ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ Σ Ζ Ω Η Σ 63

3. Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρησκευτικής ζωής (1912).

Το τρίτο μεγάλο βιβλίο του Ντυρκέμ, Οι Στοιχειώδεις Μορφές

της θρησκευτικής ζωής, είναι οπωσδήποτε το σημαντικότερο, το

βαθύτερο, το περισσότερο πρωτότυπο και επίσης εκείνο, στο οποίο

κατά τη γνώμη μου αποκαλύπτεται καθαρότερα η έμπνευση του

συγγραφέα.

Αντικείμενο του έργου αυτού είναι η επεξεργασία μιας γενι­

κής θεωρίας της θρησκείας με αφετηρία την ανάλυση των απλού­

στερων και πιο πρωτόγονων θρησκευτικών θεσμών. Από τη δια­

τύπωση αύτη φαίνεται ήδη μία από τις κατευθυντήριες ιδέες του

Ντυρκέμ: είναι θεμιτό και δυνατό να θεμελιώσουμε μία θεωρία

των ανώτερων θρησκειών πάνω στη σπουδή των πρωτόγονων μορ­

φών θρησκείας. Ο τοτεμισμός αποκαλύπτει την ουσία της θρη­

σκείας. Ό λ α τα συμπεράσματα που αντλεί ο Ντυρκέμ από τη

μελέτη του τοτεμισμού προϋποθέτουν ότι είναι δυνατή η σύλληψη

της ουσίας ενός κοινωνικού φαινομένου με την παρατήρηση των

στοιχειωδέστερων μορφών του.

Υπάρχει κι ένας άλλος λόγος για τον οποίο η μελέτη του το­

τεμισμού έχει αποφασιστική σημασία στο σύστημα του Ντυρκέμ.

Κατά τη γνώμη του, στις σημερινές ατομικιστικές και ορθολογι­

στικές κοινωνίες μας υπέρτατη ηθική και πνευματική αρχή είναι

η επιστήμη. Είναι δυνατό να προχωρήσουμε πιο πέρα, όχι όμως

να σταθούμε εντεύθεν της επιστήμης και να αρνηθούμε τις διδα­

χές μας. Ό μ ω ς η κοινωνία που προξενεί και ευνοεί την άνθηση

του ατομικισμού και της λογοκρατίας χρειάζεται, όπως και κάθε

κοινωνία, κοινές πίστεις. Τέτοιες όμως πίστεις δεν μπορεί πια να

δώσει, όπως φαίνεται, η παραδοσιακή θρησκεία που δεν ανταποκρί­

νεται στις απαιτήσεις του επιστημονικού πνεύματος.

Υπάρχει μία διέξοδος που ο Ντυρκέμ θεωρεί απλή και, αν

μπορώ να χρησιμοποιήσω εδώ αυτή τη λέξη, θαυματουργή: η ίδια

η επιστήμη δεν μας αποκαλύπτει ότι η θρησκεία κατά βάθος δεν

είναι παρά η μεταμόρφωση της κοινωνίας; Αν στο διάβα της ιστο­

ρίας και υπό τις μορφές του τοτέμ ή του Θεού οι άνθρωποι δεν

64 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

λάτρεψαν παρά τη μεταμορφωμένη από την πίστη συλλογική πραγ­

ματικότητα, είναι δυνατό να βγούμε από το αδιέξοδο. Η επιστήμη

της θρησκείας αποκαλύπτει τη δυνατότητα ανασυγκρότησης των

αναγκαίων για τη συναίνεση πίστεων, όχι γιατί αρκεί για να γεν­

νήσει τη συλλογική πίστη, αλλά γιατί αφήνει την ελπίδα ότι η

κοινωνία του μέλλοντος θα είναι και αυτή σε θέση να κατασκευά­

σει θεούς, αφού όλοι οι θεοί του παρελθόντος δεν ήσαν παρά η με­

ταμορφωμένη κοινωνία.

Με την έννοια αυτή Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρησκευτι­

κής ζωής εκπροσωπούν τη λύση που δίνει ο Ντυρκέμ στην αντίθεση

επιστήμης και θρησκείας. Η επιστήμη, ανακαλύπτοντας τη βα­

θύτερη πραγματικότητα όλων των θρησκειών, δεν αναπλάθει μία

θρησκεία, αλλά μας εμπνέει εμπιστοσύνη ως προς την ικανότητα

των κοινωνιών να βρίσκουν σε κάθε εποχή τους θεούς που χρειά­

ζονται. «Τα θρησκευτικά συμφέροντα δεν είναι παρά η συμβολική

μορφή κοινωνικών και ηθικών συμφερόντων».

Θα μπορούσα να πώ ότι Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρη­

σκευτικής ζωής αντιπροσωπεύουν στο έργο του Ντυρκέμ το ισο­

δύναμο του Συστήματος θετικής πολιτικής στο έργο του Αυγού­

στου Κόντ. Ο Ντυρκέμ δεν περιγράφει μία θρησκεία της κοινω­

νίας με τον τρόπο που περιγράφει ο Κόντ σε όλες τις λεπτομέρειές

της μία θρησκεία της ανθρωπότητας. Λέει μάλιστα καθαρότατα

ότι ο Κόντ έσφαλλε νομίζοντας ότι ένα άτομο μπορεί να κατασκευά­

σει μια θρησκεία κατά παραγγελία. Γιατί αν πράγματι η θρησκεία

είναι μία συλλογική δημιουργία, θα ήταν αντίθετο προς τη θεωρία

να πιστεύουμε ότι ένας κοινωνιολόγος μπορεί να πλάσει μόνος του

μία θρησκεία. Όμως, στο μέτρο που ο Ντυρκέμ θέλει να αποδεί­

ξει ότι το αντικείμενο της θρησκείας δεν ήταν τίποτε άλλο από τη

μεταμόρφωση της κοινωνίας, η πορεία της σκέψης του είναι ανά­

λογη με του Κόντ, ο οποίος, προκειμένου να θεμελιώσει τη θρη­

σκεία του μέλλοντος, βεβαίωνε ότι η ανθρωπότητα, αφού σκότωσε

τους υπερβατικούς θεούς, θα αγαπούσε τον εαυτό της ή ό,τι καλύ­

τερο έκλεινε εντός της με την ονομασία της «ανθρωπότητας».

Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρησκευτικής ζωής μπορούν να

μελετηθούν από τρεις οπτικές γωνίες, επειδή το έργο αυτό συγ­

κεντρώνει τριών ειδών μελέτες. Περιλαμβάνει μία λεπτομερή περί-

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΏΔΕΙΣ ΜΟΡΦΈΣ Τ Ή Σ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΉΣ ΖΩΉΣ 65

γραφή και ανάλυση του συστήματος της πατριάς και του τοτεμι­

σμού σε ορισμένες αυστραλιανές φυλές, με αναφορές και σε φυλές

της Αμερικής. Περιέχει μία θεωρία της ουσίας της θρησκείας, π ο υ

αντλείται από τη μελέτη του αυστραλιανού τοτεμισμού. Σκιαγρα­

φεί, τέλος, μία κοινωνιολογική ερμηνεία των μορφών της ανθρώ­

πινης σκέψης, δηλαδή μία εισαγωγή στην κοινωνιολογία της γνώ­

σης.

Το πρώτο από τα τρία αυτά θέματα, η περιγραφική μελέτη

του συστήματος της πατριάς και του τοτεμισμού, κατέχει το με­

γαλύτερο μέρος. Θα το πραγματευθώ όμως συνοπτικά γιατί είναι

αδύνατο να κάνω περίληψη της περιγραφής.

Εκείνο που με ενδιαφέρει εδώ είναι το δεύτερο θέμα, η γενική

θεωρία των θρησκειών, την οποία συνήγαγε από τη μελέτη του

τοτεμισμού. Η μέθοδος του Ντυρκέμ είναι στο βιβλίο αυτό η

ίδια όπως και στα προηγούμενα. Ορίζεται καταρχήν το φαινό­

μενο. Απορρίπτονται έπειτα οι διαφορετικές θεωρίες, και το τρίτο

στάδιο, τέλος, είναι η απόδειξη της ουσιωδώς κοινωνικής φύσης

των θρησκειών.

Για τον Ντυρκέμ, ουσία της θρησκείας είναι η διαίρεση του κόσμου

σε ιερά και θύραθεν (profanes) φαινόμενα. Ουσία της θρησκείας

δεν είναι η πίστη σε έναν υπερβατικό Θεό: υπάρχουν θρησκείες,

ανώτερες μάλιστα, χωρίς Θεό. Οι περισσότερες από τις σχολές του

βουδδισμού δεν ομολογούν πίστη σε κάποιον προσωπικό και υπερ­

βατικό Θεό. Ούτε και οι έννοιες του υπερφυσικού και του μυστη­

ρίου ορίζουν τη θρησκεία, αφού είναι όψιμες. Υπερφυσικό δεν μπο­

ρεί να υπάρχει παρά σε σχέση με το φυσικό, και γ ια να έχει κα­

νείς μία διαυγή ιδέα του φυσικού πρέπει ήδη να σκέπτεται μέ

θετικό και επιστημονικό τρόπο. Η έννοια του υπερφυσικού δέν

μπορεί να προηγείται της (όψιμης) έννοιας της φυσικής τάξης.

Η κατηγορία του θρησκευτικού συνίσταται από τη διμερή διαί­

ρεση του κόσμου σε θύραθεν και σε ιερό. Το ιερό αποτελείται

από ένα σύνολο πραγμάτων, πίστεων και τελετουργιών. Όταν ιερά

πράγματα έχουν μεταξύ τους σχέσεις συντονισμού και υπαγωγής,

σε τρόπο ώστε να συγκροτούν σύστημα κάποιας ενότητας, που το

66 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

ίδιο δεν εντάσσεται, σε κανένα άλλο ομοειδές σύστημα, τότε το

σύνολο των πίστεων και των αντιστοίχων τελετουργιών συνιστά

μια θρησκεία. Η θρησκεία λοιπόν προϋποθέτει το ιερό, έπειτα την

οργάνωση των σχετικών με το ιερό πίστεων και, τέλος, τελετουρ­

γίες ή πρακτικές που απορρέουν κατά τρόπο λιγότερο ή περισσό­

τερο λογικό από τις πίστεις.

«Η θρησκεία είναι ένα συνεκτικό σύστημα πίστεων και πρα­

κτικών που σχετίζονται με πράγματα ιερά, ξεχωρισμένα δηλαδή

και απαγορευμένα, πίστεων και πρακτικών που ενώνουν σε μία

και μόνη ηθική κοινότητα, ονομαζόμενη εκκλησία, όλους όσους εν­

στερνίζονται το σύστημα αυτό». (Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρη­

σκευτικής ζωής, σ. 65).

Ο όρος «εκκλησία» προστίθεται στην έννοια του ιερού και στο

σύστημα πίστεων για να διαφοροποιήσει τη θρησκεία από τη μα­

γεία, που δεν προϋποθέτει αναγκαστικά τη συναίνεση των πιστών

σε μία εκκλησία.

Έχοντας ορίσει την θρησκεία ο Ντυρκέμ προχωρεί στη δεύ­

τερη φάση της έρευνάς του, όπου απορρίπτει όσες ερμηνείες προη­

γήθηκαν από αυτές που προτείνει ο ίδιος. Οι ερμηνείες αυτές συνο­

ψίζονται στο πρώτο μέρος του βιβλίου με τις έννοιες ανιμισμός και

νατουρισμός, πού εκπροσωπούν τις κυριότερες υπάρχουσες αντι­

λήψεις της στοιχειώδους θρησκείας. Σύμφωνα με τον ανιμισμό η

θρησκευτική πίστη είναι πίστη σε πνεύματα, είναι μεταμόρφωση

της εμπειρίας που αποκομίζουν οι άνθρωποι από την διπλή τους

φύση, δηλαδή το σώμα και την ψυχή. Σύμφωνα με τον νατουρισμό

οι άνθρωποι λατρεύουν μεταμορφωμένες φυσικές δυνάμεις. Ή πα­

ρουσίαση και η αναίρεση των δύο αυτών θεωριών έχουν αρκετό

μάκρος, η διπλή όμως αυτή κριτική στηρίζεται σε μία και μόνη

ιδέα. Είτε την ανιμιστική ερμηνεία ενστερνισθεί κανείς είτε τη

νατουριστική, και στις δύο περιπτώσεις, πιστεύει ο Ντυρκέμ, κα­

ταλήγει στη διάλυση του υπό μελέτη αντικειμένου. Αν η θρησκεία

δεν ήταν τίποτε άλλο από την αγάπη μη πραγματικών πνευμάτων

ή φυσικών δυνάμεων, μεταμορφωμένων από τον ανθρώπινο φόβο,

θα ισοδυναμούσε με συλλογική παράκρουση. Τί είναι όμως μία

επιστήμη που το αμεσότερο αποτέλεσμά της είναι η διάλυση της

πραγματικότητας του αντικειμένου της;

