231

231

Α. Καπετάνιοςχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχχ

Χώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία:διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

Οι διαστάσεις του χώρου και του χρόνου αποτελούν μία αναφορά στον στό-χο αυτής της παρουσίασης που είναι η κατανόηση της δυναμικής τής ιστο-ρίας, όπως εγγράφεται στο παλίμψηστο του ικαριακού τοπίου (εικ.1). Ανα-ζητούμε σ’αυτήν τη σχέση κάποιες δομικές αρχές, ίσως σημαντικές και πέρα από τη συγκεκριμένη περίπτωση. Ο χρόνος, εκτός από τη γραμμική του διά-σταση στη διαδρομή της τοπικής ιστορίας, θα μας απασχολήσει και στην κυ-κλική ετήσια μορφή του, αλλά και ως έννοια συλλογικά διαπραγματευόμε-νη από την ικαριακή κοινότητα, κατ’ αντιστοιχία με τη διαπραγμάτευση του παραγωγικού χώρου, δηλαδή της γης.

Εξετάζονται, λοιπόν, όψεις της οργάνωσης του χώρου στον χρόνο της δυτικής Ικαρίας, χρησιμοποιώ-ντας ως μεγεθυντικό φακό δύο πα-ραδείγματα – ορόσημα στη διαδι-κασία μετάβασης και κοινωνικού μετασχηματισμού: το πρώτο σημα-τοδοτείται από μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού της ικαριακής οι-κονομίας, η οποία εξελίσσεται στη μετάβαση από τον 19ο στον 20ό αι. Το δεύτερο είναι η ένταξη της Ελλά-δας στην ΕΟΚ.

Εστιάζοντας στις δομικές αλλαγές περιορίζονται οι αρνητικές συνέπειες των αναπόφευκτα απλουστευτικών γενικεύσεων που επιβάλλει η χρήση μιας αδρής και άνισης -χρονικά- περιοδολόγησης, σε τρεις φάσεις, οι οποίες είναι οι ακόλουθες:

Φάση 1 – Σε γενικές γραμμές ταυτίζεται με την οθωμανική κυριαρχίαΦάση 2 – Η Ικαρία ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτοςΦάση 3 – Σηματοδοτείται από την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ/ΕΕ.

Η κατανόηση του παλίμψηστου του ικαριακού τοπίου επιχειρείται μέσα από την επεξεργασία συνθηκών ενταγμένων στην ιστορία των κοινωνικών δο-μών, αλλά και από την προσέγγιση υλικών λεπτομερειών του δομημένου χώ-ρου, συνυφασμένων με την καθημερινή πρακτική των κοινωνικών σχέσεων

Εικ. 1. Αγ. Κηρύκος, Ιούνιος 1963

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

232

232

ΙΚΑΡΙΑ2006

και της πρωτογενούς παραγωγής. Η ανάλυση αναπτύσσεται σε τρεις διαστά-σεις. Η πρώτη (α) αφορά σε λειτουργικά, κυρίως, χαρακτηριστικά του κτι-στού χώρου, η δεύτερη (β) στις πρακτικές της πρωτογενούς παραγωγής, και η τρίτη (γ) στο καθεστώς γαιοκτησίας και γαιοχρησίας στο νησί.

Κατηγορίες του κτιστού χώρουΟ ανθρωπογενής χώρος παράγεται από στοιχεία που μπορούν να ταξινο-

μηθούν στις ακόλουθες κατηγορίες:1. Τοίχοι 2. Οικιστικές μονάδες και σύνολα 3. Δίκτυο μονοπατιών και δρόμων – σχετικά έργα4. Εκκλησίες, ξωκλήσια, μοναστήρια 5. Αλώνια (εικ. 5)6. Υδρευτικά/ αρδευτικά έργα (αύλακες, στέρνες) 7. Βιοτεχνικές, μεταποιητικές μονάδες (Μύλοι, ελαιοτριβεία)

Επίκεντρο αποτελεί εδώ η πρώτη κατηγορία, ενώ αναφορά στις υπόλοιπες γίνεται μόνο όπου αυτό είναι αναγκαίο.

Τοίχοι Τμήματα μακρών τοίχων, που σε

συνδυασμό με το ανάγλυφο, περι-βάλλουν, αποκλείοντας, σχεδόν όλο το υψηλότερο μέρος του Αθέρα, συ-μπεριλαμβανομένων των οροπεδίων (ο φραγμός του Αθέρα) (εικ. 1).

Εκτενείς περίβολοι, που περικλεί-ουν γη προς καλλιέργεια (φραξίμια στην Εριφή και στο Πέζι) (εικ. 2).

Μικρά, σχετικά, τοιχογυρίσματα που περικλείουν αμπελώνες, οπω-

ρώνες, κήπους ή σπορές δημητρια-κών (εικ. 3, 4, 5).

Τοιχογυρίσματα που περιβάλλουν, είτε μεμονωμένες οικιστικές μονάδες (εικ. 6, 7), είτε χαλαρές συστάδες τέτοιων μονάδων, οπότε μιλάμε για περί-κλειστους οικισμούς (Λαγκάδα, Κάλαμος). (εικ. 8, 9)

Τοίχοι που ανήκουν σε μάντρες προβάτων και –κυρίως– αιγών, οι οποίες με τη σειρά τους εντάσσονται στα αρχιτεκτονικά συμπλέγματα, τα μαντρο-καθίσματα ή μαντροστάσια, και βρίσκονται σχεδόν αποκλειστικά στη ζώνη των οροπεδίων του Αθέρα (εικ. 10).

Τοίχοι κατά μήκος των φαραγγιών ή των απότομων βράχων στις όχθες ρε-μάτων, που χρησιμοποιούνταν για να συλλάβουν τα αγριεμένα κατσίκια – τα ρασκά (αγριόμαντρες).

Τοίχοι που εσωκλείουν εκτάσεις στα χαμηλά υψόμετρα, για τη βόσκηση των ζώων το χειμώνα (χειμαδιά) (εικ. 11).

Περίβολοι για την προστασία των κυψελών από τα ζώα).Πεζούλες.

Εικ. 2. Εριφή. Φραξίμι καλλιέργειας εντός του οροπεδίου

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

233

233

ΙΚΑΡΙΑ

2006

Οι όροι για τις περιτοιχισμένες δομές συναντώνται στα ικαριακά δικαιο-πρακτικά έγγραφα ήδη από τον 16ο αι. : μανδροστάσι, μελισσοτόπι ή μελισ-σοκήπι (για τις κυψέλες), αμπέλι, κήπος, δένδρα (οπωρώνας)1.

Μορφολογικά – λειτουργικά χαρακτηριστικά των τοίχωνΓενικά, οι γραμμές των περιβόλων

είναι καμπύλες. Σπάνια συναντά-με τετραγωνισμένες κατόψεις, όπως σε άλλα νησιά του Αιγαίου, και αυ-τό κυρίως στα χειμαδιά, σημάδι του ότι αποτελούν ύστερο στοιχείο του ικαριακού τοπίου, όπως θα δού-με στη συνέχεια. Σε όλες τις φάσεις, ο λειτουργικός ρόλος του συστή-ματος περιβόλων είναι να ελεγχθεί η κινητικότητα των ζώων. Αυτό εί-ναι εμφανές στον τρόπο που κατα-σκευάζεται το ανώτερο τμήμα τους: φαρδιές πλάκες σε γωνιακή θέση, το-ποθετημένες σε σειρά, πακτώνονται στην άνω επιφάνεια της ξερολιθιάς. Τα χαρακτηριστικά αυτά στοιχεία αποκαλούνται φτερά (εικ. 3, 4, 5, 9, 11). Οι πε-ρίβολοι για τις καλλιέργειες των κατηγοριών ii, iii, iv και viii έχουν τα φτε-ρά στραμμένα προς την εξωτερική πλευρά, για να αποτρέψουν τις αίγες από το να πηδήσουν μέσα, ενώ των κατηγοριών v και vii έχουν φτερά και προς το εσωτερικό του περιβόλου, για να εμποδίσουν άλματα και προς τις δύο κατευθύνσεις, εσωτερικά και εξωτερικά (εικ. 22). Η πάκτωση των φτερών εί-ναι εντυπωσιακά γερή, και γι’ αυτό είναι αναγνωρίσιμα, ακόμη και σε περι-πτώσεις μακροχρόνιας εγκατάλειψης. Αυτό το στοιχείο με βοήθησε πολλές φορές να διακρίνω ερειπωμένες μάντρες από ερειπωμένα φραξίμια. Το σύ-στημα αυτό συναντάται και σε άλ-λες περιοχές της Ελλάδας (Μάνη και Κρήτη), με κατασκευαστικές διαφο-ροποιήσεις2. (εικ. 3, 4, 5, 9, 11).

Και επειδή, κατά τα ως άνω, η κτη-νοτροφία είναι κεντρικό στοιχείο στην κατανόηση του συστήματος των τοίχων, ας δούμε το τετραδιά-στατο σύστημα της κτηνοτροφικής παραγωγής της Ικαρίας, όπως αυ-τό αναδείχθηκε μέσα από τις αρχει-ακές πηγές, την προφορική μαρτυ-

1 Βλ. Αγαμέμνων Τσελίκας, Ικαριακά έγγραφα του 16ου και 17ου αιώνα από το Αρχείο της Πανικαριακής Αδελφότητας Αθηνών, διπλωματική έκδοση, Αθήνα, Πανικαριακή Αδελφότητα Αθηνών, 2000. 

2 Συναντάται και εκτός του ελλαδικού χώρου, π.χ. στην Αφρική και τη Σκωτία.

Εικ. 3. Τοιχογυρισμένο αμπέλι

Εικ. 4. Μικρό φραξίμι για σπορά.

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

234

234

ΙΚΑΡΙΑ2006

ρία και την επιτόπια παρατήρηση:

Διαστάσεις κτηνοτροφικής παραγωγήςΚοπαδίσια αιγοπρόβατα: τα διαχειρίζονται οικογένειες κατά παράδοση

κτηνοτροφικές, οι οποίες δραστηριοποιούνται στο πλαίσιο μιας μικτής οι-κονομίας, αλλά η έμφαση της παραγωγικής τους δραστηριότητας βρίσκεται στα ζώα. Αυτές έχτισαν τα μαντροκαθίσματα στα οροπέδια (εικ. 10) και αρκε-τές συνεχίζουν την παράδοση αυτή μέχρι σήμερα.

