άθλια πολιτική ζωή από το ’70 μέχρι το ’900, η στοιχειώδης κι ενδημική επαναστατικότητα των λαϊκών τάξεων, η ευτελής και ταλαίπωρη ύπαρξη μιας καθοδηγητικής τάξης σκεπτικιστικής και θεσιθηρεύουσας ήταν τα επακόλουθα αυτής της ανεπάρ­κειας: κι επακόλουθό της είναι η διεθνής θέση του νέου Κρά­τους, στερημένο πραγματικής αυτονομίας μια και υπονομεύεται στο εσωτερικό από το Παπάτο και την απεχθή παθητικότητα των πολυπληθών μαζών. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, ήταν οι δεξιοί του Ριζορτζιμέντο που στάθηκαν οι μεγάλοι δημαγω­γοί: χρησιμοποίησαν το λαό-έθνος σαν εργαλείο, σαν αντικεί­μενο, υποβιβάζοντάς τον και σ’ αυτό συνίσταται η μέγιστη και πιο υποτιμητική δημαγωγία, με την έννοια ακριβώς που έχει προσλάβει ο όρος στο στόμα των κομμάτων της δεξιάς στην πολεμική τους με τα κόμματα της αριστεράς, έστω κι αν είναι τα κόμματα της δεξιάς που έχουν εξασκήσει τη χειρότερη δημαγω­γία κι έχουν συχνά κάνει έκκληση στα λαϊκά αποβράσματα (ό­πως έκανε στη Γαλλία ο Ναπολέοντας ο III).

Ο Βιτσέντσο Κονόκο και η παθητική επανάσταση.Ο Βιτσέντσο Κουόκο ονόμασε παθητική επανάσταση εκείνη

που εκδηλώθηκε στην Ιταλία σε αντίδραση των ναπολεόντειων πολέμων. Η έννοια της παθητικής επανάστασης νομίζω ότι εί­ναι ορθή όχι μόνο για την Ιταλία, αλλά για τις άλλες χώρες που εκσυγχρόνισαν το Κράτος μέσα από μια σειρά μεταρρυθμίσεων ή εθνικών πολέμιον χωρίς να περάσουν από μια πολιτική επα­νάσταση ριζοσπαστικού γιακωβίνικου τύπου. Να εξετασθεί πώς ο Κουόκο αναπτύσσει την έννοια για την Ιταλία.

Η σχέση πόλης-υπαίθρον στο Ριζορτζιμέντο και στην ι­ταλική εθνική όομή.

Οι σχέσεις μεταξύ αστικού και αγροτικού πληθυσμού δεν εί­ναι απλά σχηματικές, ιδιαίτερα στην Ιταλία. Πρέπει ωστόσο να

158

ορίσουμε τι εννοούμε λέγοντας «αστικός» και «αγροτικός» στο σύγχρονο πολιτισμό και ποιοι συνδυασμοί μπορούν να προκύ- ψουν από τη μονιμότητα την απαρχαιωμένων και συντηρητικών μορφών στη γενική σύνθεση του πληθυσμού, ερευνημένη από τη σκοπιά της μεγαλύτερης ή μικρότερης συσσώρευσής του. Μερι­κές φορές παρατηρείται το παράδοξο: ένας αγροτικός τύπος να 'ναι πιο προοδευτικός από έναν αυτοαποκαλούμενο αστικό.

Μια «βιομηχανική» πόλη είναι πάντα πιο προοδευτική από την επαρχία από την οποία εξαρτάται οργανικά. Στην Ιταλία όμως, δεν είναι όλες οι πόλεις «βιομηχανικές» κι ακόμα πιο λίγες είναι οι τυπικά βιομηχανικές πόλεις. Οι «εκατό» ιταλικές πόλεις είναι βιομηχανικές, η συγκέντρωση του πληθυσμού σε μη αγροτικά κέντρα, ο οποίος είναι σχεδόν διπλάσιος από τον γαλλικό, αποδείχνει άραγε ότι στην Ιταλία υπάρχει μια εκβιο- μηχανοποίηση δυο φορές μεγαλύτερη από της Γαλλίας; Στην Ιταλία η αστυφιλία (urbanesimo) δεν είναι μόνο κι ούτε «ειδι­κά», ένα φαινόμενο καπιταλιστικής ανάπτυξης και μεγάλης βιομηχανίας. Αυτή που υπήρξε για πολύ καιρό η πιο μεγάλη ιταλική πόλη και εξακολουθεί να είναι από τις πιο μεγάλες, η Νάπολη, δεν είναι πόλη βιομηχανική: ούτε η Ρώμη, η μεγαλύτε­ρη σήμερα ιταλική πόλη, είναι βιομηχανική. Παρ’ όλ’ αυτά, α­κόμα και σ’ αυτές τις πόλεις, μεσαιωνικού τύπου, υπάρχουν ισχυροί πυρήνες πληθυσμού σύγχρονου αστικού τύπου· ποια, όμως, είναι η σχετική θέσι, τους; Υποτάσσονται, συνθλίβονται, εξευτελίζονται από το άλλο μέρος, που δεν είναι σύγχρονου τύπου κι είναι η συντριπτική πλειοψηφία. Παράδοξο των «σιω­πηλών πόλεων».

Σ’ αυτό τον τύπο πόλης υπάρχει, ανάμεσα σ’ όλες τις κοινω­νικές ομάδες, μια αστική (urbana) ιδεολογική ενότητα ενάντια στην ύπαιθρο, ενότητα από την οποία δε γλιτώνουν ούτε οι πιο σύγχρονοι πυρήνες αστικής λειτουργίας, που επίσης υπάρχουν εδώ: είναι το μίσος και η περιφρόνηση ενάντια στο «χωριάτη», ένα ενιαίο σιωπηρό μέτωπο ενάντια στις διεκδικήσεις της υπαί­θρου, οι οποίες αν πραγματοποιούνταν, θα καθιστούσαν αδύ­νατη την ύπαρξη πόλης αυτού του τύπου. Αμοιβαία υπάρχει μια «γενική» εχθρότητα, αλλά όχι γι’ αυτό το λόγο και λιγότερο επίμονη και παθιασμένη, από την ύπαιθρο προς την πόλη ενά­

159

ντια σ’ ολόκληρη την πόλη, σ’ όλες τις ομάδες που την συγκρο­τούν. Αυτή η γενική σχέση που στην πραγματικότητα είναι τό­σο πολύπλοκη κι εκδηλώνεται με μορφές που καταφανώς δί­νουν την εντύπωση ότι είναι αντιφατικές, προσέλαβε μια πρω­ταρχική σημασία κατά την εξέλιξη των αγώνων για το Ριζορτζι- μέντο, όταν αυτό ήταν ακόμα πιο απόλυτο και επενεργό απ’ ό,τι σήμερα.

Το πρώτο κραυγαλέο παράδειγμα αυτών των καταφανών α­ντιφάσεων ας το μελετήσουμε στο επεισόδιο της Παρθενώπειας Δημοκρατίας του 1779: η πόλη συντρίφτηκε από την ύπαιθρο, την οργανωμένη στις ορδές του καρδινάλιου Ρούφο, γιατί η Δημοκρατία, είτε στην πρώτη αριστοκρατική φάση της είτε στην δεύτερη την αστική της, αμέλησε εντελώς την ύπαιθρο αφ’ ενός, αλλ’ αφ’ ετέρου υποσχόμενη τη δυνατότητα μιας γιακωβί- νικης εξέλιξης, μέσω της οποίας η έγγεια ιδιοκτησία, που ξό­δευε τη γαιοπρόσοδο στη Νάπολη, μπορούσε ν’ απαλλοτριω- θεί, στερώντας τις πλατιές λαϊκές μάζες από τις πηγές των εσό­δων τους και της ζωής τους, άφησε σύξυλο, αν όχι εχθρικό, το φτωχό λαό της Νάπολης. Κατά το Ριζορτζιμέντο, εξάλλου, εκ­δηλώθηκε ακόμα, εμβρυώδικα, η ιστορική σχέση μεταξύ Βορρά και Νότου, σαν μια σχέση παρόμοια μ’ εκείνη μεταξύ μιας με­γάλης πόλης και μιας μεγάλης επαρχίας: επειδή αυτή η σχέση δεν ήταν ακόμα εκείνη η οργανική φυσιολογική της επαρχίας και της βιομηχανικής πρωτεύουσας, αλλά ήταν απόρροια δύο εκτεταμένων περιοχών πολύ διαφορετικής πολιτιστικής και κοι­νωνικής παράδοσης, τονίστηκαν οι όψεις και τα στοιχεία μιας σύγκρουσης της εθνικότητας. Αυτό που είναι ιδιαίτερα αξιοση­μείωτο κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο είναι το γεγονός ότι στις πολιτικές κρίσεις ο Νότος είχε την πρωτοβουλία της δράσης: 1799 Νάπολη, ’20-’21 Παλέρμο, ’47 Μεσίνα και Σικε­λία, ’47-48 Σικελία και Νάπολη. Άλλο αξιοσημείωτο γεγονός είναι η ιδιαίτερη όψη που προσλάμβανε το κάθε κίνημα στην Κεντρική Ιταλία, σαν ενδιάμεση κατεύθυνση μεταξύ Βορρά και Νότου· η περίοδος των (σχετικών) λαϊκών πρωτοβουλιών κρα- τάει από το 1815 ως το 1849 και κορυφώνεται στην Τοσκάνη και στα Κράτη του Πάπα (η Ρομάνια και η Λουνιτζιάνα πρέπει να θεωρούνται πάντα ότι ανήκουν στο Κέντρο). Αυτές οι ιδιαιτε­

160

ρότητες είχαν ανταπόκριση και στην ακόλουθη περίοδο: τα γε­γονότα του Ιουνίου 1814 κορυφώθηκαν σε μερικές περιοχές του Κέντρου (Ρομάνια και Μάρκε)- η κρίση που αρχίζει το 1893 στη Σικελία, και βρίσκει αντίκτυπο στο Νότο και στη Λουνιτζιάνα, κορυφώνεται στο Μιλάνο το 1898- το 1919 έχουμε τις καταλή­ψεις γης στο Νότο και στη Σικελία, το 1920 την κατάληψη των εργοστασίων του Βορρά. Αυτός ο σχετικός συγχρονισμός και η σύμπτωση δηλώνει την ήδη από το 1815 και μετά ύπαρξη μιας οικονομικοπολιτικής δομής σχετικά ομογενούς, άφ’ ενός κι αφ’ ετέρου δείχνει πως κατά τις περιόδους κρίσεων ήταν το πιο αδύνατο και περιφερειακό κομμάτι που αντιδρούσε πρώτο.

Η σχέση πόλης-υπαίθρου μεταξύ Βορρά-Νότου μπορεί επί­σης να μελετηθεί στις διάφορες πολιτιστικές αντιλήψεις και η­θικές συμπεριφορές. Όπως έχει σημειωθεί, οι Μπ. Κρότσε και Τζ. Φορτουνάτο, στην αρχή του αιώνα, ήσαν επικεφαλής ενός πολιτιστικού κινήματος το οποίο, με τον έναν ή τον άλλον τρό­πο, ήρθε σ’ αντιπαράθεση με το πολιτιστικό κίνημα του Βορρά (ιδεαλισμός εναντίον θετικισμού, κλασικισμός ή κλασικότητα ε­ναντίον φουτουρισμού). Ας τονιστεί το γεγονός ότι η Σικελία αποκόπηκε από το Νότο και λόγω σεβασμού στην κουλτούρα: αν ο Κρίσπι είναι ο άνθρωπος του βιομηχανικού Βορρά, ο Πι- ραντέλο σε γενικές γραμμές είναι πιο κοντά στον φουτουρισμό, ο Τζεντίλε και ο ατουολισμός1 βρίσκονται επίσης πιο κοντά στο φουτουριστικό κίνημα (εννοούμενο πλατιά, σαν αντίθεση στον παραδοσιακό κλασικισμό, σαν μορφή ενός σύγχρονου ρομαντι­σμού). Διαφορετική είναι η δομή και η καταγωγή των στρωμά­των των διανοουμένων: στο Νότο κυριαρχεί ακόμα ο τύπος του «ψάθινου καπέλου», που φέρνει σε επαφή την αγροτιά με τους ιδιοκτήτες και τον κρατικό μηχανισμό- στο Βορρά κυριαρχεί ο τύπος του «τεχνικού» εργαστηρίου, που εξυπηρετεί τη σύνδεση μεταξύ των εργατών και των επιχειρηματιών: η σύνδεση με το Κράτος αποτελούσε ρόλο των συνδικαλιστικών οργανώσεων

1. Attualismo: θεω ρία του Τζιοβάνι Τζεντίλε (1875-1944) που υπο­στηρίζει ότι το πνεύμα πρέπει να προσανατολίζεται στην απόλυτη αρχή της πραγματικότητας.

161

και των πολιτικών κομμάτων, που τα καθοδηγούσε ένα εντελώς καινούριο στρώμα διανοουμένων (ο σύγχρονος κρατικός συνδι­καλισμός, με τα αποτελέσματα της συστηματικής διάδοσης σ’ εθνική κλίμακα αυτού του κοινωνικού τύπου, κατά τρόπο πε­ρισσότερο συναφή και συνεπή, πράγμα αδύνατο για τον παλιό συνδικαλισμό, αποτελεί ως ένα ορισμένο σημείο και με μια ορι­σμένη έννοια, ένα μέσο ηθικής και πολιτικής ενοποίησης).

Αυτή η πολύπλοκη σχέση πόλης-υπαίθρου μπορεί να μελετη­θεί στα γενικά πολιτικά προγράμματα που ζητούσαν να πραγ­ματοποιηθούν πριν από τον ερχομό των φασιστών στην κυβέρ­νηση: το πρόγραμμα του Τζολίτι και των φιλελεύθερων δημο­κρατικών προσπαθούσε να δημιουργήσει στο Βορρά ένα μπλοκ «της πόλης» (urbano) (από βιομήχανους κι εργάτες) που να ’ταν η βάση ενός προστατευτικού συστήματος και που θα ενί- σχυε την οικονομία και την ηγεμονία του Βορρά. Ο Νότος ήταν υποβιβασμένος σε μια μισοαποικιακή αγορά πωλήσεων, σε μια πηγή αποταμιεύσεων και φόρων και κρατιόταν «πειθαρχημέ- νος» με δυο ειδών μέτρα: αστυνομικά μέτρα ανελέητης κατα­πίεσης κάθε μαζικού κινήματος με περιοδικές σφαγές χωρικών. (Στο μνημόνιο του Τζολίτι, γραμμένο από τον Spectacor (Μισι- ρόλι) στη «Nuova Antologia» (1η Αυγ. 1928), εκφράζεται η α­πορία γιατί ο Τζολίτι υπήρξε ανέκαθεν σθεναρά αντίθετος στην οποιαδήποτε διάδοση του σοσιαλισμού και του συνδικαλισμού στο Νότο, ενώ το πράγμα είναι φυσικό και προφανές, μια και ο εργατικός προστατευτισμός - μεταρρύθμιση, συνεργατικές, δη­μόσια έργα - είναι πιθανός αν είναι μερικός, δηλαδή κάθε προ­νόμιο προϋποθέτει θυσίες και στερήσεις). Αστυνομικο-πολιτικά μέτρα: προσωπικές εύνοιες στο στρώμα των «διανοουμένων» ή των «ψάθινων καπέλων», με τη μορφή απασχολήσεων στη δη­μόσια διοίκηση, δυνατοτήτων λεηλασίας ατιμωρητί των τοπι­κών διοικήσεων, μιας εκκλησιαστικής νομοθεσίας εφαρμοζόμε­νης λιγότερο αυστηρά απ’ ότι αλλού, παραχωρώντας στη διά­θεση του κλήρου αξιόλογα κληροδοτήματα, κλπ, ενσωμάτωση, δηλαδή, «προσωπική» των πιο δραστήριων στοιχείων του Νό­του στο διοικητικό προσωπικό του Κράτους, με ιδιαίτερα «νο­μικά» γραφειοκρατικά κλπ., προνόμια. Έτσι το κοινωνικό στρώμα που θα μπορούσε να οργανώσει την ενδημική δυσαρέ­

162

σκεια του Νότου, μετατράπηκε αντίθετα σ’ ένα όργανο της πο­λιτικής του Βορρά, ένα παρακλάδι της ιδιωτικής αστυνομίας. Η δυσαρέσκεια δεν κατόρθωσε, λόγω της έλλειψης καθοδήγησης, να προσλάβει μια φυσιολογική πολιτική μορφή και οι εκδηλώ­σεις της, εκφραζόμενες μόνο με χαοτικό και ταραχώδη τρόπο, έρχονται να παρουσιαστούν σαν δικαστική «σφαίρα της αστυ­νομίας». Στην πραγματικότητα, σ’ αυτή τη μορφή διαφθοράς προσκολλήθηκαν, έστω παθητικά και άμεσα, άνθρωποι σαν τον Κρότσε και τον Φορτουνάτο λόγω της φετιχιστικής τους αντί­ληψης για την ενότητα. (Βλ. το επεισόδιο Φορτουνάτο-Σαλβέ- μινι αναφορικά με την «Ενότητα» όπως το αναφέρει ο Πρετσο- λίνι στην πρώτη έκδοση της Cultura Italiana).

Δεν πρέπει να μας διαφύγει ο πολιτικο-ηθικός παράγοντας της εκστρατείας εκφοβισμού που εξαπολύθηκε ενάντια σε κάθε, ακόμα και αντικειμενικότατη, διαπίστωση των κινήτρων της α­ντίθεσης μεταξύ Βορρά και Νότου. Ας θυμηθούμε το συμπέρα­σμα της έρευνας της Pais-Serra σχετικά με τη Σαρδηνία, ύστερ’ από την εμπορική κρίση της δεκαετίας του ’90-’900, και την κα­τηγορία - που έχει ήδη αναφερθεί - την οποία εκτόξευσε ο Κρίσπι προς τους σικελούς Φάσι λέγοντας ότι ήταν πουλημένοι στους Άγγλους. Ιδιαίτερα μεταξύ των σικελών διανοουμένων υπήρχε αυτή η μορφή ενιαίας απελπισίας (επακόλουθο της φο­βερής πίεσης των χωρικών στη γη των κυρίων και της δημοτικό­τητας του Κρίσπι στην περιοχή) η οποία εκδηλώθηκε και πρό­σφατα κατά την επίθεση του Νάτολι1 ενάντια στον Κρότσε για έναν άκακο υπαινιγμό σχετικά με την αποχώρηση της Σικελίας από το βασίλειο της Νάπολης (βλ. απάντηση του Κρότσε στην «Critica»).

Το πρόγραμμα του Τζολίτι «διαταράχτηκε» από δύο παράγο­ντες: 1) την παραδοχή των ασυμβίβαστων του σοσιαλιστικού κόμματος υπό την καθοδήγηση του Μουσολίνι και την ερωτο- τροπία τους μ’ όσους υποστήριζαν τα αιτήματα του Νότου (ε­λεύθερη ανταλλαγή, εκλογές του Μολφέτα, κλπ), που διέλυε το

1. Βλ. περί του Νάτολι, στον παρόντα τόμο, στο λήμμα: Λονίτζι Νά- τολι: Διεχόιχήσεις...

163

αστικό (urbano) μπλοκ του Βορρά' 2) η εισαγωγή της καθολικής ψηφοφορίας, η οποία διεύρυνε ανήκουστα την κοινοβουλευτι­κή βάση του Νότου και κατέστησε δύσκολη την ατομική δια­φθορά (ήταν πάρα πολλοί για να διαφθαρούν με το καλό, οπό­τε και εμφάνιση των ροπαλοφόρων). Ο Τζολίτι άλλαξε parte- naire: αντικατέστησε το μπλοκ της πόλης (urbano) (ή μάλλον, το έφερε σε αντιπαράθεση προκειμένου να εμποδίσει τον τελειωτι­κό του όλεθρο) με το «σύμφωνο Τζεντιλόνι», ένα μπλοκ, τελικά, ανάμεσα στη βιομηχανία του Βορρά και στους αγρότες της «ορ­γανικής και φυσιολογικής» υπαίθρου (οι καθολικές εκλογικές δυνάμεις συνέπεσαν με τις σοσιαλιστικές, γεωγραφικά: ήταν διασκορπισμένες δηλαδή στο Βορρά και στο Κέντρο) μ’ επέκτα­ση των αποτελεσμάτων και στο Νότο ακόμα, τουλάχιστο στο άμεσα ικανοποιητικό μέτρο προκειμένου να «διορθωθούν» οι συνέπειες της διεύρυνσης της εκλογικής μάζας κατά τρόπο ω­φέλιμο.

Το άλλο γενικό πολιτικό πρόγραμμα ή κατεύθυνση είναι εκεί­νο που μπορούμε να το ονομάσουμε της «Corriere della Sera» ή του Λουίτζι Αλμπερτίνι και μπορεί να ’χει την ταυτότητα μιας συμμαχίας μεταξύ ενός τμήματος των βιομηχάνων του Βορρά (μ’ επικεφαλής εκείνους της υφαντουργίας, βαμβακουργίας, με- ταξουργίας, τους εξαγωγείς οπότε κι ελεύθερα συναλλασσόμε­νους) με το αγροτικό μπλοκ του Νότου: η «Corriere» υποστήρι­ξε τον Σαλβέμινι ενάντια στον Τζολίτι στις εκλογές του Μολφέ- τα του 1913 (καμπάνια του Ούγκο Οϊέτι), υποστήριξε τον υ­πουργό Σαλάντρα αρχικά και τον υπουργό Νίτι στη συνέχεια, δηλαδή τις δύο πρώτες κυβερνήσεις που σχηματίστηκαν από τους πολιτικούς του Νότου. (Οι Σικελοί πρέπει να ληφθούν υπ’ όψη ξεχωριστά: έπαιρναν ανέκαθεν τη μερίδα του λέοντος σ’ όλα τα υπουργεία από το ’60 κι εξής, έβγαζαν Σικελούς προέ­δρους στο Συμβούλιο, ενώ στο Νότο ο πρώτος leader ήταν ο Σαλάντρα- αυτή η σικελική «εισβολή» πρέπει να εξηγηθεί με την πολιτική εκβιασμού των κομμάτων του νησιού, που είχαν πάντα πρόχειρο ένα «χωριστικό» πνεύμα, προς όφελος της Αγ­γλίας: η κατηγορία του Κρίσπι ήταν, απερίσκεπτα, η εκδήλωση μιας προκατάληψης που διακατείχε πραγματικά την πιο υπεύ­θυνη κι ευαίσθητη εθνική ηγετική ομάδα).

164

Η διεύρυνση του εκλογικού δικαιώματος κατά το 1913 είχε ήδη προκαλέσει τα πρώτα σημάδια εκείνου του φαινομένου που θα εκφραστεί σε μεγάλη κλίμακα τα χρόνια ’19-20-21 σαν απο­τέλεσμα της πολιτικο-οργανωτικής πείρας την οποία απόκτη- σαν οι αγροτικές μάζες κατά την περίοδο του πολέμου, τη σχε­τική δηλαδή ρήξη του αγροτικού μπλοκ του Νότου και την από­σπαση των χωρικών, που καθοδηγούνταν από ένα τμήμα των διανοουμένων (αξιωματικών στον πόλεμο,), από τους μεγαλοϊ- διοκτήτες· έχουμε, λοιπόν, τον Σαρδηνισμό, το ρεφορμιστικό σικελικό κόμμα (η αποκαλούμενη κοινοβουλευτική ομάδα Μπο- νόμι συγκροτήθηκε από τον Μπονόμι και 22 σικελούς βουλευ­τές) με τη χωριστική εξτρεμιστική πτέρυγα, εκπροσωπούμενη από την «Sicilia Nuova», την ομάδα της «Ανανέωσης» του νό­του, η οποία συγκροτήθηκε από αγωνιστές που προσπαθούσαν να ιδρύσουν περιφερειακά κόμματα δράσης όπως αυτό της Σαρδηνίας. (Βλ. την επιθεώρηση «Volontà» του Τοράκά,η με- τάπλαση του «Popolo Romano», κλπ). Σ’ αυτό το κίνημα η σπουδαιότητα της αυτονομίας των αγροτικών μαζών είναι δια­φορετικού βαθμού στη Σαρδηνία απ’ ό,τι στο Νότο και στη Σι­κελία, σύμφωνα με την οργανωτική δύναμη, το κύρος και την ιδεολογική πίεση, την οποία ασκούσαν οι μεγαλοϊδιοκτήτες - που ήταν πολύ καλά οργανωμένοι και δεμένοι μεταξύ τους στη Σικελία, ενώ είχαν σχετικά μικρή βαρύτητα στη Σαρδηνία. Δια­φορετικού βαθμού επίσης είναι και η σχετική ανεξαρτησία των αντίστοιχων στρωμάτων των διανοουμένων, με διαφορετική φυσικά έννοια από εκείνη των ιδιοκτητών. (Λέγοντας «δια­νοούμενοι» δεν πρέπει να εννοούμε μονάχα εκείνα τα στρώμα­τα που συνήθως ακούν σ’ αυτή την ονομασία, αλλά γενικά όλο το κοινωνικό στρώμα που ασκεί -με πλατιά έννοια - οργανωτι­κές λειτουργίες, στο πεδίο είτε της παραγωγής είτε της κουλ­τούρας είτε το πολιτικοδιοικητικό: [ο όρος «διανοούμενοι» (σ.τ.μ.)] αντιστοιχεί στους υπαξιωματικούς και στους κατώτε­ρους αξιωματικούς του στρατού κι εν μέρει επίσης στους ανώ­τερους αξιωματικούς που κατάγονται από κατώτερα κοινωνικά στρώματα.)

Προκειμένου ν’ αναλύσουμε τον πολιτικο-κοινωνικό ρόλο των διανοουμένων ας ξαναθυμηθούμε κι ας εξετάσουμε την ψυ­

165

χολογική τους στάση απέναντι στις βασικές τάξεις τις οποίες οι ίδιοι φέρνουν σ’ επαφή σε διάφορα πεδία: αντιμετωπίζουν ά­ραγε «πατερναλιστικά» τις «παραγωγικές τάξεις ή πιστεύουν ότι είναι οι ίδιοι μια οργανική τους έκφραση; Διατηρούν μια «δουλική» στάση απέναντι στις κυρίαρχες τάξεις ή θεωρούν ι­θύνοντες τους ίδιους τους εαυτούς τους, αναπόσπαστο μέρος των κυρίαρχων τάξεων; Στην πορεία του Ριζορτζιμέντο το λε­γόμενο Κόμμα της Δράσης είχε μια «πατερναλιστική» στάση, γι’ αυτό δεν κατάφερε παρά σε πολύ χαμηλό βαθμό να φέρει τις πλατιές λαϊκές μάζες σ’ επαφή με το Κράτος. Ο λεγόμενος «με­ταμορφισμός» (trasformismo)1 δεν είναι παρά η κοινοβουλευτι­κή έκφραση του γεγονότος ότι το Κόμμα της Δράσης όλο κι ενσωματωνόταν μοριακά στους μετριοπαθείς κι οι λαϊκές μάζες έβαιναν αποκεφαλιζόμενες κι όχι απορροφούμενες στα πλαίσια του νέου Κράτους.

Από τη σχέση πόλης-υπαίθρου πρέπει να ξεκινήσουμε την εξέταση των θεμελιωδών κινητήριων δυνάμεων της ιταλικής ι­στορίας και των προγραμματικών σημείων με βάση τα οποία πρέπει να μελετήσουμε και να κρίνουμε την κατεύθυνση του Κόμματος της Δράσης κατά την περίοδο του Ριζορτζιμέντο. Σχηματικά μπορούμε να έχουμε το εξής πλαίσιο: 1) την αστική (urbana) δύναμη του Βορρά- 2) την αγροτική δύναμη του Νό­του- 3) την αγροτική δύναμη Βορρά-Κέντρου- 4) την αγροτική δύναμη της Σικελίας και 5) της Σαρδηνίας. Αν παραμείνει στα­θερός ο ρόλος της πρώτης δύναμης σαν «ατμομηχανής», πρέπει να εξετάσουμε τους διάφορους, «πιο χρήσιμους», συνδυασμούς που δρουν προκειμένου να δημιουργηθεί ένα «τρένο» που προ­

1. Trasformismo (Μεταμορφισμός): Πολιτική μέθοδος δημιουργίας κοινοβουλευτικών πλειοψηφιών από δυνάμεις διαφόρων τάσεων και συγκλίσεων από τα παραδοσιακά πολιτικά σχήματα. Ο Γκράμσι με τον όρο αυτό υπονοεί το φαινόμενο της μεταλλαγής πολιτικών δυνάμεων ή και προσώπων από θέσεις προοδευτικές σε θέσεις συντηρητικές. Ξεχω­ρίζει δυό περιόδους μεταμορφισμού. Μία ανάμεσα στο 1860-1900 και μιά μετά το 1900. Για περ. βλέπε το λήμα II trasformismo του Αντόνιο Γκράμσι στην παρούσα έκδοση.

166

χωρεί όσο γίνεται πιο γρήγορα προς τα μπρος στην ιστορία. Εν τω μεταξύ, η πρώτη δύναμη αρχίζει ν’ αποκτά ιδιαίτερα δικά της προβλήματα, εσωτερικά, προβλήματα οργάνωσης, ομοιογε­νούς διάρθρωσης, πολιτικοστρατιωτικής καθοδήγησης (ηγεμο­νία του Πιεμόντε, σχέσεις μεταξύ Μιλάνου και Τορίνου, κλπ)· παραμένει ωστόσο καθορισμένο ότι, έστω και «μηχανικά», αν μια τέτοια δύναμη έχει φτάσει σ’ ένα ορισμένο βαθμό ενότητας και μαχητικότητας, εξασκεί μιαν «έμμεση» καθοδηγητική λει­τουργία πάνω στις άλλες. Κατά τις διάφορες περιόδους του Ριζορτζιμέντο φαίνεται ότι το να πάρει αυτή η δύναμη μιαν ανυποχώρητη θέση και το να παλεύει ενάντια στην ξένη κυ­ριαρχία καθορίζει μιαν άνοδο των προοδευτικών δυνάμεων του Νότου: εξ ου και ο σχετικός συγχρονισμός, όχι όμως και το ταυτόχρονο, των κινημάτων του ’20-21 και ’31, του ’48. Στα ’59-60 αυτός ο ιστορικοπολιτικός «μηχανισμός» κινείται μ’ όλη τη δυνατή απόδοση μια και ο Βορράς αρχίζει τον αγώνα, το Κέντρο προσχωρεί παθητικά ή σχεδόν και στο Νότο το βουρ- βωνικό Κράτος καταρρέει λόγω της πίεσης των γαριβαλδινών, πίεση σχετικά αδύνατη. Αυτό συμβαίνει γιατί το Κόμμα της Δράσης (Γκαριμπάλντι) επεμβαίνει σαν θύελλα, αφού πρώτα οι μετριοπαθείς (Καβούρ) είχαν οργανώσει το Νότο και το Κέ­ντρο- δεν είναι δηλαδή η ίδια πολιτικο-στρατιωτική καθοδήγη­ση (μετριοπαθείς ή Κόμμα της Δράσης) που οργάνωσε το ταυ­τόχρονο του πράγματος, αλλά η (μηχανική) συνεργασία των δύο καθοδηγήσεων που, επιτυχώς, συμπλήρωσε η μία την άλλη.

Η πρώτη δύναμη έπρεπε, λοιπόν, να θέσει το πρόβλημα του να οργανωθούν γύρω απ’ αυτήν οι αστικές (urbane) δυνάμεις των άλλων εθνικών περιοχών κι ιδιαίτερα του Νότου. Αυτό το πρόβλημα ήταν το πιο δύσκολο, αυτό που έβριθε αντιφάσεων και κινήτρων τα οποία αποδέσμευαν κύματα πάθους (μια γε­λοία λύση αυτών των αντιφάσεων υπήρξε η λεγάμενη κοινοβου­λευτική επανάσταση του 1876). Η λύση της, όμως, ακριβώς γι’ αυτό, ήταν ένα από τα κρίσιμα σημεία της εθνικής εξέλιξης. Οι αστικές (urbane) δυνάμεις ήταν κοινωνικά ομογενείς, οπότε έ­πρεπε να βρεθούν σε μια θέση τέλειας ισορροπίας. Αυτό ήταν θεωρητικά αληθινό, ιστορικά όμως το ζήτημα έμπαινε με δια­φορετικό τρόπο: οι αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά είχαν

167

καθαρά τεθεί επικεφαλής της εθνικής τους περιοχής, ενώ δεν διαπιστώνεται κάτι τέτοιο για τις αντίστοιχες δυνάμεις του Νό­του, τουλάχιστο στον ίδιο βαθμό. Οι αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά έπρεπε, λοιπόν, να κατορθώσουν, σε βάρος εκείνων του Νότου, ώστε η καθοδηγητική τους λειτουργία να ορίζεται στο να εξασφαλίσουν την καθοδήγηση του Βορρά προς το Νότο στη γενική σχέση πόλης-υπαίθρου, η καθοδηγητική, δηλαδή λειτουργία των αστικών (urbane) δυνάμεων του Νότου δε θα μπορούσε να ’ναι τίποτ’ άλλο εκτός από ένα κίνημα υποταγμένο στην πιο ευρεία καθοδηγητική λειτουργία του Βορρά. Η πιο έντονη αντίφαση γεννήθηκε απ’ αυτή τη σειρά γεγονότων: η αστική (urbana) δύναμη του Νότου δεν μπορούσε να θεωρηθεί σαν κάτι καθ’ εαυτό, ανεξάρτητη από εκείνη του Βορρά- το να τίθεται το ζήτημα με αυτόν τον τρόπο θα σήμαινε ότι διαπιστώ­νεται προκαταβολικά μια αθεράπευτη «εθνική» διαίρεση μια τόσο σοβαρή διαίρεση που ούτε η ομοσπονδιακή λύση δε θα μπορούσε να αποτρέψει- θα επιβεβαιωνόταν η ύπαρξη διαφο­ρετικών εθνών, μεταξύ των οποίων θα μπορούσε να πραγματο­ποιηθεί μονάχα μια διπλωματική-στρατιωτική συμμαχία ενά­ντια στον κοινό εχθρό, την Αυστρία (το μοναδικό στοιχείο ενό­τητας και αλληλεγγύης, δηλαδή θα συνίστατο στην ύπαρξη ενός «κοινού» εχθρού). Στην πραγματικότητα, ωστόσο, υπήρχαν με­ρικές μόνο «πλευρές» του εθνικού ζητήματος, όχι όλες κι ούτε οι πιο βασικές. Η πιο σοβαρή πλευρά ήταν η αδύνατη θέση των αστικών (urbane) δυνάμεων του Νότου σε σχέση με τις αγροτι­κές, σχέση δυσμενής που εκδηλωνόταν καμιά φορά με μια αλη­θινή και κυριολεκτική υποταγή της πόλης στην ύπαιθρο. Ο στε­νός σύνδεσμος μεταξύ των αστικών (urbane) δυνάμεων του Βορρά και του Νότου, δίνοντας στις δεύτερες την αντιπροσω­πευτική ισχύ του κύρους των πρώτων, έπρεπε να τις βοηθήσει ν’ αποκτήσουν την αυτονομία τους, τη συνείδηση του καθοδη- γητικού ιστορικού ρόλου τους κατά τρόπο «συγκεκριμένο» κι όχι απλά θεωρητικό κι αόριστο, υποδεικνύοντας τις λύσεις που ήταν σκόπιμο να δοθούν στα διάφορα περιφερειακά προβλήμα­τα. Ήταν φυσικό το ότι παρουσιάστηκαν ισχυρές αντίθετες α­πόψεις στο Νότο σχετικά με την ενότητα: το πιο βαρύ καθήκον προκειμένου να δοθεί μια λύση στην κατάσταση ανήκε οπωσδή­

168

ποτε στις αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά, οι οποίες όχι μόνο όφειλαν να πείσουν τ’ «αδέλφια» τους του Νότου, αλλ’ έπρεπε ν’ αρχίσουν (να πείθονται) και οι ίδιες γι’ αυτή την πολυπλοκότητα του πολιτικού συστήματος: σε πρακτικό, λοι­πόν, επίπεδο το ζήτημα έμπαινε ως προς την ύπαρξη ενός ισχυ­ρού κέντρου πολιτικής καθοδήγησης, με το οποίο θα όφειλαν απαραίτητα να συμπράξουν ισχυρές και λαϊκές προσωπικότη­τες του Νότου και των νησιών. Το πρόβλημα της δημιουργίας μιας ενότητας Βορρά-Νότου συνδεόταν στενά και σε μεγάλο βαθμό απορροφιόταν από το πρόβλημα της δημιουργίας μιας συνοχής και αλληλεγγύης μεταξύ όλων των εθνικών αστικών (urbane) δυνάμεων. (Η επιχειρηματολογία που αναπτύχθηκε πιο πάνω ισχύει πραγματικά και για τα τρία νότια διαμερίσμα­τα: της Νάπολης, της Σικελίας, της Σαρδηνίας).

Οι αγροτικές δυνάμεις της βορειο-κεντρικής Ιταλίας έβαζαν με τη σειρά τους μια σειρά από προβλήματα τα οποία έπρεπε να υιοθετήσουν οι αστικές (urbane) δυνάμεις του Βορρά για να καθορίσουν μία φυσιολογική σχέση πόλης-υπαίθρου, αποβάλ­λοντας παρεμβολές και επιρροές ξένες προς την ανάπτυξη του νέου Κράτους προέλευσης. Σ’ αυτές τις αγροτικές δυνάμεις έ­πρεπε να ξεχωρίσει κανείς δύο τάσεις: την λαϊκή και την κλη- ρική-φιλοαυστριακή. Η κληρική δύναμη είχε το μέγιστο βάρος της στην επαρχία της Βενετο-Λομβαρδίας, εκτός από την Το­σκάνη και ένα μέρος του παπικού Κράτους. Η λαϊκή δύναμη στο Πιεμόντε με επιρροές λίγο ή πολύ ευρύτερες στην υπόλοιπη χώρα, εκτός από τις εξαρχίες, ειδικά στην Ρομάνια, και σε άλλα διαμερίσματα μέχρι τον Νότο και τα Νησιά. Καθορίζοντας θε­τικά αυτές τις άμεσες σχέσεις, οι αστικές δυνάμεις του Βορρά θα έδιναν έναν ρυθμό σ’ όλα τα παρόμοια ζητήματα και σε εθνικό επίπεδο.1

1. Αυτή η θεώρηση για την σχέση Βορρά-Νότου και για τις αστικές (urbane) δυνάμεις πρέπει να παραβληθεί με το άρθρο Ο ιστορικός ρό­λος των πόλεων («Ordine Nuovo» 17 Ιανουαρίου 1920) όπου υπογραμ­μίζεται ο παράλληλος ρόλος που διεδραμάτισαν οι πόλεις στο Ριζορ- τζιμέντο και σ’ αυτόν που αναμένεται να διαδραματίσουν στην προλε­ταριακή επανάσταση.

169

Μπροστά σ’ όλη αυτή την σειρά σύνθετων προβλημάτων, το Κόμμα της Δράσης απέτυχε παταγωδώς: περιορίστηκε στο να θεωρήσει ζήτημα αρχής και πρόγραμμα ουσίας εκείνο που α­πλά ήταν ζήτημα πολιτικού πεδίου πάνω στο οποίο τέτοιου εί­δους προβλήματα θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν και να βρουν την νόμιμη λύση τους· το ζήτημα της Συνταγματικής συ­νέλευσης. Δεν μπορούμε να πούμε ότι απέτυχε το συντηρητικό κόμμα, που προωθούσε την οργανική επέκταση του Πιεμόντε, που ήθελε στρατιώτες για τον πιεμοντέζικο στρατό και όχι εξε­γέρσεις και ευρύτατους γαριβαλδινούς στρατούς.

Γιατί το Κόμμα της Δράσης δεν έθεσε σ’ όλη του την έκταση το αγροτικό ζήτημα; Το ότι δεν το έθεσαν οι συντηρητικοί ήταν επόμενο: Η θεώρηση των συντηρητικών του εθνικού ζητήματος προϋπέθετε ένα μπλοκ όλων των δεξιών δυνάμεων, συμπερι­λαμβανομένων των τάξεων των μεγάλων τσιφλικάδων γύρω α­πό το Πιεμόντε με την έννοια του Κράτους και του στρατού. Η απειλή από μέρους της Αυστρίας να λυθεί το αγροτικό ζήτημα ευνοώντας τους αγρότες, απειλή που πραγματοποιήθηκε στην Γκαλίτσια εναντίον των ευγενών, πολωνών και υπέρ ρουθανών αγροτών1, όχι μόνο έφερε σύγχυση ανάμεσα στους ενδιαφερό- μενους στην Ιταλία, καθορίζοντας όλες τις ταλαντεύσεις της α­ριστοκρατίας (γεγονότα του Μιλάνου τον Φεβρουάριο του ’53 και δήλωση πίστης των πιο αξιότιμων οικογενειών στον Φρα- ντσίσκο Τζιουζέπε ακριβώς την παραμονή των εκτελέσεων του Μπελφιόρε), αλλά παρέλυσε και το ίδιο το Κόμμα της Δράσης που σ’ αυτό το πεδίο σκεφτόταν όπως οι συντηρητικοί και θεω­ρούσε «εθνικούς» την αριστοκρατία και τους ιδιοκτήτες και όχι τα εκατομμύρια αγρότες. Μόνο μετά τον Φεβρουάριο του ’53 ο Ματσίνι έκανε κάποια νύξη ουσιαστικά δημοκρατική (βλέπε το Επιστολάριο εκείνης της περιόδου) αλλά δεν στάθηκε ικανός να ριζοσπαστικοποιήσει αποφασιστικά το αφηρημένο πρόγραμμά του. Πρέπει να μελετηθεί η πολιτική στάση των γαριβαλδινών

1. Τον Φεβρουάριο του 1846 η αυστριακή κυβέρνηση για να πνίξει το κίνημα στην Κρακοβία που είχε εθνικό και δημοκρατικό χαρακτήρα υ­ποκίνησε μια εξέγερση των αγροτών.

170

στη Σικελία το 1860, πολιτική στάση που υπαγόρευσε ο Κρίσπι: τα κινήματα εξέγερσης των αγροτών εναντίον των βαρώνων συ- ντρίφθηκαν αλύπητα και δημιουργήθηκε η αντιαγροτική εθνο­φυλακή. Είναι χαρακτηριστική η καταπιεστική αποστολή του Νίνο Μπίξιο στην επαρχία της Κατάνης, όπου οι εξεγέρσεις υπήρξαν πιο βίαιες. Και όμως, ακόμα και στις Σημειώσεις του Τζ.Τσ. Αμπά υπάρχουν στοιχεία ικανά ν’ αποδείξουν ότι το αγροτικό ζήτημα ήταν το ερέθισμα που θα κινητοποιούσε τις μεγάλες μάζες. Αρκεί να θυμηθούμε τις συζητήσεις του Αμπά με τον μοναχό που πηγαίνει να συναντήσει τους γαριβαλδινούς αμέσως μετά την απόβαση στη Μαρσάλα1. Σε μερικές νουβέλες του Τζ. Βέργκα υπάρχουν γραφικά στοιχεία αυτών των αγροτι­κών εξεγέρσεων που έπνιξε η εθνοφυλακή με την τρομοκρατία

1. Η συνάντηση και ο διάλογος με τον πάτερ Καρμέλο που εξηγεί γιατί δεν πηγαίνει με τους γαριβαλδίνους:

- « θ α ερχόμουν αν ήξερα ότι θα κάνατε πραγματικά κάτι καλό, αλλά μίλησα με πολλούς από σας και δεν ήξεραν να μου πουν τίποτε άλλο εκτός από το ότι θέλετε να ενώσετε την Ιταλία».

- «Βεβαίως για να δημιουργήσουμε ένα μεγάλο και ενιαίο λαό».- «Μια ενιαία χώρα...! Ό σο για τον λαό ενιαίος και διαιρεμένος, αν

υποφέρει, υποφέρει και εγώ δεν βλέπω να θέλετε να τον κάνετε ευτυχι­σμένο».

- «Ευτυχισμένο! Ο λαός θα έχει ελευθερία και σχολεία».- «Και τίποτα άλλο! -διέκοψε ο πάτερ- γιατί η ελευθερία δεν είναι

ψωμί, ούτε και το σχολείο. Αυτά ίσως αρκούν για σας τους Πιεμοντέ- ζους, όχι για μας».

- «Τι θα θέλατε εσείς λοιπόν;»- «Πόλεμο όχι εναντίον των Βουρβώνων, αλλά των καταπιεσμένων

εναντίον των καταπιεστών που δεν βρίσκονται μόνο στην Αυλή, αλλά σε κάθε πόλη, σε κάθε αρχοντικό».

-«Και εναντίον των μοναχών, λοιπόν, που έχετε μοναστήρια και κτή­ματα παντού!»

- «Και εναντίον μας. Πριν από κάθε άλλον μάλιστα! Αλλά με το Ευαγγέλιο στο χέρι και με τον Σταυρό. Τότε θα ερχόμουνα. Έτσι δεν φτάνει».

171

και τις μαζικές εκτελέσεις (αυτή η πλευρά της αποστολής των Χιλίων δεν μελέτη θηκε και δεν αναλύθηκε ποτέ).

Η μη αντιμετώπιση του αγροτικού ζητήματος οδηγούσε σχε­δόν στην αδυναμία να βρεθεί λύση στο ζήτημα του κληρισμού και της αντιενωτικής στάσης του Πάπα. Κάτω από αυτή την οπτική οι συντηρητικοί υπήρξαν πολύ πιο τολμηροί από το Κόμμα της Δράσης: είναι αλήθεια ότι δεν μοίρασαν τα αγαθά της εκκλησίας στους αγρότες, αλλά τα χρησιμοποίησαν για να δημιουργήσουν ένα νέο στρώμα μεγάλων και μεσαίων ιδιοκτη­τών που συνδέθηκαν με την νέα πολιτική κατάσταση και δεν δίστασαν να βάλουν χέρι στην ιδιοκτησία γης, έστω και μόνο των θρησκευτικών συλλόγων. Το Κόμμα της Δράσης, εξάλλου, ήταν παραλυμένο, στη δράση του μέσα στους αγρότες, από τις φιλοδοξίες του Ματσίνι για μια θρησκευτική μεταρρύθμιση, που όχι μόνο δεν ενδιέφερε τις μεγάλες αγροτικές μάζες, αλλά τις καθιστούσε και ευάλωτες σε δόλιες προτροπές εναντίον των νέων αιρετικών. Το παράδειγμα της γαλλικής Επανάστασης ή­ταν εκεί να αποδεικνύει ότι οι γιακωβίνοι, που κατάφεραν να συντρίψουν όλα τα κόμματα της δεξιάς μέχρι και τους γιρονδί- νους στο πεδίο του αγροτικού ζητήματος και όχι μόνο να εμπο­δίσουν τον αγροτικό συνασπισμό εναντίον του Παρισιού αλλά να πολλαπλασιάσουν τους οπαδούς τους στην ύπαιθρο, ζημιώ­θηκαν από τις προσπάθειες του Ροβεσπιέρου, να παλινορθώσει μια θρησκευτική μεταρρύθμιση, που ωστόσο είχε, στην πραγ­ματική ιστορική διαδικασία, μια άμεση σημασία και ορθότητα (θα έπρεπε να μελετηθεί προσεκτικά η πραγματική αγροτική πολιτική της Δημοκρατίας της Ρώμης και ο αληθινός χαρακτή­ρας της αποστολής καταπίεσης που δόθηκε από τον Ματσίνι στον Φελίτσε Ορσίνι στις Ρομάνιες και στις Μάρκες: αυτή την περίοδο και μέχρι το ’70 - και αργότερα - λέγοντας συμμορίες σήμαινε σχεδόν πάντα το χαοτικό, συγκεχυμένο, σημαδεμένο από αγριότητες κίνημα των αγροτών για την απόκτηση τηςγης)·

Οι συντηρητικοί και οι διανοούμενοι.Γιατί οι συντηρητικοί έπρεπε να κυριαρχήσουν στην μάζα

των διανοουμένων Τζιομπέρτι και Ματσίνι. Ο Τζιομπέρτι πρό-

172

σφερε στους διανοούμενους μια φιλοσοφία που φαινόταν πρω­τότυπη και συγχρόνως εθνική, τέτοια που να τοποθετεί την Ιτα­λία τουλάχιστον στο ίδιο επίπεδο με τα πιο προοδευμένα έθνη και να δίνει μια νέα αξιοπρέπεια στην ιταλική σκέψη. Ο Μα- τσίνι αντίθετα πρόσφερε μόνο θολές αντιλήψεις και φιλοσοφι­κές παρατηρήσεις που σε πολλούς διανοούμενους, ειδικά στους ναπολιτάνους, έπρεπε να φαντάζουν άδειες φλυαρίες (ο ηγού­μενος Γκαλιάνι είχε διδάξει πώς να γελοιοποιείται αυτός ο τρό­πος σκέψης και συλλογισμού).

Το ζήτημα του σχολείου: ενέργειες των συντηρητικών να ει­σάγουν την παιδαγωγική αρχή της αμοιβαίας εκπαίδευσης1 (Κονφαλονιέρι, Καπόνι, κλπ). Το κίνημα του Φεράντε Απόρτι και των παιδικών σταθμών, συνδεδεμένο με το πρόβλημα της φτώχειας. Οι συντηρητικοί αποδέχονταν το μόνο συγκεκριμένο παιδαγωγικό κίνημα που ήταν αντίθετο στην «ιησουίτικη» σχο­λή. Αυτό δεν μπορούσε να μην επιδράσει και στους λαϊκούς, στους οποίους το σχολείο έδινε μια δική τους προσωπικότητα και στον αντιησουιτικό, φιλελευθερίζοντα κλήρο (λυσσασμένη εχθρότητα, εναντίον του Φεράντε Απόρτι, κλπ· η περίθαλψη και η εκπαίδευση των εγκαταλειμμένων παιδιών ήταν μονοπώ­λιο του κλήρου και τέτοιου είδους πρωτοβουλίες έσπαζαν αυτό το μονοπώλιο). Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες φιλελεύθερου ή παρόμοιων αποκλίσεων χαρακτήρα έχουν μεγάλη σημασία για να κατανοηθεί σε βάθος ο μηχανισμός της ηγεμονίας των συντηρητικών στους διανοούμενους. Η εκπαιδευτική δραστη­

1. Τα σχολεία αμοιβαίας εκπαίδευσης (πρωτεργάτες της ιδέας ήταν ο Andrew Beli και ο Joseph Lancaster), είχαν μεγάλη ανάπτυξη στην Αγ­γλία της βιομηχανικής επανάστασης και αργότερα σ’ όλη την υπόλοιπη Ευρώπη ξεκινώντας από την Γαλλία γύρω στα 1814-15. Η οργάνωσή τους βασιζόμενη στην δουλειά ενός μόνο δασκάλου και στις ικανότητες των πιο προικισμένων μαθητών, έφθανε στο σημείο να μπορεί να δ ιδά­σκεται γραφή και ανάγνωση σε εκατό περίπου παιδιά ταυτόχρονα. Σ ’ αυτή την οργάνωση του σχολείου εναντιώθηκε ο κλήρος, η Εκκλησία και τα πιο αντιδραστικά στρώματα που έβλεπαν στη διάδοση της λαϊ­κής εκπαίδευσης μια επαναστατική απειλή.

173

ριότητα στα σχολεία, σ’ όλες τις βαθμίδες, έχει τεράστια σημα­σία, ακόμα και οικονομική, για τους διανοούμενους κάθε επι­πέδου: ήταν τότε περισσότερο από σήμερα δεδομένης της στε­νότητας σε κοινωνικά στελέχη και τους σπάνια ανοιχτούς δια­δρόμους για τις μικροαστικές πρωτοβουλίες (σήμερα, δημοσιο­γραφία, κίνηση των κομμάτων, βιομηχανία, ευρύτατος κρατι­κός μηχανισμός κλπ έχουν διευρύνει με πρωτοφανή τρόπο τις δυνατότητες απασχόλησης).

Η ηγεμονία ενός καθοδηγητικού κέντρου επάνω στους δια­νοούμενους πραγματοποιείται μέσα από δύο κύριες κατευθύν­σεις: 1) μιας γενικής αντίληψης της ζωής, μίας φιλοσοφίας (Τζιομπέρτι) που να προσφέρει στους ενταγμένους μια πνευμα­τική «αξιοπρέπεια και η οποία να παρέχει ένα λόγο διάκρισης και ένα στοιχείο αγώνα εναντίον των παλιών αναγκαστικά κυ­ρίαρχων ιδεολογιών, 2) ενός προγράμματος για το σχολείο, ε­νός πρωτότυπου εκπαιδευτικού και παιδαγωγικού κανόνα που να ενδιαφέρει και να παρέχει μια ιδιαίτερη δραστηριότητα, στο δικό του, τεχνικό πεδίο, σ’ εκείνη την κατηγορία διανοουμένων που είναι η πιο ομοιογενής και πολυάριθμη (τους εκπαιδευτι­κούς, από τον δάσκαλο του δημοτικού μέχρι τον πανεπιστημια­κό).

Τα Συνέδρια των επιστημόνων που οργανώθηκαν επανειλημ­μένα κατά την πρώτη περίοδο του Ριζορτζιμέντο έφεραν δύο αποτελέσματα: 1) να ενώσουν τους πιο αξιόλογους διανοούμε­νους συγκεντρώνοντάς τους και πολλαπλασιάζοντας την επιρ­ροή τους 2) να πετύχουν μια συντομότερη συγκέντρωση και έ­ναν αποφασιστικότερο προσανατολισμό στους κατώτερων βαθ­μιδών διανοούμενους, οι οποίοι συνήθως φαίνεται να ακολου­θούν τους Πανεπιστημιακούς και τους μεγάλους επιστήμονες εξ αιτίας μιας αντίληψης κάστας που τους διακατέχει.

Η μελέτη εγκυκλοπαιδικών και ειδικευμένων περιοδικών δί­νει μια διαφορετική όψη της ηγεμονίας των συντηρητικών. Έ ­να κόμμα σαν εκείνο των συντηρητικών πρόσφερε στη μάζα των διανοουμένων όλες τις δυνατότητες να ικανοποιηθούν οι γενι­κές ανάγκες, δυνατότητες που μπορούν να προσφερθούν από μια κυβέρνηση (ένα κυβερνητικό κόμμα), μέσα από τις κρατικές υπηρεσίες. (Χάρη σ’ αυτή την λειτουργία του, σαν κυβερνητικό

174

ιταλικό κόμμα, δηλαδή, υπηρέτησε τέλεια μετά το ’48-49 το κράτος του Πιεμόντε, που αγκάλιασε τους εξόριστους διανοού­μενους και έδωσε ένα δείγμα αυτού που θα έπρεπε να κάνει ένα μελλοντικό ενοποιημένο Κράτος).

[Ο ρόλος τον Πιεμόντε, I],

Ο ρόλος του Πιεμόντε στο ιταλικό Ριζορτζιμέντο είναι ο ρό­λος μιας «ηγέτιδας τάξης». Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για το γεγονός ότι παντού σ’ όλη την χερσόνησο υπήρχαν πυρή­νες της ομογενούς ηγέτιδας τάξης της οποίας η ακατανίκητη τάση να ενοποιηθεί καθόρισε τον σχηματισμό του νέου ιταλικού εθνικού Κράτους. Αυτοί οι πυρήνες αναμφίβολα υπήρχαν, αλ­λά η τάση τους να ενωθούν ήταν πολύ προβληματική και αυτό που μετράει περισσότερο, είναι ότι αυτοί οι πυρήνες, ο καθέ­νας στον χώρο του δεν ήταν «καθοδηγητικός». Ο καθοδηγητής προϋποθέτει και τον «καθοδηγούμενο» και ποιον καθοδηγού­σαν αυτοί οι πυρήνες; Αυτοί οι πυρήνες δεν ήθελαν να «καθο­δηγούν» κανένα, δεν ήθελαν, δηλαδή, να ευθυγραμμίσουν τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις τους, με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις άλλων ομάδων. Ήθελαν να «κυριαρχούν» και όχι να «καθοδηγούν» κι ακόμα: ήθελαν να κυριαρχήσουν τα συμφέρο- ντά τους και όχι οι άνθρωποί τους ήθελαν δηλαδή να καταστή­σουν μια δύναμη νέα, ανεξάρτητη από κάθε συμβιβασμό και συνθήκη, κυρίαρχη του Έθνους: αυτή η δύναμη ήταν το Πιεμό- ντε και επομένως ο ρόλος της μοναρχίας. Το Πιεμόντε επομέ­νως είχε ένα ρόλο που μπορεί, κατά κάποιο τρόπο, να παρα­βληθεί με τον ρόλο του κόμματος, το καθοδηγητικό δυναμικό δηλαδή μιας κοινωνικής ομάδας (και πράγματι πάντα γινόταν λόγος για το «πιεμοντέζικο κόμμα»)- με τον προσδιορισμό ότι επρόκειτο για ένα Κράτος,με έναν στρατό, μια διπλωματία, κλπ.

Αυτό το γεγονός είναι μεγίστης σημασίας για την έννοια της «παθητικής επανάστασης» να μην είναι δηλαδή, μια κοινωνική ομάδα η καθοδηγήτρια άλλων ομάδων, αλλά ένα Κράτος, έστω και περιορισμένης δύναμης, να είναι «καθοδηγητής» της ομά­

175

δας που θα έπρεπε να είναι η καθοδηγητική δύναμη και να μπορεί να θέσει στη διάθεσή της έναν στρατό και μια πολιτικο- διπλωματική δύναμη. Μπορούμε να αναφερθούμε σ’ αυτό που ονομάστηκε ο ρόλος του «Πιεμόντε» στην διεθνή πολιτικο-ιστο- ρική γλώσσα. Η Σερβία πριν από τον πόλεμο επιζητούσε να γίνει το «Πιεμόντε» των Βαλκανίων (Άλλωστε, η Γαλλία μετά το 1789 και για πολλά χρόνια, μέχρι το πραξικόπημα του Λου­δοβίκου Ναπολέοντα ήταν μ’ αυτή την έννοια, το Πιεμόντε της Ευρώπης). Το ότι η Σερβία δεν τα κατάφερε όπως τα κατάφερε το Πιεμόντε οφείλεται στην πολιτική αφύπνιση των αγροτών κατά την μεταπολεμική περίοδο, γεγονός που δεν διαπιστώνε­ται μετά το 1848. Αν μελετηθούν από κοντά αυτά που συμβαί­νουν στο γιουγκοσλάβικο βασίλειο, θα δούμε ότι εκεί οι «φιλο- σερβικές» ή οι ευνοϊκές στη σέρβική ηγεμονία δυνάμεις, είναι οι δυνάμεις οι οποίες αντιτάχθηκαν στην αγροτική μεταρρύθμιση, θ α βρούμε ένα αντισερβικό συνασπισμό αγροτών-διανοουμέ- νων και τις συντηρητικές δυνάμεις ευνοϊκές προς την Σερβία και την Κροατία καθώς και τις άλλες μη σερβικές επαρχίες. Και σ’ αυτή την περίπτωση δεν υπάρχουν τοπικοί πυρήνες, «καθο- δηγητικοί», αλλά καθοδηγούμενοι από την σέρβική δύναμη, ε­νώ οι επαναστατικές δυνάμεις δεν έχουν, από την άποψη του κοινωνικού ρόλου, μεγάλη σημασία. Για όποιον παρατηρεί επι­φανειακά το σερβικό ζήτημα θα πρέπει να αναρωτηθεί τι θα γινόταν αν το φαινόμενο των συμμοριών που υπήρχαν στην Νάπολη και την Σικελία από το ’60 μέχρι το ’70 εμφανιζόταν μετά το 1919. Αναμφίβολα το φαινόμενο είναι το ίδιο, αλλά το κοινωνικό βάρος και η πολιτική εμπειρία των αγροτικών μαζών είναι τελείως διαφορετικές την περίοδο μετά το 1919, από ότι ήταν μετά το 1848.

Το σημαντικό είναι να εμβαθύνουμε στη σημασία που έχει ένας ρόλος σαν του «Πιεμόντε» στις παθητικές επαναστάσεις, το φαινόμενο δηλαδή, να αντικαθιστά ένα Κράτος τις τοπικές κοινωνικές ομάδες, όσον αφορά την διεύθυνση της ανανεωτι­κής πάλης. Είναι μία από τις περιπτώσεις όπου έχουμε τον ρό­λο της «κυριαρχίας» και όχι της «καθοδήγησης» σ’ αυτές τις ομάδες: δικτατορία χωρίς ηγεμονία. Ηγεμονία ασκείται από έ­να τμήμα της κοινωνικής ομάδας επάνω σ’ ολόκληρη την ομάδα

176

και από αυτήν σε άλλες δυνάμεις για την ενίσχυση, ριζοσπαστι- κοποίηση του κινήματος κλπ, επάνω στο «γιακωβίνικο» πρότυ­πο. II. Μελέτες που αποσκοπούν στην καταγραφή των αναλο­γιών ανάμεσα στην περίοδο που διαδέχτηκε την πτώση του Να­πολέοντα και εκείνης που ακολουθεί τον πόλεμο του ’14-18. Οι αναλογίες εμφανίζονται μόνο κάτω από δύο οπτικές γωνίες: την εδαφική διαίρεση και την πιο ορατή και επιφανειακή προ­σπάθεια να προσδοθεί μια σταθερή νομική οργάνωση στις διε­θνείς σχέσεις (Ιερή Συμμαχία και Κοινωνία των Εθνών). Φαί­νεται εντούτοις ότι το πιο σημαντικό σημείο που πρέπει να με­λετηθεί είναι αυτό που έχει λεχθεί για την «παθητική επανά­σταση», πρόβλημα που δεν είναι άμεσα ορατό γιατί απουσιάζει ένας εξωτερικός παραλληλισμός με την Γαλλία του 1789-1815 και παρ’ όλα αυτά, όλοι αναγνωρίζουν ότι ο πόλεμος του ’14-18 αποτελεί μια ιστορική τομή, με την έννοια ότι μια σειρά ζητή­ματα που μοριακά συναθροίζονταν πριν το 1914, έγιναν τελικά «σωρός»,μεταβάλλοντας την γενική δομή της προηγούμενης διαδικασίας: αρκεί να σκεφτεί κανείς την σημασία που απέκτη­σε το συνδικαλιστικό φαινόμενο, όρος γενικός στον οποίο συ­γκεντρώνονται διάφορα προβλήματα και διαδικασίες ανάπτυ­ξης διαφορετικής σημασίας και ενδιαφέροντος (κοινοβουλευτι­σμός, βιομηχανική οργάνωση, δημοκρατία, φιλελευθερισμός κλπ) αλλά που αντικειμενικά αντανακλά το γεγονός ότι μια νέα κοινωνική δύναμη συγκροτήθηκε και διαθέτει ένα βάρος που δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει, κλπ.

[Ο ιστορικός κόμβος 1848-1849].

Νομίζω ότι τα γεγονότα του 1848-49, δοσμένου του αυθόρμη­του χαρακτήρα τους, μπορεί να τα θεωρήσει κανείς τυπικά πα­ραδείγματα για την μελέτη των κοινωνικών και πολιτικών δυ­νάμεων του ιταλικού έθνους. Εκείνη ακριβώς την περίοδο βρί­σκουμε μερικούς βασικούς σχηματισμούς: οι αντιδραστικοί συ­ντηρητικοί, μουνισιπαλιστές - οι νεογουέλφοι-καθολική δημο­κρατία - και το Κόμμα της Δράσης-φιλελεύθερη δημοκρατία της εθνικής αστικής αριστερός. Οι τρεις δυνάμεις ανταγωνίζο­

177

νται μεταξύ τους και όλες, η μία μετά την άλλη, θα ηττηθούν διαδοχικά μέσα σε δύο χρόνια. Μετά την ήττα ακολουθεί μία αναδιοργάνωση των δυνάμεων προς τα δεξιά μετά από μια ε­σωτερική διαδικασία αποσαφήνισης και διάσπασης στην κάθε ομάδα. Η πιο σοβαρή ήττα είναι των νεογουέλφων οι οποίοι ως καθολική δημοκρατία πεθαίνουν και αναδιοργανώνονται ως α­στικά κοινωνικά στοιχεία της υπαίθρου και της πόλης μαζί με τους αντιδραστικούς συγκροτώντας την νέα δύναμη της φιλε- λευθεροσυντηρητικής δεξιάς. Μπορεί να ορισθεί μια παράλλη­λος ανάμεσα στους νεογουέλφους και το Λαϊκό Κόμμα, νέα προσπάθεια δημιουργίας ενός καθολικο-δημοκρατικού κόμμα­τος που χρεωκόπησε με τον ίδιο τρόπο και για παρόμοιους λό­γους. Όπως και η χρεωκοπία του Κόμματος της Δράσης μοιά­ζει με την χρεωκοπία της «ανατρεπτικής τάσης» του ’19-20.

Να αναλυθεί και να ανασυντεθεί, λεπτομερειακά η διαδοχή των κυβερνήσεων και των συνδυασμών των κομμάτων (συνταγ­ματικών και απολυταρχικών) στο Πιεμόντε από την αρχή του νέου καθεστώτος μέχρι την ανακήρυξη του Μονκαλιέρι, από τον Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα μέχρι τον Μάσσιμο ντ’ Αντζέ- λιο. Ο ρόλος του Τζιομπέρτι και του Ρατάτσι και η πραγματική τους δύναμη στον κρατικό μηχανισμό, η οποία είχε μείνει τε­λείως ή σχεδόν αμετάβλητη από την εποχή του απολυταρχι- σμού.

Η έννοια της λεγάμενης σύζευξης Καβούρ-Ρατάτσι: ήταν το πρώτο βήμα της δημοκρατικής αποδιοργάνωσης; όμως μέχρι ποιο σημείο ο Ρατάτσι μπορούσε να θεωρηθεί φιλελεύθερος- δημοκράτης;

Ο φεντεραλισμός των Φεράρι-Κατάνεο. Ήταν η ιστορικο- πολιτική καταγραφή των υπαρκτών αντιθέσεων ανάμεσα στο Πιεμόντε και την Λομβαρδία. Η Λομβαρδία αρνιόταν να προ- σαρτηθεί, σαν επαρχία, στο Πιεμόντε: υπερτερούσε του Πιεμό- ντε, πολιτικά, οικονομικά και σε επίπεδο διανόησης. Είχε πραγματοποιήσει, με δικές της δυνάμεις και μέσα, την δημο­κρατική της επανάσταση των Πέντε ημερών: ίσως ήταν και πιο ιταλική από το Πιεμόντε, με την έννοια ότι αντιπροσώπευε την

178

Ιταλία,καλύτερα από το Πιεμόντε. Το ότι ο Κατάνεο παρουσιά­ζει τον φεντεραλισμό σαν κάτι που ενυπάρχει σ’ όλη την ιταλική ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο από μυθικό ιδεολογικό στοιχείο με στόχο να ενισχύσει το υπάρχον πολιτικό πρόγραμμα. Προς τι η κατηγορία κατά του φεντεραλισμού ότι καθυστέρησε το εθνι­κό ενωτικό κίνημα; Πρέπει να επιμείνουμε ακόμα στο μεθοδο­λογικό κριτήριο ότι άλλο πράγμα είναι η ιστορία του Ριζορτζι- μέντο και άλλο η αγιογραφία των πατριωτικών δυνάμεων και μάλιστα ενός μόνο τμήματος, εκείνων που είχαν ενωτικό χαρα­κτήρα. Το Ριζορτζιμέντο αποτελεί μια σύνθετη και αντιθετική ιστορική διαδικασία, που συντίθεται τελικά από όλα τα αντιθε­τικά της στοιχεία, τους πρωταγωνιστές και τους ανταγωνιστές της, τους αγώνες τους, τις αμοιβαίες μεταβολές που οι ίδιοι οι αγώνες καθόριζαν και ακόμα από τον ρόλο των παθητικών και λανθανουσών δυνάμεων όπως οι μεγάλες αγροτικές μάζες, ε­κτός,φυσικά, από τον εξέχοντα ρόλο των διεθνών σχέσεων.

Η τελωνειακή ένωση, που προτάθηκε από τον Τσέζαρε Μπάλντο και συμφωνήθηκε στο Τορίνο 3 Νοεμβρίου 1847 από τους τρεις εκπροσώπους του Πιεμόντε, της Τοσκάνης και του παπικού Κράτους, όφειλε να προάγει την συγκρότηση της πολι­τικής Συνομοσπονδίας την οποία αργότερα εγκατέλειψε ο ίδιος ο Μπάλντο, οδηγώντας έτσι στην κατάργηση και της τελωνεια- κής ένωσης. Την Συνομοσπονδία την ήθελαν τα μικρότερα ιτα­λικά κράτη. Οι αντιδραστικοί πιεμοντέζοι (ανάμεσα σ’ αυτούς και ο Μπάλντο) θεωρώντας βέβαιη πλέον την εδαφική εξάπλω- ση του Πιεμόντε, δεν ήθελαν να την ζημιώσουν με δεσμούς που θα την εμπόδιζαν (ο Μπάλντο στο βιβλίο Ελπίδες της Ιταλίας είχε υποστηρίξει ότι η Συνομοσπονδία ήταν αδύνατη την στιγ­μή που ένα τμήμα της Ιταλίας ήταν στα χέρια των ξένων!;) και απαρνήθηκαν την Συνομοσπονδία λέγοντας ότι οι ενώσεις συμ- φωνούνται πριν ή μετά τους πολέμους (!;): Η Συνομοσπονδία απορρίφθηκε τους πρώτους μήνες του ’48 (να ερευνηθεί).

Ο Τζιομπέρτι και άλλοι, έβλεπαν στην πολιτική και τελωνει- ακή Συνομοσπονδία, η οποία μπορούσε να συγκροτηθεί και κα­τά την διάρκεια του πολέμου, την αναγκαία προϋπόθεση για την υλοποίηση του συνθήματος «Η Ιταλία θα πράξει από μόνη

179

της». Αυτή η αφερέγγυα πολιτική σχετικά με την Συνομοσπον­δία μαζί με άλλες παρόμοιες απατηλές κατευθύνσεις σχετικά με τους εθελοντές και την Συνταγματική Συνέλευση, αποδεικνύει ότι το κίνημα του ’48 απέτυχε εξαιτίας των άθλιων μηχανορρα­φιών των επιτήδειων, που θα είναι οι συντηρητικοί της επόμε­νης περιόδου. Δεν κατάφεραν να δώσουν μια κατεύθυνση, ούτε πολιτική, ούτε στρατιωτική, στο εθνικό κίνημα.

Νοβάρα. Τον Φεβρουάριο του 1849 ο Σίλβιο Σπαβέντα επι- σκέφθηκε στην Πίζα τον ντ’ Αντζέλιο. Την συνάντηση αυτή θα θυμηθεί σ’ ένα πολιτικό κείμενο που έγραψε το 1856, καταδικα­σμένος σε ισόβια: «Ένας από τους πιο διαπρεπείς άνδρες του πιεμοντέζικου κράτους μου έλεγε πριν ένα μήνα: εμείς δεν μπο­ρούμε να νικήσουμε αλλά θα ξαναπολεμήσουμε. Η ήττα μας θα είναι ήττα εκείνου του κόμματος που σήμερα μας ξανασπρώχνει στον πόλεμο1- και ανάμεσα στην ήττα και τον εμφύλιο πόλεμο εμείς διαλέγουμε το πρώτο: η ήττα θα μας δώσει την εσωτερική ειρήνη, την ελευθερία και την ανεξαρτησία του Πιεμόντε, κάτι που δεν μπορεί να μας δώσει η δεύτερη επιλογή. Οι προβλέψεις εκείνου του σοφού(!) ανθρώπου επαληθεύτηκαν. Η μάχη της Νοβάρα χάθηκε για την υπόθεση της ανεξαρτησίας και κερδή- θηκε για την υπόθεση της ελευθερίας του Πιεμόντε. Και ο Κάρ- λο Αλμπέρτο, κατά την γνώμη μου, θυσίασε το στέμμα του πε­ρισσότερο για το δεύτερο παρά για το πρώτο», (βλ. Σίλβιο Σπαβέντα, Από το 1848 στο 1861 γραπτά, ντοκουμέντα, δημο­σιευμένα από τον Μπ. Κρότσε 2η έκδ. Laterza, σελ. 58, σημείω­ση). Μένει να αναρωτηθούμε αν επαληθεύτηκαν οι «προβλέ­ψεις» ή μήπως προετοιμάστηκε η ήττα από ανθρώπους τόσο σοφούς όσο ο ντ’ Αντζέλιο.

Σ’ ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στην «Corriere della Sera» της 14ης Μαΐου 1934 (Αμερικάνικες τιμές στον Φίλιππο Καρό- ντι), ο Αντόνιο Μόντι επαναφέρει από τα Απομνημονεύματα του Καρόντι (ανέκδοτα, βρίσκονται στο Μουσείο του Ριζορτζι- μέντο του Μιλάνου) τα εξής δύο επεισόδια: ο Καρόντι, αφού

1. Μιλά για το δημοκρατικό κόμμα.

180

νίκησε τους Αυστριακούς στο Κόμο το 1848, συγκρότησε ένα λόχο εθελοντών και πήγε στο Τορίνο να παραλάβει όπλα. Ο υπουργός Μπάλντο του έδωσε την ακόλουθη απάντηση την ο­ποία ο Μόντι χαρακτηρίζει «εκπληκτική»: «Είναι ανώφελο πλέον να εξοπλίζεστε αφού σε λίγο ένας δυνατός και τακτικός στρατός θα νικήσει τον εχθρό. Μήπως θέλετε να χρησιμοποιή­σετε τα όπλα μεταξύ σας για να αναβιώσουν οι διαμάχες ανά­μεσα στους Κομάσκους και τους Μιλανέζους σε βάρος της επι­τυχίας της ιταλικής υπόθεσης;» (Είναι χρήσιμο να θυμηθούμε ότι λίγο πριν τον πόλεμο του ’48 το Πιεμόντε έμεινε χωρίς όπλα προκειμένου να τα στείλει στην Ελβετία στους εξεγερμένους καθολικούς αντιδραστικούς του Σοντερμπάουντ). Για την «προετοιμασία» της ήττας της Νοβάρα ο Καρόντι διηγείται ότι ενώ γινόταν «πυρετώδης προετοιμασία της επανάληψης του έ­νοπλου αγώνα στο Κόμο και οργανώνονταν εθελοντές, έφθασε η είδηση για την ανακωχή που είχε συνάψει μετά την Νοβάρα ο στρατηγός Κρζανόφσκι (ο Μόντι γράφει Κζαρνόφσκι). Ο Κα- ρόντι συνάντησε τον στρατηγό ο οποίος του είπε: «Nous avons conclu un armistice honorable. - Comment, honorable? - Oui, trés honorable avec une armée qui ne se bat pas». Η στιχομυθία επιβεβαιώνεται από τον Γκαμπριέλε Καμότσι.

