ΑΡΧΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 27.08.2002

H Σημειωτική ως τέχνη του πολιτισμούΤης Ελενας Κουτριάνου (1) Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία: «Σημειωτική και πολιτισμός». Επιμέλεια: Γρηγόρης Πασχαλίδης, Ελένη Χοντολίδου. Τόμος A΄: «Κουλτούρα - λογοτεχνία - επικοινωνία», σελ. 411. Τόμος B΄: «Ιδεολογία - επιστήμη - τέχνη - αρχιτεκτονική», σελ. 313. Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 2001.H Ελληνική Σημειωτική Εταιρεία (ΕΣΕ), μοναδικός οργανωμένος φορέας της σημειωτικής (ή σημειολογίας) στην Ελλάδα, ιδρύθηκε το 1978. Στις δραστηριότητές της περιλαμβάνονται συνέδρια και συμπόσια με συμμετοχές από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Τα πρακτικά των συναντήσεων αυτών έχουν εκδοθεί στους ακόλουθους τόμους: «Σημειωτική και κοινωνία» (Οδυσσέας 1980), «Espace et semiotique» (ειδικό αφιέρωμα του περιοδικού «Espaces et Societes», 1985), «H δυναμική των σημείων» (Παρατηρητής, 1986), «Ανθρωπος ο σημαίνων», «Σημειωτική και εκπαίδευση», «H ζωή των σημείων» (και οι τρεις στις εκδ. Παρατηρητής, 1996).Τείνουμε να συνδέουμε συχνά τη σημειωτική αποκλειστικά με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία. Οπως δείχνουν οι παραπάνω τίτλοι, η επιστήμη των σημείων δεν περιορίζεται σ' αυτές. Δεν διερευνά άλλωστε το νόημα των κειμένων και άλλων σημειωτικών συστημάτων, αλλά τους τρόπους με τους οποίους αυτά γίνονται αντιληπτά από τους αποδέκτες τους. Με άλλα λόγια, η σημειωτική εξετάζει τους όρους και τις συνθήκες υπό τις οποίες οποιαδήποτε σημειωτική πρακτική αποφέρει σημασιακά αποτελέσματα. H καθημερινή συμπεριφορά, οι χειρονομίες, η ενδυμασία, οι τρόποι με τους οποίους επικοινωνούν το σκοπό και τα μηνύματά τους η λογοτεχνία, η μουσική, οι εικαστικές τέχνες και κάθε άλλος τομέας του επιστητού και φορέας ανθρώπινης δραστηριότητας αποτελούν αντικείμενο της σημειωτικής και χώρους με τους οποίους διασταυρώνεται και αλληλεπιδρά.Από τις ανθρωπολογικές και εθνολογικές μελέτες του Κλοντ Λεβί-Στρος ώς τη θεωρία των πολιτισμικών συστημάτων του Juri Lotman, οι πολιτισμικές σπουδές ανέδειξαν τη σημειωτική ως την κύρια επιστήμη των πολιτισμικών φαινομένων. Αντλώντας από τον ορισμό του Σοσίρ για τη σημειωτική ως επιστήμη του πολιτισμού, η παρούσα δίτομη έκδοση συγκεντρώνει περί τις εξήντα ανακοινώσεις Ελλήνων και ξένων ερευνητών (στην ελληνική, αγγλική ή γαλλική γλώσσα), που αναπτύχθηκαν κάτω από τη γενική αυτή θεματική στο πλαίσιο του Πέμπτου Πανελληνίου Συνεδρίου της ΕΣΕ (Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1999). Σκοπός του Συνεδρίου ήταν η διερεύνηση των αναλυτικών και ερμηνευτικών δυνατοτήτων της σημειωτικής στην προσέγγιση του σύγχρονου, μοντέρνου και μεταμοντέρνου πολιτισμού, σε διαφορετικούς τομείς? εκτός από τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, στην τέχνη (μουσική, κινηματογράφος, φωτογραφία), την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία, την επιστήμη, την ιδεολογία και την πολιτική.Ο πρώτος τόμος χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες. Προτεραιότητα δίνεται στην εξέταση των εννοιών της σημειωτικής, της κουλτούρας και του πολιτισμού, στην πρώτη ενότητα, που φέρει τον τίτλο «Θεωρία πολιτισμού» και συγκροτείται από τις ανακοινώσεις των M. Herzfeld, Γ. Πασχαλίδη, E. Καψωμένου, V. Biti και R. Posner. Στη δεύτερη ενότητα, που τιτλοφορείται «Μαζική επικοινωνία», επιχειρείται, μεταξύ άλλων, η σημειωτική ανάλυση της διαφημιστικής αφίσας, η εξέταση των τρόπων με τους οποίους παρουσιάζεται στα MME το πρόβλημα των ναρκωτικών, η θεματολογία γύρω από την πληροφορική στις εφημερίδες, η εξέλιξη της γλώσσας μέσα από τις εφημερίδες, με παράδειγμα την περίπτωση της Βουλγαρίας, το ενδιαφέρον για την πολυγλωσσία σε μια πόλη όπως η πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη, η χρησιμοποίηση ραδιοφωνικών συνεντεύξεων στο πλαίσιο της θρησκευτικής πολιτικής στη Γιουγκοσλαβία, στη διάρκεια του πρόσφατου πολέμου (E. Κουρδής, J. Bernard, κ.ά.).Η ενότητα «Σημειωτική του λόγου» περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την αναλυτική παρουσίαση των περιπτώσεων μερικής ή ολικής έλλειψης λόγου, και των προθέσεων ή επιπτώσεων τέτοιων λειτουργιών, από τον M. Σετάτο. H επόμενη είναι και η εκτενέστερη ενότητα, με δεκαπέντε πολύ ενδιαφέρουσες σημειωτικές προσεγγίσεις στη λογοτεχνία, που είναι δύσκολο να αναφερθούν όλες εδώ. Ενδεικτικά είναι τα κείμενα της K. Boklund - Lagopoulou, που αξιοποιεί