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ Ζ Ω Η Σ 67

Ο Ντυρκέμ, αντίθετα, πιστεύει ότι σώζει την πραγματικό­

τητα της θρησκείας με την εξήγηση που της δίνει. Αν ο άνθρωπος

λατρεύει τη μεταμορφωμένη κοινωνία, λατρεύει μία πραγματικό­

τητα αυθεντική. Υπάρχει τίποτε πιο πραγματικό από την ίδια τη

δύναμη της κοινότητας; Η θρησκεία είναι μία εμπειρία τέτοιου

βάθους και τέτοιας διάρκειας ώστε δεν μπορεί να μην αντιστοιχεί

σε μία αυθεντική πραγματικότητα. Αν η αυθεντική αυτή πραγμα­

τικότητα δεν είναι Θεός, πρέπει να είναι η πραγματικότητα που

κείται, αν μπορώ να το π ω , αμέσως κάτω από το Θεό, δηλαδή η

κοινωνία.*

Σκοπός της θεωρίας του Ντυρκέμ για την θρησκεία είναι να

στηριχθεί η πραγματικότητα του αντικειμένου της πίστης χωρίς

να γίνει αποδεκτό το πνευματικό περιεχόμενο των παραδοσιακών

θρησκειών. Οι θρησκείες αυτές καταδικάζονται από την ανάπτυξη

του επιστημονικού ορθολογισμού, τούτος όμως επιτρέπει τη διά­

σωση εκείνου που φαίνεται ότι καταστρέφει, δείχνοντας πως τελικά

εκείνο που πάντοτε λάτρεψαν οι άνθρωποι δεν ήταν τίποτε άλλο

από την ίδια τους την κοινωνία.

Για να μελετήσει τις ανιμιστικές και νατουριστικεές θεωρίες, ο

Ντυρκέμ αναφέρεται στις αντιλήψεις του T a y l o r και του Spencer,

που ήσαν της μόδας στην εποχή του. Αυτές είχαν ως αφετηρία το

φαινόμενο του ονείρου. Στο όνειρο οι άνθρωποι βλέπουν τον εαυτό

τους εκεί όπου δεν είναι· συλλαμβάνουν λοιπόν ένα ομοίωμα του

εαυτού τους και του σώματός τους και τους είναι εύκολο να φαντα­

σθούν ότι τη στιγμή του θανάτου το ομοίωμα αυτό αποσπάται και

γίνεται πνεύμα αιωρούμενο, καλό ή κακό. Παράλληλα, οι πρωτό­

γονοι δεν διακρίνουν καθαρά τα έμψυχα από τα άψυχα πράγματα.

Γι ' αυτό και τοποθετούν τις ψυχές των νεκρών ή τα αιωρούμενα

πνεύματα στις άλφα ή βήτα πραγματικότητες. Γεννιούνται έτσι οι

λατρείες των εφεστίων δαιμόνων και των προγόνων. Με αφετηρία

την δυαδικότητα σώματος και ψυχής, που συλλαμβάνεται στο όνει­

ρο, οι πρωτόγονες θρησκείες δημιουργούν σμήνη πνευμάτων, που

υπάρχουν και δρουν γύρω μας ευεργετικά ή επίφοβα.

* Δεν χρειάζεται να διευκρινίσω ότι το «αμέσως κάτω από το Θεό»

δεν είναι του Ντυρκέμ, αλλά δικό μου.

68 EMIΛ NTΥPKEM

Η λεπτομερής αναίρεση του Ντυρκέμ επαναλαμβάνει βήμα

προς βήμα τα στοιχεία της ερμηνείας αυτής. Γιατί δίνουμε τόση

σημασία στο φαινόμενο του ονείρου; Γιατί βλέποντας το ομοίωμα

του εαυτού μας το ιεροποιούμε; Γιατί του αποδίδουμε ασυνήθιστη

αξία; Η λατρεία των προγόνων, προσθέτει ο Ντυρκέμ, δεν είναι

πρωτόγονη λατρεία. Ούτε είναι σωστό η λατρεία των προγόνων να

απευθύνεται ειδικά στους νεκρούς. Η λατρεία των νεκρών δεν είναι

αρχέτυπο φαινόμενο.

Γενικά, ο Ντυρκέμ, από την στιγμή που αποφάνθηκε ότι ουσία

της θρησκείας είναι το στοιχείο του ιερού, δε δυσκολεύεται πολύ

για να δείξει τις ελλείψεις της ανιμιστικής ερμηνείας. Η ερμηνεία

αυτή μπορεί, έστω, να εξηγήσει τη δημιουργία ενός κόσμου πνευ­

μ ά τ ω ν · ο κόσμος όμως αυτός δεν είναι ο κόσμος του ιερού. Το

ουσιώδες, το ιερό δηλαδή, παραμένει ανεξήγητο. Ούτε οι φυσικές

δυνάμεις, ούτε τα πνεύματα ή οι ψυχές, που αιωρούνται γύρω από

τους ζωντανούς, είναι καθαυτά ιερά πράγματα. Μόνη η κοινωνία

είναι καθαυτή ιερή πραγματικότητα. Ανήκει στην τάξη της φύ­

σης, αλλά την ξεπερνά. Είναι αιτία του θρησκευτικού φαινομένου

και συνάμα δικαίωση της αυθόρμητης διάκρισης ανάμεσα σε ιερό

και σε θύραθεν.

Ο Ντυρκέμ αντιτάσσει έτσι την αληθινή επιστήμη της θρη­

σκείας, που σώζει το αντικείμενό της, στις ψευδοεπιστήμες που

πάνε να το διαλύσουν:

«Δεν είναι δυνατό να παραδεχθούμε ότι συστήματα ιδεών όπως

η θρησκεία, τα όποια είχαν θέση τόσο σημαντική στην ιστορία και

από τα όποια οι λαοί αντλούσαν πάντοτε όση ενέργεια χρειάζονταν

για να ζήσουν, δεν είναι παρά πλέγματα αυταπατών. Όλοι συμ­

φωνούμε σήμερα στο ότι το δίκαιο, η ηθική και η ίδια η επιστη­

μονική σκέψη γεννήθηκαν μέσα στη θρησκεία, συνυφάνθηκαν επί

πολύ χρόνο μαζί της και παρέμειναν διαποτισμένα από το πνεύμα

της. Πώς θα μπορούσε μία κενή φαντασμαγορία να διαμορφώσει

τόσο έντονα και με τόσο διαρκή τρόπο τις ανθρώπινες συνειδήσεις;

Η επιστήμη της θρησκείας θα πρέπει οπωσδήποτε να έχει ως

αρχή το ότι η θρησκεία δεν εκφράζει τίποτε που να μην υπάρχει

στη φύση, γιατί μόνο επιστήμη των φυσικών φαινομένων υπάρχει.