Αλλά δεν έχουν σημασία τα λόγια του πολωνού στρατηγού, που ήταν ένα κομμάτι άχυρο παρασυρμένο από την θύελλα, αλλά η κατεύθυνση που δόθηκε στην στρατιωτική πολιτική από την πιεμοντέζικη κυβέρνηση, η οποία προτιμούσε την ήττα από μια γενική ιταλική επανάσταση.

Ριζορτζιμέντο και ανατολικό ζήτημα.

Σε μια σειρά κειμένων (που μεροληπτούν υπέρ των συντηρητι­κών) δίνεται μια υπερβατική ερμηνεία στις φιλολογικές εκδη­λώσεις της περιόδου του Ριζορτζιμέντο, όπου και το ανατολικό ζήτημα παρουσιάζεται σε συνάρτηση των ιταλικών προβλημά­των: σχέδια αποπροσανατολισμού και βαλκανοποίησης της Αυ­στρίας για να αντισταθμιστούν οι ζημιές της Λομβαρδο-Ενετι- κής επαρχίας που παραχωρήθηκε ειρηνικά προς όφελος της ε­

181

θνικής ιταλικής αναγέννησης1 κλπ. Τέτοια σχέδια δεν φαίνεται να είναι ένδειξη μεγάλης πολιτικής ικανότητας, όπως υποστη­ρίζεται. Μάλλον θα πρέπει να ερμηνευτούν ως έκφραση πολιτι­κής παθητικότητας και δυσπιστίας μπροστά στις δυσκολίες του εθνικού εγχειρήματος, δυσπιστία η οποία συγκαλύπτεται με σχέδια τόσο μεγαλεπίβολα όσο και αφηρημένα και ασαφή κα­θώς δεν εξαρτιώταν από τις ιταλικές δυνάμεις να πραγματο­ποιηθούν. Η «βαλκανοποίηση» της Αυστρίας σήμαινε στην πραγματικότητα δημιουργία μιας πολιτικο-διπλωματικής ευρω­παϊκής κατάστασης (στην ουσία στρατιωτικής) κάτω από το βά­ρος της οποίας η Αυστρία θα αφηνόταν να «βαλκανοποιηθεί»· σήμαινε να είναι δεδομένη η πολιτική και διπλωματική ηγεμο­νία της Ευρώπης, πράγμα όχι αμελητέο βέβαια! Δεν είναι κα­τανοητό γιατί δεν θα μπορούσε η Αυστρία, κρατώντας την Λομβαρδο-Ενετική επαρχία, την υπεροχή δηλαδή στην Ιταλία και μία κυρίαρχη θέση στην κεντρική Μεσόγειο, να αποκτήσει μεγαλύτερη επιρροή στα Βαλκάνια και κατά συνέπεια στην α­νατολική Μεσόγειο: αυτό μάλιστα θα ήταν και το συμφέρον της Αγγλίας η οποία είχε θεμελιώσει στην Αυστρία ένα σύστημα ισορροπίας εναντίον της Γαλλίας και της Ρωσίας. Η ίδια απου­σία συναισθήματος αυτόνομης πολιτικής πρωτοβουλίας και η δυσπιστία στις δικές τους δυνάμεις - που περιείχε και το σχέδιο του Μπάλντο - έπρεπε να καθιστούσαν αδιάφορη την Αγγλία σε τέτοιου είδους υποδείξεις. Μόνο ένα ισχυρό ιταλικό Κρά­

1. Ο Τσέζαρε Μπάλντο (1789-1855) ιστορικός και πιεμοντέζος πολιτι­κός στο βιβλίο Για τις ελπίδες της Ιταλίας (1844) προβλέποντας την πτώση της οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποστήριζε ότι η Αυστρία θα έπρεπε να επεκταθεί στα Βαλκάνια, «δημιουργώντας άμεσα δικές της επαρχίες, ή έμμεσα, τουλάχιστον, δημιουργώντας προτεκτοράτα δικά της στα ευρωπαϊκά οθωμανικά εδάφη». Μ' αυτόν τον τρόπο, για να ομογενοποιήσει τα εδάφη της, και μετά τον εγκλωβισμό μεγάλου μέ­ρους σλάβικου πληθυσμού σ' αυτά, η Αυστρία θα εγκατέλειπε την Ιτα­λία, εφόσον και οι Ιταλοί ενεργούσαν με τέτοιο τρόπο ώστε να κάνουν αισθητές τις δυσκολίες μιας πιθανής διαιώνισης της κυριαρχίας των Αυστριακών στα ιταλικά εδάφη.

182

τος, που θα ήταν σε θέση να αντικαταστήσει την Αυστρία στον αντιγαλλικό της ρόλο στην κεντρική Μεσόγειο θα μπορούσε να υποκινήσει την συμπάθεια της Αγγλίας για την Ιταλία, όπως πράγματι συνέβη μετά τις προσαρτήσεις στην κεντρική Ιταλία και την επιχείρηση των Χιλίων εναντίον των Βουρβώνων. Πριν από αυτά τα πραγματικά γεγονότα, μόνο ένα μεγάλο κόμμα α­ποφασιστικό, τολμηρό και με αυτοπεποίθηση για τις κινήσεις του, όντας βαθιά ριζωμένο στις μεγάλες λαϊκές μάζες, θα επε- τύγχανε ίσως το ίδιο αποτέλεσμα, αλλά αυτό το κόμμα δεν υ­πήρχε και αντίθετα μάλιστα ο Μπάλντο και οι φίλοι του δεν ήθελαν να δημιουργηθεί. Η βαλκανοποίηση της Αυστρίας μετά την απώλεια της ηγεμονίας στην χερσόνησο και την παραμονή των Βουρβώνων στην Νάπολη (σύμφωνα με το σχέδιο των νεο- γουέλφων) θα είχε σοβαρές επιπτώσεις για την αγγλική πολιτι­κή στη Μεσόγειο. Το ναπολιτάνικο Κράτος θα γινόταν ρωσικό φέουδο, θα είχε δηλαδή την δυνατότητα η Ρωσία στρατιωτικής δράσης στο κέντρο ακριβώς της Μεσογείου. (Το ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στους Βουρβώνους της Νάπολης και του τσα­ρισμού είναι μια ολόκληρη πλευρά της ιστορίας από το 1799 μέχρι το 1860 που πρέπει να ερευνηθεί σε βάθος: από το βιβλίο του Νίττι Ξένο κεφάλαιο στην Ιταλία, που τυπώθηκε το 1915 από την Laterza, φαίνεται ότι ακόμα υπήρχαν στην νότιο Ιτα­λία, γύρω στα 150 εκατομμύρια ρώσικα κρατικά χρεώγραφα, καθόλου αμελητέο κατάλοιπο των δεσμών που είχαν συναφθεί ανάμεσα στη Νάπολη και τη Ρωσία πριν το 1860, εναντίον της Αγγλίας). Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ανατολικό Ζήτημα, αν και είχε τον στρατηγικό του κόμβο στα Βαλκάνια και στην τούρκικη Αυτοκρατορία, ήταν ειδικότερα η πολιτικο-διπλωμα- τική μορφή της σύγκρουσης ανάμεσα στη Ρωσία και την Αγ­γλία: ήταν δηλαδή ζήτημα της Μεσογείου, της κεντρικής και εγγύτερης Ασίας, της Ινδίας, της Αγγλικής Αυτοκρατορίας. Το βιβλίο στο οποίο ο Μπάλντο υποστηρίζει την θέση του. Οι Ελ­πίδες της Ιταλίας δημοσιεύτηκε το 1844 και η θέση αυτή δεν έφερε κανένα άλλο αποτέλεσμα από το να κάνει γνωστό το ανα­τολικό ζήτημα επισύροντας την προσοχή επάνω του, και να διευκολύνει έτσι (ίσως) την πολιτική του Καβούρ σχετικά με τον πόλεμο της Κριμαίας. Δεν επέδρασε καθόλου το '59 (όταν

183

το Πιεμόντε και η Γαλλία νόμιζαν ότι μπορούσαν να δημιουρ­γήσουν εχθρούς της Αυστρίας στα Βαλκάνια, με σκοπό να εξα- σθενίσουν τις στρατιωτικές δυνάμεις της) γιατί μια τέτοια ενέρ­γεια ήταν περιορισμένη, μικρής εμβέλειας και εν πάση περι- πτώσει κατέληξε σ’ ένα επεισόδιο οργάνωσης της γαλλοπιε- μοντέζικης στρατιωτικής δράσης. Το ίδιο μπορεί να πει κανείς για το 1866, όταν παρόμοιο αντιπερισπασμό μηχανεύτηκαν η ιταλική κυβέρνηση και ο Βίσμαρκ για τον πόλεμο εναντίον της Αυστρίας. Το να προσπαθεί κανείς, εν καιρώ πολέμου, να εξα- σθενίζει τον εχθρό υποκινώντας εχθρούς στο εσωτερικό και σ’ όλο το μήκος των στρατιωτικο-πολιτικών συνόρων δεν αποτελεί στοιχείο ενός πολιτικού σχεδίου για την Ανατολή αλλά γεγονός συνήθους χειρισμού της διεξαγωγής του πολέμου. Εξ’ άλλου, μετά το ’60 και τη συγκρότηση ενός αξιόλογου ιταλικού Κρά­τους, ο αποπροσανατολισμός της Αυστρίας είχε μια τελείως διαφορετική σημασία σε διεθνές επίπεδο βρίσκοντας σύμφωνες τόσο την Αγγλία όσο και την Γαλλία.

Κάποια πρόσφατη δημοσίευση ασχολήθηκε με τα βουρβωνι- κά σχέδια, που έμειναν σχέδια επέκτασης στην Ανατολή, για να βρεθεί κάποια πρόφαση αποκατάστασης της ναπολιτάνικης κυ­βέρνησης. Αυτά τα σχέδια θα τα δει με καλό μάτι η Ρωσία και θα αποτραπούν από την Αγγλία, η οποία στο ζήτημα της Μάλ­τας υπήρξε αδιάλλακτη προς τη Νάπολη. (Πρέπει να δούμε το βιβλίο του Πιέτρο Σίλβα για την Μεσόγειο).

Στιγμές έντονης συλλογικής χαι ενωτικής ζωής στην εθνι­κή εξέλιξη τον ιταλικού λαού.

Να ερευνηθούν κατά την εξέλιξη της εθνικής ζωής από το 1800 και μετά όλες οι στιγμές κατά τις οποίες ο ιταλικός λαός αντιμετώπισε ένα ζήτημα εν δυνάμει τουλάχιστον κοινό, και όπου θα μπορούσε να διαπιστωθεί μια δράση ή ένα κίνημα συλλογικού (σε βάθος και έκταση) και ενωτικού χαρακτήρα. Αυτές οι στιγμές στις διάφορες ιστορικές φάσεις, μπορεί να ήταν διαφορετικού χαρακτήρα και διαφορετικής εθνικο-λαϊκής βαρύτητας. Αυτό που ενδιαφέρει στην έρευνα είναι ο εν δυνά­

184

μει συλλογικός και ενωτικός χαρακτήρας (και επομένως τη στιγμή κατά την οποία αυτή η δυναμική μεταφράζεται σε πρά­ξη), η εδαφική διάδοση (η περιφέρεια απαντά σ’ αυτή την ανα­γκαιότητα και μερικές φορές όλος ο νομός) και η ένταση των μαζών (το μικρό ή μεγάλο δηλαδή πλήθος εκείνων που συμμετέ­χουν, η μεγάλη ή μικρότερη θετική απήχηση και επίσης η ενερ­γά αρνητική απήχηση που το κίνημα είχε στα διάφορα στρώμα­τα του πληθυσμού).

Αυτές οι στιγμές μπορεί να είχαν διαφορετικό χαρακτήρα και φυσιογνωμία: πόλεμοι, επαναστάσεις, δημοψηφίσματα, γενικές εκλογές ιδιαίτερης σημασίας. Πόλεμοι: 1848-49, 1859, 1860, 1866, 1870, οι πόλεμοι στην Αφρική (Ερυθραία, Λιβύη), ο πα­γκόσμιος πόλεμος. Επαναστάσεις: 1820-21,1831,1848-49,1860, οι εργατικές οργανώσεις (fasci) των σικελών, 1898, 1904, 1914, 1919-20, 1924-25.1 Δημοψηφίσματα για την δημιουργία του Βα­σιλείου: 1859-60, 1866, 1870. Γενικές εκλογές με διαφορετική

1. Πρόκειται για τα κινήματα των φιλελεύθερων και των καρμπονά­ρων στο βασίλειο των Δύο Ιικελιώ ν (1820) και στο Πιεμόντε (1821)’ στη Μόντενα και στις πόλεις της Εμίλια (1831). Πρόκειται για τα επα­ναστατικά γεγονότα όχι μόνο φιλελεύθερου και ενωτικού χαρακτήρα, αλλά και δημοκρατικού και πολλές φορές με προωθημένες λαϊκές διεκ­δικήσεις του 1848-49. Πρόκειται για εξεγέρσεις που προηγήθηκαν, υπο­στήριξαν και συνόδεψαν την αποστολή των Χιλίων το I860' για τις εργατικές οργανώσεις των σικελών (1893-94) το πρώτο «αυθεντικό προ­λεταριακό κίνημα» στην ιστορία της ενωμένης Ιταλίας όπως το χαρα­κτήρισε ο Αντόνιο Λαμπριόλα- για τα κινήματα του ’98 που ξέσπασαν στην ύπαιθρο και τις πόλεις σ’ όλη σχεδόν την Ιταλία. Πρόκειται για την πρώτη γενική απεργία (1904), την «κόκκινη εβδομάδα» (7-14 Ιου­νίου 1914), το επαναστατικό κίνημα, αυθόρμητου και αναρχικού χαρα­κτήρα που από τις Μάρκες και την Ρομάνια, εξαπλώθηκε σ’ όλη την χώρα, για τα μεταπολεμικά κινήματα, που κορυφώθηκαν στην κατάλη­ψη των εργοστασίων (1-27 Σεπτεμβρίου 1920) και για τις ταραχές που ξέσπασαν κατά την διάρκεια της «κρίσης Ματεότι» το καλοκαίρι-φθι- νόπωρο 1924.

185

έκταση του δικαιώματος της ψηφοφορίας. Τυπικές εκλογές: ε­κείνη που φέρνει την Αριστερά στην εξουσία το 1876, εκείνη που ακολούθησε την επέκταση του δικαιώματος της ψηφοφο­ρίας μετά το 1880, εκείνη μετά το 1898. Οι εκλογές του 1913 ήταν οι πρώτες ασυνήθιστου λαϊκού χαρακτήρα λόγω της πλα­τιάς συμμετοχής των αγροτών. Οι εκλογές του 1919 είναι οι πιο σημαντικές απ’ όλες τις άλλες λόγω του αναλογικού και επαρ­χιακού χαρακτήρα της ψήφου που υποχρεώνει τα κόμματα να συνασπισθούν και γιατί σ’ όλη τη χώρα, για πρώτη φορά, πα­ρουσιάζονται τα ίδια κόμματα με τα ίδια (σε γενικές γραμμές) προγράμματα. Σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό και πιο οργανικά α­πό το 1913 ( όταν η μονοεδρική εκλογική περιφέρεια1 στένευε τις δυνατότητες και νόθευε τις μαζικές πολιτικές τοποθετήσεις λόγω του τεχνητού προσδιορισμού των εκλογικών περιφερειών) στα 1919 και σε όλη τη χώρα, την ίδια μέρα,2 το πιο δραστήριο κομμάτι του ιταλικού λαού αντιμετωπίζει τα ίδια ζητήματα και προσπαθεί να βρει λύσεις στην ιστορικο-πολιτική του συνείδη­ση. Το νόημα των εκλογών του 1919 δίνεται από το σύνολο των «ενοποιητικών» στοιχείων, αρνητικών και θετικών, που εδώ συναντιόνται: ο πόλεμος υπήρξε ένα πρώτης τάξης ενοποιητικό στοιχείο στο βαθμό που συνέβαλε να συνειδητοποιήσουν μεγά­λες μάζες λαού τη βαρύτητα που έχει για την μοίρα ακόμα και του κάθε ανθρώπου χωριστά η οικοδόμηση του κυβερνητικού μηχανισμού, εκτός του ότι έθεσε και μια σειρά συγκεκριμένα ζητήματα, γενικά και ειδικά, που αντανακλούσαν την λαϊκή-

1. Είναι η εκλογική περιφέρεια όπου οι ψηφοφόροι ψηφίζουν για ένα μόνο υποψήφιο.

2. Αυτό το εκλογικό σύστημα επιβάλλοντας σχεδόν πάντα την επανά­ληψη της ψηφοφορίας ανάμεσα στους δύο υποψήφιους οι οποίοι δεν κατάφερναν να πάρουν την απόλυτη πλειοψηφία αλλά συγκέντρωναν τον μεγαλύτερο αριθμό ψήφων, οδηγούσε κατά κανόνα στην ψηφοφο­ρία των δύο Κυριακών.

186

εθνική ενότητα1. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι οι εκλογές του 1919 είχαν για το λαό χαρακτήρα Συντακτικής συνέλευσης (αυ­τόν τον χαρακτήρα είχαν και οι εκλογές του 1913, όπως μπορεί να θυμηθεί όποιος παρακολούθησε τις εκλογές στα περιφερεια­κά κέντρα όπου και μεγαλύτερη υπήρξε η μεταστροφή του εκλο­γικού σώματος και όπως αποδείχθηκε από το υψηλό ποσοστό συμμετοχής στην ψηφοφορία: ήταν διάχυτη η κρυφή πεποίθηση ότι όλα θα άλλαζαν μετά την ψηφοφορία, η πίστη σε μια πραγ­ματική κοινωνική παλλιγγενεσία: αυτό συνέβη τουλάχιστον στη Σαρδηνία) αν και τέτοιο χαρακτήρα αυτές οι εκλογές δεν είχαν για «κανένα» κόμμα εκείνης της περιόδου. Σ’ αυτή την αντίθεση και διάσταση ανάμεσα στο λαό και τα κόμματα συνίσταται το ιστορικό δράμα του 1919, που κατανοήθηκε άμεσα μόνο από λίγες περισσότερο οξυδερκείς και έμπειρες ηγετικές ομάδες (και που φοβόντουσαν περισσότερο για το μέλλον τους). Να παρα­τηρήσουμε ότι το ίδιο το παραδοσιακό κόμμα της συντακτικής συνέλευσης στην Ιταλία, οι ρεπουμπλικάνοι, επέδειξε το ελάχι-

1. Σημεία αυτών των απόψεων μπορούν να βρεθούν σε άρθρα του Γκράμσι στο «Ordine Nuovo» και στο «Avanti» τον Νοέμβριο-Δεκέμ- βριο του 1919, παραμονές και μετά τις εκλογές. Ειδικότερα επισημαίνε- ται ο επαναστατικός ρόλος των εκλογών για την δυνατότητα ώθησης των μαζών στην υποστήριξη της δράσης των σοσιαλιστών, με την πε­ποίθηση ότι μια δυναμική ενέργεια μιας μειοψηφίας για την κατάκτηση της εξουσίας θα ήταν στείρα και αντιπαραγωγική. Οι εκλογές θα έπρε­πε να ενισχύσουν επίσης το ενωτικό προτσές των μαζών, που προκλή- θηκε από τον πόλεμο, κατά τον οποίο «η ανθρωπότητα έγινε κοινωνία». Μετά τις εκλογές, η ενισχυμένη κοινοβουλευτική ομάδα θα έπρεπε να παλέψϊΐ για να «θεμελιωθούν οι αναγκαίες και ικανές συνθήκες μέσα στις οποίες η τάξη των παραγωγών να μπορέσει να οικοδομήσει τα όργανα της κοινωνικής της εξουσίας». Στα Τετράδια η έννοια «εθνικο- λαϊκό» συνδέεται συχνά με το πρόβλημα του γ ιακωβινισμού, της επα­ναστατικής σύνδεσης δηλαδή πόλης-υπαίθρου. Ας έχουμε υπ’ όψη μας και την εξής παρατήρηση: «Κάθε μόρφωμα εθνικο-λαϊκής συλλογικής βούλησης είναι αδύνατο αν οι μεγάλες μάζες των αγροτών-καλλιεργη- τών δεν εισβάλουν ταυτόχρονα στην πολιτική ζωή».

187

οτο ιστορικής ευαισθησίας και πολιτικής ικανότητας και επέ­τρεψε να επιβληθεί το πρόγραμμα και η κατεύθυνση (μια αφη- ρημένη και αναχρονιστική υποστήριξη της επέμβασης στον πό­λεμο) από τις ηγετικές ομάδες της Δεξιάς. Ο λαός, με τον τρόπο του, κοίταζε το μέλλον (ακόμα και στο ζήτημα της επέμβασης στον πόλεμο) και εδώ βρίσκεται ο ενδόμυχος χαρακτήρας συ­ντακτικής συνέλευσης που ο λαός έδωσε στις εκλογές του 1919. Τα κόμματα κοίταζαν στο παρελθόν (μόνο στο παρελθόν) συ­γκεκριμένα και στο μέλλον «αφηρημένα», «γενικά», με το «έχετε εμπιστοσύνη στο κόμμα σας» και όχι με εποικοδομητική ιστο- ρικο-πολιτική αντίληψη. Μεταξύ των άλλων διαφορών ανάμε­σα στο 1913 και το 1919 οφείλουμε να θυμηθούμε την ενεργό συμμετοχή των καθολικών, με δικούς τους ανθρώπους, δικό τους κόμμα, δικό τους πρόγραμμα1. Και το 1913 επίσης οι κα­θολικοί είχαν συμμετάσχει στις εκλογές μέσα από την συμφωνία Τζεντιλόνι, με υποκριτικό τρόπο που παραχάραζε το νόημα της παράταξης και την επιρροή των παραδοσιακών πολιτικών δυ­νάμεων. Για το 1919, πρέπει να θυμηθούμε την ομιλία του Τζιολίτι με χαρακτηριστικούς τόνους συντακτικής (αναχρονι­στικής) συνέλευσης και τη στάση των οπαδών του απέναντι στους καθολικούς όπως προκύπτει από τα άρθρα του Λουίτζι Αμπροζίνι στην «Stampa». Στην πραγματικότητα οι οπαδοί του Τζιολίτι ήταν οι νικητές των εκλογών, με την έννοια ότι επιχεί­ρησαν να δώσουν χαρακτήρα συντακτικής συνέλευσης στις ί­διες τις εκλογές χωρίς συντακτική συνέλευση και κατάφεραν να τραβήξουν την προσοχή από το μέλλον στο παρελθόν.

1. Σε άρθρο του Γκράμσι στο «Ordine Nuovo» τον Νοέμβριο του 1919 τονίζεται η μεγάλη σημασία αυτού του νέου πολιτικού σχήματος «για την πνευματική ανανέωση του ιταλικού λαού», που θα επιτρέψει την εισροή στην πολιτική ζωή μεγάλων μαζών. «Ο δημοκρατικός καθο­λικισμός κάνει αυτό που ο σοσιαλισμός δεν θα μπορούσε: ενώνει, ζω­ντανεύει, οργανώνει». Ωστόσο ο Γκράμσι πίστευε ότι ο ρόλος αυτού του κόμματος θα ήταν εφήμερος και ότι μετά την πολιτική ενεργοποίη­ση και συνειδητοποίηση των μαζών αυτές θα ωρίμαζαν σύντομα στην κατεύθυνση του σοσιαλισμού και της επανάστασης.

Μια σειρά ερμηνειών. Σχετικά με το βιβλίο του Ροσέλι για τον Πισακάνε.

Οι ερμηνείες για το παρελθόν όταν για το ίδιο το παρελθόν αναζητιούνται ανεπάρκειες και λάθη (κάποιων κομμάτων ή ρευμάτων) δεν αποτελούν «ιοτορία» αλλά τρέχουσα πολιτική.

Να γιατί και τα «αν» συχνά δεν ενοχλούν. Πρέπει να πούμε ότι οι «ερμηνείες» για το Ριζορτζιμέντο συνδέονται με μια σει­ρά γεγονότα: 1) να εξηγηθεί γιατί έγινε το λεγόμενο «θαύμα» του Ριζορτζιμέντο. Αναγνωρίζουμε δηλαδή ότι οι ενεργές δυ­νάμεις για την ενότητα και την ανεξαρτησία ήταν λίγες και ότι το γεγονός δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο με αυτές τις δυνάμεις, αλλά από την άλλη δεν θέλουμε να το αναγνωρίσουμε ανοιχτά για λόγους εθνικής πολιτικής με αποτέλεσμα να φτιάχνονται ιστορικά μυθιστορήματα 2) να μην θιχτεί το Βατικανό 3) να μην ερμηνευτεί λογικά το φαινόμενο των «συμμοριών» του νό­του 4) να εξηγηθεί αργότερα η κρατική αδυναμία κατά την διάρκεια των πολέμων στην Αφρική (απ’ αυτό έλαβε την α­φορμή ειδικά ο Οριάνι και επομένως οι οπαδοί του) να ερμη­νευτεί το Καπορέτο και οι στοιχειώδεις ανατρεπτικές τάσεις της μεταπολεμικής περιόδου με τις άμεσες και έμμεσες συνέ- πειές τους.

Η αδυναμία μιας τέτοιας «ερμηνευτικής» τάσης συνίσταται στο ότι παρέμεινε καθαρό ιδεολογικό γεγονός και ότι δεν απο- τέλεσε το προοίμιο ενός εθνικού πολιτικού κινήματος. Μόνο με τον Πιέρο Γκομπέτι διαγραφόταν κάτι τέτοιο και σε μια βιογραφία του Γκομπέτι θα έπρεπε να το θυμήσουμε. Γι’ αυτό τον λόγο, ο Γκομπέτι διαχωρίζει την θέση του από τον οριανι- σμό και τον Μισιρόλι. Δίπλα στον Γκομπέτι πρέπει να τοποθε­τηθεί και ο Ντόρσο και σαν σκιά στο παιχνίδι ο Τζιοβάνι AV- σάλντο ο οποίος είναι πιο διανοούμενος από τον Μισιρόλι. (Ο Ανσάλντο είναι ο «άνθρωπος του Γκουιτσιαρντίνι» που έγινε γνώστης της αισθητικής και της φιλολογίας και που διάβασε τις σελίδες του Ντε Σάνκτις για τον άνθρωπο του Γκουιτσιαρ- ντίνι. θ α μπορούσε να πει κανείς για τον Ανσάλντο το εξής: «Μια μέρα ο άνθρωπος του Γκουιτσιαρντίνι διάβασε τις σελί­δες του Ντε Σάνκτις που αφορούσαν τον ίδιο και μεταμφιέ­

στηκε σε Τζ. Ανσάλντο πρώτα και σε μαύρο αστεράκι αργότε­ρα: αλλά την «ιδιαιτερότητά του δεν μπόρεσε να την καλύ­ψει...»)

Ένα ζήτημα που ο Ροσέλι δεν έθεσε καλά στο Πισακάνε εί­ναι το εξής: πώς μια άρχουσα τάξη μπορεί να διευθύνει τις λαϊκές μάζες, να είναι δηλαδή «άρχουσα». Ο Ροσέλι δεν μελέ­τησε τι ήταν ο γαλλικός «γιακωβινισμός και πώς αυτός ακριβώς ο φόβος του γιακωβινισμού παρέλυσε την εθνική ζωή. Δεν εξη­γεί μετά γιατί δημιουργήθηκε ο μύθος του «Νότου σαν πυριτι­δαποθήκη της Ιταλίας» στον Πισακάνε και επομένως στον Μα­τσίνι. Και όμως, αυτό το σημείο είναι βασικό για να καταλά­βουμε τον Πισακάνε και την πηγή των ιδεών του οι οποίες είναι οι ίδιες του Μπακούνιν, κλπ. Μ’ αυτόν τον τρόπο δεν μπορού­με να δούμε στο πρόσωπο του Πισακάνε έναν πραγματικό «πρόδρομο» του Σορέλ, αλλά απλά ένα δείγμα του ρωσικής κα­ταγωγής «μηδενισμού» και της θεωρίας της δημιουργικής «παν- διάλυσης» (ακόμα και με τους κακοποιούς). Η «λαϊκή πρωτο­βουλία» από τον Ματσίνι στον Πισακάνε χρωματίζεται από α­κραίες «λαϊκίστικες» τάσεις. (Ίσως η περίπτωση Herzen που έθιξε ο Ginzburg στην «Cultura» του 1932 πρέπει να μελετηθεί σε βάθος*). Επίσης και το γράμμα στους συγγενείς μετά την φυγή με μια παντρεμένη γυναίκα θα μπορούσε να είναι του Bazàrov, συγγραφέα του Πατέρες και γιοι (το γράμμα είναι δη­μοσιευμένο ολόκληρο στην «Nuova Antologia» του 1932): υπάρ­χει όλη η ηθική που προκύπτει από την φύση όπως την παρου­σιάζουν οι φυσικές επιστήμες και ο φιλοσοφικός υλισμός. Πρέ­πει να είναι σχεδόν αδύνατη η επανασύνθεση της «κουλτούρας των αναγνωσμάτων» του Πισακάνε και ο προσδιορισμός των «πηγών» των ιδεών του. Η μοναδική διαδικασία που μπορούμε να ακολουθήσουμε είναι η επανασύνθεση του πνευματικού πε­ριβάλλοντος μιας κάποιας πολιτικής μετανάστευσης της περιό­δου μετά το ’48 στη Γαλλία και στην Αγγλία, μιας «ομιλούμενης

* Βλ. το άρθρο ίου L.Ginzburg, Garibaldi xat Herzen, «La Cultura». Οκτώβρης, Νοέμβρης 1932. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

190

κουλτούρας» ιδεολογικής επικοινωνίας που αναπτύχθηκε μέσα σε συζητήσεις και συνομιλίες.

Βλ. το κριτικό άρθρο του Α.Ομοντέο (στην «Critica» της 20ης Ιουλίου 1933) για το βιβλίο του Ν. Ροσέλι, Κάρλο Πισακάνε, το οποίο είναι ενδιαφέρον από πολλές απόψεις. Ο Ομοντέο είναι οξυδερκής ώστε να παρατηρήσει όχι μόνο τις οργανικές ανε­πάρκειες του βιβλίου, αλλά και τις οργανικές ανεπάρκειες του τρόπου που ο Πισακάνε τοποθετούσε το ζήτημα του Ριζορτζι- μέντο. Αλλά αυτή η οξυδέρκεια του προέρχεται από το γεγονός ότι ο ίδιος υιοθετεί την οπτική γωνία του «συντηρητικού και οπισθοδρομικού». Δεν φαίνεται ακριβής η άποψη του Ομοντέο ότι ο Πισακάνε ήταν ένα «θραύσμα του γαλλικού ’48 που εισέ­βαλε στην ιστορία της Ιταλίας», όπως και δεν είναι ακριβής η προσέγγιση, που βλέπει ο Ροσέλι, του Πισακάνε με τους σύγ­χρονους συνδικαλιστές (Σορέλ, κλπ, στην πράξη). Μπορεί κα­νείς να υποστηρίζει ότι ο Πισακάνε προσεγγίζει τους ρώσους επαναστάτες, τους ναροντνίκους και γι’ αυτό τον λόγο είναι ενδιαφέρουσα η παρατήρηση του Ginzburg για την επιρροή του Herzen στους ιταλούς μετανάστες. Το γεγονός ότι, αργότερα, ο Μπακούνιν είχε τέτοια επίδραση στο Νότο και την Ρομάνια εί­ναι σημαντικό για να κατανοηθεί αυτό που ο Πισακάνε είχε εκφράσει στην εποχή του και φαίνεται περίεργο ότι ακριβώς ο Ροσέλι δεν είδε αυτή τη σχέση.

Τη σχέση του Πισακάνε με τις λαϊκές μάζες δεν πρέπει να την δούμε ούτε σαν σοσιαλιστική, ούτε σαν συνδικαλιστική έκφρα­ση, αλλά σαν έκφραση γιακωβίνικου τύπου, έστω και ακραίας μορφής. Η κριτική του Ομοντέο είναι πολύ εύκολη στην τοπο­θέτηση του προβλήματος του Ριζορτζιμέντο πάνω σε λαϊκο- σοσιαλιστικές βάσεις, αλλά δεν θα ήταν το ίδιο εύκολη αν το­ποθετηθεί το πρόβλημα επάνω στη βάση «γιακωβινισμός-αγρο- τική μεταρρύθμιση», ούτε θα ήταν εύκολο να διαψεύσει τον ευ­τελή, στενόμυαλο, αντιεθνικό εγωισμό της άρχουσας τάξης, την οποία στην πραγματικότητα εκπροσωπούσαν σ’ αυτή την περί­πτωση οι ευγενείς μεγαλοκτηματίες και η αδιάφορη αγροτική μπουρζουαζία και όχι η αστική τάξη των πόλεων βιομηχανικού τύπου και οι «ιδεολόγοι» διανοούμενοι των οποίων τα συμφέ­

191

ροντα δεν ήταν «μοιραία» συνδεδεμένα με εκείνα των μεγαλο­κτηματιών, αλλά θα έπρεπε να ήταν συνδεδεμένα με τα συμφέ­ροντα των αγροτών, ήταν δηλαδή ανεπαρκώς εθνικά.

Έτσι «δεν είναι χρυσός» η παρατήρηση του Ομοντέο ότι το να υπάρχουν καθορισμένα προγράμματα για την περίοδο του Ριζορτζιμέντο αποτελούσε μια αδυναμία, αφού δεν ήταν επε­ξεργασμένη η «τεχνική» για να πραγματοποιηθούν αυτά τα ίδια προγράμματα. Εκτός από το ότι στον Πισακάνε δεν υπήρχαν καθορισμένα προγράμματα, αλλά μόνο μια πιο καθορισμένη «γενική τάση» από ότι στον Ματσίνι (και στην πραγματικότητα πιο εθνική από του Ματσίνι), η θεωρία που καταφέρεται ενα­ντίον των καθορισμένων προγραμμάτων έχει χαρακτήρα καθα­ρά οπισθοδρομικό και αντιδραστικό. Το ότι τα καθορισμένα προγράμματα πρέπει να είναι τεχνικά επεξεργασμένα για να μπορούν να εφαρμόζονται, είναι βέβαιο και ότι τα καθορισμέ­να προγράμματα χωρίς μια επεξεργασία της τεχνικής διαδικα­σίας, μέσα από την οποία αυτά θα υλοποιηθούν, στερούνται περιεχομένου, είναι και αυτό βέβαιο, αλλά επίσης βέβαιο είναι ότι οι πολιτικοί σαν τον Ματσίνι, που δεν έχουν «καθορισμένα προγράμματα» δουλεύουν μόνο για λογαριασμό του βασιλιά της Πρωσίας, είναι καταλύτες εξέγερσης που αναπόφευκτα θα μονοπωληθεί από τα πιο αντιδραστικά στοιχεία τα οποία χρη­σιμοποιώντας την «τεχνική», θα καταλήξουν να αποκτήσουν υ­περοχή σ’ όλους. Καταλήγοντας πρέπει να πούμε ότι και ο Πι- σακάνε δεν εκπροσωπούσε στο Ριζορτζιμέντο μια «ρεαλιστική» τάση επειδή ήταν απομονωμένος, χωρίς ένα κόμμα, χωρίς στε­λέχη έτοιμα για το μελλοντικό Κράτος, κλπ. Αλλά το ζήτημα δεν είναι τόσο γύρω από την ιστορία του Ριζορτζιμέντο, όσο γύρω από την ιστορία του παρελθόντος που αντιμετωπίζεται με πολύ άμεσα τρέχοντα συμφέροντα και από αυτή την άποψη το κριτικό άρθρο του Ομοντέο, όπως και άλλα κείμενα του ίδιου συγγραφέα είναι μεροληπτικό σε συντηρητική και οπισθοδρομι- κή κατεύθυνση. Πλην όμως, αυτό το κριτικό άρθρο είναι ενδια­φέρον για το θέμα των σύγχρονων «ιδεολογιών» που αναδύθη­καν από την επανεξέταση της ιστορίας του Ριζορτζιμέντο και που τόση σημασία έχουν για να γίνει κατανοητή η ιταλική κουλτούρα των τελευταίων δεκαετιών.

192

Ένα ενδιαφέρον θέμα, που έθιξε ο Τζιομπέρτι (στην Ανα­νέωση, για παρ.) είναι εκείνο γύρω από τις τεχνικές δυνατότη­τες της εθνικής Επανάστασης στην Ιταλία κατά την διάρκεια του Ριζορτζιμέντο: το ζήτημα της επαναστατικής πρωτεύουσας (όπως το Παρίσι για την Γαλλία), της περιφερειακής διάταξης των επαναστατικών δυνάμεων, κλπ. Ο Ομοντέο ασκεί κριτική στον Ροσέλι γιατί δεν διερεύνησε την οργάνωση του νότου, η οποία δεν έπρεπε να ήταν τόσο αναποτελεσματική το 1857, ό­ταν το 1860 στάθηκε ικανή να ακινητοποιήσει τις δυνάμεις των Βουρβώνων, αλλά η κριτική δεν φαίνεται τόσο θεμελιωμένη. Το 1860 η κατάσταση ήταν τελείως διαφορετική και αρκούσε η πα- θητικότητά για να ακινητοποιηθούν οι Βουρβώνοι, ενώ το 1857, παθητικότητα και στελέχη μόνο στο χαρτί ήταν αναποτε­λεσματικά. Δεν πρόκειται λοιπόν για τη σύγκριση της οργάνω­σης του ’60 με εκείνη του ’57, αλλά των διαφορετικών καταστά­σεων ιδιαίτερα των «διεθνών». Πολύ πιθανόν μάλιστα σαν ορ­γάνωση το ’60 να ήταν χειρότερα από το ’57 λόγω της επερχό- μενης αντίδρασης.

Από το κριτικό άρθρο του Ομοντέο είναι χρήσιμο να αναφέ­ρουμε το ακόλουθο απόσπασμα: «Ο Ροσέλι ενθουσιάζεται με τον μεγαλύτερο πλούτο των προγραμμάτων. Αλλά το πρόγραμ­μα, που αφορά μια υποθετική μελοντική κατάσταση, είναι συ­νήθως ένα ογκώδες και άχρηστο φορτίο: αυτό που πάνω απ’ όλα ενδιαφέρει είναι η κατεύθυνση όχι η υλική ειδίκευση των έργων. Όλοι είδαμε τι αξία είχαν τα προγράμματα στην μετα­πολεμική περίοδο, που μελετηθηκαν όταν δεν ξέραμε ακόμα πώς θα βγαίναμε από τον κίνδυνο με ποιες διαθέσεις, με ποιες κατεπείγουσες ανάγκες! Ψεύτικη σαφήνεια, επομένως, κάτω α­πό την αναποφασιστικότητα,που τόσο κατηγορήθηκε, του Μα­τσίνι. Εξ άλλου, αρκετά σημεία των σοσιαλιστικών διεκδική­σεων ήταν (και είναι) διατυπωμένα χωρίς να είναι καθορισμένη η τεχνική διαδικασία για την υλοποίησή τους και προκαλούσαν και προκαλούν όχι μόνο και όχι τόσο την αντίδραση των αδικη­μένων τάξεων, όσο την αποστροφή εκείνου που, ελεύθερος από ταξικά συμφέροντα (!), αισθάνεται ότι δεν είναι έτοιμη ούτε μια νέα ηθική τάξη ούτε μια νέα τάξη δικαίου: κατάσταση κα­θαρά αντίθετη από εκείνη της γαλλικής Επανάστασης την ο­

ποία οι διάφοροι σοσιαλισμοί θεωρούν ως πρότυπο: γιατί η νέα ηθική και δικαίου τάξη το 1789 ήταν ζωντανή στην συνεί­δηση όλων και παρουσιαζόταν εύκολα πραγματοποιήσιμη» («Critica», 20 Ιουλίου 1933, σελ. 283-84). Ο Ομοντέο είναι πολύ επιφανειακός και ευκολοσυμβίβαστος: οι απόψεις του πρέπει να παραβληθούν με το δοκίμιο του Κρότσε για το Κόμμα σαν κρίση και σαν προκατάληψη, που δημοσιεύτηκε το 1911. Η αλή­θεια είναι ότι το πρόγραμμα του Πισακάνε ήταν εξίσου ακαθό­ριστο με εκείνο του Ματσίνι και αυτό υποδήλωνε μόνο μια γε­νική τάση, η οποία σαν τάση ήταν λίγο πιο ακριβής από εκείνη του Ματσίνι. Κάθε «συγκεκριμένη» ειδίκευση του προγράμμα­τος και ο όποιος καθορισμός της τεχνικής διαδικασίας για την υλοποίηση των σημείων του προϋποθέτουν ένα κόμμα, κόμμα με ομοιογένεια και αρχές: το κόμμα έλειπε και από τον Ματσίνι και από τον Πισακάνε. Η απουσία του συγκεκριμένου προ­γράμματος, με γενικές τάσεις, είναι μια μορφή ρευστού «μισθο- φορισμού», τα στοιχεία του οποίου καταλήγουν να συμπαρατα­χθούν με τον πιο δυνατό, με όποιον πληρώνει καλύτερα, κλπ. Το παράδειγμα της μεταπολεμικής περιόδου αντί να δικαιώνει, διαψεύδει τον Ομοντέο: 1) γιατί συγκεκριμένα προγράμματα στην πραγματικότητα δεν υπήρξαν ποτέ εκείνα τα χρόνια, αλλά ακριβώς μόνο γενικές τάσεις λίγο ή πολύ αφηρημένες και αστα­θείς 2) γιατί ακριβώς εκείνη την περίοδο δεν υπήρχαν ομοιογε­νή κόμματα αρχικά, αλλά μόνο τσιγγάνικες συμμορίες ασταθείς και ανασφαλείς οι οποίες ήταν ακριβώς σύμβολο του ακαθόρι­στου των προγραμμάτων και όχι το αντίθετο. Ούτε η σύγκριση με την γαλλική Επανάσταση του 1789 είναι πρόσφορη, γιατί το Παρίσι τότε έπαιξε ένα ρόλο που στην Ιταλία της εποχής που ακολούθησε το ’48 καμιά πόλη δεν μπορούσε να παίξει με οποι- οδήποτε πρόγραμμα. Το ζήτημα πρέπει να τοποθετηθεί με ό­ρους «πολέμου κινήσεων - πολέμου πολιορκίας», για να διω- χθούν δηλαδή οι αυστριακοί και οι ιταλοί επίκουροί τους ήταν αναγκαίο: 1) ένα δυνατό ομοιογενές και συνεπές ιταλικό κόμ­μα, 2) να έχει αυτό το κόμμα ένα συγκεκριμένο και ειδικευμένο πρόγραμμα, 3) να είναι αποδεκτό αυτό το πρόγραμμα από τις μεγάλες λαϊκές μάζες (οι οποίες τότε δεν μπορούσαν παρά να είναι αγροτικές) και να τις (μάζες) έχει διαπαιδαγωγήσει (το

194

κόμμα) ώστε να εξεγερθούν «ταυτόχρονα» σ’ όλη τη χώρα. Μό­νο το εύρος του λαϊκού κινήματος και οι συντονισμένες προ­σπάθειες μπορούσαν να καταστήσουν δυνατή την ήττα του αυ­στριακού στρατού και των επικούρων του. Απ’ αυτή την άποψη δεν ωφελεί τόσο να αντιπαραθέτουμε τον Πισακάνε στον Μα- τσίνι, όσο (να τον αντιπαραθέτουμε) στον Τζιομπέρτι, ο οποίος είχε μια στρατηγική οπτική της ιταλικής επανάστασης, στρατη­γική όχι με την στενά στρατιωτική έννοια (όπως διέκρινε ο Μα- τσίνι στον Πισακάνε), αλλά πολιτικο-στρατιωτική. Αλλά και από τον Τζιομπέρτι έλειπε το κόμμα και όχι μόνο με την σύγ­χρονη έννοια του όρου, αλλά και με την έννοια που τότε είχε ο όρος, με την έννοια δηλαδή της γαλλικής Επανάστασης του κι­νήματος των «πνευμάτων». 'Αλλωστε το πρόγραμμα του Μα- τσίνι πολιτικά ήταν, για την εποχή εκείνη, πολύ «καθορισμένο» και συγκεκριμένο σε ρεπουμπλικανική και ενωτική κατεύθυνση σε αντίθεση με εκείνο του Τζιομπέρτι που πλησιάζει περισσότε­ρο στο γιακωβίνικο πρότυπο που ήταν αναγκαίο στην τότε Ιτα­λία. Ακόμα και ο Ομοντέο, κατά βάθος (και εδώ βρίσκεται ο ανιστορισμός του) τοποθετείται ουσιαστικά στην οπτική μιας Ιταλίας που προϋπήρχε από την διαμόρφωσή της, η οποία υ­πάρχει σήμερα και στη μορφή που συγκροτήθηκε το 1870. (Πα­ρά την αντίθεσή του στην οικονομικο-νομική τάση, ο Ομοντέο τοποθετείται στην οπτική του Σαλβέμινι όπως αυτή εκφράζεται στο βιβλίο του για τον Ματσίνι: το γενικά ενωτικό κήρυγμα του Ματσίνι είναι ο σκληρός πυρήνας του ματσινιανισμού, η πραγ­ματική του συνεισφορά στο Ριζορτζιμέντο). Όσον αφορά τη στάση των «ελεύθερων από τα ταξικά συμφέροντα» αυτοί στην μεταπολεμική περίοδο φέρθηκαν όπως ακριβώς και κατά την διάρκεια του Ριζορτζιμέντο: δεν μπόρεσαν ποτέ να αποφασί­σουν και ακολούθησαν τον νικητή, τον οποίο, με το να μην αποφασίσουν, βοήθησαν να νικήσει, γιατί επρόκειτο γι’ αυτόν που εκπροσωπούσε την τάξη τους με την πιο στενή κ«ι μικρο­πρεπή έννοια.

Κριτικό άρθρο για το βιβλίο του Νέλο Ροσέλι, Πισακάνε που δημοσιεύτηκε στη «Nuova Rivista Storica» του 1933 (σελ. 156). Ανήκει στη σειρά των «ερμηνειών» του Ριζορτζιμέντο όπως και

195

το ίδιο το βιβλίο του Ροσέλι. Ο συγγραφέας του άρθρου (όπως και ο Ροσέλι) δεν καταλαβαίνει πως αυτό που έλειπε από το Ριζορτζιμέντο ήταν ένα «γιακωβίνικο» μπόλιασμα με την κλα­σική έννοια της λέξης και πως ο Πισακάνε ήταν μια φιγούρα τόσο σημαντική γιατί ήταν από τους λίγους που κατάλαβε αυ­τήν ακριβώς την απουσία, αν και ο ίδιος δεν υπήρξε «γιακωβί- νος» έτσι όπως ήταν αναγκαίο στην Ιταλία. Μπορούμε ακόμα να παρατηρήσουμε ότι ο φόβος που κυριάρχησε στην Ιταλία πριν το 1859 δεν ήταν για τον κομμουνισμό, αλλά για την γαλ­λική Επανάσταση και την περίοδο του τρόμου1, δεν ήταν «πα­νικός» των αστών, αλλά πανικός των «ιδιοκτητών γης» και άλ­λωστε κομμουνισμός, στην προπαγάνδα του Μέτερνιχ, ήταν απλά το αγροτικό ζήτημα και η μεταρρύθμιση.

Ο Λούτσιο και η μεροληπτική και υποκειμενική ιστοριο­γραφία των συντηρητικών.

[1)] Πρέπει να αποσαφηνίσουμε πως ο τρόπος γραφής της ιστορίας του Ριζορτζιμέντο του Α.Λούτσιο2 συχνά επαινέθηκε από τους Ιησουίτες της «Civiltà Cattolica». 'Οχι πάντα, αλλά συχνότερα απ’ όσο πιστεύεται, υπήρξε δυνατή η συμφωνία α­νάμεσα στον Λούτσιο και τους Ιησουίτες. Βλ. στην «Civiltà Cat­tolica» της 4ης Αυγούστου 1928 τις σελ. 216-217 του άρθρου Πολιτική δίκη και καταδίκη τον Ηγούμενον Τζιομπέρτι το έτος 1833. Ο Λούτσιο πρέπει να υποστηρίξει την πολιτική του Κάρ- λο Αλμπέρτο (στο βιβλίο, Ο καρμπονάρος Ματσίνι, σελ. 498) και δεν διστάζει να κρίνει με οξύτητα την στάση του Τζιομπέρ- τι στη δίκη για τα γεγονότα του ’31, σε συμφωνία με τους Ιη­σουίτες. Πρέπει να παρατηρήσουμε πως από τα άρθρα που δη­

1. Περίοδος της γαλλικής επανάστασης (Ιούνιος 1793-Ιούλιος 1794) κατά την οποία οι Γιακωβίνοι άσκησαν μια σκληρή δικτατορία.

2. Αλεσάντρο Λούτσιο (1857-1946). Αρχειοθέτης και ιστορικός του Ριζορτζιμέντο κληρικο-συντηρητικής τάσης, προσχώρησε στον φασι­σμό.

1%

μοσιεύτηκαν στην «Civiltà Cattolica» το 1928 για την δίκη του Τζιομπέρτι προκύπτει από τα στοιχεία του Βατικανού ότι ο Πάπας είχε δώσει εκ των προτέρων ξεχωρίζοντας το στάρι από την ήρα, το δικό του placet1 στην εις θάνατο καταδίκη και εκτέ­λεση του Τζιομπέρτι, ενώ το 1821 για παράδειγμα, η καταδίκη σε θάνατο ενός κληρικού στο Πιεμόντε είχε μετατραπεί σε ισό­βια μετά την παρέμβαση του Βατικανού.

2) Στην «ιστορική» φιλολογία του Λούτσιο που αφορά στις δίκες του Ριζορτζιμέντο πρέπει να γίνουν αρκετές παρατηρή­σεις πολιτικο-παραταξιακής υφής, μεθόδου και νοοτροπίας. Πάρα πολύ συχνά ο Λούτσιο (όσον αφορά στους συλληφθέντες των δημοκρατικών κομμάτων) φαίνεται να επιπλήττει τους κα­τηγορούμενους ότι δεν αφέθηκαν να καταδικαστούν και να ε- κτελεστούν. Και από νομοθετικο-νομική άποψη επίσης ο Λού- τσιο αντιμετωπίζει τα ζητήματα με ένα ψεύτικο και μεροληπτι­κό τρόπο, τοποθετώντας τον εαυτό του από την πλευρά του «δικαστή» και όχι από εκείνη των κατηγορουμένων: έτσι προ­κύπτουν οι προσπάθειες του (αδέξιες και ανόητες) να «αποκα- ταστήσει» τους αντιδραστικούς δικαστές, όπως τον Σαλβότι. Ακόμα και αν παραδεχτεί κανείς ότι ο Σαλβότι ορθά πρέπει να δικαστεί και ως άτομο και ως αυστριακός εκπρόσωπος, αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι ο τρόπος που ο Λούτσιο σκιαγράφη­σε τις δίκες ήταν αντίθετος προς την νέα δικαστική συνείδηση που διαμόρφωσαν οι επαναστάτες πατριώτες και που τις αντι­μετώπιζαν με απέχθεια. Η κατάσταση του κατηγορούμενου ή­ταν πάρα πολύ δύσκολη και λεπτή: και μια μικρή παραδοχή μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες όχι μόνο για τον κατηγορούμενο αλλά και για μια σειρά ανθρώπους, όπως φαί­νεται από την υπόθεση του Παλαβιτσίνο2. Στη συνοπτική «δι­

1. Φόρμουλα με την οποία δίνεται η επιδοκιμασία από την πλευρά της πολιτείας σε πράξεις της εκκλησίας.

2. Μετά την δίκη Πέλικο-Μαροντσέλι που κράτησε από τον Αύγου­στο του 1820 μέχρι τον Μάρτιο του 1821, μετά από μία καταγγελία για μια συνάντηση όπου θα έκλειναν κάποιες συμφωνίες ως προς την επερ­χόμενη εισβολή των πιεμοντέζων στη Λομβαρδία η αστυνομία έκανε

197

χαοτική» διαδικασία, η οποία αποτελεί μια μορφή πολέμου, δεν ενδιαφέρει τίποτα για την αλήθεια και την αντικεμενική δικαιοσύνη. Ενδιαφέρει μόνο να καταστραφεί ο εχθρός, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να φαίνεται ότι ο εχθρός αξίζει να κατα­στραφεί και ότι ο ίδιος δέχεται ότι το αξίζει. Από μια ανάλυση των «ιστορικο-νομικών» κειμένων του Λούτσιο θα μπορούσαν να προκύψουν μια σειρά παρατηρήσεις ιστορικής μεθόδου ψυ­χολογικά ενδιαφέρουσες και επιστημονικά ουσιαστικές (πρέπει να παραβληθεί το άρθρο του Μαριάνο ντ’ Αμέλιο, Η επιτυχία και το όίκαιο στην «Corriere della Sera» της 3ης Σεπτεμβρίου 1934).

3) Αυτός ο τρόπος γραφής της ιστορίας του Ριζορτζιμέντο κατά τον Λούτσιο απέδειξε τον μεροληπτικό του χαρακτήρα ι­διαίτερα κατά το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα (και πιο καθοριστικά μετά το 1876 μετά την ανάληψη της εξουσίας από την Αριστερά): αυτό μάλιστα υπήρξε ένα χαρακτηριστικό διά­στημα της πολιτικής σύγκρουσης ανάμεσα στους καθολικούς- συντηρητικούς (ή συντηρητικούς οι οποίοι επιθυμούσαν να συμφιλιωθούν με τους καθολικούς και να βρουν το πεδίο για τη συγκρότηση ενός μεγάλου κόμματος της δεξιάς που μέσα από τον κληρισμό θα αποκτούσε μια πλατιά βάση αγροτικών μα­ζών) και τους δημοκράτες, οι οποίοι για παρόμοιους λόγους, ήθελαν να καταστρέψουν τον κληρισμό. Ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο ήταν η σκληρή επίθεση εναντίον του Λουίτζι Καστε- λάτσο για την υποτιθέμενη στάση του στη δίκη της Μάντοβα η οποία κατέληξε σε εκτελέσεις στο Μπελφιόρε του δον Τατσόλι, του Κάρλο Πόμα, του Τίτο Σπέρι, του Μοντανάρι και του Φρατίνι. Η επίθεση ήταν καθαρά μεροληπτική, γιατί οι κατη­γορίες εναντίον του Καστελάτσο δεν απαγγέλθηκαν εναντίον άλλων, οι οποίοι όπως είναι γνωστό στις δίκες κρατούσαν χει­

κάποιες συλλήψεις. Ο μαρκήσιος Τζιόρτζιο Παλαβιτσίνο - Τριδούλ- τσιο αντιδρώντας, σε μερικούς που τον ήθελαν υπεύθυνο για την ενέρ­γεια της αστυνομίας μετά από απερίσκεπτες αποκαλύψεις του, παρου­σιάστηκε αυθόρμητα στην αστυνομία, συνελήφθη και μετά από δηλώ­σεις και παραδοχές του, άλλα 49 άτομα συνελήφθησαν μεταξύ των ο­ποίων και ο Κονφαλονιέρι.

198

ρότερη στάση από αυτή που καθόλου πειστικά υποστήριζαν ότι κρατούσε ο Καστελάτσο, γιατί άνθρωποι σαν τον Καρντούτσι στάθηκαν αλληλέγγυοι με εκείνον που δεχόταν την επίθεση. Αλλά ο Καστελάτσο ήταν ρεπουμπλικάνος, μασόνος (αρχηγός της Μασονίας;) μέχρι που είχε εκδηλώσει και συμπάθεια για την Κομμούνα. Ο Καστελάτσο φέρθηκε χειρότερα από τον Τζιόρτζιο Παλαβιτσίνο στη δίκη του Κονφαλονιέρι; (βλ. τις ε­πιθέσεις του Λούτσιο εναντίον του Αντριάνε λόγω της εχθρό­τητας που έτρεφε για τον Παλαβιτσίνο). Είναι αλήθεια ότι η δίκη της Μάντοβα κατέληξε σε εκτελέσεις, ενώ αυτό δεν συνέβη για τον Κονφαλονιέρι και τους συντρόφους του, αλλά εκτός του ότι αυτό δεν πρέπει να αλλάξει την κρίση για τις πράξεις του κάθε ατόμου χωριστά, μπορούμε να πούμε ότι οι εκτελέσεις του Μπελφιόρε ήταν αποτέλεσμα της στάσης του Καστελάτσο και δεν ήταν αντίθετα η αστραπιαία απάντηση στην εξέγερση του Μιλάνου της 3ης Φεβρουάριου 1853; Και δεν συνέβαλε στην ενίσχυση της αδυσώπητης βούλησης του Φραντσέσκο Τζιουζέ- πε η άνανδρη στάση των μιλανέζων ευγενών που σύρθηκαν στα πόδια του αυτοκράτορα την παραμονή ακριβώς της εκτέλεσης; (βλ. τις ημερομηνίες). Πρέπει να δούμε την στάση του Λούτσιο μπροστά σ’ αυτό το σύνθετο σύνολο γεγονότων. Οι συντηρητι­κοί προσπάθησαν να μειώσουν την ευθύνη των μιλανέζων ευγε­νών με αισχρό τρόπο (βλ. το Μισός αιώνας πατριωτισμού του Ρ.Μπουφαντίνι). Να δούμε την στάση του Λούτσιο στις κατα­θέσεις του Κονφαλονιέρι και απέναντι στην συμπεριφορά του Κονφαλονιέρι μετά την απελευθέρωσή του. Για την υπόθεση του Καστελάτσο βλ. Λούτσιο, Οι Μάρτυρες τον Μπελφιόρε, στις διάφορες εκδόσεις (η 4η είναι του 1924)· Οι πολιτικές όίκες τον Μιλάνο και της Μάντοβα πον αποδόθηκαν στην Ανστρία, Μιλάνο, Cogliati, 1919 (μ’ αυτό το βιβλίο θα έπρεπε να γίνεται λόγος για τις καταθέσεις του Κονφαλονιέρι τις οποίες ο γερου­σιαστής Σαλάτα έγραφε ότι «ανακάλυψε» στα βιεννέζικα αρ­χεία)· Η Μασονία και το Ιταλικό Ριζορτζιμέντο, 2 τομ., Bocca (φαίνεται ότι αυτή η εργασία έφθασε την 4η έκδοση μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα, γεγονός αξιοθαύμαστο)- βλ. ακόμα Π.Λ.Ραμπάλντι, Φως και σκιές στις όίκες της Μάντοβα, στο «Ιταλικό Ιστορικό Αρχείο», έτος XLIII, σελ. 257-331, και

199

Τζιουζέπε Φατίνι, Οι εκλογές τον Γχροσέτο χαι η Μασονία, στη «Nuova Antologia» της 16ης Δεκεμβρίου 1928 (γίνεται λό­γος για την εκλογή του Καστελάτσο σαν βουλευτή τον Σεπτέμ­βριο του 1883 και για την επίθεση που εξαπολύθηκε: ο Καρ- ντούτσι υποστήριξε τον Καστελάτσο και αρθρογράφησε ενα­ντίον της «συντηρητικής υποκριτικής οργής»).

4) Τι επεδίωκαν και, εν μέρει, τι επιδιώκουν ακόμα (αλλά σ’ αυτό το πεδίο, εδώ και αρκετά χρόνια, πολλά πράγματα έχουν αλλάξει) οι ιστορικοί και οι συντηρητικοί δημοσιογράφοι μ’ αυτή την επίμονη, επιτήδεια καλοοργανωμένη (μερικές φορές λες και υπήρχε κάποιο διευθυντήριο γι’ αυτή τη δραστηριότη­τα) προπαγανδιστική δουλειά; Να «αποδείξουν» ότι η ενοποίη­ση της χερσονήσου υπήρξε κύριο έργο των συντηρητικών συμ­μάχων της δυναστείας και να νομιμοποιήσουν ιστορικά το μο­νοπώλιο της εξουσίας. Οφείλουμε να θυμήσουμε ότι στους συ­ντηρητικούς ανήκαν οι καλύτερες προσωπικότητες της κουλτού­ρας, ενώ την Αριστερά δεν την διέκρινε (εκτός από μερικές ε­ξαιρέσεις) μεγάλη σοβαρότητα όσο αφορά στους διανοούμε­νους ιδιαίτερα στο πεδίο των ιστορικών μελετών και της δημοσιογραφίας μέσης βαθμίδας. Η πολεμική των συντηρητι­κών με τη γνωστή της «απόδειξη» κατάφερνε να αποσυνθέτει ιδεολογικά την δημοκρατία, αποσπώντας έναν-έναν πολλούς οπαδούς της και επηρεάζοντας ιδιαίτερα την παιδεία της νεό­τερης γενιάς, διαμορφώνοντάς την με τις αντιλήψεις, τα συνθή­ματα και τα προγράμματά της. Εκτός αυτού: 1) οι συντηρητικοί στην προπαγάνδα τους δεν είχαν ενδοιασμούς, ενώ οι άνθρω­ποι του Κόμματος της Δράσης ήταν γεμάτοι πατριωτική, εθνική «μεγαλοψυχία» και σεβόντουσαν όλους εκείνους που πραγματι­κά είχαν υποφέρει για το Ριζορτζιμέντο, ακόμα και αν κάποια στιγμή έδειξαν αδυναμίες 2) το κατεστημένο των δημόσιων αρ­χείων ήταν υπέρ των συντηρητικών, στους οποίους επιτρεπό­ταν να διεξάγουν ατομικά έρευνες σε στοιχεία εναντίον των πολιτικών τους αντιπάλων και να ακρωτηριάζουν ή να αποκρύ­πτουν στοιχεία δυσμενή για τους ίδιους. Μόνο εδώ και λίγα χρόνια δόθηκε η δυνατότητα να δημοσιεύονται πλήρεις οι αλ­ληλογραφίες των Τοσκανών συντηρητικών για παράδειγμα, οι οποίοι μέχρι και το ’59 κρεμόντουσαν από τα ρούχα του αρχι­

200

δούκα για να μην τους φύγει, κλπ. Οι συντηρητικοί συστηματι­κά δεν αναγνωρίζουν μια ενεργό συλλογική δύναμη που δρούσε στο Ριζορτζιμέντο πέρα από την δυναστεία και τους συντηρητι­κούς: Στο Κόμμα της Δράσης αναγνωρίζουν την αξία της κάθε προσωπικότητας χωριστά που άλλοτε τις εκθειάζουν μερολη­πτικά για να τις εγκλωβίσουν και άλλοτε τις διασύρουν, κατα- φέρνοντας σε κάθε περίπτωση να σπάσουν τους συλλογικούς δεσμούς. Στην πραγματικότητα το Κόμμα της Δράσης δεν κα- τάφερε να αντιτάξει τίποτα αποτελεσματικό απέναντι σ’ αυτή την προπαγάνδα η οποία μέσα από τα σχολεία, έγινε επίσημη παιδεία: παράπονα και ξεσπάσματα με τέτοιο παιδαριώδη τρό­πο, σεχταριστικά και παραταξιακά, που δεν μπορούσαν να πεί- σουν τους καλλιεργημένους νέους και άφηναν αδιάφορο το λαό, καμιά δηλαδή επιρροή στις νέες γενιές. Έτσι το Κόμμα της Δράσης αποσυντέθηκε και η αστική δημοκρατία δεν κατά- φερε ποτέ να αποκτήσει μια λαϊκή βάση. Η δική του προπαγάν­δα δεν έπρεπε να βασιστεί στο παρελθόν, στην πολεμική του παρελθόντος η οποία πολύ λίγο ενδιαφέρει τις μεγάλες μάζες και που χρησιμεύει μόνο, μέσα σε κάποια όρια, στη δημιουργία και προετοιμασία των καθοδηγητικών στελεχών, αλλά στο πα­ρόν και το μέλλον, σε δημιουργικά προγράμματα, σε αντίθεση (η ολοκλήρωση) των επισήμων προγραμμάτων. Η πολεμική του παρελθόντος ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και επικίνδυνη για το Κόμμα της Δράσης, γιατί αυτό το κόμμα είχε ηττηθεί και ο νικητής και μόνο για το γεγονός ότι είναι νικητής, έχει μεγάλα πλεονεκτήματα στον ιδεολογικό αγώνα. Δεν είναι άνευ σημα­σίας ότι κανείς ποτέ δεν σκέφθηκε να γράψει την ιστορία του Κόμματος της Δράσης, παρά την αναμφισβήτητη σημασία που είχε για την εξέλιξη των γεγονότων: αρκεί να σκεφθεί κανείς τις δημοκρατικές προσπάθειες του ’48-49 στη Τοσκάνη, στη Βενε­τία, στη Ρώμη και το εγχείρημα των Χιλίων.

Για κάποιο διάστημα όλες οι δυνάμεις της δημοκρατίας συμ­μάχησαν και η Μασονία έγινε το στήριγμα αυτής της συμμα- χίας. Αυτή η περίοδος είναι πολύ καλά καθορισμένη στην ιστο­ρία της Μασονίας, η οποία έγινε μια από τις πιο ικανές δυνά­μεις του Κράτους στην αστική κοινωνία στην αναχαίτιση των αξιώσεων και των κινδύνων του κληρισμού και αυτή η περίοδος

201

τελείωσε με την ανάπτυξη των εργατικών δυνάμεων. Η Μασο­νία έγινε στόχος των συντηρητικών οι οποίοι προφανώς έλπι­ζαν να κατακτήσουν μ’ αυτόν τον τρόπο τουλάχιστον μέρος των καθολικών δυνάμεων, ιδιαίτερα την νεολαία. Αλλά στην πραγ­ματικότητα οι συντηρητικοί ανέδειξαν τις καθολικές δυνάμεις τις οποίες έλεγχε το Βατικανό και έτσι η συγκρότηση του σύγ­χρονου Κράτους και μιας εθνικής λαϊκής συνείδησης (το πα­τριωτικό συναίσθημα σε τελευταία ανάλυση) υπέστη ένα γερό χτύπημα όπως είδαμε στη συνέχεια (Παρατηρήσεις που πρέπει να εμβαθύνουμε).

Ό ψεις της ιταλικής κουλτούρας.

θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν σ’ ένα μοναδικό δοκίμιο διάφορες σημειώσεις, που γράφτηκαν ξεκινώντας από διαφο­ρετικές αφετηρίες πνευματικού προσανατολισμού, αλλά που στην πραγματικότητα είναι εκφράσεις του ίδιου βασικού προ­βλήματος. Ακριβώς όπως και οι σημειώσεις για τα ζητήματα: της γλώσσας, του ιταλικού ρομαντισμού (αν αυτός υπήρξε), του γιατί η ιταλική λογοτεχνία δεν είναι λαϊκή, της ύπαρξης ή όχι του ιταλικού θεάτρου κλπ, με τις σημειώσεις για τις διάφορες ερμηνείες που δόθηκαν για το κίνημα του Ριζορτζιμέντο μέχρι τις πιο πρόσφατες συζητήσεις για την «λογική» και την σημασία του παρόντος καθεστώτος (πολεμική ψύχωση, κλπ). Όλα αυτά τα θέματα είναι στενά συνδεδεμένα και πρέπει να τα συναρτή­σουμε σαν σύνολο με τις συζητήσεις και τις ερμηνείες που δό­θηκαν όλον τον XIX αιώνα για την παρελθούσα ιστορία που διαδραματίσθηκε σ’ όλη την χερσόνησο και μέρος της οποίας τουλάχιστον είναι στοιχειοθετημένη στο βιβλίο του Κρότσε, Ι­στορία της ιτα).ιχής ιστοριογραφίας τον XIX α»ώνα(του οποίου πρέπει να κοιτάξουμε την τελευταία έκδοση, ειδικά το απόσπα- σμα που αφορά τον Βόλπε και το βιβλίο του η Ιταλία οδεύει, έτσι όπως πρέπει να δούμε τον πρόλογο του Βόλπε στην τρίτη έκδοση αυτού του βιβλίου, όπου κάνει πολεμική στον Κρότσε. Από τον Βόλπε πρέπει να δούμε όλα τα κείμενα ιστορίας και θεωρίας ή ιστορίας της ιστορίας). Το γεγονός ότι τέτοιες πολε­

202

μικές και τόση ποικιλία ερμηνειών στα γεγονότα ήταν και είναι ακόμα δυνατές, είναι αυτό καθ’ αυτό πολύ σημαντικό και χαρα­κτηριστικό μιας ορισμένης πολιτικο-πνευματικής κατάστασης. Δεν φαίνεται κάτι παρόμοιο να έχει συμβεί σε καμιά άλλη χώ­ρα, τουλάχιστον με τέτοια ενδελέχεια, αφθονία και πείσμα, (θα μπορούσαμε ίσως να θυμηθούμε για την Γαλλία το έργο του Jullian για το κέλτικο στοιχείο στην γαλλική ιστορία, για τον αντιρομαντισμό του, κλπ, αλλά πρέπει να παρατηρήσουμε ότι στην ίδια την Γαλλία χτύπησε σαν κάτι το παράξενο, παρά το γεγονός ότι ήταν προικισμένος γνώστης και συγγραφέας. Ί ­σως κάτι παρόμοιο έχουμε στην Ισπανία, με τις συζητήσεις γύ­ρω από το εάν η Ισπανία ανήκει στην Ευρώπη ή την Αφρική, κλπ· πρέπει να δούμε αυτή την πλευρά της ισπανικής κουλτού- ρας).

Σ’ αυτό το χαρακτηριστικό ιταλικό φαινόμενο πρέπει να δια­κρίνουμε δύο όψεις: 1) το γεγονός ότι οι διανοούμενοι είναι αποδιοργανωμένοι, χωρίς ιεραρχία, χωρίς ένα κέντρο που να συγκεντρώνει και να ενοποιεί ιδεολογία και διανοούμενους, κατάσταση που είναι αποτέλεσμα της έλλειψης ομοιογένειας, συνοχής και «εθνικού» χαρακτήρα της άρχουσας τάξης 2) το γεγονός ότι αυτές οι συζητήσεις είναι, στην πραγματικότητα, η προοπτική και η ιστορική θεμελίωση, των υποτιθέμενων πολιτι­κών προγραμμάτων, τα οποία παρέμειναν υποτιθέμενα, ρητο­ρικά, γιατί η ανάλυση του παρελθόντος δεν έγινε με αντικειμε­νικό τρόπο, αλλά κάτω από φιλολογικές προκαταλήψεις ή προ­καταλήψεις φιλολογικού εθνικισμού (και φιλολογικού αντεθνι- κισμού σαν την περίπτωση του Μοντεφρεντίνι).

Σ’ αυτή τη σειρά ζητημάτων πρέπει να προστεθούν: το ζήτη­μα του νότου (έτσι όπως τοποθετείται από τον Φορτουνάτο, για παράδειγμα, ή τον Σαλβέμινι, με την σχετική άποψη περί «ενότητας»), το ζήτημα της Σικελίας (να δούμε τις Πιο ωραίες σελίδες του Μικέλε Αμάρι που συγκέντρωσε ο Β.Ε.Ορλάντο με τέτοιο τρόπο ώστε να φανεί η Σικελία σαν μια «στιγμή» της παγκόσμιας ιστορίας), το ζήτημα της Σαρδηνίας (χάρτες της Αρμπόρεα, γεγονός που πρέπει να συγκριθεί με το παρόμοιο εγχείρημα στη Βοημία γύρω στο ’48, σχεδόν δηλαδή ταυτόχρο­να).

203

Το να «θεωρητικοποιείται» η εθνική πολιτική από τους λιγό- λογους σε τόσο αφηρημένες μορφές, χωρίς να αντιστοιχεί σ’ αυτούς τους θεωρητικούς μια ανάλογη ομάδα τεχνικών της πο­λιτικής που να ξέρουν να τοποθετούν τα ζητήματα με όρους «πραγματοποιήσιμους», είναι η πιο χαρακτηριστική όψη της ι­ταλικής πολιτικής κατάστασης. Οι πραγματικές υποθέσεις είναι στα χέρια ειδικών λειτουργών, άνθρωποι αναμφισβήτητα αξίας και ικανοί από άποψη τεχνικο-επαγγελματική γραφειοκρατική, αλλά χωρίς άρρηκτους δεσμούς με την «κοινή γνώμη» την εθνι­κή δηλαδή ζωή. Συνέβη στην Ιταλία κάτι παρόμοιο με εκείνο που συνέβη στην Γερμανία του Γουλιέλμου, με μια διαφορά: ότι στην Γερμανία πίσω από την γραφειοκρατία υπήρχαν οι Junker, μια έστω και ταριχευμένη, ακρωτηριασμένη κοινωνική τάξη, ενώ στην Ιταλία μια δύναμη τέτοιου είδους δεν υπήρχε: η ιταλική γραφειοκρατία μπορεί να συγκριθεί με την παπική γρα­φειοκρατία, ή ακόμα καλύτερα με την κινέζικη γραφειοκρατία των μανδαρίνων. Αυτή, βεβαίως ικανοποιούσε τα συμφέροντα συγκεκριμένων ομάδων (τους κτηματίες κατ’ αρχήν, και μετά την προστατευόμενη βιομηχανία, κλπ), αλλά χωρίς σχεδιασμό και σύστημα, χωρίς συνέχεια, στη βάση, με λίγα λόγια, «του πνεύματος του συνδυασμού» που ήταν αναγκαίο για την «αρ­μονία» των τόσων αντιθέσεων της εθνικής ζωής, που δεν έγινε ποτέ καμιά απολύτως προσπάθεια να επιλυθούν οργανικά και σύμφωνα με μια συνεπή κατεύθυνση. Αυτή η γραφειοκρατία δεν θα μπορούσε να μην ήταν ιδιαίτερα «μοναρχική». Επομέ­νως μπορούμε να πούμε ότι η ιταλική μοναρχία ήταν ουσιαστι­κά μια «γραφειοκρατική μοναρχία» και ο βασιλιάς ο πρώτος των λειτουργών, με την έννοια ότι η γραφειοκρατία ήταν η μό­νη «ενωτική» δύναμη της χώρας, διαρκώς «ενωτική».

Άλλο χαρακτηριστικό ιταλικό πρόβλημα: η παποσύνη που κι αυτή έδωσε αφορμές για δυναμικές ερμηνείες του Ριζορτζιμέ- ντο που επηρέασαν και επηρεάζουν ακόμα την εθνική κουλτού­ρα. Αρκεί να θυμηθούμε τον τζιομπερτισμό και την ιστορία του Primato, που εμφανίζεται ακόμα και σήμερα στην ιδεολογική ποικιλία του συρμού. Οφείλουμε να θυμηθούμε την στάση των καθολικών στην πολιτική, το non expedit και το γεγονός ότι στη μεταπολεμική περίοδο το Λαϊκό Κόμμα ήταν ένα κόμμα που

204

υπάκουε σε μη εθνικά συμφέροντα, αφού η παπική εξουσία ή­ταν στην Ιταλία μια μορφή ακραίου μοντανισμού1 και δεν μπο­ρούσε να εμφανιστεί πολιτικά, όπως εμφανιζόταν στη Γαλλία και τη Γερμανία, καθαρά δηλαδή έξω από το Κράτος.

