Επιτέλεση στο ναό, επιτέλεση ... · 2 Η οποία, με τη σειρά...

1

Επιτέλεσηστοναό,επιτέλεσηστησυναυλίαΌψειςτηςψαλτικήςτέχνηςμέσαστονεωτερικόπεριβάλλον

Κωστής Δρυγιανάκης

Institutional Repository - Library & Information Centre - University of Thessaly10/01/2018 01:48:04 EET - 137.108.70.7

2


3

Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Ι.Α.Κ.Α. – Π.Μ.Σ.

Διπλωματική εργασία:

Κωνσταντίνος Δρυγιαννάκης

Επιτέλεσηστοναό,επιτέλεσηστησυναυλίαΌψειςτηςψαλτικήςτέχνηςμέσαστονεωτερικόπεριβάλλον

Επιβλέπουσες:

Δάφνη Τραγάκη

Ρίκη βαν Μπούσχοτεν

Ελευθερία Δέλτσου

Βόλος, Σεπτέμβριος 2015


4


5


6

Περιεχόμενα

Κεφάλαιο 1: Εισαγωγικά ....................................................................................................... 8Ορισμοί ......................................................................................................................... 9Τόπος και χρόνος......................................................................................................... 12Προγενέστερες προσεγγίσεις. Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας. ................................... 18Για τη μεθοδολογία της έρευνας .................................................................................. 24Σχεδιάγραμμα της εργασίας ......................................................................................... 29

Κεφάλαιο 2: Η επιτέλεση στο ναό ....................................................................................... 31Τόπος και γεωγραφία................................................................................................... 31Πρόσωπα: Ποιοί; ......................................................................................................... 35Η δομή του χορού: Ιεραρχία, ηγεμονία, εξουσία .......................................................... 37Η δομή του χορού: Μουσικοί ρόλοι και ερμηνεία ........................................................ 40Από τις πρακτικές ανάγκες στην αισθητική .................................................................. 43Επιτέλεση και εκπαίδευση ........................................................................................... 47Προφορικότητα ........................................................................................................... 50Χρόνος ........................................................................................................................ 53Σε ποιόν; Ακροατές και επιτελούντες ........................................................................... 54«Παράδοση» και ανανέωση ......................................................................................... 56Ανακεφαλαίωση .......................................................................................................... 58

Κεφάλαιο 3: Η συναυλιακή επιτέλεση ................................................................................. 60Χώρος: Πού; ............................................................................................................... 60Πρόσωπα: Ποιοί; ......................................................................................................... 62Σχέσεις και εξουσίες .................................................................................................... 64Η δομή των χορών ....................................................................................................... 66Μουσική ερμηνεία: Πώς; ............................................................................................. 67Ρεπερτόριο: Τι; ............................................................................................................ 71Το ακροατήριο της συναυλίας. Σε ποιούς; ................................................................... 73Η νεώτερη (και λογιότερη) προσέγγιση ....................................................................... 74Μετά την συναυλιακή επιτέλεση ................................................................................. 77Ιστορία και ιδεολογία. Γιατί; ....................................................................................... 80Ανακεφαλαίωση .......................................................................................................... 84

Κεφάλαιο 4: Συμπεράσματα και προβληματισμοί ................................................................ 86Νεωτερικότητα και «παράδοση» ................................................................................. 87Ιδιοτυπίες και αντιπροσωπευτικότητες ......................................................................... 90

Βιβλιογραφία ...................................................................................................................... 94


7


8

Κεφάλαιο1:Εισαγωγικά

Μιαμέραλίγομετάτοθάνατοτηςμητέραςμου,πάνεμερικάχρόνιατώρα,ζήτη-

σα από τον ιερέα που συνάντησα στο νεκροταφείο να μας διαβάσει το καθιερωμένο

νεκρώσιμοτρισάγιο.Ελάχιστοισυγγενείς,οιστενότεροιμόνον,παρευρισκόμαστανκαι

μετον ιερέαδενγνωριζόμαστανσχεδόνκαθόλου.Οπαπα-Θανάσης,φανταστικόείναι

το όνομα, έψαλλε το τρισάγιο με εκπληκτική ταχύτητα, σαν να τονκυνηγούσαν· από

τηνπλευράμουθεώρησαπρέποννατονφιλοδωρήσω,όπωςτοείχαυπολογίσει,παρα-

βλέπονταςτηνέκδηληαίσθησηαγγαρείαςπουαπέπνεεησυμπεριφοράτου.Φαίνεται

πωςτοφιλοδώρημαήτανπολύμεγαλύτεροαπόαυτόπουπερίμενεοπαπα-Θανάσης·

έτσι,στηνεπόμενησυνάντηση,λίγεςμέρεςαργότερα,ηστάσητουήταντελείωςδιαφο-

ρετική.Τοτρισάγιοεψάλητηδεύτερηφοράμεμεγάληπροσοχήκαικατάνυξη,λεςκαιο

παπα-Θανάσηςγνώριζεχρόνιατημητέραμουκαιπενθούσεβαθύταταμαζίμας.

Τοπαράδειγμαείναιαπλοϊκό,αλλάνομίζωαρκετάεπεξηγηματικόγιατοτιθα

επιχειρήσωστην έρευνα που ακολουθεί. Η ίδιαφαινομενικά πράξη, το ίδιο τρισάγιο,

απότονίδιοιερέα,στοίδιομνήμακαιμετουςίδιουςπενθούντεςξυπνάτελείωςδιαφο-

ρετικά συναισθήματα, σημαίνει διαφορετικά πράγματα και δημιουργεί μια τελείως

διαφορετική ατμόσφαιρα τη μία και την άλληφορά.Όταν μία και μόνο παράμετρος,

αυτήτηςπροσδοκώμενηςαμοιβής,αρκείγιαναδιαφοροποιήσειτόσοπολύτηνεπιτέ-

λεση ενός συγκεκριμένου τρισαγίου (μιας ασήμαντης, από μουσικής πλευράς, μικρο-

σκοπικήςακολουθίας),μπορείναφανταστείκανείςπόσοδιαφοροποιείταιηεπιτέλεση

τηςψαλτικήςτέχνης,γενικότερα, ότανμετακινούμαστεαπόναόσεναό,ότανταπρό-

σωπααλλάζουνή,πολύπερισσότερο, ότανοι εκκλησιαστικοίύμνοιβγαίνουναπότο

χώροτουναούκαιερμηνεύονταιγιαένασυναυλιακόακροατήριο.

Αυτοίακριβώςοιδιαφορετικοίτρόποιεπιτέλεσηςαποτελούντοθέματηςπρο-

κείμενης εργασίας. Επιχειρώ να δω πώς επιτελείται η ψαλτική στους διαφορετικούς

ναούςκαιπώςαυτήμετασχηματίζεταιστιςσυναυλιακέςεκδηλώσεις,τόσοωςμουσική

πρακτικήόσοκαιωςπράξηεπικοινωνίας.Ηπροσέγγισημουπεριλαμβάνειδυοπλευρές.

Ημιααφοράτοεπιτελεστικόπλαίσιο:Ποιοίείναιοιστόχοιστημιακαιτηνάλληπερί-

πτωση,ποιεςανάγκεςεξυπηρετούνται,ποιααιτήματακαλύπτονται.Ποιαπρόσωπαε-

μπλέκονταιστημιακαιτηνάλληπερίπτωση,πώςαντιλαμβάνονταιταπρόσωπααυτά

τον εαυτότους και πώς τα ίδιαπρόσωπααλλάζουν τους ρόλους τους ανάλογαμε το

επιτελεστικόπεριβάλλον.Τισημαίνειοτόποςκαιοχρόνοςκατάτονοποίοεπιτελείταιη

ψαλτική στον ναό και τη συναυλία. Η δεύτερη πλευρά αφορά την ίδια την μουσική

πρακτική,καιαυτόνομίζωότιέχειέναιδιαίτεροενδιαφέρον,καθώςτελικάδιαπιστώ-


9

νεταιότιη ίδιαημουσικήπρακτικήαλλάζειδραματικά· απότα ίδιαπρόσωπακαιτα

ίδιαμουσικάκείμενα,προκύπτουνδυοδιαφορετικοί τύποιψαλτικής με χτυπητάδια-

φορετικέςνοηματοδοτήσεις.

Σημαντικήγιατηνόλημουθεώρησηείναιηδιαπίστωσηότιηψαλτικήμετακι-

νείταιαπότοπρονεωτερικό,θεοκεντρικόπλαίσιοτηςτελετουργίαςστονεωτερικόκαι

εκκοσμικευμένοπλαίσιο της συναυλιακής επιτέλεσης, όπου γίνεται αντιληπτήως συ-

στατικότηςεθνικήςταυτότητας,ανάλογαμετοντρόποπουέγινεαντιληπτόκαιτολε-

γόμενο δημοτικό τραγούδι.Αυτό είναι αναμενόμενο,αφούη νεωτερικότηταστην Ευ-

ρώπη, όπως επισημαίνει οBohlman (2013: xxvi), χαρακτηρίζεται από την υποβαθμι-

σμένη(«επισφαλή»)παρουσίατηςθρησκείαςστηνπροσωπική,κοινωνικήκαιπολιτική

ζωήτωνανθρώπων.Ημετακίνησηαπότοεκκλησιαστικόστοσυναυλιακόπλαίσιοση-

μαίνεικαιμεταμόρφωση·ησυναυλιακήψαλτικήακούγεταιδιαφορετικάαπόαυτήτων

ναών,ακόμηκαιωςηχογράφημα.Οιδυοαυτέςπλευρέςόμως,παράτιςβαθιέςδιαφορές

τους,συγκοινωνούνκαιδιαμορφώνουνημίατηνάλλη,συστήνονταςεπαναδιαπραγμα-

τεύσειςτουπαλαιότερουπαρελθόντοςμέσαστογενικότεροπλαίσιοτηςνεωτερικότη-

τας.