» Ό λ ο το ζήτημα είναι να δούμε σε ποιον τομέα της φύσης

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ Ζ Ω Η Σ 69

ανήκουν οι πραγματικότητες αυτές και τι οδήγησε τους ανθρώπους

να τις βάλουν με το νου τους υπό την ιδιότυπη μορφή που προσι­

διάζει στη θρησκευτική σκέψη. Για να μπορέσουμε όμως να θέ­

σουμε το πρόβλημα αυτό, πρέπει να αρχίσουμε αναγνωρίζοντας

ότι πρόκειται για παραστάσεις υπαρκτών πραγμάτων.

» Ό τ α ν οι φιλόσοφοι του 18ου αιώνα παρουσίαζαν τη θρησκεία

ως μία τεράστια πλάνη που επινόησαν οι παπάδες, μπορούσαν του­

λάχιστον να εξηγούν τη διατήρησή της με το συμφέρον της ιερα­

τικής κάστας να εξαπατά τα πλήθη. Av όμως οι ίδιοι οι λαοί κα­

τασκεύασαν τα εσφαλμένα αυτά συστήματα ιδεών και ταυτόχρονα

έπεφταν θύματά τους, πώς μπόρεσε η εκπληκτική αυτή απάτη να

διαιωνισθεί διαμέσου ολόκληρης της ιστορίας...

»Τί είδους επιστήμη είναι αυτή που ως κύρια ανακάλυψή της

έχει την εξαφάνιση του ίδιου του αντικειμένου πουύ πραγματεύεται;».

(Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρησκευτικής ζωής, σ. 98-99).

Η φράση είναι όμορφη. Πιστεύω όμως ότι ένας μή-κοινωνιο-

λόγος ή ένας κοινωνιολόγος που δεν ακολουθεί τον Ντυρκέμ, θα

αισθανόταν τον πειρασμό να απαντήσει: Μία επιστήμη της θρη­

σκείας, που ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι λατρεύουν την κοινωνία,

διασώζει ή εξαφανίζει το αντικείμενό της; Ο Ντυρκέμ, σαν κα­

λός επιστήμονας, θεωρεί ότι η επιστήμη των θρησκειών θέτει ως

αρχή τη μή-πραγματικότητα του υπερβατικού και του υπερφυσι­

κού. Μπορούμε όμως να επανεύρουμε την πραγματικότητα της

θρησκείας μας αν εξαλείψουμε α π ' αυτή το υπερβατικό;

Για τον Ντυρκέμ (και τούτη η ιδέα έχει τεράστια σημασία στη

σκέψη του) ο τοτεμισμός είναι η θρησκεία στην απλούστερη μορ­

φή της. Ένας τέτοιος ισχυρισμός προϋποθέτει μία εξελικτική αντί­

ληψη της θρησκευτικής ιστορίας. Για μία μή εξελικτική αντίληψη

ο τοτεμισμός θα ήταν μόνο μία απλή θρησκεία μεταξύ των άλλων.

Ό τ α ν ο Ντυρκέμ βεβαιώνει ότι είναι η θρησκεία στην απλούστερη

ή στοιχειωδέστερη μορφή της, αποδέχεται σιωπηρά ότι υπάρχει

μία εξέλιξη της θρησκείας με αφετηρία μία και μοναδική πηγή.

70 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

Επιπλέον, για να συμπεράνουμε την ουσία της θρησκείας από

την ιδιαίτερη και προνομιακή περίπτωση του τοτεμισμού, πρέπει

να προσυπογράψουμε την ιδέα ότι μια καλά διαλεγμένη εμπειρία

αποκαλύπτει την ουσία ενός φαινομένου που είναι κοινό σε όλες

τις κοινωνίες. Ο Ντυρκέμ δεν επεξεργάζεται την θεωρία του για

την θρησκεία ύστερα από μελέτη πολυάριθμων θρησκευτικών φαι­

νομένων. Η ουσία του θρησκευτικού στοιχείου κατανοείται με βά­

ση ενα επιμέρους φαινόμενο, που υποτίθεται ότι φανερώνει το

ουσιώδες σε όλα τα ομοειδή φαινόμενα.

Ο Ντυρκέμ αναλύει την απλή αυτή θρησκεία του τοτεμισμού

χρησιμοποιώντας τους όρους πατριά και τοτέμ. Η πατριά είναι

μία συγγενική ομάδα που τη συγκροτούν δεσμοί αιματοσυγγένειας.

Είναι μία συνομάδωση ανθρώπων, ίσως η απλούστερη α π ' όλες,

που εκφράζει την ταυτότητά της προσκολλώμενη σε ένα φυτό ή

ζώο. Η μεταβίβαση του τοτέμ της πατριάς, δηλαδή τοτέμ που

έχει συνταυτισθεί με την πατριά, στις αυστραλιανές φυλές διενερ­

γείται τις πιο πολλές φορές μέσω της μητέρας· όμως η μεταβίβαση

αυτή δεν έχει την απόλυτη κανονικότητα ενός νόμου. Πλάι στα

τοτέμ της πατριάς, υπάρχουν ατομικά τοτέμ και τοτέμ πιο ανε­

πτυγμένων ομάδων, όπως είναι οι φρατρίες καί οι γαμικές τάξεις

(classes m a t r i m o n i a l e s ) . 6

Στις αυστραλιανές φυλές, που μελετά ο Ντυρκέμ, κάθε τοτέμ

έχει το έμβλημα ή τον θυρεό του. Σε όλες σχεδόν τις πατριές

υπάρχουν αντικείμενα, κομμάτια από ξύλο ή πελεκημένες πέτρες,

που φέρουν μια ζωγραφισμένη παράσταση του τοτέμ και συμμε­

τέχουν έτσι στο ιερό στοιχείο που συναρτάται με αυτό. Δεν είναι

καθόλου δύσκολο να κατανοήσουμε το φαινόμενο τούτο. Ισοδύναμο

του αυστραλιανού κουρίνγκα μπορούμε να θεωρήσουμε τις σημαίες

στις σύγχρονες κοινωνίες. Σ τ α μάτια μιας κοινότητας, η σημαία

μετέχει του ιερού στοιχείου, το οποίο αποδίδεται στην πατρίδα,

και η βεβήλωσή της σχετίζεται με ορισμένα φαινόμενα πού ανα­

λύει ο Ντυρκέμ. Τα τοτεμικά αντικείμενα, που φέρουν το έμβλημα

του τοτέμ, προκαλούν εκδηλώσεις τυπικά θρησκευτικές, δηλαδή

πράξεις αποχής ή πράξεις θετικές. Τα μέλη της πατριάς οφείλουν

να μην τρώνε και να μην αγγίζουν τα τοτέμ ή όσα αντικείμενα

μετέχουν στην ιερότητα του τοτέμ· οφείλουν επίσης, σε άλλες περί-

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ ΖΩΗΣ 71

πτώσεις, να εκδηλώνουν έναντι του τοτέμ κάποια συγκεκριμένη

μορφή σεβασμού.