Οικόσιτα αιγοπρόβατα (κυρίως αίγες). Υπάρχουν δύο ομάδες οικόσιτων:Τα ‘ελεύθερης βοσκής’ τα δεμένα μέσα στον σπιτόγυροΡασκά: αγριεμένα γίδια που έφυγαν από τα κοπάδια πριν από πολλά πολ-

λά χρόνια, ζουν σε άγρια κατάσταση σε ‘οικογένειες’ στις πιο απόκρημνες πε-ριοχές της Δυτικής Ικαρίας (κυρίως στα Σπόδα) (εικ. 12). Οι κτηνοτρόφοι γνω-ρίζουν και ποια είναι τα δικά τους ζώα και την οικογενειακή ιστορία και την κατάστασή τους. Παλαιότερα, τα διαχειρίζονταν οδηγώντας τα με φωνές και θόρυβο στις αγριόμαντρες, ενώ στις μέρες μας κυνηγώντας τα με όπλα3.

Οργάνωση χώρουΗ δυναμική της οργάνωσης του χώρου και της πρωτογενούς παραγωγής σε

αυτόν, καθώς και η θέση της στο συλλογικό, αξιολογικό σύστημα της ικαρια-κής κοινωνίας στη φάση 1, δηλαδή κατά την περίοδο της οθωμανικής κυρι-αρχίας, αποτυπώνεται, κυρίως, στα προικοσύμφωνα όπως αυτά σώζονται, από τον 16ο , ήδη, αιώνα. Τα συμβόλαια αυτά, δεμένα σε ευλαβικά φυλαγμέ-νους, υπεραιωνόβιους, οικογενειακούς κώδικες, τις «μάνες» (εικ. 26), προσδι-ορίζουν με τρόπο σαφή και επαναλαμβανόμενο τα στοιχεία που αποτελούν τις βασικές προϋποθέσεις για τη θεμελίωση και επιβίωση ενός νέου σπιτι-κού. Ενδεικτικό είναι το απόσπασμα που ακολουθεί, από προικοσύμφωνο του 16094:

[...] ευχή και ευλογία, επιτάττου[ν] και προίκα σπίτι δυο οργιές, χωράφια [...] εις τα κάτω μέρη, [...] κατόπιν [...] από τον Φάρο ως την Καψάλα τρία μελίσσια και μία ελιά και γίδια είκοσι, πρόβατα θ΄[εννιά] αμπέλια εις το χωριό [...] και εις την Καψάλα το προυκί της και την αγορά την έχει από τη μάνα της εις τ’ Απερίχου, βούδι ένα, γελάδα μία, πιθάρια τρία [...] 5.

3 Η διαχείριση αυτή  είναι  ορθολογική:  δε  σκοτώνουν ποτέ θηλυκά  ζώα και  ρυθμίζουν  τον πληθυσμό των αρσενικών ανάλογα με τη διαθεσιμότητα της βλαστησης, τον καιρό, αλλά και τα ποιοτικά (γενετικά) χαρακτηριστικά τους.

4 Στο πλαίσιο της παρουσίασης αυτής, παραθέτω επιλεκτικά αποσπάσματα από έγγραφα που έχω μελετήσει και προφορικές μαρτυρίες που έχω συγκεντρώσει. Χάριν ευκολίας στην ανάγνωσή τους, τα έγγραφα μεταγράφονται, εφαρμόζοντας την καθιερωμένη σήμερα ορθογραφία, με την προσθήκη κάποιων σημείων στίξης,  διατηρώντας, όμως,  την αρχική σύνταξή τους, καθώς και στοιχεία της ιδιολέκτου.

5  Αρχείο Πανικαριακής Αδελφότητος (στο εξής ΑΠΙΑ) ΦΙΙ. Τα έγγραφα που παρατίθενται βρίσκονται  μικροφωτογραφημένα  στο  Παλαιογραφικό  Αρχείο  του  Μορφωτικού  Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας. Τα ταξινομικά τους στοιχεία  (αριθμός φακέλλου και εγγράφου –όπου υπάρχει) είναι αυτά της αρχικής τους ταξινόμησης. 

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

235

235

ΙΚΑΡΙΑ

2006235

Η προικοδοσία των οικόσιτων ζώ-ων είναι ουσιώδης για την κατανόη-ση της οργάνωσης της παραγωγής σε επίπεδο οίκου. Γίδια και πρόβατα είναι ανελλιπώς παρόντα και άλλο-τε δίνονται αποκλειστικά στη νύφη – κόρη και άλλοτε και στους δυο συ-ζύγους. Ο αριθμός τους, στον οποίο συμφωνούν έγγραφα και προφορι-κές μαρτυρίες, σπάνια ξεπερνά τα 20-25 ζώα, σε μία μόνο περίπτωση αναφέρονται 30 γίδια και 9 πρόβατα6. Σε άλλο έγγραφο αναφέρει απολογη-τικά ο γονιός «δίνω της ένα κατζίκι, διατί δεν είχαμε»7, ενώ, κατά τον ύστερο 19ο- αρχές 20ού αιώνα, η προφορική μαρτυρία αναφέρει περιπτώσεις όπου δίνονταν χρήματα για να αγοραστούν τα ζώα επειδή δεν υπάρχουν.

Τι είναι λοιπόν αυτά τα οικόσιτα; Κάθε νοικοκυριό στην Ικαρία είχε κάποια ζώα, κυρίως γίδες και κατσίκια,

ελεύθερα να βόσκουν ανάμεσα στους περιβόλους των σπιτόγυρων, των κή-πων, των οπωρώνων, των αμπελιών και των χωραφιών με δημητριακά8, χώ-ρος που προσδιορίζεται και ως ‘ρείπιο’ ή και ‘ρουμάνι’9. Από αυτά τα ζώα κρατούσαν μία ή δύο γίδες ή προβατίνες που είχαν αρκετό γάλα μέσα στο σπιτόγυρο, δεμένες, για τις καθημερινές ανάγκες. Τα υπόλοιπα ζώα τα χρησι-μοποιούσαν κυρίως για κρέας και ως ‘δεξαμενή’ για να εναλλάσσουν τα προς άρμεγμα10.

Ο Ιωσήφ Γεωργειρήνης αναφέρεται στα ζώα του σπιτόγυρου για το άρ-μεγμα, καθώς και σε ομάδες ζώων που έβοσκαν ελεύθερα ανάμεσα στους δι-άφορους περιβόλους. Σημειώνει, όμως, την έλλειψη μαντρών, και άρα της οργανωμένης διαχείρισης κοπαδιών11. Ωστόσο, η ύπαρξη αρχιτεκτονικών συ-

6 ΑΠΙΑ ΦIII, 35 (19-09-1703). 

7 ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ Γ, 107 (19-08-1796).

8 Για να μειωθεί ο κίνδυνος να πηδήξουν τα κατσίκια μέσα στις καλλιέργειες, πέρα από τα φτερά, χρησιμοποιούνταν και άλλες μέθοδοι, όπως το διπούζωμα, δηλαδή το διαγώνιο δέσιμο μπροστινού και πίσω ποδιού, ή το κρέμασμα μίας πλάκας ξύλου από το λαιμό, τεχνικές που χρησιμοποιούνται και σήμερα. 

9  Και οι δυο όροι εμφανίζονται στα έγγραφα άλλοτε ως ισοδύναμοι και άλλοτε όχι. Χωρίς να υπάρχει δυνατότητα απόλυτου διαχωρισμού, το ρουμάνι σηματοδοτεί σε μερικές περιπτώσεις μια μεγαλύτερη απόσταση -χωρικά και χρονικά- του ακαλλιέργητου τόπου από τον κτιστό και καλλιεργημένο, ενώ σε άλλες τη μετάβαση από καλλιεργημένο, δια της εγκατάλειψης, σε ‘άγριο’ τόπο. Το ρείπιο θεωρείται κοντά στους κάθε είδους περίβολους. 

10 Οι μέθοδοι διαχείρισης αυτού του ζωικού κεφαλαίου είναι περισσότερο πολύπλοκες, αλλά στην παρούσα περίσταση, αναγκαστικά, αρκούμαστε σε μια απλοποίηση.

11 Ιωσήφ Γεωργειρήνης, A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos, and Mount Athos, London 1678, σελ. 60.

Εικ. 5. Φραξίμι καλλιέργειας εντός των ελευθέρων για βόσκηση οροπεδίων

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

236

236

ΙΚΑΡΙΑ2006

μπλεγμάτων που σχετίζονται με τη διαχείριση των ζώων, συμπεριλαμ-βανομένων και των μαντρών, μαρτυ-ρείται ήδη σε έγγραφα του β’ μισού του 16ου αιώνα με τις λέξεις μαν-δροστάσι και μανδροστάματα.12

Στη φάση 1 όλη η γη που δεν ήταν περιτοιχισμένη ήταν εν δυνάμει δια-θέσιμη για βόσκηση. Η ορεινή ζώνη της δυτικής Ικαρίας, συμπεριλαμβα-νομένων των οροπεδίων, χρησιμο-ποιούνταν κατά τη θερινή περίοδο κυρίως από τα κοπάδια που ανήκαν στις κτηνοτροφικές οικογένειες. Οι

δραστηριότητες των κτηνοτροφικών οικογενειών στη ζώνη αυτή επικεντρώ-νονταν στα μαντροστάσια που προέκυπταν ως ιδιοκτησία τους μέσα από δι-αδικασίες όμοιες με αυτές του «πιάσματος»13 (εικ. 13). Αυτά αποτελούνταν από μία μάντρα, συνήθως προσκολλημένη σε κάποιο είδος καταλύματος, και από μία κατασκευή ή δωμάτιο για την αποθήκευση του τυριού, το τυρό-σπιτο. Επιπρόσθετα αρχιτεκτονικά στοιχεία που εξυπηρετούσαν διάφορους σκοπούς, όπως κάποιος χοιροκουμάς (τα γουρούνια έπιναν τον ορό που πε-ρίσσευε από την τυροκόμηση – κάτι αντίστοιχο βρίσκουμε και στην Κρήτη),