Ορισμοί

Ηψαλτικήείναιτέχνη επιτελεστική.Ορίζεταιακριβώςμεβάσηταχαρακτηρι-

στικάτηςεπιτέλεσηςτης,καιόχιμεκάποιαμουσικολογικάχαρακτηριστικά.Δενμπαί-

νωστηνετυμολογικήανάλυσηκαιτηνιστορίατηςλέξης,καθώςδεναφοράτηνέρευνα

μου·θατηνβρεικανείςστολεξικότουΣόλωναΜιχαηλίδη(1982:360).Οόροςψαλτική

σήμερασημαίνειτηνφωνητικήτέχνητηςθρησκευτικήςτελετουργίας1,μιασημασίατην

οποίααποκτάστουςπρώτουςχριστιανικούςαιώνες.Ητελετουργία,ηθρησκευτικήλα-

τρείαείναικαθοριστικήπαράμετρος,όμοιακαιοχώροςτουναού.Ηψαλτικήεπιτελεί-

ταιμέσαστοτελετουργικόπλαίσιο,καιόχιέξωαπόαυτό.Τοπλαίσιοείναισυγκεκριμέ-

νο.Αναποκόψουμετηνψαλτικήαπόαυτότοπλαίσιο,μετατρέπεταισεκάτιάλλο.Ού-

τως εχόντων των πραγμάτων, η ψαλτική είναι μια δραστηριότητα οριοθετημένη και

«πλαισιωμένη»,γιαναχρησιμοποιήσωτονόροτηςCowan(1998:26)2.Τανοήματατης

προκύπτουνωςσυνάρτησητουπλαισίουμέσαστοοποίοασκείται,καιόχιέξωαπόαυ-

τό.Αλλάζονταςτοπλαίσιο,ότανλ.χ.μετακινούμαστεαπότονναόστησυναυλία,τανο-

1Ηπροκείμενημελέτηεστιάζεταιστηνψαλτικήτουορθόδοξουχριστιανισμού.Είναιαβέβαιοανοόροςψαλτικήστηνελληνικήγλώσσαγίνεταιαποδεκτόςκαιγιατηνφωνητικήμουσικήάλλωνθρησκειών.Οιαγγλόφωνοιχρησιμοποιούντονόροchantγιακάθεφωνητικήμουσικήενταγμένησεθρησκευτικήλατρεία.2Ηοποία,μετησειράτης,πιστώνειτονόροστηνRuthΜ.Stone(1982:2)


10

ήματα που προκύπτουν είναι διαφορετικά, ενώ παράλληλα οι άνθρωποι, οι ίδιοι άν-

θρωποιδρουνμεδιαφορετικότρόποστοέναήτοάλλοπλαίσιο.Απότηνπλευράτουμουσικούσυστήματος,ηψαλτικήπουθαμαςαπασχολήσει

εδώείναιηψαλτικήτηςβυζαντινήςπαράδοσης.Οόρος«μουσικήτηςβυζαντινήςπαρά-

δοσης» είναι ακριβέστερος από τον απλούστερο και καθιερωμένο «βυζαντινή μουσι-

κή»3καθώςπρόκειταιγιαέναμουσικόσύστημαπουξεκινώνταςτηνεποχήτηςΒυζα-

ντινήςαυτοκρατορίαςσυνέχισεναδιαμορφώνεταικαισταμετέπειταχρόνιατηςΟθω-

μανικής (ενδεικτικάΧατζηγιακουμής1980:17 κ.ε.).Θαήτανσωστόναδιατηρήσουμε

τονόροψαλτικήμόνογιααυτόπουεπιτελείταιμέσαστηθρησκευτικήλατρεία,ενώο

όρος βυζαντινή μουσική μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρύτερα, όπου ακολουθείται το

συγκεκριμένομουσικόσύστημα.Είναιφανερό,ότιηψαλτικήμπορείναμηνείναιβυζα-

ντινή(όπωςσυμβαίνει,λ.χ.,στιςπερισσότερεςεκκλησίεςτωνΕπτανήσων)·πολλέςδια-

τυπώσειςσεεπίσημακείμενατηςΕκκλησίαςφανερώνουντονδιαχωρισμότωνδυοεν-

νοιών (ενδεικτικά παραθέματα στον Φιλόπουλο 1990: 98, 108). Στην καθημερινή

γλώσσα,όμως,οιδυοέννοιεςγενικάταυτίζονται, καιαυτήηταύτισηδιατηρείταικαι

στηνγλώσσατωνψαλτών·έτσι,δενυπήρξακιεγώπολύαυστηρόςστοδιαχωρισμό.4

Ηψαλτικήέχειμελετηθείωςσήμερασχεδόναποκλειστικάαπότημουσικολογι-

κήπλευρά,καιαυτόπρέπεινατουπογραμμίσουμε.Έτσι,στημελέτηπουακολουθεί,η

πλευρά αυτή συζητιέται ελάχιστα. Υπάρχουν επίσης ιστορικές μελέτες, προσανατολι-

σμένεςγενικάστοπαλαιότεροπαρελθόν,πουφτάνειουσιαστικάωςταμέσατου19ου

αιώνα5 (ενδεικτικά Χατζηγιακουμής 1980, Παπαδόπουλος 1977 [1890], Αντωνέλλης

1956).Στηδικήμουεργασία,η έμφασηδίνεταιστηνψαλτικήωςεπιτέλεση,βάζοντας

ερωτηματικάανθρωπολογίαςτηςμουσικής.ΣύμφωναμετιςπαρατηρήσειςτουSeeger

(1992:104),ηανθρωπολογικήέρευνατηςμουσικήςεπιτέλεσηςέχεινααντιμετωπίσει

3Οόρος«βυζαντινήμουσική»γενικάείναιεπινόησητου20ουαιώνα.ΟΓεώργιοςΙ.Παπαδόπου-λος,στηνιστορικήςσημασίαςμελέτητου,το1890,δεντηνκατονομάζειωςτέτοια(χαρακτηρι-στικόςοτίτλοςτουβιβλίου:Συμβολαίειςτηνιστορίαντηςπαρ’ημίνεκκλησιαστικήςμουσικής)(Παπαδόπουλος 1977 [1890]). Ο όρος «μουσική», επίσης αρχίζει να χρησιμοποιείται για τηνψαλτικήσχετικάπρόσφατα,μέσαστον19οαιώναδηλαδή(όπωςπ.χ.στοΘεωρητικό τουΧρυ-σάνθου (1977 [1832]), αντικαθιστώντας τον παλαιότερο όρο «παπαδική» (ενδεικτικά, τίτλοιχειρογράφωνστονΧατζηγιακουμή1980:180–189)4Ανάλογηαλληλοεπικάλυψημεταξύτωνδύοόρων,βυζαντινήςψαλτικήςκαιβυζαντινήςμουσι-κής,διαπιστώνεικαιLind(2012:13).Τελευταίαεμφανίζεταιμιαδιεκδίκησητουόρου«ψαλτι-κή»,όπωςκαιτουαγγλοποιημένου«psalticart»,ώστενααναφέρεταιαποκλειστικάστηνβυζα-ντινήπαράδοση.Είναιόμωςμάλλοναδόκιμοωςχρήση.5Ταχρόνιαγύρωστο1820αποτελούνουσιαστικάμιαπερίοδοτομήςγιατηνψαλτικήτηςβυζα-ντινήςπαράδοσης,καθώςαφενόςτυποποιείταιηΝέαΑναλυτικήΣημειογραφία(1814),πουεί-ναιπολύσυστηματικότερηκαιευκολότερηστηνεκμάθησητηςαπότηνπαλαιότερηκαιεπιτρέ-πειτηνανάπτυξημουσικήςτυπογραφίας(1820),ηοποίαεισάγειτηνψαλτικήστονκόσμοτου«έντυπουκαπιταλισμού»(σύμφωναμετονόροτουAnderson,1997)


11

ερωτηματικάγιατοποιοςερμηνεύει,ποιος«πραγματοποιεί»τηνμουσική,πούγίνεταιη

επιτέλεση,σεποιόναπευθύνεται,ποιεςείναιοιπροσδοκίεςμέσααπότηνεπιτέλεσητης

κλπ,καικυρίωςέχεινααναζητήσειτιςβαθύτερεςαιτίεςπουαιτίεςστιςοποίεςοφείλο-

νταιοισυγκεκριμένεςιδιαιτερότητες.Πράγματαπουσυχνάμοιάζουνπαρόμοια,μπορεί

τελικάναέχουνπολύδιαφορετικέςσημασίες,όπωςστοκλασσικόπαράδειγματουRyle

μετοβλεφάρισμα(2009:494)6,τιςοποίεςγιανατιςκατανοήσουμεοφείλουμεναγνω-

ρίσουμεβαθύτερατασυγκείμενα,ναέχουμεμια«πυκνήπεριγραφή»τους·αντίστοιχα,

ημουσικήαποδεικνύεταιναέχειπολύδιαφορετικέςσημασίεςανάλογαμετοεπιτελε-

στικόπλαίσιο,ακόμηκαιαναποτελείταιαπότιςίδιεςνότεςκαιτουςίδιουςήχους.

Ηεπιτέλεσηεδώθαπρέπειναεννοηθείτόσοωςμουσικήερμηνείαόσοκαιως

κοινωνική συμπεριφορά, ως «πραγμάτωση» κατά την προσέγγιση του Schechner

(2003:28,32).ΟSeeger(2005:41)περιγράφειεύστοχατηνεπιτέλεσηως«συμπεριφο-

ράοριοθετημένηεντόςπλαισίωνκαινοηματοδοτημένηαπόαυτά».ΟΚάβουρας(1997:

81–82)δίνειένασύνολοορισμώνγιατηνεπιτέλεση,πουκαλύπτουντιςδιαφορετικές

αποχρώσεις του όρου, δίνοντας έμφαση στον επικοινωνιακό χαρακτήρα της επιτέλε-

σης,στηνβαρύνουσασημασίατης(«υψηλήκαιοριοθετημένηέκφραση»),στοενδεχό-

μενοτηςαπρόβλεπτηςεξέλιξηςτηςκαιστοχαρακτήρατηςολοκληρωμένηςπραγματο-

ποίησης.Αντίστοιχα,οSchechner(2003:xvii)παρατηρείότιοόροςεπιτέλεσηκαλύπτει

έναευρύφάσμαπεριπτώσεων·στηνπερίπτωσημας,ηθρησκευτικήτελετουργίακαιη

συναυλίαείναιδυοπεριπτώσειςδιαφορετικήςεπιτέλεσηςβασισμένεςσταίδια,γενικά,

μουσικάκείμενα.Οίδιοςύμνοςστηνμιαήτηνάλληπερίπτωσηεπιτελείταιπολύδιαφο-

ρετικά,όσοναφοράτόσοστημουσικήπρακτικήόσοκαισταπεραιτέρωσημαινόμενα.