Στις αυστραλιανές κοινωνίες συγκροτείται έτσι ενα σύμπαν

ιερών πραγμάτων που περιλαμβάνει καταρχήν τα φυτά ή τα ζώα,

που είναι τα ίδια τοτέμ, και κατόπιν τα αντικείμενα που φέρουν

την παράσταση του τοτέμ. Ε ν ί ο τ ε το τοτέμ μεταδίδεται και στα

ίδια τα άτομα. Σε τελευταία ανάλυση το σύνολο της πραγματικό­

τητας διαιρείται σε δύο θεμελιώδεις κατηγορίες: στα θύραθεν πράγ­

ματα απέναντι στα όποια συμπεριφέρεται κανείς κατά τρόπο «οικο­

νομικό», εφόσον η οικονομική συμπεριφορά αποτελεί το αρχέτυπο

της θύραθεν δραστηριότητας, και σε ένα ολόκληρο κόσμο ιερών

πραγμάτων — φυτών, ζώων, παραστάσεων των φυτών και των

ζώων αυτών, ατόμων που χάρη στην ιδιότητά τους ως μελών της

πατριάς συνδέονται με ιερά πράγματα— έναν κόσμο οργανωμένο

με λιγότερο ή περισσότερο συστηματικό τρόπο.

Για να εξηγήσει τον τοτεμισμό ο Ντυρκέμ αρχίζει, με τη συ­

νήθη του μέθοδο, απορρίπτοντας όσες ερμηνείες συνάγουν τον το­

τεμισμό από μία πιο πρωτόγονη θρησκεία. Απορρίπτει την ερμη­

νεία εκείνη του τοτεμισμού, που τον ανάγει στη λατρεία των προ­

γόνων, καθώς και την άλλη, που θεωρεί ως πρωτογενές φαινόμενο

τη λατρεία των ζώων. Απορρίπτει την αντίληψη, σύμφωνα με την

οποία ο ατομικός τοτεμισμός προηγείται του τοτεμισμού της πα­

τριάς, και επίσης την αντίληψη που θεωρεί ως πρωτογενές φαινό­

μενο τον τοπικό τοτεμισμό, δηλαδή την απόδοση τοτεμικής ιδιό­

τητας σε έναν ορισμένο τόπο. Γι ' αυτόν ιστορικά και λογικά πρώτος

είναι ο τοτεμισμός της πατριάς. Η θέση αυτή είναι ουσιώδης γιατί

δείχνει την λογική ή χρονική προτεραιότητα της λατρείας των α­

τόμων απέναντι στην ίδια την κοινωνία. Η πρώτη πηγή του το­

τεμισμού είναι η αναγνώριση του ιερού. Αλλά το ιερό είναι δύ­

ναμη παρμένη από την ίδια την κοινότητα και ανώτερη όλων των

ατόμων.

Ορισμένα κείμενα όμως θα μας κάνουν να κατανοήσουμε κα­

λύτερα από οποιαδήποτε σχόλια τη θεωρία:

«Τοτεμισμός δεν είναι η θρησκεία των τάδε ζώων ή ανθρώ­

πων ή εικόνων αλλά μιας κάποιας ανώνυμης και απρόσωπης δύ­

ναμης που ξαναβρίσκεται σε καθένα από τα όντα αυτά, χωρίς εν-

72 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

τούτοις να συγχέεται με κανένα τους. Κανένα δεν την κατέχει ολό­

κληρη και όλα συμμετέχουν σ' αυτή. Είναι σε τέτοιο βαθμό ανε­

ξάρτητη από τα επιμέρους άτομα, στα οποία ενσαρκώνεται, ώστε

προηγείται από αυτά, όπως και επιβιώνει μετά την εξαφάνισή

τους. Τα άτομα πεθαίνουν· οι γενεές περνούν και αντικαθίστανται

από άλλες. Η δύναμη όμως αυτή παραμένει πάντοτε ενεργή, ζων­

τανή και όμοια με τον εαυτό της. Ε μ π ν έ ε ι τη σημερινή γενεά, όπως

ενέπνευσε τη χθεσινή και όπως θα εμπνεύσει την αυριανή. Θα μπο­

ρούσαμε να πούμε, παίρνοντας τη λέξη με πιο πλατειά έννοια, ότι

αυτή είναι ο Θεός που λατρεύει κάθε τοτεμική λατρεία. Μόνο που

πρόκειται για απρόσωπο Θεό, Θεό χωρίς όνομα και χωρίς ιστο­

ρία, ενύπαρκτο στον κόσμο και διάχυτο σε πλήθος αναρίθμητων

πραγμάτων». (Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρησκευτικής ζωής,

σ. 269).

Στο ωραίο αυτό κείμενο, που θα μπορούσε να ισχύσει για

οποιαδήποτε μορφή θρησκείας, παρουσιάζεται με διαύγεια το θέ­

μα του Ντυρκέμ: όλες οι τοτεμικες πίστεις ή πρακτικές παρουσιά­

ζονται όμοιες ως προς την ουσία τους με οποιαδήποτε θρησκευτική

πίστη και πρακτική.

Οι Αυστραλοί αναγνωρίζουν μία δύναμη εξωγενή ως προς τον

κόσμο των θύραθεν πραγμάτων, δύναμη ανώνυμη κι απρόσωπη,

που ενσαρκώνεται αδιαφόρετα σ' ενα φυτό, σ' ενα ζώο ή στην πα­

ράσταση ενός φυτού κι ενός ζώου. Η πίστη κι η λατρεία απευθύ­

νονται σ' αυτή την απρόσωπη κι ανώνυμη, εμμενή και ταυτόχρονα

υπερβατική δύναμη. Οι εκφράσεις αυτές ευκολότατα θα μπορούσαν

να εφαρμοσθούν και σε μία ανώτερη θρησκεία. Εδώ όμως πρό­

κειται για τον τοτεμισμό, που ερμηνεύεται με αφετηρία τον τοτε-

μισμό της πατριάς: γ ια να υπάρχει το ιερό οι άνθρωποι πρέπει να

ξεχωρίζουν το θύραθεν και το καθημερινό από ό,τι διαφέρει ως

προς την φύση του και επομένως είναι ιερό. Η διάκριση τούτη

λειτουργεί στη συνείδηση των πρωτόγονων, γιατί ως μέλη μιας

κοινότητας έχουν το διάχυτο αίσθημα ότι κάτι υπάρχει ανώτερο

από την ατομικότητά τους, και το κάτι αυτό είναι η δύναμη της

κοινωνίας που προηγείται από το κάθε άτομο ξεχωριστά και θα

επιζήσει όλων τους· αυτή λατρεύουν, χωρίς να το γνωρίζουν.