αποθηκευτικοί χώροι και τροφοπα-ρασκευαστικές κατασκευές, προέ-κυπταν με το χτίσιμο ή τη μορφο-ποίηση ήδη υπαρχόντων στοιχείων του περιβάλλοντος, όπως βράχων και χασμάτων. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα, ένας εθιμικός κανονισμός όριζε χειμαδιά και σπορές εναλλα-κτικά σε τμήματα των δύο πεδινών περιοχών, δηλαδή τη Χάλαρη στο Να και τον Κάμπο: η μία δινόταν για

12  Ο  Ιωσήφ  Γεωργειρήνης  αποτέλεσε  πηγή  πληροφοριών  για  μεταγενέστερους  τοπικούς λογίους. Πολλές φορές οι πληροφορίες του αναπαρήχθησαν αυτολεξεί, ακόμη και χωρίς αναφορά στην πηγή προέλευσής τους, αναπαράγοντας έτσι ταυτόχρονα στοιχεία ενός βίου που, με αυτόν τον  τρόπο,  έγιναν  στερεοτυπικά.  Στο  συγκεκριμένο  παράδειγμα  της  κτηνοτροφίας,  η  εικόνα που σχεδιάζει ο επίσκοπος Σάμου, ελλιπής καθώς φαίνεται σε σύγκριση με τα σύγχρονά του έγγραφα, αναπαράγεται ως πραγματικότητα σύγχρονη τού πολύ μεταγενέστερου Επαμεινώνδα Σταματιάδη (Επ. Σταματιάδης, Ικαριακά, ήτοι ιστορία και περιγραφή της νήσου Ικαρίας, εν Σάμω, εκ του Ηγεμονικού Τυπογραφείου, 1893, σελ 100-101). Οι λόγοι που οδήγησαν σε λανθασμένες εντυπώσεις τον Γεωργειρήνη μπορεί να είναι ιστορικά σημαντικοί: οι Ικάριοι δε φανέρωσαν τα χωρικά δυσπρόσιτα στοιχεία της οικονομίας τους και, πιθανότατα, γλύτωσαν,  έτσι,  εισφορές προς την εκκλησιαστική αρχή. Είναι, ωστόσο, η επανάληψη που παγιώνει μια λανθασμένη, όπως φαίνεται, εικόνα σε στερεότυπο.

13 Η διαδικασία αυτή εξηγείται πιο κάτω στην ενότητα της γαιοκτησίας.

Εικ. 6. Αλώνα στον Αγ. Πολύκαρπο. Στο βάθος οικιστικές μονάδε – σπιτόγυροι

Εικ. 7. Σπιτόγυρος – σπιτοκάθισμα

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

237

237

ΙΚΑΡΙΑ

2006237

βοσκή των κοπαδιών και η άλλη για σπορά που ήταν κοινοτική (εικ. 29). Όλοι είχαν δικαίωμα να σπείρουν στα μοναδικά πεδινά κομμάτια της δυτικής Ικα-ρίας. Κοινοτικές αποφάσεις όριζαν δραγάτες για να προστατεύουν τη σπορά από τα οικόσιτα ζώα, τα οποία κυκλοφορούσαν ελεύθερα στο χώρο μεταξύ των φραξιμιών, όπως φαίνεται για παράδειγμα στο παρακάτω αχρονολόγη-το έγγραφο :

Τη σήμερον εσυνάχθησαν οι σποράδες και ρ(αγιάδες) όπου έσπειρα(ν) οι ραγιάδες [...](εις τα) Σπόδα εις την Πλαγιά και βάλλου δραγάτες να δραγατέ-ψου την σπορά και δίνου των και σελίφι ένα νάπο σιτάρι και ένα νάπο φα-κή και βάλλου τον Σταυρινόν και τον Νικόλα Κουφάκην και να δραγατεύου ως την αποθερίσουσι και ό,τι πράμα παραπέσει μέσα εις την σπορά να είναι σκοτωμένον και η κρίση του χαμένη να τον δίνει του νοικοκυρού και όποιος δεν δίνει το δραγατικόν να το δίνει διπλόν με την κρίση έτζι έστερξαν και εβε-βαίωσαν το παρόν με τα τους υπό κάτωθεν ευρεθέντας σποράδες (ακολου-θούν υπογραφές)14.

Η εναλλαγή ανάμεσα στις δύο πεδινές περιοχές ακολουθούσε έναν επταε-τή κύκλο, βυζαντινό υπόλειμμα σύμφωνα με κάποιες μελέτες, που ανάγεται στην Παλαιά Διαθήκη15. Η προφορική παράδοση συμφωνεί με τις αρχειακές πηγές στο ότι κατά την φάση 1, μόνο σ’ αυτές τις δύο περιοχές μπορούσε να υπάρχει ανοιχτή καλλιέργεια.

Η διαχείριση των κοπαδίσιων ζώ-ων, σύμφωνα με την προφορική πα-ράδοση, ακολουθούσε το εξής αδρό περίγραμμα: έλεγχος του ζευγαρώ-ματος με δέσιμο των αρσενικών, ώστε οι γεννήσεις να συγκεντρώνο-νται όψιμα προς το τέλος του χειμώ-να και την αρχή της άνοιξης. Έτσι, τα νεογέννητα κινδύνευαν λιγότερο από το κρύο, η γαλακτοπαραγωγή γινόταν αυστηρά εποχιακή και συ-γκεντρωμένη σε ποσότητα. Οι παρα-γωγικές δραστηριότητες της τυροκο-μίας συγκεντρώνονταν στην ορεινή ζώνη όπου και τα μαντροκαθίσματα. Οι κτηνοτρόφοι αρκετές φορές συνερ-γάζονταν σε εποχιακή βάση, με σχέσεις, όμως, πιο χαλαρές, όσον αφορά στο εθιμικό κομμάτι, από τα μητάτα, για παράδειγμα, της Κρήτης. Η σφαγή για κρέας, ακολουθώντας μια εσωτερική λογική διαχείρισης, κατανεμόταν ολο-γυρίς στο χρόνο, και στόχευε, εκτός από την αυτοκατανάλωση, κυρίως στην

14 ΑΠΙΑ ΦIV A, 140. Δύο άλλα έγγραφα του 1770 (ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ Γ, 1) και του 1832 (ΑΠΙΑ ΦIV B, 122) - βλ. και εικ 31, 32- ακολουθούν τον ίδιο τύπο και προβλέπουν ίδιες περίπου αμοιβές και ποινές, μαρτυρώντας τη σταθερότητα αυτής της συνήθειας.

15 Βλ. Σ.Ν. Τρωιανός, «Υπήρχε προστασία του περιβάλλοντος στο Βυζάντιο;», σε: Σ.Ν. Τρωιανός και Κ.Γ. Πιτσάκης, Φυσικό και Δομημένο Περιβάλλον στις βυζαντινές νομικές πηγές, Αθήνα, Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1998, σ. 12-61.

Εικ. 8. Κάλαμος. Οικιστικές μονάδες εντός ενιαίου περιβόλου

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

238

238

ΙΚΑΡΙΑ2006

εξυπηρέτηση των πανηγυριών –κάτι που σε μεγάλο βαθμό εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα. Τον χειμώνα, έχοντας τα ζώα τους ελεύθερα (απολυσώ-νας) στη Χάλαρη ή στον Κάμπο, οι κτηνοτροφικές οικογένειες μπορούσαν να ασχοληθούν και με τη γη, με πρωταρχική δραστηριότητα τη συντήρηση φρα-ξιμιών και πεζουλών. Οι βασικές αρχές αυτού του συστήματος διατηρήθηκαν και μέχρι την ύστερη φάση 2.

Η λειτουργία της οργάνωσης της γεωργοκτηνοτροφικής παραγωγής όπως περιγράφηκε, δε θα ήταν εφικτή εάν υπήρχαν ζώα όπως ο λύκος, το τσακά-λι, η αρκούδα, που καθιστούν αδύνατη οποιαδήποτε μορφή μη επιτηρούμε-νης βόσκησης ή κίνησης των ζώων. Εκτός από τις αυτονόητες περιπτώσεις της Ηπειρωτικής Ελλάδας, διαφωτιστικό είναι το παράδειγμα της γειτονικής Σά-μου, όπου η συνεχής παρουσία του τσακαλιού, επέβαλε άλλο σύστημα δια-χείρισης των ζώων και είχε ως αποτέλεσμα την παντελή έλλειψη περιβόλων, όπως εμφανίζονται στην Ικαρία ή και σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Μια ιδέα για το ποιους θεωρούσαν οι Ικάριοι κινδύνους για τα ζώα τους, μας δίνει ένα κείμενο εξορκισμού, το οποίο ανήκει μάλλον στον 18ο αιώνα:

[...εις το όνο] μα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος αμήν. [...] ου και πέτρας θεμελίου φεύγε και κάτη [ ] κα[ι] κάτα [...] και ατζίδα και βιτζί-λα και σκύλος και σκύλα και κόρακας [...] και παν άλλον ερπετόν και θηρίον και πετούμ[ενο] [...] βγέτε [από τα] πρόβατα και ρίφια του δούλου του Θεού

Ξένου, Άγιοι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, όπου βαστάτε τα κλειδιά του Παραδείσου και τα θερία στην ά[λ]υσον και καθώς έστε δένεις τον κάτη έτζι δένου[ν] και χαλινώνουν τα στόμα[τα], τα νύχια του και επιτιμώ αυτά να λείψετε, να φύγετε από την ποίμνην του δούλου του Θεού Ξένου και άπελθε στα άγρια βουνά και πο-ρεύεστε εκεί καθώς σας επροστάξει [...] όλα δεμένα τα νύχια και τα δό-ντια σας (ακολουθούν μαγικά γράμ-

ματα)16.