Ημελέτηπουεπιχειρώέχεινακάνειμετοσύνολοτηςκάθεδιαδικασίας,περιλαμβάνο-

νταςκαιόσοτοδυνατόνπερισσότερασυμφραζόμενα.

ΟSchechner(2003:8κ.ε.,14κ.ε.)παρατηρείεπίσηςότιηεπιτέλεσηκαθορίζεται

απόένασύνολοπαραμέτρων,όπωςοχώροςκαιοχρόνοςστονοποίοσυμβαίνει,ηπα-

ρουσίαειδικώνκανόνωνκλπ.Σχηματικά,σεένασύνολοομόκεντρωνκύκλων,όπουστο

κέντροβρίσκεταιτοκείμενο,μετάηθεατρικήπράξηήηπράξητηςθρησκευτικήςτελε-

τής κλπ, η επιτέλεση είναι ο εξώτερος κύκλος, που περιλαμβάνει όλους τους άλλους

(2003:70).Αυτάισχύουνεξίσουγιατηθρησκευτικήτελετήόσοκαιγιατημουσικήσυ-

ναυλία·όμωςστηνπρώτηπερίπτωσηέχουμενακάνουμεμετελετουργίακαιστηδεύ-

τερημετέχνη.Ηδιαφοροποίησητηςτελετουργίαςαπότηντέχνησκιαγραφείται(2003:

292 – 293) με βάση ένα σύνολο παραμέτρων που αφορούν τον τόπο και τον χρόνο

πραγματοποίησης τους, την επαναληπτικότητα, τη διάρκεια τους, τη ιδιωτικότητα ή

δημοσιότητατουςκλπ.Ηθρησκευτικήτελετήλαβαίνειχώραστονναόκαικαθορίζεται

6ΤοσυναντώστηνκλασσικήσυλλογήάρθρωντουCliffordGeertz(2003:18).


12

από αυτόν· η συναυλία, αντίθετα, σε θέατρο ή κάποιο ανάλογο συναυλιακό χώρο, ε-

νταγμένησεκοσμικόκαιόχιεκκλησιαστικόπλαίσιο.Ητέχνηεμφανίζεταιγενικάαυτο-

αναφορική (2003: 29) σε αντίθεση με την τελετουργία που αποτελεί «επιτομή της

πραγματικότητας»(2003:15).Τομουσικόκείμενομπορείναείναιτοίδιοστιςδυοπε-

ριπτώσεις, αλλά η επιτέλεση είναι διαφορετική. Στον ναό, η επιτέλεση της ψαλτικής

αποτελεί τμήματης επιτέλεσης της τελετουργίας, που έχειτηνκαθοριστικήσημασία,

ενώστηνσυναυλίαη μουσική επιτέλεση καθίσταται το κεντρικό γεγονός. Στο σημείο

αυτό,θαπρέπειναυπογραμμιστείηεπιτελεστικότηταόλωντωνμουσικώνγεγονότων,

ανεξάρτητα από τον τελετουργικό ή όχι χαρακτήρα τους. Τα μουσικά γεγονότα δια-

μορφώνουντηνταυτότητατουςμέσααπότηνεπιτέλεσηκοινωνικώνρόλων(όπωςτο

συζητάπ.χ.ηButler,2011:65–68)7.Οψάλτης,μέσαστηθρησκευτικήτελετουργία,ε-

πιτελεί τον εαυτό του κατά εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ότι στη συναυλία, όπως

συζητιέταιπαρακάτωστασχετικάκεφάλαια.

ΟSchechner(2003:71,94)παρατηρείεπίσηςότικαιηίδιαητελετουργία,όπου

εντάσσεταικαιστιςανάγκεςτηςοποίαςεντέλειυποτάσσεταιηψαλτική,είναιμόνοένα

τμήμα της γενικότερης επιτέλεσης. Η επιτέλεση είναι μια «πραγμάτωση»

(actualization),χωρίςτηνοποίαδενέχεινόημαητελετουργία.Στηνπερίπτωσητηςχρι-

στιανικής λατρείας, πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα πραγμάτωσης τέτοιου είδους

είναι η αντίληψη ότι τοψωμί και το κρασί «μετουσιώνονται» σε σώμα και αίμα του

Χριστού·όπωςτοθέτειοSchechner(2003:xviii),«το“ωςαν”πρέπειναβιωθείσαν“εί-

ναι”».Ηέννοιατηςεπιτέλεσης,τηςπραγμάτωσης(καιόχιαναπαράστασηςήυπενθύμι-

σης) εμφανίζεται και στην ίδια την εκκλησιαστική γλώσσα· οι μνήμες τωνΑγίων, τα

γεγονότατηςζωήςτουΧριστούκλπμέσαστοναόδεναναπαρίστανται,αλλάεπιτελού-

νται. Αυτό το στοιχείο διαφοροποιείται ριζικά στη συναυλία, όπου αιτούμενο είναι η

πραγμάτωσητηςτέχνης,πουαποκτάτονκεντρικόρόλο.

Τόποςκαιχρόνος

Στιςμελέτεςπουείναιγνωστέςωςσήμερα,ηπροσέγγισητηςψαλτικήςέχειγε-

νικάεπιχειρηθείμέσωτωνεξεχόντωνεκπροσώπωντης.Ημελέτη,έστωμουσικολογική

ήιστορική,πραγματοποιήθηκεσετόπουςπουσυγκέντρωναντηναφρόκρεματουψαλ-

τικούκόσμουκαιπαρουσίαζανυψηλήμουσικήεγγραματοσύνη,όπωςλ.χ.τοΟικουμε-

νικόΠατριαρχείοήτοΆγιοΌρος,ενώγιακάποιουςονομαστούςπρωτοψάλτεςπρωτο-

ψάλτες(όπωςλ.χ.τονΙάκωβοΝαυπλιώτη,τονΒασίλειοΝικολαΐδηήτονΘρασύβουλο

7ΗButlerσυζητάσυγκεκριμένατοπαράδειγμα ισπανόφωνωνμεταναστώνπουτραγούδησανσεδημόσιοχώροτονεθνικόύμνοτωνΗ.Π.Α.μεταφρασμένοσταισπανικά.Γιατηνεπιτελεστι-κότητατουέργουτέχνηςγενικότερα,ενδιαφέρουσεςοιπαρατηρήσειςτηςBorn(2005:18–19).


13

Στανίτσα) έχουμε μονογραφίες (ενδεικτικά Σεφεριάδης 1976, Αλυγιζάκης2008, Τσα-

ούσογλου1996).Ιδιαίτεραστιςιστορικέςπροσεγγίσεις,βέβαια,αυτόείναιαναμενόμε-

νο, καθώςαυτοίοι τόποιχαρακτηρίζονταιαπόγενικότερηανάπτυξητωνγραμμάτων

και ως εκ τούτου υπάρχει ένας πλούτος μουσικών κειμένων και σχετικών γραπτών

μαρτυριών.Αυτόόμωςσημαίνειότιηψαλτικήτωνλοιπώντόπων,πουκαλύπτουνολό-

κληρητηνσημερινήΕλλάδακαιαρκετάμέρηέξωαπόαυτήνπαραμένειουσιαστικάε-

κτόςμελέτης,καιαναφέρομαιβέβαιαστιςμικρότερεςπόλεις,ταχωριάκαιταελάσσονα

μοναστηριακάκέντρα,ταοποίαόμωςαπαρτίζουνένανψαλτικόκορμό,απότονοποίο

προέρχονται,ωςεξαιρετικέςπεριπτώσεις,οισπουδαίοιψάλτεςτουΠατριαρχείου,του

ΑγίουΌρους κλπ. Συνολικά στην ελληνική επικράτεια εκτιμάται η παρουσία δώδεκα

χιλιάδωνψαλτών(Στάθης2001[1987]:756)καιαπογράφεταιηύπαρξησαράνταπέ-

ντεδιακριτώνψαλτικώνσυλλόγων(Στάθης,ό.π.)8.Ούτωςεχόντωντωνπραγμάτων,η

Μαγνησία αποτελεί ακριβώς ως ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής της ευρύτερης

ψαλτικήςζωής,πουπεριλαμβάνειόχιμόνοσημαντικούς,διακεκριμένουςπρωτοψάλτες

(όπωςενδεικτικάστονΒόλοοΜανώληςΧατζημάρκου),αλλάκαιάλλους,περισσότερο

ή λιγότερο ταλαντούχους, περισσότερο ή λιγότερο μορφωμένους, που διακονούν σε

τακτική βάση στους πολυάριθμους ναούς της περιοχής. Έτσι το ενδιαφέρον μου δεν

εστιάζεταιστουςεξέχοντες,αλλάκυρίωςστουςελάσσονεςκαιστησχέσειςπουυπάρ-

χουνανάμεσαστηνεπιτελεστικήπρακτικήτωνεξεχόντωνμεαυτήτωνελασσόνων.Ο

Lind,στημελέτητουγιατηναγιορείτικηψαλτική(μιααπότιςελάχιστεςανθρωπολογι-

κέςμελέτεςτηςψαλτικήςμέχρισήμερα)προσεγγίζειτοΆγιοΌροςως«περιγεγραμμέ-

νο», «απόμακρο τόπο» αλλά ταυτόχρονα και «κυρίαρχη ζώνη» (Lind2012:123, 132,

133),μεχαρακτηριστικέςιδιαιτερότητεςπουπαράγουνπολιτισμικήδιαφοράκαιανά-

γονταιστηντοπικότητα·σεπλήρηαντίθεσημεαυτό,ηΜαγνησίαείναιμιααπότιςπολ-

λέςεπαρχιακέςπεριοχέςτηςΕλλάδας,χωρίςχτυπητέςιδιαιτερότητες.Ηοικονομικήκαι

εντέλειαστικήανάπτυξηορισμένωντμημάτωντηςστοπαρελθόνδεν τηνκαθιστά ι-

διαίτερηψαλτικά.Δίνειέτσιτηνλαβήγιατηνπροσέγγισητηςψαλτικήςωςενόςφαινο-

μένουμεευρείακοινωνικήδιαστρωμάτωση,πουπεριλαμβάνειμιααρκετάπλατιάλαϊ-

κήβάσηηοποίασυνδιαλέγεταιμεμια«ελίτ»ταλαντούχωνκαικαταρτισμένων.