«Στους λαούς τής Μελανησίας βρίσκουμε, υπό την ονομασία

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ ΖΩΗΣ 73

μανά, μία έννοια που αποτελεί το ακριβές ισοδύναμο του βακάν

των Σιού και του ορέντα των Ιροκέζων. Ο Codr ington της δίνει

τον ακόλουθο ορισμό: "Οι Μελανήσιοι πιστεύουν στην ύπαρξη μιας

δύναμης απόλυτα διαχωρισμένης από κάθε υλική δύναμη που δρα

με κάθε τρόπο είτε προς το καλό είτε προς το κακό και που ο

άνθρωπος έχει μέγιστο συμφέρον να τη χειραγωγήσει και εξου­

σιάσει. Είναι το μανά. Πιστεύω ότι καταλαβαίνω την έννοια που

έχει για τους ιθαγενείς η λέξη αυτή... Είναι μία δύναμη, μία επιρ­

ροή άυλη, μιά δύναμη υπερφυσική κατά κάποιον τρόπο· αποκαλύ­

πτεται όμως μέσω μιας φυσικής δύναμης ή μάλλον μέσω κάθε

είδους εξουσίας και υπεροχής που κατέχει κανείς. Το μανά δεν

συναρτάται με ορισμένο αντικείμενο· μπορεί να συναρτηθεί με

οποιοδήποτε πράγμα... Ό λ η η θρησκεία του Μελανησίου συνί­

σταται στο να προμηθευθεί το μανά, είτε για να επωφεληθεί ο

ίδιος, είτε για να ωφελήσει άλλον". Δεν βρίσκουμε λοιπόν στον

αυστραλιανό τοτεμισμό το σπέρμα της ίδιας της έννοιας μιας ανώ­

νυμης και διάχυτης δύναμης;». (Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρη­

σκευτικής ζωής, σ. 277).

Στο κείμενο τούτο κεντρική έννοια της ερμηνείας της θρη­

σκείας είναι η έννοια μιας ανώνυμης και διάχυτης δύναμης. Το

παράδειγμα αυτή τη φορά είναι παρμένο από τις κοινωνίες της

Μελανησίας. Η σύμπτωση όμως των αναλύσεων αυτών, αν εφαρ­

μοστούν σε διαφορετικές κοινωνίες, για τον Ντυρκέμ επιβεβαιώνει

τη θεωρία σύμφωνα με την οποία πηγή της θρησκείας είναι η διά­

κριση θύραθεν και ιερού, ενώ στην πραγματικότητα αντικείμενο

λατρείας είναι η ανώνυμη και διάχυτη δύναμη, πού στέκει πάνω

α π ' τα άτομα και συνάμα πολύ κοντά τους.

Γιατί όμως η κοινωνία γίνεται αντικείμενο πίστης και λα­

τρείας; Ο Ντυρκέμ απαντά στην ερώτηση αυτή λέγοντας ότι η

κοινωνία έχει καθεαυτή κάτι το ιερό.

«Μιλώντας γενικά, είναι αναμφισβήτητο ότι η κοινωνία δια­

θέτει ό,τι χρειάζεται για να ξυπνήσει στα πνεύματα, με μόνη τη

δράση που ασκεί πάνω τους, την αίσθηση του θείου· γιατί έναντι

των μελών της είναι ό,τι ένας θεός έναντι των πιστών του. Ο Θεός

είναι, πράγματι, ένα ον, το οποίο ο άνθρωπος φαντάζεται από

μερικές πλευρές ανώτερο του εαυτού του και από το όποιο πι-

74 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

στεύει ότι εξαρτάται. Είτε πρόκειται για προσωπικότητα με συ­

νείδηση, όπως ο Ζεύς ή ο Ιεχωβάς, είτε πρόκειται για αφηρημέ­

νες δυνάμεις, όπως αυτές που λειτουργούν στον τοτεμισμό, ο πι­

στός, και στη μία και στην άλλη περίπτωση, πιστεύει ότι υποχρεώ­

νεται σε ορισμένους τρόπους συμπεριφοράς επιβαλλόμενους σ' αυτόν

από τη φύση της ιερής αρχής, με την οποία αισθάνεται ότι επικοι­

νωνεί. Και η κοινωνία όμως διατηρεί σε μας την αίσθηση μιας

διαρκούς εξάρτησης. Ε π ε ι δ ή έχει μία φύση ιδιαίτερη και διαφο­

ρετική από τη δική μας ατομική φύση, ακολουθεί σκοπούς εξίσου

ιδιαίτερους: καθώς όμως δεν μπορεί να τους επιτύχει παρά μόνο

μέσω της παρέμβασής μας, ζητά επιτακτικά τη βοήθειά μας. Α­

παιτεί να ξεχάσουμε τα συμφέροντά μας και να γίνουμε θερά­

ποντες της· μας εξαναγκάζει σε κάθε μορφής ενοχλήσεις, στερή­

σεις και θυσίες, χωρίς τις οποίες η κοινωνική ζωή θα ήταν αδύ­

νατη. Κάθε στιγμή λοιπόν υποχρεωνόμαστε να υποταγούμε σε κα­

νόνες συμπεριφοράς και σκέψης που ούτε φτιάξαμε ούτε θελήσαμε

και που συχνά μάλιστα είναι αντίθετοι στις θεμελιωδέστερες κλί­

σεις και παρορμήσεις μας.

»Μολαταύτα, αν η κοινωνία μας εξανάγκαζε στις παραχωρή­

σεις και στις θυσίες αυτές μόνο μέσω μιας υλικής πίεσης, δεν θα

μπορούσε να ξυπνήσει μέσα μας παρά μόνο την ιδέα μιας φυσικής

δύναμης, στην οποία πρέπει να ενδώσουμε εξ ανάγκης, κι όχι την

ιδέα μιας ηθικής δύναμης όπως αυτή που λατρεύουν οι θρησκείες.