ΓαιοκτησίαΑφού εξετάσαμε λειτουργικά χαρακτηριστικά του χτιστού χώρου και όψεις

της πρωτογενούς παραγωγής, ας περάσουμε τώρα στη γαιοκτησία.Οι αρχειακές πηγές και η σχετική ιστοριογραφία παραδίδουν ότι οι κρα-

τικές δομές, κατά την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, δεν επηρέα-

16 ΑΠΙΑ ΦΙΙΙβ (χωρίς αριθμό). Βλ. παρόμοιο εξορκισμό από τη βόρεια Ελλάδα, σε έγγραφο ονομαζόμενο  «πεδουλοχάρτι»  (Θ. Προβατάκης,  «Το  ‘Πεδουλοχάρτι’:  ένα  άγνωστο  χειρόγραφο εξορκισμών από το βορειοελλαδικό χώρο», σε: Πρακτικά του Β’ Συμποσίου Λαογραφίας του βορειοελλαδικού χώρου (Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), Κομοτηνή 19-22 Μαρτίου 1975, Θεσ/νικη, ΙΜΧΑ, 1976, σ. 401-471).

238

Εικ. 9. Ο τοίχος του οικισμού της Λαγκά-δας

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

239

239

ΙΚΑΡΙΑ

2006

σαν στην πράξη το προϋπάρχον γαιοκτητικό καθεστώς στο νησί και οι εθιμι-κοί κανόνες συνέχισαν να είναι ενεργοί μέχρι την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος. Το παραδοσιακό σύστημα περιλάμβανε, εκτός από την ιδιόκτητη γη, και την αποκαλούμενη «ελεύθερη» γη. Αυτή η γη έφερε τα συνήθη χαρακτη-ριστικά της κοινοτικής γης, δηλαδή χρησιμοποιούνταν για το κοινό όφελος όλων των κατοίκων, για βοσκή, ξυλεία, ανθρακοποιία, τροφοσυλλογή, με το επιπρόσθετο χαρακτηριστικό ότι κάποιος που θα καθάριζε, θα περιέφρασ-σε και θα καλλιεργούσε ένα κομμάτι της, θα αποκτούσε αυτομάτως δικαιώ-ματα απόλυτης κυριότητας πάνω σε αυτό. Αυτό είναι το λεγόμενο πιάσμα.

Το ημέρεμα του άγριου τόπου αποτελούσε τη διαδικασία της νομιμοποί-ησης του δικαιώματος ιδιοκτησίας. Οι όροι ήμερο/άγριο συναντώνται τόσο στα έγγραφα όσο και στις προφορικές μαρτυρίες. Η νομιμοποιητική αξία της επένδυσης της εργασίας πάνω στη γη φαίνεται σε περιπτώσεις επίλυσης δια-φορών, όπως στο ακόλουθο απόσπασμα από έγγραφο του 1782:

1782, απριλιου 8ο Ιω του ποτέ Σταμάτη Γερμανού

με τους γαμπρούς του το Νικόλα Ζολώτα και τον Γεώργη Μαυράκη

ισασμός δια το χωράφι εις το Πλα-κωτόν όπου μαλώνασι με τον πα-πα Δημήτρη Ζάνη όπου ήτον άγριον ρουμάνι και ημέρεψάν το και εμα-λώνασιν και την σήμερον ισάστι-σαν έμπροστεν του σερίφ αγά και τον κάτωθεν μαρτύρων πως να πά[ε]ρει ο παπα Δημήτρης από την στρά-ταν και απάνω και να πάρει και ο Ιω Γερμανός με τους γαμπρούς του απέ την στράτα και κάτω17.

Η συμβολική αξία των εννοιών άγριος και ήμερος φαίνεται και στις περι-πτώσεις που κάποιοι ημέρευαν μια αγριελιά (αγρέλα), μπολιάζοντάς την και χτίζοντας μια μικρή πεζούλα για να κρατήσουν λίγο χώμα γύρω της. Μέχρι σήμερα οι αγριελιές στα Σπόδα θεωρούνται άγριες και ελεύθερες και μπορεί να τις μαζέψει όποιος θέλει.

1791 Αυγούστου 4απόφαση γερόντωνΑποφασίζομεν ότι με να επάστρεψεν ο Ξένο[ς] Πράτζης και ο Γεώργης ο

Μελέτιος κάποι[ες] αγρελιές τις ε[μ]πόλιασεν το Π(;)νιαράκι να πέρνει τις μι-σές και αυτοί οι δύο τις άλλες μισές και δια το βέβαιον έγινε το παρόν18

17 ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ Γ (χωρίς αριθμό).

18 ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ Γ, 23.

239

10. Μανδροστάσι των Πορέδων στην Ερι-φή. Διακρίνεται το πίλιαστρο στην κορυφή

του βράχου

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

240

240

ΙΚΑΡΙΑ2006

Έτσι, γεννήθηκε ο αξιολογικός κώδικας της εργασίας. Ακόμη και όταν υπήρχε εποχιακή μετακίνηση έξω από το νησί, στην επιστροφή δινόταν έμ-φαση στη συντήρηση του κτιστού παραγωγικού χώρου. Μ’ αυτόν τον τρόπο επιβεβαιωνόταν και επαναδηλωνόταν το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Η θεμελιώ-δης αξία της εργασίας φαίνεται και σε προικοσύμφωνα, διαθήκες, αγοραπω-λησίες, όπου ο όρος εργόχειρο προσδιορίζει τα κτήματα που είχαν προκύψει ως πιάσματα και έχει αντίστοιχη λειτουργία με τους όρους αγορά ή προυκί, που νομιμοποιούσαν, δηλαδή, το δικαίωμα κάποιου να προχωρεί σε μεταβί-βαση κυριότητας γης.

Το καθεστώς αυτό υπέστη κάποιες αλλαγές χωρίς να χάσει το βασικό του πυρήνα. Κατά τον 19ο αιώνα, περιοχές του Αθέρα εξαιρέθηκαν με κοινοτι-κές αποφάσεις, από τη δυνατότητα να γίνουν πιάσμα, με το σκεπτικό ότι έπρεπε να είναι διαθέσιμες για το κοινό όφελος ( βλ. πιο κάτω ΑΠΙΑ,ΦIV Α, 212 και εικ. 14).

Μετά την ενσωμάτωση της Ικαρίας στο ελληνικό κράτος, η ισχύουσα για τη γαιοκτησία νομοθεσία ταξινόμησε την προηγούμενα ελεύθερη γη στην κατη-γορία των κοινοτικών γαιών. Αυτή η αλλαγή ήταν παραπάνω από ονομαστι-κή. Η διαδικασία της ιδιοποίησης της γης μέσα από το ημέρεμά της, παρά τις αντιδράσεις, εξαλείφθηκε σιγά σιγά, προς το τέλος της φάσης 2. Στην περί-οδο της ΕΟΚ καμιά σημαντική αλλαγή δε σημειώθηκε στο γαιοκτησιακό κα-θεστώς.

Μετάβαση- ΜετασχηματισμόςΑ. Χώρος Για την κατανόηση της διαδικασίας

μετάβασης θα θεωρήσω ως δεδομέ-νο ότι η φορολόγηση που επέβαλλε η Οθωμανική αυτοκρατορία αποτε-λούσε τον φορέα του αναγκαστικού εκχρηματισμού μιας κυριαρχούμε-νης οικονομίας19 ωθώντας προς την αναζήτηση χρήματος. Οι Ικάριοι το βρήκαν στην παραγωγή και εμπορία ξυλοκάρβουνου και ναυπηγήσιμης

ξυλείας20. Στην αρχή παρήγαν κάρ-

19 Για τη γενική αυτή αρχή, βλ. Σπύρος Ασδραχάς, Ζητήματα Ιστορίας, Αθήνα, Θεμέλιο, 1999, σ. 41-50.

20 Μία  άλλη  πηγή  ρευστού  ήταν  η  μισθωτή  εργασία  γυναικών,  ως  υπηρετριών  σε  αστικά κέντρα,  όπως  η  Ερμούπολη  ή  η  Σμύρνη.  Χαρακτηριστική  των  οικονομικών  σχέσεων  και  των επιπτώσεών τους στις κοινωνικές σχέσεις μέχρι το επίπεδο της οικογένειας, που σηματοδοτεί μία τέτοια πρακτική, είναι η ακόλουθη επιστολή:1830 Οκτωβρίου 5υγείες και χαιρετίσματα από εμένα τον Νικόλα Καβαρλίγγο σε λόγου σου συ(μ)βία μου Μαρ-

γία Μανταγάδηνα, πολλά και ακριβά σε χαιρετώ, ομοίως και τα παιδία σου πολλά και ακριβά χαιρετούν σε και αν ερωτείς και δια λόγου μας είμεστεν καλά έως την σήμερον και να εξεύρεις

Εικ. 11. Τοίχος με φτερά που ορίζει δύο χειμαδιά

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

241

241

ΙΚΑΡΙΑ

2006

βουνα στο νησί, τα διακινούσαν με δικά τους καΐκια, και στη συνέχεια επε-κτάθηκαν παράγοντας κάρβουνα και σε άλλες περιοχές, τη Μικρά Ασία, τη Στερεά Ελλάδα, την Κρήτη21, αναπτύσσοντας στόλο που διακινούσε τα κάρ-βουνα έως και την Αλεξάνδρεια. Το πλαίσιο αυτό αποτυπώνεται στο παρα-κάτω συμφωνητικό22.