ΟΒόλος,πρωτεύουσατουνομούΜαγνησίας,είναιμιασχετικάμεγάληπόλη,η

έβδομησεμέγεθοςστην Ελλάδα, και η τοπικήΜητρόποληΔημητριάδαςκαι Αλμυρού

συμπίπτειχονδρικάμετηνπεριοχήτουνομού.ΟιδομέςτηςΕκκλησίαςδενπαραλλάσ-

σουνστους κατά τόπους νομούς, καθώς καθορίζονται απότην κρατική νομοθεσία, κι

έτσιηδιοικητικήπεριφέρειατηςκάθεμητρόποληςδεναποτελείσύνορογιατουςψάλ-

8Πουδεναποκλείεταιναέχουναυξηθείκιάλλο,στηντριακονταετίαπουακολούθησετηνδημο-σίευσητουκειμένουτουΣτάθη.


14

τες.ΟΒόλοςωςκέντροαποτελείσημείοαναφοράςγιατιςεπιμέρουςπεριοχές,αλλάμε

τονένανήτονάλλοντρόποκαιοΒόλοςπαρακολουθείτοίδιοαυτόπουσυμβαίνειστα

μεγαλύτερακέντρα·συγκεκριμένατηνΑθήνα,τηνΘεσσαλονίκηαλλά,σεό,τιαφοράτην

ψαλτική,καιτηνΚωνσταντινούπολη9.ΗσημερινήπόλητουΒόλου,μικρήκαιασήμαντη

την εποχή της προσάρτησης της Θεσσαλίας στο Ελληνικό κράτος, γνώρισε ταχύτατη

ανάπτυξηστιςπρώτεςδεκαετίεςτου20ουαιώνα.Οπληθυσμόςαυξήθηκεπρώταεξαιτί-

αςτωνΠηλιορειτώνπουείτεκατέβαιναναπευθείαςαπόταχωριάτους,είτεμετεγκαθί-

σταντοσ’αυτήνμετάαπόμιαπερίοδοοικονομικήςμετανάστευσης,κυρίωςστηνΑίγυ-

πτο.ΆλλοστρώμαεπήλυδωναποτέλεσανοιπρόσφυγεςκαιοιανταλλάξιμοιτηςΜικρα-

σιατικής καταστροφής ενώ σε μια τρίτη, μεταγενέστερη φάση, προστέθηκαν πληθυ-

σμοί που μετακινήθηκαναπό την εσώτερηΘεσσαλίααναζητώντας εργασία. Από την

εποχητουΒ΄ΠαγκοσμιουΠολεμουκαιμεταηποληπερασεσεφασηβαθμιαιαςπαρακ-

μήςαιμορραγώνταςπληθυσμιακά,όπωςόληηπεριφερειακήΕλλάδα,προςτηνΑθήνα.

Σήμερα, τα περισσότερα χωριά αντιμετωπίζουν μεγάλη πληθυσμιακή απίσχναση, σε

αντίθεσημετοαστικόκέντροπουσυνεχίζεισιγάσιγάναμεγαλώνει.

ΗΜαγνησία,λόγωτηςοικονομικήςτηςανάπτυξηςαποτέλεσεπόλοέλξηςγιαι-

κανούςψάλτεςστοπρώτομισότου20ουαιώνα,ενώδενλείπουνκαιοιΜάγνητεςπου

ταξιδεύουνστηνΚωνσταντινούποληγια νασπουδάσουν την τέχνη· τέτοιες περιπτώ-

σειςαπογράφονταιαναλυτικάαπότονΚαραγκούνη(2009).Όμωςτοψαλτικόπροφίλ

της περιοχής στα μεταπολεμικά χρόνια κυριαρχείται από τον Μανώλη Χατζημάρκου

(1927–2013),οοποίοςυπήρξεόχιμόνοεξαιρετικάταλαντούχοςφωνητικά,αλλάεπί-

σηςφιλόδοξοςκαιφιλοχρήματοςκαιιδιαίτεραδραστήριοςσταδιοργανωτικά10.ΟΧα-

τζημάρκου πιστώνεται την επιτυχή λειτουργία της Σχολής ΒυζαντινήςΜουσικής της

ΜητρόποληςΔημητριάδος(πουχάρησυντομίαςθααποκαλώσυνοπτικάστοεξής«Σχο-

λήτηςΜητρόπολης»)απότο194611, την λειτουργίατηςΒυζαντινήςΧορωδίαςΒόλου

(επίσηςαπότο1946)και,απότο1975τουΣυνδέσμουΙεροψαλτώνΜαγνησίας«Ιωάν-

νηςοΚουκουζέλης»,ενόςσυνδικαλιστικούκαιπολιτιστικούφορέαοοποίοςπαραμένει

ενεργόςωςσήμερα.Γιατηδραστηριότηταόλωναυτώντωνκοσμικώνουσιαστικάφο-

9ΗΑθήνα,σήμεραπια,αποτελείτοαδιαφιλονίκητοκέντροτωνψαλτικώνεξελίξεων,όπωςκαιόληςτηςπολιτισμικήςζωήςτηςΕλλάδας,υπαγορεύονταςκατευθύνσειςακόμηκαιστοΆγιοΌ-ρος.10Έναμάλλοντυπικόβιογραφικόκαι εργογραφικόσημείωματουμπορείναβρεικανείςστηνΤολίκα(1993:415).Στησυμπλήρωσηενόςχρόνουαπότηνεκδημίατου,οΣύνδεσμοςΙεροψαλ-τών Μαγνησίας οργάνωσε μια ημερίδα, όπου παρουσιάστηκαν μια σειρά εκτιμήσεις για τηνπροσφοράτουστηνψαλτική·ταπρακτικάόμωςακόμηδενέχουνεκδοθεί.11ΤέτοιαΣχολήεπιχειρήθηκεαπότηΜητρόποληγιαπρώτηφοράτο1923(Καραγκούνης2009:44),αλλάοιτρείςπρώτεςαπόπειρεςδενκατάφεραννακαρποφορήσουν.


15

ρέωνθαμιλήσωαναλυτικότεραπαρακάτω,στοκεφάλαιογιατησυναυλιακήεπιτέλε-

ση.

Η πολιτισμική ιστορία της νεώτερης Ελλάδας χαρακτηρίζεται ολόκληρη τόσο

απόμιαδιεκδίκηση ενσωμάτωσηςστη νεωτερική Δύση (που εκφράζεται κυρίωςαπό

τηνάρχουσατάξηκαιταευκατάσταταστρώματα)όσοκαιαπόμιαμύχιαεπιθυμίαπα-

ραμονής στην προνεωτερική Ανατολή (που χαρακτηρίζει κυρίως τις φτωχότερες τά-

ξεις).ΟδιάλογοςαυτώντωνδυοτάσεωναναλύεταιδιεξοδικάαπότονHerzfeld(1982:

45–50),οοποίοςιχνηλατείτιςδιάφορεςπλευρέςκαιφάσειςτηςνεοελληνικήςταυτό-

τηταςκαιτοντρόπομετονοποίοηλαογραφικήέρευναδιαμόρφωσετελικάαυτάπου

νοούνται ως παραδόσεις. Η Εκκλησία παρουσιάζει έναν ανάλογο καταμερισμό στις

προσεγγίσειςτηςνεωτερικότητας,παράτηνδογματικήρητορικήτης·μέσαστουςκόλ-

πουςτηςεμφανίζονταιτάσειςπουευνοούννεωτερικέςαπόψεις,εκφραζόμενεςκυρίως

απότηνανώτερηιεραρχία,αλλάκαιτάσειςπουυπερασπίζονταιταπαλαιότεραμοντέ-

λαενίοτεκαιμεσυγκρουσιακότρόπο,όπωςενδεικτικάστηνυπόθεσητηςαλλαγήςτου

ημερολογίου (Ware2002)12.Ηψαλτική είναιαπότους χώρουςόπου ηαντιπαράθεση

αυτώντωντάσεωνεκδηλώνεταιέντονα.ΗμελέτητουΓιάννηΦιλόπουλου(1990)φέρ-

νειστηνεπιφάνειαπολλάστοιχείαγιατονμεταξύτουςδιάλογοκαι,γιατηνακρίβεια,

είναιημοναδικήωςτώρααπόπειραιχνηλασίαςτηςιστορίαςτηςψαλτικής,πολυφωνι-

κής και βυζαντινής, μέσα στο διάστημα των δύο τελευταίων αιώνων, και μάλιστα με

έναντρόποκριτικόκαιόχιπανηγυρικό.

Συνοψίζονταςαυτήτηδιαδικασία,μπορούμεναδιαπιστώσουμεφάσειςόπουη

ψαλτικήτηςβυζαντινήςπαράδοσηςαμφισβητήθηκεωςαλλοιωμένηαπότηνΟθωμανι-

κήεπικυριαρχία,ενώαρκετοίμελετητέςεπιδίωξαννααναδείξουντηνσύνδεσητηςμε

τηνΕλληνικήαρχαιότητα(ενδεικτικάΠαπαδόπουλος1977[1890]:34κ.ε.,509-516).Η

συζήτησηαυτήσυνεχίστηκεμέχρικαιτηδεκαετίατου1970(ενδεικτικάΣτάθης2001:

69–80)δίνονταςιδιαίτεροβάροςστιςμαθηματικέςσχέσειςτωνμουσικώνδιαστημά-

των (Καράς 1972), που παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες με τα αρχαιοελληνικά

συστήματα.Στηδεκαετίατου1970,εμφανίζεταιμιανέατάσηστηνμελέτητηςβυζαντι-

νήςμουσικής,πουείναιησυστηματικήστροφήπροςταχειρόγραφα,ομεγάλοςόγκος

τωνοποίωνπροέρχεταιαπόταΟθωμανικάχρόνια(ενδεικτικάΧατζηγιακουμής1980).