Στην πραγματικότητα όμως, η εξουσία που ασκεί πάνω στις συ­

νειδήσεις απορρέει πολύ λιγότερο από τη φυσική υπεροχή, την

οποία κατέχει προνομιακά, και πολύ περισσότερο από την ηθική

εξουσία, με την οποία είναι περιβεβλημένη. Αν υπακούμε στις

διαταγές της, αυτό δέν οφείλεται απλώς και μόνο στο ότι είναι

εξοπλισμένη με τρόπο τέτοιο ώστε να μπορεί να υπερνικήσει τις

αντιστάσεις μας· οφείλεται προπάντων στο ότι είναι αντικείμενο

αληθινού σεβασμού». (Οι Στοιχειώδεις Μορφές της θρησκευτικής

ζωής, σ. 295-296).

Η κοινωνία ξυπνά σε μας το αίσθημα του θείου. Αποτελεί

ταυτόχρονα μία επιταγή που επιβάλλεται και μία πραγματικό­

τητα ποιοτικά ανώτερη από τα άτομα, που απαιτεί σεβασμό, αφο­

σίωση και λατρεία.

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ ΖΩΗΣ 75

Η κοινωνία ευνοεί επίσης την εμφάνιση πίστεων, επειδή τα άτομα,

όντας το ένα κοντά στο άλλο, ζώντας κοντά το ένα στο άλλο, μέσα

στον πυρετό της γιορτής έχουν την ικανότητα να δημιουργούν το

θείο.

Χαρακτηριστικά από αυτή την άποψη είναι δύο περίεργα κεί­

μενα. Στο ένα ο Ντυρκέμ περιγράφει τις σκηνές έξαρσης που ζουν

οι Αυστραλοί στις πρωτόγονες κοινωνίες· το άλλο αναφέρεται στη

γαλλική Επανάσταση, ως δυνατή δημιουργό μιας θρησκείας. Ιδού

το κείμενο για τους Αυστραλούς:

«Μόλις έπεφτε η νύχτα, άρχιζαν κιόλας κάθε είδους πομπές,

χοροί και τραγούδια κάτω απ ' το φως των δαυλών ο γενικός πυ­

ρετός όλο και ανέβαινε. Σε μία ορισμένη στιγμή, δώδεκα από τους

παρισταμένους πήραν ο καθένας στο χέρι κάτι σαν μεγάλη αναμ­

μένη δάδα και ο ένας τους, κρατώντας τη δική του σαν ξιφολόγχη,

όρμησε πάνω σε μία ομάδα ιθαγενών. Τα χτυπήματα ανταποδόθη-

καν με ρόπαλα και λόγχες και η συμπλοκή γενικεύθηκε. Οι άν­

θρωποι πηδούσαν σαν αφηνιασμένοι με άγρια ουρλιαχτά. Τα δαυ-

λιά έλαμπαν, έτριζαν χτυπώντας στα κεφάλια και τα κορμιά, πε­

τούσαν σπίθες προς όλες τις κατευθύνσεις. "Ό καπνός, ο ι πυρί-

καυστες δάδες, η βροχή από τις σπίθες κι όλη η ανθρώπινη αυτή

μάζα που χοροπηδούσε και ούρλιαζε, όλα αυτά, λένε οι Spencer

και Gillen [πρόκειται για τους παρατηρητές των αυστραλιανών

κοινωνιών πού ακολουθεί ο Ντυρκέμ], αποτελούσαν μία σκηνή

αγριότητας που είναι αδύνατο να περιγραφεί με λόγια" .

»Εύκολα γίνεται κατανοητό ότι ο άνθρωπος, φθάνοντας σε

τέτοιο σημείο έξαρσης, δεν ελέγχει πια τον εαυτό του. Νιώθον­

τας να κατακυριαρχείται και να παρασύρεται από ένα είδος εξου­

σίας έξω από αυτόν, που τον κάνει να σκέφτεται και να δρα δια­

φορετικά α π ' ό,τι στην φυσιολογική του κατάσταση, έχει εντελώς

φυσικά την εντύπωση ότι δεν είναι πια ο ίδιος. Του φαίνεται να

έχει γίνει ένα καινούργιο όν: τα σχέδια που ζωγραφίζει πάνω του,

οι μάσκες, με τις οποίες σκεπάζει το πρόσωπό του, παριστάνουν

με υλικό τρόπο τον εσωτερικό αυτό μετασχηματισμό, περισσότερο

από όσο συμβάλλουν στην εκδήλωσή του. Και καθώς την ίδια

στιγμή όλοι οι σύντροφοί του νιώθουν να μεταμορφώνονται με τον

76 ΕΜΙΛ NTΥPKEM

ίδιο τρόπο και μεταφράζουν το αίσθημά τους αυτό με τις κραυγές,

τις χειρονομίες και τη στάση τους, όλα δείχνουν σά να έχει πράγ­

ματι μεταφερθεί σε έναν ιδιαίτερο κόσμο, ολότελα διαφορετικό από

αυτόν όπου συνήθως ζει, σε ένα χώρο γεμάτο από δυνάμεις εξαι­

ρετικής έντασης, που τον κατακλύζουν και τον μεταμορφώνουν.

Π ώ ς είναι δυνατόν εμπειρίες σαν αυτή, προπάντων όταν επαναλαμ­

βάνονται κάθε μέρα επί εβδομάδες, να μην του αφήσουν την εντύ­

πωση ότι υπάρχουν πραγματικά δύο ετερογενείς καί ασύγκριτοι

μεταξύ τους κόσμοι; Ο ένας είναι εκείνος όπου σέρνει ράθυμα την

καθημερινή του ζωή· αντίθετα, όταν μπαίνει στον άλλο, έρχεται

αμέσως σε επαφή με αλλόκοτες δυνάμεις που τον γαλβανίζουν μέ­

χρι την παραφορά. Ο πρώτος είναι ο κόσμος των θύραθεν πραγ­

μάτων, ο δεύτερος ο κόσμος των ιερών». (Οι Στοιχειώδεις Μορφές

της θρησκευτικής ζωής, σ. 311-313).