1784 ΟκτωμβρίουΠαρών ο π(α)πα Λέων Γλίτας του ποτέ Νικόλα

Καριώτης και ο Γιάννη(ς) Ρεΐζης Μιλιδάκη(ς) του ποτέ Ζαχαρία Καριώτης και ο π(α)πα Νικόλας Καράβολας του ποτέ Ιω(αννη) Καριώτης εσυμ-φώνησαν με το Νικόλα του ποτέ Γεώργη Βλα-χούρη δια να πάγουσι εις την Ικαριά να φορτώ-σουν το καΐκι το(υ)ς [...] κάρβουνα να το φέρουν εις την Χιον και φέρνοντάς τα να του δίνουν σα-ράντα κοφίνια α ναύλα και εις τα επίλοιπα ήγουν να πλερώνει ο Νικόλας την σιρμαγιάν των σαρά-ντα κοφιν(ι)ώ(ν) ως καθώς πολιτεύουνται[ν] εις την Ικαριά και αν ούτος και δεν τα εφέρουν του Νικόλα τα σαράντα κοφίνια να του πλερώνουν του Νικόλα ασλλ 30 λέγω τριάντα πλην εις τούτο το ταξίδι να μην τα φέρνουνε μόνο στο άλλο τα-ξίδι Σταμάτη(ς) (;) Ζώρζης Απαλέρας και Ανδρέ-ας (;) έλαβα από το Νικόλα το Παπαλεού Γλίτα το χρέος του το μερδικό του γρόσια 10

Με τον τρόπο αυτό οι Ικαριώτες κατένεμαν τον ετήσιο κύκλο των δραστη-ριοτήτων τους μεταξύ μίας εκχρηματισμένης παραγωγής το καλοκαίρι (κάρ-βουνα-εμπόριο) και μίας περιόδου αυτοκατανάλωσης και οικιακής οικονο-μίας το υπόλοιπο έτος, μέσα πάντα στις τοπικές ανταποδοτικότητες των

συ(μ)βία μου (γ)δυμνός και καταφρονεμένος από την δυστυχίαν, δεν έχω ποκάμισον να βάλω να πάγω κι εκκλησίαν, αν αγαπάς να έρτεις να σπείρωμεν, καθώς σπέρ’ όλος ο κόσμος, να πάρεις και σπόρον να σπείρωμεν, αν το ’χεις γνώμην νά ’ρτεις καλοσύνη, αν δεν έρχεσαι γράψε μου να σου στείλω τα παιδία σου να τα ζήσεις, όπου χάνονται αφ’ την πείνα και καταφρόνεσην, ότι που έφυγες εκάγην το παιδί μας και δεν η(μ)πορεί να γιάνει και τιμωρήθηκε ότι είμαι πατέρας του, μάνα δεν είμαι να τα κοιτάζω, [...] στοχάσου κι έλα, αν δεν έρχεσαι να πουλήσω τα βούδια να πε-ράσω εις σε ξενητείαν να ζήσω, έπαρε και κριθάριν δια σπόρον ένα κιλόν, τα παιδία σου κάμνω ένα μήνα να τα δω που γυρίζουν απέ χωρίον ως χωρίον έπαρε δύο οκάδες σίδερον χαιρετίσματα και εις τ’ αφεντικά σου [...] καλήν αντάμωση να δώκει ο θεός [...]. Στο verso της επιστολής σημειώ-νεται: «να δοθεί εις τα χέρια της Καβαρλίγγαινας Μαργίας εις Σύραν». Η σχέση της διαδικασίας εκχρηματισμού εκτός των ορίων της Ικαρίας, με την οικιακή παραγωγή/οικονομία που στοχεύει στην ζωάρκεια, στο χωρικό πλαίσιο του νησιού, φαίνεται έντονα στις εκκλήσεις του συζύγου για σπόρο και σίδερο, αλλά και στην απειλή του ότι θα πουλήσει τα βόδια-σύμβολο της αυτοτέλειας του οίκου- για να ξενιτευτεί και να αναζητήσει, πιθανότατα, μισθωτή εργασία.

21 Στον απόηχο αυτής της πρακτικής, κατά τη διάρκεια επιτόπιας έρευνας στο χωριό Ντερές του νομού Χανίων, συνάντησα το 1996 τα ίχνη και την παρουσία Ικαρίων, που για τρεις τουλάχιστον γενιές συνέδεαν το τρίπτυχο Ικαρία-Κρήτη-ξυλοκάρβουνα.

22 ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ Γ, 66

Εικ. 12. Σπόδα

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

242

242

ΙΚΑΡΙΑ2006

κοινωνικών δικτύων. Το χτίσιμο τοίχων, δηλαδή περιβόλων και πεζουλών, αποτελούσε πάντα βασική χειμερινή ενασχόληση, επιβεβαιώνοντας, όπως εί-δαμε, μέσα από την εργασία το δικαίωμα της ιδιοκτησίας.

Η υπερπαραγωγή ξυλοκάρβουνου στην Ικαρία προς εμπορία απείλησε σο-βαρά τη βλάστησή της. Η κοινότητα αντέδρασε και παρά τις εσωτερικές τρι-βές και διαμάχες μεταξύ των σοφρανικών και των σταβεντικών, βόρειων και νότιων δηλαδή, κατέληξε σε κοινές αποφάσεις για την προστασία του «ρου-μανιού».

1810 Ι(ου)λίου 18Με το παρόν φανερώνομεν όλοι εμείς οι ευρισκόμενοι του χωρίου της

Μεσσαρές παπάδες και γέροντες και ραγιάδες εσυμφώνησαν να φυλάξου-σιν το ρουμάνι δια να κυβερνάται πάσα ένας εις σε ό,τι χρειαστεί να μην έχει αλικόντιση μόνον να μην κόψει κανένας ξύλα δια καντάρικα κάρβου-να ή φραξίμιον αν κάμει κανένας από τον Μέγα Λόφον και κάτω και αν φα-νεί κανένας βάρβαρος και υπάγει και κόψει ξύλα δια καντάρικα κάρβουνα ή φραξίμιον κάμει να έχει να δίνει του χωρίου της Μεσσαρές ζερεμέ αλλ(;) 120 λέγω εκατόν είκοσι και να είναι ο κόπος του χαμένος [...] έτζι εσυμφών σαν και έγραψαν το παρόν να έχει την ισχύν και το κύρος εν παντί κριτηρίω (και πιο κάτω, με άλλο γραφικό χαρακτήρα) Στο ρουμάνι του Ράντη να μην πειράξει κανείς από την σήμερον παρέξ εκείνα όπου είχαν καμωμένα όπου τος έχω πουλημένα και όποιος κάμει από την σήμερον να πλερώνει τάνωθεν Χασάν αγάς Λημαριήζης γράφω 1812 Αυγούστου 1223 (εικ. 14)

Διαφωτιστική ως προς το θέμα αυ-τό είναι και η ακόλουθη προφορική μαρτυρία:

Τα βουνά ήσαν κατάφυτα, αλλά τα κάναν κάρβουνα [...] επί Τουρκί-ας [...] μεγάλα ιστιοφόρα στον Άγιο, τα φορτώναν με κάρβουνα και τα πηγαίναν στην Αίγυπτο. Το χειμώ-να επειδή δεν είχε λιμάνι, τα πη-γαίναν στους Φούρνους [τα μεγάλα ιστιοφόρα] και κουβαλούσαν με τα μικροκάικα. Ύστερα εβλέπαν ότι τε-

λειώνουν τα δέντρα, εκομματίστηκεν ο κόσμος. Οι Σοφρανικοί έλεγαν να

σταματήσουν τα κάρβουνα, οι Σταβεντικοί, που είχανε τα καράβια, έλεγαν όχι και ήφτασε διχόνοια και από κει [...] πουλήσαν τα καράβια, επί Τουρκί-ας24.

23  ΑΠΙΑ ΦIV Α, 212, για το υστερόγραφο του συγγραφέα και τη σημασία του βλ. σημ.24

24   Πληροφορητές  ο  Αναστάσης  και  η  Δήμητρα  Ροζίνου.  Ενδεικτική  της  κατάστασης  που είχε προηγηθεί του παραπάνω εγγράφου του 1810  (ΑΠΙΑ ΦIV Α, 212) είναι η απόφαση των γερόντων του 1800: Με το παρόν εσυμφωνήσασιν, όσοι όπου έχουν τα χωράφια εις τον Μαγκανίτη, πως όποι(ος) 

Εικ. 13. Χοιροκουμάς και σκυλοπότι σε μανδροστάσι στην Εριφή

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

243

243

ΙΚΑΡΙΑ

2006

Από τα μέσα του 19ου αιώνα άρχισε μία κρίση στην ικαριακή ανθρακοποι-ία, η οποία κορυφώθηκε στη δεκαετία 1870-1880 και οδήγησε στην κατάρ-ρευσή της. Η συνακόλουθη έλλειψη χρήματος ώθησε αρκετούς στην ξενιτιά και τους τοπικούς λογίους να προσπαθούν να εισάγουν προτάσεις εκσυγ-χρονισμού της πρωτογενούς παραγωγής, με στόχο την υιοθέτηση εμπορευ-ματοποιήσιμων καλλιεργειών, κυρίως αμπελιών, ελιάς, ακόμα και καπνού. Στην εναργή περιγραφή της κατάστασης από τον Παμφίλη25 αναδύεται η σύ-γκρουση μεταξύ των νέων κοινωνικο-οικονομικών δομών και των παραδο-σιακών τρόπων οργάνωσης της παραγωγής: οι κάτοικοι χωρίστηκαν στο γε-ωργικό και στο κτηνοτροφικό κόμμα. Οι πρώτοι αξίωναν το γκρέμισμα των περιβόλων και την κατάργηση του παλιού συστήματος οργάνωσης του χώρου, την ενοποίηση και επέκταση των καλλιεργειών, καθώς και τον περιορισμό και εγκλεισμό των ζώων. Οι δεύτεροι ενέμεναν στα ήδη υπάρχοντα.

ο κόσμος εκομματίστηκεν, έπεσε μια γρίνα κι αρχίσαν να γκρεμίζουν τα φραξίμια και τους τοί-χους στα περιβόλια, τ’ αμπέλια, στο κάμπο και στο πλάι.

Οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού δεν είχαν δι-άρκεια, τόσο γιατί είχε ξεκινήσει ήδη ένα μετα-ναστευτικό ρεύμα προς την Αμερική όσο και εξαιτίας της επελθούσης φυλλοξήρας. Η κατά-σταση διαμορφώθηκε ως εξής: στις σχετικά ομα-λές περιοχές, τις πεδινές, ενοποιήθηκε ο χώρος με στόχο την καλλιέργεια, άνοιξαν δηλαδή τα φραξίμια και δημιουργήθηκαν κλειστά χειμαδιά για τα ζώα. Στην αμέσως ψηλότερη ζώνη διατη-ρήθηκαν τα φραξίμια, ενώ στον Αθέρα βαθμιαία χτίστηκαν τμήματα ενός μεγάλου περιβόλου, που περικλείει τα οροπέδια και τα παραδίδει στην κτηνοτροφία. Σε αυτό τον χώρο δημιουργήθηκαν φρα-ξίμια όπου καλλιεργούνταν πατάτες και σίκαλη. (εικ. 2, 5)

ηπάγει και κάμει καραβόξυλα ή ταξιδοκάρβουνα μέσα εις σε ξένο χωράφι και κόψει έξω από το εδικόν του, καθένας να το ορίζει, να κόβει τα ξύλα κάθε ένας εις το χωράφιν του ή δε και ηπάγει εις σε ξένο χωράφιν κανένας και κόψει, να πλερώνει εις την κρίση ασλλ 30, λέγω τριάντα, και να γίνεται και ο κόπος του διαμούδα. Έτζι συμφώνησαν όλοι των με τις γέροντες και εις ένδειξιν έγραψαν το παρόν, 1800 Ιουλίου 27 (ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ Γ, 66). Άλλωστε και η συμπλήρωση του 1812 του Χασάν αγά για το ρουμάνι του Ράντη, ως υστερόγραφο στην απόφαση των γερόντων του 1810, δείχνει ότι η πρακτική του ‘πιάσματος’ στον κοινόχρηστο χώρο είχε υπερβεί κάποια κοινώς  αποδεκτά  όρια,  το  οποίο  παραδέχεται  ο  οθωμανός  αξιωματούχος,  αλλά  ταυτόχρονα κατοχυρώνει την προηγούμενη παραβίαση από μέρους του αυτών των ορίων. Είναι σαφές ότι ο  Χασάν  αγάς  χρησιμοποιήσε  αυτό  το  στοιχείο  των  παραδοσιακών  κοινωνικών  σχέσεων  και σχέσεων γαιοκτησίας με στόχο το οικονομικό όφελος.

25  Χαράλαμπος Γ. Παμφίλης, Ιστορία της νήσου Ικαρίας από των προϊστορικών χρόνων μέχρι της ενώσεως της νήσου μετά της Ελλάδος (1912), Αθήνα 1980, σ. 172-186.

Εικ.14. Οι κάτοικοι της Με-σαριάς αποφασίζουν «να φυ-

λάξουσι το ρουμάνι»

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

244

244

ΙΚΑΡΙΑ2006

Βλέπουμε, λοιπόν, πως ο μεγάλος τοίχος του Αθέρα και η αλλαγή του ανοι-χτού-κλειστού μεταξύ γης/καλλιέργειας και ζώων αποτελεί τη βασική υλική έκφραση στο ικαριακό τοπίο μιας θεμελιώδους δομικής αλλαγής που προ-έκυψε από μια διαδικασία μετάβασης, η οποία είχε ήδη ξεκινήσει από τον 18ο αιώνα.

Εδώ βρίσκεται και η βαθμιαία μετάλλαξη των εννοιών που επενδύονται στη γη: η μη περιφραγμένη, η παλαιότερα νοούμενη ελεύθερη, που μπορούσε να γίνει πιάσμα, αναπροσδιορίστηκε, εν μέρει τουλάχιστον, ως κοινόχρηστη μέ-σα από τη μακρόχρονη διαδικασία διαμόρφωσης των εννοιών του κοινωφε-λούς που αποδόθηκαν στο ρουμάνι, στον άγριο τόπο, ως άμυνα στις επιπτώ-σεις της αυξανόμενης διείσδυσης του εκχρηματισμού.

Στη δεύτερη μετάβαση προς την εποχή της ΕΟΚ, σημαντικές αλλαγές σχε-τίζονται με την κτηνοτροφία. Με την εισαγωγή των ζωοτροφών και των φαρ-μάκων ήδη από τη φάση 2 άρχισε να ανατρέπεται η κατάσταση ισορροπίας μεταξύ πληθυσμού αιγοπροβάτων και βλάστησης. Όπως παρατηρούν όλοι οι ηλικιωμένοι κτηνοτρόφοι, οι διακυμάνσεις του αριθμού των ζώων ακο-λουθούσαν ένα μεγάλο κύκλο. Και με τις νέες συνθήκες, δεν αυξήθηκε, όμως, υπερβολικά ο αριθμός των ζώων, γιατί υπήρχε το ζητούμενο της δυνατότη-τας ελέγχου της συμπεριφοράς του κοπαδιού, ώστε να είναι εφικτό το άρ-μεγμα και η εκμετάλλευση της εποχιακής γαλακτοπαραγωγής, με στόχο την παραγωγή αποθηκεύσιμου τυριού. Οι επιδοτήσεις της φάσης 3 και η ταυτό-χρονη μείωση της εμπορευματικής αξίας του τυριού, οι απαιτήσεις της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης για συγκεκριμένες προδιαγραφές στην παραγωγή του και ο συνεχώς αυξανόμενος εκχρηματισμός, οδήγησαν μάλλον στην επένδυση της εργασίας των κτηνοτρόφων και στην εξεύρεση ημερομισθίων παρά στην ενα-σχόληση με την τυροκομία. Εκείνο που πια απέκτησε αξία και μάλιστα χρη-ματική είναι το ζωικό κεφάλαιο καθεαυτό. Θα μπορούσε κανείς να διακρίνει και σε σχέση με τα ζώα μια μετάβαση αντίστοιχη με αυτήν που παρατηρήσα-με για τη γη και την ιδιοκτησία στη μετάβαση από τη φάση 1 στη 2.

Οι δομικές αλλαγές που συνέβησαν κατά τη μετάβαση από τη φάση 2 στη φάση 3, δηλαδή μετά τα μέσα του 20ού αιώνα, αποκρυστάλλωσαν την διχο-τομία μεταξύ μίας καθαρά κτηνοτροφικής ορεινής ζώνης και μίας χαμηλότε-ρης (μεσαία και χαμηλά υψώματα) κατεξοχήν γεωργικής, στην οποία υπάρ-χουν περίβολοι για τα ζώα.

Το σύστημα του επταετούς κύκλου εναλλαγής σποράς και βόσκησης στις δύο πεδινές περιοχές εγκαταλείφθηκε. Οι εκτεταμένοι περίβολοι, τα φρα-ξίμια, εντός της υψηλής ζώνης των οροπεδίων, σιγά σιγά έπαψαν να καλλι-εργούνται και παραδόθηκαν στη βόσκηση, ενώ ο εκτεταμένος φραγμός του Αθέρα παρέμεινε συντηρούμενος. Στην ουσία πρόκειται για μια αντιστροφή της σχέσης ανοιχτό:κλειστό::ζώα:καλλιέργειες. Εξαιρείται ο πληθυσμός των ρασκών που παρέμεινε τοπογραφικά απομονωμένος στα Σπόδα και μακριά από τις γεωργικές δραστηριότητες. Και σήμερα εκεί γίνεται η διαχείριση του ζωικού αυτού κεφαλαίου, με μόνη μέθοδο το κυνήγι με πυροβόλο όπλο. Οι αγριόμαντρες σώζονται μόνο σε ίχνη. Γενικά, οι κτιστοί περίβολοι συχνά πια αντικαθίστανται από συρματοπλέγματα. Όσον αφορά τη χρήση της ορεινής

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

245

245

ΙΚΑΡΙΑ

2006

ζώνης από τους κτηνοτρόφους, τα εθιμικά δικαιώματά τους, τόσο στη βόσκη-ση όσο και στον χώρο της μάντρας τους26, διατηρήθηκαν και μόνον ένα μικρό ποσό εισήχθη ως πληρωμή στην κοινότητα για τη χρήση των ορεινών βοσκο-τόπων.

Β. ΧρόνοςΗ διαδικασία μετασχηματισμού σε σχέση με τον χρόνο συνδέεται με το οι-

κιστικό σύστημα της Ικαρίας. Οι οικισμοί του νησιού σχηματίζονται από ποι-κίλες συγκεντρώσεις, έστω και ενός ζεύγους, της βασικής οικιστικής μονάδας που μπορούμε να την αποκαλέσουμε σπιτοκάθισμα ή σπιτόγυρο. Πρόσθε-τες κατασκευές, όπως αποθήκες (χωστοκέλλι, αχυρώνας), χοιροκουμάς (χοι-ρόσπιτο), πεζούλια που περικλείουν και ενσωματώνουν σειρές πίθων (πι-θοστάσι), φούρνος, αλώνια (άλωνες) και πατητήρια (πέταλα), μπορεί να βρίσκονται μέσα στα όρια καθεμιάς από τις βασικές οικιστικές μονάδες. Τα στοιχεία αυτά παρουσιάζονται ανεξάρτητα από τον τύπο της οικίας. Οι οικι-στικές αυτές μονάδες συνήθως προκύπτουν όταν η οικογένεια μεγαλώνει και μέλη της παντρεύονται και ιδρύουν το δικό τους σπιτικό, του οποίου η αρ-χή είναι ένα καινούργιο πιάσμα ή μια επέκταση του προηγούμενου (παρη-γάλωμα). Μερικές φορές οι οικιστικές μονάδες διατηρούν τους περιβόλους τους, παρά την γειτνίασή τους και τον συνακόλουθο σχηματισμό οικισμού. Αυτό πιθανόν οφείλεται τόσο στην αναγκαιότητα διατήρησης της παραγω-γής σε σχέση με τα οικόσιτα ζώα όσο και στη διαμόρφωση του εδάφους. Άλ-λες φορές ολόκληρος ο οικισμός περικλείεται από έναν τοίχο και τα οικήμα-τα περιβάλλονται από πεζούλες με διάφορες καλλιέργειες, που μπορεί να είναι κήποι αλλά και αμπέλια. Σ’ αυτήν την περίπτωση απουσιάζουν οι χα-ρακτηριστικοί περίβολοι που ορίζουν τον σπιτόγυρο. Οικισμοί που θεωρού-νται χωριά έχουν κάποιο κεντρικό σημείο συνάντησης –συνήθως δίπλα σε κάποια εκκλησία, χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Χριστός Ραχών – στο οποίο σήμερα συγκεντρώνονται καφενεία και καταστήματα. Αυτό το στοιχείο, κα-θώς και κάποιες νέες αντιλήψεις στην κατασκευή των σπιτιών, μπορεί να με-ταβάλλουν κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων το ικαριακό οικιστικό στερεότυπο, ωστόσο, δεν φαίνεται να μπορούν να το μεταλλάξουν προς την κατεύθυνση ενός τυπικά πυρηνικού οικισμού. Την εικόνα συμπληρώνουν τα πολλά και μεμονωμένα σπιτοκαθίσματα, καθώς και μονόχωρα οικήματα που βρίσκονται δίπλα στις μάντρες της ορεινής ζώνης και σχηματίζουν με αυτές τα μαντροκαθίσματα27.