Όλα αυτά τα αντιθετικά στοιχεία συντίθενται στην διεθνή θέση της χώρας, εξαιρετικά ανίσχυρη και εφήμερη, χωρίς δυνα­τότητες για μια κατεύθυνση μακροπρόθεσμης προοπτικής, κα­τάσταση που εκφράστηκε στον πόλεμο του ’14 και στο γεγονός ότι η Ιταλία πολέμησε στο αντίθετο στρατόπεδο από εκείνο των παραδοσιακών συμμάχων της.

Άλλο ντοκουμέντο ερμηνείας της ιταλικής ιστορίας είναι το βιβλίο του Νέλλο Κουίλιτσι, Καταγωγή, εξέλιξη και ανεπάρ­κεια της ιταλικής αστικής τάξης (Έκδοση του «Nuovi Proble­mi», Φεράρα).

1. Μοντανιομός (Montanismo): Αίρεση και αιρετικό κίνημα των πρώ­των αιώνων του χριστιανισμού που κήρυττε την επ ερχόμενη επιστροφή του Χριστού και έναν σκληρό ασκητισμό. Από το όνομα του ιδρυτή της αίρεσης, Μοντάνο.

205

Σκόρπιες σημειώσεις και κριτικά άρθρα

Η επιχείρηση τον Λεπάντο.

Α. Σαλιμέι, Οί ιταλοί στο Λεπάντο (Ρώμη, προστάτης ο Ναυ­τικός Σύνδεσμος). Ο Σαλιμέι συγκέντρωσε με επιμέλεια όλα τα στοιχεία που αναφέρονται στην οργάνωση των δυνάμεων που συμμετείχαν στην επιχείρηση του Λεπάντο και απόδειξε ότι αυ­τές οι δυνάμεις, πλοία και άνθρωποι μαζί, ήταν στην πλειονό­τητά τους ιταλικές. Στα Αρχεία του Βατικανού υπάρχουν τα ντοκουμέντα με τους λογαριασμούς για το μοίρασμα των εξό­δων μεταξύ του βασιλιά της Ισπανίας και της δημοκρατίας της Βενετίας για τον χριστιανικό σύνδεσμο του 1571, που εμπιστεύ­τηκαν στον διάδοχο του Πίου V προκειμένου να αποφασίσει πάνω στις διαμάχες που δημιουργήθηκαν στην προσπάθεια να καθοριστεί το ποσόν της σχετικής πίστωσης και χρέους. Με τέ­τοια ντοκουμέντα είναι δυνατόν να προσδιοριστούν πόσες και ποιες γαλέρες, πλοία, φρεγάτες, κλπ είχε ο στόλος και πόσα συντάγματα με τους αντίστοιχους λόχους, με τα ονόματα των συνταγματαρχών και των λοχαγών είχε το πεζικό που πήραν μέρος στη μάχη του Λεπάντο και εκείνες τις δυνάμεις που δεν πήραν μέρος αλλά που ωστόσο κινητοποιήθηκαν για την απο­στολή τον ίδιο χρόνο, δηλαδή το 1571.

Από τα διακόσια περίπου πλοία που πήραν μέρος στη μάχη μόνο 14 ήταν ισπανικά, τα υπόλοιπα ήταν ιταλικά- από τους 34.000 ένοπλους, μόνο 5000 οπλίτες «ήρθαν από την Ισπανία» και 6000 ήταν γερμανοί (1000 από αυτούς δεν πήραν μέρος στη μάχη), όλοι οι άλλοι ήταν ιταλικής «εθνικότητας». Από τον κα­

206

τάλογο των «αξιωματικών, εθελοντών και στρατιωτών» χωρι­σμένοι ανάλογα με την εθνικότητά τους και «για ό,τι αφορά την Ιταλία» ακόμα και κατά επαρχίες και πόλεις καταγωγής, ο Σα- λιμέι συμπεραίνει ότι δεν υπάρχει τόπος της χερσονήσου και των νησιών, από τις Άλπεις μέχρι την Καλαβρία, συμπεριλαμ- βανομένης της Δαλματίας και των νησιών που βρίσκονταν κάτω από την κυριαρχία των Βενετών, από την Σικελία μέχρι την Σαρδηνία, την Κορσική την Μάλτα, που δεν συμμετείχε. Αυτή η έρευνα είναι πολύ ενδιαφέρουσα και θα μπορούσε να αναλυ­θεί κατάλληλα. Ο Σαλιμέι την τοποθετεί σε ένα ρητορικό πλαί­σιο, γιατί χρησιμοποιεί μοντέρνες αντιλήψεις για γεγονότα α- νομοιογενή. Υποστηρίζει τον «εθνικό» χαρακτήρα του Λεπά- ντο, που αποδίδεται συνήθως στην χριστιανοσύνη (δηλαδή στον Πάπα) και ιδιαίτερα στην Ισπανία και ακόμα ότι στο Λε- πάντο για τελευταία φορά οι Ιταλοί και μάλιστα όλοι οι ιταλοί, «αγωνίστηκαν για μια υπόθεση που δεν ήταν υπόθεση ξένων» και ότι «με το Λεπάντο τελειώνει η εποχή της στρατιωτικής και ναυτικής μας επάρκειας σαν ιταλικός λαός, μέχρι το 1848» θα έπρεπε να δούμε, με αυτή την ευκαιρία, γιατί δημιουργήθηκαν οι διαμάχες μεταξύ Βενετίας και Ισπανίας ως προς το μοίρασμα των εξόδων και κάτω από ποιες σημαίες κατατάχτηκαν οι στρα­τιώτες που κατάγονταν από ιταλικά χωριά.

Για τον Σύνδεσμο του Λεπάντο βλέπε: Α. Ντραγκουέτι ντε Τόρες, Ο Σύνδεσμος τον Λεπάντο μέσα από την διπλωματική αλληλογραφία τον don Luys de Torres nunzio straordinario di S.S.Pio V a Filippo II, Τορίνο, Μπόκα, 1931. Από την διπλωμα­τική προετοιμασία του Συνδέσμου θα έπρεπε να φανεί πιο συ­γκεκριμένα ο χαραχτήρας της επιχείρησης.

Η Ρομάνια και ο ρόλος της στην ιταλική ιστορία.

Να παραβληθεί το άρθρο του Λουίτζι Καβίνα, Φιορεντίνοι και Βενετοί στη Ρομάνια, στην «Nuova Antologia» της 16 Ιου­νίου 1929. Αντιμετωπίζει το θέμα ειδικά κατά την περίοδο που προηγείται του Συνδέσμου του Καμπραί κατά των Βενετών, με­

207

τά τον θάνατο του Αλέξανδρου του VI των Βοργία χαι την ασθένεια του Βαλεντίνο. Η Ρομάνια ήταν σημαντικό στοιχείο της εσωτερικής ιταλικής ισορροπίας ανάμεσα στη Βενετία και τη Φλωρεντία και ανάμεσα στη Βενετία και τον Πάπα- τόσο η Φλωρεντία όσο και ο Πάπας δεν μπορούσαν να ανεχθούν μια βενετσιάνικη ηγεμονία στη Ρομάνια. (Ο Μακιαβέλι και ο Βαλε­ντίνο κατά την περίοδο της εκστρατείας τους για την κατάκτηση της Ρομάνιας. Ο Μακιαβέλι και ο Βαλεντίνο μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου VI, κατά την περίοδο του Κονκλάβιου1 και των πρώτων χρόνων μετά την εκλογή του Ιουλίου του II. Ο Βαλεντίνο άρχισε να στερείται κρατικής υποστήριξης, όλη η πολιτική του φυσιογνωμία και η πολιτικο-στρατιωτική του «ι­κανότητα, καταρρέει. Κατέληξε έτσι να είναι ένας κοινός «λο­χαγός της περιπέτειας» και μάλιστα σε αφιλόξενα νερά).

Σ’ αυτό το άρθρο του Καβίνα υπάρχει μια «παράδοξη» αιχ­μή. Αναφέρει την αρχή του Μακιαβέλι: «Καμιά επαρχία δεν υπήρξε ποτέ ενωμένη και ευτυχής όταν δεν εντάχθηκε ολοκλη­ρωτικά κάτω από την κυριαρχία μιας δημοκρατίας ή ενός πρί­γκιπα, όπως συνέβη στην Γαλλία και την Ισπανία» και συνεχί­ζει: «Το γεγονός ότι αυτό δεν συνέβη στην Ιταλία πρέπει να καταλογισθεί, κρίνοντας εμπειρικά, ειδικά στην Εκκλησία - που δεν υπήρξε ποτέ τόσο δυνατή ώστε να μπορέσει να κατα­λάβει όλη τη χερσόνησο, ούτε ποτέ τόσο αδύνατη ώστε να επι­τρέψει σε κάποιον άλλον να την κατακτήσει, , όπως λέει και ο Μακιαβέλι - αλλά επίσης και σε άλλα Κράτη· πάνω απ’ όλα όμως πρέπει να καταλογισθεί στο σύστημα ισορροπίας των ιτα­λικών δυνάμεων. Εδώ πρέπει να δούμε τους ιστορικούς και ε­θνικούς λόγους που η ένωση της πατρίδας δεν έγινε, μια που αυτή δεν προερχόταν από την σκέψη ενός ατόμου, αλλά από μια υπαρκτή πραγματική καθολική σκέψη που μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά στο πέρασμα των αιώνων και που ανταποκρινό- ταν συνεπώς στο εθνικό πνεύμα». Τι σημαίνουν όλ’ αυτά; Ότι το «εθνικό πνεύμα τελικά δεν ήταν «εθνικό»; Και το «σύστημα» ισορροπίας» των ιταλικών δυνάμεων δεν ήταν σε μεγάλο βαθμό

1. Διάρκεια εκλογής του νέου Πάπα.

70S

καθορισμένο από την αναγκαιότητα ύπαρξης του παπικού κρά­τους, που και amò με την σειρά του ήταν ταυτόχρονα και πα­γκόσμια και ιταλική δύναμη;

Μια μεγάλη σύγχυση επικρατεί με αυτά τα προβλήματα από το γεγονός ότι αναζητούνται οι αιτίες που ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός (εδαφικο-πολιτική ενότητα της ιταλικής χερ­σονήσου) δεν επαληθεύτηκε πριν το 1870. Τώρα εάν είναι δύ­σκολο να βρεθούν οι αιτίες και να υπάρξει συμφωνία επάνω σ’ αυτές για ένα συγκεκριμένο γεγονός, είναι σίγουρα πολύ πιο δύσκολο και σχεδόν παράλογο να θέλει κανείς να βρει τις αιτίες του γιατί η ιστορία εξελίχθηκε με τον ένα τρόπο και όχι με κάποιον άλλο. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για ένα ι­στορικό πρόβλημα, αλλά για μια αναγκαιότητα συναισθηματι­κού και πολιτικού χαρακτήρα. Αν ξεκινήσει κανείς με την προϋπόθεση (συναισθηματικού και άμεσα πρακτικού χαρακτή­ρα) ότι το ιταλικό έθνος υπήρξε πάντοτε ένα έθνος μέσα στα σημερινά γεωγραφικά όρια, είναι πολύ εύκολο να αναρωτηθεί τότε γιατί δεν κατάφερε νωρίτερα την πολιτική και εδαφική του ενότητα όπως η Γαλλία ή η Ισπανία κ.α.

Όμως το πρόβλημα δεν είναι απόλυτα παράδοξο, αρκεί να γίνει κατανοητό και να διατυπωθεί ακριβώς με τους σημερινούς του όρους, για να εξηγηθούν δηλαδή κάποιες ιστορικές εξελί­ξεις που είναι συνδεδεμένες με την σύγχρονη πραγματικότητα ή να εκληφθεί σαν στοιχείο για την μελέτη ορισμένων κριτηρίων μεθόδου. Η νύξη του Καβίνα για την «υπαρκτή οικουμενική σκέψη» είναι μια ενδιαφέρουσα αιχμή, εάν ορισθεί με ακρίβεια και αναπτυχθεί στην κατεύθυνση που έδωσα σε άλλες σημειώ­σεις. Δηλαδή, η Ιταλία εξαιτίας της «κοσμοπολίτικης λειτουρ­γίας» της κατά την διάρκεια της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και του Μεσαίωνα υφίσταται παθητικά τις διεθνείς σχέσεις- στην πορεία δηλαδή της ιστορίας της οι διεθνείς σχέσεις προ έχουν των εθνικών σχέσεων. Αλλά η Παποσύνη είναι η έκφραση ακρι­βώς αυτού του φαινομένου- δεδομένου του διττού χαρακτήρα του παπικού βασιλείου, να είναι δηλαδή αφ’ ενός έδρα μιας οικουμενικής-πνευματικής μοναρχίας και αφ’ ετέρου ενός εγκό­σμιου πριγκιπάτου, είναι βέβαιο ότι η υλική του δύναμη θα έπρεπε να είχε περιορισθεί (ο Μακιαβέλι αυτό το είχε δει πολύ

καλά, όπως φαίνεται στο τρίτο κεφάλαιο του Ηγεμόνα και σ' αυτό που ο ίδιος διηγείται ότι είπε στον καρδινάλιο Ροάνο· ο Ροάνο, τον καιρό που ο Βαλεντίνο καταλάμβανε τη Ρομάνια, του είχε πει ότι οι ιταλοί δεν ήξεραν από πόλεμο και αυτός είχε απαντήσει ότι ο Γάλλοι δεν ήξεραν από Κράτος - από πολιτική - «γιατί αν ήξεραν δεν θα επέτρεπαν στην Εκκλησία να φθάσει σ’ αυτό το μεγαλείο» κλπ, κλπ). Είναι βέβαιο ότι εάν η εκκλη­σία είχε σαν πριγκιπάτο, έκφραση της υλικής της εξουσίας, ο­λόκληρη τη χερσόνησο, τότε η ανεξαρτησία των ευρωπαϊκών κρατών θα είχε διατρέξει σοβαρό κίνδυνο: την πνευματική ισχύ μπορεί να την σεβαστεί κανείς έως την στιγμή που αυτή δεν αντιπροσωπεύει μια πολιτική ηγεμονία και ολόκληρος ο Μεσαί­ωνας είναι γεμάτος από αγιόνες ενάντια στην πολιτική εξουσία του Πάπα.

Είναι αλήθεια λοιπόν ότι στην Ιταλία, η παράδοση της ρω­μαϊκής και μεσαιωνικής παγκοσμιότητας εμπόδισε την ανάπτυ­ξη των εθνικών (αστικών) δυνάμεων πέρα από το καθαρά οικο- νομικό-κοινοτικό πεδίο, οι εθνικές «δυνάμεις» δηλαδή δεν έγι- ναν η εθνική «δύναμη» όπως θα έπρεπε μετά την γαλλική Επα­νάσταση και τη νέα θέση που η Παποσύνη ήρθε να καταλάβει στην Ευρώπη, θέση ανεπανόρθωτα υποβαθμισμένη εφόσον την περιόριζε και την αμφισβητούσε στο πνευματικό πεδίο ένας λαϊκισμός που θριάμβευε. Ωστόσο, αυτά τα διεθνή στοιχεία που πιέζουν «παθητικά» την ιταλική ζωή συνεχίζουν να επε­νεργούν μέχρι το 1914 και (χάνοντας σταδιακά την ισχύ τους) μέχρι την συμφωνία του Φεβρουάριου 1929, καθώς και μέχρι σήμερα σ’ ένα ορισμένο βαθμό, καθορίζοντας τις εξωτερικές σχέσεις μεταξύ του ιταλικού κράτους και του Ποντίφηκα, επι­βάλλοντας ένα συγκεκριμένο τρόπο επικοινωνίας, κλπ.

(Για να κατανοηθεί επακριβώς ο βαθμός ανάπτυξης που επι­τεύχθηκε από τις εθνικές δυνάμεις στην Ιταλία κατά την περίο­δο, από την δημιουργία των Κοινοτήτων μέχρι την πλήρη κυ­ριαρχία των ξένων, θα έπρεπε να γίνει μια έρευνα όμοια με εκείνη του Groethuysen στο Origines de /’ esprit bourgeois en France, θα έπρεπε να αναζητηθούν αυτά τα στοιχεία στα «Χρονικά» στα «Επιστολάρια» στα πολιτικά βιβλία στην «ελα­φριά» λογοτεχνία και στα βιβλία των παιδαγωγών ή των συγ­

210

γραφέων περί ήθους. κλπ. Ένα βιβλίο πολύ ενδιαφέρον είναι για παράδειγμα εκείνο του Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι. Για την βιβλιογραφία, θα μπορούσαμε να δούμε τις ιστορίες της παιδα­γωγικής στην Ιταλία, κλπ. Ο Cortegiano του Μπ. Καστιλιόνε προσδιορίζει ήδη την επικράτηση ενός άλλου κοινωνικού τύ­που, σαν μοντέλου, που δεν είναι ο αστός των κοινοτικών Δη­μοκρατιών κλπ. Ξεχωριστά οι μεγάλοι συγγραφείς της πολιτι­κής, σαν τον Μακιαβέλι και τον Γκουιτσιαρντίνι και ξεχωριστά τα θρησκευτικά συγγράμματα, τα κηρύγματα, οι πραγματείες, κλπ).

Η Ιταλία μέσα στο Επτακόσια.

Η γαλλική επίδραση στην πολιτική, την λογοτεχνία, την φιλο­σοφία, την τέχνη, τα έθιμα.

Οι Βουρβώνοι βασιλεύουν στη Νάπολη και στο δουκάτο της Πάρμας. Για την γαλλική επιρροή στην Πάρμα χρειάζεται να δούμε τα λεπτομερή δημοσιεύματα του Henri Bédarida, Parme dans la politique francaise au XVIII siècle, Paris, Alcan, και άλλα δύο προηγούμενα. Επίσης πρέπει να δούμε του Τζιουζέπε Ορ- τολάνι, Italie el France au XVIII siècle στα Mélanges de littérat- ure et d’ histoire publiès par Γ Union intellectuelle franco-italien- ne, Paris, éd, Leroux.

Στη γαλλική πολιτική η Ιταλία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, προορίζεται να αναλάβει τον ρόλο του παράγοντα ισορ­ροπίας μπροστά στην αναπτυσσόμενη δύναμη της Αυστρίας. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Γαλλία, από τον Λουδοβίκο XIV μέχρι τον Λουδοβίκο XVI προσπαθεί να επιβάλει στην Ιταλία την κυριαρχία της προετοιμάζοντας έτσι την πολιτική των Ναπο- λεόντων γεγονός που εκδηλώνεται σε επανειλλημμένα σχέδια ή προσπάθειες να ομοσπονδοποιηθούν τα ιταλικά κράτη στην υ­πηρεσία της Γαλλίας. (Αυτά τα στοιχεία της γαλλικής πολιτικής πρέπει να αναλυθούν προσεχτικά, για να καθοριστεί η σχέση ανάμεσα στους διεθνείς και εθνικούς παράγοντες στην εξέλιξη του Ριζορτζιμέντο. Πρέπει να υπογραμμισθεί, ο λόγος που η θέση της γαλλικής πολιτικής βρίσκεται στον αντίποδα της θέσης

211

που υποστήριξε ο Jacques Bainville όταν άσκησε κριτική στην πολιτική που αντέταξε ο Ναπολέων απέναντι στην πολιτική της μοναρχίας).

Η γαλλική Επανάσταση και το Ριζορτζιμέντο.

Ένα θέμα που επαναλαμβάνεται συχνά στην ιταλική λογοτε­χνία, ιστορική και μη, είναι εκείνο που εκφράστηκε από τον Οτέτσιο Κορτέζι σ’ ένα άρθρο του, Ρώμη εκατόν τριάντα χρό­νια πριν («Nuova Antologia», 16 Ιουλίου 1928): «Είναι να λυ­πάται κανείς για το γεγονός ότι στην ειρηνική Ιταλία που πο­ρευόταν προς μία βαθμιαία και χωρίς δονήσεις (!!;) βελτίωση, οι γιακωβίνικες θεωρίες, παιδιά ενός λόγιου ιδεαλισμού, που μέσα στο μυαλό μας δεν ρίζωσε ποτέ, έγιναν αφορμή για πολ­λές πράξεις βίας. Και είναι να λυπάται κανείς πολύ περισσότε­ρο γιατί αν αυτή η βία, στην ακόμα καταπιεσμένη Γαλλία από τα τελευταία λείψανα του φεουδαρχισμού και του μεγαλοπρε­πούς δεσποτισμού μπορούσε, μέχρις ένα βαθμό, να αιτιολογη­θεί, στην Ιταλία με τα απλά και δημοκρατικά στην πράξη (!!;) έθιμα, δεν είχε κανένα λόγο ύπαρξης. Οι κυβερνήτες της Ιτα­λίας μπορεί να χαρακτηρίζονταν «τύραννοι» στα σονέτα των λογοτεχνών, μα όποιος δίχως πάθος επιχειρήσει να λάβει υπό- ψη του την ευημερία που απολάμβανε η χώρα μας μέσα στον λαμπρό XVIII αιώνα δεν θα μπορέσει να μη σκεφτεί με κάποια πίκρα όλα εκείνα τα συναισθήματα και τις παραδόσεις που η εισβολή των ξένων κτύπησε ανεπανόρθωτα».

Η παρατήρηση θα μπορούσε να ήταν αληθινή αν αυτή η ίδια η παλινόρθωση που πραγματοποιήθηκε μετά το ’15 δεν αποδεί- κνυε ότι και στην Ιταλία η κατάσταση που επικρατούσε τον XVIII αιώνα ήταν διαφορετική από εκείνη που μπορούσε να πιστεύει κανείς. Είναι λάθος να λαμβάνουμε υπόψη μας την επιφάνεια των πραγμάτων και όχι τις πραγματικές καταστάσεις των μεγάλων λαϊκών μαζών. Όπως και νάχει, είναι σωστό ότι χωρίς την ξένη εισβολή οι «πατριώτες» δεν θα είχαν αποκτήσει

212

τόση βαρύτητα και δεν θα έμπαιναν σε τέτοια διαδικασία, σχε­τικά γρήγορης, ανάπτυξης.

Το επαναστατικό στοιχείο ήταν και σπάνιο και παθητικό.

Η Ναπολιτάνικη Δημοκρατία1 και οι επαναστατικές τά­ξεις του Ριζορτζιμέντο.

Στις εκδόσεις Laterza στο «Ιστορικές αναμνήσεις του βασι­λείου της Νάπολης από το 1790 στο 1815» του Φραντσέσκο Πι- νιατέλι, Πρίγκιπα του Στρόγκολη (Νίνο Κορτέζε, Απομνημο­νεύματα ενός στρατηγού της Δημοκρατίας και της Αυτοκρατο­ρίας, τόμοι 2 σε 8ο, σελ. 136-CCCXXV, 312, Λ. 50), ο Κορτέζε δημοσιεύει μια σύντομη μελέτη, «Κράτος και πολιτικές ιδέες στην νότια Ιταλία του ’700 και η εμπειρία μιας επανάστασης» όπου θέτει το εξής πρόβλημα: πώς συμβαίνει να εμφανίζεται, στον ιταλικό νότο,η τάξη των ευγενών στο πλευρό των επανα­στατών και να διώκεται βίαια από την αντίδραση, ενώ στη Γαλ­λία η τάξη των ευγενών και η μοναρχία να είναι ενωμένες μπροστά στον κίνδυνο της επανάστασης. Ο Κορτέζε φτάνει στα χρόνια του Κάρλο ντι Μπορμπόνε2 για να βρει το σημείο επα­φής μεταξύ της αντίληψης των νεωτεριστών αριστοκρατών και εκείνης των αστών. Για τους πρώτους μια αριστοκρατική βουλή πρέπει πάνω απ’ όλα να εγγυάται την ελευθερία και τις απα­ραίτητες μεταρρυθμίσεις ενώ είναι διατεθειμένοι να δεχτούνε την συνεργασία των πιο ικανών της αστικής τάξης. Για την α­στική τάξη ο έλεγχος πρέπει να ασκείται και την εγγύηση για την ελευθερία να την παρέχει η αριστοκρατία της διανόησης, της γνώσης, της ικανότητας κλπ, απ’ όπου και αν προέρχεται. Και για τους δύο το Κράτος πρέπει να κυβερνάται από τον βασιλιά που θα περιβάλλεται, θα διαφωτίζεται, θα ελέγχεται από την αριστοκρατία. Στα 1799, μετά την φυγή του βασιλιά

1. Repubblica partenopea: Αρχαίο όνομα της Νάπολης.2. Carlo di Borbone (1716-88). Υπήρξε ο πρώτος πρίγκιπας της δυνα­

στείας που βασίλεψε στην Νάπολη και τη Σικελία (1734-59).

213

έχουμε καταρχήν την προσπάθεια, από την πλευρά της τάξης των ευγενών, δημιουργίας μιας αριστοκρατικής δημοκρατίας και αργότερα την προσπάθεια των νεωτεριστών αστών στην να- πολιτάνικη δημοκρατία που ακολούθησε.

Φαίνεται ότι τα γεγονότα της Νάπολης δεν συγκρίνονται με εκείνα της Γαλλίας. Και στη Γαλλία υπήρξε μια προσπάθεια συμμαχίας ανάμεσα στη μοναρχία, την τάξη των ευγενών και τη μεγαλοαστική τάξη μετά την αρχική ρήξη ανάμεσα στην τάξη των ευγενών και την μοναρχία. Όμως στη Γαλλία η Επανάστα­ση βρήκε την κινητήρια δύναμή της μέσα στις λαϊκές τάξεις που την εμπόδισαν να σταματήσει στα πρώτα στάδια, αυτό ακριβώς που έλειψε στη νότιο Ιταλία και κατ’ επέκταση σ’ όλο το Ριζορ- τζιμέντο. Πρέπει ακόμα να πάρουμε υπ’ όψη ότι το ναπολιτάνι- κο κίνημα έρχεται μετά το γαλλικό, όταν η μοναρχία ζούσε τον εφιάλτη του γαλλικού Τρόμου και έβλεπε για εχθρό τον οποιον- δήποτε υποστήριζε τις μεταρρυθμιστικές ιδέες, είτε ήταν αρι­στοκράτης είτε αστός. Το βιβλίο του Κορτέζε είναι αξιόλογο.

Βλ. Αντόνιο Μάνες, Ένας καρδινάλιος ηγέτης, Φαμπρίτοιο Ρούφο και η ναπολιτάνικη δημοκρατία, Aquila, Vecchioni, 1930. Ο Μάνες προσπαθεί να «αποκαταστήσει» τον καρδινάλιο Ρούφο ρίχνοντας την ευθύνη για την καταπίεση και τις ψευδορ­κίες στον Μπορμπόνε και στον Νέλσονα. (Το γεγονός αυτό κα­ταγράφεται στη ρουμπρίκα «Παρελθόν και παρόν» όπου ανα- φέρονται και άλλες «αποκαταστάσεις» του Σολάρο ντέλα Μαρ- γκαρίτα και του Φρα Ντιάβολο για παράδειγμα καθώς και το γεγονός ότι μερικοί δάσκαλοι «κάνουν πολεμική» στα «Απομνη­μονεύματα» του Σετεμπρίνι γιατί βρίσκουν πολύ δημαγωγία ε­νάντια στους Βουρβώνους). Φαίνεται ότι ο Μάνες δεν μπορεί να προσανατολιστεί σωστά για να καθορίσει τις πολιτικές και κοινωνικές διαφορές στον ναπολιτάνικο χώρο. Αλλού μιλά για καθαρή ρήξη ανάμεσα στην τάξη των ευγενών και τον κλήρο από τη μια μεριά και του λαού από την άλλη και αλλού η ρήξη χάνεται και η τάξη των ευγενών μαζί με τον κλήρο εμφανίζο­νται και στις δύο πλευρές. Σε κάποιο σημείο λέει ότι ο Ρούφο «εμφανίζεται με ένα καθόλου εθνικό χαρακτήρα, αν βέβαια μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτός ο τόσο έντονα σύγχρονος και

214

μοντέρνος όρος» και συνεπώς θα έπρεπε να καταλήξει ότι οι πατριώτες που εξοντώθηκαν από τους αντιδραστικούς κληρι­κούς δεν είχαν εθνική συνείδηση. (Επάνω στις σχέσεις μεταξύ της τάξης των ευγενών, του κλήρου και του λαού βλ. το βιβλίο του Ν.Ροντολίκο για την Νότια Ιταλία* και το άρθρο του στο «Μαρτζόκο» ν. 11 του 1926).

Δημοσιεύματα και ανάλυση βιβλίων και απομνημονευμά­των των αντιφιλελεύθερων και αντιγάλλων την περίοδο της γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα και οι

αντιδραστικοί την περίοδο του Ριζορτζιμέντο.

Είναι απαραίτητα, στο βαθμό που οι αντίπαλες δυνάμεις στο φιλελεύθερο ιταλικό κίνημα υπήρξαν ένα μέρος και μια καθό­λου αμελητέα πλευρά της πραγματικότητας, όμως σ’ αυτή την έρευνα πρέπει να πάρουμε υπ’ όψη μερικά στοιχεία μεθόδου: 1) μερικές επανεκδόσεις, όπως το Memorandum του Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα1 και ίσως ακόμα τους τόμους που επιμελήθηκε ο Λοβέρα ντι Καστιλιόνε και ο ιησουίτης Ιλάριο Ρινιέρι οι οποίες είτε έχουν στόχο να ενισχύσουν κάποιες αντιδραστικές τάσεις στην ερμηνεία του Ριζορτζιμέντο (που εκπροσωπούνται από τους ιησουίτες της «Civiltà Cattolica»), είτε παρουσιάζονται σαν κείμενα προς σημερινή δράση (ο Πάπας του ντε Μαΐστρε και αυτό ακόμα το Memorandum κλπ). 2) Οι περιγραφές των γαλλικών επεμβάσεων στις διάφορες ιταλικές επαρχίες την επο­

* Ν. Ροντολίκο, Ο λαός οτις αρχές του Ριζορτζιμέντο στην νότια Ιταλία, Φλωρεντία, Le Monnier. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

1. Ο κόντης Solare della Margarita (1792-1869) ήταν ο πιο συνεπής και αντιπροσωπευτικός πολιτικός της αντιδραστικής ηγετικής ομάδας του Πεδεμοντίου και υπουργός του Καρόλου Αλβέρτου από το 1835 μέχρι τον Οκτώβρη του 1847. Το 1851 δημοσίευσε το Memorandum για να αποδείξει την υπεροχή μιας εποχής και να υποστηρίξει την κυβερνη­τική του δράση.

215

χή του Διευθυντηρίου1 και αργότερα συνήθως ήταν έργο μόνο των αντιδραστικών. Οι «γιακωβίνοι» έπαιρναν μέρος στην επα­νάσταση και επομένως είχαν άλλα πράγματα να κάνουν από το να γράφουν απομνημονεύματα, η δε άποψη των στελεχών είναι πάντα υποκειμενική και συνεπώς θα ήταν πολύ αφελές να ανα­συνθέσουμε την αλήθεια βασισμένοι επάνω σε μια τέτοια φιλο­λογία. Ανάμεσα σ’ αυτά τα δημοσιεύματα να παραβληθεί του Ρανούτσιο Ρανιέρι, Η εισβολή των γάλλων στο Αμπρούτσο το 1798-99 και μια ανέκδοτη μαρτυρία του Τζ. Μπατ. Σιμόνε, Πε­σκάρα, Edizioni dell «Adriatico», 1931. Από την αφήγηση του Σιμόνε, αντιγιακωβίνος και οπαδός του κληρονομικού δικαιώ­ματος του θρόνου, φαίνεται ότι στην πόλη Κιέτι η δύναμη των γιακωβίνων ήταν μιας κάποιας εμβέλειας, αλλά στην ύπαιθρο (εκτός από εξαιρέσεις που οφείλονταν στους ανταγωνισμούς των κοινοτήτων και στην επιθυμία για αφορμές εκδίκησης) υπε­ρείχαν οι αντιδραστικές δυνάμεις στον αγώνα κατά της Κιέτι. Είναι φανερό ότι από την εμφατική και φλύαρη μαρτυρία του Σιμόνε περισσότερο σημαντική είναι η κατάθεση του Ρανιέρι η οποία ανασυνθέτει την κατάσταση που επικράτησε στο Α­μπρούτσο σε εκείνη την ιστορική περίοδο.

Το ισπανικό Σύνταγμα τον 1812.

Γιατί ήταν τόσο λαϊκό; θα χρειαστεί να το συγκρίνουμε με τα συντάγματα που παραχωρήθηκαν στα 1848. Ο λόγος της φιλο- λαϊκότητας του ισπανικού Συντάγματος φαίνεται ότι δεν χρειά­ζεται να αναζητηθεί στην υπερφιλελεύθερη μορφή του ή στην πνευματική αδράνεια των φιλελεύθερων ιταλών επαναστατών ή ακόμα σε άλλες δευτερεύουσες αιτίες, αλλά στο ουσιαστικό γε­γονός ότι δηλαδή η ισπανική πραγματικότητα ήταν «πρωτότυ­πη» για την απολυταρχική Ευρώπη και οι ισπανοί φιλελεύθεροι μπόρεσαν να βρουν την πιο οικεία και σφαιρική νομικο­

ί. Διευθυντήριο (Direttorio): Επιτροπή που κυβέρνησε την Γαλλία από το 1795 μέχρι το 1799.

216

συνταγματική λύση σε προβλήματα που δεν αφορούσαν μόνο τους ισπανούς, αλλά και τους ιταλούς, ειδικότερα του νότου.

Γιατί οι πρώτοι ιταλοί φιλελεύθεροι (το ’21 και αργότερα) επέλεξαν σαν διεκδίκησή τους το ισπανικό Σύνταγμα; Πρόκει­ται μόνο για ένα φαινόμενο μιμητισμού και κατ’ επέκταση για πολιτικό πρωτογονισμό; Ή για ένα φαινόμενο πνευματικής α­δράνειας; Χωρίς να παραβλέπουμε εντελώς την επίδραση αυ­τών των στοιχείων, έκφραση, πνευματικής και πολιτικής ανωρι­μότητας και επομένως αφηρημένης αντίληψης των ηγετικών ο­μάδων της ιταλικής αστικής τάξης, δεν πρέπει να σχηματίσουμε την επιπόλαιη άποψη ότι όλοι οι ιταλικοί θεσμοί εισάχθηκαν μηχανικά απ’ έξω και κάλυψαν το περιεχόμενο μιας δύσκα­μπτης εθνικής πραγματικότητας. Ταυτόχρονα πρέπει να ξεχω­ρίσουμε τη νότια Ιταλία από την υπόλοιπη: η διεκδίκηση του ισπανικού συνταγματικού χάρτη γεννιέται στη νότιο Ιταλία και μεταφέρεται σε άλλα μέρη της Ιταλίας από τους πρόσφυγες να­πολιτάνους μετά την πτώση της ναπολιτάνικης δημοκρατίας. Ήταν, λοιπόν, σι κοινωνικοπολιτικές ανάγκες της νότιας Ιτα­λίας πράγματι πολύ διαφορετικές από εκείνες της Ισπανίας; Η οξυδερκής ανάλυση του ισπανικού συνταγματικού Χάρτη από τον Μαρξ (να μελετηθεί σε σύγκριση με το κείμενο για τον στρατηγό Εσπαρτέρο στα πολιτικά κείμενα) και η ακριβής από­δειξη ότι εκείνος ο συνταγματικός Χάρτης υπήρξε η σωστή έκ­φραση των ιστορικών αναγκαιοτήτων της ισπανικής κοινωνίας και όχι μια μηχανική εφαρμογή των αρχών της γαλλικής Επα­νάστασης, μας κάνουν να πιστέψουμε ότι η διεκδίκηση των να­πολιτάνων υπήρξε περισσότερο «ιστορικιστική» από όσο φαί­νεται. Πρέπει να ξαναδούμε λοιπόν την ανάλυση του Μαρξ και να παραβληθούν το Σύνταγμα της Σικελίας του ’12 και οι ανά­γκες του νότου. Η παραβολή αυτή θα μπορούσε να συνεχιστεί με τον καταστατικό χάρτη του Κάρλο Αλμπέρτο.

Οι μυστικές εταιρείες στο Ριζορτζιμέντο.

Να μελετηθεί το βιβλίο του Πελεγκρίνο Νίκολι, Η Καρμηονε- ρία στην Ιταλία, Βιτσέντσα, Edizioni Cristofori, 1931. Ο Νίκολι

217

προσπαθεί να ξεχωρίσει στην Καρμπονερία1 τις διάφορες τά­σεις που συνήθως την αποτελούσαν και να δώσει μια εικόνα των διάφορων εταιρειών που εμφανίστηκαν στην Ιταλία στις αρχές του XIX αιώνα. Από ένα κείμενο στο βιβλίο του Νίκολι που δημοσιεύτηκε στο «Marzocco» της 25 Οκτωβρίου 1931, μας ενδιαφέρει αυτό το απόσπασμα: «Είναι ένα συνονθύλευμα από ονόματα παράξενα, εμβλήματα, λειτουργίες, που αγνοούμε τις περισσότερες φορές την καταγωγή τους. Ένα δυσδιάκριτο α- νακάτωμα ανόμοιων στόχων, που διαφοροποιούνται όχι μόνο από εταιρεία σε εταιρεία, αλλά και μέσα στην ίδια εταιρεία, η οποία, ανάλογα με τους καιρούς και τις συνθήκες, αλλάζει με­θόδους και προγράμματα. Από το αφηρημένο εθνικό συναίσθη­μα φθάνει σε παρεκκλίσεις του κομμουνισμού και από την άλλη μεριά, υπάρχουν εταιρείες, που, εμπνεόμενες από τις ίδιες επα­ναστατικές πρακτικές, αναλαμβάνουν την υπεράσπιση του θρό­νου και των βωμών. Φαίνεται πως επανάσταση και αντίδραση, έπρεπε να συγκρουστούν σ’ ένα κλειστό πεδίο, εκεί όπου δεν διεισδύει ανίερο μάτι, σχεδιάζοντας συνωμοσίες στο φως κα­πνισμένων λυχναριών με στιλέτα στα χέρια. Ένα νήμα να μας οδηγήσει σ’ αυτό το λαβύρινθο δεν υπάρχει και είναι ανώφελο να αναζητηθεί στα γραφτά του Νίκολι που ωστόσο έκανε ότι μπορούσε για να το βρει. Ας έχουμε μονάχα υπ’ όψη μας την Καρμπονερία, που είναι κατά κάποιο τρόπο το μεγάλο ποτάμι στο οποίο συμπορεύονται όλες οι άλλες μυστικές εταιρείες». Ο Νίκολι σκόπευε να «συγκεντρώσει συνθετικά όλα όσα έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα από αξιόλογους ιστορικούς» πάνω στις μυστικές εταιρείες στο Ριζορτζιμέντο.

Μπορούμε να παρατηρήσουμε: 1) η πολλαπλότητα των εται­ρειών, των προγραμμάτων και των μεθόδων, εκτός από το ότι οφείλονται στον παράνομο χαρακτήρα του κινήματος των εται­ρειών, οφείλονται σίγουρα και στον πρωτόγονο χαρακτήρα του ίδιου του κινήματος, στην έλλειψη δηλαδή ισχυρών και βαθιά

1. Μυστική πολιτική εταιρεία που ιδρύθηκε στην Ιταλία στις αρχές του XIX αιώνα με στόχο φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις από τους κυβερ­νήτες.

218

ριζωμένων παραδόσεων και επομένως στην απουσία ενός μόνι­μου «κεντρικού» οργανισμού με σταθερό προσανατολισμό. 2) η πολλαπλότητα μπορεί να φανεί περισσότερο «νοσηρή» απ’ όσο είναι στην πραγματικότητα εξ’ αιτίας της υπερβολικής ακαδη­μαϊκής σχολαστικότητας του ερευνητή. Σε κάθε εποχή, υπάρ­χουν ιδιόρρυθμα και περίεργα κινήματα «εταιρειών» τα οποία ούτε καν προσέχουμε, περισσότερο απ’ όσο ο κοινός νους.

Άρθρο του Α. Λούτσιο, Η καταγωγή της Καρμπονερία στην «Corriere della Sera» της 7 Φεβρουάριου 1932. Ο Λούτσιο μιλά για δύο βιβλία του Ευγένιου Λένχοφ, ιεράρχης αδελφός της αυστριακής Μασονίας (στον Λένχοφ αναφέρεται συχνά ο συγ­γραφέας της Μασονίας της «Civiltà Cattolica»). Die Freimaurer και Poliiische Gebeimbiinde (εκδοτ. οίκος Amalthea, Βιέννη). Ο Λούτσιο αρχίζει σημειώνοντας τα λάθη της ιταλικής γλώσσας που περιέχουν οι πολιτικές αναφορές του Λένχοφ καθώς και άλλα πιο σοβαρά λάθη (ο Ματσίνι συγχέεται με τον μεγάλο δάσκαλο Ματσόνι, σελ. 204 των Freimaurer, και μετατρέπεται αυτός σε μεγάλο δάσκαλο- πρόκειται όμως για ιστορικό ή τυπο­γραφικό λάθος;). Σαν ανάλυση για τον Λένχοφ, το άρθρο του Λούτσιο δεν αξίζει τίποτα. Για την καταγωγή της Καρμπονε­ρία: κείμενα του Αλμπέρτι πάνω στις ιταλικές συνταγματικές συνελεύσεις και στη ναπολιτάνικη επανάσταση του 1820, που εκδόθηκαν από τους Λίντσεϊ, μελέτες του Σορίγκα, «ιταλικό Ρι- ζορτζιμέντο» Ιανουάριος-Μάρτιος 1928 και το άρθρο του Σορί­γκα πάνω στην Καρμπονερία στην Εγκυκλοπαίδεια Τρεκάνι (τομ VIII), το βιβλίο του Λούτσιο επάνω στη Μασονία. Σ’ αυτό το άρθρο ο Λούτσιο μεταφέρει μέσα από τα ανέκδοτα απομνη­μονεύματα του στρατηγού Ροσέτι (για τον οποίο μιλά ο Γκουί- ντο Μπούστικο στη «Nuova Antologia» του 1927) μια αναφορά του ίδιου του Ροσέτι στο Τζιοακίνο Μουράτ (τον Ιούνιο του 1814) στην οποία μιλά για τους πρώτους χρόνους της Καρμπο­νερία, κατά τους οποίους ήταν ευρύτατα γνωστή στη Γαλλία και ιδιαίτερα στη Franca Contea, όπου και είχε προσχωρήσει ο Ροσέτι στα 1802, όταν βρισκόταν στο Gray. (Αλλά αυτά είναι πράγματα αφηρημένα που χάνονται στις νύχτες των καιρών. Μεταξύ των ιδρυτών της Καρμπονερία ήταν ο Φραγκίσκος I,

219

κλπ). Κατά τον Ροσέτι η Καρμπονερία του βασιλείου της Νά- πολης θα έπρεπε να είχε διαδοθεί στην επαρχία του Αβελίνο στα 1811, ενώ εξαπλώθηκε μόνο γύρω στα μέσα του 1812.

Ο Μικέλε Αμάρι και ο σιχελισμός.

Να μελετηθεί το άρθρο του Φραντσέσκο Μπραντιλεόνε στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυγούστου 1929, για τον Μιχέλε Αμάρι που αποτελεί άλλωστε μια μεγάλη ανάλυση με χαρακτή­ρα πολεμικής, με τίτλο Οι πιο ωραίες σελίδες τον Μιχέλε Αμάρι κατ’ εκλογή του Β.Ε.Ορλάντο, με μια πολύ ενδιαφέρουσα εισα­γωγή που βοηθάει να κατανοηθεί και η καταγωγή του σημερι­νού «σικελισμού» τον οποίο ο Ορλάντο εκπροσωπεί (με δύο πρόσωπα: ένα προς την ηπειρωτική Ιταλία, καλυμμένο με εφτά πέπλα ενωτισμού και ένα πιο ειλικρινές στραμμένο προς την Σικελία. Εδώ να θυμηθούμε την ομιλία του Ορλάντο στο Πα­λέρμο κατά τη διάρκεια των δημοτικών εκλογών του 1925 και τον έμμεσο έπαινο του για την μαφία· ομιλία που παρουσίαζε την μαφία με την σικελική φυσιογνωμία της αρετής και της λαϊ­κής γενναιοδωρίας).

Ο Αμάρι που γεννήθηκε το 1806 στο Παλέρμο και μεγάλωσε την περίοδο που μεσολάβησε ανάμεσα στο Σύνταγμα του 1812 και την Επανάσταση του 1820, όταν καταργήθηκε το Σύνταγμα, όπως τόσοι άλλοι σικελοί του καιρού του, ήταν πεισμένος ότι το καλό του νησιού θα έπρεπε ίσως να αναζητηθεί στην αποκα­τάσταση του Συντάγματος αλλά πάνω απ’ όλα στην αυτονομία και την τήρηση των αποστάσεων από την Νάπολη.

«Η ιδέα να εδραιωθεί ένα Κράτος ξεχωριστό, ήταν το κυ­ρίαρχο αίσθημα των νησιωτών τουλάχιστο μέχρι το 1848», γρά­φει ο Μπραντιλεόνε. Ο Αμάρι, όπως αναφέρει και ο ίδιος (βλ. Αλεσάντρο ντ’ Ανκόνα, αλληλογραφία τον Μ.Αμάρι πον σνλ- λέχθηκε και δημοσιεύτηκε με το εγκώμιο πον ο ίδιος διάβασε στην Ακαδημία της Κρούσκα, Τορίνο, 1896-97, σε τρεις τόμους, βλ. τομ II σελ 371) αισθανόταν ιταλός (σε επίπεδο κουλτούρας) αλλά η εθνική ιταλική ζωή του φαινόταν ένα όμορφο όνειρο και τίποτα παραπάνω, θέλησε να αφηγηθεί τα γεγονότα του

220

1812-20 για να προετοιμάσει τα πνεύματα προς μια νέα επανά­σταση, αλλά η έρευνα των ιστορικών συγκυριών τον έσπρωξε να επανεξετάσει το παρελθόν της σικελικής συνταγματικής ι­στορίας και έτσι παρέμεινε προσκολλημένος στο σύνταγμα που επικράτησε μετά τους Vespri γιατί του φάνηκε η πιο χαρακτηρι­στική, η «πιο καθαρή μορφή» συντάγματος. Αλλά η έρευνα στο παρελθόν τον οδήγησε ακόμα πιο πέρα, μέχρι την μουσουλμα­νική περίοδο της ιστορίας της Σικελίας.

Ο Ορλάντο, επιλεκτικά, τοποθέτησε τα αποσπάσματα σε χρονολογική σειρά, με τέτοιο τρόπο ώστε να δίνει μια σύντομη αλλά συγκροτημένη περιγραφή των σικελικών γεγονότων πέντε αιώνων, από το 827 αρχή της αραβικής κατάκτησης, μέχρι το 1302 έτος της ειρήνης του Καλταμπελότα. Στον πρόλογο (σελ. 23) ο Ορλάντο αναφέρει ότι εκείνοι οι πέντε αιώνες «φαίνεται ότι συγκροτούν μια μονολιθική περίοδο, στη διάρκεια της ο­ποίας η ιστορία έχει να επιδείξει γεγονότα που λάμπουν σαν έπος» και που δεν πρέπει να θεωρηθούν σαν ιδιαίτερη ιστορία ή ιστορία τοπικής εμβέλειας αν θέλετε, αλλά σαν οικουμενική ιστορία, γιατί «εάν οικουμενική είναι η ιστορία που αναφέρε- ται στην ανθρωπότητα σαν ένα πνευματικό σύνολο ακόμα και στην περίπτωση που έχει το ζωτικό τον κέντρο μόνο σ’ ένα κα­θορισμένο σημείο του χώρου, όπως Αθήνα, Ρώμη, Ιερουσαλήμ, κλπ., δεν μπορεί κανείς ν’ αρνηθεί ότι σ’ αυτούς τους πέντε αιώνες η Σικελία υπήρξε ο κεντρικός κόμβος, στον οποίο συνα- ντήθηκαν, συγκρούστηκαν, συντρίφθηκαν και συντέθηκαν οι κυρίαρχες δυνάμεις της εποχής». Σύμφωνα με τον Μπραντιλεό- νε, ο Ορλάντο αφήνεται «να οδηγηθεί αρκετά από την carità del natio loco» (είναι ο γνωστός τρόπος μετριασμού και ερμηνείας των κεντρόφυγων πολιτικών συναισθημάτων σύμφωνα με θρη­σκευτικούς κανόνες. Ο Ορλάντο διαιρεί τους πέντε αιώνες σε δύο περιόδους, από τις οποίες η πρώτη (μουσουλμανική και νορμανδο-γερμανική κατοχή) είναι η «στατική», επειδή μόνο σ’ αυτή «γίνεται η επεξεργασία ενός ιδιαίτερον πολιτισμού που αποτέλεσε μια εποχή και που βρήκε το σημείο κορύφωσης του στη δημιουργία του Κράτους και στην επικράτησή του μέσα σ’ αυτό», και η δεύτερη «πιο δυναμική» κατά την οποία «από ε­κείνο το Κράτος προέρχεται η ιστορική αφοσίωση, το πάθος,

221

δηλαδή, για την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας περνώντας και από τις πιο φοβερές δοκιμασίες».

Ο Μπραντιλεόνε κάνει με λεπτότητα πολεμική στον Ορλάντο και όσα λέει είναι πολύ σημαντικά για την ιστορία της Σικελίας και της νότιας Ιταλίας, αλλά απ’ αυτή τη ρουμπρίκα μας ενδια­φέρει η οπτική γωνία αυτή καθ’ αυτή του Ορλάντο σαν επιρροή του σικελισμού στο πεδίο της διανόησης. Στην πραγματικότητα ο Ορλάντο συμφωνεί με τον Αμάρι, αισθάνεται την ίδια πνευ­ματική και ηθική παρόρμηση αξιολόγησης της σικελικής ιστο­ρίας, να επιβεβαιώσει ότι η Σικελία υπήρξε μια στιγμή της πα­γκόσμιας ιστορίας, ότι ο σικελικός λαός πέρασε από μια δη­μιουργική περίοδο ύπαρξης Κράτους, ότι δεν μπορεί να μην είναι η έκφραση μιας «σικελικής εθνικότητας» (ακόμα και αν σ' αυτή την διαπίστωση ο Ορλάντο δεν θέλησε να καταλήξει, ό­πως δεν κατέληξε και ο Αμάρι, λέγοντας ότι αισθανόταν ιταλός και πριν ακόμα το '48).

Ο Μπραντιλεόνε αντιπαραθέτει στον Ορλάντο την άποψη που εκφράστηκε από το Κρότσε στην Ιστορία τον Βασιλείου της Νάπολης, δηλαδή ότι «εκείνη η ιστορία στην ουσία της δεν εί­ναι δική μας, η δική μας είναι μόνο όσο αφορά ένα μικρό και δευτερεύον τμήμα της», «ιστορία που παρουσιάστηκε στη γη μας αλλά που δεν γεννήθηκε από τα σπλάγχνα της». Είναι αλή­θεια ότι ο Κρότσε αναφέρεται στην νορμανδο-γερμανική περίο­δο για το Νότο, αλλά σύμφωνα με τον Μπραντιλεόνε πρέπει να αναφέρεται και στη Σικελία. Η σκοπιά του Κρότσε γενικά είναι σωστή αλλά τον καιρό που διαδραματιζόταν εκείνη η ιστορία την αισθανόταν ο λαός σαν δική του και σε ποιο βαθμό; Και ποια ήταν η δημιουργική συμμετοχή του λαού; Σε κάθε περί­πτωση τα γεγονότα αυτά έδωσαν μια κατεύθυνση στην ιστορία της χώρας, δημιούργησαν συγκεκριμένες συνθήκες που συνέχι­σαν και συνεχίζουν ακόμα να λειτουργούν μέσα σε κάποια ό­ρια.

Η Σικελία.

Λουίτζι Νάτολι: Διεκδικήσεις (μέσα από τις σικελικές επανα­στάσεις του 1848-1860), Τρεβίζο, Ιταλική έδρα δημοσιότητας.

222

1927, Λ. 14. «Ο Νάτολι θέλει ν’ αντιδράσει σ’ εκείνη την τάση έρευνας και ερευνητών που ακόμα και σήμερα είτε εξαιτίας α­νεπαρκούς ελέγχου των μαρτυριών είτε εξαιτίας υπολειμμάτων παλιών πολιτικών προκαταλήψεων, στοχεύει να υποτιμήσει την συνεισφορά της Σικελίας στην ενιαία ιστορία του Ριζορτζιμέ- ντο. Ο συγγραφέας κάνει πολεμική ειδικά στον Μπ. Κρότσε, ο οποίος θεωρεί την σικελική επανάσταση του 1848 ένα «κίνημα σχισματικό» επικίνδυνο για την ιταλική υπόθεση, κλπ». Αυτό που ενδιαφέρει από αυτή την σικελική φιλολογία είτε πρόκειται για δημοσιογραφική είτε για εκδοτική, είναι ο έντονος και ερι­στικός τόνος πολεμικής (παράφορος ενωτισμός). Το ζήτημα α­πό ιστορική σκοπιά, θα έπρεπε να είναι αντίθετα πολύ απλό: ο σχισματισμός ή υπήρξε ή δεν υπήρξε ή υπήρξε μόνο σαν τάση σ’ ένα βαθμό που πρέπει να καθορίσουμε με μια μέθοδο ιστορικά αντικειμενική, ανεπηρέαστοι από κάθε σημερινή εκτίμηση κομ­ματικής πολεμικής, ρεύματος ή ιδεολογίας. Η σύνθεση της εικό­νας των δυσκολιών που προέκυψαν στην Σικελία από το ενωτι­κό κίνημα μπορεί να μην είναι μεγαλύτερες ή πολύ διαφορετι­κές από εκείνες που συναντάμε σ’ άλλες επαρχίες, αρχίζοντας από το Πιεμόντε. Αν στη Σικελία υπήρξε ο σχισματισμός, αυτό δεν θα έπρεπε να θεωρηθεί ιστορικά ούτε αξιόμεμπτο, ούτε α­νήθικο, ούτε αντιπατριωτικό, αλλά μόνο σαν ιστορική σχέση που πρέπει ιστορικά να αιτιολογηθεί και που, σε κάθε περίπτω­ση να χρησιμεύσει για να αναδείξει περισσότερο την πολιτική δραστηριότητα των ενωτικών εκεί που θριάμβευσαν.

Το γεγονός ότι η πολεμική συνεχίστηκε με οξύτητα και οργή σημαίνει λοιπόν ότι παίζονται «σημερινά συμφέροντα» και όχι ιστορικά συμφέροντα, στο βάθος σημαίνει ότι αυτά ακριβώς τα δημοσιεύματα τύπου Νάτολι αποδεικνύουν αυτό που θα ήθε­λαν ν’ αρνηθούν, το γεγονός δηλαδή ότι το ενωτικό κοινωνικό στρώμα στην Σικελία είναι πολύ λεπτό και ότι ελέγχει με δυ­σκολία «δαιμονισμένες» δυνάμεις σε λανθάνουσα κατάσταση που θα μπορούσαν να είναι και σχισματικές, αν αυτή η λύση σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, παρουσιαζόταν χρήσιμη για συγκε­κριμένα συμφέροντα. Ο Νάτολι δεν μιλά για το κίνημα του ’67 και πολύ λιγότερο για κάποιες μεταπολεμικές εκδηλώσεις, που όμως έχουν αξία γιατί αποτελούν στοιχείο για να αποκαλυφθεί

223

η ύπαρξη υπόγειων ρευμάτων, που δείχνουν κάποια απόσταση ανάμεσα στις λαϊκές δυνάμεις και το ενωτικό Κράτος πράγμα που χρησιμοποιήθηκε από κάποιες ηγετικές ομάδες για δικές τους σκοπιμότητες.

Φαίνεται ότι ο Νάτολι υποστηρίζει πως η κατηγορία για σχι- σματισμό στηρίζεται σε κάτι διφορούμενο, επειδή βασίζεται στο περιεχόμενο του ομοσπονδιακού προγράμματος που τον πρώτο καιρό σε μερικούς επιφανείς ανθρώπους του νησιού και στους εκπροσώπους του, φάνηκε η πιο κατάλληλη λύση για τις τοπικές πολιτικές παραδόσεις κλπ. Σε κάθε περίπτωση το γεγο­νός ότι το ομοσπονδιακό πρόγραμμα απέκτησε πιο ισχυρούς υποστηρικτές στη Σικελία από αλλού και ότι η διάρκεια του ήταν μεγαλύτερη, έχει την σημασία του.

Για την παθητική επανάσταση.

Πρωταγωνιστές, τρόπος του λέγειν, τα «γεγονότα» και όχι οι «άνθρωποι». Πώς κάτω από ένα συγκεκριμένο πολιτικό περικά­λυμμα μετασχηματίζονται αναγκαστικά οι βασικές κοινωνικές σχέσεις και νέες πραγματικές πολιτικές δυνάμεις προβάλλουν και αναπτύσσονται, οι οποίες και επιδρούν άμεσα, πιέζοντας αργά αλλά σταθερά, στις επίσημες δυνάμεις που και αυτές οι ίδιες μετασχηματίζονται χωρίς ή σχεδόν χωρίς να το αντιλαμ­βάνονται.

Δίπλα στις έννοιες της παθητικής επανάστασης, της επανά- στασης-παλινόρθωσης, κλπ να τοποθετήσουμε και την εξής ά­ποψη του Τζιουζέπε Φεράρι (10 Νοεμβρίου 1864 στο Κοινο­βούλιο): «Εμείς είμαστε η πιο ελεύθερη κυβέρνηση που είχε πο­τέ η Ιταλία εδώ και πεντακόσια χρόνια- αν βγω απ’ αυτό το Κοινοβούλιο, παύω να ανήκω στη συνετή, νόμιμη επίσημη επα­νάσταση».

224

Σχετικά με την συνεχή απειλή της αυστριακής κυβέρνη­σης προς τους ευγενείς της Λομβαρδίας-Βένετο.

'Οτι θα προωθούσε μια αγροτική νομοθεσία ευνοϊκή στους αγρότες (καθόλου άνευ ουσίας απειλή αφού ήδη είχε εφαρμο­στεί στη Γκαλίτσια εναντίον της πολωνικής αριστοκρατίας), εί­ναι ενδιαφέροντα μερικά σημεία στην ιστορία της Πολωνίας που τα βρίσκουμε σ’ ένα άρθρο της «Pologne Littèraire», και που αναδημοσίευσε ο «Marzocco» την 1η Δεκεμβρίου 1929. Η πολωνική εφημερίδα αναζητώντας τις ιστορικές αιτίες της στρατιωτικής νοοτροπίας των Πολωνών, συνέπεια της οποίας ήταν η παρουσία πολωνών εθελοντών σ’ όλους τους πολέμους και τους ανταρτοπολέμους, σ’ όλες τις επαναστάσεις και τα κ ι­νήματα του περασμένου αιώνα, αναφέρεται στο εξής γεγονός: στις 13 Ιουλίου 1792 «ένα έθνος 9 εκατομμυρίων κατοίκων, που είχε 70.000 στρατευμένους, κατακτήθηκε, χωρίς να νικηθεί». Στις 3 Μαίου 1791 ανακηρύχθηκε ένα Σύνταγμα του οποίου to ευρύ δημοκρατικό πνεύμα θα μπορούσε να αποτελέσει κίνδυνο για τους γείτονες, τον βασιλιά της Πρωσίας, τον Αυτοκράτορα της Αυστρίας και τον τσάρο της Ρωσίας και το οποίο σε πολλά σημεία προσέγγιζε την Διακήρυξη των δικαιωμάτων του αν­θρώπου και του αγρότη που ψηφίστηκε από την γαλλική συντα­κτική συνέλευση τον Αύγουστο του 1789. Η Πολωνία κατακτή­θηκε με την πλήρη σύμπραξη των πολωνών ευγενών, οι οποίοι, πιο προνοητικοί από εκείνους της Γαλλίας, δεν περίμεναν την εφαρμογή του συνταγματικού χάρτη ώστε να προκαλέσουν την ξένη επέμβαση. Προτίμησαν να πουλήσουν το έθνος στον εχθρό αντί να παραχωρήσουν, έστω και το ελάχιστο τμήμα γης στους αγρότες. Προτίμησαν να πέσουν στη σκλαβιά αυτοί ο ίδιοι, α ­ντί να παραχωρήσουν την ελευθερία στο λαό. Για τον αρθρο- γράφο, Τζ. Στ. Κλίνγκσλαντ, οι 70.000 στρατιώτες πήραν τον δρόμο της εξορίας και κατευθύνθηκαν προς τη Γαλλία, γεγονός που το λιγότερο είναι υπερβολή. Η ουσία των πολωνικών γεγο­νότων είναι ωστόσο πάρα πολύ διδακτική και εξηγεί μεγάλο μέρος των γεγονότων μέχρι το 1859 και στην Ιταλία.

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ένα πολωνικό δημοσίευμα στα γαλλικά για προπαγάνδα στο εξωτερικό (τουλάχιστον έτσι

φαίνεται) ερμηνεύει την διαίρεση της Πολωνίας το 1792 ειδικά σαν αποτέλεσμα της προδοσίας των ευγενών παρά της πολωνι­κής στρατιωτικής αδυναμίας, παρά το γεγονός ότι η τάξη των ευγενών είχε ακόμα στην Πολωνία μια πολύ σημαντική λει­τουργία και ότι ο Πιλσούντσκυ φρόντισε και αυτός να φυλαχθεί από την παραχώρηση μιας ριζοσπαστικής αγροτικής μεταρρύθ­μισης. Περίεργο «γεγονός εθνικής τιμής». Ο Δαρβίνος στο Τα­ξίδι ενός φυσιολάτρη γύρω από τον κόσμο διηγείται ένα παρό­μοιο επεισόδιο για την Ισπανία: οι συνομιλητές του υποστήρι­ζαν ότι μια ήττα του γαλλο-ισπανικού συμμαχικού στόλου ο- φειλόταν στην ατιμία των ισπανών, οι οποίοι αν πραγματικά πολεμούσαν, δεν θα είχαν ηττηθεί. Καλύτερα άτιμοι και προ­δότες παρά «χωρίς το ανίκητο στρατιωτικό πνεύμα».

Φεντερίκο Κονφαλονιέρι

Για να γίνει κατανοητή η «θλιβερή» εντύπωση που προκα- λούσε στους ιταλούς φυγάδες η στάση αδράνειας του Κονφα­λονιέρι κατά την διάρκεια της διαμονής του στο εξωτερικό μετά την απελευθέρωση του από το Σπήλμπεργκ, χρειάζεται να λά­βουμε υπ’ όψη μας ένα απόσπασμα από το γράμμα που έγραψε ο Ματσίνι στον Φιλίππο Ουγκόνι στις 15 Νοεμβρίου 1838, που δημοσιεύτηκε από τον Ούγκο ντα Κόμο στη «Nuova Antologia» στις 16 Ιουνίου 1928 (Ανέκδοτο γράμμα του Τζιουζέπε Ματσί­νι): «Με εκπλήσσει το γεγονός ότι ο Κονφαλονιέρι επιστρέφει. Όταν μου μιλάν για τον πόλεμο που ξεσηκώνει στην καρδιά μου την σκέψη της μητέρας μου, του πατέρα μου, της μονάκρι- βης αδελφής μου, λεν την αλήθεια. Αλλά ποιο άραγε ιταμό συ­ναίσθημα καλεί τον Κονφαλονιέρι στην Ιταλία; μετά ίσως τον

1. Ο κόντης Φεντερίκο Κονφαλονιέρι ( 1785-1846) καταδικάστηκε για τις συνωμοτικές του δραστηριότητες σε θάνατο το 1821. Η καταδίκη αργότερα θα αλλάξει σε ισόβια δεσμά και έτσι θα περάσει 12 χρόνια στο Σπήλμπεργκ. Από εκεί θα αφεθεί ελεύθερος για να πάει στην Αμε­ρική απ’ όπου θα επιστρέφει στην Ευρώπη το 1837.

226

θάνατο της γυναίκας του Τερέζα; Δεν καταλαβαίνω τι νόημα έχει η ζωή αν δεν είναι αφιερωμένη στο χρέος, ή στον έρωτα που είναι και αυτός χρέος. Εννοώ, δίχως να εγκρίνω ή να επι­κρίνω, το άτομο που αρνείται τον αγώνα για την αλήθεια και το καλό ανάλογα με την ευτυχία ή τη δυστυχία αγαπημένων και ιερών προσώπων· δεν εννοώ εκείνον που τον αρνείται για να ζήσει, όπως λένε, ήσυχος. Οκτώ ή δέκα χρόνια ατομιστικής ζωής, αισθήσεων που περνούν και δεν δίνουν τίποτα στους άλ­λους, που τελειώνουν με τον θάνατο, μου φαίνονται δυσάρεστα για όποιον δεν πιστεύει στη μελλοντική ζωή και ίσως έγκλημα κάτι παραπάνω δηλαδή από δυσάρεστο για όποιον αντίθετα πιστεύει. Ο Κονφαλονιέρι, μόνος, περασμένης ήδη ηλικίας χω­ρίς μεγάλες υποχρεώσεις που να τον δένουν με μια οικογένεια αγαπημένη, θα έπρεπε, κατά την γνώμη μου να είχε βαρεθεί τα πάντα εκτός από την ιδέα να συνεισφέρει στην απελευθέρωση της χώρας του και στην εκστρατεία εναντίον της Αυστρίας».

Ο Ντα Κόμο, στην εισαγωγή του σ’ αυτό το γράμμα γράφει: «Γι’ αυτό και στο δικό μας γράμμα υπάρχει μια θλιβερή σκέψη για τον Φεντερίκο Κονφαλονιέρι. Είχε περάσει από το Λονδί­νο, πριν ένα χρόνο, πηγαίνοντας στη Γαλλία. Ο Ματσίνι είχε μάθει πως ήταν πικραμένος και δεν μίλαγε σε κανέναν αλλά τα βάσανα, κατά την γνώμη του, δεν θα έπρεπε να αλλάζουν το βάθος της ψυχής. Τον ακολουθούσε με αγωνία γιατί πίστευε πως εξακολουθούσε πάντα να είναι μια σημαντική μορφή, ένα παράδειγμα. Σκεπτόταν αν και ο ίδιος βγαίνοντας από το Σπήλμπεργκ έβρισκε γύρω του ερημιά δεν θα του πέρναγε τίπο­τε άλλο από το μυαλό παρά να βρει έναν τρόπο να κάνει κάτι για την παλιά ιδέα και για την ολοκλήρωσή της. Δεν ήθελε να φθάσει στο σημείο να ικετεύει, να επιθυμεί και τελικά να κα­τορθώνει να επιστρέψει εκείνος ο οποίος είχε υποφέρει δεκαπέ­ντε χρόνια χωρίς να ταπεινωθεί, χωρίς σημάδια αλλαγής. Ήθε­λε να είναι πάντα ένας νέος Φαρινάτα ντελι Ουμπέρτι, όπως τον περιέγραψε ο Γκαμπριέλε Ρόζα, τρυφερός και πιστός επαι- νέτης, μέχρι τέλους, του συντρόφου του στην περίοδο της φυ­λακής».

Ο Ντα Κόμο είναι τελείως εκτός πραγματικότητας και τα λό­για του Ματσίνι, κάθε άλλο από πικραμένα, είναι αυστηρά και

227

σκληρά. Η αγιογραφία εμποδίζει τον Ντα Κόμο να αναδείξει το σωστό ύφος των λόγων του Ματσίνι. Άλλες αναφορές στον Κονφαλονιέρι μέσα στην αλληλογραφία του Ματσίνι και σε γράμματα άλλων εξόριστων: πρέπει να αναζητήσουμε την πραγματική άποψη ακριβώς μέσα σ’ αυτή την ιδιωτική αλληλο­γραφία, γιατί είναι κατανοητό ότι οι εξόριστοι δεν ήθελαν να σκιάσουν την μορφή του Κονφαλονιέρι δημόσια. Μια απαραί­τητη έρευνα πρέπει να γίνει στις αναφορές των αυστριακών πληροφοριοδοτών στην κυβέρνηση της Βιέννης από χώρες ό­που ο Κονφαλονιέρι εγκαταστάθηκε μετά την απελευθέρωση του και επίσης στις οδηγίες που οι πληροφοριοδότες έπαιρναν από τον Μέτερνιχ.

Ο Σίλβιο ντ’ Αμίκο, σ’ ένα κεφάλαιο του βιβλίου του Βεβαιό­τητες (Τρέβες-Τρεκάνι-Τουμινέλι, προς έκδοση· το κεφάλαιο δημοσιεύεται από εφημερίδες στις 16 Μαρτίου 1932, «Resto del Carlino») γράφει ότι σε μια συλλογή του μουσείου του Σπήλ- μπεργκ φυλάσσεται η «αίτηση χάριτος του κόντε Κονφαλονιέρι από το Μιλάνο προς τον Φραγκίσκο I, ο οποίος μπήκε στη φυ­λακή, όπως είναι γνωστό, σφύζοντας από νιότη: γράφει στον αυτοκράτορα σαν ένας άνθρωπος καταπονημένος, ζητώντας χάρη και οίκτο. Ντοκουμέντο εντυπωσιακό, λέω, γιατί αγνοώ­ντας ακόμα και ότι οφείλεται στους δουλοπρεπείς τύπους της εποχής (από την πλευρά του Κονφαλονιέρι;) πράγματι εδώ αυ­τά τα ικετευτικά λόγια, μαρτυρούν μια πνευματική παραβίαση εκατό φορές πιο αισχρή από μια καταδίκη σε θάνατο, στάζουν την ήττα ενός χαρακτήρα που είναι κομμένος στα δύο. Δεν εί­ναι πια ο αγέρωχος ευπατρίδης που μιλά, είναι το παιδί που ένας γίγαντας το ανάγκασε να γράψει παρά την θέλησή του, συντρίβοντας το εύθραυστο χέρι του σε ατσάλινη γροθιά, είναι τέλος η αθλιότητα που έχασε κάθε μέτρο για να τον δει να πα­ραπαίει». Ο Ντ’ Αμίκο γράφει ότι αυτό το μουσείο του Σπήλ- μπεργκ δημιουργήθηκε, με την άδεια της τσέχικης κυβέρνησης, από τον δόκτορα Άλντο Τζανιμπόνι, έναν ιταλό γιατρό που ζούσε ή ζει ακόμα στο Μπρνό. θ α έκανε τάχα καμιά σχετική

228

δημοσίευση; Και αυτή η αίτηση χάριτος του Κονφαλονιέρι έχει δημοσιευτεί;

Από το σύγγραμμα: A.F.Andryane, Απομνημονεύματα ενός φυλακισμένου από το Κράτος στο Σπήλμπεργχ, κεφάλαια με επιλογή και σχόλια από τον Ροζολίνο Γκουαστάλα, Φλωρεντία, Μπαρμπέρα, 1916, παίρνω μερικές βιβλιογραφικές οδηγίες σχε­τικές με τον Φεντερίκο Κονφαλονιέρι: Ροζολίνο Γκουαστάλα Λογοτεχνία στο Σπήλμπεργχ στο Οι φυλακές μου με σχόλια, Λιβόρνο, Τζιούστι, 1912. Τζιόρτζιο Παλαβιτσίνο, Σπήλμπεργχ και Γχραντίσχα (1856), επανέκδοση στα Απομνημονεύματα (Λόεσερ, 1882). Φεντερίκο Κονφαλονιέρι, Αναμνήσεις και γράμματα (Μιλάνο, Χοέπλι, 1890). Αλεσάντρο Λούτσιο, Αντό- νιο Σαλβότι και οι δίκες τον ειχοσιένα, Ρώμη, 1901. Ντομένικο Κιατόνε, σχόλιο στο βιβλίο οι Φυλακές μου του Πέλικο. Τα Απομνημονεύματα του Andryane μεταφράστηκαν στα ιταλικά από τον Φ.Ρεγκονάτι (τέσσερεις τόμοι, 1861, Μιλάνο) και ε­μπλουτίστηκαν με ντοκουμέντα.

Τοποθέτηση του Λούτσιο κατά του Andryane, ενώ δικαιολο­γεί τον Σαλβότι (!). Να μελετηθεί ο Τζ. Τρομπαντόρι Η άποψη του Ντε Σάνχτις για τον Γκουιτσιαρντίνι, στο περιοδικό «Nuova Italia» της 20 Νοεμβρίου 1931. Γράφει ο Τρομπαντόρι: «Ο δι­καιολογημένος θαυμασμός που όλοι αποτείνουμε στον Λού- τσιο, κυρίως για το έργο που επετέλεσε στις μελέτες για το Ρι- ζορτζιμέντο, δεν πρέπει να είναι ξεκομμένη από την γνώση των ορίων μέσα στα οποία είναι κλεισμένη η άποψή του για την ιστορία και που εντοπίζονται σ’ ένα μοραλισμό με στοιχεία α­ποκλειστικότητας και σ’ εκείνη την τόσο αυστηρά νομικού ύ­φους νοοτροπία (μα ακριβολογούμε όταν λέμε νομικού ύφους; ή μήπως είναι δικαστικού ύφους;) που τον έκανε απαράμιλλο ερευνητή δικαστικών φακέλων, κλπ» (βλέπε το κείμενο αν χρει­αστεί). Αλλά δεν πρόκειται μονάχα για ιδιοσυγκρασία, πρόκει­ται ειδικά για πολιτική κατεύθυνση. Ο Λούτσιο μπορεί να χα- ρακτηρισθεί σαν ο Τσέζαρε Καντού της συντηρητικής μετριο­πάθειας. (βλ. ο Κρότσε για τον Καντού στην Ιστορία της ιταλι­κής ιστοριογραφίας rov XIX αιώνα). Συνεχίζω την αναφορά στον Λούτσιο του Τρομπαντόρι: «Είναι δύο στάσεις που ολο­

229

κληρώνονται και συμπληρώνονται αμοιβαία, γι’ αυτό καμιά φορά σου φαίνεται ότι η θαυμάσια ικανότητα του να υποβάλλει σε ανάλυση καταθέσεις, μαρτυρίες, και «απολογίες» έχει τον μοναδικό σκοπό να απελευθερώσει κάποιον από το στίγμα του δειλού και του προδότη, ή να τον το ενισχύσει, να καταδικάσει ή να αθωώσει. Έτσι λοιπόν σπάνια παραιτείται από την ευχα­ρίστηση να συνοδεύει τα ονόματα των ανθρώπων, που είχαν μεγάλη ή μικρή συμμετοχή στην ιστορία, με επίθετα όπως: δει­λός, γενναιόδωρος, ευγενής, ανάξιος και πάει λέγοντας». Γι’ αυτό ο Λούτσιο συμμετείχε στην πολεμική που αναπτύχθηκε τα περασμένα χρόνια για τον Γκουιτσιαρντίνι, εναντίον της άπο­ψης του Ντε Σάνκτις, φυσικά για να υπερασπιστεί τον Γκουι- τσιαρντίνι πιστεύοντας ότι ήταν ανάγκη να τον υπερασπιστεί, λες και είχε συντάξει ο Ντε Σάνκτις κατηγορητήριο εναντίον του σαν εισαγγελέας και λες να μην είχε παρουσιάσει αντίθετα μια περίοδο ιταλικής κουλτούρας, της λεγόμενης του «Ανθρώ­που τον Γκουιτσιαρντίνι». Η παρέμβαση του Λούτσιο και σ’ αυτή ακόμα την περίπτωση δεν έγινε χάριν της «ιδιοσυγκρα­σίας» του μελετητή αλλά ήταν αποτέλεσμα πολιτικής στάσης. Στην πραγματικότητα «ο άνθρωπος του Γκουιτσιαρντίνι» είναι ο ιδανικός εκπρόσωπος του «μετριοπαθή ιταλού», είτε είναι αυτός λομβαρδός, τοσκάνος είτε πιεμοντέζος μεταξύ του 1848 και του 1870 και του σύγχρονου οπαδού του κληρισμού - με­τριοπαθή του οποίου ο Λούτσιο είναι η «ιστοριογραφική» πλευρά.