Μιαπολύεύστοχηανάλυσηαυτώντωντάσεωνμεσύγχρονηανθρωπολογικήματιάκα-

ταθέτειηΚαλλιμοπούλου(2009:33–45).

12Σ’αυτήτησυζήτηση,δενθαπρέπειναξεχνάκανείςτηναντίθεσητουΠατριαρχείουμετουςοπαδούς τουΔιαφωτισμού(ενδεικτικά τονΑδαμάντιοΚοραή). ΗΔυτικήΕυρώπηυπήρξε απόπολλούςαιώνες«αιρετική»γιατηνΟρθόδοξηΕκκλησίακαιπερισσότεροανεπιθύμητηαπ’ό,τιτοΙσλάμ,καιηνεωτερικότητα,στενάσυνυφασμένημετηΔυτικήΕυρώπηκαιεκπορευόμενηαπόαυτήν(Deltsou1995:20),συχνάβρίσκοντανστοστόχαστροτηςκριτικής.


16

Τηνεποχήτηςέρευνας,ηΜαγνησία,όπωςκαιολόκληρηηΕλλάδα,διέρχεταιμια

φάσηαναδιαπραγμάτευσηςτουπαρελθόντος.Ηφάσηαυτήπουξεκίνησεμετηνανα-

γνώρισητηςΕθνικήςΑντίστασηςτο1985,προχώρησεσεμιαεπαναπροσέγγισητης ι-

στορίαςτηςΜικρασιατικήςΚαταστροφής,εγκαταλείπονταςτοκαθεστώςσιγήςκαιτην

εσωστρέφειαπουχαρακτήρισετιςπροηγούμενεςδεκαετίας,καιηοποίαέγινεεμφανής

στηνδραστηριότητατωνπροσφυγικώνσυλλόγωναπότατέλητηςδεκαετίαςτου1980.

Εμφανίστηκανέτσικαιταπρώτασπέρματαενόςδιαλόγουσχετικάμετηνιστορίατης

Οθωμανικήςπεριόδου13.Πέρααπότηνδημόσιαιστορία,αντίστοιχηστροφήπραγματο-

ποιήθηκεαπόταμέσατηςδεκαετίαςτου1970καιστοχώροτηςμουσικής,μετηνκατα-

ξίωσηιδιωμάτωνόπωςτα«βαριά»ρεμπέτικακαιτασμυρναίικατραγούδιακαιτηνέ-

νταξητουςστακυρίαρχα ρεύματα (Kallimopoulou2009:30–32).Στοιχείαπουείχαν

σκόπιμαυποτιμηθείκαιαποσιωπηθείωςτουρκικάτιςπροηγούμενεςδεκαετίεςήρθαν

σταδιακάστοπροσκήνιο.

Ηβυζαντινήμουσικήήτανένααπόαυτάταστοιχεία.Ακριβώςστατέλητηςδε-

καετίαςτου1980,καιενώοισχέσειςκράτουςκαιεκκλησίαςπαρουσίαζανμιαχαλάρω-

σησεσχέσημετιςπροηγούμενεςδεκαετίες (ενδεικτικόπαράδειγμαηκαθιέρωσητου

πολιτικούγάμου(Chryssoloras2004:45)),ηδιδασκαλίατηςβυζαντινήςμουσικήςεισή-

χθησταπρογράμματατωνΜουσικώνΣχολείωνκαι έγινεπλατιάαποδεκτήσανστοι-

χείο της εθνικής και όχι της θρησκευτικής ταυτότητας. Αν αυτό όλοαναδεικνύει την

πολύπλοκησχέσηανάμεσαστο επίσημοαφήγημακαι την ισχύουσαπρακτική, ακόμη

περισσότερη πολυπλοκότητα φανερώνει το γεγονός της δημιουργίας του Ιδρύματος

ΒυζαντινήςΜουσικολογίαςτηςΕκκλησίαςτηςΕλλάδαςτο1970,μεσούσηςτης επταε-

τούς δικτατορίας και με αρχιεπίσκοπο τον «εγκάθετο» Ιερώνυμο Κοτσώνη, ο οποίος

παράλληλαυποστήριζετηνπολυφωνικήψαλτικήστουςναούςτηςΑθήνας(Φιλόπουλος

1990:159–161).

ΑυτήηπροσέγγισητηςβυζαντινήςμουσικήςωςστοιχείουτηςΕλληνικήεθνικής

ταυτότητα έγινε ακόμη εντονότερη με την ανάπτυξη και μιας θεολογικής τάσης που

δήλωνετησαφήαντίθεσητηςμετιςπρακτικέςτουΔυτικούκόσμου,κυρίωςόπωςαυ-

τέςεκφράζοντανμετιςθρησκευτικέςοργανώσεις.Χαρακτηριστικήπερίπτωσητέτοιας

σκέψης έχουμε στο έργο του Χρήστου Γιανναρά (ενδεικτικά Γιανναράς 1983, 1987),

πουπροκάλεσεμιαπροσέγγισητουΟρθόδοξουΧριστιανισμούωςεναλλακτικήςκαιόχι

καθεστηκυίαςστάσης,αποτελώνταςέτσιπόλοέλξηςακόμηκαιγιαδιανοούμενουςτης

Αριστεράς,όπωςενδεικτικάοΚώσταςΖουράρις.Ωστόσο,ητάσηαυτή,ανκαιξεκίνησε

ως κριτική για την εκκοσμίκευση και την εισαγωγή δυτικών μοντέλων δράσης στην

13ΕνδεικτικόπαράδειγμαηέκδοσητηςΙστορίαςτηςΟθωμανικήςΑυτοκρατορίαςτουΔ.Κιτσίκη(1988)


17

ΟρθόδοξηΕκκλησία,προκάλεσεπαράλληλακαιμιαεθνικιστικήπροσέγγιση,μεεξέχο-

νταεκφραστήτηςτοναρχιεπίσκοποΧριστόδουλοΠαρασκευαΐδη(1939–2008).

Οκυρός Χριστόδουλος,οοποίοςείχεδιακονήσειωςεπίσκοποςτηΜητρόπολη

Δημητριάδας(1974–1998)πριντηνάνοδοτουστοναρχιεπισκοπικόθρόνο,άφησεέ-

ντονη την επίδρασητουστηντοπικήΕκκλησία. Ευφυήςκαιμορφωμένος, ικανότατος

στονασυλλαμβάνειτονπαλμότουκόσμου,οργανωτικόςαλλάκαιεξαιρετικάφιλόδο-

ξος,τόνισεστονυπερθετικόβαθμότηνταύτισητουθρησκευτικούμετοεθνικό.Σχεδόν

20χρόνιαμετάτηναποχώρησητουαπότηντοπικήμητρόποληκαι10μετάτοθάνατο

του,μνημονεύεταιτακτικάαπότομεγαλύτερομέροςτουεκκλησιαστικούκόσμουκαιοι

αντιρρήσειςγιατηστάσητου,ακόμηκαιαπόπρόσωπαμεισχύκαιμεσυνειδητάδια-

φορετικήπροσέγγισηστοχριστιανισμό,πολύσπάνιαδιατυπώνονταιανοιχτά.Οιηγετι-

κές του ικανότητες,που δε δίσταζαν να χρησιμοποιούν ένανάκρατο λαϊκισμό (ενδει-

κτικάAntoniou2004),αξιολογήθηκαναπότουςπερισσοτέρουςπληροφορητέςμουως

απαραίτητεςκαιωφέλιμεςγιατηνΕκκλησία.

Θαπρέπειεδώνασημειωθεί(καιηπερίπτωσητουΧριστόδουλουτοδείχνεισε

μεγάλοβαθμό)ότιησχέσητωννεοελλήνωνμετηνΕκκλησίακαιτονεκκλησιασμόείναι

πιοπολύπλοκηυπόθεσηαπ’ότιπεριμένεικανείς.ΑνκαιτυπικάοιΈλληνεςστηνπολύ

μεγάληπλειοψηφίατουςείναιορθόδοξοιστοθρήσκευμα,δενσυμμετέχουνσυστηματι-

κάστηθρησκευτικήλατρεία.ΗWillert(2014: 5–15)παρατηρείπωςμέσαστοευρύ

σύνολο των βαπτισμένων χριστιανών στην Ελλάδα υπάρχουν πάμπολλες τάσεις που

κυμαίνονταιαπότονφονταμενταλισμόωςτηνπλήρηαθεΐα,ενώμεγάλοποσοστόβιώ-

νειτησχέσητουμετοθρήσκευμαόχιμέσααπότηνεκκλησιαστικήλατρείααλλάμέσα

απότουςκοσμικούςθεσμούς,πουεξελίσσονται έτσισεπεδία αντιπαραθέσεων.Ησύ-

γκρουσησχετικάμετηναναγραφήτουθρησκεύματοςστιςταυτότητεςτο2000φανε-

ρώνειακριβώςαυτήτηδιάσταση.Αλλάακόμηκαιγιαυτούςπουδηλώνουνότιεκκλη-

σιάζονται, η συμμετοχή στην λατρεία είναι συζητήσιμη.Πολλοί είναι αυτοίπου μπαί-

νουνστουςναούςφευγαλέα,ανάβουνένακερί,φιλούντιςεικόνεςκαιφεύγουν.Όμως

αυτόδείχνειότιτελικάοισυστηματικοίεκκλησιαζόμενοι,αυτοίπουεμπλέκονταιδηλα-

δήδηλαδήμετηνψαλτικήτωνναών,αποτελούνσήμεραμιαμειονότηταμέσαστοσύ-

νολο. Αυτή η απίσχναση του εκκλησιάσματος είναι μια χαρακτηριστική παράμετρος

όληςτηςσυζήτησηςπουακολουθεί, τόσογιατίπεριορίζειτο σύνολοαπότο οποίοθα

προκύψουνοιψάλτες,όσοκαιγιατίφανερώνειπωςοχώροςτηςεκκλησίαςχαρακτηρί-

ζεταιαπόλιγότερογόητροκαιισχύ,απ’όσομερικέςδεκαετίεςπαλαιότερα.14Αυτόσυ-

ζητιέταιαναλυτικότεραστοκεφάλαιο2.