26  Τα συγκροτήματα των μαντρών είναι διάσπαρτα στα οροπέδια και σχεδόν πάντα κοντά σε νερό. Γιατί, όπως λένε οι κτηνοτρόφοι, «η δουλειά στη μάντρα απαιτεί πολύ πλύσιμο». Σπάνια ένα τέτοιο συγκρότημα βρίσκεται χαμηλότερα από τα οροπέδια.

27  Δε θα ασχοληθώ με την τυπολογία των οικημάτων των διαφόρων οικιστικών συμπλεγμάτων (χυτό,  πυργάρι,  μακρινάρι,  καμάρες)  και  την  πιθανή  ιστορική  τους  εξέλιξη.  Σημειώνω  μόνο ότι, ανεξάρτητα από την πιθανή θέση τους στην εξελικτική γραμμή, σε κάθε  ιστορική στιγμή σχηματίζουν  την  υλική  βάση  πάνω  στην  οποία  αναπτύσσεται  ένα  σύστημα  εναλλασσόμενης κατοίκησης  που  επιτρέπει  την  εποχιακή  εκμετάλλευση  των  πολυάριθμων  διαφορετικών, τοπογραφικά, υψομετρικά και οικολογικά, ζωνών και θηλάκων που χαρακτηρίζουν το ικαριακό τοπίο. Ως προς τον ιδεότυπο του ικαριακού οικιστικού συστήματος, πρέπει να σημειωθούν τα 

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

246

246

ΙΚΑΡΙΑ2006

Για έναν εξωτερικό παρατηρητή τα διεσπαρμενα νοικοκυριά ενισχύουν την εντύπωση της επιδίωξης αυτάρκειας στο επίπεδο του οίκου28. Ωστόσο, ένα δίκτυο επικοινωνίας, ανταλλαγών, θετικής και αρνητικής ανταποδοτικότη-τας, ξεδιπλώνεται ως μία αλληλεπίδραση μεταξύ των νοικοκυριών σε ολό-κληρο το νησί. Το αλίμενο των ακτών της Ικαρίας συνέβαλε στο να πραγμα-τοποιούνται οι περισσότερες μετακινήσεις με τα πόδια. Έτσι δημιουργήθηκε ένα ευρύ δίκτυο μονοπατιών που απλώθηκε σχεδόν οπουδήποτε πάνω στο νησί.

Οι διάσπαρτοι οικισμοί και οι οικιστικές μονάδες παρείχαν φιλοξενία στους στρατοκόπους. «Πάντα υπήρχαν μουσαφιραίοι»… κρασί, κρέας και μέ-λι με καρύδια (το ψωμί σπάνιζε) δημιουργούσαν μια ατμόσφαιρα που συχνά κατέληγε σε μικρό γλέντι και διανυκτέρευση. Ακόμη και αν κανένα από τα μέλη της οικογένειας δεν βρισκόταν στο σπίτι, αυτά τα αγαθά έπρεπε να βρί-σκονται πάνω στο τραπέζι, σκεπασμένα μέσα σε ξύλινες τσανάκες, για κάθε περαστικό. Η παροχή φιλοξενίας ήταν και παραμένει για μια οικογένεια μία από τις βασικές αιτίες για την καλή της φήμη και το καλό κοινωνικό της πρό-σωπο. Η ζωοκλοπή ήταν κοινωνικά αποδεκτή (ανάμεσα σε άλλες περιπτώ-σεις) όταν το κρέας καταναλωνόταν σε αυτό το πλαίσιο της φιλοξενίας, όπως μας αποκαλύπτει και η ιστορία του Κάντια του Μυλωνά που μου την αφη-γήθηκε ένας 90χρονος από τα Κοσοίκια29:

Μία μέρα καθόμουν στο σκαλοπάτι του σπιτιού, όταν πέρασε μία γυναίκα και τη ρώτησα πού πήγαινε. –Πάω να ξεθάψουμε τον Κάντια, μου είπε. –Πή-

εξής: Ανεξάρτητα από την πιθανή σχεση με την πειρατεία και την πιθανή προέλευσή του από τον «αιώνα της αφανείας» κατά τον Μελά (Ιωάννης Μελάς, Ιστορία της νήσου Ικαρίας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της εποχής μας, Αθήνα 1955,  σ.  49),  η  λειτουργική  διάσταση  του οικιστικού μοντέλου  έχει  στον πυρήνα  της  την  έννοια  του αυτόνομου οίκου. Δεν  είναι,  ίσως, τυχαίο που η ορθολογικοποίηση του ιδεότυπου του ικαριακού οικιστικού συστήματος, όπως αυτή εκφέρεται από τους γηραιότερους πληροφορητές, τονίζει αυτήν ακριβώς τη διάσταση και τη συνδέει με γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του τόπου: «λίγο χώμα και λίγο νεράκι, αλλά παντού». Με άλλα λόγια, ο χαρακτήρας του ικαριακού τοπίου έγκειται στην ύπαρξη πολυάριθμων τέτοιων θυλάκων κι εκεί οι Ικάριοι ορίζουν το «πιάσμα των». Ακόμη, δεν είναι χωρίς σημασία το ότι οι ίδιοι οι πληροφορητές στις αφηγήσεις τους εμπλέκουν αναπαραστάσεις λογίων ιστορικών των  οποίων  τα  γραπτά  έχουν  σιγά  σιγά  ενσωματωθεί  στην  προφορική  παράδοση  και  στην προφορικά κληροδοτούμενη εικόνα του συλλογικού παρελθόντος. Με αυτά δεν προσπαθώ να απορρίψω την υπόθεση της γενεσιουργού σχέσης μεταξύ πειρατικής απειλής και διάσπαρτων οικισμών. Θα ήθελα μόνο να θέσω το ότι, μεταξύ των δύο εναλλακτικών ερμηνειών, μπορεί να υπάρχει  μία  αμφίδρομα  ενισχυτική  (επανατροφοδοτική  όπως  θα  έλεγαν  οι  θεωρητικοί  των συστημάτων) σχέση, στην οποία, τελικά, δε διακρίνεται η αιτία από το αποτέλεσμα. Άλλωστε, ποια  θα  ήταν  η  σημασία  της  απάντησης  στο  εάν  προηγήθηκε  χρονικά  η  προσαρμογή  στο περιβάλλον,  η  οποία  στη  συνέχεια  ενισχύθηκε  από  τις  ιστορικές  συνθήκες,  ή  εάν  η  δια  τον φόβο των πειρατών διασπορά κατέστη βιώσιμη και επιτυχής λόγω της φύσης του νησιού; Μόνο για  να προσμετρηθεί  στα υπέρ ή  τα  κατά κάποιας από  τις  δυο θεωρητικές παρατάξεις:  του περιβαλλοντικού ντετερμινισμού ή της αιτιακής υπεροχής της ιστορικής συγκυρίας. Το ζήτημα αυτό μπορούμε να το κατανοήσουμε καλύτερα μελετώντας την ιστορία του δυτικο-ικαριακού χωρόχρονου.

28  Μια τέτοια εικόνα αναπαράγει ήδη ο Γεωργειρήνης. (βλ. πιο πάνω υποσ. 11)

29   Πληροφορητής  ο  Κ.  Τσαγκας.  Αναφορές  σε  ζωοκλοπές  μικρής  κλίμακας  στα  πλαίσια ανταποδοτικοτήτων συναντώνται  σε  έγγραφα διακανονισμών και  ισασμών  (ενδεικτικά: ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ Γ, 59 (1794), ΦIV Β, 26 (1825), ΦIV Β, 135 (1833))

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

247

247

ΙΚΑΡΙΑ

2006

γαινε, της λέω, να δεις που θα είναι άλιωτος. Αυτός ήτανε μυλωνάς. Τεράστι-ος, θηρίο σκέτο, κι είχε μια συνήθεια, να κλέβει. Εμένα ο πατέρας μου υπέφε-ρε πολλά από αυτόν, γιατί έμπαινε μέσα στα κοπάδια και τουφεκούσε. Και μένα όταν ήμουνα μικρός και πήγα να του ζητήσω το λόγο με βούτηξε και με σήκωσε ψηλά, με ταρακούνησε και μου είπε να μην ανακατεύομαι. Τέλος πά-ντων, πέρασε ώρα, και η γυναίκα γύριζε από το νεκροταφείο και μου λέει: -Όχι μόνο δεν ήταν άλιωτος, αλλά έβγαινε μια ευωδιά από τα κόκκαλά του, από τα πολλά καλά που είχε κάνει. Γιατί αυτός ο Κάντιας, στο μύλο του, είχε ένα τεράστιο τραπέζι, πάντα γεμάτο κρέας και κρασί, πάντα οι πόρτες ανοι-χτές και πάντα γεμάτο με κόσμο. Όποιος περνούσε, έμπαινε, έτρωγε, έπινε και γλεντούσε και μαζί τους και ο μυλωνάς.

Στο ίδιο πλαίσιο γίνεται κατανοητή και η σημασία της παραγωγής και κα-τανάλωσης του κρασιού (εικ. 39). Ήδη από τα μέσα του 17ου αιώνα, σύμ-φωνα με τις πληροφορίες του Γεωργειρήνη, παρόλο που οι Ικάριοι παρή-γαν πολύ κρασί, δεν πουλούσαν σταγόνα από αυτό. Η σημερινή κατάσταση δεν απέχει πολύ από εκείνη των περασμένων αιώνων. Εξαίρεση αποτελούν τα πανηγύρια, όπου το κρασί πωλείται για να συγκεντρωθούν χρήματα για την εκκλησία και για την πραγματοποίηση του πανηγυριού και την επόμενη χρονιά. Στο παρελθόν ήταν συχνή η κατανάλωση σφαχτών, κρασιού και ψω-μιού που διανέμονταν δωρεάν κατά τη διάρκεια των πανηγυριών και προέρ-χονταν από τους καλλιεργητές χωραφιών και αμπελιών αφιερωμένων στην εκκλησία που γιόρταζε.