Αξιοσημείωτο το ότι ο Κρότσε δεν αναφέρει, ούτε τυχαία, το όνομα του Λούτσιο στην Ιστορία της ιταλικής ιστοριογραφίας τον XIX αιώνα, έκδοση του 1921 αν και ένα τμήμα του έργου του Λούτσιο αναφέρεται στην προ του 1900 περίοδο. Νομίζω όμως ότι μιλάει γι’ αυτόν στο παράρτημα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην «Critica» και ενσωματώθηκε μετά στη νέα έκδο­ση του βιβλίου.

Ο Κονφαλονιέρι πριν μεταφερθεί στο Σπήλμπεργκ και μετά την απελευθέρωσή του, πριν μεταφερθεί στις φυλακές της Γκραντίσκα, για να εξορισθεί αργότερα, θα πάει στη Βιέννη. Να δούμε αν σ’ αυτή την δεύτερη παραμονή του στη Βιέννη,

230

που λέγεται ότι έγινε για λόγους υγείας, είχε επαφές με αυ­στριακούς πολιτικούς άνδρες. Στοιχεία όχι τόσο αξιόλογα για την ζωή του Κονφαλονιέρι μπορούν να βρεθούν σε δημοσιεύ­σεις του Ντ’ Ανκόνα.

Από περιέργεια θα μπορούσαμε να δούμε το δραματικό έργο του Ρίνο Αλέσι ο Κόντης αετός. Αλλά γιατί ο Αλέσι θέλησε να ονομάσει τον Κονφαλονιέρι κόντη «Αετό»;

Πληροφοριοδότες και πράκτορες προβοκάτορες της Αυ­στρίας.

Οι πληροφοριοδότες που δρούσαν στο εξωτερικό και που υ- πάκουαν στις διαταγές της Καγγελαρίας του βιεννέζικου Κρά­τους δεν έπρεπε να παίζουν το ρόλο του πράκτορα προβοκάτο­ρα: αυτό προκύπτει από τις ακριβείς οδηγίες του πρίγκιπα Μέ- τερνιχ, ο οποίος σ’ ένα μυστικό έγγραφο στις 8 Φεβρουάριου 1844 που απευθυνόταν στον κόντη Appony, πρεσβευτή της Αυ­στρίας στο Παρίσι, σχετικά με τις υπηρεσίες που παρείχε στη γαλλική πρωτεύουσα ο διαβόητος Αττίλιο Παρτεσότι εκφραζό­ταν ως εξής: «Ο μεγάλος στόχος στις προθέσεις της αυτοκρατο- ρικής Κυβέρνησης δεν είναι να βρει ενόχους ούτε να προκαλέ- σει εγκληματικές πράξεις... ο Παρτεσότι πρέπει επομένως να θεωρηθεί σαν ένας προσεκτικός και πιστός παρατηρητής και να αποφεύγει με επιμέλεια να παίζει τον ρόλο πράκτορα προβοκά­τορα». (Στοιχεία της Stàatskanzlei της Βιέννης).

Το απόσπασμα αναφέρεται από τον Αουγκούστο Σαντονά στη μελέτη Προοίμιο των πέντε ημερών του Μιλάνου - Νέα στοιχεία, που δημοσιεύτηκε στην «Rivista d’ Italia» στις 15 Ια- νουαρίου 1927, σχετικά με την κατηγορία που καταλόγισε ο δό- κτωρ Κάρλο Κασάτι (Νέες αποκαλύψεις στα γεγονότα τον Μι­λάνου στα 1847-48, Μιλάνο, Χοέπλι, 1885) και το «τριετές Αρ­χείο των ιταλικών υποθέσεων» (τομ I, Capolago, Tip. Elbetica, 1850) στον βαρώνο Κάρλο Τορεοάνι, γενικό διευθυντή της α­στυνομίας του Μιλάνου από το 1822 μέχρι το 1848, γιατί οργά­νωσε μια υπηρεσία από πράκτορες προβοκάτορες που οργάνω­σαν τις ταραχές.

231

Πρέπει να παρατηρήσουμε όμως ότι παρά τις εντολές του Μέτερνιχ, οι πράκτορες προβοκάτορες μπορούσαν πάλι να δρουν είτε για λογαριασμό της τοπικής αστυνομίας είτε για λο­γαριασμό των ίδιων των «παρατηρητών».

[Οι ναπολιτάνοι πολιτικοί κρατούμενοι].

Βλ. Αττίλιο Μόνακο, Οι ναπολιτάνοι πολιτικοί κρατούμενοι μετά το σαρανταοχτώ, Ρώμη, Διεθνής Βιβλιοθήκη Τρέβες-Τρε- χάνι-Τουμινέλι, 1933, σελ. 873, σε 2 τόμους, Λ. 50. 'Οταν στα 1819 ξεκινά η αντίδραση των βουρβώνων στην περιοχή της Νά- πολης, οι εγγεγραμμένοι στις λίστες των «σεσημασμένων», εκεί­νων δηλαδή που τελούσαν υπό αστυνομική επιτήρηση, είναι 31.062 και θα φθάσουν αργότερα τους 100.000. Οι περισσότε­ροι υπέστησαν τιμωρίες μικρότερες από τον κατ’ οίκον περιορι­σμό, την εξορία, την κράτηση, την φυλάκιση ή απλά φυλακί­στηκαν προληπτικά για μήνες ή και για χρόνια. Ο Μόνακο προ­σπάθησε να ξανασυγκροτήσει τη λίστα αυτών των αγωνιστών, αλλά αναγκάστηκε να περιοριστεί σ’ αυτούς που καταδικάστη­καν με πιο βαριές ποινές και ιδιαίτερα σ’ αυτούς που καταδικά­στηκαν από τα ειδικά Μεγάλα Δικαστήρια και που παρέμειναν για χρόνια στις φυλακές. Αυτοί ήταν περίπου γύρω στους χί- λιους από κάθε κοινωνική προέλευση: εισοδηματίες, έμποροι, γιατροί και δικηγόροι, ράφτες και ξυλουργοί, αγρότες και χει- ρώνακτες... Το βιβλίο του Μόνακο πρέπει να είναι πολύ ενδια­φέρον για διάφορους λόγους: 1) γιατί αποδεικνύει ότι τα ενερ­γά πολιτικά στοιχεία ήταν στην περιοχή της Νάπολης περισσό­τερα απ’ ότι θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς (100.000 ύποπτοι και κάτω από αστυνομικό έλεγχο είναι ένας σεβαστός αριθμός σε εποχές που τα κόμματα ήταν σε εμβρυακή κατάσταση) 2) γιατί δίνει πληροφορίες για το καθεστώς που επικρατούσε στις φυλακές των βουρβώνων για τους πολιτικούς και τους ποινι­κούς κρατούμενους (που συνυπήρχαν): 157 πολιτικοί πέθαναν στη φυλακή, τουλάχιστον 10 τρελάθηκαν. 3) μπορεί να δει κα­νείς από το βιβλίο τι συμμετοχή είχαν στην πολιτική οι διάφο­ρες κοινωνικές κατηγορίες. Τα κάτεργα της Πρότσιντα ήταν πε­

232

ρισσότερο για πολιτικούς. Στα 1854 υπήρχαν εκεί 398 άνθρω­ποι.

Το επεισόδιο της σύλληψης των αδελφών Λα Γχάλα το 1863.

Στο άρθρο Προσωπικές αναμνήσεις για την εσωτερική πολιτι­κή («Nuova Antologia», 1 Απριλίου 1929), ο Τομάζο Τιτόνι δί­νει μερικές άγνωστες λεπτομέρειες για την σύλληψη των Λα Γκάλα στη Γένοβα. Οι Λα Γκάλα, αφού διέφυγαν στα παπικά Κράτη, εγκαταστάθηκαν στο χωριό Ορίολο Ρομάνο που βρί­σκεται κοντά στην Μαντσιάνα όπου γεννήθηκε ο Βιντσέντσο Τιτόνι (πατέρας του Τομάζο). Ένας φίλος του Βιντσέντσο και αντιπρόσωπος του Εθνικού Συμβουλίου της Ρώμης ειδοποίησε το ίδιο το Συμβούλιο ότι οι Γκάλα επιβιβάστηκαν στην Τσιβι- ταβέκια στο γαλλικό πλοίο «Aunis» με προορισμό την Μασσα­λία περνώντας από το Λιβόρνο και τη Γένοβα. Το Συμβούλιο ειδοποίησε τον Βιντσέντσο Τιτόνι στο Λιβόρνο αλλά το μήνυμα έφτασε την στιγμή που το «Aunis», έφευγε για τη Γένοβα. Ο Τιτόνι έτρεξε στον αστυνόμο και τον έπεισε να τηλεγραφήσει στον αστυνόμο της Γένοβας, ο οποίος χωρίς να περιμένει οδη­γίες από τον υπουργό, ανέλαβε την ευθύνη να συλλάβει τους Λα Γκάλα πάνω στο πλοίο. Για την υπόθεση Λα Γκάλα βλ. Ησαία Κίρον, Ιταλικά χρονικά σε συνέχεις από τον Μουρατόρι και τον Κόπι («Ιστορική επιθεώρηση του Ριζορτζιμέντο» 1927, 1 τεύχος και ειδικότερα βλ. την «Civiltà Callolica» του 1863 (Οι Λα Γκάλα συνελήφθησαν τον Ιούλιο του 1863).

IΚάρλο Αλμπέρτο],

Νικολό Ροντόλικο, Η εφηβεία του Κάρλο Αλμπέρτο, στο «Pè­gaso» του Νοεμβρίου 1930. (Από τον εκδ. οίκο Le Monnier είχε προγραμματιστεί η έκδοση ενός βιβλίου του Ροντόλικο πάνω στον Κάςλο Αλμπέρτο πρίγκιπα τον Καρινιάνο, του οποίου α- πόσπασμα ίσως είναι το άρθρο του «Pègaso»). Πρέπει να μελε­

233

τηθούν οι διεργασίες μέσα στην πιεμοντέζικη πολιτική τάξη κα­τά την διάρκεια της αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα αλλά κυ­ρίως μετά την πτώση του, για την ομάδα που αποσπάται από τους τοπικιστές συντηρητικούς με σκοπό να υποδείξει στη δυ­ναστεία το χρέος της εθνικής ενοποίησης. Ομάδα που θα εκδη­λώσει την παρουσία της περισσότερο από κάθε άλλη φορά στους νεογουέλφους του ’48. Φυσιογνωμία δυναστιακή και κα­θόλου εθνική της ομάδας (μέσα στην οποία ο Ντι Μαΐστρε είναι αξιόλογο στέλεχος): πολιτική πονηρή, ξεπερνά τον μακιαβελι­σμό, η οποία ωστόσο θα γίνει η κυριαρχούσα πολιτική της ηγε­σίας μέχρι το ’70 αλλά και αργότερα: οργανική της αδυναμία η οποία θα εκδηλωθεί ιδιαίτερα στο ζήτημα του ’48-49 και η ο­ποία είναι αποτέλεσμα αυτού του θλιβερού και άθλιου είδους πολιτικής της πονηριάς.

Βλέπε στην «Corriere della Sera» της 16ης Οκτωβρίου 1931 το άρθρο του Τζιοακίνο Βόλπε, Τέσσερα χρόνια κυβέρνησης στο αυτοβιογραφικό ημερολόγιο του βασιλιά (πάνω στο βιβλίο του Φραντσέσκο Σαλάτα, ο άγνωστος Κάρλο Αλμπέρτο). Ο Βόλπε είναι ανώδυνος και επιφυλακτικός στις υπερβολές των κρίσεων και των απόψεών του. Ένα μικρό κεφάλαιο έχει τίτλο: «Κατά των ξένων επεμβάσεων» αλλά ποιες είναι αυτές οι επεμβάσεις; Ο Κάρλο Αλμπέρτο είναι υπέρμαχος της αυστριακής επέμβα­σης στις Εξαρχίες1. Είναι εναντίον (;) των επεμβάσεων στις ε­σωτερικές υποθέσεις του Πιεμόντε, του γάλλου πρέσβυ και του άγγλου υπουργού, οι οποίοι επιθυμούσαν μια διάσκεψη στο Τορίνο για να ρυθμίσουν τα ζητήματα του κράτους και της Εκ­κλησίας. Ο Κάρλο Αλμπέρτο προτιμούσε την ένοπλη επέμβαση της Αυστρίας στις Εξαρχίες παρά την επέμβαση των ιταλικών στρατευμάτων, όπως επεδίωκε ο Πάπας, γιατί φοβόταν μήπως ο πιεμοντέζοι στρατιώτες κολλήσουν την αρρώστια του φιλε­

1. Legazioni: Οι διοικητικές περιφέρειες των πόλεων Μπολώνια, Φε- ράρα, Ραβένα, Φορλί, μέσα στο Παπ·κό Κράτος που είχαν για διοικητή έναν καρδινάλιο (έξαρχο).

234

λευθερισμού ή μήπως γεννηθεί στους Ρομανιόλους η επιθυμία να ενωθούν με το Πιεμόντε.

Στρατιωτικές παραδόσεις τον Πιεμόντε.

Δεν υπήρχαν οτο Πιεμόντε εργοστάσια όπλων. Τα όπλα έ­πρεπε να αγοραστούν από το εξωτερικό. Σαν στρατιωτική «πα­ράδοση» δεν ήταν κακή. Πάνω σ’ αυτό το θέμα καλό θα ήταν να γίνουν έρευνες. Τα όπλα που ο Κάρλο Αλμπέρτο έστειλε στο ελβετικό Sonderbund με αποτέλεσμα να αφοπλιστεί το Πιεμό- ντε, πριν το ’48 πουλήθηκαν και πόσο ή τα δώρισε; Το Πιεμόντε τα έχασε; Πότε λειτούργησε το πρώτο εργοστάσιο όπλων;

Στην ομιλία του Καβούρ οτη Γερουσία οτις 23 Μαίου 1851, αναφέρεται ότι δεν υπάρχουν εργοστάσια και ότι υπάρχει ελπί­δα, μετά την πτώση της τιμής του σιδήρου η οποία θα καθορι­στεί από την φιλελεύθερη πολιτική (σύμβαση με την Αγγλία) να γίνουν εργοστάσια.

Ο Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα.

To Memorandum του Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα ολοκληρώ­νεται με το άρθρο Επίσκεψη τον Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα στον Πάπα Πίο IX στα 1846, με ανέκδοτα στοιχεία (από τα Αρχεία του Βατικανού και από το Αρχείο του Σολάρο) στη «Civiltà Cattolica» της 15 Σεπτεμβρίου 1928. Η γνώση της πολι­τικής προσωπικότητας του Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα είναι α­παραίτητη για την επανασύνθεση του «ιστορικού ζητήματος ’48-49». Χρειάζεται καλή τοποθέτηση του ζητήματος: Ο Σολά­ρο ντέλα Μαργκαρίτα ήταν ένας αντιδραστικός πιεμοντέζος, με ισχυρούς δεσμούς με την δυναστεία. Η κατηγορία του «φιλοαυ- στριακού» είναι καθαρά αυθαίρετη, με την χυδαία σημασία του όρου. Ο Σολάρο επιθυμούσε την ηγεμονία του Πιεμόντε στην Ιταλία και το διώξιμο των Αυστριακών από την Ιταλία, αλλά μόνο με απλά διπλωματικά μέσα χωρίς πόλεμο και κυρίως χω­ρίς λαϊκή επανάσταση. Είναι ευνόητο ότι εναντίον των φιλε­

235

λεύθερων επιζητούσε την συμμαχία με την Αυστρία. Το άρθρο της «Civiltà Cattolica» είναι χρήσιμο επίσης για να κρίνουμε την πολιτική του Πίου IX μέχρι το ’48. Σ’ αυτό το άρθρο υπάρχει και κάποια βιβλιογραφική οδηγία για τον Σολάρο.

(Πρέπει να θυμηθούμε το γεγονός ότι η κυβέρνηση του Πιε- μόντε έδωσε όπλα στους επαναστατημένους καθολικούς του Sonderbund αδειάζοντας τις στρατιωτικές αποθήκες παρά τό γεγονός ότι προετοιμαζόταν το ’48. Ο Σολάρο ήθελε να επε­κτείνει την επιρροή του το Πιεμόντε στην Ελβετία, να μετατο­πιστεί δηλαδή ο άξονας της ιταλικής πολιτικής).

θέματα κουλτούρας. Τζιομπέρτι και γιακωβινισμός.

Η στάση του Τζιομπέρτι απέναντι στον γιακωβινισμό πριν και μετά το ’48. Μετά το ’48, στην Ανανέωση, όχι μόνο δεν υπάρχει νύξη για τον πανικό που η περίοδος του ’93 είχε σπεί­ρει στο πρώτο μισό του αιώνα, αλλά αντίθετα ο Τζιομπέρτι δείχνει καθαρά τη συμπάθεια του για τους γιακωβίνους (δικαι­ολογεί την εξόντωση των γιρονδίνων και την μάχη στα δύο μέ­τωπα των γιακωβίνων: εναντίον του ξένου εισβολέα και ενα­ντίον των εγχώριων αντιδραστικών, παρά το γεγονός ότι ανα- φέρεται, πολύ χλιαρά, στις μεθόδους των γιακωβίνων που θα μπορούσαν να είναι πιο ήπιες, κλπ). Αυτή η στάση του Τζιο- μπέρτι προς τον γαλλικό γιακωβινισμό πρέπει να σημειωθεί σαν ένα πολύ σημαντικό πνευματικό γεγονός: Είναι αποτέλεσμα των ακραιοτήτων της αντίδρασης μετά το ’48 που οδηγούσαν στο να κατανοηθεί καλύτερα και να αιτιολογηθεί η άγρια δύνα­μη του γαλλικού γιακωβινισμού.

Αλλά πέρα απ’ αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι στην Ανανέωση ο Τζιομπέρτι εκδηλώνεται σαν ένας αληθινός γιακωβίνος, του­λάχιστον θεωρητικά και στην συγκεκριμένη ιταλική πραγματι­κότητα. Τα στοιχεία αυτού του γιακωβινισμού μπορούν να συ­νοψιστούν σε μεγάλες χαρακτηριστικές ομάδες ως εξής: 1) Στην επικράτηση της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεμονίας του Πιε- μόντε, που θα έπρεπε, σαν επαρχία, να είναι ότι και το Παρίσι, για την Γαλλία. Αυτό το σημείο είναι πολύ σημαντικό και αξί­

236

ζει να μελετηθεί στις απόψεις του Τζιομπέρτι και πριν το ’48. Ο Τζιομπέρτι αισθανόταν την απουσία από την Ιταλία ενός λαϊ­κού κέντρου εθνικού επαναστατικού κινήματος όπως ήταν το Παρίσι για την Γαλλία και αυτή η ανησυχία δείχνει τον πολιτι­κό ρεαλισμό του Τζιομπέρτι. Πριν το ’48 Πιεμόντε-Ρώμη έπρε­πε να ήταν τα προωθητικά κέντρα, για την πολιτική - ένοπλα σώματα η πρώτη, για την ιόεολογία-θρησκεία η δεύτερη. Μετά το ’48, η Ρώμη δεν έχει την ίδια σπουδαιότητα, αντίθετα,ο Τζιομπέρτι λέει ότι το κίνημα πρέπει να είναι εναντίον του Πα­πισμού. 2) Ο Τζιομπέρτι, αν και κάπως αόριστα, έχει την αντί­ληψη του «εθνικολαϊκού» γιακωβίνου, της πολιτικής ηγεμονίας, της συμμαχίας, δηλαδή, των αστών-διανοουμένων (σκέψη) και του λαού. Αυτό όσον αφορά την οικονομία (και οι ιδέες του Τζιομπέρτι για την οικονομία είναι θολές αλλά ενδιαφέρουσες) και την λογοτεχνία (κουλτούρα), όπου οι ιδέες είναι πιο σαφείς και συγκεκριμένες γιατί σ’ αυτόν τον τομέα υπάρχει λιγότερος κίνδυνος να εκτεθείς. Στην Ανανέωση (μέρος II, κεφάλαιο «πε­ρί των συγγραφέων»), γράφει: «... Η λογοτεχνία δεν μπορεί να είναι εθνική αν δεν είναι λαϊκή, γιατί ναι μεν είναι δημιούργη­μα λίγων, αλλά οικουμενική πρέπει να είναι η χρήση της και η απόλαυση. Εκτός αυτού, επειδή πρέπει να εκφράσει τις ιδέες, το κοινό αίσθημα και να βγάλει στο φως εκείνες τις αισθήσεις που βρίσκονται απόκρυφες και συγκεχυμένες στην καρδιά των πολλών, οι πνευματικοί άνθρωποι δεν πρέπει μόνο να στοχεύ­ουν στο καλό του λαού αλλά να εκφράζουν το πνεύμα του, έτσι ώστε και αυτό να μην είναι μόνο ο σκοπός αλλά κατά κάποιο επίσης τρόπο αρχή της λογοτεχνίας. Και ας το δούμε από το γεγονός ότι η λογοτεχνία δεν φθάνει στο κορύφωμα της τελειό­τητας και της πληρότητας παρά μόνο όταν ενσωματωθεί και ταυτιστεί, όπως λέμε, με το έθνος, κλπ».

Σε κάθε περίπτωση το γεγονός ότι η απουοια ενός «ιταλικού γιακωβινισμού» είναι αισθητή, φαίνεται από τον Τζιομπέρτι. Και τον Τζιομπέρτι πρέπει να τον μελετήσουμε απ’ αυτή τη σκοπιά. Ακόμα: αξίζει να σημειωθεί πως ο Τζιομπέρτι τόσο στο Πριμάτο όσο και στην Ανανέωση εμφανίζεται σαν στρατη­γός του εθνικού κινήματος, σαν κάποιος που τον ενδιαφέρει μόνο η τακτική. Ο ρεαλισμός του τον οδηγεί σε συμβιβασμούς,

237

αλλά πάντα στα πλαίσια του γενικού στρατηγικού σχεδίου. Την αδυναμία του Τζιομπέρτι σαν δημόσιου άντρα πρέπει να την αναζητήσουμε στο γεγονός ότι ήταν πάντα εξόριστος, δεν γνώ­ριζε επομένως αυτούς που έπρεπε να ηγηθεί και δεν είχε πι­στούς φίλους (ένα κόμμα δηλαδή). Όσο πιο πολύ ήταν στρατη­γός τόσο περισσότερο έπρεπε να στηριχθεί πάνω σε δυνάμεις πραγματικές και αυτές δεν τις ήξερε· και δεν μπορούσε να κυ­ριαρχήσει πάνω τους και να ηγηθεί. (Για το ζήτημα της εθνικο- λαϊκής λογοτεχνίας πρέπει να μελετηθεί ο Τζιομπέρτι και ο με- τιοπαθής ρομαντισμός του). Έτσι λοιπόν πρέπει να μελετηθεί ο Τζιομπέρτι για να μπορέσουμε να αναλύσουμε εκείνο που σε άλλες σημειώσεις αναφέρεται σαν το «ιστορικό ζήτημα του ’48-49» και γενικά το Ριζορτζιμέντο, αλλά το πιο σημαντικό ση­μείο, που έχει σχέση με την κουλτούρα, νομίζω ότι είναι ο «για- κωβίνος Τζιομπέρτι», θεωρητικός γιακωβίνος, εννοείται, γιατί στην πραγματικότητα δεν βρήκε τρόπο να εφαρμόσει τις θεω­ρίες του.

Η τελευταία παράγραφος ενός μεγάλου άρθρου της «Civiltà Cattolica» (2 Μαρτίου 1929), Ο πάτερ Σεβέριο Μπετινέλι και ο κληρικός Βιντσέντσο Τζιομπέρτι, μπορεί να έχει ενδιαφέρον σαν αφετηρία. Πάντα κάνοντας πολεμική με τον Τζιομπέρτι,η «Civiltà Cattolica» ακόμα μια φορά λέει ότι θέλει να όιαψεύσει την άποψη ότι οι Ιησουίτες του XII αιώνα υπήρξαν εχθρικοί απέναντι στην Ιταλία και μάλιστα ότι συνωμότησαν με την Αυ­στρία. Σύμφωνα με την «Civiltà Cattolica»: «Αρχίζοντας από τον Πίο IX και μέχρι τον πιο απλό επαρχιώτη, κληρικό, η ιταλι­κή ενότητα δεν είχε κανένα εχθρό, θ α μπορούσε επίσης να α- ποδειχθεί (αναντίρρητα) ότι στο κάλεσμα του Πίου IX, το 1848, για μια ιταλική συμμαχία και για την πολιτική ένωση της Ιτα­λίας, η μόνη που εναντιώθηκε ήταν η κυβέρνηση του Πιεμόντε. Ο ιταλικός κλήρος και γι’ αυτό δεν χωρά καμιά αμφιβολία γιατί αλλιώς είναι σαν να αμφισβητείται το φως της ημέρας, δεν ενα­ντιώθηκε στην ενότητα αλλά την ήθελε με τρόπο διαφορετικό από εκείνον που πραγματοποιήθηκε. Αυτή ήταν η άποψη του Πίου IX, της υψηλής ιεραρχίας των καρδιναλίων και του ίδιου του παλιού συντηρητικού κόμματος του Πιεμόντε, καπιτανάτο

238

του κόντη Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα». Υποστηρίζει ιδιαίτερα τους ιησουίτες από την κατηγορία των αντιενωτικών και φι- λοαυστριακών που υποστήριξε σ’ ένα άρθρο του ο Antonio Br- uers το οποίο δημοσιεύτηκε στην «Stirpe» τον Αύγουστο του1928. Ο Bruers κρίνει δυσμενώς το βιβλίο του καθ. Ου. Α.Πα- ντοβάνι του Πανεπιστημίου Sacro Cuore, Βιντσέντσο Τζιο- μπέρτι και ο Καθολικισμός, Μιλάνο, Εκδ. οικ. «Vita e Pensie­ro», 1927, όπου ακριβώς θέλει να χτυπήσει τον Τζιομπέρτι για τον αντιησουιτισμό του. Η «Civiltà Cattolica» γράφει: «Σε τε­λευταία ανάλυση, διαβεβαιώνουμε ότι οι ιησουίτες, όπως ο Πίος IX, όλος γενικά ο ιταλικός κλήρος και σύσσωμο το λαϊκό συντηρητικό κόμμα που δεν ήταν μικρή υπόθεση, δεν πολέμη­σαν ποτέ την ενότητα αυτή καθαυτή, αλλά την βίαιη ενότητα όπως εφαρμοζόταν, τον τρόπο δηλαδή που ήθελαν να υλοποιή­σουν εκείνη την ενότητα και η οποία ήταν κοινή επιθυμία όλων. Μα γιατί δεν μπορεί κανείς να αγαπήσει την πατρίδα παρά μόνον έτσι όπως το θέλουν οι άλλοι;» Υπενθυμίζει μετά ότι «αυτός που τοποθέτησε τα έργα του Τζιομπέρτι στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων, ήταν ο ίδιος ο βασιλιάς Κάρλο Αλμπέρτο» και παρατηρεί με ιησουίτικο τρόπο «ο βασιλιάς Κάρλο Αλμπέρτο λοιπόν θα καταδίκαζε την πολιτική του Τζιο- μπέρτι, δηλαδή την δική του!» Αλλά πιθανόν την στιγμή που ο Κάρλο Αλμπέρτο ζητούσε την αυστηρότητα της Εκκλησίας ενα­ντίον του Τζιομπέρτι, η πολιτική του ήταν ίδια με εκείνη του Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα. Σε κάθε περίπτωση είναι ωραιότα­το το παράδοξο γεγονός ότι σήμερα οι ιησουίτες μπορούν να περιγελούν αυτούς τους ψευτοσυγγραφείς τύπου Bruers.

Τζιομπέρτι και ο φιλελεύθερος καθολικισμός.

Στον πρόλογο των Αναγνωσμάτων του Ριζορτζιμέντο ο Καρ- ντούτσι γράφει: «Αφού αποδεσμεύτηκε από την Έφηβο Ιταλία στα 1834, επέστρεψε σ' εκείνο που ο Σανταρόζα επιθυμούσε και ονόμαζε λογοτεχνική συνωμοσία, και την έκανε με εκείνη την συγκεκριμένη μαχητική του φιλοσοφία, η οποία προωθούσε την ιταλική παράδοση, μέχρις ότου βγήκε στον αγώνα με το Πριμά­

239

το και διακηρύσσοντας την ένωση των αρχών της μεταρρύθμι­σης, με αρχηγό τον Ποντίφηκα, προσέλκυσε τις ευσεβείς ψυχές, τα ευσεβή πνεύματα, προσέλκυσε τον νεαρό κλήρο, που με την σειρά του έφερνε κοντά τον λαό των πιστών ακόμα και της υ­παίθρου». Σε άλλο σημείο ο Καρντούτσι γράφει: «... ο ιταλός μεταρρυθμιστής κληρικός και μισογιακωβίνος μαζί με τον Πα- ρίνι, αυτόν που προανέφερα μαζί με τον Τσεσορότι.και τον Μπαρμπιέρι στην επανάσταση, που είχε γίνει με τον Ντι Μπρέ- με κήρυκας του ρομαντισμού και εμπνευστής του καρμποναρι- σμού την περίοδο του ’21, συνεργός του Τζιομπέρτι στις συνω­μοσίες και κήρυκας του Πριμάτο της Ιταλίας και της Ανανέω­σης, που μαζί με τον Ροσμίνι έδειξε τα κακώς κείμενα της Εκ­κλησίας, που με τον Αντρεόλι και τον Τατσόλι είχε ανέβει στην αγχόνη...»

Ριζορτζιμέντο και Ανανέωση στον Τζιομπέρτι.

Πρέπει να δούμε την διάκριση που κάνει ο Τζιομπέρτι μετα­ξύ του Ριζορτζιμέντο και της Ανανέωσης, μεταξύ της κατάστα­σης στο εσωτερικό πριν και μετά το ’48 - σχέσεις ανάμεσα στα διάφορα ιταλικά κράτη και τις ιταλικές κοινωνικές τάξεις και της διεθνούς συγκυρίας, της ιταλικής θέσης δηλαδή στο σύνθε­το σύνολο των σχέσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών Κρατών και των πολιτικών δυνάμεων αυτών των Κρατών.

Οι μετριοπαθείς τοσκάνοι.

Να εξεταστεί η συνέντευξη του Μάριο Πουτσιόνι, Οι άνθρω­ποι τον Ριζορτζιμέντο στην Τοσκάνη, που δημοσιεύτηκε στην «Miscelanza storica della Valdelsa» και παρουσιάστηκε συνοψι­σμένη στο «Marzocco» της 15ης Νοεμβρίου 1931. Ο απολογητι­κός χαρακτήρας της δραστηριότητας του Πουτσιόνι υπέρ των τοσκάνων μετριοπαθών είναι ένα ενδιαφέρον σημείο της σύγ­χρονης τοσκάνικης κουλτούρας. Δείχνει πόσο ασταθής είναι α­κόμα η εθνική συνείδηση της τοσκάνικης άρχουσας τάξης και

240

πόσο αμφισβητούμενη είναι η «αξιοπρέπεια και το κύρος» της. Οι τοσκάνοι μετριοπαθείς βρήκαν βοήθεια και συναίνεση μόνο μέσα στην καλλιεργημένη αστική τάξη, τους μικροκτηματίες και το λαό της πόλης. Η αριστοκρατία και η αγροτική τάξη αντι­προσώπευαν μια στάση αποχής και εφησυχασμού. «Αφού ξέ- σπασε(!) η επανάσταση, ήταν θέμα προνοητικότητας η συμμε­τοχή του Ουμπαλντίνο Περούτσι, το βράδυ της 27ης Απριλίου, στην τριανδρία, αφού έτσι καθησύχαζε τους άτολμους του με­γάλου δουκάτου και τους διπλωματικούς κύκλους, οι οποίοι ή­ταν αντίθετοι στο κίνημα, ότι δεν θα επαναλαμβάνονταν με την δική του παρουσία, οι υπερβολές του 1849». Τι «εθνικό» υπάρ­χει σ’ όλα αυτά; Οι μετριοπαθείς ήταν λοιπόν η έκφραση των «φόβων» της αριστοκρατίας του καλού κόσμου που φοβόταν τις υπερβολές και των διπλωματικών κύκλων. Τι «εθνικό» υπάρχει σ’ αυτή την έκφραση; Και για ποιο λόγο τα αγροτικά σίρώματα απουσίαζαν; Δεν ήταν μήπως αυτά τα στρώματα η πλειοψηφία του τοσκάνικου λαού, η «εθνική δύναμη» δηλαδή; Ο φόβος για τις «υπερβολές» δεν ήταν όμως ο φόβος μήπως αυτές ακριβώς οι τάξεις μπουν στο κίνημα για τις προοδευτικές διεκδικήσεις τους, και οι «φοβισμένοι» δεν ήταν οι οπισθοδρομικοί συντη­ρητικοί οπαδοί ενός αντεθνικού status quo που ήταν μάλιστα ακριβώς τον ίδιο του παλιού καθεστώτος; Πρόκειται λοιπόν για μια επανάληψη της παλιάς αρχής: Τι Γαλλία, τι Ισπανία, φτά­νει να τρώμε. Τι Μεγάλο Δουκάτο, τι ενωμένη Ιταλία, φτάνει τα πράγματα να παραμείνουν όπως είναι. Το πολιτικό και το εθνικό ζήτημα δεν ενδιαφέρει, αυτό που μετράει είναι η οικο- νομικο-κοινωνική τάξη που πρέπει να διατηρηθεί εναντίον των προοδευτικών εθνικών δυνάμεων. Το ίδιο συμβαίνει και με τον φόβο των διπλωματικών κύκλων. Πώς μπορεί μια επανάσταση να φοβάται τους διπλωματικούς κύκλους; Αυτός ο φόβος δεν σημαίνει συνείδηση εξάρτησης από το εξωτερικό και ότι πρέπει να εγκαταλειφθούν οι εθνικές ανάγκες χάριν των ξένων απαι­τήσεων; Η απολογητική στάση του Πουτσιόνι ξεκινά από αντι­λήψεις εντελώς ευτελείς και χαμηλού επιπέδου: γιατί να ονομά­ζουμε «εθνικό» αυτό που είναι μόνο δουλοπρεπές και εξαρτη­μένο; «Όσο περισσότερο καθυστερούσαν οι μετριοπαθείς να συλλάβουν την ιδέα που ενέπνευσε τους επαναστάτες και να

αισθανθούν την αναγκαιότητα της ένωσης με το Πιεμόντε, τόσο πιο αποφασιστικοί (;), μετά από μια διαδικασία ανασυγκρότη­σης, υπήρξαν στο να την υποστηρίξουν να την προπαγανδίσουν να την πραγματοποιήσουν, σε πείσμα (!) των διπλωματικών κύ­κλων που ήταν αντίθετοι, εναντίον των παράνομων (!) παρεμ­βάσεων των οπαδών του φυγάδα ανώτατου άρχοντα. Δεν πρέ­πει να ανησυχεί κανείς (!) και οι μετριοπαθείς δέχθηκαν τετελε­σμένα γεγονότα (-ή δεν υπήρξαν αυτοί οι πρόδρομοι;-) στην επανάσταση. Διαπιστώνουμε αντίθετα πόσο χρήσιμη και απα­ραίτητη υπήρξε η υποστήριξή τους, για να δείξουν (!) τουλάχι­στον (!) στο εξωτερικό ότι οι τρομεροί επαναστάτες εκπροσω­πούνταν από ανθρώπους της καλής κοινωνίας, οι οποίοι είχαν τα πάντα να χάσουν και τίποτα να κερδίσουν από μια επανά­σταση που πιθανόν να μην κατάφερνε να είναι σοβαρή και να δώσει υποσχέσεις για ένα καλύτερο μέλλον». Καλύτερο για ποιον; και πώς; Ο Πουτσιόνι γίνεται αστείος, αλλά είναι α­στείο και το γεγονός ότι του έμελλε να πει τέτοια πράγματα και ότι οι προτάσεις του και η σκέψη του επιδοκιμάστηκαν.

Πολίτική και διπλωματία.

Καβούρ. (Βλ. σημείωση στη σελ. 38 για τον Μακιαβέλι και τον Γκουιτσιαρντίνι)*. Ανέκδοτο κείμενο αναδημοσιευμένο α­πό τον Φερντινάντο Μαρτίνι στο βιβλίο Εξομολογήσεις και α­ναμνήσεις 1859-1892 (εκδ. Τρέβες, 1928), σελ. 150-51: σύμφωνα με τον Κρίσπι, ο Καβούρ δεν θα έπρεπε να υπολογίζεται σαν στοιχείο πρώτης τάξης στην ιστορία του Ριζορτζιμέντο, όπως ο Βιττόριο Εμμανουέλε, ο Γκαριμπάλντι, ο Ματσίνι. «Ο Καβούρ; Τι έκανε ο Καβούρ; Τίποτα άλλο από το να αναγάγει σε διπλω­ματία την επανάσταση...» Ο Μαρτίνι σημειώνει: «Δεν τόλμησα να το πω, αλλά σκέφτηκα: Και συγχωρήστε με αν είναι λίγο!» Νομίζω ότι ο Κρίσπι και ο Μαρτίνι ακολουθούν δύο διαφορε­

* Βλέπε στις Σημειώσεις για τον Μακιαβέλι, την σημείωση Οιχονομι- χοσνντεχνιαχή φάση τον Κράτους. (Σημ. της ιταλ. εκδ.).

242

τικούς τρόπους σκέψης. Η πρόθεση του Κρίσπι είναι να ανα­φερθεί στα ενεργά στοιχεία, στους «δημιουργούς του εθνικο- επαναστατικού κινήματος, δηλαδή στους κατά κυριολεξία λεγά­μενους πολιτικούς. Επομένως η διπλωματία είναι γι’ αυτόν δραστηριότητα υποτελής και εξαρτώμενη. Ο διπλωμάτης δεν δημιουργεί καινούριες ιστορικές σχέσεις, αλλά εργάζεται για να επικυρωθούν εκείνες που ο πολιτικός δημιούργησε. Ο Τα- λεϋράνδος δεν μπορεί να συγκριθεί με τον Ναπολέοντα.

Στην πραγματικότητα ο Κρίσπι δεν έχει δίκιο, αλλά όχι για τον λόγο που πιστεύει ο Μαρτίνι. Ο Καβούρ δεν υπήρξε μόνο ένας διπλωμάτης, αντίθετα υπήρξε ουσιαστικά «δημιουργός» πολιτικός, μόνο που ο δικός του τρόπος να «δημιουργεί» δεν ήταν επαναστατικός αλλά συντηρητικός· και σε τελευταία ανά­λυση δεν ήταν το πρόγραμμα του Ματσίνι και του Γκαριμπάλ- ντι που θριάμβευσε αλλά εκείνο του Καβούρ. Ούτε είναι κατα­νοητό πώς ο Κρίσπι τοποθετεί τον Βιττόριο Εμμανουέλε δίπλα στον Ματσίνι και τον Γκαριμπάλντι. Ο Βιττόριο Εμμανουέλε είναι στο πλευρό του Καβούρ και μέσω εκείνου ο Καβούρ επη­ρεάζει τον Γκαριμπάλντι και τον Ματσίνι. Βέβαια ο Κρίσπι δεν θα μπορούσε να αναγνωρίσει την ορθότητα αυτής της ανάλυ­σης επειδή «το συναίσθημα κυριαρχεί της λογικής». Το σεχτα- ριστικό του πάθος είναι ακόμα ζωντανό και διατηρείται μέσα του πάντα ζωντανό, ακόμα και στις ριζοσπαστικές μεταβολές των πολιτικών του θέσεων. Άλλωστε, ούτε ο Μαρτίνι θα παρα­δεχόταν ποτέ (δημόσια τουλάχιστον) ότι ο Καβούρ υπήρξε στην ουσία ένας «πυροσβέστης» ή θα μπορούσε κανείς να πει «ένας προληπτικός θερμιδοριανός»1, την στιγμή που ούτε ο Ματσίνι, ούτε ο Γκαριμπάλντι ούτε ο Κρίσπι έχουν τα χαρα­κτηριστικά των γιακωβίνων του Κομιτάτου Δημόσιας Εξυγεί- ανσης. Όπως σημείωσα αλλού ο Κρίσπι είχε μια γιακωβίνικη ιδιοσυγκρασία, δεν ήταν «πολιτικο-οικονομικός γιακωβίνος», δεν είχε δηλαδή ένα πρόγραμμα που το περιεχόμενο του θα μπορούσε να συγκριθεί με εκείνο των γιακωβίνων, ούτε με την

1. θερμιδόρ: Ο ενδέκατος μήνας του γαλλικού επαναστατικού ημε­ρολογίου (19 Ιουλίου-17 Αυγούστου).

243

βίαιη αδιαλλαξία τους. Υπήρχαν άλλωστε, στην Ιταλία κάποιες από τις αναγκαίες συνθήκες για ένα κίνημα όπως εκείνο των γάλλων γιακωβίνων; Η Γαλλία εδώ και πολλούς αιώνες ήταν ένα ηγεμονικό έθνος. Η διεθνής αυτονομία της ευρύτατη. Για την Ιταλία δεν υπάρχει καμιά αντιστοιχία, καμιά διεθνής αυτο­νομία. Σ’ αυτές τις ειδικές συνθήκες καταλαβαίνει κανείς ότι η διπλωματία ήταν αισθητά ανώτερη από την δημιουργική πολι­τική, ήταν η «μόνη δημιουργική πολιτική». Το πρόβλημα δεν ήταν να δημιουργηθεί ένα έθνος που να έχει τα πρωτεία στην Ευρώπη και μέσα στον κόσμο, ή ένα ενιαίο κράτος που θα απο- σπούσε από την Γαλλία την πολιτική πρωτοβουλία, αλλά να συγκροτηθεί ένα οποιοδήποτε ενιαίο Κράτος. Τα μεγάλα προ­γράμματα του Τζιομπέρτι και του Ματσίνι έπρεπε να υποχωρή­σουν μπροστά στον πολιτικό ρεαλισμό και τον εμπειρισμό του Καβούρ. Αυτή η απουσία «διεθνούς αυτονομίας» είναι ο λόγος που εξηγεί μεγάλο μέρος της ιταλικής ιστορίας και όχι μόνο των αστικών τάξεων. Έτσι εξηγούνται και οι μεγάλες σε αριθμό διπλωματικές ιταλικές νίκες, παρά τη σχετική πολιτικο-στρα- τιωτική αδυναμία. Δεν είναι η ιταλική διπλωματία αυτή καθ’ αυτή που επιτυγχάνει, πρόκειται για την ικανότητα να ξέρεις να αποσπάς ωφέλη από την ισορροπία των διεθνών δυνάμεων. Είναι μια ικανότητα άθλια αλλά και αποτελεσματική. Δεν είμα­στε δυνατοί από μόνοι μας, αλλά κανένα διεθνές σύστημα δεν θα ήταν το πιο ισχυρό χωρίς την Ιταλία.

Σχετικά με τον γιακωβινισμό του Κρίσπι είναι επίσης ενδια­φέρον και το κεφάλαιο Πόλεμος διαδοχής στο ίδιο βιβλίο του Μαρτίνι (σελ 209-24, ειδικά στη σελ. 224). Μετά τον θάνατο του Ντεπρέτις, οι βόρειοι δεν επιθυμούσαν την διαδοχή του σικελού Κρίσπι. Ήδη πρόεδρος του Συμβουλίου ο Κρίσπι ξε- σπά στον Μαρτίνι, διακηρύσσει τον ενωτισμό του κλπ, υποστη­ρίζει ότι δεν υπάρχουν πια τοπικισμοί, κλπ. Αυτό μπορεί να φαίνεται σαν ένα θετικό χάρισμα του Κρίσπι, αλλά νομίζω ότι πιο σωστή είναι η αντίθετη άποψη. Η αδυναμία του Κρίσπι ήταν ακριβώς το γεγονός ότι συνδέθηκε στενά με την ομάδα των βορείων, υποκύπτοντας στον εκβιασμό και ότι συστηματι­κά θυσίαζε το νότο, δηλαδή τους αγρότες, που σημαίνει ότι δεν τόλμησε, όπως τόλμησαν οι γιακωβίνοι, να τοποθετήσει μπρο­

244

στά από τα συντεχνιακά συμφέροντα μιας μικρής ηγετικής ομά­δας, τα ιστορικά συμφέροντα της μελλοντικής τάξης, αφυπνί­ζοντας τις υπολανθάνουσες δυνάμεις της με μια αγροτική με­ταρρύθμιση. Ακόμα και ο Κρίσπι είναι ένας προληπτικός θερ- μιδοριανός, ένας θερμιδοριανός που δεν παίρνει την εξουσία όταν οι υπολανθάνουσες δυνάμεις μπαίνουν σε κίνηση, αλλά παίρνει την εξουσία για να εμποδίσει το ξέσπασμα αυτών των δυνάμεων. Μέσα στη Γαλλική Επανάσταση ήταν ένας «foglia­me» 1 ένας πρώιμος θερμιδοριανός κλπ.

θ α πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά αν κατά την διάρκεια του Ριζορτζιμέντο εμφανίστηκε τουλάχιστον κάποια ένδειξη ενός προγράμματος μέσα στο οποίο η ενότητα της ιταλικής οικομικο- κοινωνικής δομής να αντιμετωπίζεται με αυτόν τον συγκεκριμέ­νο τρόπο. Έχω την εντύπωση ότι τελικά μόνο ο Καβούρ είχε μια τέτοια αντίληψη, να τοποθετεί δηλαδή τις αγροτικές τάξεις του νότου σαν πρωταρχικό παράγοντα στα πλαίσια της εθνικής πολιτικής· αγροτικές τάξεις και όχι χωρικούς βέβαια, αγροτικό μπλοκ δηλαδή, που να κατευθύνεται από μεγάλους ιδιοκτήτες και μεγάλους διανοούμενους. Επομένως θα πρέπει να μελετη­θεί ο ειδικός τόμος της αλληλογραφίας Καβούρ που είναι αφιε­ρωμένος στο «ζήτημα του Νότου». (Άλλη σχετική με το θέμα πηγή για μελέτη: Τζιουζέπε Φεράρι, πριν και μετά το ’60. Μετά το ’60 ομιλίες στο κοινοβούλιο πάνω στα γεγονότα του Νότου).

Ο Καβούρ. Τι να σημαίνει στο βιβλίο του Αλμπέρτο Κάππα για τον Καβούρ η συνεχής εμμονή στην άποψη ότι η πολιτική του Καβούρ αντιπροσωπεύει το «σωστό μέσον»; Για ποιο λόγο «σωστό». Μήπως γιατί πέτυχε; Η «ορθότητα» της πολιτικής του Καβούρ δεν μπορεί να θεωρητικοποιείται a priori, δεν πρόκει­

1. Fogliame: Στη διάρκεια της γαλλικής Επανάστασης ονομαζόταν έ­τσι ο καθένας που συμμετείχε στη μετριοπαθή πολιτική ομάδα, που αποσπάστηκε από την ομάδα των γιακωβίνων και που συνεδρίαζε στο Παρίσι μέσα στο μοναστήρι της θρησκευτικής αίρεσης των Fogliami που ονομάστηκε έτσι από τον ιδρυτή του τον Jean de la Barrière (1544-1600), κληρικός της Feuilant κοντά στην Τουλούζ.

245

ται για μια λογική απόλυτη «ορθότητα» κλπ. Στην πραγματικό­τητα δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα διαμεσολαβητικό ρόλο του Καβούρ πράγμα που θα μείωνε την φυσιογνωμία και την αξία του. Ο Καβούρ ακολούθησε μια δική του γραμμή, που θριάμβευσε όχι γιατί εξισορροπούσε άκρα αντίθετα, αλλά γιατί εκπροσωπούσε την μόνη σωστή, για την εποχή, πολιτική, ακρι­βώς εξαιτίας της έλλειψης άξιων και έξυπνων (πολιτικά) αντι­πάλων. Στο βιβλίο του Κάππα το «σωστό μέσον» μοιάζει πολύ με την «σωστή τιμή» την «τέλεια κυβέρνηση», κλπ. Τελικά δια­φεύγει από τον Κάππα η πραγματική πολιτική του Καβούρ, η ανεξάρτητη, η πρωτότυπη πολιτική, κλπ, οποιαδήποτε και αν είναι η κριτική που μπορεί να ασκήσει κανείς για τα αποτελέ­σματα που είχε για την εποχή που ακολούθησε, ακόμα και αν, δηλαδή, πρέπει να πούμε ότι αυτή η πολιτική υπήρξε πολύ λι- γότερο «εθνική» απ’ όσο ο Κάππα κατά τα επίσημα πρότυπα, θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε, ακόμη και αν αυτή η πολιτι­κή υπήρξε ένας νικηφόρος αγώνας εναντίον των λαϊκών δυνά­μεων (δίχως «σωστό μέσον») γεγονός που συνέβαλε στη δη­μιουργία ενός στενού και σεχταριστικού κράτους, χωρίς δυνα­τότητα διεθνούς δράσης, απειλούμενο πάντα από την εξέγερση βασικών ανατρεπτικών δυνάμεων τις οποίες ακριβώς ο Καβούρ δεν θέλησε να «εθνικοποιήσει». Το γεγονός ότι ο Καβούρ πήρε, σαν μέθοδο πολιτικής προπαγάνδας, μια θέση «σωστού μέσου» δεν έχει παρά δευτερεύουσα σημασία. Στην πραγματικότητα, οι ιστορικές δυνάμεις συγκρούονται μεταξύ τους εξαιτίας του «ακραίου» προγράμματός τους. Το ότι, ανάμεσα σ’ αυτές τις δυνάμεις, μία αναλαμβάνει τον ρόλο της «σύνθεσης» που ξε­περνά τα αντίθετα άκρα, είναι μια διαλεκτική αναγκαιότητα και όχι μια αβασάνιστη μέθοδος. Και το να ξέρεις να βρίσκεις κάθε φορά το σημείο προοδευτικής ισορροπίας (στην κατεύ­θυνση του προγράμματός σου) είναι τέχνη πολιτικού, όχι σω­στού μέσου, αλλά ακριβώς του πολιτικού που έχει μια πολύ συγκεκριμένη κατεύθυνση μεγάλης προοπτικής για το μέλλον. Ο Κάππα μπορεί να φέρεται σαν δείγμα στην έκθεση της ιταλι­κής μορφής τζιομπερτιανού «προυντονισμού» της αντιδιαλεκτι- κής, του εμπειρικού οπορτουνισμού και του κοντοφθαλμισμού.

246

Ο ρεαλισμός του Καβούρ. Η σχετικά έντονη βαρύτητα που οι διεθνείς παράγοντες είχαν στην εξέλιξη του Ριζορτζιμέντο φαί­νεται από τον ιδιαίτερο ρεαλισμό του Καβούρ, που συνίσταται στην αξιολόγηση, σε βαθμό που το Κόμμα της Δράσης θεωρού­σε τερατώδη, της διπλωματικής δραστηριότητας. 'Οταν ο Κρί- σπι, νομίζοντας ότι μειώνει την αξία του Καβούρ, έλεγε στον Φερντινάντο Μαρτίνι, ότι ο Καβούρ δεν έκανε τίποτα άλλο α­πό το να «αναγάγει στη σφαίρα της διπλωματίας» την επανά­σταση, στην πραγματικότητα, χωρίς να το θέλει, αναγνώριζε πόσο απαραίτητος ήταν ο Καβούρ. Αλλά, για τον Κρίσπι, το να παραδεχθεί ότι η οργάνωση των διεθνών σχέσεων ήταν πιο σημαντικό και ουσιαστικό από την οργάνωση των εσωτερικών σχέσεων, ήταν αδύνατον, θ α σήμαινε ότι παραδεχόταν πως οι εσωτερικές εθνικές δυνάμεις ήταν πολύ αδύναμες σε σχέση με τα προβλήματα που περίμεναν την λύση τους και, ειδικότερα, ότι είχαν αποδειχθεί ανεπαρκείς στην αποστολή τους, πολιτικά απροετοίμαστες και άβουλες (άβουλες στο επίπεδο της συγκε­κριμένης πολιτικής βούλησης και όχι του τυπικού γιακωβινι- σμού). Επομένως ο «ρεαλισμός του Καβούρ» είναι ένα ζήτημα που πρέπει ακόμα να ερευνηθεί, χωρίς προκαταλήψεις και χω- ρίς ρητορική.

Τα γεγονότα τον Φεβροναρίον 1853 στο Μιλάνο και οι μετριοπαθείς.

Σε άρθρο για τον Φραντσέσκο Μπριόσχι («Marzocco» της 6ης Απριλίου 1930, κεφάλαιο του βιβλίου Αναμνήσεις από το Ο­χτακόσια), ο Λούκα Μπελτράμι θυμίζει με ποιο τρόπο ο Μπριόσκι κατηγορήθηκε ότι υπέγραψε ψήφισμα συμπαράστα­σης για τον Φραντσέσκο Τζιουζέπε τον Φεβρουάριο 1853 (μετά την απόπειρα ενός βιεννέζου υποδηματοποιού). Ο Μπελτράμι υποστηρίζει ότι ο Μπριόσκι δεν υπέγραψε (αν υπάρχει ένας Μπριόσκι ανάμεσα στους υπογράφοντες, δεν πρόκειται για τον διάσημο μαθηματικό, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Πάβια και μελλοντικό οργανωτή του Πολυτεχνείου του Μιλάνου). Ο Μπελτράμι σημειώνει: «Και δεν θα άξιζε ούτε να χαρακτηρι­

247

στεί σαν πράξη κολακείας αυτή των κυβερνητικών υπαλλήλων “που κλήθηκαν” να υπογράψουν την διαμαρτυρία εναντίον της παράλογης και ασυνείδητης ενέργειας ενός βιεννέζου υποδημα­τοποιού», ξεχνώντας: 1) ότι το ψήφισμα υπογράφηκε μετά την καταστολή στο Μιλάνο και την παραμονή του Μπελφιόρε, 2) ότι οι μιλανέζοι ευγενείς που υπέγραψαν δεν ήταν «υπάλληλοι» 3) ότι αν ο Μπριόσκι σαν υπάλληλος, δεν υπέγραψε, χωρίς να διωχθεί γι’ αυτό, σημαίνει ότι όχι μόνον οι ευγενείς αλλά και οι υπάλληλοι μπορούσαν να μην υπογράψουν. Επομένως στο σχό­λιό του διαφαίνεται η ηθική καταδίκη όλων όσων υπέγραψαν.

Μάσιμο Ντ’ Αντζέλιο.

Αυτά τα χρόνια έχουμε πολλά δημοσιεύματα απολογητικού χαρακτήρα για τον Μάσιμο Ντ’ Αντζέλιο, ειδικά από τον γνω­στό Μάρκους ντε Ρούμπρις (ας δούμε πόσους τίτλους ο ντε Ρούμπρις επινόησε για τον Ντ’ Αντζέλιο: ιππότης του έθνους, κήρυκας της επαγρύπνησης, κλπ). Να συγκεντρωθεί υλικό για ένα κεφάλαιο σχετικά με τις «σφετερισμένες δόξες».

Στα 1860, ο Ντ’ Αντζέλιο, κυβερνήτης του Μιλάνου, εμπόδι­σε την αποστολή όπλων και πυρομαχικών στο Γκαριμπάλντι για την επιχείρηση εναντίον της Μαρσάλα, «γιατί δεν του (ραινόταν τόσο τίμιο (!) να βοηθήσει μια εξέγερση εναντίον του βασιλείου της Νάπολης, με το οποίο είχε διπλωματικές σχέσεις», όπως γράφει ο γερουσιαστής Ματσιότι. («Nuova Antologia», 1η Μαρτίου 1928, Η εκστρατεία τον Γχαριμπάλντι τον «Utile». Βλ. Λούτσιο Ένα εκατομμύριο όπλα και η εκστρατεία των χιλίων στην «Lettura» του Απριλίου 1910 και ότι έχει γραφτεί γενικά για τον Γκαριμπάλντι: πώς κρίνει ο Γκαριμπάλντι τον Ντ’ Α­ντζέλιο; Βλ. τα Απομνημονεύματα). Επειδή ο Ντ’ Αντζέλιο, σε άλλες περιπτώσεις δεν ήταν τόσο προσκολλημένος στην «τιμιό­τητα», η στάση του πρέπει να ερμηνευτεί με αφετηρία την τυ­φλή και σεχταριστική απέχθεια για το Κόμμα της Δράσης και τον Γκαριμπάλντι. Η στάση του Ντ’ Αντζέλιο εξηγεί την δειλή και ταλαντευόμενη πολιτική του Καβούρ κατά την περίοδο του ’60. Ο Ντ’ Αντζέλιο ήταν ένας λιγότερο έξυπνος και λιγότερο

248

άνθρωπος του Κράτους Καβούρ, αλλά πολιτικά μοιάζουν. Γι’ αυτούς το θέμα δεν ήταν τόσο η ενοποίηση της Ιταλίας, όσο να εμποδίσουν την παρέμβαση των δημοκρατικών.

Το 1849 στη Φλωρεντία.

Στην «Rassegna Nazionale» (αναδημοσιευμένο από το «Ma­rzocco» της 21 Φεβρουάριου 1932), ο Άλντο Ρομάνο δημοσίευε ένα γράμμα του Ρουτζέρο Μπόνκι και ένα του Τσιρίλο Μο- ντσάνι που γράφτηκαν για τον Σίλβιο Σπαβέντα στα 1849 από την Φλωρεντία, κατά την διάρκεια της δικτατορίας των Γκουε- ράτσι-Μοντανέλι, γράμματα που είναι σημαντικά για να κρίνει κανείς ποια ήταν η στάση των μετριοπαθών μπροστά στη δημο­κρατική φάση του επαναστατικού κινήματος του ’48-49. Εντυ­πωσιάζει το γεγονός πως αυτοί οι δύο μετριοπαθείς εμφανίζο­νται ξένοι προς τα γεγονότα, περίεργοι μόνο αλλά και κακόπι­στοι θεατές και όχι ενδιαφερόμενοι πρωταγωνιστές. Να ένα α- πόσπασμα του Μπόνκι, που γράφτηκε δεκαπέντε μέρες μετά την φυγή του μεγάλου δούκα και σε ύφος μπρεσιανικό: «η ρε- πουμπλικάνικη ομάδα έχει σκοπό να στηλώσει παντού εκεί ε­κείνο το δέντρο που με τόσο λίγο ανταγωνισμό στηλώθηκε στη Φλωρεντία, ως και το βράδυ που μαθεύτηκε η εξαγγελία του de Laugier και μέσα από το έργο μερικών λιβορνέζων που έφθα- σαν γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο. Αυτή η ανόρθωση συναντά λίγη ή και καμία αντίσταση στις κύριες πόλεις ή και στις πιο πυκνοκατοικημένες. θ α έχει μεγάλη στις πιο μικρές πόλεις και πολύ περισσότερο στην ύπαιθρο. Χθες το βράδυ θέλησαν να το κάνουν έξω από την Porta Romana. Ακολούθησαν ζητωκραυ­γές, έπειτα σύγκρουση εκείνων που ήθελαν και εκείνων που δεν ήθελαν, μετά μαχαιριές και πυροβολισμοί και τέλος μεγάλος χαλασμός. Οι αγρότες των γύρω περιοχών, πιστεύοντας ότι ή­ταν γιορτή για την επάνοδο του μεγάλου δούκα, είτε γιατί εί­χαν παρακινηθεί και προετοιμαστεί για να αντιδράσουν, είτε για άλλους λόγους, άρχισαν και αυτοί να ζητωκραυγάζουν υ­πέρ του Λεοπόλδου II, να πυροβολούν, να ξεδιπλώνουν ση­μαίες να κουνούν μαντήλια να ρίχνουν πυροτεχνήματα και άλ­

249

λα παρόμοια». Ακόμα πιο ενδεικτικό είναι το κείμενο του Μο- ντσάνι το οποίο δίνει ένα δείγμα αυτού που θα έπρεπε να είναι η καταστροφική προπαγάνδα των μετριοπαθών: «Η τύφλωση και το χειρότερο, η καχυποψία, η πονηριά, ο δόλος, νομίζω ότι κορυφώθηκαν. Μιλάμε πολύ για την πατρίδα, την ελευθερία, αλλά πολύ λίγοι έχουν στην καρδιά την πατρίδα και θα έκαναν όλες τις θυσίες, ακόμα και τις ζωές τους να δώσουν, για να την σώσουν. Αυτά τα ιερά ονόματα δυστυχώς βεβηλώθηκαν και οι περισσότεροι τα χρησιμοποιούν σαν άγια τράπεζα (!) για να αποκτήσουν ή εξουσία ή πλούτο. Ίσως κάνω λάθος αλλά να περιμένει κανείς σωτηρία από αυτούς μου φαίνεται το ίδιο να περιμένει σωτηρία από έναν τούρκο. Δεν είμαι συνηθισμένος να έχω ψευδαισθήσεις, ούτε να τρέχω πίσω από φαντάσματα, γιατί οι ιταλοί αφέθηκαν να παγιδευτούν στην θηλειά της πλά­νης, στις ουτοπίες κάποιων απόστολων οι οποίοι είναι πλέον πολύ επιζήμιοι για την δύστυχη πατρίδα μας».

Τα δύο γράμματα κατασχέθηκαν όταν συνέλαβαν τον Σπαβέ- ντα. Οι Βουρβώνοι ήταν πολύ στενόμυαλοι για να τα χρησιμο­ποιήσουν ενάντια στους φιλελεύθερους δημοσιεύοντάς τα με σχόλια των καλαμαράδων τους (τους μισούσαν πάρα πολύ για να τους χρησιμοποιούν) και περιορίστηκαν να τα περάσουν στα πρακτικά της δίκης του Σπαβέντα. (Όλη η εξυπνάδα του Μπούκι συγκεντρώνεται στο να επαναλαμβάνει εκείνο το ναπο- λιτάνικο «στηλώνω» και «ανόρθωση»).

/ Κράτος και Εκκλησία],

Πολεμική ανάμεσα στον Μπ. Σπαβέντα και στον Πάτερ Τα- παρέλι ^«Civiltà Cattolica» πάνω στις σχέσεις ανάμεσα στο Κράτος και την Εκκλησία. Αξίζει να παραβληθεί η συλλογή των κειμένων του Σπαβέντα που έγινε από τον Τζ. Τζεντίλε: Η πολιτική των Ιησουιτών στον XVI και XIX αιώνα, εκδ. Αλμπρί- γκι και Σεγκάτι, 1911. Είναι αξιοσημείωτη επίσης η εισαγωγή του Τζεντίλε η οποία πρέπει να σχετισθεί με την στάση του ίδιου του Τζεντίλε όσο αφορά το Κονκορδάτο.

Όσο αφορά στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας πρέπει να

250

δούμε την στάση της ομάδας του περιοδ. «Saggiatore» (ένα σχε­τικό άρθρο μέσα στον Φεβρουάριο του 1933 για το οποίο γίνε­ται λόγος στο περιοδ. «Critica Fascista» της 1ης Μαίου). Η φόρμουλα για την θρησκεία σαν «ιδιωτική υπόθεση» είναι φι­λελεύθερης καταγωγής και όχι της φιλοσοφίας της praxis, όπως πιστεύει ο συνεργάτης της «Critica». Προφανώς είναι μια άμε­ση πολιτική φόρμουλα που μπορεί να την προσεγγίσει κανείς σαν φόρμουλα συμβιβασμού, στο βαθμό που δεν θέλει να προ- καλέσει ένα θρησκευτικό πόλεμο, ούτε να καταφύγει σε σύ­γκρουση κλπ. Από την πολεμική του Σπαβέντα διαφαίνεται ότι ούτε και για τους φιλελεύθερους η θρησκεία είναι μια ιδιωτική υπόθεση με απόλυτη έννοια, αλλά φιλελευθερισμός σήμαινε πάντα περισσότερο μέθοδος διακυβέρνησης και λιγότερο μια αντίληψη του κόσμου και έτσι γεννήθηκε η φόρμουλα σαν «διαρκής» φόρμουλα.

[Το κίνημα τον VieusseuxJ.

Ένα κέντρο προπαγάνδας της διανόησης για την οργάνωση και την «σύσφίξη» της ηγετικής ομάδας διανοουμένων της ιτα­λικής αστικής τάξης του Ριζορτζιμέντο, είναι εκείνο που δη- μιουργήθηκε από τον Vieusseux στην Φλωρεντία με φιλολογικό Συμβούλιο και περιοδικές εκδόσεις στην «Ανθολογία» το «Ιτα­λικό Ιστορικό Αρχείο», την «Αγροτική εφημερίδα» τον «Οδηγό του Παιδαγωγού». Λείπει μια έκδοση τεχνιχο-βιομηχανικού πε­ριεχομένου σαν το «Politecnico» του Κάρλο Κατάνεο, (που θα εκδοθεί, καθόλου τυχαία, στο Μιλάνο). Οι πρωτοβουλίες του Vieusseux δείχνουν ποια ήταν τα πιο σοβαρά προβλήματα που απασχολούσαν τα πιο προοδευτικά στοιχεία της εποχής, το σχολείο και η δημόσια εκπαίδευση, η αγροτική βιομηχανία, η φιλολογική και ιστορική κουλτούρα. Είναι αλήθεια ότι η «Αν­θολογία» συνέθετε όλες αυτές τις δραστηριότητες αλλά πρέπει να δούμε αν εκεί είχε μεγάλη βαρύτητα (ή ποια) η βιομηχανική τεχνολογία. Λείπει επίσης και μια ειδικευμένη δραστηριότητα που αφορά την «πολιτική οικονομία». (Πρέπει να δούμε εάν εκείνο τον καιρό υπήρχαν για την πολιτική οικονομία και την

251

τεχνολογία ειδικευμένα περιοδικά σε άλλες χώρες, ιδιαίτερα στην Αγγλία και την Γαλλία, αν αυτές οι επιστήμες πραγματεύ­ονταν ή διαδίδονταν μόνο με τα βιβλία. Δοκίμια πολιτικής οι­κονομίας και τεχνολογίας θα εμφανιστούν ίσως αργότερα και σ’ αυτές τις χώρες). Βλ. για το κίνημα του Vieusseux: Φραντσέσκο Μπολντεσερόνι, Η πολιτιστική ανανέωση στην Τοσκάνη, Φλω­ρεντία, Olschki, 1931.

Τζιουζέπε Φεράρι.

Ίσως ο ιστορικός γιακωβινισμός (ενότητα πόλης-υπαίθρου) αναλύθηκε και έγινε κάτι το αφηρημένο στον Τζιουζέπε Φερά­ρι. Ο «αγροτικός νόμος» από συγκεκριμένο και επίκαιρο προ­γραμματικό σημείο, καθαρά οριοθετημένο στο χώρο και στο χρόνο, έγινε αόριστη ιδεολογία, ένας φιλοσοφικός κανόνας της ιστορίας. Πρέπει να σημειώσουμε ότι για τους γάλλους γιακω- βίνους η αγροτική πολιτική δεν ήταν άλλο τίποτα από μια άμε­ση πολιτική έμπνευση (όπλο αγώνα εναντίον της αγροτικής α­ριστοκρατίας και εναντίον της τάσης για ομοσπονδία των Γι- ρονδίνων) και ότι ανατάχθηκαν σε κάθε ουτοπική «υπερβολή» των αόριστα αποκαλούμενων «αγροτιστών». Η τοποθέτηση του Τζιουζέπε Φεράρι για την «αγροτική μεταρρύθμιση» εξηγεί το γεγονός της σχετικής δημοτικότητας που είχε και εξακολουθεί να έχει ο Φεράρι μεταξύ των αναρχικών: πολλά σημεία επαφής ανάμεσα στον Φεράρι και τον Μπακούνιν και γενικά τους ρώ- σους ναροντνίκους. Οι ακτήμονες είχαν μυθοποιήσει την θεω­ρία της «καθολικής καταστροφής». Στον Φεράρι ωστόσο σε α­ντίθεση με τον Μπακούνιν, είναι ακόμα ζωντανή η συνείδηση ότι πρόκειται για μια φιλελεύθερη μεταρρύθμιση, θ α έπρεπε να παραβάλουμε τις ιδέες του Φεράρι για την αγροτική μεταρ­ρύθμιση σαν μπόλιασμα των μαζών της αγροτιάς στην εθνική επανάσταση, με τις ιδέες του Κάρλο Πισακάνε. Ο Πισακάνε πλησιάζει περισσότερο τον Μακιαβέλι. Άποψη αρκετά περιο­ρισμένη και συγκεκριμένα πολιτική. (Ο Φεράρι είναι εναντίον της κληρονομιάς στην ιδιοκτησία γης, εναντίον των κατάλοι­πων του φεουδαρχισμού, αλλά όχι εναντίον της κληρονομιάς

252

στο καπιταλιστικό σύστημα: να παραβληθούν και με τις ιδέες του Εουτζένιο Ρινιάνο).

Ύπαιθρος και πόλη.

Φαίνεται ότι απ’ αυτή την άποψη είναι ενδιαφέρον το δοκί­μιο του Κάρλο Κατάνεο, Η πόλη σαν αρχή των ιδεών της ιταλι­κής ιστορίας, που δημοσιεύτηκε από τον Μπ. Α.Μπελόνι από τον εκδ. οικ. Βαλέκι (1930 ή ’31). Το δοκίμιο εμφανίστηκε σε συνέχειες στο «Crepuscolo» στα 1858 και δεν εντάχθηκε ποτέ στα έργα του Κατάνεο που επιμελήθηκε ο Μπερτάνι, ο Γκα- μπριέλε Ρόζα και ο Μάριο. Σύμφωνα με την γνώμη του Μπελό- νι,η άποψη του Κατάνεο για την αναγκαιότητα ένωσης πόλης και υπαίθρου για το ιταλικό Ριζορτζιμέντο είχε ήδη αναλυθεί από τον Ρομανιόζι. Ο Κατάνεο μπορεί να την είχε δανειστεί και από την γαλλική δημοκρατική λογοτεχνία της εποχής που ακολουθούσε την γιακωβίνικη παράδοση (Βλ. για παράδειγμα Τα Μυστήρια του Λαού του Συ που είχαν διαδοθεί πολύ και στην Ιταλία). Εν πάση περιπτώσει το σημαντικό γεγονός δεν είναι ότι έκφρασε εκείνη την άποψη, αλλά ότι της έδοσε μια ιταλική πολιτική έκφραση άμεση, αυτό ακριβώς που παρέλει- ψαν και μάλιστα συστηματικά απέφευγαν τα δημοκρατικά κόμ­ματα του Ριζορτζιμέντο.

Το κόμμα της Δράσης.

Για την ιστορία του κόμματος της Δράσης και γενικά του ιταλικού «μεταμορφισμού» είναι πολύ ενδιαφέρον ένα γράμμα του Φραντσέσκο ντε Σάνκτις στον Τζιουζέπε Τσιβινίνι που δη­μοσιεύτηκε στο «Ιστορικό Δελτίο της Πιστόια» από τον Φιλίπο Τσιβινίνι, και περιληπτικά στο «Marzocco» στις 4 Οκτωβρίου 1931. Το γράμμα είναι χωρίς ημερομηνία, αλλά φαίνεται ότι γράφτηκε μεταξύ του δεύτερου εξάμηνου του 1866 και αρχές του 1868. Ο Ντε Σάνκτις γράφει μεταξύ άλλων: «Ο μεταμορφι­σμός των κομμάτων, η συγκρότηση ενός νέου προοδευτικού

253

κόμματος, αντιπάλου ενός συντηρητικού κόμματος είναι μια παλιά μου ιδέα για την οποία αγωνίζομαι εδώ και τρία χρόνια και η οποία είναι η σημαία της εφημερίδας μου».

«Για μένα μετριοπαθές Κόμμα και Κόμμα της Δράσης είχαν πάψει να υπάρχουν από την καταστροφή του Ασπρομόντε. Η παλιά Αριστερά πέθανε την ημέρα που ο Μορντίνι και ο Κρί- σπι δεν θέλησαν να παραιτηθούν, όπως πολλοί από τους συ­ντρόφους τους για τα γεγονότα της Σικελίας. Από εκείνη την εποχή η Αριστερά έμπαινε σε ένα δρόμο αλλαγής και έγινε μια προοδευτική συνταγματική αντιπολίτευση. Το πρόγραμμα του Μορντίνι και του Κρίσπι την περίοδο των εκλογών επιβεβαίω­σαν αυτή την κατεύθυνση. Και αυτό το κόμμα βγήκε πολύ ενι- σχυμένο από τις κάλπες με αποτέλεσμα να το προσεγγίσουν πολλά καινούρια πρόσωπα που μπήκαν στη Βουλή για να συ- μπράξουν μαζί του. Στα προγράμματα εκείνης της εποχής, δεν υπάρχει ίχνος ναπολεόντειου μίσους, κινητοποιήσεις στους δρόμους, εξεγέρσεις, χωρίς και ενάντια στην κυβέρνηση, ρε- πουμπλικάνικες φιλοδοξίες» κλπ. Η ημερομηνία νομίζω ότι εί­ναι λαθεμένη, γιατί ο Ντε Σάνκτις γράφει ότι κάθεται μαζί με την Αριστερά, «την νέα Αριστερά» και νομίζω ότι η προσχώρη­ση του Ντε Σάνκτις στην Αριστερά έγινε αργότερα.