το σημειωτικό μοντέλο ανάλυσης της Greimas για την εξέταση σημασιολογικά σκοτεινών μεσαιωνικών ποιημάτων, της M. Net, που παρουσιάζει ημερολόγια και συνεντεύξεις Γάλλων διανοουμένων για να ελέγξει την καθοριστική επίδραση των πολιτικών αλλαγών στον τρόπο σκέψης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, της A. Δούκα - Καμπίτογλου, που αποτελεί μια ψυχαναλυτική/φεμινιστική προσέγγιση στη σημειωτική της θεατρικής διασκευής του «Φρανκεστάιν» από τη Liz Lockhead, και η παρουσίαση της ανάπτυξης της σημειωτικής της λογοτεχνίας στην Ισπανία την περίοδο 1984-1996 (M.A. Garrido και L. Alburquerque).O δεύτερος τόμος περιλαμβάνει την ενότητα: «Ιδεολογία, πολιτική και επιστημολογία», με κείμενα για τη σχέση μαθηματικών και ποίησης, τον προσδιορισμό της έννοιας του ιδεολογήματος, τα σημεία της ιδεολογίας, για τη σχέση της αλφαβήτου μιας χώρας με την πολιτική της, τη ρητορική του εθνικισμού και της ανάπτυξης, τον πολιτισμό και τη γνωστική επιστήμη (S. Marcus, E. Cros, T. Eagleton, κ.ά.). H δεύτερη ενότητα του τόμου «Σημειωτική των τεχνών», παρουσιάζει μια ποικιλία θεμάτων γύρω από τη συμβολική λειτουργία της διακοσμητικής τέχνης σε πρωτοχριστιανικά μοναστήρια της Βαλκανικής (F. Snezana), τη σημειωτική ως άσκηση (επι)κοινωνίας με τα αρχαιολογικά αντικείμενα (M. Βέμη), το θέατρο της Σορ Χουάνα Ινές λα Κρους και τη σύνδεσή του με τις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες της εποχής του (Gimate-Welsh), την ιδεολογία της βίας και της ραπ (Σ. Πατσαλίδης) και τη χέβι μέταλ μουσική (M. Στυλιανούδη), τη σχέση φωτογραφίας, ιδεολογίας και ιστορίας (Δ. Τσατσούλης, E. Χοντολίδου), την αφηγηματική διατύπωση στον κινηματογράφο (M. Κοκκώνης).Με τον τίτλο «Σημειωτική του χώρου», οι δύο τελευταίες ενότητες εξετάζουν την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία του χώρου. Τα ειδικότερα ζητήματα που αντιμετωπίζονται είναι οι έννοιες του χώρου (από διαφορετικές απόψεις), της κεντρικής ιδέας, της πολυπλοκότητας, της αρχιτεκτονικής αποσπασματικότητας, καθώς και η σημασία της ιδεολογίας στη σύγχρονη σχεδιαστική πρακτική, η σημειωτική της πόλης, και οι τρόποι με τους οποίους το χωρικό-πολιτισμικό πλαίσιο γίνεται αντιληπτό από τους χρήστες του (P. Σακελλαρίδου, K. Τσουκαλά κ.ά., P. Pelegrino & M. Silvano, A. Lagopoulos, κ.ά.).Αναμένονται τα πρακτικά του τελευταίου, έκτου κατά σειρά, Πανελληνίου Συνεδρίου της ΕΣΕ, με τίτλο «Σημειωτικά συστήματα και επικοινωνία: Πράξη, διάδραση, περίσταση και αλλαγή» και διεθνή συμμετοχή, που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη τον περασμένο χρόνο (28-30 Σεπτεμβρίου 2001). H έμφαση του συνεδρίου αυτού δόθηκε στις διαδικασίες εμφάνισης και ανάπτυξης και στις σχέσεις αλληλεξάρτησης των σημειωτικών συστημάτων και της επικοινωνίας.(1) H Ελενα Κουτριάνου είναι διδάκτωρ Συγκριτικής Γραμματολογίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.http://www.kathimerini.gr/127696/article/politismos/arxeio-politismoy/h-shmeiwtikh-ws-texnh-toy-politismoy

Παναγιωτόπουλος, Ν. (επιμ.) (2003) Πολιτισμός και αγορά. Για την αυτονομία της πολιτισμικής παραγωγής, Αθήνα: ΠατάκηςΜπαντιμαρούδης, Φ. (2011) Πολιτιστική Επικοινωνία. Οργανισμοί, θεωρίες, μέσα, Αθήνα: Κριτική