14Πρέπεινασημειωθείεδώότιαυτήησυζήτησηγιατηνπληθυσμιακήαπίσχνασηκαιτηνσημα-σίατηςγιατηνψαλτικήαφοράμόνοτηνεπαρχιακήΕλλάδα.Σεπολύπρόσφατησυζήτησημας,ο


18

Προγενέστερεςπροσεγγίσεις.

Ανασκόπησητηςβιβλιογραφίας.

Ξεκινώνταςτηνπροσέγγισημου,θαπρέπειναυπενθυμίσωότισήμεραοιτελε-

τουργίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας ακολουθούν ένα τυπικό το οποίο είναι όχι απλά

γραπτόαλλάκαι τυποποιημένοως έντυπο, εδώκαι πολύ καιρό (ενδεικτικάΒιολάκης

1888).Τοτυπικόδιδάσκεταιστιςεκκλησιαστικέςσχολέςκαιακαδημίεςενώηιστορική

εξέλιξη του έχει επίσης μελετηθεί (ενδεικτικά Μπαλαγεώργος 2001). Ερμηνείες της

θρησκευτικήςλατρείαςμεθεολογικόπροσανατολισμόέχουνεπίσηςεπιχειρηθεί(ενδει-

κτικάΜεταλληνός1996).Όμοια,ένασώμαμουσικώνκειμένωναποτελεί,σήμεραπια,

τοσημείοαναφοράςγιαόλουςτουςψάλτεςπουακολουθούντηβυζαντινήπαράδοση·

στιςμέρεςμας,εκτόςαπότηνέντυπηδιάδοσητωνμουσικώνκειμένων,υπάρχουνδια-

θέσιμεςηχογραφήσειςδιάσημωνψαλτών,αποτελώνταςάλλοένασημείοαναφοράςγια

τουςελάσσονεςψάλτες,ακόμηκαιτουςστερούμενουςμουσικούγραμματισμού.Μ’αυ-

τότοκαταγεγραμμένο,λόγιομουσικόσώμα,συνδιαλέγεταιηκατάτόπουςασκούμενη

ψαλτική.

Ως εκ τούτου, ο εντοπισμός τωνκανονικοτήτων, πουαποτελεί ένα τμήματης

μελέτηςπουεκπονούνοιανθρωπολόγοιπουαντιμετωπίζουνομάδεςήδραστηριότητες

γιατιςοποίεςδενυπάρχουνπρογενέστερεςμελέτες(ενδεικτικάοιπεριγραφέςτηςχοι-

ροσφαγήςστονSchechner(2003:88–89)ήτωνκοκορομαχιώνστονGeertz(2003:403

–407)),εδώείναιάσκοποναεπιχειρηθεί.Αυτόπουεπιχειρείταιείναινααναζητηθούν

οιαποκλίσειςαπότουςκανόνεςπουπαραδίδονταιγραμμένοισταΤυπικάκαι,πολύπε-

ρισσότερο,οισημασίεςπουέχουναυτέςοιαποκλίσεις,όσοκαιηδιαδικασίατηςεισα-

γωγήςμεταβολώνσεπροϋπάρχουσεςμουσικέςήλατρευτικέςπρακτικές·γιατί,όπωςτο

θέτειοEriksen(2006:196)αλλάκαιπαλαιότεραοMalinowski(2002:13)οιαποκλίσεις

ανάμεσασταθεωρητικάμοντέλακαιτηνπράξησυχνάείναιμεγάλεςκαισημαντικέςκαι

αποκαλύπτουνλιγότεροφανερέςαλλάουσιώδειςπτυχέςτουεκάστοτεπολιτισμού.Ει-

δικότερα,σεό,τιαφοράτηνμουσική,συζητώτουςτρόπουςμετουςοποίουςηερμηνευ-

τικήπρακτικήσυνδέεταιμεταμουσικάκείμενα,καθώςκαιτιςπαραλλαγέςπουπαρα-

τηρούνταιαπόναόσεναό.Ιδιαίτεροενδιαφέρονσ’αυτήτησυζήτησηαποκτούνταθέ-

ματαπουδενπροβλέπονταισταμουσικάκείμενα,καιωςεκτούτουκινούνταιστοχώρο

της προφορικότητας, όπως λ.χ. η πρακτική του ισοκρατήματος ή του κανοναρχήμα-

τος15.Οδιάλογοςμετηννεωτερικότητακαι ιδίωςτιςνέεςτεχνολογίες,όπωςλ.χ.μετη

ΔιονύσηςΜπιλάληςΑνατολικιώτηςσχολίασεότιηκατάστασηστηνΑθήναείναιεντελώςαντί-στροφη,μεπληθώραψαλτώνπουπροκαλείτελικάέλλειψηαναλογίων.15Ανάλυσητηςπρακτικήςτουκανοναρχήματοςστησελίδα32.


19

χρήσητωνμικροφώνωνκαιτιςαλλαγέςστηνερμηνευτικήπρακτικήπουαυτήεπιφέ-

ρει, επίσης με απασχολεί. Όπως σε όλες τις ανθρωπολογικές μελέτες, διαπιστώνεται

άμεσα ότι εκτός από κατευθυντήριες ιδέες, όπως λ.χ. σχετικά με τη θρησκευτική κο-

σμοθεωρίαήτοεθνικόαφήγημα,υπάρχουνκαιμιασειράυλικέςπαράμετροιπουεπη-

ρεάζουντοντρόποτηςεπιτέλεσης,όπωςγιαπαράδειγματαοικονομικάήηκατανομή

τουπληθυσμού.Ηεπίδρασηαυτώντωνπαραμέτρων,καθοριστικήςσημασίας(σύμφω-

ναμετησκέψητουΜαρξπουπαρατίθεταιαπότονSeeger1992:100),γενικάέχεια-

γνοηθείστιςπροσεγγίσειςτηςψαλτικής.

Η ανθρωπολογία τις τελευταίες δεκαετίες έχει πραγματοποιήσει μια στροφή

προς την έννοια της επιτέλεσης, μια «εισβολή στην επιτέλεση» όπως την περιγράφει

εύστοχαοHymes (1975).ΟBeeman (1993:370 –371) επιχειρεί μια γενεαλογία των

ανθρωπολογικώνπροσεγγίσεωνστηνεπιτέλεση,τονίζονταςτηστροφήαπότιςκειμε-

νικές προσεγγίσεις στις επιτελεστικές. Ο Seeger (ενδεικτικά 1987) χρησιμοποιεί την

έννοια της επιτέλεσης εκτεταμέναστηνμουσικολογία, συμπληρώνοντας τις ιδέες του

Merriam (1960) σχετικά με την μουσικήως πολιτισμό και μέσα στον πολιτισμό. Θα

πρέπεινασημειωθείότιτέτοιαπροσέγγισηδενέχειεπιχειρηθείστημελέτητηςψαλτι-

κήςτηςβυζαντινήςπαράδοσης,καθώςουσιαστικάταίδιαχρόνια(απότο1960καιμε-

τά)ημελέτηυπήρξεσχεδόναμιγώςκειμενική,μεκεντρικόπαράδειγματοέργοτουκα-

θηγητήΓρηγόρηΣτάθη (ενδεικτικήεργογραφίατουαπότονΧαλδαιάκη2001).Η κυ-

ριαρχία της κειμενικής προσέγγισης διαπιστώνεται και από την Τραγάκη (2013). Η

προσέγγιση αυτή οδήγησε ουσιαστικά σε σημαντική ανάπτυξη της μουσικής παλαιο-

γραφίας, αλλά άφησε το παρόν στην άκρη· θυμίζοντας την αυτοκριτική του Charles

Seegerπως«είμαστευπερβολικάαπασχολημένοιανακτώνταςτοπαρελθόνμαςγιανα

μπορέσουμεναανακαλύψουμετοπαρόνμας»(στονSeeger2008:272).

Σχετικά με επιτόπιες έρευνες για τηνψαλτική της βυζαντινής παράδοσης δεν

υπάρχει μεγάλη βιβλιογραφία. Η σημαντικότερη εξαίρεση είναι το βιβλίο του Tore

TvarnøLind(2012)πουπροαναφέρθηκε,καιπουαναφέρεταισυγκεκριμέναστηΜονή

ΒατοπαιδίουτουΑγίουΌρους.Ημελέτηαυτήείναιεξαιρετική,ιδιαίτεραενδελεχής,και

αποτέλεσε έναν οδηγό και στην συγγραφή της προκείμενης εργασίας. Ωστόσο, είναι

δύσκολο να θεωρηθεί γενικευτική. Ηψαλτική του ΑγίουΌρους θεωρείται γενικώς ι-

διαίτερηπαράδοση,αλλάκαιμέσαστααγιορείτικαπλαίσια,ηΜονήΒατοπαιδίουαπο-

τελείιδιαιτερότητα.Στουπόεξέτασηχρονικόδιάστημα,είχεστραφείπροςτιςερμηνευ-

τικέςπροσεγγίσειςτουΣίμωναΚαράκαικυρίωςτουΛυκούργουΑγγελόπουλου,εξαιτί-

αςτουσημαντικούαριθμούμαθητώντουςπουεγκαταβίωνανκαιεγκαταβιώνουνεκεί,

ενώσαφώςστόχευεκαιστηνεντονότερηπαρουσίατηςστηδημόσιασφαίραμέσωτου

εκδοτικούέργουκαιτηςπροσέλκυσηςεπισκεπτών.Σ’αυτέςακριβώςτιςάλλοτεαντι-


20

κρουόμενεςκαιάλλοτεσυνάδουσεςόψειςεστιάζειτοκείμενοτουLind,δίνονταςβαρύ-

τηταστογεγονόςότιηψαλτική,παρόλεςτιςσυνδέσειςτηςμεέναπαλαιότεροπαρελ-

θόν,συνδιαλέγεταιταυτόχρονακαιμετονσύγχρονοκόσμο.Έννοιεςόπωςη«παράδο-

ση»,η«αυθεντικότητα»καιηπαραγωγήδιαφοράςείναιπαντούπαρόντα,χωρίςαυτήη

αμφισβήτησηναστερείαπότημουσικήτοπεριεχόμενοτης.