Ο μεταμορφισμός.

Ο μεταμορφισμός σαν μια από τις ιστορικές μορφές αυτού που ήδη γράφτηκε για την «επανάσταση-παλινόρθωση» ή «πα­θητική επανάσταση», σχετικά με το προτσές δημιουργίας του σύγχρονου Κράτους στην Ιταλία. Ο μεταμορφισμός σαν «πραγ­ματικό ιστορικό ντοκουμέντο» της πραγματικής φυσιογνωμίας των κομμάτων που παρουσιάζονταν σαν εξτρεμιστικά την πε­ρίοδο της στρατιωτικής δράσης (Κόμμα της Δράσης). Δύο πε­ρίοδοι του μεταμορφισμού: 1) Από το ’60 στο ’900 «μοριακός» μεταμορφισμός, δηλαδή οι ξεχωριστές πολιτικές προσωπικότη­τες που μετά από διεργασίες των δημοκρατικών κομμάτων της αντιπολίτευσης εντάσσονται μεμονωμένα στην συντηρητική- μετριοπαθή «πολιτική τάξη» (που χαρακτηριστικό σημείο ήταν

254

η αντίθεσή της σε κάθε παρέμβαση των λαϊκών μαζών στην ζωή του Κράτους, σε κάθε οργανική μορφή που αντικαθιστά την σκληρή δικτατορική «κυριαρχία» με μια «ηγεμονία» 2) από το ’900 και μετά μεταμορφισμός ολόκληρων εξτρεμιστικών ομάδων που περνούν στον μετριοπαθή χώρο (το πρώτο γεγονός είναι η δημιουργία του εθνικιστικού κόμματος, από πρώην συνδικαλι­στικές και αναρχικές ομάδες, που κορυφώνεται στον λυβικό πό­λεμο τον πρώτο καιρό και στον παρεμβατισμό αργότερα). Ανά­μεσα στις δύο περιόδους πρέπει να τοποθετηθεί μια ενδιάμεση περίοδος - 1890-’900 -κατά την οποία μία μάζα διανοουμένων περνά στα κόμματα της αριστεράς, τα λεγάμενα σοσιαλιστικά, αλλά στην πραγματικότητα καθαρά δημοκρατικά. Ο Γουλιέλμο Φερέρο στη μπροσούρα Αντίδραση (Τορίνο, Roux edit, 1895) παρουσιάζει την κίνηση των ιταλών διανοουμένων της δεκαε­τίας του ενενήντα ως εξής (το απόσπασμα το μεταφέρω από το βιβλίο του Τζ. Μόσκα Στοιχεία πολιτικής επιστήμης, 2η εκδ, 1923): «Υπάρχει πάντα κάποιος αριθμός ατόμων που έχουν την ανάγκη να αφοσιωθούν σε κάτι που δεν είναι άμεσο, δεν είναι προσωπικό αλλά μακρινό, στους οποίους ο κύκλος της απασχό­λησής τους, της επιστήμης, της τέχνης, δεν αρκεί για να εξαντ­λήσει την όλη ενεργητικότητα του πνεύματος. Τι τους απέμενε στην Ιταλία, εάν όχι η σοσιαλιστική ιδέα; Ερχόταν από μακριά, γεγονός που γοήτευε πάντα, ήταν αρκετά σύνθετη και αρκετά θολή, τουλάχιστον σε μερικά σημεία της για να ικανοποιήσει τις τόσο διαφορετικές ηθικές ανάγκες των πολλών προσήλυτων. Από την μία μεριά έφερνε ένα πνεύμα γεμάτο αδελφότητα και διεθνισμό, που ανταποκρίνεται σε μια σύγχρονη πραγματική ανάγκη, από την άλλη χαρακτηριζόταν από μια επιστημονική μέθοδο η οποία καθησύχαζε τα πνεύματα που είχαν διαπαιδα- γωγηθεί στις πειραματικές σχολές. Με αυτό το δεδομένο, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός νέων εντάχθηκε σ’ ένα κόμμα όπου τουλάχιστον, και αν ακόμα κινδύνευες να συναντήσεις κάποιον κακομοίρη που βγήκε από την φυλακή ή κανέναν φουκαρά repris de justice, δεν υπήρχε περίπτωση να συναντήσεις κανένα σαλταδόρο, κανέναν κερδοσκόπο της πολι­τικής, κανένα πατριδοκάπηλο, κανένα μέλος εκείνης της συμμο­ρίας των ασυνείδητων και ξεδιάντροπων τυχοδιωκτών, οι οποί­

255

οι. αφού έφτιαξαν την Ιταλία, την καταβρόχθισαν. Και η πιο επιφανειακή παρατήρηση δείχνει αμέσως ότι στην Ιταλία δεν υπάρχουν σχεδόν πουθενά οι οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες για την δημιουργία ενός αληθινού και μεγάλου σοσιαλιστικού κόμματος. Πέρα απ’ αυτό, ένα σοσιαλιστικό κόμμα λογικά θα έπρεπε να βρει τη βάση της στρατολογίας του στις τάξεις των εργαζομένων και όχι στην αστική τάξη, όπως συνέβη στην Ιτα­λία. Τώρα εάν ένα σοσιαλιστικό κόμμα αναπτύσσεται στην Ιτα­λία σε μη ευνοϊκές συνθήκες και κατά ένα τρόπο τόσο ανορθό­δοξο, συμβαίνει γιατί ανταποκρινόταν αν μη τι άλλο σε μια ηθική ανάγκη ενός τμήματος της νεολαίας, που ήταν αηδιασμέ­νο από την τόση διαφθορά, χυδαιότητα και αθλιότητα, που θα πήγαινε και με τον διάβολο ακόμα προκειμένου να ξεφύγει από τα παλιά κόμματα που ήταν σαπισμένα μέχρι το κόκαλο».

Ένα αξιοερεύνητο σημείο είναι ο ρόλος που έπαιξε η Γερου­σία σαν πρόσφορο έδαφος για τον «μοριακό» μεταμορφισμό. Ο Φεράρι, παρά τον ομοσπονδιακό ρεπουμπλικανισμό του, κλπ, μπαίνει στη Γερουσία και με τον ίδιο τρόπο πολλοί άλλοι μέχρι το 1914. Ας θυμηθούμε τις κωμικές δηλώσεις του γερουσιαστή Πουλέ, που μπήκε στη Γερουσία μαζί με τον Τζερόλαμο Γκάτι και άλλους λεπτολόγους.

[Η αγγλική κυβέρνηση και η σύλληψη των αδερφών Μπαντιέρα.]

Η.Nelson Gay, Ματσίνι και Αντόνιο Γχαλένγκα, απόστολοι της ιταλικής ανεξαυι ησίας στην Αγγλία (με εννέα ανέκδοτα γράμματα τον Ματσίνι>, «Nuova Antologia», 16 Ιουλίου 1928. Πραγματεύεται ειδικά την παραβίαση του απόρρητου των επι­στολών που διέπραξε η αγγλική κυβέρνηση σε βάρος του Μα­τσίνι το 1844 πριν την αποστολή των αδελφών Μπαντιέρα και των υπηρεσιών που πρόσφερε η Αγγλία στους Βουρβώνους, παραδίδοντάς τους πληροφορίες για την συνωμοσία. Οι αδελ­φοί Μπαντιέρα συνελήφθησαν «χάρη» στην κυβέρνηση της Αγ­γλίας ή ενός προδότη οπαδού του Ματσίνι (Μποκετσιάμπε); Πρέπει να το αποσαφηνίσουμε γιατί η σύλληψη των Μπαντιέρα

256

προκάλεσε στρατιωτικά μέτρα και τόσο σημαντικά έξοδα που μόνο κάποιος με μεγάλη εξουσία στις πηγές της πληροφόρησης μπορούσε να αποφασίσει για να τα πραγματοποιήσει η κυβέρ­νηση, δεδομένου ότι δεν έπρεπε να λείπουν βάσιμες πληροφο­ρίες από διάφορους προβοκάτορες ή από αυτούς που εκμεταλ­λεύονται συνωμοσίες επαναστατικές πρωτοβουλίες, κλπ. Γι’ αυτό πρέπει να προσδιορίσουμε περισσότερο εάν η ευθύνη της αγγλικής κυβέρνησης (λόρδος Aberdeen) ήταν μόνο ηθική (στο βαθμό που πραγματικά πληροφόρησε) ή και αποφασιστική και άμεση (στο βαθμό που χωρίς αυτή δεν θα ξεσπούσε τέτοιου είδους καταστολή). Ο ριζοσπάστης βουλευτής Duncombe, που παρουσίασε στο κοινοβούλιο την έγγραφο αίτηση του Ματσίνι στην ομιλία του είπε: «Αν θα έπρεπε να αναγερθεί ένα μνημείο στη μνήμη αυτών που έπεσαν στην Κοσέντσα, και που ελπίζω να γίνει, η επιτύμβια πλάκα πρέπει να θυμίζει ότι έπεσαν για την υπόθεση της δικαιοσύνης και της αλήθειας, θύματα της χυ­δαιότητας και της απάτης ενός άγγλου υπουργού».

Κονιντίνο Σέλλα.

(Άρθρο του Τσέζαρε Σπέλαντσον στην «Rivista d’ Malia» στις 15 Ιουλίου 1927).Ο Κουιντίνο Σέλλα είναι ένας από τους λίγους αστούς, τεχνο- κράτες βιομήχανους, που συμμετέχουν στην πρώτη γραμμή για την δημιουργία του σύγχρονου Κράτους στην Ιταλία. Διαφορο­ποιείται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τα υπόλοιπα πολιτικά πρό­σωπα της εποχής του και της γενιάς του: όσον αφορά στην ειδι­κευμένη κουλτούρα (είναι ένας μεγάλος μηχανικός και ένας άν­θρωπος της επιστήμης), γνωρίζει τα αγγλικά και τα γερμανικά εκτός από τα γαλλικά, έχει ταξιδέψει πολύ στο εξωτερικό και βούτηξε στη ζωή των άλλων χωρών για να γνωρίσει τις συνή­θειές τους στην εργασία και τη ζωή (δηλαδή δεν ταξίδεψε σαν τουρίστας, επισκέπτης ξενοδοχείων και σάλον ιών), έχει μια πλατιά κουλτούρα ανθρωπιστική εκτός από τεχνική, είναι άν­θρωπος βαθιών ηθικών πεποιθήσεων, ίσως και ενός κάποιου πουριτανισμού και προσπαθεί να διατηρηθεί ανεξάρτητος από την αυλή που ασκούσε μια αποσυνθετική επιρροή στους αν­

θρώπους της κυβέρνησης (πολλοί άνθρωποι του Κράτους έκα­ναν τους ρουφιάνους όπως ο Ντ’ Ατζέλιο) μέχρις σημείου να εναντιωθεί ανοιχτά στον βασιλιά για την προσωπική του ζωή, να του ζητήσει την μείωση του κονδυλίων για τα έξοδά του (είναι γνωστό πόσο σημαντικό ήταν το ζήτημα των κονδυλίων και των εκτάκτων προσφορών για την επιλογή των ανθρώπων της κυβέρνησης) και να απομακρυνθεί από την λεγάμενη Δεξιά που ήταν περισσότερο μια συμμορία γραφειοκρατών, στρατη­γών, γαιοκτημόνων παρά ένα πολιτικό κόμμα (ας δούμε καλύ­τερα αυτό το πρόβλημα) για να προσεγγίσει άλλα πιο προοδευ­τικά ρεύματα (ο Σέλλα συμμετείχε στον μεταμορφισμό, στην προσπάθεια δηλαδή για την συγκρότηση ενός ισχυρού αστικού κόμματος έξω από σεχταριστικές και προσωπικές παραδόσεις των σχηματισμών του Ριζορτζιμέντο).

Κουιντίνο Σέλλα αδίστακτος φορολόγος: Το αλεύρι. Γιατί έ- γινε η επιλογή αυτού του φόρου; Για ευκολία είσπραξης ή γιατί ανάμεσα στο μίσος του λαού και το σαμποτάζ της τάξης των ιδιοκτητών φοβόντουσαν περισσότερο το δεύτερο;

Μικρή συμμετοχή στο ’48 (είδε από το Παρίσι την πτώση της μοναρχίας τον Ιούλιο). Στο Μιλάνο βρέθηκε σε μια συνέλευση που ήθελε να ψηφίσει μομφή στην Μπρέσια που προσέγγιζε το Πιεμόντε: ο Σέλλα υποστηρίζει την Μπρέσια και αποδοκιμάζε- ται. Ανήκε στη Δεξιά, αλλά υπήρξε για πρώτη φορά υπουργός με τον Ρατάτσι, αρχηγό της κεντροαριστεράς (1862), υπήρξε αντίπαλος του πρωθυπουργού Μινγκέτι (’63-64) και με τον Λά- τσα πολέμησε την κυβέρνηση Μεναμπρέα (’68-69). Αποφασι­στικός για την κατάκτηση της Ρώμης. Ο Λαμάρμορα στα 1871 έγραψε ότι ο Σέλλα «τρέχει πάντα μια ψηλά, μια χαμηλά, λίγο δεξιά, λίγο αριστερά. Ποτέ δεν ξέρεις με ποιανού το μέρος εί­ναι και πολλές φορές δεν το ξέρει ούτε και ο ίδιος».

Στα 1865 πηγαίνει στα ανάκτορα για να ζητήσει από τον βα­σιλιά την περικοπή τριών εκατομμυρίων ετησίως από τα κονδύ­λια βασιλικών εξόδων για να αντιμετωπιστούν οι άμεσες δυ­σκολίες του δημόσιου ταμείου. Σαν βιομήχανος, που συμμετέ­χει στην κυβέρνηση, διακόπτει τις σχέσεις προμηθευτή του Κράτους. Στο Κοινοβούλιο «τολμά να απευθύνεται με καθα­ρούς υπαινιγμούς στον βασιλιά, τον οποίο λυπάται, για κά- ποιες αταξίες στην προσωπική του ζωή, για να τον συμβουλι < -

258

σει αυστηρά ότι ο λαός δεν έχει εμπιστοσύνη στους κυβερνήτες του όταν αυτοί δεν δίνουν συνεχώς το παράδειγμα ήθους». Ενα­ντιώνεται στην έγκριση του σχεδίου νόμου για το μονοπώλιο του καπνού που το εισηγήθηκε ένας υπουργός της δεξιάς, γιατί μύρι­ζε διαφθορά και ύποπτους χειρισμούς - εκείνη την μεγάλη υπό­θεση που η κυβέρνηση Μεναμπρέα ετοιμαζόταν να υποστηρίξει. Ο Σέλλα εναντιώνεται αποφασιστικά στην συμμαχία με την Γαλ­λία το ’70. Ο βασιλιάς δολοπλοκούσε για να αντικαταστήσει τον Λάντσα με τον Τσιαλντίνι. Ο Σέλλα στην Γερουσία απαντά με οξύτητα στην δριμύτατη επίθεση του Τσιαλντίνι. (Γεννήθηκε το 1827 και πέθανε το ’84).

Στον Τεοντόρο Μόμσεν που ρώτησε με ποια οικουμενική ιδέα η Ιταλία θα πήγαινε στη Ρώμη, ο Κουιντίνο Σέλλα απάντησε: «Με την ιδέα της επιστήμης»1 (ο Μόμσεν έλεγε ότι στην Ρώμη δεν θα μπορούσε να σταθεί κανείς χωρίς μια οικουμενική ιδέα. Αυτή την άποψη διατύπωσε και ο Πρωθυπουργός στην ομιλία του για το Κονκορδάτο στο Κοινοβούλιο. Η τοποθέτηση του Σέλλα είναι ενδιαφέρουσα και με σημασία: εκείνη την ιστορική περίοδο η επιστήμη ήταν η νέα «οικουμενική ιδέα», η βάση της νέας κουλ­τούρας που αναπτυσσόταν. Αλλά η Ρώμη δεν έγινε η πόλη της επιστήμης, χρειαζόταν γι’ αυτό ένα μεγάλο βιομηχανικό πρό­γραμμα που δεν έγινε. Το σύνθημα του Σέλλα είναι παρ’ όλα αυτά σημαντικό για την περιγραφή της προσωπικότητας του).

Ωστόσο ο Σέλλα ούτε άθεος ήταν ούτε θετικιστής που ήθελε να αντικαταστήσει την θρησκεία με την επιστήμη (Ας δούμε τα ντο­κουμέντα, γραπτά ή διατυπωμένα από άλλους του ίδιου του Σέλλα).

Το αλεύρι. Στην ομιλία του Αλμπέρτο ντε Στέφανι στην Μπιέ­λα για τα εκατό χρόνια από την γέννηση του Σέλλα (που δημο­σιεύτηκε στην «Nuova Antologia» στις 16 Σεπτεμβρίου 1927)

1. Πιθανά ο Γκράμσι να γνώριζε την απάντηση που έδωσε ο Κ.Σέλλα στον γερμανό ιστορικό Τ. Μόμσεν ο οποίος ρωτούσε με ποιους στόχους θα πήγαιναν οι Ιταλοί στη Ρώμη γιατί «στη Ρώμη δεν μπορεί να σταθεί κανείς χωρίς κοσμοπολίτικους στόχους»: ο κοσμοπολίτικος στόχος της Ιταλίας θα έπρεπε να είναι η επιστήμη.

259

αναφέρεται το αλεύρι σε σχέση με τον φόρο επί της αξίας του σιταριού (καταργήθηκε ο έκτακτος φόρος στο αλεύρι αλλά αρ­γότερα ο τελώνης άφησε τον μύλο και πήγε στα σύνορα να ει- σπράξει τον δασμό πάνω στο σιτάρι).

Το ζήτημα δεν τέθηκε σωστά (πρόκειται για ένα επίγραμμα και όχι για κριτική ή για άποψη). Το αλεύρι ήταν κάτι το αφό­ρητο για τους φτωχούς αγρότες που κατανάλωναν το λίγο σιτά­ρι που παρήγαγαν και ο φόρος πάνω στο αλεύρι ήταν αιτία να το πουλάνε σε πολύ χαμηλές τιμές για να αποκτήσουν χρήματα και ευκαιρία για βαριές μορφές τοκογλυφίας. Πρέπει να δούμε τον δασμό μέσα στην εποχή του, σα μια οικογενειακού χαρα­κτήρα οικονομία πολύ πιο διαδεδομένη από την σημερινή: για την αγορά παρήγαγαν οι μεγάλοι και οι μεσαίοι κτηματίες, ο φτωχός αγρότης (μικροκτηματίας ή επί συμφωνία καλλιεργη­τής), παρήγαγε για την δική του κατανάλωση και δεν είχε ποτέ χρήματα, στο χέρι. Όλοι οι φόροι ήταν γι’ αυτόν καταστροφή. Εξ αιτίας του σιταριού μεγάλωνε το μίσος που εκφραζόταν ά­μεσα. Οι εξεγέρσεις εναντίον του φόρου πάνω στο αλεύρι, οι δολοφονίες και οι ξυλοδαρμοί στους εισπράκτορες δεν εμπνέο­νταν βέβαια από τις πολιτικές κινητοποιήσεις, ήταν αυθόρμη­τες.

Η νότια Ιταλία.

Να μελετηθούν η προέλευση και οι λόγοι της πεποίθησης που υπάρχει στον Ματσίνι ότι η εθνική εξέγερση έπρεπε να ξεκινή­σει ή ίσως να ήταν πιο εύκολο να την ξεκινήσουν στην νότια Ιταλία, (αδελφοί Μπαντιέρα, Πισακάνε). Φαίνεται ότι παρό­μοια πεποίθηση είχε και ο Πισακάνε, ο οποίος μάλιστα, όπως γράφει ο Ματσίνι ( Έργα, τόμος LVIII, Επιστολή, XXXIV, 1331) «είχε μια στρατηγική αντίληψη του ένοπλου κινήματος». Πρόκειται για μια επιθυμία (να παραβληθεί η λαϊκή πρωτοβου­λία του νότου με εκείνη των μοναρχικών του Πιεμόντε;) που γίνεται πεποίθηση ή είχε ορθολογικές και θετικές καταβολές; Και ποιες μπορούσαν να είναι;

Να συσχετισθεί αυτή η πεποίθηση με εκείνη του Μπακούνιν

260

και των πρώτων διεθνιστών, ήδη πριν το '70: αλλά στον Μπα- κούνιν αυτή η πεποίθηση συνδεόταν με μια πολιτική αντίληψη για την ανατρεπτική ικανότητα κάποιων κοινωνικών τάξεων. Αυτή τη στρατηγική αντίληψη του ένοπλου εθνικού κινήματος του Πισακάνε πού πρέπει να την αναζητήσουμε; Μέσα στα πο- λιτικο-στρατιωτικά δοκίμιά του, σε όλα τα γραπτά που μας ά­φησε και περισσότερο μέσα στα γραπτά του Ματσίνι (σε όλα τα γραπτά και ειδικότερα στο Epistolario - θα μπορούσε ίσως να γραφτεί ένα δοκίμιο για τον Πισακάνε και τον Ματσίνι) και στις διάφορες πρακτικές ενέργειες του Πισακάνε. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες στιγμές νομίζω ότι πρέπει να είναι η απέ­χθεια του Πισακάνε προς τον Γκαριμπάλντι κατά την διάρκεια της Δημοκρατίας της Ρώμης. Γιατί αυτή η απέχθεια; Αντιπα­θούσε ο Πισακάνε βασικά την στρατιωτική δικτατορία; Ή μή­πως η απέχθεια ήταν πολιτικο-ιδεολογικού χαρακτήρα, ήταν δηλαδή ενάντια στο γεγονός ότι μια τέτοια δικτατορία θα ήταν καθαρά στρατιωτική με ένα ακαθόριστο εθνικό περιεχόμενο, ε­νώ ο Πισακάνε ήθελε να δώσει στο ένοπλο κίνημα εκτός από εθνικό περιεχόμενο πριν απ' όλα και ιδιαίτερα κοινωνικό πε­ριεχόμενο; Σε κάθε περίπτωση, η αντίθεση του Πισακάνε ήταν λαθεμένη στην συγκεκριμένη περίπτωση, γιατί δεν επρόκειτο για μια ακαθόριστη και αφηρημένη δικτατορία, αλλά για μια δικτατορία μέσα σ’ ένα ήδη εγκαθιδρυμένο καθεστώς δημοκρα­τίας, με μια κυβέρνηση φιλοματσινική που λειτουργούσε (θα ήταν μια κυβέρνηση δημόσιας εξυγίανσης μ’ ένα χαρακτήρα πε­ρισσότερο στρατιωτικό, αλλά ίσως οι ιδεολογικές προκαταλή­ψεις απέχθειας στις εμπειρίες της γαλλικής Επανάστασης ήταν τελικά αυτές που καθόρισαν μια τέτοια απέχθεια).

Ο λαός στο Ριζορτζιμέντο.

1) Να δούμε τον τόμο του Νικολό Ροντόλικο, ο λαός στις αρχές του Ριζορτζιμέντο, Φλωρεντία, Le Monnier κεφ. 8, σελ. 312.

2) Στο καταστατικό της μυστικής εταιρείας Εσπέρια, που ι­δρύθηκε από τους αδελφούς Μαντιέρα, διαβάζουμε: «Να μη

261

γίνονται εταιρείες μέσα στο λαό, παρά μόνο με πολύ μεγάλη προσοχή, γιατί από την ίδια την φύση του ο λαός είναι συνή­θως απερίσκεπτος και από ανάγκη διαβρωμένος. Πρέπει να απευθυνόμαστε κατά προτίμηση στους πλούσιους, τους δυνα­τούς, τους μορφωμένους αφήνοντας έξω τους φτωχούς, τους αδύνατους, τους ανόητους» (να το επαληθεύσουμε).

Είναι απαραίτητο να συγκεντρωθούν όλες οι παρατηρήσεις που αναφέρονται την πρώτη περίοδο του Ριζορτζιμέντο (πριν το ’48) σ’ αυτό το ζήτημα και να δούμε την προέλευση αυτής της διαφοράς. Μια αιτία πρέπει να αναζητηθεί μέσα στις δίκες που ακολούθησαν την στρατιωτική εξέγερση του ’21 στο Πιεμό- ντε και αλλού: διαφορά συμπεριφοράς ανάμεσα σε στρατιώτες και αξιωματικούς. Οι στρατιώτες ή προδίδουν συχνά ή δεί­χνουν μεγάλη αδυναμία μπροστά στις κατηγορίες κατά την διάρκεια των προανακρίσεων.

Στάση του Ματσίνι πριν και μετά την εξέγερση τον Φεβρουά­ριο του 1853 στο Μιλάνο. Μετα το 1853 πρέπει να δούμε τις οδηγίες του στον Κρίσπι για την συγκρότηση οργανώσεων του Κόμματος της Δράσης στην Πορτογαλία, μέσα στις οποίες του εφιστούσε την προσοχή να τοποθετηθεί ένας εργάτης στην κάθε τριμελή επιτροπή.

Στο «Marzocco» της 30 Σεπτεμβρίου 1928 υπάρχει περίληψη με τίτλο Η Σερενίοιμσ} έπρεπε να πεθάνει; μια μπροσούρα δια­φόρων κειμένων του Αντόνιο Ριλότ (εγκατ. Γραφικής Ουμπ. Μπορτόζι) επιλογές, από ημερολόγια και απομνημονεύματα βενετσιάνων, απόψεων γύρω από την πτώση της Ενετικής Δη­μοκρατίας.

Η ευθύνη των πατρικίων ήταν σταθερή άποψη των λαϊκών τάξεων. Ο τελευταίος δόγης, Λοντοβίκο Μανίν περιγράφει σε κάποια Απομνημονεύματά τον «Το πράγμα έφτασε στο σημείο να μου πει κάποια γυναίκα που περνούσε μια μέρα από το προαύλιο του Αγίου Μαρκουόλα και με γνώρισε: «Ας ερχόταν τουλάχιστον πανούκλα να πεθαίναμε και εμείς αλλά να πέθαι-

1. Serenissima: Η δημοκρατία της Βενετίας.

262

ναν και οι πλούσιοι που μας πούλησαν. Αυτοί είναι η αιτία που πεθαίνουμε από το κρύο και την πείνα». Ο γέρος σταμάτησε την βόλτα του και γύρισε πίσω. Ο Μπερτούτσι Μπάλντι-Βαλ- λιέρ σε ένα σονέτο με τίτλο Οι ευγενείς Βενετοί τον 1797 όεν πρόόωσαν την Δημοκρατία, γράφει: «No, no, xe vero, i nobili tradio - No ga la patria nel novantasete» (αυτό δείχνει πόσο βαθιά ήταν η πεποίθηση και πώς προσπαθούσαν να την πολε­μήσουν).

Στην «Lettura» του 1928, ο Πιέρο Νούρα εκδίδει το ανέκδοτο ημερολόγιο ενός αγωνιστή των Πέντε Ημερών του Μιλάνο, τον μαντοβάνο Τζιοβάνι Ρομάνι, ο οποίος εγκαταστάθηκε για πρώ- ρη φορά στο Μιλάνο το 1838 σαν μάγειρας στην Κρότσε ντ’ Όρο στη γειτονιά των Αζόλε και αφού γύρισε αργότερα σχε­δόν όλη την Ιταλία επέστρεψε στο Μιλάνο παραμονές των Πέ­ντε Ημερών στην ταβέρνα του Πόρτο ντελ Μάρε στον Άγιο Στέφανο. Το ημερολόγιο είναι ένα είδος σημειωματάριου 199 αριθμημένων σελίδων από τις οποίες οι 186 είναι γραμμένες με άκομψη καλλιγραφία και εκφραστικά λάθη.

Μου (ραίνεται πολύ ενδιαφέρον γιατί οι άνθρωποι του λαού δεν συνηθίζουν να κρατούν τέτοια ημερολόγια, πολύ περισσό­τερο πριν ογδόντα χρόνια. Γι’ αυτό πρέπει να μελετηθεί για την ψυχολογική και ιστορική του αξία. Μπορεί να βρίσκεται στο Μουσείο του Ριζορτζιμέντο στο Μιλάνο: Ας προσεχτεί στη «Lettura» αν δίνονται άλλα τέτοια βιβλιογραφικά στοιχεία.

Κάρλο Μπίνι (Βλ. Οι mo ωραίες σελίδες του Κάρλο Μπίνι συλλογή του Ντίνο Πρόβεντσαλ). Ο Τζιοβάνι Ραμπιτζάνι, σε μια μελέτη του για τον Λορέντσο Στέρνε στην Ιταλία (ίσως στη συλλογή «η Ιταλία μέσα από τους ξένους συγγραφείς») του εκδ. Ρόκο Καράμπα, θυμάται τον Μπίνι και διαπιστώνει μια ουσια­στική διαφορά μεταξύ των δύο: ο Στέρνε κλίνει περισσότερο σε συναισθηματικές αναλύσεις και είναι λιγότερο δύσπιστος, ο Μπίνι περισσότερο προσεκτικός στα κοινωνικά προβλήματα, τόσο που ο Ραμπιτζάνι τον θεωρεί σοσιαλιστή. Σε κάθε περί­πτωση πρέπει να σημειωθεί ότι το Λιβόρνο υπήρξε από τις λί­γε; πόλεις που το 1848-49 έζησε ένα μεγάλο λαϊκό κίνημα, μια

263

παρέμβαση λαϊκών μαζών που είχε μεγάλο αντίκτυπο σ' όλη την Τοσκάνη και που φόβισε τις μετριοπαθείς και συντηρητι­κές ομάδες (ας θυμηθούμε τα Απομνημονεύματα του Τζ.Τζιούστι). Τον Μπίνι πρέπει να τον δούμε, μαζί με τον Μοντανέλι, στα πλαίσια του 1849 την Τοσκάνης.

Λαϊκές πρωτοβουλίες. Να παραβληθεί από το περιοδικό «Ιγ- pinia» (του Αβελίνο) του Ιουλίου 1931 (περίληψη στο «Ma­rzocco» της 26 Ιουλίου 1931) το ανάγνωσμα του Νικόλα Βαλ- ντίμιρο Τέστα για τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην επαρχία του Αβελίνο το 1848-49. Η αφήγηση φαίνεται πολύ ενδιαφέρουσα για να κατανοηθούν τα λαϊκά συναισθήματα και ποια ρεύματα πάθους διαπερνούσαν τις μεγάλες μάζες που όμως δεν είχαν μια κατεύθυνση και ένα πρόγραμμα και που εξαντλούνταν σε φασαρίες και άσχημες πράξεις βίας. Συμμετοχή μερικών στοιχείων του κλήρου σ’ αυτά τα πάθη των μαζών που εξηγούν την στάση μερικών παπάδων απέναντι στις λεγάμενες «Συμμορίες του Μπενεβέντο». Διαπιστώνεται η ίδια σύγχυση ανάμεσα στον «κομμουνισμό» και την «αγροτική μεταρρύθμιση» που ο Τέστα (από αυτό που φαίνεται στην πε­ρίληψη του «Marzocco») δεν ξέρει να παρουσιάσει με κριτικό πνεύμα (όπως άλλωστε δεν γνωρίζει το μεγαλύτερο μέρος των ερευνητών αρχείου και των ιστορικών), θ α ήταν ενδιαφέρον να καταγραφεί η βιβλιογραφία όλων των δημοσιευμάτων όπως έγινε για την περίοδο του Ριζορτζιμέντο.

Οι εθελοντές του Ριζορτζιμέντο. Ο Πάουλο Φάμπρι έγραψε ένα άρθρο για τους εθελοντές στη «Nuova Antologia» (ή «Α- ntologia») στα 1867 (;). Στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυ- γούστου 1928, Το ανέκδοτο αρχείο τον Πάονλο Φάμπρι (του Α.Φ.Γκουίντι) δημοσιεύεται ένα γράμμα του στρατηγού C.di Robilant που ήταν διευθυντής της ανώτατης Σχολής Πολέμου του Τορίνο, προς τον Φάμπρι (το γράμμα είναι της 31ης Ια- νουαρίου 1868) στο οποίο επιδοκιμάζει το πρώτο μέρος του άρθρου του Φάμπρι. Ο Di Robilant προσθέτει ότι από τους 21.000 εθελοντές του 1859 μόνο οι μισοί ή λίγο περισσότεροι ήταν παρόντες στις γραμμές των αγωνιστών (βλ. την κριτική

264

του Πλσν-Πλον προς τους εθελοντές στον ίδιο πόλεμο του '59).

Εθελοντές και λαϊκή παρέμβαση. Στο τεύχος της 24 Μαίου της «Φασιστικής Νεολαίας» (που αναδημοσιεύεται στην «Cor­riere della Sera» της 21 Μαίου 1932) δημοσιεύεται το εξής μήνυ­μα του βουλευτή Μπάλντο: «Τα εξαιρετικά δημιουργήματα της ιταλικής ιστορίας και πολιτισμού από την ημέρα που ξύπνησε από τον λήθαργο μέσα στους αιώνες μέχρι σήμερα, οφείλονται στους εθελοντές της νεολαίας. Ο άγιος συρφετός από καθάρμα­τα του Γκαριμπάλντι, ο ηρωϊκός παρεμβατισμός του ’15, Τα Μαύρα Πουκάμισα της φασιστικής Επανάστασης έδωσαν ενό­τητα και δύναμη στην Ιταλία, έναν διασκορπισμένο λαό τον έκαναν έθνος. Οι γενιές που βγαίνουν στη ζωή κάτω από το σημάδι του Λιτόριο έχουν χρέος να δώσουν στο νέο αιώνα το όνομα της Ρώμης». Η άποψη ότι η σύγχρονη Ιταλία σημαδεύτη­κε από τους εθελοντές είναι σωστή (μπορούμε να προσθέσουμε τον πολεμικό παρορμητισμό), αλλά οφείλουμε να σημειώσουμε ότι ο εθελοντές, πέρα από την ιστορική τους αξία, που δεν μπο­ρεί να μειωθεί, υπήρξαν ένα υποκατάστατο της λαϊκής παρέμ­βασης και με αυτή την έννοια, είναι μια συμβιβαστική λύση με την παθητικότητα των εθνικών μαζών. Εθελοντές-παθητικότη- τα, πάνε μαζί περισσότερο απ’ όσο κανείς φαντάζεται. Η λύση με τους εθελοντές είναι λύση εξουσίας, από τα πάνω, νομιμο­ποιημένη βασικά από την συναίνεση όπως συνηθίζεται να λέμε, των «καλύτερων». Αλλά για να δημιουργήσεις ιστορία που να διαρκεί δεν αρκούν οι «καλύτεροι» χρειάζονται οι πιο πλατιές και πολυάριθμες εθνικο-λαϊκές δυνάμεις.

Η Ιταλία και η αγκινάρα.

Η εικόνα της Ιταλίας σαν μία αγκινάρα, που της τρώνε ένα ένα τα φύλλα, αποδίδεται σε πολλούς ιταλούς πρίγκιπες, όχι μόνο του οίκου Σαβοΐα. Η τελευταία αναφορά είναι στον Βιτ- τόριο Εμμανουέλε II (και αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με τον χαρακτήρα του, όπως δείχνει το ανέκδοτο του Κουιντίνο Σέλ­λα, που επ αν έλαβε και ο Φεντινάντο Μαρτίνι, βλ. άλλο σημεί­

265

ωμα). Σύμφωνα με την άποψη του Αμέριγκο Σκαρλάτι (στο πε- ριοδ. «Η Ιταλία που γράφει» του Φεβρουάριου 1928) η εικόνα πρέπει να είναι του Βιττόριο Αμεντέο II όπως προκύπτει από το Voyage d'Italie του Misson, που τυπώθηκε στην Aja το 1703.

Ο Γκαριμπάλντι και η φράση «ένα κυβικό μέτρο κοπριά».

Στο άρθρο Γκαριμπάλντι και Πίος IX («Corriere della Sera» της 15ης Απριλίου 1932), ο Α.Λούτσιο γράφει ότι «αποκλείεται τελείως να είναι δικό του (του Γκαριμπάλντι) ένα γράμμα στο οποίο ο γερο Ποντίφηκας βριζόταν με την χυδαία φράση «κυβι­κό μέτρο κοπριάς». Ο Λούτσιο θυμίζει ότι έχει ήδη γράψει κάτι σχετικό (Profili, 1,485). Ο Τζ. Τσ. Άμπα είχε πει στον Λούτσιο ότι άκουσε από τον Γκαριμπάλντι «τις πιο οργισμένες διαμαρ­τυρίες για τις ακατονόμαστες καταχρήσεις του ονόματός του».

Το ζήτημα δεν είναι ξεκάθαρο, γιατί πρόκειται για το γεγο­νός κάποιου που έχει γράψει ένα «ολόκληρο γράμμα» με το όνομα του Γκαριμπάλντι, χωρίς κανείς να διαμαρτυρηθεί αμέ­σως για την κατάχρηση, ενώ τις «οργισμένες διαμαρτυρίες» τις έκανε προσωπικά στον Άμπα σε ιδιαίτερη συνομιλία από την οποία ο Άμπα δεν άφησε κανένα άλλο ίχνος εκτός από την προσωπική του συζήτηση με τον Λούτσιο.

Επειδή το άρθρο του Λούτσιο είναι μια προσπάθεια λαϊκής αποκατάστασης του Πίου IX, που δεν συμφωνεί με άλλες πλευ­ρές που συνθέτουν τον χαρακτήρα του Πίου IX, πρέπει να σκε- φτούμε ότι παρά το ότι δεν ήταν γέννημα της φαντασίας του Λούτσιο, έχει «υπερβάλει» αρκετά κάποια έκφραση του Γκαρι- μπάλντι που μετρίαζε την σκληρή φράση του.

Γράφει ο Λούτσιο σχετικά με τον Πίο IX: «Διπλωματικά ντο­κουμέντα πάνω από κάθε υποψία επιβεβαιώνουν, σε κάθε περί­πτωση, κάτι παραπάνω από την «μοναδική επιθυμία αγάπης» που τραγουδήθηκε από τον Καρντούτσι στον Πίο IX. Η πραγ­ματικότητα ήταν ίσως πιο ποιητική (sic!) και δραματική. Μας δείχνει τον Πάπα, περιτριγυρισμένο από τον καρδινάλιο Αντο- νέλι και από άλλους μισαλλόδοξους να τους ζητά με ανησυχία (::) και αγωνία (!!) εξέγερση (!): - Αλλά σαν η θεία Πρόνοια

266

αποφάσισε την ιταλική Ένωση, πρέπει να είμαι εγώ εκείνος που θα την αμφισβητήσει, θα εμποδίσει (!) τις θείες αποφάσεις, και να εμφανιστώ αδιάλλακτος;»

Από άλλα ντοκουμέντα, φαίνεται όμως, ότι η επιρροή του Αντονέλι ήταν πολύ μικρή, κλπ. Εν πάση περιπτώσει είναι εμ­φανής ο «μυθιστορηματικός» τρόπος του Λούτσιο - και πρόκει­ται για ευτελές μυθιστόρημα - που προσπαθεί να κάνει αυτή την σύνθεση, μέχρι σημείου να μη σέβεται και την προσωπικό­τητα του Πάπα, που δεν ήταν δυνατόν να θέσει μ’ αυτόν, τον τρόπο το ζήτημα μιας πιθανής εντολής της θείας Πρόνοιας και να μιλήσει για «εμπόδια» στις θείες αποφάσεις.

/ Εβραϊσμός και αντισιμιτισμός).

Σε μια ανάλυση («Nuova Italia» της 20 Απριλίου 1933) του βιβλίου του Cecil Roth (Οι εβραίοι στην Βενετία, μεταφρ. του Dante Lattes, εκδ. Cremonese, Ρώμη, 1833, σελ VII-446, Λ. 20) ο Αρνάλντο Μομιλιάνο, κάνει μερικές ορθές παρατηρήσεις για τον εβραϊσμό στην Ιταλία. «Η ιστορία των Εβραίων της Βενε­τίας, όπως η ιστορία των Εβραίων της κάθε ιταλικής πόλης γενικά, είναι κατά βάση η ιστορία ακριβώς της διαμόρφωσης της ιταλικής εθνικής τους συνείδησης. Και ας προσέξουμε, αυ­τή η διαμόρφωση δεν έπεται της διαμόρφωσης της εθνικής ιτα­λικής συνείδησης γενικά, έτσι ώστε να ενταχθούν οι Εβραίοι σε μια ήδη συγκροτημένη εθνική συνείδηση. Η διαμόρφωση της ιταλικής εθνικής συνείδησης στους Εβραίους είναι παράλληλη με την διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης του Πιεμοντέζων ή των Ναπολιτάνων ή των Σικελών: είναι μια στιγμή της ίδιας διαδικασίας που αξίζει τον κόπο να αξιολογήσουμε. Όπως α­πό τον XVII στον XIX αιώνα, εκτός από προηγούμενα σημά­δια, οι Πιεμοντέζοι ή οι Ναπολιτάνοι γίνονται Ιταλοί, έτσι και οι Εβραίοι κάτοικοι της Ιταλίας γίνονται Ιταλοί. Πράγμα το οποίο φυσικά δεν εμπόδισε, μέσα στην ουσιαστική τους ιταλι- κότητα, να διατηρήσουν σε μεγάλο ή μικρότερο βαθμό εβραϊκές ιδιαιτερότητες, όπως και τους Πιεμοντέζους ή τους Ναπολιτά­νους το γεγονός ότι έγιναν Ιταλοί δεν τους εμπόδισε να διατη­

267

ρήσουν τοπικά χαρακτηριστικά». Αυτή η ιστορικά ακριβής στην ουσία της άποψη, πρέπει να παραβληθεί με εκείνη ενός άλλου εβραίου, του Τζιάκομο Λουμπρόζο, στο βιβλίο Τα λαϊκά κινήματα κατά των Γάλλων στο τέλος τον XVIII αιώνα (1796-1800), Φλωρεντία, Le Monnier, 1932, στο 8ο κεφ. σελ. VIII-228, (και σχετικά βλέπε την «Crìtica» την 20 Μαρτίου 1933, σελ. 140). Το γεγονός ότι μέσα στα λαϊκά κινήματα που καταγράφηκαν από τον Λουμπρόζο μπορούσε να υπάρχει το οποιοδήποτε ίχνος εθνικού πνεύματος, είναι ένα κωμικό εύρη­μα, ακόμα και αν παρόμοια κινήματα είναι άξια μελέτης και ανάλυσης. Στην πραγματικότητα, αυτά τα κινήματα ήταν τρό­πος του λέγειν λαϊκά και μόνο για πολύ δευτερεύοντες και α­στείους λόγους: ο μισονεΐσμός και η συντηρητική παθητικότητα των καθυστερημένων και αποβαρβαροποιημένων αγροτικών μαζών. Πήραν αξία από συνειδητοποιημένες δυνάμεις που τις προέτρεπαν και τις οδηγούσαν περισσότερο ή λιγότερο ανοιχτά και αυτές οι δυνάμεις ήταν καθαρά αντιδραστικές και αντεθνι­κές ή χωρίς εθνική συνείδηση. Μόνο πρόσφατα οι ιησουίτες άρχισαν να υποστηρίζουν την άποψη περί ιταλικότητας των σανφεντιστών οι οποίοι «ήθελαν μόνο να ενώσουν την Ιταλία με τον τρόπο τους».

Μια άλλη αξιοσημείωτη παρατήρηση αναφέρεται στην ανά­λυση του Μομιλιάνο, ότι, δηλαδή μέσα στην αγωνία και την σύγχυση του Εβραίου Λέοντα υπήρχε μία πολύπλοκη ανησυχία της εβραϊκής κουλτούρας όπως και της άθεης κουλτούρας, ανη­συχία που «αποτελεί την πιο σημαντική ένδειξη που το Εξακό­σια μας προσφέρει για την αλλαγή που επερχόταν στις εβραϊ­κές, συνειδήσεις».

Στην Ιταλία δεν υπάρχει αντισιμιτισμός ακριβώς για τους λό­γους που ανέφερε ο Μομιλιάνο, ότι δηλαδή η εθνική συνείδηση συγκροτήθηκε και έπρεπε να συγκροτηθεί από την υπέρβαση δύο μορφών κουλτούρας: τον κοινοτικό τοπικισμό και τον κα­θολικό κοσμοπολιτισμό, που ήταν στενά συνδεδεμένες και απο- τελούσαν την πιο χαρακτηριστική μορφή του μεσαιωνικού και φεουδαρχικού κατάλοιπου. Το ότι η υπέρβαση του καθολικού κοσμοπολιτισμού και επομένως η γένεση ενός λαϊκού πνεύμα­τος, όχι μόνο διαφοροποιημένου, αλλά και σε σύγκρουση με

268

τον καθολικισμό, σήμαινε για τους Εβραίους την εθνικοποίησή τους, την αποεβραϊκοποίησή τους, φαίνεται ξεκάθαρο και α­ναμφισβήτητο. Να γιατί μπορεί να είναι σωστό αυτό που γρά­φει ο Μομιλιάνο ότι η διαμόρφωση της ιταλικής εθνικής συνεί­δησης στους Εβραίους είναι δυνατόν να χαρακτηρίσει ολόκλη­ρη την εξέλιξη της διαμόρφωσης της ιταλικής εθνικής συνείδη­σης και σαν αποσύνθεση του θρησκευτικού κοσμοπολιτισμού και του τοπικισμού, γιατί ο θρησκευτικός κοσμοπολιτισμός για τους Εβραίους γίνεται τοπικισμός στα πλαίσια των εθνικών Κρατών.

Στις Εξομολογήσεις και πνευματικές δραστηριότητες των Φι­λολόγων Φιλοσόφων, πολιτικών ανόρών, κλπ. (σε 3 τόμους, Μπόκα, Τορίνο, 1921) δημοσιεύτηκε μια λυρικο-συναισθηματι- κή σύντομη αναφορά του Ραφαέλε Οτολέγκι σε μερικές του μαρτυρίες σαν «εβραίος» του Πιεμόντε απ’ όπου μπορούν να βγουν μερικές πληροφορίες για την κατάσταση των εβραίων την πρώτη περίοδο του Ριζορτζιμέντο.

Ένας Εβραίος, βετεράνος του Ναπολέοντα, γυρνά στην πα­τρίδα του με μια γυναίκα γαλλίδα: ο επίσκοπος, μαθαίνοντας ότι η γυναίκα ήταν χριστιανή, παρά την θέλησή της, την έδιωξε με την επέμβαση των χωροφυλάκων. Ο επίσκοπος έπαιρνε, manu militari, τα εβραιόπουλα που, μετά από κάποιον καβγά με τους γονείς, απειλούσαν να γίνουν χριστιανοί (ο Μποφέριο κα­ταγράφει μια σειρά από τέτοια γεγονότα στην ιστορία του).

Μετά το 1815 οι εβραίοι διώχνονται από τα Πανεπιστήμια και κατά συνέπεια από τα φιλελεύθερα επαγγέλματα.

Το 1799, κατά την διάρκεια της αυστρο-ρωσικής εισβολής, έγιναν πογκρόμ. Στο Άκουϊ μόνο η επέμβαση του επισκόπου κατορθώνει να σώσει τον προπάππο του Οτολέγκι από τα του­φέκια του πλήθους. Στη Σιένα, στη διάρκεια ενός πογκρόμ, ε­βραίοι ρίχνονται στη φωτιά χωρίς να θελήσει ο επίσκοπος να επέμβει για τη σωτηρία τους.

Το ’48 ο πατέρας του Οτολέγκι γυρίζει από το Τορίνο στο Άκουι, ντυμένος εθνοφρουρός: οργισμένοι οι αντιδραστικοί, διαδίδουν τη φήμη ότι ο Οτολέγκι θυσίασε ένα χριστιανόπου- λο. Συναγερμός με καμπάνες, έρχονται οι χωρικοί από την ύ­

269

παιθρο για να λεηλατήσουν το Γκέτο. Ο επίσκοπος αρνείται να παρέμβει και ο Οτολέγκι σώζεται από τον δήμαρχο με μια εικο­νική σύλληψη μέχρι που ήρθαν τα στρατεύματα. Οι αντιδρα­στικοί και οι υποστηριχτές του κλήρου ήθελαν να εμφανίσουν τις φιλελεύθερες καινοτομίες του ’48 σαν επινόηση των Εβραί­ων (θα έπρεπε να ανασκευαστεί η ιστορία του παιδιού Μορτά- ρα που προκάλεσε τόσο θόρυβο στην πολεμική ενάντια στον κληρικισμό).

Φεμινισμός.

Βλ. το άρθρο του Βιττόριο Τσιαν, Πατριωτικός φεμινισμός τον Ριζορτζιμέντο, στην «Nuova Antologia» της 1ης Ιουνίου 1930. Ρητορικό αλλά ενδιαφέρον για τις αντικειμενικές ενδεί­ξεις πάνω στη συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική ζωή στο Ριζορτζιμέντο.

Σε μια σημείωση αναφέρεται το εξής απόσπασμα του Τζιο- μπέρτι, παρμένο από την Απολογία τον βιβλίον με τίτλο «Ο σύγχρονος Ιησονίτης κλπ» κεφ III του I μέρους: «Η συμμετοχή της γυναίκας στην εθνική υπόθεση είναι ένα γεγονός σχεδόν καινούριο στην Ιταλία και επειδή εμφανίζεται σ’ όλες τις επαρ­χίες, πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα, γιατί, κατά την γνώμη μου, αποτελεί ένα από τα πιο ικανά συμπτώματα που αποδει- κνύει ότι φθάσαμε σε κοινωνική ωριμότητα και σε πλήρη συνεί­δηση σαν έθνος». Η παρατήρηση του Τζιομπέρτι δεν ισχύει μό­νο για την εθνική ζωή: κάθε ιστορικό κίνημα ανανεωτικό είναι ώριμο ιιονο στο βαθμό που συμμετέχουν εκεί όχι μόνον οι γέροι αλλά και οι νέοι, οι ώριμοι και οι γυναίκες, ώστε να φθάνει ακόμα και στα παιδιά.

Προσπέρ Μεριμέ και το ιταλικό ’48.

Στο περιοδικό «Revue des deux mondes (15 Μαίου 1932) δη­μοσιεύεται μια σειρά χειρογράφων του Προσπέρ Μεριμέ στην κοντέσσα de Boigne (συγγραφέα των περίφημων Απομνημονεν-

270

μάτων). Για το ’48 οτην Ιταλία: «οι Πιεμοντέζοι δεν ανησυχού­σαν καθόλου για την βοήθειά μας και εμείς εμποδίσαμε τους Ιταλούς να τους βοηθήσουν με το να υποσχεθούμε βοήθεια του ανίκητου στρατού μας. Ένας ταξιδιώτης που ήρθε από τη Λομ­βαρδία διηγείται ότι η χώρα, όπως την εποχή του Μεσαίωνα, είναι χωρισμένη σε τόσες μικρές δημοκρατίες, όσα είναι τα προάστια και τα χωριά, εχθρικά το ένα προς το άλλο, έτοιμα να πάρουν και όπλα».

Ο Μεριμέ ήταν υποστηρικτής της Ιταλικής ενότητας (διηγεί­ται νόστιμα ανέκδοτα για την κατάσταση των γάλλων: για πα­ράδειγμα, ότι οι χωρικοί ψηφίζοντας τον Λουίτζι Ναπολέοντα, πίστευαν ότι ψήφιζαν τον Ναπολέοντα I. Άδικα προσπαθού­σαν να τους εξηγήσουν ότι η σωρός του Αυτοκράτορα έχει θα­φτεί στο νεκροταφείο των Απομάχων).

Είναι πολύ πιθανό η ελπίδα μιας πιθανής βοήθειας του γαλ­λικού στρατού το ’48 να επέδρασε στη συρρίκνωση του κινήμα­τος των εθελοντών κλπ, παρ’ όλα αυτά δεν εξηγεί το γεγονός ότι οι εθελοντές που παρουσιάστηκαν, αντιμετώπισαν μια κακή συμπεριφορά και δεν χρησιμοποιήθηκαν σωστά, δεν εξηγεί την στρατιωτική αδράνεια του ίδιου του Πιεμόντε και την απουσία μιας ξεκάθαρης πολιτικο-στρατιωτικής κατεύθυνσης με την έν­νοια που εξηγήσαμε σε προηγούμενες σημειώσεις, δεν εξηγεί τέλος, ούτε το σύνθημα «η Ιταλία θα ενεργήσει από μόνη της».

[Ο περιοδικός τύπος].

Μαρτίνο Μπελτράνι Σκάλια: Εφημερίδες του Παλέρμο στα 1848-1849, με σύντομες παρατηρήσεις για εφημερίδες άλλων κύ­ριων πόλεων της Ιταλίας κατά την ίδια περίοδο σε επιμέλεια του υιού Βίτο Μπελτράνι, Παλέρμο, Σαντρόν, 1931. Πρόκειται για μια περιεκτική έκθεση του περιεχομένου των διάφορων πε­ριοδικών που εκδίδονταν στο Παλέρμο στα 1848 και 1849 κα­θώς και του προηγούμενου χρόνου, αλλά και πολυάριθμων άλ­λων εφημερίδων της χώρας (της Νάπολης, της Ρώμης, της Το­σκάνης, του Πιεμόντε και της Ελβετίας, δηλαδή της «Ιταλίας του Λαού» του Ματσίνι), έκθεση η οποία έγινε γενικά μέρα με

271

την ημέρα. Για τις εφημερίδες εκτός Σικελίας δίδεται σημασία σ' αυτό που αφορά την Σικελία. Το 1847 οι εφημερίδες του Παλέρμο έφθαναν μόλις τις έξη. Το ’48-49 ο Μπελτράνι Σκάλια απαριθμεί εκατόν σαρανταμία και δεν αποκλείεται να του έχει διαφύγει και καμία. Από τις περιλήψεις του Μπ.Σ. είναι φανε­ρή η απουσία των μόνιμων κομμάτων: πρόκειται περισσότερο για προσωπικές απόψεις, συχνά αντιφατικές στην ίδια εφημε­ρίδα. Φαίνεται ότι το δοκίμιο του Μ.Σ. αποδεικνύει ότι είχε δίκιο ο Λα Φαρίνα, όταν, στην Ιστορία με ντοκουμέντα της Επανάστασης στη Σικελία, έγραφε ότι «ο περιοδικός τύπος, ε­κτός από σπάνιες και σεβαστές εξαιρέσεις, δεν στάθηκε ποτέ στο ύψος της αποστολής του: υπήρξε σκάνδαλο, όχι δύναμη».

[Εξομολογήσεις και μνήμες από τον Φ. Μαρτίνι].

Βλ. για μερικά γεγονότα το βιβλίο του Φ.Μαρτίνι, Εξομολο­γήσεις και μνήμες (1859-1892), Τρέβες, Μιλάνο, 1928. Από το βιβλίο είναι ενδιαφέροντα μερικά κεφάλαια: το πρώτο, «Για ν’ αρχίσουμε και να τελειώσουμε» είναι ενδιαφέρον για την πολι­τική στάση των τοσκάνων μετριοπαθών στα 1859, που δεν ήταν μόνο ένα απλό θέμα ψυχολογίας για μια απλοϊκή περιγραφή, όπως κάνει ο Μαρτίνι, αλλά μια καθαρά πολιτική στάση, συν- δεδεμένη με πεποιθήσεις και με μια ακριβή κατεύθυνση, όπως αποδεικνύουν τα πρόσφατα δημοσιευμένα ντοκουμέντα (βλ. άρθρο του Πανέλα στο «Marzocco» και την πολεμική με τον Πουτσιόνι). Οι μετριοπαθείς τοσκάνοι δεν ήθελαν το τέλος του μεγάλου Δουκάτου, ήταν αντιδραστικοί φεντεραλιστές. Τα φαινόμενα στρατιωτικής αβουλίας στην Τοσκάνη το ’59 δεν μπορούν να συνδεθούν μόνο με την «ψυχολογία» του τοσκάνι- κου λαού, όπως κάνει ο Μαρτίνι: ήταν ένα σαμποτάζ του εθνι­κού πολέμου ή τουλάχιστον μια μορφή «ουδετερότητας» με το ίδιο αποτέλεσμα. Ο ελάχιστος αριθμός «εθελοντών» ήταν συνέ­πεια της κακής βούλησης των μετριοπαθών.

Και η σπουδαιότητα της γαλλικής επέμβασης το ’59 φάνηκε επίσης περισσότερο ανάγλυφα από αυτά τα γεγονότα: με ποιο τρόπο, όπως λέει στο κείμενό του ο Μαρτίνι, αναδείχθηκε η

272

απόλυτη απουσία εθνικής συνείδησης και περηφάνειας των με­τριοπαθών, οι οποίοι έλεγαν ότι «ο αυτοκράτορας πρέπει να είναι αυτός που θα κάνει τον πόλεμο», ότι δηλαδή, η Ιταλία δεν πρέπει να απελευθερωθεί από μόνη της, αλλά η Γαλλία πρέπει να την απελευθερώσει. Είναι κατανοητό πώς στην γαλλική γρα­φειοκρατική παράδοση της εξωτερικής πολιτικής σχηματίστη­καν ορισμένες πεποιθήσεις και συγκροτήθηκε μια κατεύθυνση σ’ ότι αφορά την εκτίμηση για τα πρόσωπα της ιταλικής ηγε­σίας.

Άλλο σημαντικό κεφάλαιο είναι το «Parlamentum indoctum» όπου μπορούμε να βρούμε μερικές αιχμές για την πνευματική επάρκεια πολλών πολιτικών ανδρών της εποχής. Ο Μαρτίνι δι­καιολογεί απλοϊκά την δεινή άγνοια ανδρών σαν τον Νικοτέρα, βεβαιώνοντας ότι οι συνωμοσίες και τα κάτεργα δεν τους έδω­σαν χρόνο να μελετήσουν. Βέβαια, η ζωή του Νικοτέρα δεν ήταν τέτοια που να του επέτρεπε «κανονικές» σπουδές αλλά ο Σετεμπρίνι ήταν και αυτός στα κάτεργα και όμως δεν έχασε τον καιρό του. Κάποιος νότιος, ενοχλημένος από την ρητορική λο­γοτεχνία εναντίον των Βουρβώνων (ήδη πριν από τον πόλεμο, θυμάμαι ένα άρθρο του Ορέστε Μόσκα στη «Λατινική Ζωή» του Φ.Ρούσο) έγραψε ότι στο Πιεμόντε (με 5 εκατομμύρια κα­τοίκους) υπήρχαν πέντε κάτεργα, το ίδιο και στην Νάπολη με 10 εκατομμύρια κατοίκους και επομένως, ή στο Πιεμόντε υπήρ­χε περισσότερη αντίδραση, ή περισσότερη εγκληματικότητα. Σε κάθε περίπτωση η Νάπολη δεν έδινε και τόσο άσχημη εικόνα. Αν αυτό το πει κανείς με παραδοσιακό τρόπο, το γεγονός είναι σωστό: στα ναπολιτάνικα κάτεργα οι πατριώτες ήταν σχετικά καλύτερα από τα πιεμοντέζικα κάτεργα, όπου κυριαρχούσαν για πολύ οι Ιησουίτες και μια στρατιωτική και αστική γραφειο­κρατία πολύ περισσότερο αδιάλλακτη και «πιστή στους κανονι­σμούς» από την ναπολιτάνικη. Οι ισοβίτες δεν είχαν αλυσίδες στα πόδια και μπορούσαν να είναι μαζί: η καταδίκη τους ήταν «ψυχολογικά και ηθικά» βαρύτερη από τα καταναγκαστικά έρ­γα εκείνου του καιρού, αλλά όχι «πρακτικά». Το βάρος ήταν στο ότι πολλοί ισοβίτες ήταν καταδικασμένοι σε θάνατο, είχαν «πραγματικά» πιστέψει ότι θα τους εκτελούσαν και μετά, την τελευταία στιγμή, τους δόθηκε χάρη. Εκτός αυτού, τα ισόβια

δεν μπορούσαν να θεωρηθούν πραγματικά ισόβια από πολιτι­κούς άνδρες που δεν μπορούσαν να δεχθούν ότι το βουρβωνικό καθεστώς θα κρατούσε όσο και η ζωή τους. Αυτό μπορεί να ειπωθεί χωρίς να αφαιρείται τίποτα από την αναγνώριση των δεινών τους. Πράγματι «μπορούσαν να μελετήσουν, αλλά μερι­κοί το έκαναν (για παράδειγμα ο Σετεμπρίνι) άλλοι όχι (για παράδειγμα ο Νικοτέρα) και επομένως ο λόγος που προβάλλει ο Μαρτίνι, από την στιγμή που δεν είναι καθολικός, δεν έχει αξία. Η αιτία πρέπει να αναζητηθεί αλλού, στην ελλιπή δηλαδή επαναστατική ταξική συνείδηση πολλών από εκείνους τους αν­θρώπους και η έλλειψη συνείδησης του χρέους που έπρεπε να αγγίζει το κάθε στοιχείο αυτής της τάξης. Ελλιπές πολιτικό πά­θος που δεν πρέπει να συγχέεται με τον φανατισμό και τον σεχταρισμό που αντίθετα αφθονούσαν.

Για τον Βιττόριο Εμμανουέλε II, ο Μαρτίνι διηγείται στη σελ. 152-153 το εξής ανέκδοτο που το πήρε από τον Κουιντίνο Σέλλα: τον Οκτώβρη του 1870 ο Βιττόριο Εμμανουέλε δέχθηκε στο Παλάτσο Πίτι την ρωμαϊκή αντιπροσωπεία η οποία του έφερε το δημοψήφισμα της Ρώμης. Παρόντες ο Λάντσα και ο Σέλλα. Του λέει ο Σέλλα: «Η Εξοχότητά σας πρέπει σήμερα να είναι πολύ ευχαριστημένη». Ο Βιτόριο Εμμανουέλε του απα­ντά: «Ca staga cintu? am vesta nen aut che tireme un coulp de revolver? per Γ on c’am vesta da vive ai sara pi nen da pié». Γι’ αυτό ο Σέλλα ονόμαζε τον Βιτόριο Εμμανουέλε «ο τελευταίος των κατακτητών».

Τ.Τιτόνι, Προσωπικές αναμνήσεις, για την εσωτερική πολιτι­κή, «Nuova Antologia», 1 Απριλίου-16 Απριλίου 1926. Ο Τιτόνι έγραψε αυτά τα απομνημονεύματα αμέσως μετά την συμφιλίω­ση, για να αποδείξει πως αυτό το γεγονός ανταποκρινόταν σ’ όλη τη πολιτική δραστηριότητα της καριέρας του σαν μετριο­παθής φιλελεύθερος, δηλαδή συντηρητικός οπαδός του κληρι- σμού. Εδώ μπορούμε να πούμε βρίσκεται και όλο το ενδιαφέ­ρον των Αναμνήσεων: στο ότι προσπαθούν να δουν την εξέλιξη της ιταλικής ιστορίας από το ’70 μέχρι σήμερα σαν μια πάλη ανάμεσα στους συντηρητικούς οπαδούς του κληρισμού και την δημοκρατία ή τη δημαγωγία, για την αποκατάσταση της επιρ­ροής του κλήρου στη ζωή της χώρας, φέρνοντας στο φως και

274

την δράση του συντηρητικού ρεύματος όπως την παρουσιάζει ο Τιτόνι. Σημειώνω μερικά από τα σημεία που μας προσφέρει ο Τιτόνι:

Για την ιστορία της Καθολικής Δράσης. Τον Νοέμβριο του 1871 η Ρωμαϊκή Ένωση για τις δημοτικές εκλογές με την συναί­νεση του Πίου IX, κατά την γνώμη του οποίου η συμμετοχή των καθολικών στη δημοτική και νομαρχιακή διοίκηση δεν ερχόταν σε αντίθεση με τον σεβασμό προς την Αγία Έδρα. Βλ. Πάολο Κομπέλο ντέλα Σπίνα, Αναμνήσεις πάνω από πενήντα χρόνων, Ρώμη, Loescher, 1910. Διαβάζουμε: «ο Πίος IX σε εκείνη την ομάδα επισκεπτών που συνήθιζε να πηγαίνει στην πρωινή του ακρόαση και τον συνόδευε ενίοτε στον περίπατο μες τους κή­πους, είπε: «Μα ναι, μα ναι, δεν το κατάλαβαν και όμως το έχω πει πολλές φορές ότι με ευχαριστεί η συμμετοχή τους στις δημο­τικές εκλογές». Πληροφορίες σχετικά με την απόπειρα, που έγι- νε από τον Ρομπέρτο Στιούαρτ και άλλους, να δημιουργήσουν ένα καθολικό συντηρητικό κόμμα και με αυτό τον τρόπο μια ομάδα καθολικών στη Γερουσία, προσπάθεια που πνίγηκε από το Βατικανό (που όμως δεν παρενέβη αμέσως, πράγμα που εί­ναι αξιοσημείωτο).

θετικισμός και αντίδραση. Λέει ο Τιτόνι: «Για πολύ καιρό το Cours de philosophie positive του Αυγούστου Κόμτ υπήρξε το φιλοσοφικό και πολιτικό μου ευχολόγιο. Κατά την άποψή μου κανένας δεν έλυσε καλύτερα από τον Κόμτ την υποτιθέμενη α­ντίθεση μεταξύ της επιστήμης και της θρησκείας, αποδίδοντας την πρώτη στην λογική και την δεύτερη στο συναίσθημα και διαχωρίζοντας απόλυτα τον χώρο της ελεύθερης έρευνας από εκείνο που ανήκει στην πίστη. Ο Κόμτ θεωρούσε τον Παπισμό ένα μεγάλο συντηρητικό στοιχείο της κοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του οραματιζόταν μια ένωση κοινωνικής και θρησκευτικής άμυνας υπό την εποπτεία του Ποντίφηκα. Σ’ αυ­τήν την εποχή ανήκει και το βιβλίο Catéchisme positiviste. Σ’ ένα αντίτυπο που αγόρασα στη Ρώμη από ένα πλανόδιο πωλητή βιβλίων, βρήκα την παρακάτω αφιέρωση: «Α Monsieur Bex, Général des Jésuites offerì par Γ auteur Auguste Comte, Paris le 10 aristote 69». Στον Littré, που έγραψα στέλνοντάς του το πα­νομοιότυπο του αυτόγραφου, μου απάντησε εγγυόμενος την

275

αυθεντικότητά του. Ο πάτερ Bex δεν έλαβε καθόλου υπόψη του το βιβλίο αφού ούτε τα φύλλα δεν ήταν κομμένα». (Αλλά θα μπορούσε να το είχε διαβάσει από άλλο αντίτυπο).

Γύρω από τα γεγονότα τον 98. Επινοήσεις εκλογικών συστη­μάτων: από ένα απόσπασμα των απομνημονευμάτων του βου­λευτή Τζιανφόρτε Σουάρντι που αναφέρει ο Τιτόνι προκύπτει ότι, όταν η κυβέρνηση Rudini-Pelloux άλλαξε τον εκλογικό νό­μο, η υποχρεωτική ψήφος στον δήμο καταγωγής επινοήθηκε «για να εμποδίσει την ψήφο τεχνητών (!) ομαδοποιήσεων σαν εκείνες του Τορίνο, όπου στα εργοστάσια των σιδηροδρόμων βρισκόταν συγκεντρωμένος ένας μεγάλος αριθμός σιδηροδρομι­κών, ώστε να δημιουργείται μια τυχαία (!) τεχνητή πλειοψηφία εργατών από την Ρομάνια και από άλλα μέρη της Ιταλίας έξω από το Τορίνο». Στα απομνημονεύματα του Τιτόνι θα μπορού­σαν να σταχυολογηθούν διάφορα επεισόδια τέτοιων πολιτικών μηχανορραφιών, για τις οποίες πάντα είχαν αναμφισβήτητη υπεροχή οι αντιδραστικοί.

Ο Τιτόνι νομάρχης της Νάπολης. Από το ’900 μέχρι το ’903. Ειδύλλιο: δεν μιλά για συγκεκριμένα γεγονότα για τα οποία κατηγορήθηκε. Βλ. τα Κοινοβουλευτικά πρακτικά του 1903: στη συνεδρίαση της 2 Δεκεμβρίου ο Τιτόνι δέχθηκε την επίθεση του Μπαρτζιλάι και του Μπισολάτι, ο οποίος επανέφερε τις κατη­γορίες της «Προπαγάνδας».

Γεγονότα τον 1904. Έχω ήδη σχολιάσει την δράση του Τιτόνι στα 1904, εκθέτοντας συνοπτικά ένα άρθρο του Τζιανφόρτε Σουάρντι στη «Nuova Antologia» της 1 Νοεμβρίου 1927: ο Τιτό­νι είναι πιο γνωστός.

Τιτόνι και Τζιολίτι. Ο Τιτόνι δεν εξηγεί με πολύ σαφήνεια τις πολιτικές του σχέσεις με τον Τζιολίτι με τον οποίο ήταν στενός συνεργάτης. Είναι αλήθεια μια τέτοια συνεργασία είναι σημα­ντική για να κρίνει κανείς την πολιτική του ίδιου του Τζιολίτι. Μπερδεμένες και ελλιπείς είναι επίσης και οι αναφορές του Τι­τόνι στον Σονίνο και τον Ρουντίνι.

Το αντικληρικό ρεύμα τον 1907. Τον Ιούλιο του 1907 σκάνδα­λο Φουμαγκάλι-ντον Ρίβα και γεγονότα του Αλάσιο. Ο Τιτόνι φιλοκληρικός.

Ο Τιτόνι υποστηρικτής τον εμφύλιον πολέμου. Ο Τιτόνι εξε-

276

πλάγη από το ότι για να συγκεντρώσει τις απαραίτητες δυνάμεις ασφάλειας στην αντιμετώπιση των ταραχών που ξεσπούσαν σ’ ένα μέρος, χρειαζόταν να αποδυναμώσει άλλες περιοχές: στη διάρκεια της κόκκινης εβδομάδας τον Ιούνιο του ’14, για την καταστολή των κινημάτων της Ανκόνας, αποδυναμώθηκε η Ρα- βένα, όπου ο νομάρχης, στερούμενος των δυνάμεων ασφαλείας, αναγκάστηκε να κλειστεί στη Νομαρχία, εγκαταλείποντας την πόλη στους εξεγερμένους. «Πολλές φορές διερωτήθηκα τι θα μπορούσε να κάνει η κυβέρνηση, αν ένα κίνημα εξέγερσης ξέσπα- γε την ίδια στιγμή σ’ όλη τη χερσόνησο». Ο Τιτόνι πρότεινε στην κυβέρνηση την συγκρότηση «εθελοντών για την τάξη» πρώην μαχητές πλαισιωμένους από απόστρατους αξιωματικούς. Το σχέδιο του Τιτόνι φάνηκε άξιο προσοχής αλλά δεν εφαρμόστηκε.

Το Λαϊκό Κόμμα. Ο Τιτόνι είχε εναποθέσει πολλές ελπίδες στο Λαϊκό Κόμμα και θα είχε προσχωρήσει αν δεν ήταν διαφορετικό από εκείνο που υπήρξε το πρώτο καθολικό κίνημα. Εναντίον του Μιλιόλι, αλλά και εναντίον του Μέντα και του Ροντινό.

Στέφανο Ιατσίνι, Ένας συντηρητικός αγρότης της νέας Ιταλίας. Δύο τόμοι 600 σελίδων συνολικά με κατάλογο

ονομάτων. Μπάρι, Laterza.

Είναι η βιογραφία του παππού Στέφανο Ιατσίνι που γράφτη­κε από τον εγγονό του. Ο Ιατσίνι χρησιμοποίησε το προσωπικό του αρχείο, πλούσιο σε επιστολές κατά μεγάλο μέρος ανέκδο­τες. Αποσαφηνίζει και συμπληρώνει περιόδους και γεγονότα της ιστορίας 1850-1890. Ο Ιατσίνι δεν υπήρξε προσωπικότητα, εξέχουσα, αλλά είχε ένα χαρακτήρα δικό του. Συμμετείχε στο καθόλου αμελητέο έργο της οικονομικής ενοποίησης της χώρας (σιδηροδρομική ενοποίηση, το πέρασμα του Κοτάρντο, αγροτι­κή έρευνα). Οπαδός ενός εθνικού συντηρητικού (κληρικού) κόμματος (Ο Ιατσίνι ήταν αγρότης και υφαντουργός). Δεν πήρε μέρος στο κίνημα του ’48. («Είχε μια διεθνιστική κουλτούρα που απέκτησε από τα πολλά ταξίδια, πράγμα που του έδωσε μια ευρωπαϊκή οπτική της επανάστασης του ’48, οπτική που τον συγκράτησε στο να πάρει μέρος ενεργά όταν ξέσπασε στην Ιτα­λία» : έτσι πάνω κάτω τα γράφει ο Φιλίπο Μέντα). Τελικά ο

277

Ιατσίνι ακολούθησε την στάση της τάξης του, η οποία ήταν α­ντιδραστική και φιλοαυστριακή.

Συνεργάστηκε με την κυβέρνηση του Μασιμιλιάνο. Ασχολή- θηκε με τεχνικά και οικονομικά ζητήματα. Οπαδός του Κα­βούρ, της ανεξαρτησίας, δηλαδή, χωρίς επανάσταση. Πολεμή- θηκε, όταν ήταν υπουργός με τον Καβούρ για το παρελθόν του πριν το ’59 και τον υπερασπίστηκε ο Κατάνεο.

Τον Ιανουάριο του 1870 βγήκε το βιβλίο του Για την κατά­σταση τον Κράτους στην Ιταλία, όπου εμφανίζεται η άποψη για μια Ιταλία πραγματική διαφορετική και αντίθετη από την νόμιμη Ιταλία (φόρμουλα που χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τους οπαδούς του κληρισμού): εναντίον του Κοινοβουλίου που το ήθελε να περιορίζεται στα μεγάλα ζητήματα της άμυνας του Κράτους, της εξωτερικής πολιτικής, της κεντρικής οικονομίας. Περιφερειακή αποκέντρωση, έμμεση καθολική ψηφοφορία με την ψήφο των αναλφάβητων (εξουσία δηλαδή στους αγρότες).

Το 1879 δημοσιεύει το βιβλίο Οι συντηρητικοί και η φυσική εξέλιξη των πολιτικών κομμάτων στην Ιταλία. Φαντάζεται την πολιτική ισορροπία ως εξής: Άκρα Αριστερά, Ρεπουμπλικά- νοι. Άκρα Δεξιά, αδιάλλακτοι οπαδοί του κληρισμού (σκεφτό­ταν ένα μελλοντικό ξεπέρασμα της αποχής). Στη μέση, δύο κυ­βερνητικά κόμματα, το ένα αποφασιστικά εθνικό συντηρητικό, το άλλο προοδευτικό φιλελεύθερο-μοναρχικό.