«1761, Ιανουαρίου 29. Ο παπα Γιώργης Φώτης» και ο αδελφός του ο Λέων και ο ανιψιός Κωνσταντής αφιερώνουν στην Αγία Ειρήνη στο Κουνιάδο τα μερδικά τους χωράφια που βρίσκουνται εκεί κοντά και» όποιος τα τηρά να βάζει μισό κρέ-ας και πέντε ψωμιά» (ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ β, 45).

[...] Ο Νικόλας Μούτζης του ποτε παπα Γεώργη εις την Αγίαν Κιου-ρά[να;] εις του Μούρμου το μερδι-κόν του το αμπέλι ότι του πέφτει και όποιον μου παιδί τα κρατά [...] να βά-νει στην εορτή ένα κάρτο σιτάρι και μισόν κατζίκι και ό,τι κρασί βάνουν οι άλλοι αδελφοί να βάζουν και τα παι-διά [...] Αφιερώνω κι εγώ ο παπα Γιάννης Καφάκος εις την Αγίαν Κιουρά[νa;] το μερδικόν μου τ’ αμπέλι εις Κά(τω) Χωριόν να βάζουν τα παιδία μου τον κάθε χρόνο ένα κάρτο σιτάρι και μισόν κατζίκι και κρασί ό,τι βάζουν και οι άλλοι αδελφοί. Και όποιος ευρεθεί και αφήσει το ψυχικόν μας να έχου χέρι οι αδελφοί, να τα βάνουν εις άλλο χέρι να δίνει το πάχτος (ΑΠΙΑ ΦΙΙΙ β, 46).

Για να ξαναγυρίσουμε στα μονοπάτια, με όλα αυτά η διαδρομή, για παρά-δειγμα, από τον Αρμενιστή στον Μαγγανίτη θα μπορούσε, κάτω από μιαν

Εικ. 15. Το σπιτάκι της μαμής στα Αμμού-δια στο μονοπάτι για τον Μαγγανίτη

Split by PDF Splitter

Η Αρχαιολογική Σκαπάνη στην Ικαρία: Εβδομήντα Χρόνια Ανασκαφικής Έρευνας και Μελλοντικές Προοπτικές

248

248

ΙΚΑΡΙΑ2006

ανάγκη, να διαρκέσει ακόμη και μέρες30. Στη διαδρομή αυτή συναντάμε ένα παράδειγμα κοινωφελούς έργου όπως ορίζεται από διάφορες συλλογικότη-τες: Το σπιτάκι της μαμής, σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία, χτίστη-κε στη δεκαετία του 1950 με χρήματα και προσωπική εργασία μίας μαμ-μής. Στόχο είχε να λειτουργεί ως καταφύγιο για εκείνους που πήγαιναν προς τον Μαγγανίτη, όταν το χιόνι ή η ομίχλη καθιστούσε δύσκολη τη συνέχιση της πορείας τους. Μέχρι σήμερα, παρά τους περιστασιακούς βανδαλισμούς, μπορεί εκεί να βρει κανείς όλα τα απαραίτητα, ξηρά τροφή, νερό, καφέ, σκε-πάσματα, ξύλα για το τζάκι, ενώ η καμπάνα του λειτουργεί ως ηχητικός φά-ρος για τον προσανατολισμό μέσα σε πυκνή ομίχλη.

Σημάδια για τον προσανατολισμό υπήρχαν και άλλα, συνήθως πρόχειρες κατασκευές που τόνιζαν φυσικά ορόσημα (βράχοι με περίεργο σχήμα, κοιλό-τητες που φαίνονταν στον ορίζοντα κ.λ.π.). Χαρακτηριστικά τέτοια σημάδια συναντάμε στα μαντροκαθίσματα, στα αρχιτεκτονικά δηλαδή συμπλέγματα των κτηνοτρόφων στα οροπέδια (εικ.10). Αυτά ονομάζονται πίλιαστρα και βοηθούν τους κτηνοτρόφους να εντοπίζουν τη μάντρα στο σκοτάδι ή στην ομίχλη.

Έτσι λοιπόν, η οργάνωση του χώρου εγγράφει τη δυναμική των συλλογικο-τήτων, τόσο στη διαδικασία υλοποίησής της όσο και μέσα από τη δυναμική λειτουργία του κοινωνικού δικτύου όπως αυτή εκφράζεται στην κίνηση της (επι)κοινωνίας.

Η δημιουργία αμαξιτών δρόμων και πολύ περισσότερο η επέκταση της χρή-

σης αυτοκινήτων που συμπίπτουν με την περίοδο μετάβασης από τη φάση 2 στην 3, κατάφεραν καίριο πλήγμα στη λειτουργία αυτού του δικτύου επι-κοινωνίας. Θα ακολουθούσε και η κατάρρευση του κοινωνικού δικτύου; Την απάντηση την έδωσε η ικαριακή κοινωνία. Για μια ακόμη φορά αντιστάθηκε. Η αντίσταση των παραδοσιακών δομών, μια έννοια τόσο αγαπημένη στους κοινωνιολόγους, εκφράζεται ως μεταμόρφωση31. Το χτύπημα στις δομές του χώρου έγινε χρόνος. Οι Ικάριοι διασχίζουν γρήγορα το χώρο. Βάζουν φρένο όμως στο χρόνο. Στην πράξη, πρόκειται για μια χωρική ‘συμπύκνωση’ -ή κα-λύτερα ‘συγκλιση’- του διάσπαρτου στο χώρο χρόνου σε εστιακά κέντρα συ-νάντησης. Η αναγκαιότητα της διατήρησης, ενίσχυσης, δημιουργίας και δια-πραγμάτευσης των κοινωνικών δεσμών παίζει το ρόλο του «συγκεντρωτικού φακού» και η ανάγκη υλοποιείται σε πράξη στο τέλος της ημέρας, στους τό-πους συνάθροισης – στις πλατείες αλλά και στα σπίτια. Ο αναγκαίος χρόνος διατίθεται στη συναναστροφή και η ακόμα διάσπαρτη στον χώρο ικαριακή

30  Εκτός  από  τα  σπίτια,  τις  εκκλησίες  και  τα  μοναστήρια,  ο  Ικαριώτης  μπορούσε  να ακουμπήσει το φορτίο του και να ξεκουραστεί στην αποθέστρα, ένα χτιστό με ξερολιθιά θρανίο, συνήθως σε σκιερό μέρος και κοντά σε νερό. Για να μη χαθεί στο δρόμο, ειδικά στα οροπέδια, που τα σκεπάζει συχνά η ομίχλη, σειρές από ατσίρους, όρθιες δηλαδή πλάκες, καρφωμένες στο έδαφος, σηματοδοτούν το μονοπάτι. Αυτές οι κατασκευές αποτελούν έργα συλλογικά, το ίδιο και η συντήρησή τους, ανεξάρτητα αν ο κατασκευαστής ήταν ένας ή παραπάνω.

31 Βλ. την εισαγωγή του Στάθη Δαμιανάκου στο συλλογικό έργο Στάθης Δαμιανάκος, Έρση Ζακοπούλου, Χαράλαμπος Κασίμης, Βασίλης Νιτσιάκος, Εξουσία, εργασία και μνήμη σε τρία χωριά της Ηπείρου. Η τοπική δυναμική της επιβίωσης, Αθήνα, Πλέθρον/Ε.Κ.Κ.Ε., (χ.χ.), σ. 18-27.

Split by PDF Splitter

Α. ΚαπετάνιοςΧώρος και χρόνος στη Δυτική Ικαρία: διαδικασίες μετάβασης και μετασχηματισμού.

249

249

ΙΚΑΡΙΑ

2006

κοινότητα διατηρεί τη συνοχή της. Κι όπως συμβαίνει συνήθως σε τέτοιες πε-ριπτώσεις η μεταμόρφωση για να έχει ισχύ ιδεολογικοποιείται, γίνεται μέρος της συλλογικότητας και εν τέλει της ταυτότητας32.

:¨Ο χρόνος κυλά σιγά στην Ικαρία", "Το νησί που ζει τη νύχτα", "Το γαλα-τικό χωριό"

ΣυμπεράσματαΕίδαμε πώς εγγράφονται στο ικαριακό τοπίο τόσο οι δομικές αλλαγές που

επέρχονται στις μεταβατικές περιόδους, όσο και οι αντιστάσεις και οι μετα-σχηματισμοί των παραδοσιακών κοινωνικών δομών απέναντι στις δια του εκ-χρηματισμού και της κεντρικής κρατικής εξουσίας επιβαλλόμενες αλλαγές, συνήθως αποκαλούμενες εκσυγχρονιστικές. Έτσι για παράδειγμα, στα τέλη του 19ου αιώνα και μετά την κρίση της ικαριακής ανθρακοποιίας και της ναυτιλίας, όταν τέθηκε το ζήτημα του γκρεμίσματος των τοιχογυρισμάτων ως υλοποίηση της πάλης μεταξύ ενός οικονομικού εκσυγχρονισμού και των πα-ραδοσιακών δομών, πήρε υλική μορφή και η μετάβαση από την έμφαση στην εργασία και την χρήση, προς την έμφαση στην ιδιοκτησία καθεαυτή. Και αν το τοπίο σμιλεύεται από αυτή τη διαλεκτική, η νέα του μορφή λειτουργεί και εκείνη με τη σειρά της ως μοχλός μετασχηματισμού, όπως είδαμε στο παρά-δειγμα του ικαριακού χρόνου. Είδαμε ακόμη πως στην καρδιά αυτής της δυ-ναμικής, στη ρίζα απ’ όπου ξεκινούν οι μορφές και οι μετασχηματισμοί τους, στέκουν στοιχεία του φυσικού, λεγόμενου, περιβάλλοντος, όπως η γεωμορ-φολογία, το υδρολογικό δίκτυο και η πανίδα του νησιού (κυρίως όσον αφορά στην απουσία μεγάλων σχετικά ζώων-θηρευτών). Κι αυτές οι βασικές δομικές αρχές είναι που διέπουν τον τρόπο με τον οποίο η αιτιοκρατία της φύσης ζυ-μώνεται με την ιστορική συγκυρία, για να δώσουν μορφή και σχήμα στο χω-ρόχρονο της ικαριακής κοινωνίας.

32  Βλ. κ' Εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ 19-8-2005: Μήτσος Μανιάτης Διακοπές στην Ικαρία, Το άτακτο παιδί του Αιγαίου.

Split by PDF Splitter