Σεμιαεθνογραφικήπροσέγγισητηςψαλτικήςπροτρέπουνταλίγα,αλλάεύστο-

χασχόλιατηςΜέλπωςΜερλιέ.ΗΜερλιέαντιμετώπιζεαπότότετηνανάγκηναμελετη-

θείηπροφορικήπαράδοσητηςψαλτικής,τηνοποίαέβλεπενακυριαρχεί«κοντάστην

τυπωμένημουσικήτηςεκκλησίας»καιηοποία«καλήήκακή[…]είναιέναγεγονόςπου

δενμπορούμεναπαραβλέψωμε»(Μερλιέ1935:16).Στοίδιοπνεύμακινείταικαιηεπι-

στολήτηςπροςτονΔανόεθνολόγοκαιφιλόλογοCarstenHoegτο1960,όπουπαρατη-

ρείότι«ηέρευνα[σχετικάμετηβυζαντινήμουσική]έπρεπενααρχίσειαπότο“γνωστό”

σήμεραπροςτο“άγνωστο”χθες»(Δραγούμης2003:11).ΣτηνΜερλιέοφείλεταιηπρώ-

τηαπόπειραεθνογραφικήςπροσέγγισηςστηνψαλτική,ήδητο1930,δυστυχώςόμως,

όπωςηίδιαομολογεί(Δραγούμης,ό.π.),δενεργάστηκεπεραιτέρωσ’αυτήτηνκατεύ-

θυνση.Εκτενέστερεςυπήρξανοι έρευνες τουπρωτοψάλτηΣπυρίδωναΠεριστέρη για

λογαριασμότηςΑκαδημίαςΑθηνώνστηδεκαετίατου1950,όμωςκιαυτέςδενκατέλη-

ξαν ποτέ σε δημοσιεύσεις. Στην πραγματικότητα, για την ψαλτική στην Ελλάδα δεν

πραγματοποιήθηκεποτέσυστηματικά(καιολοκληρωμένα)λαογραφία,μετηνπαλαιά

έννοιατουόρου·στοκεφάλαιο3συζητώαυτήτηναπουσίασεσχέσηκαιμετημελέτη

τουHerzfeld (1982) για τηνσυμβολή τωνΕλλήνωνλαογράφωνστησυγκρότηση του

εθνικούαφηγήματος.ΑνκαικατάκάποιοτρόποηυπόδειξητηςΜερλιέγιατηνκίνηση

απότοσήμεραπροςτοχθεςέγινεδεκτήαπότουςΈλληνεςμουσικολόγους(όπωςπερι-

γράφεταιαναλυτικάαπότονΣτάθη, (2001 [1979]:535)),η έρευναπεριορίστηκεστα

μουσικάκείμενα,καιόχιστιςεπιτελεστικέςπρακτικές.Ηδικήμουδουλειάεπιχειρείνα

καλύψειέναμέροςαυτούτουκενού.

Σχετικάμετηνθεωρίατηςεπιτέλεσηςχρησιμοποίησαεκτεταμένατοβιβλίοτου

Richard Schechner (2003). Ο Schechner αντιμετωπίζει τα κοινά χαρακτηριστικά της

επιτέλεσηςμέσααπόέναευρύφάσμαπεριπτώσεων,όπωςητελετουργία,τοθέατρο,τα

αθλητικά αλλά και τα πολιτικά γεγονότα κλπ, αναζητώντας τις κοινές παραμέτρους

που εμφανίζονται σε όλες αυτές τις περιπτώσεις. Βασική διαπίστωση του Schechner

είναιότιηεπιτέλεσηέχειωςεπίκεντροτηςτοκαλλιτεχνικό(ήθρησκευτικόκλπ)γεγο-

νόςαλλάτοξεπερνά,καιηνοηματοδότησητηςεξαρτάταιαπόέναπλήθοςσυμφραζομέ-

νων.ΟSchechnerσαφώςεστιάζειστημελέτητουθεάτρουωςδείγματηςτέχνης·έχω

μετακινήσειπολλέςαπότιςαπόψειςτουπροςτημουσική,όσοκιαναυτόσημαίνεικά-

ποιεςδιαφοροποιήσεις.Ημουσική,όπωςκαιτοθέατρο,είναιεντέλειεπιτελεστικέςτέ-


21

χνες.ΑνάλογεςθέσειςδιατυπώνεικαιοΚάβουρας(1997),οοποίοςσυζητάεκτενώςκαι

τον τρόπο με το οποίο πραγματοποιείται η εθνογραφία της επιτέλεσης αλλά και τα

προβλήματαπουενσκύπτουν.

Γιατηνχρήσητηςλεγόμενηςλαϊκήςμουσικήςστησυγκρότησητουεθνικούα-

φηγήματος έχουν γράψει εκτενώς τόσο οMichaelHerzfeld (1982) όσο και ο Philip

Bohlman (2004). ΟHerzfeld δεν μιλά ειδικά για τη μουσική, αλλά για τη γενικότερη

χρήση της λαογραφίας στη συγκρότηση του νεοελληνικού φαντασιακού· ο Bohlman

αντίθετα επικεντρώνεται στην χρήση των λεγόμενων «λαϊκών» τραγουδιών, αλλά το

πλαίσιοτουκαλύπτειολόκληρητηνΕυρώπη.Βασίζομαικαισταδυοαυτάέργα,παρόλο

που ηψαλτικήδεν αντιμετωπίστηκεποτέως «λαϊκή» τέχνη, και αυτή η επαμφοτερί-

ζουσασχέσητηςμετηνλαϊκότητακαιτηλογιοσύνηείναιαπότακεντρικάθέματαπου

μεαπασχολούν.ΟHerzfeld, επιπλέον, συζητάτην έννοιατηςδιαμόρφωσηςτηςπαρά-

δοσης απότους λαογράφους·αυτό το θέμα αναπτύσσεταιστοκλασσικόκείμενο του

Hobsbawm(1983)και,γιατηνπερίπτωσητηςΕλλάδας,συζητιέταιπολύεύστοχαστην

διδακτορικήδιατριβήτηςΕλευθερίαςΔέλτσουΠράξειςπαράδοσηςκαινεωτερικότητας

σεέναχωριότηςβόρειαςΕλλάδας(Deltsou1995), όπουκαταδεικνύεταιότιέννοιεςό-

πωςη «παράδοση»και η «αυθεντικότητα»αποτελούν επινοήσειςμιας ρητορικήςπου

σκοπόέχειτηνπαραγωγήδιαφοράς.16

Η σχέση ανάμεσα στη λογιοσύνη και τη λαϊκότητα αντικατοπτρίζεται έντονα

καιστησχέσητουμουσικούκειμένουμετηνπροφορικότητα.Γιατηνπροφορικότητα,

βασίζομαιπολύστοβιβλίο τουWalterOngΠροφορικότητα και εγγραματοσύνη (2002

[1982]).ΟOngσυζητάβέβαιακυρίωςπάνωστηνποίηση,εγώδανείζομαιτησκέψητου

καιτηνεφαρμόζωστημουσική.Βασικήιδέατουείναιότιηπροφορικότηταδιαμορφώ-

νειτηνποίησηκαιεντέλειτηνσκέψημεέναεντελώςδιαφορετικότρόποαπότογρα-

πτόμέσο·καιέτσι,οιποιότητεςτηςποίησηςπουαναπτύσσεταισεπεριβάλλονπροφο-

ρικότητας είναι αισθητά διαφορετικές από αυτές του κόσμου της εγγραμματοσύνης.

ΔενείμαιοπρώτοςπουεπιχειρείναεφαρμόσειτησκέψητουOngστοχώροτηςψαλτι-

κήςτηςβυζαντινήςπαράδοσης·ανάλογεςμελέτεςπραγματοποιήθηκαν,ενδεικτικάαπό

τηνIvanaPerković(2013)καιτιςMarinaMarković&BlankaBogunović(2014).Ησκέ-

ψητουOngεπεκτείνεταιαπότονTimIngold·οιδιαφορέςπουεπιφέρειστηνποιητική

καιτημουσικήσκέψηημετάβασηαπότογραπτόστοέντυποσυζητιούνταιστοβιβλίο

τουLines:Ashorthistory(2007).Στοναντίποδατηςπροφορικότητας,χρησιμοποίησα

τοκλασσικόέργοτηςLydiaGoehrΤοφανταστικόμουσείοτωνμουσικώνέργων(1992),

σανένασημείοαφετηρίαςσχετικάμετηνοντολογίατουμουσικούέργουκαιτονρόλο

16Κρατώτονόροωςαπόδοσητουαγγλικού«productionofdifference».Ίσωςσεκάποιεςπερι-πτώσειςοόρος«διάκριση»πουχρησιμοποιείοBourdieuείναιπιοκατάλληλος.


22

του μουσικού στην Ευρωπαϊκή κλασσική μουσική, όπως επίσης και τις μελέτες του

TillmanSeebass(2000)καιτηςPandoraHopkins(2000),οιοποίεςπραγματεύονταιτη

σχέσηανάμεσαστομουσικό έργοκαι τηνπαρασήμανση17 τουστηκλασσικήμουσική

τηςΔυτικήςΕυρώπης,καταδεικνύονταςπόσοηταύτισηαυτώντωνδύοείναιυπόθεση

μόλιςτουύστερου19ουαιώνα.Αυτέςοιπροσεγγίσειςκαταδεικνύουντογεγονόςότιη

μουσικήτηςΕυρωπαϊκήςνεωτερικότηταςδεν είναιμιαστατικήκαισυμπαγήςέννοια,

καιπολλέςαπότιςπαραμέτρουςτηςπουπερνούνστηνψαλτικήεπιτέλεσηωςαυτονό-

ητες, ιδιαίτεραστοσυναυλιακόπλαίσιο, στηνπραγματικότητα είναικατακτήσεις του

δυτικοευρωπαϊκούπνεύματοςμεσυγκεκριμένηιστορικήπορεία.