Εναντίον του Κρίσπι και της πολιτικής αλαζονίας (ο Εμμα- νουέλε Γκρέπι, ο Γκαετάνο Νέγκρι, ο Τζιουζέπε Κολόμπο απο­δέχονταν την σκέψη του: λομβαρδοί μετριοπαθείς). Ο Ιατσίνι προσφέρει να ολοκληρωμένο πρότυπο μιας τάξης, των βόρει­ων αγροχ-υν. Η πολιτική και η λογοτεχνική του δράση είναι ενδιαφέρουσα γιατί απ’ αυτή εμπνεύστηκαν αργότερα άλλα κι­νήματα (Λαϊκό Κόμμα, κλπ). (Αντίθετος το ’71 στη μεταφορά της πρωτεύουσας στη Ρώμη).

IΗ μεγάλη βιομηχανία],

Βλ. άρθρο του Σαλβατόρε Βολιτούτι, Η μεγάλη βιομηχανία στην Ιταλία, στην «Φασιστική Αγωγή» το Φεβρουάριο 1933.

278

γραμμένο υπό μορφή σχολίων και γρήγορων υπαινιγμών, αλλά αρκετά ενδιαφέρον που πρέπει να ξαναδούμε παρεπιπτόντως.

Δεν είναι όμως σωστό να τεθεί έτσι το ζήτημα. «Είναι αλή­θεια ότι η οικονομία της νότιας Ιταλίας ήταν αγροτική, φεου­δαρχική και εκείνη της υπόλοιπης Ιταλίας ήταν περισσότερο βιομηχανική και σύγχρονη». Στη νότια Ιταλία υπήρχε και υ­πάρχει μια συγκεκριμένη αγροτική δραστηριότητα και ο αγρο­τικός προστατευτισμός ωφέλησε περισσότερο τον Βορρά από το Νότο, γιατί προστατεύονταν τα δημητριακά, που ο Βορράς ήταν ο μεγάλος παραγωγός (σχετικά περισσότερο από τον Νό­το). Η διαφορά μεταξύ Βορρά και Νότου ήταν επίσης και ι­διαίτερα στην κοινωνική σύνθεση, στην διαφορετική κατάστα­ση των αγροτικών μαζών, οι οποίες στο Νότο έπρεπε να συντη­ρούν με την δική τους εργασία ένα μεγάλο αριθμό οικονομικά παθητικού πληθυσμού, τους εισοδηματίες, κλπ. Ούτε μπορούμε να πούμε ότι «η πρακτική της περισυλλογής και της σωφροσύ­νης» στα πρώτα τριάντα χρόνια της βασιλείας - μια πρακτική περισσότερο σώφρων από εκείνη που πραγματικά ήταν - «θα σταματούσε την πρόοδο της οικονομικής δραστηριότητας που είχε ανάγκη περισσότερο από κινητικότητα και πλούτο και που, ασκούμενη προς το συμφέρον του νότιου, θα είχε πετύχει το αποτέλεσμα να μετασχηματίσει και να οργανώσει εκ νέου την ιταλική ζωή στη βάση του Βασιλείου της Νάπολης». Γιατί όμως να ασκηθεί προς το συμφέρον του νότιου; Προς το συμφέρον όλων των νέων διαμορφωμένων εθνικών δυνάμεων που δεν εί­ναι ιεραρχημένες από προνόμια. Αντίθετα την καθυστερημένη δομή του Νότου την εκμεταλλεύτηκαν, της έδωσαν μόνιμο χα­ρακτήρα, την χειροτέρεψαν ακόμα, για να αποστραγγίξουν τις οικονομίες των παρασιτικών του στρωμάτων προς όφελος του Βορρά.

Και ο ρόλος του σοσιαλιστικού κινήματος στη διαμόρφωση της σύγχρονης Ιταλίας παρουσιάζεται με τρόπο ανακριβή σε πολλές περιπτώσεις, παρά το γεγονός ότι εκθειάζεται και επι­βραβεύεται. Η θέση του Μπουόμι ήταν μια κακή αντιγραφή εκείνης που παρουσίασε ο Έγκελς στην «Critica Sociale» (πρώ­τα χρόνια) και απ’ αυτή την άποψη ήταν φυσική η συνδικαλι­στική αντίδραση που εν μέρει ενέπνευσαν οι κατευθύνσεις του

279

Έγκελς, και πράγματι ήταν αρκετά φιλονότια, κλπ· (ο Βαλι- τούτι πρέπει να αναφέρεται στο άρθρο μου για το ζήτημα του Νότου). Για την θέση του Μπουόμι πρέπει να δούμε το βιβλίο του για τους Νέους δρόμους, στο οποίο όλο το ζήτημα πρέπει να αντιμετωπίζεται περισσότερο οργανικά.

Ιταλία πραγματική και Ιταλία νόμιμη.

Η φόρμουλα επινοήθηκε από το^ς οπαδούς του κληρισμού μετά το ’70 για να δείξουν την άσχημη εθνική πολιτική κατά­σταση που είναι αποτέλεσμα της αντίθεσης ανάμεσα στην μειο­νότητα των αποφασιστικών και δραστήριων πατριωτών και την εχθρική πλειοψηφία (οπαδοί του κληρισμού και της νομιμότη­τας της μοναρχικής εξουσίας - παθητικοί και αδιάφοροι). Στο Τορίνο εκδιδόταν μέχρι λίγο πριν από τον πόλεμο μια καθημε­ρινή εφημερίδα (μετά εβδομαδιαία), με διευθυντή τον Σκάλα και με τίτλο «Η πραγματική Ιταλία», όργανο του πιο μαύρου κληρισμού. Πώς γεννήθηκε αυτή η φόρμουλα, από ποιον επι- νοήθηκε και ποια θεωρητικο-πολιτικο-ηθική ερμηνεία της δό­θηκε; Πρέπει να γίνει μια έρευνα στην «Civiltà Cattolica» και στα πρώτα τεύχη της ίδιας της «πραγματικής Ιταλίας» του Το­ρίνο η οποία τελευταία κατάντησε να είναι ένας αηδής λίβελλος ιεροφυλακείου. Η φόρμουλα είναι επιτυχημένη από «δημαγω­γική» άποψη, γιατί πράγματι υπήρχε και ήταν πολύ αισθητή η απόσταση του Κράτους (τυπική νομιμότητα) από την κοινωνία των πολιτών (υπαρκτή πραγματικότητα), αλλά η κοινωνία των πολιτών βρισκόταν ολόκληρη και μόνο στον «κληρισμό»; Ωστό­σο η κοινωνία των πολιτών ήταν κάτι το άμορφο και χαοτικό και έτσι έμεινε για πολλές δεκαετίες. Το Κράτος επομένως μπό­ρεσε να κυριαρχήσει πάνω της, ξεπερνώντας σιγά σιγά τις συ­γκρούσεις που εκδηλώνονταν σποραδικά, τοπικά, χωρίς εθνική συνοχή και συνέχεια. Ο κληρισμός δεν ήταν επομένως ούτε κι αυτός έκφραση της κοινωνίας των πολιτών, γιατί δεν κατάφερε να της δώσει μια επαρκή και εθνική οργάνωση, παρά το γεγο­νός ότι αυτός αποτελούσε μια δυνατή και τυπικά συμπαγή ορ­γάνωση: δεν είχε πολιτική ομοιογένεια και φοβόταν τις ίδιες τις μάζες που κατά κάποιο τρόπο έλεγχε. Η πολιτική φόρμουλα του non expedit ήταν ακριβώς η έκφραση ενός τέτοιου φόβου

και αβεβαιότητας: το κοινοβουλευτικό μποϋκοτάζ, που φαινό­ταν σαν μια στάση απόλυτα αδιάλλακτη, στην πραγματικότητα ήταν η έκφραση του πιο επίπεδου οπορτουνισμού. Η γαλλική πολιτική εμπειρία είχε αποδείξει ότι η καθολική ψήφος και το δημοψήφισμα σε ευρύτατη βάση, σε δεδομένες συνθήκες, μπο­ρούσε να αποτελέσει ένα μηχανισμό ευνοϊκότατο στις αντιδρα­στικές και φιλοκληρικές δυνάμεις (βλ. σχετικά τις αμερόληπτες παρατηρήσεις του Jacques Bain ville στο βιβλίο του Ιστορία της Γαλλίας, όταν επιπλήττει τους οπαδούς της νομιμότητας της μοναρχικής εξουσίας ότι δεν είχαν εμπιστοσύνη στη καθολική ψήφο όπως είχε αντίθετα ο Ναπολέων III). Αλλά ο ιταλικός κληρισμός γνώριζε ότι δεν ήταν η πραγματική έκφραση της κοι­νωνίας των πολιτών και ότι μια πιθανή επιτυχία θα ήταν εφή­μερη και θα καθόριζε την κατά μέτωπο επίθεση των νέων εθνι­κών δυνάμεων, γεγονός που αποφεύχθηκε με επιτυχία το 1870. Εμπειρία του διευρυμένου δικαιώματος ψήφου το 1882 και α­ντίδραση του Κρίσπι και των μασόνων. Παρ’ όλα αυτά η στάση των οπαδών του κληρισμού της διατήρησης σε «στατική» κατά­σταση της διάστασης Κράτους και κοινωνίας των πολιτών ήταν αντικειμενικά ανατρεπτική και κάθε νέα οργάνωση-έκφραση των δυνάμεων που εν τω μεταξύ ωρίμαζαν στην κοινωνία, μπο­ρούσε να χρησιμεύσει σαν πεδίο χειρισμών για την ανατροπή του μοναρχικού συνταγματικού καθεστώτος. Γι’ αυτό η αντί­δραση του ’98 χτύπησε μαζί και τον σοσιαλισμό και τον κληρι- σμό, κρίνοντας τους δίκαια «ανατρεπτικούς» και εξ’ αντικειμέ­νου συμμάχους. Από αυτό το σημείο επομένως αρχίζει μια νέα πολιτική του Βατικανού, με την εγκατάλειψη στην πράξη του non expedit ακόμα και στον κοινοβουλευτικό χώρο (ο Δήμος παραδοσιακά αντιμετωπιζόταν σαν κοινωνία των πολιτών και όχι σαν Κράτος) και αυτό επέτρεψε την εισαγωγή της καθολι­κής ψήφου, το σύμφωνο Τζεντιλόνι και τελικά την ίδρυση το 1919 του Λαϊκού Κόμματος. Το ζήτημα της ύπαρξης μιας Ιτα­λίας πραγματικής και μιας Ιταλίας νόμιμης επανεμφανίζεται με άλλη μορφή, στα γεγονότα του 24-26, μέχρι την κατάργηση ό­λων των πολιτικών κομμάτων, με την βεβαίωση ότι είχε ήδη επιτευχθεί η ταύτιση του πραγματικού με το νόμιμο καθώς η κοινωνία των πολιτών σ’ όλες της τις μορφές πλαισιώθηκε από μία και μοναδική κομματική και κρατική οργάνωση.

281

Βιβλιογραφία

Πάνω στην αυτόνομη ανάπτυξη μιας καινούριας ζωής στην κοινωνία και το Κράτος στην Ιταλία πριν το Ριζορτζιμέντο ετοι­μάζει μια εργασία ο Ραφαέλε Τσιάσκα. Δημοσιεύτηκε η εισαγω­γή: Ραφαέλε Τσιάσκα, Κύτταρα νέας ζωής στο ιταλικό '700 (στα «Χρονικά της φιλοσοφικής και φιλολογικής Σχολής του Βασιλι­κού Πανεπιστημίου του Κάλιαρι», 1930-31, απόσπασμα από τις σελ. 21 στο 8 κεφ.). Ο Τσιάσκα μελετά «τις αλλαγές που, στη διάρκεια του XVIII αιώνα και ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του, πραγματοποιούνται στη ζωή όλων σχεδόν των περιοχών της Ιταλίας και που δεν περιορίζονται σε αποσπασματικές με­ταρρυθμίσεις οι οποίες επιβάλλονται από πεφωτισμένους άρχο­ντες και τις οποίες καταλαβαίνει πολύ λίγο ο λαός, αλλά περι­βάλλουν όλη την σύσταση του κράτους, όλη την οικονομική δο­μή της χώρας, όλες τις ταξικές σχέσεις και εκδηλώνονται στις κυρίαρχες τάσεις της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής σκέψης» («Nuova Rivista Storica» του 1931, σελ. 577). Οι διοι­κητικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, η εκκλησιαστική πολι­τική, η ιστορία της διανόησης είχαν ήδη μελετηθεί. Ο Τσιάσκα συμβάλλει εκ νέου στη μελέτη της οικονομικής ζωής της εποχής.

Φραντσέσκο Λέμμι, Η καταγωγή του ιταλικού Ριζορτζιμέντο, Μιλάνο, Hopli. Του ιδίου του Λέμμι, Η βιβλιογραφία του ιταλι­κού Ριζορτζιμέντο, Σοτσιετά Ανώνυμα Ρωμάνα. Κάρλο Μορά- ντι, Ιδέες και πολιτικοί σχηματισμοί στην Λομβαρδία από το 1748 στο 1814, Τορίνο, Μπόκα. Μάσσιμο Λέλι, Το Ριζορτζιμέ- ντο του ιταλικού πνεύματος (1725-1861), Μιλάνο, Λ’ Εζάμε, Εκδόσεις σύγχρονης ιστορίας, 1928.

282

Στο XII διεθνές Συνέδριο Ιστορικών Επιστημών που έπρεπε να γίνει στη Βαρσοβία από τις 21 ως τις 28 Αυγούστου 1933, έπρεπε να παρουσιαστούν οι εξής εισηγήσεις για το Ριζορτζι- μέντο:

1) Τζ. Βόλπε, Οι πολιτικές διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και η Ιταλία κατά \ η διάρκεια τον Ριζορτζιμέντο.

2) Α. Τσ. Τζέμολο, Η θρησκευόμενη Ιταλία τον XVIII αιώνα.3) Πιέτρο Σίλβα, Εθνικές δυνάμεις και πρωτοβουλίες και οι ξέ­νες επιδράσεις στο έργο τον πεφωτισμένον απολνταρχισμού στην Ιταλία.

Αντόνιο Λουκαρέλι, Η Πούλια στο Ριζορτζιμέντο, ιστορία ντο­κουμέντων, τομ, I, Μπάρι, Περιφερειακή επιτροπή αρχαιολο­γίας και τοπικής ιστορίας, 1931, σελ. 455, Λ. 30. Ο πρώτος τόμος φθάνει μέχρι την περίφημη γιακωβίνικη συνωμοσία του 1793-94 αφού δώσει την εικόνα της ζωής των Πουλιέζων τον XVIII αιώνα. Χρήσιμο βιβλίο για να γίνει κατανοητό το ζήτη­μα του νότου. Φαίνεται ότι ο συγγραφέας κατάφερε να δώσει μια εντυπωσιακή εικόνα των τρομερών συνθηκών του λαού της Πούλιας. Τα γεγονότα του ’93-94, που δεν ήταν σοβαρά αυτά καθ’ αυτά, απέκτησαν ιδιαίτερη σημασία από την άγρια αντί­δραση που ξέσπασε. Πρώτη πολιτική μετανάστευση προς το Βορρά, προετοιμασία της ναπολιτάνικης επανάστασης του 1799.

Για τον Μελκιόρε, Τζιόια βλ. την βιβλιογραφία (των κειμέ­νων του Τζιόια) που δημοσιεύτηκε από τον Άντζελο Οτολίνι στα «Βιβλία της Ημέρας» τον Ιανουάριο του 1929 (Τα εκατό χρόνια του Μελκιόρε Τζιόα). Το πρώτο βιβλίο του Τζιόια είναι μια διατριβή του 1796 που παρουσιάστηκε σ’ ένα διαγωνισμό ο οποίος προκηρύχθηκε από το Ινστιτούτο της Ρεπούμπλικα Τσι- ζαλπίνα με θέμα: «Ποια από τις ελεύθερες κυβερνήσεις συμφέ­ρει περισσότερο για την ευημερία της Ιταλίας». Ο Τζιόια υπο­στηρίζει «την μια και αδιαίρετη δημοκρατία». Η διατριβή του βραβεύτηκε, αλλά θα πρέπει να δούμε κατά πόσο είναι μια κα­θαρά ιδεολογική επεξεργασία του γιακωβίνικου πρότυπου. Στα

283

1815 δημοσιεύει το Για την σύσταση μιας εθνικής αντιπροσω­πευτικής μοναρχίας.

Γκουίντο Μπούστικο, Τζιοακίνο Μονράτ στα ανέκδοτα απο­μνημονεύματα του στρατηγού Ροσέτι, «Nuova Antologia», τεύ­χη της 16 Μαΐου, 1 Ιουνίου και 16 Ιουνίου 1927.

Ο στρατηγός Τζιουζέπε Ροσέτι, γεννημένος στο Πιεμόντε, γάλλος κατ’ επιλογή, υπήρξε κατ’ αρχήν ανώτερος αξιωματικός του γαλλικού στρατού και έπειτα του ναπολιτάνικου του Μου- ράτ. Έγραψε τέσσερις χοντρούς τόμους με απομνημονεύματα, στα γαλλικά, από τις 20 Δεκεμβρίου 1796 μέχρι τις 6 Νοεμβρίου 1836, πλούσιους σε πολιτικές πληροφορίες σχετικές με την Ιτα­λία και την Γαλλία. Ο Μπούστικο μας διαβεβαιώνει για την απουσία προκατάληψης και μεροληψίας και αντλεί πληροφο­ρίες για την «νέα πολιτική» του Μουράτ μετά την μάχη της Λειψίας (προσέγγιση στην Αυστρία), για την ανάθεση της απο­στολής σε κάποιον Γκ.Γκράσι τον Μάρτιο του 1815, να μεταβεί στη βόρειο Ιταλία και να εξετάσει τι υποστήριξη θα έβρισκε μια πρωτοβουλία του Μουράτ για την ιταλική ανεξαρτησία και τέ­λος, πληροφορίες για την φυγή του Μουράτ από την Νάπολη μέχρι την εκτέλεσή του.

Οι πρώτοι ιταλοί γιακωβίνοι. Βλ. Τζιούλιο Νάταλι, Κουλ­τούρα και ποίηση στην Ιταλία κατά την περίοδο του Ναπολέο­ντα. Μελέτες και δοκίμια, Τορίνο, Στεν, 1930 (ο Λομονάκο της Αναφοράς στον Carnot έχει ένα ειδικό δοκίμιο πολύ ενδιαφέ­ρον).

Οι ιταλοί γιακωβίνοι. Συνήθως στα βιβλία και στα άρθρα που δημοσιεύονται τυγχάνουν πολύ κακής μεταχείρισης και γνωρίζουμε πάρα πολύ λίγα πράγματα γι’ αυτούς. Στα «Πρα­κτικά του XIV εθνικού Συνεδρίου για την ιστορία του ιταλικού Ριζορτζιμέντο» (1927) δημοσιεύτηκε μία μελέτη του Ρενάτο Σό- ριγκα, Η εθνική ιδέα και η τάξη των «πατριωτών» πριν από τον Μάιο του 1796, που κάνει γνωστά κάποια στοιχεία που πήρε από το βιβλίο επιστολών του Φίλιππο Μπουοναρότι. Από αυτή την μελέτη μπορεί κανείς να πάρει βιβλιογραφικά στοιχεία και

284

οδηγίες για να μελετήσει αυτή την πρώτη περίοδο του ιταλικού φιλελευθερισμού.

Γιακωβινισμός. Για να έχουμε ένα δείγμα του τρόπου που αντιμετώπιζαν τους γάλλους την περίοδο των γιακωβίνων και του Ναπολέοντα μπορεί κανείς να αναφέρει το βιβλίο του Ales­sandro Andryane (Αναμνήσεις ενός φυλακισμένου του Κρά­τους, επιλογές αποσπασμάτων του Ροσολίνο Γκουαστάλα, Μπαρμπέρα, Φλωρεντία, σελ. 214): ο αρχιφύλακας Σίλλερ, ό­ταν ο Andryane καταφέρνει να του βγάλουν τα σίδερα από τα πόδια για ένα στραμπούληγμα λέει: «Διαβολεμένοι γάλλοι! Εί­χαν δίκιο να τους ονομάζουν Κυρίους - τα πάντα - γίνονται - όταν - υπάρχει - θέληση». Αυτή η φήμη, «ανθρώπων με μεγάλη θέληση» δηλαδή βολονταρ ιστών, που είχαν οι γάλλοι την πε­ρίοδο της μεγάλης Επανάστασης, για τους άλλους λαούς έχει μια ιδιαίτερη ιστορική σημασία.

Πιέρο Πιέρι, Το Βασίλειο της Νάπολης από τον Ιούλιο 1799 μέχρι τον Μάρτιο του 1806, Νάπολη, Ριτσιάρντι, 1928, σελ, 314, Λ. 25. Μελετά την πολιτική των βουρβώνων την περίοδο μετά την πρώτη παλινόρθωση και τις αιτίες της πτώσης της στα 1806, που έγινε και ας μην υπήρχε μέσα της καμιά αντίθετη δύναμη δραστήρια και όταν μάλιστα ο γαλλικός στρατός ήταν ακόμα μακριά. Μελετά το δύσκολο καθεστώς των τάξεων του Νότου και τη γέννηση της φιλελεύθερης σκέψης που αντικαθιστά τον παλιό γιακωβινισμό του 1799 (Μπορούμε όμως να ονομάζουμε «γιακωβινισμό» την πολιτική που ακολουθούσαν οι ναπολιτά­νοι επαναστάτες του 1799;). Φαίνεται ότι πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο.

Για την κατανόηση του προσανατολισμού των τάξεων και την εξέλιξή τους στο Νότο είναι πολύ ενδιαφέρον και το βιβλίο του Α. Τζάκο, Η δημόσια και η ιδιωτική εκπαίδευση στη Νάπολη (1767-1866), Città di Castello, «il Solco», 1927, σελ. 228, A. 15. (Η ανισορροπία μεταξύ της κρατικής εκπαιδευτικής δραστηριό­τητας και της ιδιωτικής άρχισε μετά το 1821. Τα ιδιωτικά σχο­λεία ακμάζουν ενώ η κρατική δραστηριότητα παρακμάζει. Δη- μιουργείται έτσι ένα στρώμα διανοουμένων καθαρά ξεκομμένο

285

από τις λαϊκές μάζες, σε αντίθεση με το Κράτος και σχετικά ισχυρό μέσα στην γενική πολιτική αποσύνθεση η οποία ενοποι­είται με δυσκολία και επιφανειακά χάριν της αστυνομικής κα­ταστολής. Αυτό το θέμα αξίζει να εξετασθεί βαθύτερα).

Ντομένικο Σπαντόνι Οι μυστικές εταιρείες στη μιλανέζιχη ε­πανάσταση του Απρίλη 1814, «Nuova Antologia» της 16 Μαίου1929. Επέμβαση της μασονίας στο κίνημα (με αποκορύφωμα την δολοφονία του υπουργού Πρίνα), σύμφωνα με τα πρακτικά μιας δίκης για στρατιωτική συνωμοσία, τα οποία βρέθηκαν από τον Σπαντόνι. Κάποιες καινούριες λεπτομέρειες αλλά τίποτα το σπουδαίο.

Πότε αρχίζει το Ριζορτζιμέντο; Βλ. Αρίγκο Σόλμι, Η βασική ενότητα της ιταλικής ιστορίας, Μπολόνια, Zanichélli, 1927, σελ. 58, Λ. 6. Πάνω σ’ αυτό το κείμενο βλ. Φραντέσκο Κολότι, Ρη­τορικές Προφάσεις, στο «Leonardo» της 20ης Μαίου 1927, την απάντηση του Σόλμι στο «Leonardo» της 20ης Αυγούστου και το σημείωμα του Λ.Ρούσο πάνω σ’ αυτή την απάντηση. Ο Σόλ- μι βρίσκει στην «πόλη» αυτή την βασική ενότητα και βεβαίως είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σε πολλές αυτόνομες πόλεις γίνονται ταυτόχρονα οι ίδιες μεταρρυθμίσεις (δεν γνωρίζω το βιβλίο του Σόλμι και επομένως δεν γνωρίζω και πώς εξηγεί ακριβώς αυτό το γεγονός). Σχετικά με αυτό αξίζει να δούμε το βιβλίο του Κάρλο Κατάνεο. Η Πόλη σαν ιδεολογική αρχή στην ιταλική ιστορία με επιμέλεια του Τζ.Α.Μπελόνι, Vallecchi, Φλωρεντία, σελ 140, Λ. 8. Ο Σόλμι δανείστηκε την αρχή από τον Κατάνεο; Άλλωστε τι σημαίνει «πόλη»; Δεν σημαίνει μή­πως «αστική τάξη», κλπ;

Βλ. Α.Ρόσι, Οι ιστορικο-πολιτικές αιτίες της καθυστερημένης ενοποίησης και ανεξαρτησίας της Ιταλίας, Ρώμη, Κρεμονέζε, 1933, σελ 112, Λ. 8. (Ακόμα και ο τίτλος είναι παράξενος και δείχνει πόσο διαδομένη είναι η μυθολογική-μοιρολατρική αντί­ληψη στη μελέτη του Ριζορτζιμέντο).

Μια άποψη του Σταντάλ, Βλ. Π.Π. Τρομπέο Ο Σταντάλ με­ταξύ ενός καρδινάλιον και ενός πρεσβευτή του πάπα, «Nuova

286

Antologia» της 1ης Φεβρουάριου 1935. Ο Τρομπέο, αφού απα­ριθμεί μερικές απόψεις του Σταντάλ πολύ ευνοϊκές για την υπό­θεση της ιταλικής ελευθερίας και για την αξία των ιταλών πα­τριωτών, όπως ο Σανταρόζα, κλπ (σελ. 445) αποσπάσματα από το βιβλίο Rome, Naples et Florence και από το Promenades dans Rome, καταλήγει: «Αλλά έκρινε ότι εναντίον μιας Αυστρίας σί­γουρης για τον εαυτό της, κάθε απόπειρα επανάστασης θα α­ποτύγχανε εξαιτίας της μικρής απήχησης που είχε στο λαό «η αθώα vertueuse et girondine» των συνωμοτών και γιατί από την άλλη μια επέμβαση υπέρ μιας ακόμα ανώριμης για αξιόλογη επανάσταση Ιταλίας θα ήταν για τη Γαλλία ένας πολύ μεγάλος κίνδυνος».

Κονφαλονιέρι.

Σ’ ένα άρθρο του Πανφίλο (Τζιούλιο Καπρίν) στην «Corriere della Sera» της 26ης Σεπτεμβρίου 1934 αναφέρεται το εξής: «Η Τερέζα μαραζωμένη από τα βάσανα, έπρεπε να πεθάνει πριν ο νέος αυτοκράτορας Φερδινάνδος δώσει τη χάρη που ο Φρα­ντσέσκο είχε πάντα αρνηθεί στον αμετανόητο αριστοκράτη συ­νωμότη». Αυτό το «αμετανόητος» δεν δικαιολογείται μετά από αυτό που δημοσίευσε ο Σίλβιο ντ’ Αμίκο για την αίτηση χάρι- τος του Κονφαλονιέρι και που φυλάγεται στο ιταλικό μουσείο του Σπήλμπεργκ. Το άρθρο του Καπρίν κρίνει το βιβλίο του Λουίτζι Τσέρια, Η Ζωή μιας γυναίκας για την Τερέζα και για την «ερωτική» ζωή του Φεντερίκο (Μιλάνο, Μπαλντίνι και Κα- στόλντι, Λ. 12) σαν όχι και τόσο σωστό. Με τίτλο Κονφαλονιέρι (ρομάντζο), ο εκδότης Τρέβες εξέδοσε ένα τόμο του Ρικάρντο Χουκ. (1934, Λ. 8).

Αουγκούστο Σαντονά.

Μετά την ανακωχή ο Σαντονά ερεύνησε στα βιεννέζικα Αρ­χεία για να συλλέξει τα επίσημα αυστριακά στοιχεία για μια σειρά γεγονότα του ιταλικού Ριζορτζιμέντο. Πριν τον πόλεμο ο

287

Σαντονά είχε εκδόσει μεταξύ άλλων: Συνεισφορά στην ιστορία των δικών του ’21 και του Σπήλμπεργκ, Τορίνο, Bocca, 1911. Η ενωτική ιδέα και τα πολιτικά κόμματα στις παραμονές του 1848, στη «Rivista d’ Italia» τον Ιούνιο του 1914. Το Βασίλειο της Λομβαρδίας, Βενετίας. Το σύνταγμα και η διοίκηση, Μιλάνο, Cogliati, 1912.

Η επανάσταση τον 1831.

Στο «Archiginnosio» (4-6, έτος XXVI, 1932) ο Αλμπάνο Σορ- μπέλι δημοσιεύει και σχολιάζει το κείμενο του πολιτικού συ­νταγματικού Σχεδίου της Επανάστασης του 1831, που γράφτη­κε από τον Τσίρο Μενότι. Αυτό το ντοκουμέντο είχε ήδη δημο­σιευτεί από τον Ενρίκο Ρουφίνι στα 1909 (;) στο «Αρχείο του εθνικού Ριζορτζιμέντο της Εμίλια» τεύχος 10 και 11. Ακόμα και το βιβλίο του Αρίγκο Σόλμι πάνω στα γεγονότα του ’31 βασίζε­ται σ’ αυτό το σχέδιο. Τώρα χρησιμοποιώντας κάποιες ουσίες έγινε δυνατή η επανεμφάνιση του κειμένου του Μενότι και η φωτογράφισή του για το «Archiginnosio».

Κάρλο Φελίτσε.

Πρέπει να διαβάσει κανείς την βιογραφία που του έγραψε ο Φραντσέσκο Λέμι για λογαριασμό της «Collana storica Saba­uda» της εκδ. Paravia. Μερικά σημαντικά σημεία της βιογρα­φίας του Λέμι: η αντιπάθεια του Κάρλο Φελίτσε για την οικο­γένεια των Καρινιάνο. Σε μερικά γράμματα του Κάρλο Φελίτσε στον αδελφό Βιττόριο Εμμανουέλε στο 1804 διαβάζουμε ενα­ντίον των γονιών του Κάρλο Αλμπέρτο «πύρινα» λόγια τα ο­ποία κανείς δεν ξέρει από τι είδους αγανάκτηση προκλήθηκαν και που φθάνουν μέχρι τον εξορκισμό, σαν να πρόκειται για ντροπή, αυτής της ανεπιθύμητης διαδοχής. Κάρλο Φελίτσε και τα κινήματα του 1821. Ο Λέμι σημειώνει ότι ο Κάρλο Φελίτσε

δεν ακολούθησε ποτέ μια ιταλική πολιτική, αλλά στόχευε μόνο στην αύξηση της περιουσίας του.

Τζιουζέπε Σόλιτρο, Δύο φημισμένοι δημοσιογράφοι της Αυ­στρίας (Λουίτζι Ματζόλντι, Πιέτρο Περέγκο), Πάντοβα, Dra­ghi, 1927, Λ. 15. (Σε κριτική που δημοσιεύτηκε από την «Fiera Letteraria» στις 16 Δεκεμβρίου 1928, ο Γκουίντο Τζαντέι γρά­φει ότι έχει στα χέρια του ανέκδοτο και ανεκμετάλλευτο υλικό για τον Ματζόλντι και για μια περίεργη πολεμική, όπου ο Φι- λίππο Ουγκόνι κατηγορεί τον Ματζόλντι για κομμουνιστική προπαγάνδα, γιατί έτσι ονομάζει την προπαγάνδα υπέρ της α­γροτικής μεταρρύθμισης όπως την εννοούν οι αυστριακοί).

Lamennais.

Ο Lamennais θα πρέπει να μελετηθεί για την επίδραση που είχαν οι ιδέες του πάνω σε μερικά πολιτιστικά ρεύματα του Ριζορτζιμέντο, ιδιαίτερα στον προσανατολισμό ενός μέρους του κλήρου προς τις φιλελεύθερες ιδέες και σαν ιδεολογικό στοιχείο των δημοκρατικο-κοινωνικών κινημάτων πριν το ’48. Για τον αγώνα του Lamennais, εναντίον των Ιησουιτών βλ. το άρθρο ο Πάτερ Roothaan χαι ο Lamennais, στην «Civiltà Catto­lica» της 3ης Αυγούστου 1929. Ο Πάτερ Roothaan έγινε στρα­τηγός στον Λόχο του Χριστού προς τα τέλη της δεκαετίας του 20 και πέθανε, νομίζω, το 1853. Είναι συνεπώς ο στρατηγός που διεύθυνε την δράση των ιησουιτών πριν και μετά το ’48. Μπορούν να μελετηθούν στη «Civiltà Cattolica» και άλλα άρθρα για τον Lamennais και τον Πάτερ Roothaan.

Αντζιόλο Γκάμπαρο. θρησκευτική Μεταρρύθμιση στην ανέχ- δοτη Αλληλογραφία του Ραφαέλο Ααμπρουσχίνι, 2 τόμοι, G.B.Paràvia, 1926. Πρόσφατα έργα μελετητών πάνω στην πνευματική προετοιμασία του Ριζορτζιμέντο: Ρουφίνι, Τζεντί- λε, Αντζιλότι, Λούτσιο. Να καταγραφεί η σχετική βιβλιογρα­φία. Ο Λαμπρουσκίνι συνδεδεμένος προσωπικά με πολλούς α­πό τους πρωταγωνιστές (μετριοπαθείς φιλελεύθεροι) του Ρι-

289

ζορτζιμέντο, ασκεί μια επιρροή που ο Γκάμπαρο θεωρεί πολύ μεγάλη και σχεδόν άγνωστη μέχρι τώρα (pour cause!). Ο Γκά­μπαρο περιγράφει ανάγλυφα την βαθύτερη ανησυχία που προ- κάλεσε ο συνδυασμός, πάνω στο ίδιο πρόβλημα, πολιτικών και θρησκευτικών όρων σ’ εκείνη την γενιά, σ’ ένα τμήμα της ο- ποίας υπερίσχυσε η πολιτική αντίληψη και σ’ ένα άλλο η θρη­σκευτική. Ο Λαμπρουσκίνι είναι ο κύριος εκφραστής αυτής της δεύτερης ομάδας. Ο Γκάμπαρο υποστηρίζει ότι ο Λαμπρουσκί­νι δεν είναι οπαδός του Σαιν Σιμόν, ούτε του Lamennais, ούτε του C.Jansen, αλλά καθαρά ορθόδοξος: οι κατήγοροί του, πνεύματα κακόβουλα ή ανίκανα να καταλάβουν. Ευαγγελική αντίληψη της θρησκείας, όπου ακμάζει η αρχή της εσωτερικής ελευθερίας σε συμφω\ ία με την εξουσία. Προπορεύτηκε και ξε- πέρασε με μεγάλη τόλμη και διεύρυνση των ιδεών τον ήπιο ρε­φορμισμό του Ροσμίνι και έβαλε στόχο να εξυγιάνει μια τετρα­πλή τάξη προβλημάτων που συνοψίστηκαν από τον ίδιο ως ε­ξής (Γκάμπαρο, τομ I, σελ. CXCIX): «1) Να πολλαπλασιάζε- ται, να διαχέεται να υλοποιείται η κοινωνική έκφραση της πί­στης και να παραμελείται το συναίσθημα. 2) Η αλλοίωση της αντίληψης περί ηθικής και των σχέσεων μας με τον θεό. 3) Να καθυποτάσσονται οι συνειδήσεις, να μηδενίζεται η ελευθερία από την κατάχρηση της ιερατικής εξουσίας 4) Να αντικαθίστα­ται η λογική πίστη με μια ανόητη ευπιστία». (Σημειώσεις από την «Nuova Antologia» της 16ης Απριλίου 1927).

Στην επαναχρησιμοποίηση αυτών των στοιχείων δεν λαμβά- νεται υπόψη, για να εκτιμηθεί η ιστορική σημασία και η επιρ­ροή αυτών των «ηρώων» του Ριζορτζιμέντο, ότι το έργο του εξαντλήθηκε όλο σχεδόν σε ιδιωτικές αλληλογραφίες και έμεινε άγνωστο).

Ο Πάτερ Τζιοακίνο Βεντούρα.

Το βιβλίο της Άννα Κριστόφολι, Η θρησκευτική σκέψη του Πάτερ Τζιοακίνο Βεντούρα, Μιλάνο, Εκδ. οικ. «Vita e pensie­ro» 1927, στο κεφ. 8, σελ. 158. Πολύ αυστηρό κριτικό σημείωμα στη «Fiera Letteraria» της 15ης Ιανουαρίου 1928 από τον Γκουί- ντο Τζαντέι. Ο Βεντούρα, σικελός μοναχός, έπρεπε να είχε υ-

290

ποστεί την επιρροή του Bonald, του Lamennais, του De Mai- stre. Ο Τζαντέι αναφέρει ένα βιβλίο του Rastoul, Le Pére Vent­ura, Παρίσι, 1906 στο κεφ. 16, σελ. 189 (Κλήρος και διανοούμε­νοι). (Η επιρροή τον Lamennais).

Βλ. το δοκίμιο του Τζιοακίνο Βόλπε, Ιταλία και Ευρώπη κα­τά την διάρκεια τον Ριζορτζιμέντο, στη «Nuova Antologia» της 16ης Αυγούστου 1933. Είναι ένα πολύ «περιγραφικό» προσχέ­διο της διεθνούς ευρωπαϊκής πολιτικής σε αντιπαράθεση με την κατάσταση που επικρατεί στην Ιταλία. Χρήσιμο σαν κατάλογος γεγονότων, αλλά χωρίς μελέτη και βαθιά ανάλυση των ιστορι­κών σχέσεων. Ιστορία τύπου Ρινάουντο. Το ότι η ευρωπαϊκή ισορροπία υπήρξε ένα στοιχείο της ιταλικής ιστορικής εξέλιξης και αντίστροφα μόλις αναφέρεται, αλλά ποια είναι η σχέση γε­νικά των γεγονότων και των εξελίξεων ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο πραγματικότητες; Και πρόκειται για διαφορετικές εξελί­ξεις ή για μία μόνο; Και αν πρόκειται για μία μόνο ιστορική εξέλιξη, ποιο είναι το βάρος που πρέπει να δοθεί στην ιταλική πρωτοβουλία ή και παθητικότητα, κλπ; (Πρέπει να επανέλθου- με στο βιβλίο του Ομοντέο, Η χρονική διάρκεια τον Ριζορτζιμέ- ντο, που και από τον τίτλο ή τουλάχιστον στον τίτλο, παραποι­εί την ιστορική άποψη και το έργο του Κρότσε, Ιστορία της Ενρώττης, που βασιζόμενος σε μια μοναδική ιστορική ευρωπαϊ­κή εξέλιξη, υπογραμμίζει την παθητικότητα και λαμβάνει υπό- ψη του μόνον αυτή, αφού «αγνοεί» την ιστορική περίοδο της «στράτευσης» κλπ). Πάντως, η μελέτη του Βόλπε είναι χρήσιμη, γιατί συνοψίζει, έστω και «περιγραφικά» την διεθνή πολιτική κατάσταση που επηρέασε το ιταλικό Ριζορτζιμέντο.

Ο ιστορικός κόμβος 1848-49.

Βλ. Κάρλο Παγκάνι, Μετά τον Κουστόζα και τον Βόλτα στα 1848, (στη «Nuova Antologia» της 1ης Μαρτίου 1929). Αναφέ­ρει μερικά ανέκδοτα στοιχεία από το Αρχείο Κασάτι του Μιλά­νου, όχι ουσιώδη, αλλά χαρακτηριστικά για την πολιτική κρίση εκείνης της περιόδου, κρίση πολιτική που στάθηκε από τους

291

κύριους λόγους της στρατιωτικής ήττας: έλλειψη μιας ενωτικής πολιτικής κατεύθυνσης καθορισμένης και αποφασιστικής, εν­δοιασμοί, ανεύθυνη δράση αντιδραστικών φατριών, καμία φροντίδα για τις ανάγκες του στρατού σαν ανθρώπινο σύνολο, κλπ.

Η Αγγλία ήταν αντίθετη με την στρατιωτική επέμβαση της Γαλλίας υπέρ του Πιεμόντε. Ο Πάλμερστον είχε δηλώσει ότι η γαλλική επέμβαση θα προκαλούσε έναν ευρωπαϊκό πόλεμο, γιατί η Αγγλία δεν θα το ανεχόταν ενώ ελάχιστα βοηθούσε δι­πλωματικά το Πιεμόντε για να αποτρέψει μια καταστροφική ήττα και εδαφικές μεταβολές ευνοϊκές στην Αυστρία. Το άρθρο του Παγκάνι πρέπει να ξαναδιαβαστεί σε περίπτωση ανασύν­θεσης των γεγονότων του ’48-49 για να βρεθούν στοιχεία σύ­μπτωσης και συμπλήρωσης άλλων στοιχείων.

Για ότι συνέβαινε στο Υπουργείο Καζάτι-Τζιομπέρτι (Ιού- λιος-Αύγουστος 1848) βλ. το γράμμα του Τζιομπέρτι στον Τζιουζέπε Μασάρι, που δημοσιεύτηκε με πρόλογο του γερου­σιαστή Ματέο Ματζιότι, στη «Nuova Antologia» της 16ης Ιου­νίου 1918. Για την αποστολή του Κάρλο Ντ’ Άντα στη Γαλλία και Αγγλία που έγινε με ανάθεση της προσωρινής κυβέρνησης του Μιλάνου, βλ. Κάρλο Παγκάνι στην Έκθεση για το Ιστορικό Συνέδριο τον Τρέντο το 1926 (ομιλία: Η προσωρινή Κυβέρνηση τον Μιλάνου στα 1848 και το Τρεντίνο). Κάρλο Παγκάνι, Αν­θρωποι και πράγματα στο Μιλάνο από τον Μάρτιο στον Αύ­γουστο του 1848, Εκδ. Cogitati, Μιλάνο (με στοιχεία από το Ιστορικό Μουσείο του Ριζορτζιμέντο του Μιλάνου και ειδικά από τα αρχεία Καζάτι ντ’ Άντα, Αρέζε Τζιουλίνι-Κριβέλι, Ρε- στέλι).

Συνάρτηση τον 1848-49.

Για τον Κάρλο Αλμπέρτο και τις προσπάθειες που έγιναν το 1931 για να αλλάξει η παραδοσιακή (δυσμενής) κριτική βλ. την μελέτη του Πιέτρο Σίλβα στην «Κουλτούρα» του Αυγσύστου- Σεπτεμβρίου 1931).

292

Τζιόρτζιο Macaulay Trevelyan, Ντανιέλε Μανίν και η βενε- τσιάνικη επανάσταση τον ’48. Με πρόλογο του Π. Όρσι, Τζα- νικέλι, Λ. 35.

Italo Raulich, Ιστορία τον πολιτικού Ριζορτζιμέντο της Ιτα­λίας, Τζιανικέλι, πέντε τόμοι, τομ. IV, Μάρτιος-Νοέμβριος 1848. Λ. 32, τομ. V, 1849, Λ. 36.

Φιλολαϊκές τάσεις.

Για τα λαϊκά κινήματα της αριστερός του ’48-49 πρέπει να δούμε τα εξής: Νικόλα Βαλντίμιρο Τέστα, Οι Ιρπίνιοι στα πολι­τικά κινήματα και στην αντίδραση του 1848-49, Νάπολη, Ρ. Κο- ντέσα και Φρατέλι, 1932, στο κεφ. 8, σελ. 320, Λ. 15.

Οι εθελοντές.

Μερικές οξυδερκείς παρατηρήσεις για τους εθελοντές βρί­σκονται στα Απομνημονεύματα του Λεονέτο Τσιπριάνι*, ειδικά για τους εθελοντές της Τοσκάνης και για τη μεταχείριση που έτυχαν από τον πιεμοντέζικο στρατό στα 1848. Τα Απομνημο­νεύματα του Τσιπριάνι πρέπει να διαβαστούν επίσης και για μερικές ζωντανές εντυπώσεις πάνω στα γεγονότα του Ριζορτζι- μέντο.

Η «αμοιβαία εκπαίδευση».

Για την σημασία που είχε αποκτήσει στο φιλελεύθερο κίνημα του Ριζορτζιμέντο η αρχή και η διάδοση στην πράξη της «αμοι­βαίας εκπαίδευσης», βλ. τους δύο τόμους του Arturo Linacher

* Λεονέτο Τσιπριάνι, Περιπέτειες της ζωής μου, 2 τομ. Μπολώνια, Zanichelli, 1934. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

293

για τον Ενρίκο Μάγιερ* που υπήρξε ένας από τους μεγαλύτε­ρους συνεργάτες της «Ανθολογίας» και του Vieusseux και ένας από τους μεγαλύτερους προπαγανδιστές της νέας παιδαγωγι­κής μεθόδου.

Τζιοβάνι Μαίολι, Ο ιδρυτής της Εθνικής Εταιρείας, Εθνική Εταιρεία για την Ιστορία του Ριζορτζιμέντο, Ρώμη, 1928 (πε­ριέχει 22 γράμματα του Τζιόρτζιο Παλαβιτσίνο και του Φελίτσε Φορέστι για την περίοδο 1856-58, όταν ο Παλαβιτσίνο, πρόε­δρος της Εθνικής Εταιρείας της οποίας γραμματέας ήταν ο Τζ. Λα Φαρίνα, εργαζόταν για να δημιουργήσει το δεξιό και κε­ντρώο φιλελεύθερο μπλοκ πάνω σε δύο βάσεις: «ιταλική κοινή γνώμη», «στρατός της Σαρδηνίας». Ένα ρητό του Παλαβιτσί- νο: «Ο ιταλός επαναστάτης, ισχυρότατος άνδρας στο πεδίο της δράσης, είναι πολύ συχνά παιδί στο πεδίο της σκέψης»).

Πρέπει να διαπιστώσουμε ότι στην σημερινή ιστοριογραφία του Ριζορτζιμέντο, που με τον τρόπο της είναι πολύ μεροληπτι­κή, παρουσιάζεται σαν «οξυδερκής πολιτικός ρεαλισμός» κάθε τι που συμπίπτει με το πιεμοντέζικο πρόγραμμα των μετριοπα­θών: είναι μια άποψη της στερνής γνώσης αρκετά αφελής και ελάχιστα οξυδερκής- είναι ανάλογη με την αντίληψη των «Ge­sta dei per Allobrogos» που την ξεσκόνισαν και την ξανάβαψαν με κάποια καινούρια ιδέα.

Γκαριμπάλντι.

Βλ. Εμμανουέλε Λιμπρίνο Η πολιτική δράση του Γκαριμπάλ- ντι στα 1861, στη «Nuova Antologia», 16 Φεβρουάριου 1931. Δημοσιεύει ένα μικρό σημείωμα του Γκαριμπάλντι προς τον στρατηγό Μέντιτσι στο οποίο αναφέρεται ότι η κυριότερη αιτία της σύγκρουσης με τον Καβούρ είναι η εξής: Ο Καβούρ θέλει μια συνταγματική κυβέρνηση γαλλικού τύπου, με ένα μόνιμο

* Arturo Linacher, Η ζωή χαι η εποχή rov Ε. Μάγιερ, Φλωρεντία. Barbèra, 1898. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

294

στρατό που θα μπορεί να χρησιμοποιείται εναντίον του λαού. Ο Γκαριμπάλντι θέλει μια κυβέρνηση αγγλικού τύπου, χωρίς μόνιμο στρατό, αλλά με οπλισμένο το έθνος. Εδώ είναι όλη η αντίθεση Καβούρ-Γκαριμπάλντι; Μπορεί κανείς να δει την έλ­λειψη πολιτικής ικανότητας του Γκαριμπάλντι και τις ασταθείς απόψεις του.

Το πέρασμα τον Γκαριμπάλντι στην Καλαβρία το 1860.

Να θυμηθούμε το θέμα της συμπεριφοράς του Βιττόριο Εμ­μανουέλε εκείνη τη στιγμή και το απόρρητο σημείωμα που έ­στειλε στον Γκαριμπάλντι. Ο Φεράρις, στην «Nuova Antologia» της 1ης Ιανουαρίου 1912 είχε γράψει ένα άρθρο, ο Βιττόριο Εμμανουέλε και ο Γκαριμπάλντι και το πέρασμα τον Φάρο το 1860. Από ιστορικά ντοκουμέντα.

Ματσίνι και Γκαριμπάλντι.

Βλ. το άρθρο του Α.Λούτσιο στην «Corrieve della Sera» της 31 Μαίου 1932, Γκαριμπάλντι και Ματσίνι.

Για το Ριζορτζιμέντο και το Νότο.

Τα βιβλία του Μαρκ Μονιέρ, Ιστορικές ειδήσεις για τις συμ­μορίες στις ναπολιτάνιχες επαρχίες από τον Φρα Ντιάβολο στο 1862 και το La Camorra, mystéres de Naples.

Στη «Nuova Antologia» της 1ης Οκτωβρίου 1930, Φραντσέ­σκο Μοροντσίνι, Ανέκδοτα γράμματα τον Κάρλο Ποέριο και άλλων προς τον Αντόνιο Ρανιέρι (1860-66). Σημαντικό γι’ αυτή την ιστορική περίοδο και για το πολιτικό ζήτημα του Νότου.

295

Η μεταφορά της πρωτεύουσας από το Τορίνο στη Φλω­ρεντία και οι σφαγές του Σεπτέμβρη.

Βλ. το βιβλίο Εκμυστηρεύσεις του Μάσιμο ντ' Αντζέλιο, με επιμέλεια του Μάρκους ντε Ρούμπρις (Mondatori, Μιλάνο, 1930). Πρόκειται για την αλληλογραφία του Μάσιμο ντ’ Αντζέ­λιο με την Τερέζα Ταρτζιόνι Τοτζέτι. Ο χαρακτήρας του ντ’ Αντζέλιο εμφανίζεται ανάγλυφα, με τις κακοπιστίες του, τον σκεπτικισμό του, τον τοπικισμό του (piemontesismo). Μερικές παρατηρήσεις που επιχειρεί για τα γεγονότα του Σεπτέμβρη εί­ναι χρήσιμες και ενδιαφέρουσες.

[Ο ξεσηκωμός του Παλέρμο στα 1866],

Την στιγμή του ξεσηκωμού νομάρχης του Παλέρμο ήταν ο Λουίτζι Τορέλι, για τον οποίο βλ. Αντόνιο Μόντι, Ο Κόντης Λουίτζι Τορέλι, Μιλάνο, Β. Ινστιτούτο επιστημών και γραμμά­των της Λομβαρδίας, 1931, στο κεφ. 8, σελ. 513, Λ. 30. Μετά την καταστολή ο Τορέλι πήρε το χρυσό μετάλλιο κοινωνικής αξίας. Το βιβλίο θα πρέπει να το δούμε και επειδή ο Τορέλι έπαιξε έναν αρκετά χαρακτηριστικό ρόλο σε όλο το Ριζορτζιμέ- ντο.

Ο θάνατος του Βιττόριο Εμμανουέλε II.

Σ’ ένα γράμμα του Γκουίντο Μπατσέλι προς τον Πάολο Φά- μπρι, της 12ης Αυγούστου (ίσως του 1880) επειδή λείπει η χρο­νολογία και το 1880 είναι μια υπόθεση που κάνει ο Γκουίντι) που δημοσιεύτηκε από τον Άντζελο Φλάβιο Γκουίντι (Το ανέκ­δοτο αρχείο τον Πάολο Φάμπρι στη «Nuova Antologia» της 16ης Ιουνίου 1928) αναφέρεται το εξής: «Η καρδιά της Ιταλίας ακόμα ματώνει με τον θάνατο του ένδοξου Βιττόριο Εμμανουέ­λε. Αυτή η απέραντη συμφορά όμως μπορούσε να ήταν εκατό φορές πιο μεγάλη αν δεν κερδίζονταν με την εισπνοή οξυγόνου αρκετές ώρες ζωής». (Ακολουθούν τελείες του εκδότη Γκουίντι,

296

όπως φαίνεται, για να συμπληρώσουν όλη τη σειρά, δεν είναι δηλαδή οι συνηθισμένες τελείες διακοπής). Τι σημαίνει αυτό;

Βλ. Εμμανουέλε Λιμπρίνο, Αγκοστίνο Ντεπρέτις σαν δικτά­τορας στη Σικελία (ανέκδοτα στοιχεία για την Αποστολή των Χιλίων: γράμματα του Γκαριμπάλντι, Καβούρ, Φαρίνι, Κρίσπι, Μπίξιο και Μπερτάνι), Nuova Antologia» της 16ης Δεκεμβρίου1930. Ζήτημα της άμεσης προσάρτησης: αγώνες ανάμεσα στο Κόμμα Δράσης και τους μετριοπαθείς. Επί του Κόμματος της Δράσης που δεν ήθελε να καλέσει τους αγρότες, νίκη της πολι­τικής του Καβούρ, ο οποίος βρήκε συμμάχους στους γαιοκτή­μονες που ήθελαν την άμεση προσάρτηση. Υπάρχουν ενδιαφέ­ρουσες αναφορές σχετικά μ’ αυτό: αιτήματα των σαρδηνών κα- ραμπινιέρων κλπ. Οι γαιοκτήμονες δεν ήθελαν να παραμείνουν κάτω από την απειλή ενός λαϊκού κινήματος για διεκδίκηση της γης και έγιναν έτσι ένθερμοι ενωτικοί. (Το άρθρο πρέπει να διαβαστεί μαζί με το βιβλίο του Κρίσπι για τους Χίλιους).

Τα κείμενα τον πάτερ Κάρλο Μαρία Κούρτσι.

Τα κείμενα του πάτερ Κούρτσι, μετά την μεταστροφή του στον φιλελεύθερο καθολικισμό, είναι χρήσιμα για την ανασύν­θεση της ιταλικής κατάστασης γύρω στα 1880. Η μεταστροφή του Κούρτσι, επιφανούς και μαχητικού ιησουίτη της «Civiltà Cattolica» αποτελεί, μετά το 1870, ένα από τα μεγαλύτερα πλήγματα της πολιτικής του Βατικανού που στόχευε στην απο­σταθεροποίηση του νέου ενωτικού Κράτους και την αρχή εκεί­νης της μοριακής εξέλιξης που θα αλλάξει τον καθολικό κόσμο μέχρι την ίδρυση του Λαϊκού Κόμματος. Μερικά κείμενα του πάτερ Κούρτσι μετά την μεταστροφή του: Η σύγχρονη διαφω­νία μεταξύ της Εκκλησίας και της Ιταλίας, με αφορμή ένα συ­γκεκριμένο γεγονός, 2η έκδοση συμπληρωμένη και διορθωμένη στο κεφ. 8, σελ. ΧΙΙ-276, 1878, Λ. 4,50. Η νέα Ιταλία και οι παλιοί ζηλωτές. Χρήσιμες ακόμα μελέτες για την διάταξη των κοινοβουλευτικών κομμάτων, στο κεφ. 8, σελ. VIII 256, 1881, Λ. 5,25. Το Βασίλειο, του Βατικανού, ο επιζήσας σκώρος της

297

Κκβολικής Εκκλησίας. Μελέτες αφιερωμένες στους νεαρούς κληρικούς και τους πιστούς του λαού, στο κεφ. 8, σελ. VIII-336, 1883, Λ. 4,50. Το σκάνδαλο τον Βασίλειον τον Βατικανού, άρ­χοντα της Πρόνοιας, χρήσιμο σε κάτι στο κεφ. 8, σελ. XVI-136, 1848, Λ. 2,25. (Αυτοί οι τόμοι πωλούνται ακόμη στην Ούτετ του Τορίνο, σύμφωνα με τον κατάλογο του 1928).

Πιέτρο Σίλβα, Ισολογισμοί: Η Ιστοριογραφία στο «L’ Italia che scrive» του Σεπτέμβρη 1928. Ενδιαφέρον βιβλιογραφικό σημείωμα πάνω στις πιο πρόσφατες ιταλικές ιστορικές δημο­σιεύσεις. Να ληφθεί υπόψη. Πρέπει να είναι ενδιαφέρον για τις ειδικές έρευνές μου, το βιβλίο του Αρίγκο Σόλμι, Η βασική ενό­τητα της ιταλικής ιστορίας, (εκδ. Zanichelli), που είχε στόχο να βρει και να καταγράψει μέσα στην ιστορία της χερσονήσου μια εθνική συνέχεια που ποτέ δεν έσπασε από την εποχή της Ρώμης και μετά. Ενδιαφέρουσα άποψη, αλλά σίγουρα αναπόδεικτη και αναμφίβολα αποτέλεσμα σημερινών αναγκών προπαγάνδας (Ενάντια σ’ αυτή τη θέση: Κρότσε και Βόλπε).

Αλμπάνο Σορμπέλι, Μπροσούρες, παράνομος τύπος προκη­ρύξεις πον όίνονν την εικόνα της ιταλικής πολιτικής σκέψης. (1830-35). Δοκίμιο ιστορικής βιβλιογραφίας, Φλωρεντία, Leo S.OIschki. 1927, σελ. LXXXVIII-273, Λ. 30. Ο Σορμπέλι κατα­γράφει χίλιες σχεδόν προκηρύξεις και μπροσούρες ομαδοποιη- μένες σε χρονολογική σειρά και με ένα σημείωμα για το περιε­χόμενο. Στον πρόλογο μελετά τα ρεύματα των ιδεών εκείνων των χρόνων που αργότερα θα συγκροτηθούν σε κόμματα.

Ιστορίες επαρχιών. Λιγονρία και Γένοβα.

Βλ. Κάρλο Μιόλι, Το Σνμβούλιο των γενοβέζων Εμπόρων. Ιστορική απογραφή του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελη­τηρίου, 1805-1927, Γένοβα, 1928. Εκδόθηκε περιληπτικά στην «Civiltà Cattolica» της 17ης Αυγούστου 1929. Πρέπει να είναι ενδιαφέρον και πολύ σημαντικό για την οικονομική ιστορία της Γένοβας την περίοδο του Ριζορτζιμέντο και αργότερα την πε­

ρίοδο της ένωσης μέχρι την αντικατάσταση των Οικονομικών Συμβουλίων στα Εμπορικά Επιμελητήρια. Ο Μιόλι ήταν γραμ­ματέας στο τελευταίο Εμπορικό Επιμελητήριο. Στο βιβλίο υ­πάρχει μια εισαγωγή του δικ. ΓΊεσάνιο, υπεύθυνος του ιστορι­κού αρχείου της Γένοβας.

Τζιολίτι.

Άρθρο στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυγούστου 1928 για τον Τζ.Τζιολίτι του Spectator (που πρέπει να είναι ο Μάριο Μισιρόλι). Το άρθρο είναι ενδιαφέρον και πρέπει να χρησιμο­ποιηθεί σε περίπτωση αντιμετώπισης του ίδιου του θέματος. Ο Τζιολίτι και το εργατικό σοσιαλιστικό κίνημα, ο Τζιολίτι και η μεταπολεμική περίοδος κλπ. Πολλές πλευρές της πολιτικής του Τζιολίτι μόλις που προσεγγίζονται: στην πραγματικότητα η ου­σία της δράσης του δεν θίγεται παρ’ ότι υπάρχουν αναφορές που θα μπορούσαν να στηρίξουν την υπόθεση ότι ο Μισιρόλι θα μπορούσε να πει περισσότερα.

299

III. Παράρτημα

Σημειώσεις πάνω στην ιστορία των κατώτερων τάξεων

Μεθοδικά κριτήρια.

Η ιστορική ενότητα των αρχουσών τάξεων πραγματοποιήθη- κε μέσα στο Κράτος και η ιστορία τους είναι ουσιαστικά η ιστο­ρία των Κρατών και ομάδων Κρατών. Αλλά δεν πρέπει να πι­στεύει κανείς ότι αυτή η ενότητα είναι καθαρά νομικού και πο­λιτικού χαρακτήρα μολονότι και αυτή η μορφή ενότητας έχει την σημασία της και όχι μόνο τυπικά: η βασική ιστορική ενότη­τα, στη συγκεκριμένη της μορφή, είναι το αποτέλεσμα των ορ­γανικών σχέσεων ανάμεσα στο Κράτος ή την κοινωνία των πο­λιτικών και την «κοινωνία των πολιτών». Οι κατώτερες τάξεις, εξ ορισμού, δεν είναι ενωμένες και δεν μπορούν να ενοποιη­θούν μέχρις ότου μπορέσουν να γίνουν «Κράτος»: η ιστορία τους, επομένως, είναι συνυφασμένη με εκείνη της κοινωνίας των πολιτών, είναι μια «αποδιαρθρωμένη» και ασυνεχής λει­τουργία της ιστορίας της κοινωνίας των πολιτών και, κατά συ­νέπεια της ιστορίας των Κρατών ή των ομάδων Κρατών. Πρέ­πει επομένως να μελετηθούν: 1) Η αντικειμενική διαμόρφωση των κατώτερων κοινωνικών ομάδων, σύμφωνα με την ανάπτυξη και τις αλλαγές που συντελούνται στον χώρο της οικονομικής παραγωγής, την ποσοτική τους εξέλιξη και την προέλευσή τους σαν προϋπάρχουσες κοινωνικές ομάδες, από τις οποίες διατη­ρούν για ένα ορισμένο διάστημα την νοοτροπία, την ιδεολογία και τους στόχους. 2) Η δραστήρια ή παθητική σύνδεσή τους με

303

τα κυρίαρχα πολιτικά σχήματα, οι προσπάθειες επιρροής στα προγράμματα αυτών των σχημάτων για να επιβάλουν δικές τους διεκδικήσεις, καθώς και τις συνέπειες που αυτές οι προ­σπάθειες έχουν στο να καθορίσουν διαδικασίες αποσύνθεσης και ανανέωσης ή μετεξέλιξης. 3) Την δημιουργία νέων κομμά­των των κυρίαρχων ομάδων για την διατήρηση της συναίνεσης και του ελέγχου των κατώτερων ομάδων. 4) Τους σχηματισμούς των ιδίων των κατώτερων ομάδων για διεκδικήσεις περιορισμέ­νου και μερικού χαρακτήρα. 5) Τους νέους σχηματισμούς που εξασφαλίζουν την αυτονομία των κατώτερων ομάδων, αλλά μέ­σα στα παλιά πλαίσια. 6) Τους σχηματισμούς που εξασφαλί­ζουν την πλήρη αυτονομία, κλπ.

Ο κατάλογος αυτών των φάσεων μπορεί να γίνει πιο ακριβής με τις ενδιάμεσες φάσεις ή τους συνδυασμούς περισσότερων φάσεων. Ο ιστορικός πρέπει να παρατηρήσει και να αιτιολογή­σει την εξέλιξη προς την πλήρη αυτονομία, από τις πιο πρωτό­γονες φάσεις, πρέπει να σημειώσει κάθε εκδήλωση του σορε- λιανού «πνεύματος απόσχισης». Γι’ αυτό και η ιστορία των κομμάτων των κατώτερων ομάδων είναι πολυσύνθετη, στο βαθ­μό που πρέπει να συμπεριλαμβάνει όλες τις συνέπειες της κομ­ματικής δράσης, σ’ όλο τον χώρο των κατώτερων ομάδων. Πρέ­πει να συμπεριλαμβάνει και την στάση των κυρίαρχων ομάδων και τις συνέπειες της δράσης τους, πάνω στις κατώτερες ομάδες και τα κόμματα που είναι πιο αποτελεσματική, αφού υποστηρί­ζονται από το κράτος. Μεταξύ των κατώτερων ομάδων μία θα ασκήσει ή θα προσπαθήσει να ασκήσει μια κάποια ηγεμονία μέσα από ένα κόμμα και αυτό πρέπει να προσδιοριστεί μελετώ­ντας την εξέλιξη και όλων των άλλων κομμάτων στο βαθμό που περιέχουν στοιχεία της ηγεμονικής ομάδος ή των άλλων κατώ­τερων ομάδων που υφίστανται αυτή την ηγεμονία. Πολλοί κα­νόνες της ιστορικής έρευνας μπορούν να προκύψουν από την εξέταση των ιταλικών ανανεωτικών δυνάμεων που ηγήθηκαν του εθνικού Ριζορτζιμέντο: αυτές οι δυνάμεις πήραν την εξου­σία, ενοποιήθηκαν μέσα στο σύγχρονο ιταλικό Κράτος, παλεύ­οντας εναντίον άλλων συγκεκριμένων δυνάμεων και βοηθούμε- νες από συγκεκριμένους υποστηρικτές ή συμμάχους. Για να γί­νουν Κράτος έπρεπε να υποταχθούν ή να εξαφανίσουν κάποιες

304

δυνάμεις και να αναζητήσουν ενεργή ή παθητική συναίνεση με κάποιες άλλες. Η μελέτη της εξέλιξης αυτών των ανανεωτικών δυνάμεων από κατώτερες ομάδες σε κυρίαρχες και ηγετικές πρέπει επομένως να ερευνήσει και να επισημάνει τις φάσεις μέσα από τις οποίες αυτές απέκτησαν αυτονομία απέναντι σε εχθρούς που έπρεπε να κτυπήσουν και την σύνδεση με τις ομά­δες που τις βοήθησαν ενεργά ή παθητικά, στο βαθμό που όλη αυτή η διαδικασία ήταν αναγκαία ιστορικά για την ενοποίησή τους σε Κράτος. Ο βαθμός της ιστορικο-πολιτικής συνείδησης που είχαν βαθμιαία φθάσει αυτές οι ανανεωτικές δυνάμεις στις διάφορες φάσεις, μετριέται ακριβώς με αυτά τα δύο σταθμά και όχι μόνο με εκείνο της απομάκρυνσης από δυνάμεις που υπήρ­ξαν κυρίαρχες. Συνήθως ανατρέχουμε μόνο σ’ αυτό το κριτήριο με αποτέλεσμα να έχουμε μια μονόπλευρη εκδοχή της ιστορίας ή άλλοτε να μην καταλαβαίνουμε τίποτα, όπως στην περίπτωση της ιστορίας της χερσονήσου από την εποχή των Κοινοτήτων και μετά. Η ιταλική αστική τάξη δεν κατόρθωσε να ενώσει γύ­ρω της τον λαό και αυτό υπήρξε η αιτία της ήττας της και των διακοπών της εξέλιξής της. Και στο Ριζορτζιμέντο επίσης ένας τέτοιος στενόμυαλος εγωισμός εμπόδισε μια γρήγορη και τολ­μηρή επανάσταση σαν τη γαλλική. Να ένα από τα πιο σημαντι­κά ζητήματα και οι αιτίες των πιο σοβαρών δυσκολιών να γρα­φτεί η ιστορία των κατώτερων κοινωνικών ομάδων και επομέ­νως η (παρελθούσα) ιστορία βεβαίως των Κρατών.

Μεθοδολογικά κριτήρια.

Η ιστορία των κατώτερων κοινωνικών ομάδων είναι αναγκα­στικά αποδιαρθρωμένη και αποσπασματική. Αναμφισβήτητα στην ιστορική δράση αυτών των ομάδων υπάρχει η τάση ενο­ποίησης ακόμα και εάν αυτή είναι σε επίπεδα προσωρινότητας, αλλά αυτή η τάση διακόπτεται συνεχώς από την πρωτοβουλία των κυρίαρχων ομάδων και επομένως μπορεί να αποδεικνύεται μόνο όταν ολοκληρώνεται ο ιστορικός κύκλος, αν καταλήγει με μια επιτυχία. Οι κατώτερες ομάδες υφίστανται πάντα την πρω­τοβουλία των κυρίαρχων ομάδων ακόμα και όταν επαναστα­

305

τούν και εξεγείρονται: μόνο η «διαρκής» νίκη σπάει και όχι αμέσως, την υποτέλεια. Στην πραγματικότητα, ακόμα και όταν φαίνεται να θριαμβεύουν, οι κατώτερες ομάδες είναι μόνο σε κατάσταση φοβισμένης άμυνας (αυτή η αλήθεια αποδεικνύεται με την ιστορία της γαλλικής Επανάστασης τουλάχιστον μέχρι το 1830). Κάθε ίχνος αυτόνομης πρωτοβουλίας από τις κατώτερες ομάδες θα πρέπει συνεπώς να αποτελεί ανεκτίμητη αξία για τον ιστορικό που βλέπει σφαιρικά τα γεγονότα. Αυτό σημαίνει ότι μια τέτοια ιστορία δεν μπορεί να γραφτεί παρά με μονογραφίες και κάθε μονογραφία να απαιτεί μια πολύ μεγάλη συγκέντρωση υλικού που συχνά είναι πολύ δύσκολο να συλλεχθεί.

Μερικές γενικές σημειώσεις πάνω στην ιστορική ανάπτυ­ξη των κατώτερων κοινωνικών ομάδων στο μεσαίωνα και

στη Ρώμη.

Στο δοκίμιο του Έτορε Τσικότι Στοιχεία «αλήθειας» και «βε­βαιότητας» στην ρωμαϊκή ιστορική παράδοση (περιλαμβάνεται στον τόμο Ιστορικές Παραβολές) υπάρχουν μερικές πληροφο­ρίες για την ιστορική εξέλιξη των λαϊκών τάξεων στους ιταλι­κούς Δήμους, ιδιαίτερα άξιες προσοχής και ξεχωριστής αντιμε­τώπισης. Οι πόλεμοι ανάμεσα στους Δήμους και κατά συνέπεια η αναγκαιότητα στρατολόγησης ενός ισχυρότερου και μεγαλύ­τερου στρατιωτικού δυναμικού, αναγκαιότητα, που επέτρεπε τον εξοπλισμό του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού στρατολογη- μένων. έδινε στο λαό συνείδηση της δύναμής του και ταυτόχρο­να πετύχαινε την συνοχή στις γραμμές του κάθε Δήμου (λει­τουργούσε δηλαδή σαν ερέθισμα για τον συμπαγή και στέρεο σχηματισμό της ομάδας και του κόμματος). Οι μαχητές παρέμε­ναν ενωμένοι και σε περίοδο ειρήνης, είτε για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν, είτε, με αυξημένο αίσθημα αλληλεγγύης, για σκοπούς ειδικής χρησιμότητας. Υπάρχουν τα καταστατικά των «Ενόπλων εταιρειών» που ιδρύθηκαν, όπως φαίνεται, στη Μπολόνια, προς το 1230 με ανάγλυφο τον χαρακτήρα της Ένω­σης και τον τρόπο συγκρότησής τους. Προς τα μέσα του XIII αιώνα οι εταιρείες ήδη ήταν εικοσιτέσσερεις, διανεμημένες

306

σύμφωνα με την περιοχή που κατοικούσαν (οι μαχητές). Εκτός από την πολιτική αποστολή τους για την άμυνα του Δήμου, είχαν σαν σκοπό να εξασφαλίζουν σε κάθε άνθρωπο του λαού την απαραίτητη προστασία από τις επιθέσεις των ευγενών και των ισχυρών. Τα άρθρα των καταστατικών τους - για παρά­δειγμα της Εταιρείας των Λεόντων - είχαν επικεφαλίδες όπως: «De adintorio dando hominibus diete societatis...», «Quod mole­stati iniuste debeant adinvari ab hominibus diete societatis». Και στα πολιτικά και κοινωνικά καθήκοντα πρόσθετον εκτός από την ορκομωσία ένα καθήκον θρησκευτικό που αφορούσε την κοινή παρουσία στη λειτουργία και στην εκτέλεση των θείων μυστηρίων, ενώ άλλες κοινές υποχρεώσεις, που συνήθιζαν κά- ποιες φιλανθρωπικές αδελφότητες, όπως η βοήθεια των φτω­χών μελών, το θάψιμο των νεκρών κλπ. καθιστούσαν ακόμα πιο διαρκή και ισχυρή την ένωση. Για τις ίδιες τις λειτουργίες της εταιρείας σχηματίστηκαν αργότερα αξιώματα και συμβούλια - στη Μπολόνια, για παράδειμα, τέσσερα ή οκτώ «ministerioles» δομημένα επάνω στους κανόνες της Εταιρείας των. Τεχνών ή στους πιο παλιούς κανόνες λειτουργίας του Δήμου - τα οποία με την πάροδο του χρόνου απέκτηχαν αξία πέρα από τα όρια των εταιρειών και συνέβαλαν στην συγκρότηση του Δήμου.

Αρχικά σ’ αυτές τις εταιρείες εντάσσονται οι milhes ισότιμα με τους pedites, ευγενείς και λαός, αν και σε μικρότερο βαθμό. Ωστόσο, σιγά σιγά οι milites, οι ευγενείς δηλαδή, αρχίζουν να αποχωρούν, όπως συνέβη στη Σιένα, ή ανάλογα με τις περι­πτώσεις, να τους απομακρύνουν, όπως στα 1270 συνέβη στη Μπολόνια. Και στο βαθμό που το κίνημα χειραφέτησης δυνα­μώνει, ξεπερνώντας και τα όρια και το σχήμα αυτών των εται­ρειών, το λαϊκό στοιχείο απαιτεί και επιτυγχάνει την συμμετοχή του στις μεγαλύτερες δημόσιες υπηρεσίες. Ο λαός όλο και πε­ρισσότερο συγκροτείται σε ένα αληθινό πολιτικό κόμμα και για να αποκτήσει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα και συγκεντρω­τισμό στη δράση του επιλέγει έναν ηγέτη, τον «Καπιτάνο του λαού» αξίωμα το οποίο πιθανά η Σιένα να πήρε από την Πίζα και το οποίο από το όνομα και τη λειτουργία αποκαλύπτει ταυ­τόχρονα την προέλευση και το στρατιωτικό-πολιτικό του περιε­χόμενο. Ο λαός που ήδη σταδιακά, αλλά σποραδικά, είχε οπλι­

307

στεί, είχε ενωθεί, είχε συγκροτηθεί και έπαιρνε διαφορετικές αποφάσεις, αποτελεί πλέον μία ξεχωριστή οντότητα με δικούς της νόμους. Δική του καμπάνα για τις συνελεύσεις του, «cum campana Comunis non bene audiatur». Έρχεται σε αντίθεση με τον Δήμαρχο του οποίου αμφισβητεί το δικαίωμα να βγάζει διακηρύξεις και με τον οποίο ο Καπιτάνος του λαού συνάπτει κάθε φορά «ειρήνη». Ό ταν ο λαός δεν κατορθώνει να επιτύχει από τις δημοτικές αρχές τις μεταρρυθμίσεις που επιθυμεί, δια­χωρίζει την θέση του, με την στήριξη επιφανών ανθρώπων του Δήμου και, αφού συγκροτείται σε ανεξάρτητη συνέλευση, δη­μιουργεί δικές του νομικές εξουσίες κατ’ εικόνα των γενικών εξουσιών του Δήμου, δικαιοδοτεί τον Καπιτάνο του λαού και αποφασίζει κυρίαρχα αρχίζοντας (από το 1255) ένα ολόκληρο νομοθετικό έργο. (Αυτά είναι στοιχεία από τον Δήμο της Σιέ- να). Ο λαός κατορθώνει, στην αρχή πρακτικά, αργότερα και τυπικά, να γίνουν αποδεκτές στα γενικά καταστατικά του Δή­μου διατάξεις που προηγούμενα ίσχυαν μόνο για τους ενταγμέ­νους στο «Λαό» και για εσωτερική χρήση. Φθάνει στο σημείο έτσι ο λαός να εξουσιάζει τον Δήμο, υπερβαίνοντας την προη­γούμενη κυρίαρχη τάξη, όπως συνέβη στην Σιένα μετά το 1270, στη Μπολόνια με Διατάγματα «νόμιμα» και «νομιμότατα» στην Φλωρεντία με τα «Διατάγματα δικαιοσύνης». (Ο Προβεντσάνο Σαλβάνι στην Σιένα είναι ένας ευγενής που γίνεται ηγέτης του λαού).

Το μεγαλύτερο μέρος των προβλημάτων της ρωμαϊκής ιστο­ρίας που ο Τσικότι σκιαγραφεί στη μελέτη που ήδη περιγράψα- με (πέρα από την εξακρίβωση «προσωπικών» επεισοδίων, σαν εκείνο του Τανακουίλα, κλπ) αναφέρονται σε γεγονότα και ορ­γανώσεις των κατώτερων κοινωνικών ομάδων (δικαστής της πλέμπας)'. Γι’ αυτό η μέθοδος της «αναλογίας» που υποστηρί- χθηκε και θεωρητικοποιήθηκε από τον Τσικότι μπορεί να δώσει

1. Tribuno (della plebe): Στην αρχαία Ρώμη, τίτλος δικαστών. Ο τίτ­λος ξαναχρησιμοποιήθηκε για κάποιους δικαστές κατά την διάρκεια του μεσαίωνα και ήταν εκείνοι που υποστήριζαν τα δικαιώματα του λαού ενάντια στους άρχοντες.

308

κάποιο «ενδεικτικό» αποτέλεσμα, γιατί στις κατώτερες ομάδες, που στερούνται πολιτικής αυτονομίας, οι «αμυντικές» τους πρωτοβουλίες διακατέχονται από δικούς τους νόμους αναγκαι­ότητας, πιο απλούς, πιο περιορισμένους και πολιτικά περισσό­τερο κατανοητούς από εκείνους τους νόμους ιστορικής ανα­γκαιότητας που κατευθύνουν και επηρεάζουν τις πρωτοβουλίες της κυρίαρχης τάξης. Συχνά οι κατώτερες ομάδες είναι σε πρώτο στάδιο άλλης ράτσας (άλλης κουλτούρας και θρησκείας) από την κυρίαρχη τάξη και συχνά είναι ένα μείγμα από διαφο­ρετικές ράτσες, όπως στην περίπτωση των σκλάβων. Το ζήτημα της σημασίας των γυναικών στην ρωμαϊκή ιστορία είναι παρό­μοιο με αυτό των κατώτερων ομάδων, μα μέχρι ενός σημείου. Η «ανδροκρατία» μπορεί να παραβληθεί μόνο κατά κάποιο τρόπο με την ταξική κυριαρχία, έχει λοιπόν μεγαλύτερη σημασία για την ιστορία των εθίμων παρά για την πολιτική και κοινωνική ιστορία.

Άλλο κριτήριο έρευνας πρέπει να χρησιμοποιήσουμε για να γίνουν εμφανείς οι κίνδυνοι που είναι έμφυτοι στη μέθοδο της ιστορικής αναλογίας σαν κριτήριο ερμηνείας: στο αρχαίο και το μεσαιωνικό Κράτος και η πολιτικο-εδαφική συγκέντρωση και η κοινωνική (μήπως το ένα δεν είναι συνάρτηση του άλλου) ήταν ελάχιστη. Το Κράτος, κατά κάποιο τρόπο, ήταν μια αυθόρμητη συνάθροιση κοινωνικών ομάδων και συχνά διαφορετικής ρά­τσας: μέσα στα πλαίσια της πολιτικο-στρατιωτικής πίεσης που μόνο κάποιες στιγμές εκδηλωνόταν οξυμένη, οι κατώτερες ομά­δες είχαν μια δίκιά τους ζωή, ξεχωριστή, δικούς τους θεσμούς κλπ και μερικές φορές αυτοί οι θεσμοί λειτουργούσαν σε επίπε­δο κράτους, καθιστώντας το κράτος ομοσπονδία κοινωνικών ο­μάδων με διαφορετικές και καθόλου υποτελείς λειτουργίες, γε­γονός το οποίο σε περιόδους κρίσης αναδείκνυε εξαιρετικά α­νάγλυφα το φαινόμενο της «διπλής κυβέρνησης». Η μοναδική ομάδα που ήταν αποκλεισμένη από κάθε συλλογική οργανωμέ­νη ζωή ήταν εκείνη των σκλάβων (και των προλετάριων που δεν ήταν σκλάβοι) στην κλασική εποχή και των προλετάριων, των δουλοπάροικων και των κολλήγων του μεσαίωνα. Παρ’ όλα αυ­τά αν από πολλές απόψεις, αρχαίοι σκλάβοι και προλετάριοι του μεσαίωνα βρίσκονταν στις ίδιες συνθήκες η κατάστασή τους

309

δεν ήταν η ίδια: η προσπάθεια των Τσιόμπι* δεν έδωσε την εντύπωση που θα έδινε μια παρόμοια προσπάθεια των αρχαίων σκλάβων (ο Σπάρτακος που ζητά να μπει στην κυβέρνηση με την συνεργασία του λαού, κλπ). Ενώ στον Μεσαίωνα ήταν δυ­νατή μία συμμαχία λαού και προλετάριων και ακόμα περισσό­τερο η στήριξη από τους προλετάριους μιας δικτατορίας ενός πρίγκιπα, δεν συνέβαινε τίποτα παρόμοιο με τους σκλάβους της κλασικής εποχής. Το σύγχρονο Κράτος αντικαθιστά το μπλοκ της αυθόρμητης συνάθροισης των κοινωνικών ομάδων με την υποταγή στην ενεργή ηγεμονία της κυρίαρχης και ηγετικής ομά­δας, καταργεί δηλαδή μερικες αυτονομίες οι οποίες όμως θα ξαναεμφανιστούν με άλλη μορφή σαν κόμματα, συνδικάτα, πο ­λιτιστικές εταιρείες. Οι σύγχρονες δικτατορίες καταργούν νόμι­μα ακόμα και αυτές τις νέες μορφές αυτονομίας και προσπα­θούν να τις ενσωματώνουν στην κρατική δραστηριότητα: η νό­μιμη συγκέντρωση όλης της εθνικής ζωής στα χέρια μιας κυ­ρίαρχης ομάδας γίνεται «ολοκληρωτική».

Οι σκλάβοι στη Ρώμη.

1). Μια τυχαία παρατήρηση του Καίσαρα (De Bello Gallico, I, 40, 5) πληροφορεί για το γεγονός ότι τον πυρήνα των σκλά­βων που επαναστάτησαν με τον Σπάρτακο αποτελούσαν αιχμά­λωτοι του πολέμου Cimbri: αυτοί οι επαναστάτες εξολοθρεύτη­καν. (Βλ. Tenney Frank, Οικονομική Ιστορία της Ρώμης, ιταλ. μετ. Βαλέκι, σελ. 153. Στο ίδιο κεφάλαιο του βιβλίου του Frank πρέπει να προσεχθούν οι παρατηρήσεις και οι υποθέσεις για την διαφορετική τύχη της κάθε εθνικότητας σκλάβων και της πιθανής επιβίωσής τους εάν δεν εξαφανίστηκαν, ή αφομοιώθη­καν με τον τοπικό πληθυσμό ή και τον αντικατέστησαν.

2) Στη Ρώμη οι σκλάβοι δεν μπορούσαν να αναγνωρίζονται από την εξωτερική τους εμφάνιση. Ό ταν ένας γερουσιαστής είχε προτείνει κάποτε να τους δοθεί ένα ένδυμα που να τους

1. Ciompi: Στην μεσαιωνική Φλωρεντία, ο μισθωτός τεχνίτης.

310

ξεχωρίζει, η Γερουσία αντιτάχθηκε στο μέτρο, από φόβο μήπως οι σκλάβοι γίνουν επικίνδυνοι τη στιγμή που θα συνειδητοποι­ούσαν το μέγεθός τους (βλ. Σενέκας, De clem, 1 ,24 και Τάκιτος, Annal, IV, 27). Αυτό το γεγονός περιέχει τους πολιτικο-ψυχο- λογικούς λόγους που καθορίζουν μια σειρά από δημόσιες εκδη­λώσεις: τις θρησκευτικές λιτανείες, τις διαδηλώσεις, τις λαϊκές συνελεύσεις, τις διαφόρων ειδών παρελάσεις και σε ένα μέρος τις εκλογές (την συμμετοχή μερικών ομάδων στις εκλογές) και τα δημοψηφίσματα.

[Οι κόκκινες λέσχες στο Παρίσι].

Α. Τζ. Μπιάνκι, Οι κόκκινες λέσχες κατά την περίοδο της πολιορκίας τον Παρισιού, «Nuova Antologia», 1η Ιουλίου 1929. Περίληψη μιας μπροσούρας που δημοσιεύτηκε στα 1871 του Μ.Τζ. Μολινάρι, Les clubs rouges pendant le siége de Paris. Ε ί­να ι μια συλλογή χρονικών που πρώτα δημοσιεύτηκαν στη «Jo­urnal des Dèbats» και που αναφέρεται στις συγκεντρώσεις των λεσχών κατά την περίοδο της πολιορκίας (ίσως πρόκειται για τον ίδιο τον Ντε Μολινάρι, τον διάσημο φιλελεύθερο συγγρα­φέα και διευθυντή των «Dèbats», ο Μπιάνκι ωστόσο γράφει ότι είναι «ένας μέτριος, αλλά δραστήριος δημοσιογράφος»). Η μπροσούρα είναι ενδιαφέρουσα γιατί καταγράφει όλες τις πα ­ράξενες προτάσεις που κατέθεταν όλοι εκείνοι που συμμετείχαν στους λαϊκούς αυτούς συλλόγους. Γι’ αυτό θα ήταν ενδιαφέρον να διαβαστεί και να εξαχθούν από εκεί στοιχεία που να στηρί­ζουν την αναγκαιότητα της πνευματικής τάξης και της ηθικής «λιτότητας» του λαού. Μπορεί να χρησιμεύσει επίσης για να μελετηθεί ο λόγος για τον οποίο πολιτικά σχήματα που είχε δημιουργήσει η Επανάσταση του 1789, γοήτευαν το Παρίσι μέ­χρι το ’70 και που οι λέσχες ήταν το πιο φανερό παράδειγμα, κλπ. (Επειδή δεν υπάρχει η δυνατότητα να διαβαστεί η πρωτό­τυπη μπροσούρα του Μολινάρι, μπορεί κανείς να ανατρέξει στο συγκεκριμένο κείμενο του Μπιάνκι).

311

Βολονταρισμός και κοινωνικές μάζες.

Σε μια σειρά ζητημάτων ως προς τη σύνθεση της παρελθού- σης ιστορίας και ως προς την ιστορικο-πολιτική ανάλυση του παρόντος, δεν λαμβάνεται υπόψη το εξής στοιχείο: ότι πρέπει δηλαδή να διαχωρίζονται και να εκτιμούνται διαφορετικά η δράση και οι οργανώσεις των εθελοντών από τη δρ-ΐση και τις οργανώσεις των ομοιογενών κοινωνικών μπλοκ (είναι σαφές ότι εθελοντή δεν πρέπει να εννοούμε την elite όταν αυτή είναι ορ­γανική έκφραση της κοινωνικής μάζας αλλά τον εθελοντή που είναι αποκομμένος από την μάζα με δική του προσωπική επιλο­γή και συχνά σε αντίθεση με τη μάζα ή αδιάφορος γ ι’ αυτήν). Αυτό το στοιχείο είναι σημαντικό κυρίως για την Ιταλία: 1) για την απολιτικότητα, και την παραδοσιακή παθητικότητα των με­γάλων λαϊκών μαζών, που σαν φυσική αντίδραση έχουν μια σχετική ευκολία στη «στρατολόγηση εθελοντών», 2) για την σύνθεση της ιταλικής κοινωνίας, ένα στοιχείο της οποίας είναι η ολέθρια μάζα από αγρότες αστούς ή μικρομεσαίους - αγρότες από όπου διαμορφώνονται πολλοί ανήσυχοι διανοούμενοι και εύκολοι συνεπώς «εθελοντές» για κάθε πρωτοβουλία, ακόμα και την πιο παράδοξη, που να είναι ελαφρά ανατρεπτική (από τα δεξιά ή τ’ αριστερά), 3) την μάζα των μισθωτών αγροτών και των Lumpenproletariat, που γραφικά στην Ιταλία ονομάζεται η τάξη των «πεθαμένων από την πείνα». Αναλύοντας τα ιταλικά πολιτικά κόμματα μπορούμε να δούμε ότι αυτά υπήρξαν πάντα κόμματα «εθελοντών» περιθωριακών κατά κάποιο τρόπο και ποτέ ή σχεδόν ποτέ ομοιογενών κοινωνικών μπλοκ. Μια εξαίρε­ση υπήρξε η ιστορική δεξιά του Καβούρ και κατά συνέπεια η διαρκής και οργανική υπεροχή της στο λεγόμενο Κόμμα της Δράσης του Ματσίνι και του Γκαριμπάλντι το οποίο υπήρξε το πρότυπο όλων των μεταγενέστερων ιταλικών «μαζικών» κομμά­των, που στην πραγματικότητα όμως δεν ήταν έτσι (δεν οργά­νωναν δηλαδή ομοιογενείς κοινωνικές ομάδες), ήταν τσιγγάνι- κες κατασκηνώσεις και νομάδες της πολιτικής. Μια ανάλυση τέτοιου είδους μπορεί να βρεθεί μόνο (ανακριβής και πλαδαρή και μόνο από μία «στατιστικο-κοινωνιολογική» οπτική γωνία)

312

στο βιβλίο του Roberto Michels Προλεταριάτο και αστική τά­ξη*·

Η θέση του Gottlieb** ήταν ακριβώς η ίδια με εκείνη του Κόμματος της Δράσης, θέση νομάδα δηλαδή και τσιγγάνου: το συνδικαλιστικό ενδιαφέρον ήταν πολύ επιφανειακό και επιπέ­δου πολεμικής, ούτε οργανικό, ούτε συστηματικό και συνεπές, ούτε με κατεύθυνση την κοινωνική ομοιογένεια, αλλά πατερνα­λιστικό και φορμαλιστικό.

Μακιαβέλι-Βολονταρισμός και γκαριμπαλντισμός.

Πρέπει να γίνει ένας διαχωρισμός: άλλο ο βολονταρισμός ή γκαριμπαλντισμός που θεωρητικοποιεί τον εαυτό του σαν ορ­γανικό σχήμα ιστορικο-πολιτικής δράσης και αυτοεκθειάζεται με φράσεις που δεν είναι τίποτε άλλο από μία μεταφορά του τρόπου έκφρασης του υπερανθρώπου σ’ ένα σύνολο «υπεραν- θρώπων» (εκθείαση των δραστήριων μειονοτήτων σαν τέτοιες κλπ) και άλλο ο βολονταρισμός ή γκαριμπαλντισμός νοούμενος σαν την αρχική στιγμή μιας οργανικής περιόδου προετοιμασίας και ανάπτυξης, όπου η συμμετοχή του οργανικού συνόλου σαν κοινωνικό μπλοκ, γίνεται με ολοκληρωμένο τρόπο. Οι «πρωτο­πορίες» χωρίς στρατό υποστήριξης, οι «τολμηροί» χωρίς πεζικό και πυροβολικό, είναι και αυτά μεταφορές του τρόπου έκφρα­σης ενός ρητορικού ηρωισμού. Δεν μπορούν μ’ αυτόν τον τρόπο οι πρωτοπορίες και οι τολμηροί να παίξουν έναν ιδιαίτερο ρό­λο σε σύνθετους και συγκροτημένους οργανισμούς. Έτσι υπάρ­χουν μόνο στην αντίληψη των èlites, των διανοουμένων χωρίς μάζες και καθόλου στους διανοούμενους που αισθάνονται ορ­γανικά δεμένοι με μια εθνικο-λαϊκή μάζα. Στην πραγματικότη­τα, πρέπει ν’ αγωνιζόμαστε εναντίον αυτού του εκφυλισμού των ψεύτικων ηρωισμών και της ψευτο-αριστοκρατίας, ενθαρ-

* Το προλεταριάτο χαι η αστική τάξη στο ιταλικό σοσιαλιστικό κίνη­μα, Τορίνο, Μπόχα, 1908. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

** Gottlieb: Αμαντέο Μπορντίγκα. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

313

ρύνοντας τον σχηματισμό ομοιογενών και συμπαγών κοινωνι­κών μπλοκ, που εκφράζουν μια ομάδα διανοουμένων, τολμη­ρών, μια δική τους πρωτοπορία, που δρουν καταλυτικά στο μπλοκ αυτό για να το αναπτύξουν και όχι μόνο για να διαιωνί- ζουν την τσιγγάνικη κυριαρχία τους. Η παριζιάνικη bohème του ρομαντισμού κινήθηκε κι αυτή στις πνευματικές καταβολές πολ­λών σημερινών τρόπων σκέψης, που φαίνεται όμως να χλευά­ζουν ο ι σημερινοί bohémiens.

[Μεσσιανισμός].

Βλ. το άρθρο του Αρμάντο Καβάλι, Μεσσιανικά ρεύματα με­τά το ’70, «Nuova Antologia» της 16 Νοεμβρίου 1930. Ο Καβάλι ασχολήθηκε και άλλες φορές με παρόμοια θέματα (βλ. τα άρθρα του στα περιοδικά του Γκομπέτι, «Φιλελεύθερη Επανάσταση» και «Μπαρέτι» και αλλού) αν και πολύ επιφανειακά. Σ ’ αυτό το άρθρο αναφέρεται στον Ντάβιντε Λατζαρέτι στις Ομάδες του Μπενεβέντο, στα ρεπουμπλικάνικα κινήματα (Μπερσάντι), στα διεθνιστικά κινήματα στη Ρομάνια και στο Νότο. Είναι υπερβο­λικό να λέγονται «μεσσιανικά ρεύματα», γιατί πρόκειται για μεμονωμένες και απομονωμένες περιπτώσεις, που περισσότερο αποδεικνύουν την «παθητικότητα» των μεγάλων αγροτικών μα­ζών και όχι δονήσεις που προέρχονται από «ρεύματα» που τις διαπερνούν. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Καβάλι υπερβάλλει για την σημασία ορισμένων «προτεσταντικού» ή «γενικά μεταρρυθμι- στικού» χαρακτήρα θέσεων της θρησκείας που εμφανίζονται όχι μόνο μετά το ’70, αλλά και πριν από τον Ρ.Μπόνγκι και άλλους φιλελεύθερους (είναι γνωστό ότι πριν το ’70 η «Preseveranza» πίστευε ότι ασκούσε πίεση στην Παπική εξουσία με απειλές για προσχώρηση της Ιταλίας στον προτεσταντισμό) και το λάθος του είναι φοβερό όταν φαίνεται ότι προσπαθεί να βάλει στο ίδιο επίπεδο αυτές τις μεταρρυθμιστικές θέσεις και τον Ντάβι­ντε Λατζαρέτι. Το αποτέλεσμα τυπικά είναι σωστό: δικτατορία της δεξιάς, αποκλεισμός από την πολιτική ζωή του ρεπουμπλι- κανικού και κληρικού κόμματος, αδιαφορία της κυβέρνησης για την αθλιότητα των αγροτικών μαζών.

314

Η έννοια του «ιδεατού» που αναπτύχθηκε στις αριστερες μά­ζες· στην ουσιαστική της κενότητα, είναι χρήσιμη για να χαρα­κτηρίσει κανείς την κατάσταση: κανένας στόχος, ούτε συγκεκρι­μένα και καθορισμένα πολιτικά προγράμματα αλλά μια αφηρη- μένη και ασταθής ψυχική κατάσταση που έβρισκε την ικανοποί­ησή της σε μια κενή φόρμουλα και, ακριβώς επειδή ήταν κενή, ικανή να περιέχει τα πιο ανόμοια πράγματα. Η λέξη «ιδεατό» είναι συμπληρωματική της λέξης «ανατρεπτικό»: είναι φόρμου­λα χρήσιμη για να φτιάχνονται φράσεις στους ψευτοδιανοού- μενους που συγκροτούν την οργάνωση της αριστεράς. Το «ι­δεατό» είναι ένα κατάλοιπο του λαϊκού ματσινιανισμού, όπου μπολιάζεται ο μπακουνινισμός και σέρνεται μέχρι την πιο σύγ­χρονη εποχή αποδεικνύοντας έτσι ότι δεν είχε σχηματιστεί μια πραγματική πολιτική ηγεσία των μαζών.

Ντάδιντε Λατζαρέτι.

Σ ’ ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στη «Fiera Lettararia» στις 26 Αυγούστου 1928 ο Ντομένικο Μπουλφερέτι, θυμίζει μερικά στοιχεία της ζωής και της κουλτούρας του Ντάβιντε Λατζαρέτι. Βιβλιογραφία: Αντρέα Βέργκα, Ντάβιντε Λατζαρέτι και η τρέ­λα των αισθήσεων (Μιλάνο, Ρεκιεντέι, 1880), Τσέζαρε Λομπρό- σο, Τρελοί και μη φυσιολογικοί (αυτή ήταν η κατεύθυνση της κουλτούρας των καιρών: αντί να μελετηθεί η προέλευση ενός συλλογικού φαινομένου και τα αίτια της εξέλιξής του, της συλ­λογικής του μορφής, απομόνωναν τον πρωταγωνιστή και πε­ριορίζονταν στην καταγραφή της παθολογικής του βιογραφίας, με αφετηρία στοιχεία πολύ συχνά ανεξέλεγκτα ή ερμηνευμένα με διαφορετικό τρόπο: για μια κοινωνική élite, τα στοιχεία των κατώτερων ομάδων έχουν πάντα κάτι το βάρβαρο και παθολο­γικό). Μία Ιστορία του Ντάβιντε Λατζαρέτι, Προφήτη του Αρ- τσιντόσσο εκδόθηκε στη Σιένα στα 1905 από τον τέως φιλιπικό μοναχό Φιλίπο Ιμπεριούτσι, έναν από τους πιο διακεκριμένους οπαδούς του Λατζαρέτι. Υπάρχουν και άλλα εγκωμιαστικά συγγράμματα αλλά αυτό κατά τον Μπουλφερέτι είναι το πιο αξιόλογο. Ωστόσο το πιο «βασικό» έργο για τον Λατζαρέτι εί­

315

ναι του Τζιάκομο Μπαρτζελότι, που η πρώτη και η δεύτερη έκδοση (από τον Τζανικέλι) είχε σαν τίτλο Ντάβιντε Λατζαρέτι και το οποίο διευρύνθηκε και εν μέρει άλλαξε στις εκδόσεις που ακολούθησαν (Τρέβες) κάτω από τον τίτλο Μ άντε Αμιάτα και ο Προφήτης τον. Ο Μπουλφερέτι πιστεύει ότι ο Μπαρτζελότι υ­ποστήριζε πως οι αιτίες της ύπαρξης του κινήματος Λατζαρέτι είναι «όλες ιδιαίτερες και οφείλονται μόνο στην ψυχική κατά­σταση και τη μόρφωση εκείνων των ανθρώπων», μόνο «εν μέρει στη φυσιολογική αγάπη για τους όμορφους τόπους καταγωγής (!) και εν μέρει στην επίδραση των θεωριών του Ιπόλιτο Τάι- νε». Είναι πιο λογικό όμως να σκεφτεί κανείς ότι το βιβλίο του Μπαρτζελότι που συνέβαλε στη διαμόρφωση της ιταλικής κοι­νής γνώμης για τον Λατζαρέτι δεν είναι τίποτα άλλο από μια εκδήλωση φιλολογικού πατριωτισμού (- για την αγάπη της πα­τρίδας! - που λένε) που έτεινε στην προσπάθεια απόκρυψης των αιτιών της γενικής κακής κατάστασης στην Ιταλία μετά το ’70, δίνοντας, για μεμονωμένα επεισόδια έκρηξης αυτής της κα­κής κατάστασης, περιοριστικές ερμηνείες, προσωπικού χαρα­κτήρα, φολκλορικές, παθολογικές, κλπ. Το ίδιο συνέβη σε με­γαλύτερη κλίμακα και για το φαινόμενο των «συμμοριών» στο νότο και τα νησιά.

Ο ι πολιτικοί δεν ασχολήθηκαν με το γεγονός ότι η δολοφονία του Λατζαρέτι έγινε με μεγάλη αγριότητα και με ψυχρό υπολο­γισμό (στην πραγματικότητα ο Λατζαρέτι τουφεκίστηκε και δεν σκοτώθηκε σε συμπλοκή, θα ήταν ενδιαφέρον να γνωρίζει κα­νείς τις απόρρητες εντολές που στάλθηκαν από την κυβέρνηση στις αρχές). Ούτε οι ρεπουμπλικάνοι ασχολήθηκαν με αυτό (να ερευνήσουν και να εξακριβώσουν), παρ’ όλο που ο Λατζαρέτι πέθανε εξυμνώντας την Δημοκρατία (η ρεπουπλικάνικη φυσιο­γνωμία του κινήματος που ήταν τέτοια ώστε να μπορεί να εξα­πλώνεται στους αγρότες, πρέπει να συνέβαλε ιδιαίτερα στο να καθορίσει την επιθυμία της κυβέρνησης να εξοντώσει τον πρω­ταγωνιστή), ίσως γιατί η ρεπουμπλικάνικη κατεύθυνση του κι­νήματος αναμειγνυόταν περίεργα με το θρησκευτικό και προ­φητικό στοιχείο. Αλλά αυτό ακριβώς το μείγμα αποτελεί το κυ- ριότερο χαρακτηριστικό του φαινομένου γιατί αποδεικνύει την λαϊκότητα και τον αυθορμητισμό του. Πρέπει εξ’ άλλου να λη-

316

φθεί υπόψη ότι το κίνημα του Λατζαρέιι ήταν συνδεδεμένο με το non expedit του Βατικανού και ότι είχε δείξει στην κυβέρνη­ση ποια στοιχειώδης-ανατρεπτική-λαϊκή τάση μπορούσε να γεννηθεί μέσα στους αγρότες σαν αποτέλεσμα της πολιτικής α­ποχής των οπαδών του κληρισμού και του γεγονότος ότι οι α­γροτικές μάζες, μπροστά στην έλλειψη κανονικών κομμάτων, αναζητούσαν τοπικούς ηγέτες που αναδύονταν από τις ίδιες τις μάζες, αναμειγνύοντας την θρησκεία και τον φανατισμό με το σύνολο των διεκδικήσεων που στοιχειωδώς ζυμώνονταν στην ύπαιθρο. Ά λλο πολιτικό στοιχείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι το εξής: η Αριστερά εδώ και δύο χρόνια ήταν στην κυβέρ­νηση, γεγονός το οποίο είχε προκαλέσει στο λαό αναβίωση ελ­πίδων και προσδοκιών που τελικά όμως διαψεύστηκαν. Το γε­γονός ότι στην κυβέρνηση βρισκόταν η Αριστερά, μπορεί να εξηγήσει επίσης και την χλιαρότητα στην υποστήριξη ενός αγώ­να για την δολοφονική εξόντωση ενός ανθρώπου που μπορούσε να χαρακτηριστεί συντηρητικός οπαδός της παπικής κυριαρ­χίας, οπαδός του κληρισμού κλπ.

Ο Μπουλφερέτι παρατηρεί ότι ο Μπαρτζελότι δεν έκανε έ­ρευνες για την κουλτούρα του Λατζαρέτι, στην οποία όμως α- ναφέρεται. Διαφορετικά θα είχε αντιληφθεί ότι και στη Μόντε Αμιάτα έφθαναν τότε σε μεγάλες ποσότητες (! ; από πού το ξέρει αυτό ο Μπουλφερέτι; άλλωστε για όποιον γνωρίζει τη ζωή των αγροτών, ιδιαίτερα εκείνου του καιρού, η «μεγάλη πο­σότητα» δεν είναι απαραίτητη για να εξηγήσει την έκταση και το βάθος ενός κινήματος), προκηρύξεις, μπροσούρες και λαϊκά βιβλία τυπωμένα στο Μιλάνο. Ο Λατζαρέτι ήταν ακούραστος αναγνώστης αυτών των κειμένων και λόγω του επαγγέλματός του, που ήταν αμαξάς, είχε την ευκολία να τα προμηθεύεται. Ο Ντάβιντε γεννήθηκε στο Αρτσιντόσσο στις 6 Νοεμβρίου 1834 και ασκούσε το επάγγελμα του πατέρα του μέχρι το 1868, όταν εγκατέλειψε τον άπιστο βίο του, στράφηκε προς το θ εό και αποσύρθηκε για να μετανοήσει σε μια σπηλιά της Σαμπίνα, ό­που «είδε» την σκιά ενός πολεμιστή που του «αποκάλυψε» ότι ήταν ο αρχηγός της οικογένειάς του. Ο Μανφρέντο Παλαβιτσί- νο, εξώγαμος γιος ενός βασιλιά της Γαλλίας, κλπ. Έ νας δανός μελετητής, ο δόκτωρ Emilio Rasmussen, ανακάλυψε ότι ο Μα-

317

νφρέντο Παλαβιτσίνο είναι ο πρωταγωνιστής ενός ιστορικού μυθιστορήματος του Τζιουζέπε Ροδάνι, που είχε ακριβώς τον τίτλο Μανφρέντο Παλαβιτσίνο. Η πλοκή και οι περιπέτειες του μυθιστορήματος πέρασαν, ακριβώς οι ίδιες, στην «αποκάλυψη» της σπηλιάς και από την αποκάλυψη αυτή ξεκινά η θρησκευτική προπαγάνδα του Λατζαρέτι. Ο Μπαρτζελότι πίστευε αντίθετα ότι ο Λατζαρέτι ήταν επηρεασμένος από τους μύθους του ’300 (τις περιπέτειες του βασιλιά Τζιανίνο από τη Σιένα) και η ανα­κάλυψη του Rasmussen τον ώθησε μόνο να γράψει στην τελευ­ταία έκδοση του βιβλίου του μια αφηρημένη παρατήρηση για τα αναγνώσματα του Λατζαρέτι χωρίς όμως να αναφερθεί στον Rasmussen και αφήνοντας άθικτο όλο το μέρος του βιβλίου που είναι αφιερωμένο στον βασιλιά Τζιανίνο. Παρ’ όλα αυτά ο Μπαρτζελότι μελετά την επόμενη εξέλιξη του πνεύματος του Λατζαρέτι, τα ταξίδια του στη Γαλλία και την επίδραση που είχε επάνω του ο μιλανέζος παπάς Ονόριο Ταραμέλι, «άνθρω­πος ευφυής και πλατιάς μόρφωσης», ο οποίος επειδή είχε γρά­ψει εναντίον της μοναρχίας είχε συλληφθεί στο Μιλάνο και αρ­γότερα είχε διαφύγει στη Γαλλία. Από τον Ταραμέλι ο Ντάβι­ντε πήρε την ρεπουμπλικάνικη ώθηση. Η σημαία του Ντάβιντε ήταν κόκκινη με το σύνθημα: «Η Δημοκρατία και το βασίλειο του θεού». Στη λιτανεία της 18ης Αυγούστου 1878, όπου ο Ντάβιντε δολοφονήθηκε, ρώτησε τους πιστούς του αν ήθελαν τη δημοκρατία. Στο εκρηκτικό «ναι», εκείνος απάντησε: «Η δη­μοκρατία αρχίζει από σήμερα στον κόσμο. Δεν θα είναι εκείνη του ’48, θα είναι το βασίλειο του θεού, ο νόμος του Δικαίου στη θέση του νόμου της Χάρητος». Στην απάντηση του Ντάβι­ντε υπάρχουν μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία που πρέπει να συνδεθούν με τις επικλήσεις του σε λόγους του Ταραμέλι: το ότι θέλει δηλαδή να διαχωρίσει την θέση του από το ’48 που στην Τοσκάνη δεν άφησε καλές αναμνήσεις στους αγρότες και τον διαχωρισμό μεταξύ Δικαίου και Χάρητος.

Το δράμα του Λατζαρέτι πρέπει να ανασυνδεθεί με τις «επι­χειρήσεις» των Συμμοριών του Μπενεβέντο, που χρονικά σχε­δόν συμπίπτουν: οι παπάδες και οι αγρότες αναμειγμένοι στη δίκη του Μαλατέστα σκεφτόντουσαν κατά τρόπο πολύ ανάλογο με εκείνον των οπαδών του Λατζαρέτι, όπως προκύπτει από τις

318

δικογραφίες (6λ. για παράδειγμα το βιβλίο του Νίτι πάνω στον Καθολικό Σοσιαλισμό, όπου πολύ σωστά αναφέρονται οι Συμ­μορίες του Μπενεβέντο: να δούμε αν αναφέρεται και στον Λα­τζαρέτι). Πάντως το δράμα του Λατζαρέτι αντιμετωπίστηκε μέ­χρι τώρα μόνο από την μεριά του φιλολογικού ιμπρεσιονισμού, ενώ θα άξιζε μια ιστορικο-πολιτική ανάλυση.

Ο Τζιουζέπε Φατίνι, στην «Illustrazione Toscana» (βλ. «il Marzocco» της 31 Ιανουαρίου 1932) συγκεντρώνει την προσοχή στις σημερινές επιβιώσεις του λατζαρετισμού. Νόμιζαν ότι με­τά την εκτέλεση του Ντάβιντε από τους καραμπινιέρους, κάθε ίχνος λατζαρετισμοΰ θα χανόταν για πάντα ακόμα και στις πα ­ρυφές του Αμιάτα γκροσετάνο. Αντίθετα όμως οι λατζαρετι- στές ή τζιουρισνταβιντιστές1 χριστιανοί, όπως θέλουν να ονο­μάζονται, συνεχίζουν να υπάρχουν. Συγκεντρωμένοι περισσό­τερο στο χωριό Τζάνκουα του Αρτσιντόσσο, με κάποιους οπα­δούς διασπαρμένους στους γειτονικούς συνοικισμούς, διατήρη­σαν εξ’ αιτίας του παγκόσμιου πολέμου την ενότητά τους στη μνήμη του Λατζαρέτι, που σύμφωνα με τους οπαδούς του, είχε προβλέψει τα πάντΓ·. από τον παγκόσμιο πόλεμο μέχρι το Καπο- ρέτο, από την νίκη του λατινικού λαού μέχρι την δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών. Κάπου κάπου αυτοί οι πιστοί εμφα­νίζονται έξω από το μικρό τους κύκλο με προπαγανδιστικές μπροσούρες, απευθυνόμενοι στους «αδελφούς του λατινικού λαού» και σ’ αυτές συμπεριλαμβάνουν κάποια από τα πολλά ανέκδοτα κείμενα, ακόμα και ποιήματα, του Δάσκαλου τα ο­ποία οι οπαδοί τα φυλάνε με ζήλο.

Αλλά τι ζητούν οι τζιουρισνταβιντιστές χριστιανοί; ■'Για ό­ποιον δεν έχει το χάρισμα να μπορεί να μπαίνει στα μυστικά του λόγου των Αγίων δεν είναι εύκολο να καταλάβει την ουσία της θεωρίας τους. Η οποία είναι ένα μείγμα θρησκευτικών θεω­ριών άλλων εποχών, με μια μεγάλη δόση σοσιαλιζόντων κανό­νων και με γενικές αναφορές στην ηθική λύτρωση του ανθρώ­που, λύτρωση που δεν θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί παρά

1. Giurisdavidici: Οι οπαόοί του Ντάβιντε που νόμιμα έχουν το δικαί­ωμα να κρίνουν.

319

μόνο με την πλήρη ανανέωση του πνεύματος και της ιεραρχίας της καθολικής Εκκλησίας. To XXIV άρθρο που συμπεριλαμβά­νει το «Σύμβολο του θείου Πνεύματος» που αποτελεί το «Πι­στεύω» των Λατζαρετιστών, διακηρύσσει ότι «ο ιδρυτής μας Ντάβιντε Λατζαρέτι ο ιερέας1 που έχει δικαστεί και καταδικα­στεί από το Ρωμαϊκό Δικαστήριο είναι πράγματι ο Ηγέτης και Δικαστής Χριστός στην πραγματική και ζωντανή μορφή της δεύτερης παρουσίας του Κυρίου Ιησού Χριστού στον κόσμο, σαν υιός του ανθρώπου που ήρθε για να φέρει σε πέρας το δύσκολο έργο της Λύτρωσης σ’ όλο το ανθρώπινο γένος σε δό­ξα του τρίτου θείου νόμου του Δικαίου και της γενικής Μεταρ­ρύθμισης του Αγίου Πνεύματος, ο οποίος οφείλει να ενώσει όλους τους ανθρώπους γύρω από την πίστη στο Χριστό στους κόλπους της Καθολικής Εκκλησίας σ’ ένα μοναδικό σημείο και μ’ ένα μοναδικό νόμο σε επιβεβαίωση των θείων επαγγελιών». Φάνηκε για μια στιγμή, μετά τον πόλεμο ότι οι λατζαρετιστές ακολουθούσαν «έναν επικίνδυνο δρόμο» αλλά κατάφεραν να αποτραβηχθούν έγκαιρα και υποστήριξαν πλήρως τους νικητές. 'Οχι βέβαια για τις διαφωνίες τους με την καθολική Εκκλησία - «την αίρεση της παπικής Ειδωλολατρείας» - αλλά για την επι­μονή με την οποία υποστηρίζουν τον Δάσκαλο και την Μεταρ­ρύθμιση, ο Φατίνι θεωρεί άξιο προσοχής και μελέτης το θρη­σκευτικό φαινόμενο του Αμιάτο.

Τζ. Πάσκολι και Ντάβιντε Λατζαρέτι.

Στο Σημείωμα για τους μαθητές που προηγείται της ανθολο­γίας με τίτλο Στο κατώφλι, ο Πάσκολι, αναφερόμενος στο δη­μοσίευμα του Τζιάκομο Μπαρτζελότι για τον Λατζαρέτι, γρά­φει τα εξής: «Από την ανάγνωση του βιβλίου , ένιωσα μια ανά­ταση της σκέψης μου μπροστά στο τόσο αβέβαιο μέλλον του πολιτισμού μας. Ο αιώνας τελείωσε: τι θα μας φέρει ο εικοστός αιώνας; Την ειρήνη ανάμεσα στους λαούς, την ειρήνη ανάμεσα

1. Unto del Signore: Αυτός που έχει χριστεί από τον Κύριο.

320

στις τάξεις, την ειρήνη στη συνείδηση; ή την σύγκρουση και τον πόλεμο; Ε, λοιπόν εκείνος ο αμαξάς που θυσιάζεται ωθούμενος από μια νέα ορμή ζωντανής πίστης και εκείνος ο διανοούμενος (ο Μπαρτζελότι) συνείδηση και σκέψη τον καιρού μας, που τον μελετά, τον περιγράφει, τον συμπονεί μου φαίνονται ένα νέο σύμβολο: η σοφή ανθρωπότητα που θρηνεί και τιμωρεί με φου­σκωμένο στήθος και σκυμμένο κεφάλι, ανάμεσα στη σιγουριά της σκέψης της και τον οίκτο των αισθημάτων της, την άλλη ανθρωπότητα, εκείνη που παραληρεί και πεθαίνει».

Αυτό το απόσπασμα ενδιαφέρει: 1) για την πολιτική σκέψη του Πάσκολι στα 1899-900. 2) για απόδειξη της ιδεολογικής ορ­θότητας του θανάτου του Λατζαρέτι 3) για να δούμε ποιες σχέ­σεις επιθυμούσε ο Πάσκολι ανάμεσα στους διανοούμενους και το λαό.

Ντε Αμίτσις.

Από τον Ντε Αμίτσις πρέπει να μελετήσουμε τη συλλογή των διαλόγων Ελπίδες και Δόξες και το βιβλίο Κοινωνικοί Αγώνες. Η φιλολογική και ρητορική του, δραστηριότητα σ’ αυτή την κα­τεύθυνση, κινείται από το ’90 μέχρι το ’900 και είναι προς μελέ­τη για να ερευνηθεί η συμπεριφορά ορισμένων ιδεολογικών ρευμάτων της εποχής σε σχέση με την κρατική πολιτική. Μπο­ρούμε να δούμε ποια ήταν τα κυρίαρχα θέματα, οι ηθικές ανη­συχίες και τα ενδιαφέροντα αυτών των τάσεων. Άλλωστε δεν πρόκειται για μια ενιαία τάση. Αν και πρέπη να μιλάμε για σοσιαλεθνικισμό και σοσιαλπατριωτισμό στον Ντε Αμίτσις, εί­ναι φανερή η διαφορά του από τον Πάσκολι, για παράδειγμα: ο Ντε Αμίτσις ήταν εναντίον της πολιτικής για την Αφρική, ο Πάσκολι αντίθετα ήταν συνεπής αποικιοκράτης.

Ιταλοί διανοούμενοι.

Από ένα άρθρο του Αλφρέντο Παντσίνι (Biancofiore, στην «Corriere della Sera», της 2ης Δεκεμβρίου 1931) για τον Σεβερί-

νο Φεράρι και το ποίημα του ο Μάγος·. «Ό πω ς και πολλά από τα πα ιδιά της μικροαστικής τάξης, ιδιαίτερα εκείνα που παρα­κολουθούσαν το Πανεπιστήμιο, είχε προσεγγίσει συναισθημα­τικά τις ιδεολογικές ρίζες του Μπακούνιν περισσότερο από τον Κάρολο Μαρξ. Ο ι νέοι που μόλις μπαίνουν στη ζωή, ζητούν ένα βάπτισμα. Και από τον Τζιουζέπε Ματσίνι απέμεινε μονά­χα ο τάφος και η μεγάλη ακτινοβολία του τάφου. Αλλά ο λόγος του μεγάλου απόστολου δεν αρκούσε πια στις νέες γενιές». Από τι συμπεραίνει ο Παντσίνι ότι οι νέοι, κλπ, πλησίασαν περισσό­τερο τον Μπακούνιν, κλπ; Ίσως απλά από τις προσωπικές ανα­μνήσεις του Πανεπιστημίου (ο Σεβερίνο Φεράρι γεννήθηκε το 1856. Ο Μάγος δημοσιεύτηκε το 1884), μολονότι ο Παντσίνι είχε παρακολουθήσει το Πανεπιστήμιο πολλά χρόνια μετά τον Φεράρι.

Τζιοβάνι Πάσκολι.

Για τις πολιτικές τάσεις του Τζιοβάνι Πάσκολι (ο Πάσκολι φυλακίστηκε νέος σαν μέλος της Διεθνούς) που δημόσια είχαν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο τον καιρό του λυβικού πολέμου με την ομιλία που είχε τίτλο Η μεγάλη προλετάριο κινήθηκε* και οι οποίες πρέπει να συσχετισθούν με τις θεωρίες του Ενρίκο Κοραντίνι όπου εκεί μεταφέρεται η έννοια του «προλετάριου» από τις τάξεις στα έθίνη (το ζήτημα της «εθνικής ιδιοκτησίας» συνδεδεμένο με την μετανάστευση. Παρατηρείται ωστόσο ότι η φτώχεια μιας χώρας είναι σχετική και είναι η «βιομηχανία» έρ­γο του ανθρώπου-άρχουσας τάξης- που μπορεί να δώσει σ’ ένα έθνος μια θέση στον κόσμο και στον διεθνή καταμερισμό εργα­σίας. Η μετανάστευση είναι συνέπεια τη: ανικανότητας της άρ- χουσας τάξης να δώσει εργασία στον η ,·ΐι<σμό και όχι συνέ­πεια της φτώχειας του έθνους: για παράόϊΐγμα η Ολλανδία, η Δανία κλπ. θέματα σχετικά όπως αντιλαμβάνεται κανείς) είναι

* Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «La Tribuna» της 27ης Νοέμβριον 1911. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

322

ενδιαφέροντα τα Ανέκδοτα γράμματα τον Τζιοβάνι Πάσκολι στον Λουίτζι Μερκατέλι, που δημοσιεύτηκαν από τον Τζ.Τζου- πόνε-Στράνι στη «Nuova Antologia» της 16 Οκτωβρίου 1927. (Ο Μερκατέλι ήταν ανταποκριτής της «Tribuna» από την Ερυ­θραία. Επέστρεψε στην εφημερίδα το 18%. Το ’97 πηγαίνει στην Αφρική με τον Φ.Μαρτίνι, το ’99 γίνεται διευθυντής της «Tribuna» με τον Φεντερίκο Φάμπρι, το 1903 γίνεται πρόξενος στη Ζανζιβάρη και το 1904 κυβερνήτης του Μπεναντίρ).

Σ ’ ένα γράμμα από την Μπάργκα της 30 Οκτωβρίου 1899, ο Πάσκολι γράφει: «Αισθάνομαι σοσιαλιστής, βαθιά σοσιαλι­στής, αλλά σοσιαλιστής της ανθρωπότητας και όχι μιας τάξης. Και ο σοσιαλισμός μου, που αγκαλιάζει όλους τους λαούς, νοι­ώθω ότι δεν είναι αντίθετος στην επιθυμία και τον πόθο της αποικιακής επέκτασης. Ω! πόσο θα ήθελα επικεφαλής του ιτα­λικού αποικισμού να είχε μπει το θαρραλέο και νέο κοινωνικό κόμμα. Αλλά, αλίμονο οι θεωρητικοί του το γέρασαν». (Βλέπε την αντανάκλαση αυτής της αντίληψης στο ποιητικό έργο του Πάσκολι και στις σχολικές ανθολογίες).

Σ ’ ένα γράμμα από τη Μεσσήνη, της 8 Ιουνίου 1900, κάτι αναφέρει γ ια τη συνεργασία του με την «Tribuna»: «Ω! ας μπο­ρούσα να δημοσιεύω κάθε εβδομάδα ή κάθε δίμηνο τους “δια­λόγους μου με τους νέους” ! Στην προχθεσινή μου ομιλία που σου στέλνω απαλλαγμένη από τα πολλά ηλίθια τυπογραφικά λάθη, υπάρχει μια νύξη για το πώς εγώ θεωρώ την αποστολή μου: να εισάγω την ιδέα της πατρίδας, του έθνους και Της ρά­τσας στον τυφλό και παγωμένο σοσιαλισμό του Μαρξ».

Σ ’ ένα γράμμα απο την Μπάργκα της 2 Ιουλίου 1900, αναγ­γέλλει μια στήλη που θα ήθελε να καλύπτει στην «Tribuna», με τίτλο «Στο μέλλον» και της οποίας σύντομα θα στείλει το προοίμιο: «Η στήλη θα περιέχει άρθρα κάθε λογής που θα α ­πευθύνονται σε εκείνους που τώρα είναι μεταξύ παιδικής και εφηβικής ηλικίας και που βλέπουν τα ζητήματα του παρόντος στό φως του μέλλοντος. Το πρώτο άρθρο προλόγου, έπειτα από μια σύντομη δήλωσή μου, τυπικής και με έμφαση παραίτησης από την «ενεργή ζωή» - που σημαίνει, δηλαδή, να γίνω βουλευ­τής - θα επεξεργαζόταν αυτό το θέμα. «Οι νέοι, αυτοί τουλάχι­στον που είναι πραγματικά νέοι, έχουν μέσα τους κάτι το ηρωι­

323

κό. Η ώθηση των νέων, της περασμένης γενιάς στον ηρωισμό ήταν πατριωτικού χαρακτήρα, ενώ η ώθηση της σημερινής νεο­λαίας στον ηρωισμό είναι, ας πούμε, σοσιαλιστικού χαρακτή­ρα. Στο βάθος όμως της ψυχής τους υπάρχει μια μεγάλη αντί­θεση. Μαθαίνοντας για την υπεράσπιση της Ά μπα Αλάτζι, α ­κόμα και εκείνοι που είχαν αφιερώσει τα ηρωικά τους αισθήμα­τα στην ανθρωπιστική ιδέα, αισθάνθηκαν ένα τράνταγμα... Πρέπει, λοιπόν, να συμφιλιωθεί η αντίθεση που βασανίζει (εγώ το ξέρω, το αισθάνομαι) την καρδιά της νεολαίας, κλπ.».

Πιο κάτω γράφει: «Και δεν θα μιλώ πάντα για τέτοια ζητή­ματα: θα μιλήσω για την τέχνη και τη λογοτεχνία, την επιστήμη και την ηθική, προσπαθώντας συνεχώς να ξεριζώνω τις προκα­ταλήψεις και να αντιπαραθέτω στη μόδα το Ewig1 και στο σή­μερα, το χθες και το αύριο», χωρίς να καταλάβει την βαθύτερη αντίθεση μέσα στην οποία και ο ίδιος πάλευε, δεδομένου ότι είχε μία σωστή αντίληψη για το Ewig.

Σ ’ ένα γράμμα από τη Μπάργκα της 12 Αυγούστου 1900 ανα- φέρεται σ’ ένα γραπτό του με τίτλο Στη φυλακή της Γενεύης σχετικά με τον Λουκένι, που η «Tribuna» δεν δημοσίευσε και το οποίο ο Πάσκολι δημοσίευσε αργότερα: δεν θυμάμαι αυτό το κείμενο.

Σ ’ ένα γράμμα της 11 Δεκεμβρίου 1900 από την Μεσσήνη, που υπογράφεται «Τζιοβάνι Πάσκολι πατριώτης-σοσιαλιστής για τον οποίο όλες οι πολιτικές εφημερίδες, οι επιχειρηματίες δηλαδή της Ιταλίας εφιστούν την προσοχή», μιλά για την συ­νεργασία του με μια τοπική εφημερίδα και φαίνεται ότι έχει αρχίσει την δημοσίευση που είχε σκεφτεί σαν μόνιμη στήλη στην «Tribuna» (Βλέπε την βιβλιογραφία του Πάσκολι. Η στή­λη «Στο ή Για το Μέλλον» σ’ ένα γράμμα της 14 Δεκεμβρίου 1900 αναφέρεται ότι ξεκίνησε στην «Tribuna» από τον Ογιέτι).

Σ ’ ένα γράμμα χωρίς ημερομηνία, αλλά που ο Τζουπόνε- Στράνι λέει ότι γράφτηκε από τη Μπάργκα προς το τέλος του 1902 ή αρχές του 1903, λέει το εξής: «Και όμως ο ποιητής σε αγαπά εκεί, σε βλέπει εκεί, σε ονειρεύεται εκεί και όμως ο πα­

1. Ewig: Γερμανικά, πάντα.

324

τριώτης και ο «ανθρώπινος» («σοσιαλιστής» δεν με συμφέρει πια να λέγομαι και να με λένε) εκθειάζεται όταν ο ποιητής ξέρει ότι περιβάλλεσαι από μια ύψιστη ωφέλιμη αποστολή ή αποστολή ιταλικής τιμής και πολιτισμού. Σε φώναζαν «τύραννο» και εσύ θέλεις να εξαφανίσεις τους τυράννους» (ο Πάσκολι έλεγε χαρι­τολογώντας τον Μερκατέλι «ras»1, «τύραννο» κλπ). Και πιο κά­τω: «Γιατί για να ξεφύγω από τον πολιτικό σοσιαλισμό του καιρού μας δε*/ με βοηθά μόνο η φρίκη του δεσποτισμού του όχλου ή των πολλών αλλά ιδιαίτερα η ανάγκη της αναγνώρισης και της λατρείας μιας μεγάλης αποικιακής πολιτικής».

Η «Nuova Antologia» της 1ης Δεκεμβρίου 1927 δημοσιεύει ένα ανέκδοτο άρθρο του Πάσκολι, που έστειλε το 1897 στην «Tri­buna» και δεν δημοσιεύτηκε, γιατί φάνηκε στον Μερκατέλι «πο­λύ τολμηρό για την φυσιογνωμία της εφημερίδας» και «παρακιν­δυνευμένο για τον συγγραφέα». Το άρθρο είχε τίτλο Allecto («η Εριννύα του άσπονδου μίσους και της ατέλευτης βεντέτας») και γράφτηκε με αφορμή ένα τηλεγράφημα του γάλλου υπουργού Mèline στους Λονδρέζους. Σύμφωνα με τον Πάσκολι, η Γαλλία και η Ρωσία θα έκαναν πόλεμο εναντίον της Γερμανίας (και κατά συνέπεια εναντίον της Τριμερούς2, εναντίον δηλαδή της Ιτα­λίας) «αργά ή γρήγορα, αλλά σίγουρα». Ο Πάσκολι απευθύνεται στις μητέρες. Υπάρχει ένας «προφήτης»: ένας «γλυκός και δει­νός προφήτης, ντυμένος μ’ ένα κόκκινο χιτώνα: γυρίζει τον κό­σμο, ανάμεσα στους εκλεκτούς λαούς και τους ανθρώπους, κη­ρύσσοντας το ευαγγέλιο της ειρήνης. Στο όνομά του ταξιδεύουν και μιλούν χιλιάδες απόστολοι που όλοι θαμπωμένοι τους θαυ­μάζουν γιατί ο καθένας τους ακούει να μιλούν την γλώσσα του. Αυτοί φώτισαν την παράλογα θηριώδη καρδιά των ανθρώπων». Αυτοί οι άνθρωποι λένε στους δυσοίωνους σαλπιγκτές της κατα­στροφής: «Όχι. Δεν θέλουμε. Δεν μπορείτε» αλλά «από δω και πέρα στην ιδιοκτησία και γενικά στην κοινωνική συνύπαρξη θα υπάρξουν μερικές αλλαγές». Τ ι θα έλεγαν ο ι μητέρες; κλπ.

1. Ras: Στην Α ιθιοπία, τίτλος κυβερνήτη επαρχίας.2. Triplice: Τριμερής ουμμαχία που έγινε το 1882 ανάμεσα στην Ιτα­

λία, την Γερμανία και την Αυστρία.

325

«Αυτός ο προφήτης ήθελε να είναι ο Μαρξισμός. Ήθελε και βεβαίως θα ήθελε ακόμα, αλλά δεν μπορεί. Δεν τα κατάφερε. Ο φοβερός πόλεμος που προμηνΰεται, που είναι το μεγαλύτερο έγκλημα... δεν μπορεί να αποφευχθεί από τον Μαρξισμό. Ο πόλεμος με τόσες ζωές, τόσο κόστος και τόσα ιδανικά θα παρα­σύρει και αυτή τη σχολή, αυτό το σύστημα το οποίο αποδείχθη­κε ανίκανο. Με δική του ευθύνη; Εγώ δεν έχω κίνητρα αντίθε­σης απέναντι σ’ αυτό το σύστημα, σ’ αυτή τη σχολή, αλλά δεν μπορώ παρά να ομολογήσω ότι του έλλειψε η πνοή, η ορμή, ο πύρινος λόγος. Ήθελε να είναι μια σχολή και έπρεπε να είναι θρησκεία. Έπρεπε να μιλήσει περισσότερο για αγάπη και λιγό- τερο για υπεραξία, περισσότερο για θυσία και λιγότερο για α­γώνα, περισσότερο για ανθρωπιά και λιγότερο για τάξεις. Έ ­πρεπε να εξαπλωθεί ισόρροπα παντού, έπρεπε να στοχεύει σ’ όλους τους λαούς ακόμα και σ’ εκείνους που περισσότερο φυ­λάγονταν από τις κρεμάλες και τις αρχές του ’89... Εξηγούμαι».

Σύμφωνα με τον Πάσκολι «η Γερμανία και κατά συνέπεια η Τριμερής, σε σχέση με την Γαλλία και τη Ρωσία, έχει ένα στοι­χείο αδυναμίας: τον σοσιαλισμό». Ο Πάσκολι «φοβάται» ότι στις καρδιές των γερμανών και ιταλών εργατών μπόρεσε «να φυτρώσει... η παγκόσμια αγάπη στη θέση του θηριώδη και φι­λοπόλεμου αταβισμού»1. Ιταλοί και γερμανοί είχαν γίνει αρνιά, ενώ οι γάλλοι και οι ρώσοι παρέμεναν λιοντάρια και τίγρεις, κλπ.

«Αλλά ο Μαρξισμός θα μιλήσει πριν από το σάλπισμα. Τι θα πει; Πιστεύω ότι θα είναι λόγια άξια της μεγάλης στιγμής, θ α χρησιμεύσουν, ελπίζω, για να αποκατασταθούν οι ζημιές που άθελα του προκάλεσε ή πρόκειται να προκαλέσει στα έθνη που τον αποδέχτηκαν, θ α λειτουργήσουν μάλιστα σαν νέος ανα­βρασμός οραμάτων που θα μπορέσει να αντισταθμίσει την θη­ριώδη εισβολή στις ψυχές μας. Ω! Η Ιταλία ιδιαίτερα το αξίζει! Αυτή δεν είναι η φτωχή χώρα, το προλεταριάτο ανάμεσα στους λαούς; Ας πει για την Ιταλία μια τολμηρή κουβέντα. Και πού

1. Αταβισμός: Μεταφορά από τους πρόγονους στους επίγονους των φυσικών και ψυχικών χαρακτηριστικών της φυλής.

326

δεν υπάρχει το γιγάντιο σημάδι της ιταλικής εργασίας; Ποιοι σιδηρόδρομοι δεν κατασκευάστηκαν, ποια βουνά, και ποιοι ι­σθμοί δεν ανοίχθηκαν τα περισσότερα από ιταλικά χέρια; Και η εργασία τους δεν πλούτισε ούτε τους ίδιους ούτε την πατρίδα τους γιατί ήταν στην υπηρεσία του ξένου κεφαλαίου. Κάναμε εξαγωγή και εξάγουμε ακόμα εργαζόμενους. Εισάγαμε και ει­σάγουμε καπιταλιστές. Μέσα και έξω πλουτίζουμε τους άλ­λους, παραμένοντας εμείς φτωχοί. Και αυτοί που πλουτίζουν, μας περιφρονούν και μας φωνάζουν ζητιάνους. Δεν μπορώ να εξηγήσω αυτό το γεγονός, αλλά έτσι είναι. Ξέρω όμως ότι δεν πρόκειται για δικό μας αμάρτημα νωθρότητας ή κάτι τέτοιο. Πώς μπορούμε να λέμε νωθρό τον πιο εργατικό, φιλόπονο και λιτό λαό του κόσμου; Εγώ λέω ότι είναι αδικία». Επιτίθεται στη Γαλλία, «την αδελφή αφεντικό» και καταλήγει: «Ω μεγάλη πατρίδα των εργαζομένων και των ηρώων! επειδή το θέλουν, επειδή ακόμα και η φτώχεια σου φοβίζει και η ταπεινότητα σου ενοχλεί, δέξου, όποτε και αν είναι, την πρόκληση και πάλεψε απεγνωσμένα».

Ο Πάσκολι επεδίωκε να γίνει ο ηγέτης του ιταλικού λαού, αλλά όπως και ο ίδιος λέει σ’ ένα γράμμα στον Μερκατέλι, που αναφέραμε σε προηγούμενη σημείωση, ο «ηρωικός» χαρακτή­ρας της νέας γενιάς στρέφεται στο σοσιαλισμό όπως ακριβώς εκείνος των προηγούμενων γενιών είχε στραφεί στο εθνικό ζή­τημα. Έ τσι η ιδιοσυγκρασία του τον καθιστά κήρυκα ενός εθνι­κού σοσιαλισμού που του φαίνεται στο ύψος των καιρών. Είναι ο δημιουργός της έννοιας του προλεταριακού έθνους και άλλων εννοιών που αναπτύχθηκαν αργότερα από τον Ε. Κοραντίνι και τους συνδικαλιστικής προέλευσης εθνικιστές. Αυτή την ά­ποψη την είχε από παλιά. Είχε την ψευδαίσθηση ότι αυτή την ιδεολογία του θα την προτιμούσαν οι άρχουσες τάξεις. Αλλά η «Tribuna» παρ’ όλη την στενή φιλία του Πάσκολι με τον Μερ­κατέλι, δεν του παραχωρεί τις στήλες της και το κύρος της. Είναι ενδιαφέρουσα αυτή η διαμάχη στη σκέψη του Πάσκολι: το να θέλει δηλαδή να είναι επικός ποιητής και λαϊκός αοιδός ενώ η ιδιοσυγκρασία του ήταν αρχικά «εσωστρεφής». Από εδώ προκύπτει και μια καλλιτεχνική διαμάχη που εκδηλώνεται στην προσπάθεια, στην φλυαρία, στη ρητορική, στην ασχήμια πολ­

327

λών συνθέσεων, με μια ψεύτικη αθωότητα που καταντά πραγ­ματικός παιδισμός. Το ότι ο Πάσκολι ενδιαφερόταν πολύ γ ι’ αυτόν τον ρόλο του φαίνεται από ένα απόσπασμα του γράμμα­τος στον Μερκατέλι στο οποίο λέει ότι θα του ήταν πιο ευχάρι­στο να του ανέθεταν τα σχολεία του εξωτερικού ή τα σχολεία των αποικιών από το να κάνει τον καθηγητή φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο, για να κάνει ακριβώς πιο εύκολα τον προφήτη της αποστολής της Ιταλίας στον κόσμο. (Άλλωστε κάτι παρό­μοιο σκέφτηκε για τον εαυτό του ο Ντ’ Ανούντσιο: βλέπε το βιβλίο Γία την Ιταλία των Ιταλών).

Ένα ντοκουμέντο της Amma για το ζήτημα Βορρά- Νότου.

Δημοσιεύτηκε στις τορινέζικες εφημερίδες τον Σεπτέμβριο 1920. Ε ίναι μια εγκύκλιος της Amma (Ένωση μεταλλουργών μηχανικών και συναφών) του 1916 νομίζω, με την οποία δίνεται η εντολή στις εξαρτημένες βιομηχανίες να μην προσλαμβάνουν εργάτες που έχουν γεννηθεί κάτω από την Φλωρεντία. (Βλ. με την πολιτική που ακολούθησαν οι Ανιέλι-Γκουαλίνο, ειδικά στα 1925-1926, να φέρουν δηλαδή στο Τορίνο 25.000 περίπου σικελούς για να τους εντάξουν στη βιομηχανία: σπίτια-στρατώ- νες, εσωτερική πειθαρχία κλπ). Αποτυχία της μετανάστευσης και πολλαπλασιασμός των αδικημάτων στην κοντινή ύπαιθρο από αυτούς τους σικελούς που απέφευγαν τα εργοστάσια: πρω­τοσέλιδα χρονικά στις εφημερίδες που δεν αδυνάτιζαν βέβαια την πεποίθηση ότι οι σικελοί είναι συμμορίτες.

Το ειδικό ζήτημα Πιεμόντε-Σικελίας συνδέεται με την επέμ­βαση των πιεμοντέζικων στρατευμάτων στη Σικελία εναντίον των λεγάμενων συμμοριών από το ’60 μέχρι το ’70. Οι πιεμοντέ- ζοι στρατιώτες μετέφεραν στον τόπο τους την πεποίθηση για την βαρβαρότητα των σικελών και αντίστροφα, οι σικελοί πεί­στηκαν για την πιεμοντέζικη αγριότητα. Η εύθυμη (αλλά και η στρατιωτική) λογοτεχνία, συνέβαλε στο να ενταθούν αυτές οι ψυχικές διαθέσεις (βλ. την νουβέλα του Ντε Αμίτσις για τον

328

στρατιώτη που οι συμμορίτες του κόβουν την γλώσσα). Στη σι­κελική λογοτεχνία υπάρχει μεγαλύτερη αμεροληψία γιατί περι- γράφεται και η αγριότητα των σικελών (μία νουβέλα του Πιρα- ντέλο: οι συμμορίτες που παίζουν μπάλα με κρανία). Να θυμη­θούμε το βιβλίο κάποιου Ντ’ Άνταμο νομίζω (βλ. «Unità» την εποχή του λυβικού πολέμου) στο οποίο αναφέρεται ότι σικελοί και πιεμοντέζοι πρέπει να κάνουν ειρήνη, γιατί η αγριότητα των πρώτων αντισταθμίζει εκείνη των άλλων.

Σχετικά με την εύθυμη λογοτεχνία για το ζήτημα Βορρά- Νότου να θυμηθούμε το Χοντρό κυνήγι του Τζιούλιο Μπέκι: χοντρό κυνήγι σημαίνει «κυνήγι σε ανθρώπους». Ο Τζιούλιο Μπέκι έκανε μερικούς μήνες φυλακή όχι γ ιατί είχε δράσει στην κατακτημένη γη της Σαρδηνίας, αλλά γιατί βρέθηκε σε μια κα­τάσταση όπου οι Σαρδηνοί ευγενείς τον κάλεσαν σε μονομαχία. Η πρόκληση των Σαρδηνών, εξ’ άλλου, δεν ήταν γ ιατί ο Μπέκι έκανε ζούγκλα την Σαρδηνία αλλά γιατί είχε γράψει ότι οι Σαρ- δηνές γυναίκες δεν ήταν όμορφες.

Να θυμηθούμε ένα βιβλιαράκι απομνημονευμάτων ενός α­ξιωματικού από την Λιγουρία (τυπωμένο σε μια κωμόπολη της Λιγουρίας την Ουέλια ή Πόρτο Μαουρίτσιο) ο οποίος βρισκό­ταν στην Σαρδηνία στα γεγονότα του 1906, όπου ονομάζει τους Σαρδηνούς «μαϊμούδες» και μιλά για «την μεγαλοφυία του εί­δους» που ταράζει τον συγγραφέα όταν βλέπει γυναίκες.

Αντίδραση τον Βορρά στις προκαταλήψεις εναντίον τον Νότον.

Ιο Επεισόδιο του 1914 στο Τορίνο. Πρόταση υποψηφιότητας στον Σαλβέμινι: η πόλη του Βορρά εκλέγει τον βουλευτή για την προεκλογική εκστρατεία του Νότου. Άρνηση, αλλά συμμε­τοχή του Σαλβέμινι σαν ομιλητή στην εκλογή. [2ο] Επεισόδιο. Νέα Σαρδηνία του ’19 με όλα τα επακόλουθα. [3ο] Ταξιαρχία Σάσαρι το ’17 και το ’19. [4ο] Κοπερατίβα Ανιέλι το '20 (η «ηθική» της σημασία μετά τον Σεπτέμβριο. Αιτιολόγηση της άρνησης). [5ο] Επεισόδιο του ’21 στη Ρέτζιο Εμίλια (γι’ αυτό το

329

επεισόδιο ο Τζιμπόρντι αποφεύγει να μιλήσει στο βιβλίο του για τον Πραμπολίνι)*.

Αυτά είναι τα γεγονότα που εντυπώσιασαν τον Γκομπέτι και δημιούργησαν έτσι την ατμόσφαιρα του βιβλίου του Ντόρσο (Μπ. Σ. αρνιά και κουνέλια. Μεταλλεία-Σιδηρόόρομοι)**.

Βορράς χαι Νότος.

Η ηγεμονία του Βορρά θα ήταν «φυσιολογική, και ιστορικά ευεργετική, εάν η αντίληψη για την εκβιομηχάνιση είχε την ικα­νότητα να διευρύνει με κάποιο ρυθμό τα πλαίσια της για να ενσωματώσει όλο και περισσότερες νέες ομογενοποιημένες οι­κονομικές περιοχές. Αυτή η ηγεμονία θα ήταν τότε η έκφραση ενός αγώνα ανάμεσα στο παλιό και το νέο, ανάμεσα στο προο­δευτικό και το οπισθοδρομικό, ανάμεσα στο περισσότερο πα­

* Τζιμπόρντι, Δοχίμιο για την ιστορία τον εργατικού κινήματος στην Ιταλία. Καμίλο Πραμπολίνι χαι οι εργαζόμενοι τον Ρέτζιο, Μπάρι, Λα- τέρτσα, 1930. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

** Μπ. Σ.: Μπριγκάτα Σάσαρι. Για τα «αρνιά» της Σαρδηνίας (οι τέσσερεις χιλιάδες στρατιώτες της Ταξιαρχίας Σάσαρι που στάλθηκαν στο Τορίνο το 1919 για να καταστείλουν το εργατικό κίνημα) και τα πιεμοντέζικα «κουνέλια, στα Γράμματα από την Φυλακή (Τορίνο, 1965, σελ. 205): «Στο Τορίνο, το 1919, έκανα μία μεγάλη έρευνα γιατί η Κοι­νότητα μποϋκοτάριζε τα αρνιά και τα κατσίκια από τη Σαρδηνία υπο­στηρίζοντας τα πιεμοντέζικα κουνέλια. Υπήρχαν στο Τορίνο περίπου τέσσερις χιλιάδες σαρδήνοι βοσκοί και αγρότες με ειδική αποστολή και ήθελα να μάθω γι’ αυτό το ζήτημα. Τα αρνιά και τα κατσίκια του νότον έφθαναν εδώ χωρίς κεφάλι, αλλά υπάρχει ένα μικρό τμήμα του παπικού εμπορίου που προμηθεύει και τα κεφάλια (την πολιτική καθοδήγηση)». Ο Γκράμσι υπενθυμίζει το επεισόδιο στο κεφάλαιο Μερικά θέματα για το ζήτημα τον Νότον στο Α. Γκράμσι, Το ζήτημα του Νότου, Editori Riuniti, 1966, σελ. 139, 140 και στο άρθρο Αρνιά χαι κουνέλια στα Νεα­νικά κείμενα (1914-1918), Τορίνο, Einaudi, 1958, σελ. 350-352. (Σημ. της ιταλ. έκδ.).

330

ραγωγικό και το λιγότερο παραγωγικό, θ α είχαμε μια οικονο­μική επανάσταση εθνικού χαρακτήρα (και εθνικής ευρύτητας) ακόμα και στην περίπτωση που το κίνητρο προσωρινά και λει­τουργικά θα ήταν τοπικό. Ό λες οι οικονομικές δυνάμεις θα κινητοποιούνταν και στη θέση της αντίθεσης θα είχαμε μια με­γαλύτερη ενότητα. Αλλά δεν έγινε έτσι. Η ηγεμονία παρουσιά­στηκε σαν μόνιμη. Η αντίθεση παρουσιάστηκε σαν αναγκαία ιστορική προϋπόθεση για ένα απροσδιόριστο χρονικό διάστημα και συνεπώς φανερά «διαρκής» για την ύπαρξη μιας βιομηχα­νίας του βορρά.

Μετανάστευση. Κάνουμε την σύγκριση ανάμεσα στην Ιταλία και την Γερμανία. Είναι αλήθεια, ότι, σε μια πρώτη φάση, η βιομηχανική ανάπτυξη προκάλεσε μια μεγάλη μετανάστευση στη Γερμανία, αλλά σε μια δεύτερη φάση όχι μόνο την διέκοψε, αλλά απορρόφησε ένα μέρος από τους μετανάστες και προκά­λεσε μια σημαντική παλινόστηση. Αυτό το αναφέρουμε σαν μια καθαρά μηχανιστική σύγκριση των δύο μεταναστευτικών φαι­νομένων, του ιταλικού και του γερμανικού γιατί αν κοιτάξουμε το φαινόμενο σε βάθος, τότε θα εμφανιστούν άλλες βασικές διαφορές. Στη Γερμανία το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης προ­κάλεσε σε μια πρώτη φάση πλεονασμό «βιομηχανικών στελε­χών» και αυτοί ήταν που μετανάστευσαν, κάτω από ειδικές οι­κονομικές συνθήκες: μετανάστευσε ένας αριθμός ανθρώπινου κεφαλαίου ήδη ειδικευμένο και προικισμένο που συνοδευόταν από ένα οικονομικό χρηματιστικό κεφάλαιο. Η γερμανική μετα­νάστευση ήταν το αποτέλεσμα μιας ποσότητας ενεργού καπιτα­λιστικής δύναμης που πλεόναζε και που γονιμοποιούσε οικονο­μίες άλλων, περισσότερο καθυστερημένων ή του ίδιου επιπέδου χωρών, οι οποίες στερούνταν ανθρώπων και διευθυντικών στε­λεχών. Στην Ιταλία το φαινόμενο ήταν πιο απλό και παθητικό και το σημαντικότερο, δεν έχει μέχρι σήμερα επιλυθεί αφού συ­νεχίζεται η ίδια κατάσταση. Μολονότι ουσιαστικά η μετανά­στευση μειώθηκε και ποιοτικά άλλαξε, αυτό που αξίζει να ση­μειωθεί είναι ότι αυτό το φαινόμενο δεν είναι αποτέλεσμα κά­ποιος απορρόφησης της ποσότητας του μεγάλου αριθμού βιο­μηχανικών στελεχών που παρέμειναν, σε συνθήκες ζωής που έχουν εξισωθεί με τις αντίστοιχες των «κανονικών» χωρών. Ε ί­ναι αποτέλεσμα της παγκόσμιας κρίσης, το γεγονός δηλαδή, ότι

331

σ’ όλες τις βιομηχανικές χώρες, υπάρχουν εφεδρικοί στρατοί μεγαλύτεροι από τα κανονικά οικονομικά επίπεδα. Ο ρόλος της Ιταλίας, ως παραγωγού εργατικών εφεδρειών για όλο τον κό­σμο τελείωσε, όχι γ ιατί η Ιταλία ανέκτησε την δημογραφική της ισορροπία, αλλά γιατί όλος ο κόσμος έχασε την δίκιά του.

Διανοούμενοι και εργάτες. Άλλη βασική διαφορά είναι η ε­ξής: η γερμανική μετανάστευση ήταν οργανική, μαζί δηλαδή με τη μάζα των εργαζομένων μετανάστευσαν οργανωτικά βιομη­χανικά στοιχεία. Στην Ιταλία μετανάστευσαν μόνο μάζες εργα­ζομένων κυρίως αδιαμόρφωτες και σε επίπεδο βιομηχανικής κουλτούρας και πνευματικά. Τα αντίστοιχα στοιχεία της δια­νόησης παρέμειναν αδιαμόρφωτα και αυτά, χωρίς δηλαδή να αλλάξουν στο ελάχιστο από το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης και τον πολιτισμό που έφερνε μαζί του. Προκλήθηκε μια τρομε­ρή ανεργία διανοουμένων, η οποία προκάλεσε με τη σειρά της μια σειρά φαινομένων διαφθοράς, ηθικής και πολιτικής απο­σύνθεσης, με καθόλου αμελητέες οικονομικές επιπτώσεις. Ο ί- δίος ο κρατικός μηχανισμός, σ’ όλες του τις εκδηλώσεις προ­σβλήθηκε από αυτά τα φαινόμενα προσλαμβάνοντας έναν ι­διαίτερο χαρακτήρα. Έ τσι οι αντιθέσεις οξύνονταν αντί να ε­ξαφανίζονται και κάθε μια απ’ αυτές τις εκδηλώσεις συνέτεινε στο να τις βαθαίνει.