Οδηγός για την συγγραφή της εργασίας αποδείχθηκαν εθνογραφικές μελέτες

όπωςαυτήτουAnthonySeeger(2005)σχετικάμετουςΙνδιάνουςΣουγιάκαιτηςJane

Cowan (1998) σχετικάμε τον χορό στηΒόρεια Ελλάδα, καθώςβάζουνστησυζήτηση

παραμέτρουςπουαφορούντηνεπιτέλεσηαλλάκαιτηνπολιτική,όπωςκαιτημετακί-

νησηανάμεσασεδιαφορετικάεπιτελεστικάπλαίσιο.ΤοκείμενοτουSeeger,συγκεκρι-

μένα, το χρησιμοποίησακαι σανοδηγόδόμησης της εργασίας μου.Όμοιαως κείμενο

αναφοράςλειτούργησεκαιηπροαναφερθείσαμελέτητουLind.Αυτήήτανγενικότερα

μιαμεθοδολογίαπουακολούθησα, εξετάζονταςανάλογεςέρευνεςκαιαναζητώνταςαν

καιμεποιοντρόποοιπροσεγγίσειςτουςμπορούνήδενμπορούνναεφαρμοστούνστην

ψαλτική.

Για γενικεύσειςπάνωστημελέτη των λαϊκών,προφορικώνπαραδόσεωνπρο-

σέφυγαστηνΜελέτητουλαϊκούτραγουδιούστονσύγχρονοκόσμοτουBohlman(1988)

και βέβαια στην κλασσικήΑνθρωπολογία τηςΜουσικής τουMerriam (1964). Για την

πορεία των διαφόρων ειδών λατρευτικής μουσικής στην σύγχρονη Ευρώπη χρησιμο-

ποίησακαιπάλιτονBohlmanκαιτοβιβλίοτουΑναβίωσηκαισυμφιλίωση:Λατρευτική

μουσικήστηδημιουργίατηςΕυρωπαϊκήςνεωτερικότητας(2013).Αυτόεπίσηςείναιένα

βιβλίοαπ’όπουάντλησαιδέεςγιατηδικήμουέρευνα.ΟBohlmanεστιάζειτοενδιαφέ-

ροντουστηλατρευτικήμουσικήτουΧριστιανισμούτωνπρώηνσοσιαλιστικώνχωρών

και των Εβραϊκών κοινοτήτων της Ευρώπης, δυο περιπτώσεις όπου η θρησκευτική

μουσικήεπανέρχεταιστοπροσκήνιομετάαπόμιαπερίοδοδιώξεωνκαικαταστροφών.

Πολλές από τις παρατηρήσεις του ταιριάζουν και για την Ελλάδα· η μετακίνηση της

ψαλτικήςαπότοθρησκευτικόστοκοσμικόπλαίσιοείναιμιααπότιςπιοχαρακτηριστι-

κές.Όμωςσημαντικέςδιαφορέςαπορρέουναπότογεγονόςότιηθρησκευτικήλατρεία

στηνΕλλάδαουσιαστικάδεναντιμετώπισεπεριόδουςδιώξεων,άσχεταανανέπτυξεμια

σχετικήρητορική,πλούσιασεαντιφάσεις,όπωςκαταδεικνύειοΧατζηγιακουμής(1980:

17Κρατώτορήμα«παρασημαίνω»καιταπαράγωγάτου,όπωςταχρησιμοποιούνοιδάσκαλοιτηςβυζαντινήςμουσικής,γιατηνγραφήτηςμουσικήςσεχαρτί.


23

18–19).ΣτηνΕλλάδαπαρατηρούνταιμεταμορφώσεις,ηαγωνίατωνψαλτώνναβρουν

μιαθέσηγιατηντέχνητουςστηνεωτερικότηταείναιφανερή,δενυφίστανταιόμωςου-

σιαστικάχάσματα.Έτσι,σεαντίθεσημετιςπεριπτώσειςπουμελετάοBohlmanκαιό-

πουοιάλλοτετελετουργικέςμουσικέςεπιζούνμόνοσεσυναυλιακέςμορφές,στηνδική

μουέρευναπαρατηρώτηνσυνύπαρξητωνσυναυλιακώνεκδοχώνμετιςτελετουργικές,

καιτηνσχέσηπουαναπτύσσεταιμεταξύτους.

Καθώςοκόσμοςτηςψαλτικής,όπωςπροαναφέρθηκε,είναιέναςκόσμοςπλού-

σιοςσεγραπτέςπηγές,θεώρησασκόπιμονατιςαξιοποιήσωόσομπόρεσα,ακολουθώ-

νταςτηνυπόδειξητουEriksen(2006:70)σχετικάμετησημασίατηςιστορικήςγνώσης

γιατηνεθνογραφία18.Έτσι,άντλησαπολλάστοιχείααπότηνδιδακτορικήδιατριβήτης

ΕυαγγελίαςΣπυράκου (2008),παράτογεγονόςότι εστιάζεικυρίωςστηνπερίοδοτου

Βυζαντίου,μεσχετικάπεριορισμένηαναφοράστανεώτεραχρόνια(2008:539–563).

Στέκομαιιδιαίτεραστιςαναφορέςτηςγιατασυστήματααξιολόγησηςτηςκαλήςήκα-

κήςψαλτικής(ενδεικτικά2008:131)·όπωςαποδεικνύεται,ποιότητεςπουσήμεραανι-

χνεύονται περιφερειακά παλαιότερα αποτελούσαν κεντρικό αίτημα, υποδαυλίζοντας

έτσιτηνυπόθεσηότικάποτεηψαλτικήακούγοντανπολύδιαφορετικάαπ’ότισήμερα.

Πολύ τεχνικότερο, σε ότι αφορά την εκτελεστική πρακτική αλλά και το γενικότερο

πλαίσιοτωνκαθηκόντωντωνψαλτώνείναιτοβιβλίοτουΆγγελουΒουδούρη(1935)·οι

περιγραφέςτου,ανκαιαναφέρονταιστουςψάλτεςτουΠατριαρχείουτηςΚωνσταντι-

νούποληςτουύστερου19ουαιώνα,παρουσιάζουν τεράστιεςομοιότητεςμεαυτέςτων

σημερινώνναών,δίνονταςμιαβάσηγιαπροβληματισμόσχετικάμετιςμεταβολέςκαι

τιςπορείεςπουαυτέςακολούθησαναλλάκαιτιςπαραλλαγέςτουςμετηγεωγραφική

διασπορά.

Με την ίδια ακριβώς διάθεση προσέγγισα την παλαιά μελέτη του Γεωργίου Ι.

Παπαδοπούλου (1977 [1890]), που μάλλον είναι το πρώτο βιβλίο που αντιμετωπίζει

τηνψαλτικήμέσααπόέναεθνικόκαιόχιθρησκευτικόπρίσμα,αναζητώνταςμιαγραμ-

μήσυνοχήςαπότηνελληνικήαρχαιότηταωςτιςμέρεςτου.Ιδέεςτηςνεωτερικότητας,

όπως το αίτημα για ψάλτες με περισσότερη μουσική μόρφωση, μπορούν να ανιχνευ-

τούνακόμηκαιστοπερίφημοΜέγαΘεωρητικότουΧρύσανθου(1977 [1832]).Ανάλο-

γεςπαρατηρήσειςμπορούνναγίνουνκαιστοβιβλίοτουΠαναγιώτηΑντωνέλλη(1956),

οοποίοςεπιχειρείνααπογράψει,έστωκαιμεαπλέςονομαστικέςαναφορές,τουςψάλ-

τεςτηςεποχήςτουσεόλεςτιςΕλληνικέςεκκλησίες(τηςΕλλάδαςαλλάκαιτουεξωτερι-

18ΠολύενδιαφέρουσεςείναιοισχετικέςπαρατηρήσειςτουΧατζηπανταζή(1986:19)πάνωστηνέρευνατηςΔέσποιναςΜαζαράκη(1984)γιατοκλαρίνο.ΟΧατζηπανταζήςθέτειέναπροβλημα-τισμόγιατηνχρήσηαποκλειστικάπροφορικώνμαρτυριώναπότηΜαζαράκη,ηοποίατηνοδη-γείτελικάσελανθασμένασυμπεράσματα.


24

κού).Βέβαια,μιαενδελεχήςμελέτητωνγραπτώνπηγώντου20ουαιώνασχετικάμετην

ψαλτικήθααποτελούσεαντικείμενομιαςάλληςέρευνας19.

ΓιατηΜαγνησία,είχεεπιχειρηθείμιααπόπειρακαταγραφήςτουπαλαιότερου

ψαλτικούδυναμικούαπότονΚωνσταντίνοΚαραγκούνηγιατοπεριοδικόΕνΒόλω(Κα-

ραγκούνης2009)μεπροσανατολισμόμουσικολογικόκαιιστορικό.Αυτήηέρευναδίνει

αρκετέςπληροφορίες,ωστόσοδενπαύειναείναιμιαημικήεικόνα,γραμμένηαπόένα

ψάλτη,θεολόγοκαιμουσικολόγοπουιχνηλατείτηνκαταγωγήτουκόσμουστονοποίο

κινείταικαιοίδιος.

Γιατημεθοδολογίατηςέρευνας

Απόταδιάφοραμοντέλαεθνογραφικήςέρευναςγιατημουσικήπουαπογράφει

οTiton(2008:29)χρησιμοποίησακυρίωςταδυονεώτερα,δηλαδήαυτότηςπολιτισμι-

κήςεμβύθισηςκαιτηςμελέτηςτωνπροσώπωνπουεμπλέκονταιστηνψαλτική.Συγκρί-

σεις αποτόλμησα πολύ περιορισμένα, και μόνο εκεί όπου ανιχνεύω δάνεια από άλλα

μουσικάείδη(όπωςλ.χ.στηδομήτωνεξωλατρευτικώνβυζαντινώνχορών)καιαπέφυ-

γα συστηματικά ιδέες της μουσικής λαογραφίας, όπως αυτές του εθνικισμού και της

συντήρησης«τηςμουσικήςπουθεωρείταιπαραδοσιακήκαιαπειλούμενη»(Titonό.π.).

Τηνεισαγωγ

Επιτέλεση στο ναό, επιτέλεση ... · 2 Η οποία, με τη σειρά...

Documents

Transcript of Επιτέλεση στο ναό, επιτέλεση ... · 2 Η οποία, με τη σειρά...