Το αγροτικό ζήτημα.

Στη «Nuova Antologia» της 16ης Μαΐου 1928 δημοσιεύτηκε ένα άρθρο του Νέλο Τοσκανέλι, Η γαιοκτησία, που περιέχει στην πρώτη κιόλας σελίδα το εξής μαργαριτάρι: «Από τότε που η τέχνη του γράφειν επέτρεψε στους Ιταλούς να αποκτήσουν μια ιστορία (!), το θέμα της διανομής της γης έμπαινε πάντοτε στην «ημερήσια διάταξη» των λαϊκών συγκεντρώσεων. Πράγ­ματι, σε μια χώρα στην οποία μπορεί κανείς να ζει καλά στην ύπαιθρο, για το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου το να γίνει κύ­ριος ενός έστω και μικρού κομματιού γης, αποτελεί το κρυφό όνειρο του πολίτη (!;) που είναι πεισμένος ότι μπορεί να βρει τις πιο εύκολες χαρές και μια συνεχή πηγή αγαθών στα χωρά­φια, χαρές και αγαθά που έβλεπε μονάχα στον ανοιξιάτικο ορ­γασμό της σποράς ή την χαρούμενη εποχή του τρύγου. Και σε

332

μικρότερο βαθμό (!;), το γλυκό όραμα της ιδιοκτησίας γης συ- γκινεί επίσης (!) και τον χωριάτη, και ας ξέρει (!) τις αργοπο­ρίες και τις απογοητεύσεις της αγροτικής ζωής». (Αυτός ο Νέλο Τοσκανέλι είναι παράξενος τύπος σαν τον Λόρια).

Κατά τον Τοσκανέλι το σύνθημα: «Η γη στους αγρότες» εμ­φανίστηκε το 1913 σ’ ένα εκλογικό πρόγραμμα από τον βουλευ­τή Αουρέλιο Ντράγκο. (Ξαναχρησιμοποιήθηκε κατά την διάρ­κεια του πολέμου, το 1917, από έναν πρωθυπουργό και προπα­γανδίστηκε στο «Resto del Carlino» από τον γερουσιαστή Τα- νάρι). Το άρθρο του Τοσκανέλι είναι μια φλύαρη δημοσιογρα­φική ματιά στο θέμα, χωρίς καμιά αξία. (Εναντίον της αγροτι­κής μεταρρύθμισης φυσικά).

Ο Τοσκανέλι στο άρθρο του είχε αναφερθεί πολύ ευγενικά στο γεγονός ότι το 1917 ο γερουσιαστής Τανάρι παρουσίασε τη φόρμουλα «Η γη στους αγρότες» για να πει ότι αυτό δεν τρόμα­ζε πια κανένα αφού ένας γνωστός συντηρητικός σαν τον Τανά­ρι και ένας πρωθυπουργός (για ποιον πρόκειται; γ ια τον Ορλά­ντο; ή αναφέρεται στο Νίτι τον τότε υπουργό θησαυροφυλα­κίου που έγινε αργότερα πρωθυπουργός;) την παρουσίαζαν και την υπεράσπιζαν. Αλλά το 1928 ο Τανάρι έπεσε σε δυσμένεια και φοβήθηκε μήπως είχε πιστέψει κανείς ότι ήταν κάποτε ένας Ravachol (sic) της ιδιοκτησίας.

Στη «Nuova Antologia», της 1ης Ιουνίου 1928 δημοσιεύτηκε ένα Γοάμμα στον διευθυντή της «Nuova Antologia» στο οποίο ο Τανάρι δικαιολογείται, προσπαθώντας να εξηγήσει και να με­τριάσει την στάση του το 1917: «θεωρώ αναγκαίο να δηλώσω ότι σ’ ένα άρθρο με τίτλο Η γη στους αγρότες; (με τόσο μεγάλο ερωτηματικό) και αργότερα σε μια δημοσιευμένη μελέτη μου Για το αγροτικό ζήτημα, δεν είχα πρόθεση να παρουσιάσω α- πολύτως τίποτα! Να όμως πώς έχουν τα πράγματα. Ήμουν μάλλον (sic) ενήμερος των υποσχέσεων που éótvav στους αγρό­τες μέσα στα χαρακώματα, και όταν αντιλήφθηκα ότι η διανομή της γης γινόταν μεταπολεμικό πρόγραμμα (σε πλάγια γραφή από τον συγγραφέα) νόμισα ότι είχε έρθει η στιγμή να το εμπο­δίσω, να υπερασπιστώ δηλαδή στο μέτρο του δυνατού την αρχή της ιδιοκτησίας γιατί πίστευα... (κλπ. κλπ). Με ποιο τρόπο να πραγματοποιήσω αυτό τον στόχο; Ή ταν καιρός που με την συ­

333

νεχή διεύρυνση του δικαιώματος της ψήφου, με τους Δήμους κατειλημμένους με έφοδο από τον σοσιαλισμό (στο 1917;!!), στα Δημοτικά Συμβούλια στους δέκα σύμβουλους μόνο δύο θα ήταν αυτοί που ίσως πλήρωναν τους φόρους (άμεσους φόρους, θέλει να πει, αλλά για τους έμμεσους μεταξύ των οποίων ο δασμός στο σιτάρι προς όφελος των διάφορων Τανάρι;) ενώ οι άλλοι οκτώ, οι άποροι, τους θεσμοθετούσαν (προσπαθούσαν δηλαδή να εμποδίσουν τους δήμους, όπως ήθελαν οι διάφοροι Τανάρι, να ζουν μόνο από τους έμμεσους φόρους). Αυτός ο ελάχιστος αριθμός ιδιοκτητών σε σύγκριση με τους ακτήμονες υφίσταται την σοσιαλκομμουνιστική θεωρία της λεγόμενης «αγκινάρας» (η θεωρία, για να πούμε την αλήθεια, είναι πολύ πιο παλιά, είναι για την ακρίβεια η θεωρία της πιεμοντέζικης πολιτικής για την ενοποίηση της Ιταλίας και ο Τανάρι διαπράττει έγκλημα εσχά- της προδοσίας υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για σοσιαλκομ- μουνιστική θεωρία και μάλιστα στα 1917), βάζοντας δηλαδή διαρκώς μεγαλύτερους φόρους σε βάρος των ιδιοκτητών και σι­γά, σιγά, προοδευτικά να φθάσουν στην απαλλοτρίωση. Σε με­ρικούς δήμους το είχαν σχεδόν κατορθώσει (! ;). Τι μου έρχεται στο νου τότε;... Στη Γαλλία, σκέφθηκα, σε ένα πληθυσμό 40 εκατομμυρίων κατοίκων υπήρχαν πριν τον πόλεμο 4 εκατομμύ­ρια ιδιοκτήτες. Στην Ιταλία στα 35 εκατομμύρια δεν είμαστε πάνω από ενάμισυ εκατομμύριο. Προφανώς λίγοι γ ια να αμυν­θούμε, με το κλίμα που υπήρχε εκείνη την εποχή! («εκείνη η εποχή» ήταν το 1917). Και τότε τόλμησα εκείνη την πραγματικά «επαναστατική» ιδέα: «Αν γινόταν ένας νόμος που να διευκό­λυνε όχι υποχρεωτκά (προσέξτε το καλά αυτό), αλλά ελεύθερα την μεταβίβαση της μέσης και μεγάλης ανεκμετάλλευτης ιδιο­κτησίας (τα πλάγια γράμματα του συγγραφέα) στους άμεσους καλλιεργητές της γης και αφού αποδείξουν ότι από τεχνική, ηθική και οικονομική άποψη είναι ικανοί πληρώνοντας τη γη, προσέξτε χαλά, (σε πλάγια από τον συγγραφέα),-με ρήτρες εξα­σφαλισμένες εν μέρει από το εισόδημα της νέας ιδιοκτησίας και εν μέρει από το Κράτος, εγώ δεν θα ήμουν αντίθετος (όπως, και ας με συγχωρέσει ο θεός, δεν είμαι ούτε τώρα) σε έναν τέτοιο νόμο». Ας μη τόλεγα ποτέ! Οι πιο προχωρημένοι και έξυπνοι σοσιαλιστές κατάλαβαν πολύ καλά πού πήγαινα να τους κτυπή-

334

σιο και μου το είπανε. Ά λλοι λιγόχερο τίμιοι αφαίρεσαν το ερωτηματικό μέσα από το κείμενο έτσι που ένα ζήτημα που το­ποθετείται με αμφιβολίες και ερωτηματικά να μετατρέπεται σε μια διαπίστωση. Στον άλλο χώρο των ιδιοκτητών, αρκετοί που δεν με είχαν διαβάσει ή που δεν καταλάβαιναν τίποτα, με θεώ­ρησαν σαν ένα αληθινό απαλλοτριωτή. Και έτσι με την καλύτε­ρη πρόθεση για την υπεράσπιση της αρχής της ιδιοκτησίας, βαλλόμενος από δυο πυρά αντιθέτων συμφερόντων πείστηκα... ότι είχα όίχιο» (τα πλάγια του συγγραφέα).

Αυτό το γράμμα του γερουσιαστή Τζ.Τανάρι είναι αξιόλογο για την πολιτική του υποκρισία και για τις αποσιωπήσεις του. Πρέπει να σημειωθεί: ότι ο Τανάρι φυλάγεται πολύ από το να δώσει ακριβείς ενδείξεις των κειμένων του, που τοποθετούνται χρονικά στο τέλος του ’17 ή στις αρχές του ’18, ενώ πολύ επιδέ­ξια αλλά και με πολύ χοντροκομμένη δολιότητα προσπαθεί να πείσει ότι είναι μεταπολεμικά. Εκείνο που ώθησε τον Τανάρι να ασχοληθεί με την διανομή της γης και να την υποστηρίξει σαφώς, (φυσικά είχε δίκιο όταν υποστήριζε ότι ήθελε να ενι- σχύσει την τάξη των ιδιοκτητών, αλλά τα θέμα δεν είναι αυτό) ήταν ο φόβος που κατέλαβε την άρχουσα τάξη για την στρατιω­τική κρίση του ’17 και που την έσπρωξε να δώσει μεγάλες υπο­σχέσεις στους στρατιώτες αγρότες (δηλαδή στη συντριπτική πλειοψηφία του στρατού). Αυτές οι υποσχέσεις δεν τηρήθηκαν και σήμερα ο μαρκήσιος Τανάρι «ντρέπεται» που υπήρξε τόσο αδύναμος, που είχε φοβηθεί, που είχε δημαγωγήσει με τον χει­ρότερο τρόπο. Εδώ έγκειται η πολιτική υποκρισία του Τανάρι, οι αποσιωπήσεις του και οι προσπάθειες του να εμφανίσει την πρωτοβουλία του στο μεταπολεμικό κλίμα και όχι σε εκείνο του 1917-1918. Η Μπολόνια ήταν τότε ζώνη πολέμου και ο Τανάρι έγραψε το άρθρο στο «Resto del Carlino» στην εφημερίδα δη­λαδή, που μετά την «Corriere della Sera» ήταν η πιο διαδεδομέ­νη στα οχυρώματα. Ο Τανάρι υπερβάλλει όταν περιγράφει την αντίδραση των ιδιοκτητών εναντίον του. Πράγματι συνέβη το πρώτο του άρθρο να συζητηθεί πολύ ήρεμα από τον γερουσια­στή Μπασίνι, βενετό μεγαλοϊδιοκτήτη ο οποίος εξέφρασε στον Τανάρι αντιρρήσεις τεχνικού χαρακτήρα («πώς μπορούν να διανεμηθούν οι βιομηχανοποιημένες αγροτικές επιχειρήσεις» )

335

και όχι πολιτικού χαρακτήρα. Το άρθρο του Τανάρι., εκείνο του Μπασίνι και η απάντηση του Τανάρι (νομίζω ότι υπήρξε μια «επεξηγηματική» απάντηση) δημοσιεύτηκαν από την «Perseve­ranza» συντηρητική εφημερίδα προσκείμενη στους λομβαρδούς γαιοκτήμονες, που διηύθυνε τότε ο κόντης Αριβαμπένε ή ο Ατί- λιο Φοντάνα, γνωστός γαιοκτήμονας. Η επίπληξη που οι ιδιο­κτήτες σίγουρα θα έκαναν στον Τανάρι ήταν ότι τους εξέθεσε δημόσια μπροστά στους στρατιώτες-αγρότες, ότι τις υποσχέ­σεις δεν άφησε να τις δώσουν μόνο ανεύθυνοι, οι οποίοι όπως ήταν γνωστό δεν θα τις τηρούσαν ποτέ. Και αυτή είναι η επί­πληξη που και σήμερα ακόμα συνεχίζουν να του κάνουν, γιατί καταλαβαίνουν ότι δεν έχουν όλοι ξεχάσει ότι οι υποσχέσεις που δόθηκαν την στιγμή του κινδύνου δεν κρατήθηκαν. Το ε­πεισόδιο αξίζει να αναλυθεί και να μελετηθεί γιατί είναι πολύ διδακτικό (Πάνω σ’ αυτό το επεισόδιο πρέπει να έχω γράψει κάποια σημείωση αλλού, χωρίς να έχω μπροστά μου το γράμμα του Τανάρι: να ερευνηθεί και να ομαδοποιηθεί).

Μετανάστευση και κινήματα των διανοουμένων.

Ο ρόλος που έπαιξε η μετανάστευση στο να προκαλέσει και­νούρια ρεύματα, νέες ομαδοποιήσεις διανοουμένων. Μετανά­στευση και Λιβύη. Ομιλία του Φέρι στο Κοινοβούλιο του 1911, μετά την επιστροφή του από την Αμερική (ο ταξικός αγώνας δεν αυξάνει την μετανάστευση). Ένταξη μιας ομάδας συνδικα­λιστών στο εθνικιστικό κόμμα. Η έννοια του προλεταριακού έ­θνους στον Ενρίκο Κοραντίνι. Ομιλία του Πάσκολι, Η μεγάλη προλετάριο χινήθηχε. Συνδικαλιστές-εθνικιστές νότιας προέ­λευσης: Φόρτζες Νταβαντσάτι-Μαραβίλια. Γενικά πολλοί συν­δικαλιστές [είναι] διανοούμενοι από το νότο. Η ξαφνική ένταξή τους στις βιομηχανικές πόλεις (il cidonismo): καλύτερη η τύχη τους στις αγροτικές περιοχές, από τη Νοβαρέζε στην κοιλάδα του Πάδου και στις Πούλιε. Αγροτικά κινήματα της δεκαετίας 1900-1910. Η στατιστική δίνει για εκείνη την περίοδο μια αύξη­ση των εργατών γης 50% εις βάρος κυρίως της κατηγορίας των δουλοπάροικων (στατιστική του 1911: βλ. δημοσιευμένο πίνακα

336

από την «Riforma Sociale»). Στην χοιλάόα του Πάδου τους συνδικαλιστές διαδέχονται οι πιο επίπεδοι ρεφορμιστές, εκτός από την Πάρμα και διάφορα άλλα κέντρα, όπου ο συνδικαλι­σμός ενώνεται με το ρεπουμπλικάνικο κίνημα, συγκροτώντας την Ένωση Εργασίας μετά από την διάσπαση του ’14-15. Το πέρασμα τόσων αγροτών στους εργάτες γης συνδέεται με το κίνημα της λεγόμενης «Χριστιανικής Δημοκρατίας» («η Δράση» του Κατσιαγκουέρα εκδιδόταν στην Τσεζένα) και τον μοντερνι­σμό: συμπάθειες αυτών των κινημάτων για τον συνδικαλισμό.

Η Μπολόνια αποτελεί το πνευματικό κέντρο αυτών των ιδεο­λογικών κινημάτων που είχαν δεσμούς με τον αγροτικό πληθυ­σμό. Ο πρωτότυπος χαρακτήρας της εφημερίδας έτσι όπως πά­ντα ήταν η «Resto del Carlino» δεν θα μπορούσε διαφορετικά να εξηγηθεί (Μισιρόλι-Σορέλ, κλπ).

Οριάνι και οι τάξεις στη Ρομάνια: ο Ρομανιόλος σαν ιδιό­μορφη ιταλική φιγούρα (πολλές ιδιόμορφες φιγούρες: Τζιου- λιέτι, κλπ) εναλλαγής Βορρά και Νότου.

[Το σοσιαλιστικό Κόμμα και η γέννηση τον πρίγκιπα Ον- μπέρτο].

Να παραβληθεί το Μυστήριο των διπλωματικών αναμνήσεων τον Κωνσταντίνο Νίγχρα έργο του Ντελφίνο Ό ρσι, στη «Nuova Antologia» της 16ης Νοεμβρίου 1928.

Ά ρθρο πολύ σημαντικό, μολονότι γεμάτο από ιδιαίτερες α ­νοησίες - (μερικές από τις οποίες αποδεικνύουν σε ποιο σημείο ακραίας παράλογης απόγνωσης είχαν φθάσει πολλοί από τους ιταλούς αστούς: στη σελ. 148 ο Ό ρσι γράφει: «Στις 19 Οκτω­βρίου 1904, ο κόντε Νίγκρα έφθασε στο Τορίνο για να μεταβεί την επομένη στο Ρακόνιτζι, όπου τον είχε καλέσει ο Βασιλιάς για να τον χρησιμοποιήσει ως μάρτυρα, μαζί με τον Μπιανκέρι, στην τελετή της γέννησης του Πρίγκιπα Διαδόχου. Δύο μέρες πριν με ένα πρόσχημα οικονομικού χαρακτήρα, στην πραγματι­κότητα όμως με σκοπό (!!) να διαταραχθεί η χαρά του έθνους για το ευτυχές γεγονός της Βασιλείας, το σοσιαλιστικό κόμμα ως συνήθως ουρά των κομμουνιστών (!! το 1904!) προκήρυξε

γενική απεργία σ’ ολόκληρη την Ιταλία». Να πώς οι κατασκευα­σμένες φράσεις αντικαθιστούν κάθε υπεύθυνη μορφή σκέψης μέχρι που οδηγούν στις πιο φαιδρές ανοησίες! Μπορούμε να το εντάξουμε στα περιεχόμενα του Παρελθόν χαι Παρόν) - γιατί αφορά ένα από εκείνα τα γεγονότα που παραμένουν μυστήρια: την εξαφάνιση των Διπλωματικών Αναμνήσεων του Νίγκρα, έργο που ο Ό ρσι είχε δει ολοκληρωμένο, διορθωμένο, έτοιμο στις λεπτομέρειές του, και που θα ήταν ανεκτίμητης αξίας για την ιστορία του Ριζορτζιμέντο. θ α συσχετισθεί με την υπόθεση Μπολέα για την αλληλογραφία του Μ.Ντ’ Αντζέλιο, με τις δη­λώσεις του Κονφαλονιέρι κλπ.

[Η γαλλιστιχή δημοκρατική τάση].

Το στοιχείο της ρατσιστικής πάλης που μπολιάστηκε στην τα­ξική πάλη από τον Thierry είχε σημασία και ποια, στη Γαλλία, για τον προσδιορισμό της εθνικιστικής απόχρωσης των κινημά­των των κατώτερων τάξεων; Ο εργατικός «γαλλισμός» του Προυντόν πρέπει να μελετηθεί, σαν η πιο πλήρης έκφραση της γαλλιστικής-δημοκρατικής τάσης, που παρουσιάστηκε μέσα α­πό τα μυθιστορήματα του Ευγένιου Συ.

Οι Μποέμ. Σαρλ Μπωντλαίρ.

Να παραβληθεί το έργο του Σαρλ Μπωντλαίρ, Les Fleurs du Mal et autres poémes, Texte intègral prècédè d’ une étude inèdite d’ Henri de Régnier («La Renaissance du Livre, Paris, s. d.). Στη μελέτη του de Régnier (σελ. 14-15 μετρώντας από την πρώτη τυπωμένη σελίδα, γιατί στο κείμενο του προλόγου δεν υπάρχει αρίθμηση) υπενθυμίζεται ότι ο Μπωντλαίρ συμμετείχε ενεργά στα γεγονότα του Φεβρουάριου και του Ιουνίου του 1848. «Fait étrange de contagion révolutionnaire, dans cette cervelle si méti- culeusemente lucide», γράφει o de Régnier. Ο Μπωντλαίρ, με το Champfleury, έκδοσε μια ρεπουμπλικάνικη εφημερίδα όπου έγραφε βίαια άρθρα. Αργότερα διεύθυνε μια τοπική εφημερίδα

338

στο Chàteauroux. «Cette double campagne typographique (sic) et la part qu’ il prìt au mouvement papulaire suffrirent, il faut le dire, à guérir ce qu’ il appela plus tard sa «folie» et que, dans Mon coeur mis à nu, il cherche à s’ expliquer à lui-méme quand il écrit:» Mon ivresse de 1848. De quelle nature était cette ivresse? Goùte de la vengeance, plaisir naturel de la démolition. Ivresse littéraire. Souvenirs de lectures». Crise bizarre qui transforma cet arìstocrate d’ idées et de goùt qu’ était foncièrement Baudelaire en un énergumène que nous décrit dans ses notes son camarade Le Valvasseur et les mains «sentaient la paudre», proclamant «s’ apothéose de la banqueroute sociale»; crise bizzare d’ ai il rap­porta une horreur sincère de la démocratie mais qui était peut- ètre aussi un premier avertissement physiologique», κλπ είναι ένα πρώτο σύμπτωμα της νευρασθένειας του Μπωντλαίρ (όμως γιατί όχι το αντίστροφο; γιατί δηλαδή η αρρώστια του Μπωντ­λαίρ δεν θα μπορούσε να καθορίσει την απομάκρυνσή του από το λαϊκό κίνημα; κλπ).

Πάντως να ελεγχθεί αν αυτά τα πολιτικά κείμενα του Μπω­ντλαίρ έχουν συλλεχθεί και μελετηθεί.

Ο εγγλέζικος λείμπορισμός' . Ο αρχιεπίσκοπος τον Ca­nterbury, πριμάτος της αγγλικανικής Εκκλησίας και τον

λεϊμπορισμον.

Στη διάρκεια των αγγλικών εκλογών του 1931, ο υποψήφιος των εργατικών W.T.Collyer δήλωσε σε μια συγκέντρωση ότι ο αρχιεπίσκοπος του Canterbury ήταν ένας από τους οικονομι­κούς ενισχυτές του Εργατικού Κόμματος. Ο αρχιεπίσκοπος ρω- τήθηκε αν αυτή η δήλωση ήταν ακριβής και ο γραμματέας του έδωσε την εξής απάντηση: «Ο αρχιεπίσκοπος μου ανέθεσε να απαντήσω ότι ήταν ένας από τους· ενισχυτές του Εργατικού Κόμματος από το 1919 μέχρι το 1925, ή ’26, όταν εκτίμησε ότι οι αυξανόμενοι ενδοιασμοί για το κίνημα, το πνεύμα και τη διάθε­

1. Λείμπορισμός: Εργατισμός.

339

ση του κόμματος καθιστούσαν αδύνατη τη συνέχιση μιας τέ- τοιας σχέσης (membership). ». (Βλ. την «Manchester Guardian Weekly» της 30 Οκτωβρίου 1931, σελ. 357).

Φιλοσοφικά μυθιστορήματα, ουτοπίες, κλπ.

Αντιμεταρρύθμιση και ουτοπίες: επιθυμία ανασυγκρότησης του ευρωπαϊκού πολιτισμού σύμφωνα με ένα ορθολογικό σχέ­διο. Άλλη προέλευση και ίσως η πιο συνήθης: ο τρόπος έκφρα­σης μιας ετερόδοξης σκέψης, όχι κομφορμιστικής και αυτό ι­διαίτερα πριν την γαλλική Επανάσταση. Από τις Ουτοπίες θα βγήκε επομένως η μόδα να αποδίδονται σε ξένες χώρες οι θε­σμοί που θα ήσαν επιθυμητοί για την ίδια τη χώρα ή να ασκεί­ται κριτική στους πιθανούς θεσμούς ενός άλλου λαού με σκοπό να κριτικάρουν τους θεσμούς της ίδιας της χώρας τους. Έ τσι λοιπόν από τις Ουτοπίες θα γεννήθηκε η μόδα της εκθείασης των πρωτόγονων, άγριων λαών (ο καλός άγριος) πιο κοντά υ­ποτίθεται στη φύση. (Αυτό θα επαναληφθεί στην εκθείαση του «αγρότη», ιδανικοποιημένου, από τα λαϊκιστικά κινήματα). Ό λη αυτή η λογοτεχνία δεν είχε παίξει και μικρό ρόλο στην ιστορία της διάδοσης των πολιτικο-κοινωνικών ιδεών σε ορι­σμένες μάζες και συνεπώς στην ιστορία της κουλτούρας.

θ α μπορούσε να παρατηρήσει κανείς ότι αυτή η «μυθιστορη­ματική» λογοτεχνία αντιδρά στην παρακμάζουσα «ιπποτική» λογοτεχνία (Δον Κιχώτης, Ορλάντο μαινόμενος, Ουτοπία του Τόμας Μουρ, Η πόλη τον ήλιου) και δείχνει έτσι το πέρασμα από την εκθείαση ενός φεουδαρχικού κοινωνικού πρότυπου στην εκθείαση των λαϊκών μαζών γενικά, με όλες τις στοιχειώ­δεις ανάγκες τους (να τραφούν, να ντυθούν, να προστατευ­τούν, να αναπαραχθούν) οι οποίες λογικά γίνεται προσπάθεια να ικανοποιηθούν.

Δεν λαμβάνονται υπ’ όψη στη μελέτη αυτών των κειμένων οι βαθιές εντυπώσεις που έπρεπε ν ’ αφήνουν, συχνά σε ολόκληρες γενιές, οι μεγάλες περίοδοι πείνας, οι μεγάλοι λοιμοί, που απο- δεκάτιζαν και εξαντλούσαν τις μεγάλες λαϊκές μάζες : αυτές οι βασικές καταστροφές μαζί με τα φαινόμενα νοσηρής θρησκευ­

340

τικότητας, δηλαδή την παθητικότητα υποταγής, αφύπνιζαν και «στοιχειώδη» συναισθήματα κριτικής, ωθήσεις δηλαδή σε μια κάποια δραστηριότητα και που έβρισκαν την έκφρασή τους α ­κριβώς σ’ αυτή την ουτοπική λογοτεχνία, πολλές γενιές αργότε­ρα από τότε που συνέβησαν αυτές οι καταστροφές, κλπ.

Έμμεσες πηγές. «Ουτοπίες» και τα λεγάμενα «φιλοσοφι­κά μυθιστορήματα».

Μελετήθηκαν για την ιστορία της εξέλιξης της πολιτικής κρι­τικής, αλλά μια από τις πιο σημαντικές τους πλευρές που πρέ­πει να μελετηθεί είναι το ότι αντανακλούν άθελά τους τους πιο βασικούς και βαθείς στόχους των κατώτερων κοινωνικών ομά­δων, παρ’ ότι αυτό γίνεται διαμέσου της σκέψης των διανοου­μένων, η οποία κυριαρχείται από άλλες ανησυχίες. Αυτό το είδος εκδόσεων είναι τεραστίων διαστάσεων, αν ληφθούν υπ’ όψην και τα βιβλία που δεν έχουν καμία λογοτεχνική και καλλι­τεχνική σημασία αν το δει κανείς από την οπτική ότι αποτελούν ένα κοινωνικό φαινόμενο. Μπαίνει έτσι το πρώτο πρόβλημα: η μαζική (σχετικά) έκδοση μιας τέτοιας λογοτεχνίας συμπίπτει με συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, με συμπτώματα ριζικών πολιτικο-κοινωνικών ανακατατάξεων; Μπορεί να πει κανείς ότι αυτή η λογοτεχνία είναι σαν ένα σύνολο γενικών και αόριστων cahiers de doléance και μιας ιδιαίτερης μορφής; Ωστόσο πρέπει να παρατηρηθεί ότι ένα μέρος αυτής της λογοτεχνίας εκφράζει τα συμφέροντα των κυρίαρχων ή έκπτωτων ομάδων και έχει οπισθοδρομικό και συντηρητικό χαρακτήρα, θ α ήταν ενδιαφέ­ρον να ολοκληρωθεί ένας κατάλογος αυτών των βιβλίων των «ουτοπιών» όπως ακριβώς λέγονται, των δήθεν φιλοσοφικών μυθιστορημάτων, των βιβλίων που αποδίδουν σε χώρες μακρι­νές, άγνωστες αλλά υπαρκτές, συγκεκριμένα έθιμα και θεσμούς που αντιπαρατίθενται σε αντίστοιχα της ίδιας της χώρας. Η Ουτοπία του Τ. Μουρ, η Νέα Ατλαντίόα του Βάκωνα, Η νήσος των ηδονών και η Σαλέντο του Φένελον (και ο Τηλέμαχος), Τα ταξίδια του Γχιούλιβερ του Swift, κλπ. Οπισθοδρομικού χαρα­κτήρα στην Ιταλία μπορούν να χαρακτηριστούν τα ημιτελή α-

341

ποσπάσματα του Φεντερίκο ντε Ρομπέρτο και του Βιττόριο I- μπριάνι (Το νανάγιο ανέκδοτο κομμάτι μυθιστορήματος με μια σημείωση του Τζίνο Ντόρια στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυγούστου 1934).

2) Σ ’ ένα άρθρο του ο Τζιουζέπε Γκαμπριέλι για τον Federico Cesi Linceo διαπιστώνει μια ιστορικο-ιδεολογική σχέση ανάμε­σα στην Αντιμεταρρύθμιση (που, σύμφωνα με τον Γκαμπριέλι απέναντι στον ατομισμό που οξύνθηκε από τον Ανθρωπισμό και πήρε ακραίες μορφές με τον Προτεσταντισμό, αντέταξε το ρωμαϊκό πνεύμα (!) συντροφικότητας, πειθαρχίας, συναδελφω- σύνης, ιεραρχίας, για την ανασυγκρότηση (!) της κοινωνίας), τις Ακαδημίες (σαν την Ακαδημία των Lincei που προσπάθησε να κάνει ο Τσέζι, μια συλλογική δηλαδή δουλειά επιστημόνων, διαφορετικού χαρακτήρα από εκείνον των Πανεπιστημίων, που είχαν παραμείνει μεσαιωνικά στις μεθόδους και στις μορφές) και τις ιδέες και τα τολμήματα των μεγάλων θεωριών, των με­ταρρυθμίσεων παλιγγενεσίας και της ουτοπιστικής ανασυγκρό­τησης της ανθρώπινης συνύπαρξης (Η Πόλη του ηλίου, Η Νέα Ατλαντίόα, κλπ).

Μέσα σ’ αυτή τη σχέση υπάρχει κάτι πολύ τραβηγμένο, μονό­πλευρο, μηχανικό και επιφανειακό. Μπορεί να υποστηριχθεί, για ένα λόγο παραπάνω ότι οι πιο γνωστές Ουτοπίες γεννήθη- καν στις χώρες που κυριαρχούν οι προτεστάντες και ότι στις χώρες της Αντιμεταρρύθμισης, οι Ουτοπίες είναι μάλλον μια εκδήλωση, η μόνη δυνατή και με συγκεκριμένες μορφές, του «σύγχρονου» πνεύματος βασικά αντίθετου με την Αντιμεταρ­ρύθμιση (όλο το έργο του Καμπανέλα είναι ένα ντοκουμέντο αυτής της «δόλιας» προσπάθειας υπονόμευσης από τα μέσα της Αντιμεταρρύθμισης, η οποία, εξ’ άλλου, όπως όλες οι παλινορ­θώσεις δεν αποτελούσε ένα ομοιογενές μπλοκ, αλλά έναν ου­σιαστικό συνδυασμό, ίσως και τυπικό, ανάμεσα στο παλιό και το νέο). Οι Ουτοπίες οφείλονται σε μεμονωμένους διανοούμε­νους, οι οποίοι τυπικά επαναπροσεγγίζουν τον σωκρατικό ορ­θολογισμό της Πολιτείας του Πλάτωνα και που ουσιαστικά εκ­φράζουν, πολύ παραμορφωμένες, τις συνθήκες αστάθειας και λανθάνουσας εξέγερσης των μεγάλων λαϊκών μαζών της επο­χής. Στο βάθος, είναι πολιτικά μανιφέστα διανοουμένων που

342

θέλουν να φθάσουν στο τέλειο Κράτος. Πρέπει να λάβουμε α ­κόμα υπόψη μας τις επιστημονικές ανακαλύψεις της εποχής και τον επιστημονικό ορθολογισμό που είχε πρωτοεμφανιστεί ακρι­βώς την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης. Και ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλι ήταν κατά κάποιο τρόπο μια Ουτοπία (βλ. σχετικά με αυτό το θέμα μερικές σημειώσεις σε άλλο τετράδιο). Μπο­ρούμε να πούμε ότι ειδικά ο Ανθρωπισμός, δηλαδή ένας συγκε­κριμένος ατομισμός, αποτέλεσε το εύφορο έδαφος στην εμφάνι­ση των Ουτοπιών και των πολιτικο-φιλοσοφικών κατασκευα­σμάτων: η Εκκλησία, με την Αντιμεταρρύθμιση, ξέκοψε οριστι­κά από τις μάζες των «ταπεινών» για να υπηρετήσει τους «ι­σχυρούς». Μεμονωμένοι διανοούμενοι προσπάθησαν να βρουν, μέσα από τις Ουτοπίες, μια λύση για ορισμένα ζωτικής σημα­σίας προβλήματα των ταπεινών, προσπάθησαν να δημιουργή­σουν μια σχέση ανάμεσα στους διανοούμενους και το λαό. Αυ­τοί πρέπει να θεωρηθούν επομένως οι πρώτοι ιστορικοί πρό­δρομοι των γιακωβίνων και της γαλλικής Επανάστασης, του γε­γονότος δηλαδή που έβαλε τέλος στην Αντιμεταρρύθμιση και διέδοσε μια φιλελεύθερη αίρεση, πολύ πιο αποτελεσματική ε­ναντίον της Εκκλησίας, από εκείνη των προτεσταντών.

3) Ά ρθρο του Έτσιο Κιορμπόλι στη «Nuova Antologia» της 1ης Μαίου 1928 για τον Αντόν Φραντσέσκο Ντόνι: ενδιαφέρου­σα περιγραφή για αυτόν τον συγγραφέα, δημοφιλέστατος στον καιρό του, το Πεντακόσια, πνευματώδης, καυστικός, σύγχρο­νης σκέψης. Ο Ντόνι ασχολήθηκε με άπειρα προβλήματα πα­ντός είδους προπορευόμενος πολλών επιστημονικών καινοτο­μιών. Με τάσεις που σήμερα θα λέγαμε υλιστικές (χυδαίες): αναφέρεται στη σημασία της γωνίας στο πρόσωπο και στα ειδι­κά σημάδια εγκληματικότητας δύο αιώνες πριν τον Καμπέρ (Πέτρο, ολλανδός, 1722-1789) και δυόμισι αιώνες πριν τον Λα- βατέρ (Ζαν Γκασπάρ, ελβετός, γεννημένος στη Ζυρίχη, 1741-1801) και τον Γκαλ (Φραγκίσκος Ιωσήφ, γερμανός, 1758-1828) μίλησε για τις λειτουργίες του πνεύματος και των μερών του εγκεφάλου που δίνουν εντολές. Έγραψε μια Ουτο­πία στο Τρελός ή σοφός κόσμος, - «φανταστική κοινωνική ανα­συγκρότηση διανθισμένη μ’ όλες τις αποχρώσεις και τις αγωνίες που βιώνει ο σημερινός σοσιαλισμός» - που ίσως πήρε από την

343

Ουτοπία του Μουρ. Γνώρισε το βιβλίο του Μουρ και το δημο­σίευσε ο ίδιος στην εκλαΐκευση του Λάντο. «Και όμως η φαντα­σία δεν είναι πλέον η ίδια, όπως ίδια δεν ήταν ούτε του Πλάτω­να στη Πολιτεία ούτε άλλων όποιοι κι αν ήταν, αφανείς ή ά­γνωστοι. Γιατί την συμπλήρωσε, την άλλαξε και την διαμόρφω­σε στα μέτρα του, σε σημείο που να ζωντανέψει μια άλλη φα­ντασία τελείως δική του που τόσο τον παρέσυρε ώστε και στα Μάρμαρα και αργότερα σε άλλα έργα και δοκίμια να του βγαί­νει η μία ή η άλλη λεπτομέρεια, το ένα ή το άλλο συναίσθημα». Για την βιβλιογραφία του Ντόνι να παραβληθεί η έκδοση των Μαρμάρων που επιμελήθηκε ο Κιόρμπολι στο βιβλίο «Συγγρα­φείς της Ιταλίας» του εκδ. οικ. Laterza και η ανθολογία του Ντόνι που δημοσιεύτηκε στις «Πιο ωραίες Σελίδες» του Τρέβες.

4) Η Καταιγίδα του Σαίξπηρ (η αντίθεση του Calibano και του Προσπέρ, κλπ, ουτοπικός χαρακτήρας των λόγων του Γκο- ντζάλο). Να παραβληθεί ο Ακίλε Λόρια, Σκέψεις και οικονομι­κά θέματα στον Σαίξπηρ, στη «Nuova Antologia» της 1ης Αυ- γούστου 1928 που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν πρώτη επιλο­γή των Σαιξπηρικών αποσπασμάτων πολιτικο-κοινωνικού χα­ρακτήρα και σαν έμμεσο στοιχείο του τρόπου σκέψης των λαϊκι­στών της εποχής. Σχετικά με την Καταιγίδα πρέπει να διαβα­στούν ο Galibano και ο Eau de Jaivence του Ρενάν.

Σ ’ αυτή την σειρά ερευνών πρέπει να ενταχθεί το ζήτημα της κυβέρνησης των Ιησουιτών στην Παραγουάη και της λογοτε­χνίας που ενέπνευσε. Ο Μουρατόρι έγραψε το εξής: Ο ευτυχής Χριστιανισμός στις Αποστολές των Πατέρων του Τάγματος του Ιησού. Στις ιστορίες του Τάγματος του Ιησού μπορούμε να βρούμε όλη την σχετική βιβλιογραφία.

Η «Colonia di S. Lencio» που ιδρύθηκε από τους Βουρβώ- νους και για την οποία ο Κολέτα μιλά με τόση συμπάθεια, δεν θα ήταν το τελευταίο κύμα δημοτικότητας της κυβέρνησης των Ιησουιτών στην Παραγουάη;

Τι σκέπτονται οι νέοι;

Στην «Italia Letteraria» της 22ης Δεκεμβρίου 1929 ο Μ.Μισι- ρόλι (Φιλοσοφία της Επανάστασης) μιλά για τις εργασίες που ο

344

καθηγητής Τζιόρτζιο Ντελ Βέκιο δίνει στους φοιτητές του Πα­νεπιστημίου της Ρώμης. Στην «Rivista Internazionale di Filoso­fia del Diritto» που εκδόθηκε τον Νοέμβριο του 1929 δημοσιεύ­τηκαν αυτές οι εργασίες με τίτλο Ασκήσεις φιλοσοφίας τον Δι­καίου οι οποίες το ’28-29 είχαν σαν θέμα «την φιλοσοφία της Επανάστασης». Ο Μισιρόλι σημειώνει ότι η πλειοψηφία αυτών των νέων είναι προσανατολισμένη προς τις θεωρίες του ιστορι- κισμού, μολονότι δεν λείπουν και οι συνήγοροι του παραδοσια­κού πνευματισμού και αναβιώσεις του αρχαίου φυσικού δικαί­ου. Κανένα ίχνος θετικισμού και ατομισμού: οι αρχές εξουσίας με έμφαση δεκτές. Τα αποσπάσματα που αναφέρει ο Μισιρόλι είναι πραγματικά ενδιαφέροντα και η συλλογή θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν απόδειξη της πνευματικής κρίσης που, κατα την γνώμη μου, δεν μπορεί να μην βρει διέξοδο σε μια επανα­προσέγγιση του ιστορικού υλισμού (τα στοιχεία για να αποδει- χθεί πώς ο ιστορικός υλισμός προχώρησε βαθιά στην σύγχρονη κουλτούρα είναι άφθονα σ’ αυτές τις ασκήσεις).

345

IV. Βιβλιογραφικές σημειώσεις

Ιστορία των κατώτερων τάξεων. Βιβλιογραφία

Στις εκδόσεις Ρέμο Σαντρόν πολλά βιβλία για αυτή τη θεμα­τική στήλη. Δύο κατευθύνσεις. Ο Σαντρόν πέρασε μια περίοδο «εθνικού» χαρακτήρα: δημοσίευσε πολλά βιβλία που αφορούν την εθνική και διεθνή κουλτούρα (ανέκδοτες εκδόσεις των έρ­γων του Σορέλ). Είναι και εκδότης «σικελός» δημοσίευσε, δη­λαδή, βιβλία σχετικά με τα ζητήματα της Σικελίας, που αναφέ- ρονταν ιδιαίτερα στα γεγονότα του ’93-94. θετικιστικός χαρα­κτήρας, από τη μια πλευρά και από την άλλη συνδικαλιστικός των δημοσιεύσεων του Σαντρόν. Πολλές εκδόσεις που έχουν εξαντληθεί πολύ γρήγορα, πρέπει να βρεθούν στο παλαιοπω­λείο. Φαίνεται ότι η συλλογή των κειμένων Μαρξ-'Ενγκελς - Λασσάλ που διηύθυνε ο Έτορε Τσικότι, πριν ακόμα και από τον Λουίτζι Μοντζίνι, ξεκίνησε από τον Σαντρόν (με το Κεφά­λαιο) (να ερευνηθεί αυτή η λεπτομέρεια ιστορίας της κουλτού­ρας). Το βιβλίο του I. Μπονόμι Νέοι δρόμοι τον σοσιαλισμού, του Α. Τζερμπόλιο, Ο σοσιαλισμός και οι πιη κοινές αντιρρή­σεις, του Ενρίκο Φέρι, θετικιστικές διαφορές τον σοσιαλισμού, του Τζερόλαμο Γκάτι, Γεωργία και σοσιαλισμός (γαλλική εκδ. με πρόλογο του Σορέλ), του Τζ. Ε. Μοντιλιάνι, Το τέλος της πάλης για τη ζωή μεταξύ των ανθρώπων, του Α. Λόρια, Ο Μαρξ και η θεωρία του, του Ε. Λεόνε, για τον Συνδικαλισμό, του Αρτούρο Λαμπριόλα, για τη θεωρία της αξίας του Καρό­λου Μαρξ (πάνω στον III τόμο του Κεφαλαίου), του Ε. Μπρούνι, για τον Σοσιαλισμό και το ιδιωτικό δίκαιο, του Κάρ-

349

λο Φ. Φεράρις, για τον Ιστορικό υλισμό και το κράτος, κλπ. Βιβλία με το ζήτημα του νότου. Του λοχαγού Φραντσέοκο Πί- κολι Η Υπεράσπιση του Ντρ. Νικόλα Μπαςμπάτο μπροστά στο στρατοδικείο, τότε απαγγέλθηκε στο Παλέρμο, Μάιος 1894.

Ο κατάλογος Σαντρόν περιέχει και το βιβλίο του Φιλίππου Λο Βέτερε για την σικελική γεωργία. Ο Λο Βέτερε (βλ. «Προ­βλήματα Εργασίας» της 1ης Φεβρουάριου 1932) ήταν της γε­νιάς των σικελικών Φάσι. Διηύθυνε ένα περιοδικό, τα «Σικελι­κά προβλήματα», που είναι ενδιαφέρον. Να βρεθούν και να μελετηθούν. Πέθανε στον Σεπτέμβριο του 1931. Ή ταν στην ο­μάδα Ρίγκολα.

Georges Renard.

Πέθανε τον Οκτώβριο του 1930. Ή ταν καθηγητής Ιστορίας της Εργασίας στο Collège de France. Συμμετείχε στην Κομμού­να. Διηύθυνε τις εξής συλλογές: Le Socialisme à l’oeuvre l’Hi- stoire Universale du Travail, την BibliothQue Sociale des Mètiers, θεωρητικό βιβλίο: Le Règime Socialist, στο οποίο υπερασπίζε­ται την παράδοση του γαλλικού σοσιαλισμού εναντίον του Μαρξ. Πρέπει να έχει γράψει ένα βιβλίο Les Citès Imaginaires, για την ουτοπιστική λογοτεχνία (αλλά μπορεί να ήταν μόνο το θέμα ενός πανεπιστημιακού του σεμιναρίου για το έτος ’30-31, που δεν έγινε εξ’ αιτίας του θανάτου του). Αλλά στα βιβλία του βεβαίως υπάρχουν πολλές αναφορές, θ α ήταν χρήσιμο να συ­γκεντρώσουμε μια ολοκληρωμένη βιβλιογραφία του Renard, ε­κτιμώντας εκείνα τα έργα που έχουν επιστημονική και ιστορική αξία.

[Χίλια οκτακόσια σαράντα οκτώ].

Για μερικές πλευρές του κινήματος του 1848 στην Ιταλία, που ανακλούν τις θεωρίες των γάλλων ουτοπιστών, βλ. Πετρουτσέ- λι ντέλα Γκατίνα, Η Επανάσταση της Νάπολης το 1848, 2ης Εκδ., 1912, επιμέλεια του Φραντσέοκο Τοράκα, Μονταίνι, Τα πολιτικά κινήματα του ’48, Τζ. Ντε Ρουτζιέρο, Η πολιτική σκέ­ψη στο νότο.

Πιέτρο Ελέρο, Το κοινωνικό ζήτημα, Μπολόνια, 1877.

350

Για την κρίση τον '98.

Μπελ Φεράρις βλ. Η ανατίμηση τον ψωμιού (16 Αυγούστου 1897), Η παρούσα ώρα (16 Μαΐου 1898). Η νέα ανατίμηση τον ψωμιού, (1η Φεβρουάριου 1898), Πολιτική εργασίας (16 Ιου­νίου ’98).

Τζιουζέπε Φριζέλα Βέλα, θέματα και προβλήματα πάνω στο λεγόμενο ζήτημα τον νότον, με πρόλογο και βιβλιογραφία, στο 8ο κ., σελ. 56, Παλέρμο, Λα Λούτσι, Εκδ. οίκος Σικούλα, Λ. 6.

Α. Ροσμίνι

Να κοιταχτεί το Δοκίμιο για τον κομμουνισμό και τον σοσια­λισμό, δημοσιεύτηκε με επιμέλεια και πρόλογο του Α. Καναλέτι Γκαουντέντι, στο 16ο κ., σελ. 85, Ρώμη, Σινιορέλι, Λ. 6. Να παραβληθεί με τις παπικές εγκυκλίους που εκδόθηκαν πριν το 1848 και αναφέρονται στη Σύλλαβο, για να χρησιμεύσουν ως ιταλικό ιστορικό σχόλιο στην πρώτη παράγραφο του Μανιφέ­στου. Βλ. και το βιβλιογραφικό κεφάλαιο στο Ματσίνι του «Rerum Scrìptor».

Χίλια εννιακόσια όέκα τέσσερα.

Σχετικά με τα γεγονότα του Ιουνίου 1914 να θυμηθούμε το πολύ ενδιαφέρον δοκίμιο του Παπίνι στη «Λατσέρμπα» (αυτό το δοκίμιο πρέπει να το θυμηθούμε και γ ι’ άλλους λόγους) και τα κείμενα του Rerum Scrìptor.

Χίλια εννιακόσια δέκα επτά.

Για τις αιτίες που προκάλεσαν τη φοβερή κρίση στον εφοδια­σμό του Τορίνο τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1917, πρέπει να κοι­ταχτεί ο τόμος του Ρ. Μπάκι, Η τροφοδοσία και η επισιτιστική πολιτική στην Ιταλία, στις «Εκδόσεις του ιδρύματος Καρνέ- τζιε», Λατέρτσα, Μπάρι και το βιβλίο του Ουμπέρτο Ρίτσι, Η αποτυχία της επισιτιστικής πολιτικής, εκδ. Λα Βότσε, Φλωρε­ντία, 1921.

Μάριο Τζιαντούρκο, Η τρίτη ναντική σύνοδος της Διεθνούς Διάσκεψης Εργασίας, «Nuova Antologia», 16 Μαίου 1930. (Συ­

351

νοψίζει τα σημεία και των προηγουμένων συνελεύσεων των ναυτικών. Ενδιαφέρον και χρήσιμο).

Ουτοπίες, φιλοσοφικά μυθιστορήματα, κλπ.

Το βιβλίο του Samuel, Butler, Erewhon, μεταφρασμένο από τον Τζ. Τίτα Ρόζα, Εκδοτικός Οίκος Αλμπέρτο Κορτιτσέλι, Μι­λάνο, 1928. To Erewhon είναι αναγραμματισμός της αγγλικής λέξης Nowhere, «πουθενά», ουτοπία. Το μυθιστόρημα γράφτη­κε το 1872, σατυρίζει την κουλτούρα της εποχής: δαρβινισμός, σοπενχαουερισμός κλπ. (βλ. την κριτική του Αντόλφο Φάτσι. Erewhon, στο «Μαρτζόκο» της 3ης Μαρτίου ’29).

Αρθούρος Γκραφ.

Αν πρέπει να γράψουμε για τον Τζιοβάνι Τσένα και για το κοινωνικό του πρόγραμμα, οφείλουμε να θυμηθούμε τον Γκραφ και την πνευματική του κρίση που τον οδήγησε στην θρησκεία ή τουλάχιστον στην πίστη προς τον θεό. (Βλ. ο Μ. Μπαρμπάνο, Για μια πίστη, Από ανέκδοτα Γράμματα του Αρθούρου Γχραφ, στη «Nuova Antologia» της 16ης Ιουλίου 1928. Ο Μπαρμπάνο ήταν μαθητής και φίλος του Γκραφ και δημοσιεύει αποσπάσμα- τα από τα γράμματα του Γκραφ που του είχε γράψει για την περίοδο της κρίσης του και για το βιβλιαράκι του Για μια πί­στη, το οποίο είχε μικρό αντίκτυπο έξω από τους γνωστούς του). Σ ’ αυτά τα γράμματα είναι ενδιαφέρουσες μερικές ανα­φορές στις σχέσεις του Γκραφ με τον Μοντερνισμό (που γνώρι­σε μέσα από το περιοδικό «Ανανέωση»), που σημαίνει ότι ίσως μπορούμε να πούμε ότι η κρίση του Γκραφ συνδέεται με την γενικότερη κρίση της εποχής, που εκδηλώθηκε σε μερικές ομά­δες διανοουμένων που είχαν απογοητευτεί από την «επιστήμη», όπως και από την επίσημη θρησκεία.

Ανδριανός Τίλγκερ, Homo faber. Ιστορία της έννοιας της εργα­σίας στον δυτικό πολιτισμό, Ρώμη, Βιβλιοθήκη Επιστημών και Γραμμάτων, 1929, Λ. 15.

352

Σχετικά με την ιστορία τον ιταλικού εργατικού κινήμα­τος.

Να κοιταχτεί: Αγκοστίνο Γκόρι, Μνήμη, με ένα βιβλιογραφι­κό σημείωμα. Με την εύνοια και με έξοδα του δήμου Φλωρε­ντίας. Φλωρεντία, Τυπογραφείο Μ. Ρίτσι, 1927, στο 8ο κ., σελ. 44. Ο Γκόρι που πέθανε το ’26, είχε γράψει κάποια ιστορικά δοκίμια για το εργατικό κίνημα. Στην βιβλιογραφία των κειμέ­νων του που συγκέντρωσε ο Ερσίλιο Μισέλ σ’ αυτή την αναμνη­στική έκδοση, μπορούμε να βρούμε τις οδηγίες.

353

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ R ISORGIM ENTO................................... 9Η Ιταλία των αρχών του 19ου α ιώ να ...................................... 9Το R isorgim ento........................................................................ 11Ο ι ρίζες του Risorgimento ....................................................... 13Τα πολιτικά σχήματα του Risorgimento ............................... 15Αντί για επίλογο ........................................................................ 19

I. ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Το Ριζορτζιμέντο και η ιστορία που προηγήθηκε ............... 23

Έρευνα προς δύο κατευθύνσεις ............................................ 23Η αστική τάξη της εποχής του μεσαίωνα και τα απομει-νάρια της στην οικονομικοσυντεχνιακή φ ά σ η ..................... 25

Η Κοινότητα στην εποχή του Μεσαίωνα σαν οικονομιχο-συντεχνιακή φάση του σύγχρονου κράτους ......................... 26

Φρειδερίκος II ........................................................................... 26Δάντης και Μ ακιαβέλι............................................................. 27[Οι οικονομικοί πόροι της Κοινότητας της Φλωρεντίας]... 30[Η πτώση της Κ οινότητας]....................................................... 32Η πολιορκία της Φλωρεντίας του 1529-30 ............................ 33Σχετικά με το ότι η αστική τάξη ............................................. 33

Μεταρρύθμιση και Α ναγέννηση............................................. 35

Ανθρωπισμός και Αναγέννηση............................................... 35(Εν πάση περιπτώ σει................................................................ 35Από μια κριτική ανάλυση........................................................ 38

ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΣΗΜ ΕΙΩ Μ Α..................................................... 7

355

Μπορεί ν’ αληθεύει το ότι ο Α νθρωπισμός........................... 41Πολύ σημαντικό είναι το βιβλίο του Τζουζέπε Τοφανίν ... 43Πολύ ενδιαφέρον και περιεκτικό........................................... 43Η Αναγέννηση (οικονομικο-συντεχνιακή φάση της ιτα­λικής ιστορίας) πηγές της δημοτικής λογοτεχνίας καιποίησης........................................................................................ 59Οι καταγωγές (βλ. σημείωση 50 δ ις )* .................................... 61[Το λαϊκό ρεύμα κατά την Αναγέννηση] ............................... 62[Το Πεντακόσια]........................................................................ 63Ο άνθρωπος του ’400 και του ’500 ......................................... 66[Η Μεταρρύθμιση στην Ιταλ ία]............................................... 67Νικόλα Κουζάνο ....................................................................... 68[Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής]................................................... 70Αντιμεταρρύθμιση.................................................................... 71[Η εκκλησιαστική αντίδραση] ................................................ 71Αναγέννηση, Ριζορτζιμέντο, Εξέγερση κλπ.......................... 72Δυνατότητα ερμηνείας των διαφορετικών εθνικώνμορφών κουλτούρας................................................................. 74Μεταρρύθμιση και Αναγέννηση ............................................ 75

II. ΤΟ ΡΙΖΟΡΤΖΙΜΕΝΤΟ

Ο αιώνας τον Ριζορτζιμέντο ................................................... 79

Ο αιώνας του Ριζορτζιμέντο ................................................... 79[Πότε αρχίζει το Ριζορτζιμέντο;] ........................................... 83Οι πηγές του Ριζορτζιμέντο .................................................... 88Ερμηνείες του Ριζορτζιμέντο ................................................. 99Εισαγωγικά κριτήρια. Η ιστορία σαν εθνική«βιογραφία» ............................................................................... 117Μια απόρροια των διάφορων «θεωριών» ............................ 118Κατά τη διαμόρφωση του ενιαίου ιταλικού Κ ράτους........ 119Το πρόβλημα της πολιτικής καθοδήγησης κατά τη διαμόρ­φωση και την ανάπτυξη του έθνους και του σύγχρονουΚράτους στην Ιτα λ ία ................................................................ 120Εξετάζοντας την πολιτική και στρατιωτική κατεύθυνση ... 151Ο Βιτσέντσο Κουόκο και η παθητική επανάσταση ............ 158

356

Η σχέση πόλης-υπαίθρου στο Ριζορτζιμέντο και στηνιταλική εθνική ζω ή .................................................................... 158Ο ι συντηρητικοί και οι διανοούμενοι.................................... 172[Ο ρόλος του Πιεμόντε, I ] ........................................................ 175[Ο ιστορικός κόμβος 1848-1849] ............................................ 177Να αναλυθεί και να ανασυντεθεί ........................................... 178Ο φεντεραλισμός των Φεράρι - Κατάνεο............................. 178Η τελωνειακή ένω ση................................................................. 179Νοβάρα ....................................................................................... 180Ριζορτζιμέντο και ανατολικό ζήτημα.................................... 181Στιγμές έντονης συλλογικής και ενωτικής ζωής στηνεθνική εξέλιξη του ιταλικού λα ο ύ ........................................... 184Μια σειρά ερμηνειών. Σχετικά με το βιβλίο του Ροσέλιγια τον Π ισακάνε....................................................................... 189Βλ. το κριτικό άρθρο του Α. Ο μοντέο................................... 191Κριτικό άρθρο για το βιβλίο του Νέλο Ροσέλι..................... 195Ο Λούτσιο και η μεροληπτική και υποκειμενική ιστοριο­γραφία των συντηρητικών....................................................... 196'Οψεις της ιταλικής κουλτούρας............................................ 202

Σκόρπιες σημειώσεις και κριτικά άρθρα ............................... 206

Η επιχείρηση του Λεπάντο ..................................................... 206Η Ρομάνια και ο ρόλος της στην ιταλική ισ τορ ία ................ 207Η Ιταλία μέσα στο Ε πτακόσ ια ................................................ 211Η γαλλική Επανάσταση και το Ριζορτζιμέντο .................... 212Η Ναπολιτάνικη Δημοκρατία1 και οι επαναστατικέςτάξεις του Ριζορτζιμέντο......................................................... 213Βλ. Αντόνιο Μάνες ................................................................... 214Δημοσιεύματα και ανάλυση βιβλίων και απομνημονευ­μάτων των αντιφιλελεύθερων και αντιγάλλων την περίο­δο της γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολέοντα και οιαντιδραστικοί την περίοδο του Ρ ιζορτζιμέντο.................... 215Το ισπανικό Σύνταγμα του 1812 ............................................ 216Γιατί οι πρώτοι ιταλοί φιλελεύθεροι..................................... 217Ο ι μυστικές εταιρείες στο Ριζορτζιμέντο ............................. 217Ά ρθρο του Α. Λ ούτσιο................................................................ 219

357

Ο Μικέλε Αμάρι και ο σ ικελισμός......................................... 220Η Σ ικ ελ ία .................................................................................... 222Για την παθητική επανάσταση................................................ 224Δίπλα στις έννοιες της παθητικής επανάστασης................. 224Σχετικά με την συνεχή απειλή της αυστριακής κυβέρνησηςπρος τους ευγενείς της Λ ομβαρδίας- Βένετο ..................... 225Φεντερίκο Κονφαλονιέρι ........................................................ 226Ο Σίλβιο ντ’ Α μ ίκ ο .................................................................... 228Από το σύγγραμμα A.F. A ndryane........................................ 229Ο Κονφαλονιέρι πριν μεταφερθεί στο Σπήλμπεργκ ........... 230Πληροφοριοδότες και πράκτορες προβοκάτορες τηςΑυστρίας .................................................................................... 231[Οι ναπολιτάνοι πολιτικοί κρατούμενοι] ............................. 232Το επεισόδιο της σύλληψης των αδελφών Λα Γκάλα το1863 .............................................................................................. 233[Κάρλο Αλμπέρτο] .................................................................... 233Βλέπε στην «Corriere della Sera»............................................ 234Στρατιωτικές παραδόσεις του Π ιεμόντε............................... 235Ο Σολάρο ντέλα Μαργκαρίτα ................................................ 235θέματα κουλτούρας. Τζιομπέρτι και γιακωβινισμός ........ 236Η τελευταία παράγραφος ενός μεγάλου άρθρου ................ 238Τζιομπέρτι και ο φιλελεύθερος καθολικισμός..................... 239Ριζορτζιμέντο και Ανανέωση στον Τζιομπέρτι ................... 240Οι μετριοπαθείς τοσκάνοι ....................................................... 240Πολιτική και διπλω ματία ........................................................ 242Ο Καβούρ ............................ ....... 245Ο ρεαλισμός του Καβούρ ........................................................ 247Τα γεγονότα του Φεβρουάριου 1853 στο Μιλάνο και οιμετριοπαθείς............................................................................... 247Μ άσιμοΝτ’ Αντζέλιο ............................................................... 248Το 1849 στη Φ λω ρεντία ............................................................ 249[Κράτος και Εκκλησία]............................................................ 250[Το κίνημα του Vieusseux] ....................................................... 251Τζιουζέπε Φ ερά ρ ι...................................................................... 252Ύπαιθρος και πόλη ................................................................. 253Το κόμμα της Δ ρ άσ η ς............................................................... 253Ο μεταμορφισμός....................................................................... 254

358

[Η αγγλική κυβέρνηση και η σύλληψη των αδελφών

Το α λ εύ ρ ι....................................................................................Η νότια Ιταλία ...........................................................................Ο λαός στο Ρ ιζορτζιμέντο........................................................Στο «Marocco» της 30 Σεπτεμβρίου 1928 ............................Στη «Lettura», του 1928............................................................Κάρλο Μπίνι .......Λαϊκές πρω τοβουλίες...............................................................Ο ι εθελοντές του Ρ ιζορτζιμέντο.............................................Εθελοντές και λαϊκή παρέμβαση............................................Η Ιταλία και η αγκινάρα .........................................................Ο Γκαριμπάλντι και η φράση «ένα κυβικό μέτροκοπριά».........................................................................................[Εβραϊσμός και αντισιμιτισμός].............................................Στις Εξομολογήσεις και πνευματικές δραστηριότητες τωνΦιλολόγων Φιλοσόφων, πολιτικών ανόρών κλπ..................Φ εμινισμός..................................................................................Προσπέρ Μεριμέ και το ιταλικό ’4 8 .......................................[Ο περιοδικός τύ πος]................................................................[Εξομολογήσεις και μνήμες από τον Φ. Μαρτίνι] ...............Τ. Τιτόνι, Προσωπικές αναμνήσεις, για την εσωτερικήπολιτική .......................................................................................Στέφανο Ιατσίνι, Ένας συντηρητικός αγρότης της νέαςΙταλίας ........................................................................................[Η μεγάλη βιομηχανία] ............................................................Ιταλία πραγματική και Ιταλία νόμιμη ...................................

Βιβλιογραφία...............................................................................

Αντόνιο Λουκαρέλι, Η Πούλια στο Ριζορτζιμέντο............Γ ιατονΜ ελκιόρε.......................................................................Γκουίντο Μ πούστικο................................................................Οι πρώτοι ιταλοί γιακωβίνοι .................................................Οι ιταλοί γ ιακω β ίνο ι................................................................

Μπαντιέρα] ...................Κουιντίνο Σ έλλα ...........Στον Τεοντόρο Μόμσεν

256257 259

359

Γιακωβινισμός ...............................................................................285Πιέρο Π ιέ ρ ι................................................................................ ....285Ντομένικο Σπ αντόν ι................................................................. ....286Πότε αρχίζει το Ριζορτζιμέντο ...................................................286Βλ. Α. Ρ ό σ ι..................................................................................... 286Μια άποψη του Σταντάλ ......................................................... ....286Κονφαλονιέρι ............................................................................ ....287Αουγκούστο Σ α ντονά ...................................................................287Η Επανάσταση του 18Ì1...............................................................288Κάρλο Φ ελίτσε..... ..........................................................................288Τζιουζέπε Σ όλ ιτρο .................................................................... ....289Lam ennais................................................................................... ....289Αντζιόλο Γ κάμπαρο................................................................. ....289Ο Πάτερ Τζιοακίνο Β εντούρα................................................ ....290Βλ. το δοκίμιο του Τζιοακίνο Βόλπο .................................... ....291Ο ιστορικός κόμβος 1848-49 .......................................................291Συνάρτηση του 1848-49 ............................................................ ....292Τζόρτζιο Macaulay .......................................................................293Italo Raulich ............................................................................... ....293Φιλολαϊκές τάσ εις ..........................................................................293Ο ι εθελοντές......... ..........................................................................293Η «αμοιβαία εκπαίδευση»...........................................................293Τζιοβάνι Μ αίολι........... .................................................................294Γκαριμπάλντι..................................................................................294Το πέρασμα του Γκαριμπάλντι στην Καλαβρία το 1860 .... 295Ματσίνι και Γκαριμπάλντι ..........................................................295Για το Ριζορτζιμέντο και το Νότο ......................................... ....295Στη «Nuova A ntologia»............................................................ ....295Η μεταφορά της πρωτεύουσας από το Τορίνο στη Φλω­ρεντία και οι σφαγές του Σεπτέμβρη..................................... ....296[Ο ξεσηκωμός του Παλέρμο στα 1866].......................................2%Ο θάνατος του Βιττόριο Εμμανουέλε I I ................................ ....296Βλ. Εμμανουέλε Λ ιμ πρ ίνο ...........................................................297Τα κείμενα του πάτερ Κάρλο Μ αρία Κούρτσι .................... ....297Πιέτρο Σ ίλ β α ..................................................................................298Αλμπάνο Σορμπέλι .......................................................................298Ιστορίες επαρχιών. Λιγουρία και Γ ένοβα ............................ ....298

360

Τζιολίτι ....................................................................................... 299

III ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Σημειώσεις πάνω στην ιστορία των κατώτερων τάξεων .... 303

Μεθοδικά κ ρ ιτή ρ ια ................................................................... 303Μεθοδολογικά κρ ιτήρ ια ........................................................... 305Μερικές γενικές σημειώσεις πάνω στην ιστορική ανάπτυ­ξη των κατώτερων κοινωνικών ομάδων στο μεσαίωνα καιστη Ρώ μη...................................................................................... 306Οι σκλάβοι στη Ρώ μη................................................................ 310Οι [κόκκινες λέσχες στο Π αρ ίσ ι]............................................ 311Βολονταρισμός και κοινωνικές μ ά ζ ες ................................... 312Μακιαβέλι - Βολονταρισμός και γκαριμπαλντισμός ......... 313[Μεσσιανισμός] .......................................................................... 314Ντάβιντε Λ ατζαρέτι.................................................................. 315Τζ. Πάσκολι και Ντάβιντε Λ ατζαρέτι................................... 320Ντε Α μ ίτσ ις ................................................................................ 321Ιταλοί διανοούμενοι................................................................. 321Τζιοβάνι Πάσκολι .................................................................... 322Η «Nuova Antologia» της 1ης Δεκεμβρίου 1927 ................... 325Έ να ντοκουμέντο της Amma για το ζήτημα Βορρά-Νό-τ ο υ ................................................................................................ 328Αντίδραση του Βορρά στις προκαταλήψεις εναντίον τουΝ ότου ........................................................................................... 329Βορράς και Ν ότος...................................................................... 330Το αγροτικό ζή τη μα .................................................................. 332Μετανάστευση και κινήματα των διανοουμένων................ 336[Το σοσιαλιστικό Κόμμα και η γέννηση του πρίγκιπαΟ υμπέρτο]................................................................................... 337[Η γαλλιστική δημοκρατική τάσ η]......................................... 338Οι Μποέμ. Σαρλ Μπωντλαίρ ................................................. 338Ο εγκλέζικος λεϊμπορισμός. Ο αρχιεπίσκοπος του Cante­rbury πριμάτος της αγγλικανικής Εκκλησίας και τουλεϊμπορισμού.............................................................................. 339Φιλοσοφικά μυθιστορήματα, ουτοπίες κλπ........................... 340

361

Έμμεσες πηγές. «Ουτοπίες και τα λεγάμενα “φιλοσοφικάμυθιστορήματα”» ..................................................................... ....341Σ ’ αυτήν την σειρά ερευνών .................................................... ....344Τι σκέπτονται οι ν έ ο ι ................................................................ ....344

IV ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Ιστορία των κατώτερων τάξεων. Βιβλιογραφία ................. ....349Georges R enard ..............................................................................350[Χίλια οκτακόσια σαραντα οκτώ] ......................................... ....350Π ιέτροΕ λέρο..................................................................................350Για την κρίση του ’98 ................................................................ ....351Α. Ροσμίν ι................................................................................... ....351Χίλια εννιακόσια δεκατέσσερα...................................................351Χίλια εννιακόσια δεκαεπτά .................................................... ....351Μάριο Τζιαντούρκο................................................................. ....351Ουτοπίες, φιλοσοφικά μυθιστορήματα, κλπ.............................352Αρθούρος Γκραφ ...........................................................................352Αδριανός Τ ίλγκερ..................................................................... ....352Σχετικά με την ιστορία του ιταλικού εργατικού κινή­ματος ............................................................................................ ....353

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣΣύγχρονη Σχεφη

1. Μπέρτολτ Μπρέχτ Πολιτικά ΚείμεναΜετάφραση: Βασίλης Βεργωτής

2. Π. Σουήζυ, Σ. Καρμάικλ, Γ. Μπέιτσον, X. Μαρκούζε, Τ. Γκεράσι, Λ. Γκόλντμαν, Ρ. Ντ. ΛαινγκΗ Διαλεκτική της ΑπελευθέρωσηςΜετάφραση: Ελένη Ανδρικοποόλου

3—4. Ζαν ΜπαμπυΟι θεμελιώδεις Νόμοι της Καπιταλιστι­κής ΟικονομίαςΜετάφραση: Μαρία Χρήστου, Βασίλης Βεργωτης, Μπάμ- ττης Γεωργούλας

5. Αντόνιο Γκράμσι Οι ΔιανοούμενοιΕισαγωγή: Λουτσιάνο Γκρούππι Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: θάνος Παπαδσπουλος

6. Μώρις ΝτομπΟικονομική Ανάπτυξη και Υπανα7ζτυκτες ΧώρεςΕισαγωγή: Θανάσης Κάλκερ Μετάφραση: Αντώνης Αντωνιάδης

7. Αντόνιο ΓκράμσιΗ Οργάνωση της ΚουλτούραςΜετάφραση-Σχόλια: θάνος Παπαδόπουλος

8. Αντόνιο Γκράμσι Παρελθόν χαι ΠαρόνΜετάφραση: Θανάσης Αθανασίου

9. Β.Ι.ΛένινΤο Δικαίωμα των Εθνών για την Αυτοδιάθε­σή τουςΕισαγωγή: Σ. Μάξιμος Μετάφραση: Π. Μαρμαράς

10. Σαρλ Μπεττελέμ Μελετες χαι ΆρθραΕισαγωγή: Λουκάς ΑξελόςΜετάφραση: Δήμος Βεργής, Μπάμπης Γεωργουλας, Λεύτε­ρης Σταύρου

11. Αντόνιο ΓκράμσιΤα Εργοστασιακά Συμβούλια χαι το Κρά­τος της Εργατικής ΤάξηςΕισα γωγή-Μετάφραση-Σχόλ to. : θάνος Παπαδόπουλος

12. Σαρλ Μπεττελέμ, Ζακ Σαριέρ, Ελέν ΜαρσιζιόΗ Οικοδόμηση του Σοσιαλισμού στην ΚίναΜετάφραση: Μπάμπης Γεωργουλας

13. Καρλ ΜαρξΟ Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία

Εισαγωγή: Φρίντριχ ΈνγκελςΜετάφραση: Επιτροπή Ελλήνων του ΕξωτερικούΕπιμέλεια—Σχόλια: Λουκάς Αξελός

14. Αντρέ Γκλυκσμάν Φασισμοί: Παλιός χαι ΝεοςΜετάφραση: Χριστίνα Σταματοπούλου

15. Κιμ. Ιλ Σουνγκ Πολιτικά ΚείμεναΜετάφραση: Δάφνη Ανδρέου, Γιάννης Χανιώτης

16. Μπέρτολτ ΜπρεχτΓια τη Φιλοσοφία χαι τον ΜαρξισμόΜετάφραση: Βααι'λης Βεργωτης

17. Ροσσάνα Ροσσάντα - Σαρλ ΜπεττελέμΟ Μαρξισμός του Μάο Τσε Τουνγχ χαι η ΔιαλεχτιχηΕισαγωγή: Λουκάς Αξελός Μετάφραση: Μανώλης Αυγερινός

18. Ζαν ΜπαμπόΓια έναν Καλύτερο ΚόσμοΜετάφραση: Χριστίνα Σταματοπούλου

19. Τζιοβάννι ΤζέρβιςΕργάτης χαι Νεύρωση — Ο Μύθος της Αν- τιφυχιατριχηςΕισαγωγή-Μετάφραση: Μαρία Τσοσκούνογλου

20. Ελί ΖαρέτσκιΚαπιταλισμός, Οιχογενεια xat Προσωπιχη

ΖωήΜετάφραση: Αννέτβ Καπόν

21. Κουιντιν Χόαρ-Τζέφρι Νόουελ Σμιθ Για τον ΓκράμσιΜετάφραση: Δήμος Βεργής

22. Σαρλ Μ πεττελέμ - Ρομπέρ Αινάρ Ιστορικότητα χαι Επικαιρότητα του Μαρ­ξισμούΕισαγωγή: Νίχος Σιδέρης Μετάφραση: Λάχης Τρίτος

23. Αντόνιο Γκράμσι Λογοτεχνία και Εθνική ΖωήΕισαγωγή-ΣχόΧια-Επιμέλεια: Χρηστός Μαστραντώνης, Ντάνυ II ιερρουΜετάφραση: Χρήσης Μαστραντώνης

24. Αντόνιο Γχράμσι Σοσιαλισμός χαι ΚουλτούραΕισαγωγή: Paolo SprianoΜετάφραση-Σχόλια: Γιώργος Μαχαίρας, Tania Gori Επιμέλεια: Ντάνυ Πιέρρου

25. Τσαγλάρ ΚεϊντέρΤουρχία: Δικτατορία χαι ΔημοκρατίαΜετάφραση: Δήμος Βεργής

26. Αχμέτ ΣαμιμΗ Τραγωδία της Τουρκικής ΑριστεράςΜετάφραση: Δήμος Βεργής

27. Τζέημς Πέτρας

Ιμπεριαλισμός, Κοινωνικές Τάζεις χαι Οι­κονομική ΑνάπτυξηΜε πρόλογο του συγγραφέα για την ελληνιχή έχύοση Μετάφραση: Δήμος Βεργής, Βαγγέλης Χωραφάς

28. Ρόμιπερτ Πωλ Γουλφ Πέρα από την ΑνοχήΕισαγωγή-Μετάφραση: θάνος Σαχχέτας

29. Φρεντ ΧαλινταιηΗ Αραβία χωρίς ΣουλτάνουςΜε πρόλογο του συγγραφέα για την ελληνιχή έχδοση Μετάφραση: Δήμος Βεργής

30. Τζέημς ΠέτραςΑκμή και Παρακμή της Σοσιαλδημοκρα­τίας στη Νότια Ευρώπη.Δοκίμια για τον Ελληνικό Καπιταλισμό

31. Λουίτζι Φεραγιόλι Βία και ΠολιτικήΕισαγωγή-Μετάφραση: Δημήτρης Δεληολάνης

32. Λουίτζι ΦεραγιόλιΑυταρχική Δημοκρατία και Κριτική της ΠολιτικήςΜε εισαγωγή του συγγραφέα για την ελληνιχή έχ&οση Μετάφραση: Δημήτρης Δεληολάνης