Νομίζω ότι το κείμενο τούτο αποτελεί την πιο κατηγορημα­

τική έκφραση της σύλληψης του Ντυρκέμ. Ας φαντασθούμε ένα

πλήθος σε μία τελετή, που είναι ταυτόχρονα γιορτή και λατρεία,

ας φαντασθούμε άτομα, που κοινές συνήθειες και κοινές πράξεις

τα έχουν πλησιάσει το ένα στο άλλο, να χορεύουν και να ουρλιά­

ζουν. Η τελετή, όντας συλλογική δραστηριότητα, φέρνει το κάθε

άτομο σε κατάσταση έκτος εαυτού· το κάνει να κοινωνεί με τη

δύναμη της ομάδας· του δίνει την αίσθηση κάποιου πράγματος που

δεν συγκρίνεται με την καθημερινή του ζωή, όπου «σέρνεται ρά­

θυμα». Αυτό το εξαιρετικό στοιχείο, που είναι συνάμα εμμενές καί

υπερβατικό, είναι ακριβώς η συλλογική δύναμη και είναι επίσης

κάτι το ιερό. Τούτα τα φαινόμενα μέθης αποτελούν το καθαρό

υπόδειγμα της ψυχοκοινωνικής διαδικασίας που γεννά τις θρη­

σκείες.

Και ο Ντυρκέμ αναφέρεται, λίγο πιο κάτω, στην επαναστατι­

κή λατρεία. Την εποχή της γαλλικής Επανάστασης οι άνθρωποι

είχαν καταληφθεί από ενα είδος θρησκευτικού ενθουσιασμού. Οι

λέξεις έθνος, ελευθερία, επανάσταση είχαν φορτισθεί με μία ιερή

αξία, αντίστοιχη με αυτή που φορτίζει το κουρίνγκα των Αυστρα­

λών.

«Η ικανότητα της κοινωνίας να ανυψώνεται σε θεό ή να

πλάθει θεούς δεν υπήρξε πουθενά τόσο ορατή όσο στη διάρκεια

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ Ζ Ω Η Σ 77

των πρώτων χρόνων της Επανάστασης. Πράγματι, την ώρα εκείνη

υπό την επίδραση του γενικού ενθουσιασμού, πράγματα καθαρά

κοσμικά μετατράπηκαν από την κοινή γνώμη σε πράγματα ιερά:

η Πατρίδα, η Ελευθερία, ο Λόγος. Πήγαινε να εγκαθιδρυθεί από

μόνη της μία θρησκεία που είχε το δόγμα της, τα σύμβολά της,

τους ναούς και τις γιορτές της. Τις αυθόρμητες αυτές προσδοκίες

προσπάθησε να ικανοποιήσει από επίσημη πλευρά η λατρεία του

Λόγου και του Υπέρτατου Όντος. Η θρησκευτική αυτή ανανέω­

ση είχε βέβαια εφήμερη διάρκεια. Αυτό όμως συνέβη γιατί ο πα­

τριωτικός ενθουσιασμός, που στην αρχή συνέπαιρνε τις μάζες, απο­

δυναμωνόταν σιγά-σιγά. Με την εξαφάνιση της αιτίας δεν μπο­

ρούσε να διατηρηθεί το αποτέλεσμα. Η εμπειρία όμως αυτή, παρ'

όλη τη συντομία της, διατηρεί ακέραιο το κοινωνιολογικό της εν­

διαφέρον. Εκείνο που μένει είναι ότι, σε μία ορισμένη περίπτωση,

είδαμε την κοινωνία και τις ουσιώδεις ιδέες της να γίνονται, άμεσα

και χωρίς καμία μεταμόρφωση, αντικείμενο μιας αληθινής λα­

τρείας» (σ. 305-306).

Ό μ ω ς θα δούμε κι άλλες τέτοιες αναστατώσεις, και θα έλθει

η στιγμή που οι σύγχρονες κοινωνίες θα καταληφθούν ξανά από

το ιερό παραλήρημα, α π ' όπου θα προέλθουν οι νέες θρησκείες. (Ή

ανάμνηση των χιτλερικών τελετών της Νυρεμβέργης μας κάνει να

προσθέσουμε: αλλοίμονο!).

Ο Bergson τελειώνει το έργο του Les Deux Sources de la

morale et de la religion [Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρη­

σκείας] με την ακόλουθη φράση: «Το σύμπαν είναι μία μηχανή

για την κατασκευή θεών». Ο Ντυρκέμ είχε πε ι : οι κοινωνίες είναι

μηχανές για την κατασκευή θεών. Ό μ ω ς για να επιτύχει η κα­

τασκευή αυτή πρέπει να ξεφύγουν οι άνθρωποι από την καθημερινή

ζωή, να βγουν από τον εαυτό τους και να καταληφθούν από την

πυρετική εκείνη κατάσταση, της οποίας αιτία και συνάμα έκφραση

είναι η έξαρση.7

Δύο μορφές παίρνει λοιπόν στον Ντυρκέμ η κοινωνιολογική ερμη­

νεία της θρησκείας. Η μία τονίζει την ιδέα ότι στον τοτεμισμο οι

άνθρωποι λατρεύουν, χωρίς να το γνωρίζουν, την κοινωνία τους ή

78 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

ακόμη ότι το ιερό συνάπτεται πριν α π ' όλα στη συλλογική και απρό­

σωπη εκείνη δύναμη, η οποία είναι μία παράσταση της ίδιας της

κοινωνίας. Σύμφωνα με την άλλη ερμηνεία οι κοινωνίες τείνουν

προς τη δημιουργία θεών ή θρησκειών όταν βρίσκονται σε κατά­

σταση έξαρσης, που απορρέει από την ακραία ένταση της ίδιας

της συλλογικής ζωής. Η έξαρση αυτή εκδηλώνεται στις αυστρα­

λιανές φυλές με την ευκαιρία τελετουργιών που και σήμερα ακόμη

μπορούμε να τις παρατηρήσουμε. Όσο για τις σύγχρονες κοινω­

νίες, ο Ντυρκέμ υποδηλώνει, χωρίς να συγκροτεί σχετικά κάποια

αυστηρή θεωρία, ότι αυτό γίνεται απ' αφορμή πολιτικών και κοι­

νωνικών κρίσεων.

Με βάση τις θεμελιώδεις αυτές ιδέες ο Ντυρκέμ αναπτύσσει

μία ερμηνεία των εννοιών της ψυχής, του πνεύματος, του Θεού και

παρακολουθεί τη διανοητική επεξεργασία των θρησκευτικών πα­

ραστάσεων. Η θρησκεία εμπεριέχει ενα σύνολο πίστεων και οι

ίδιες αυτές πίστεις εκφράζονται με λέξεις, παίρνουν δηλαδή τη

μορφή μιας σκέψης με λιγότερο ή περισσότερο προωθημένη συ­

στηματοποίηση. Ο Ντυρκέμ αναζητά την τελική κατάληξη της

τοτεμικής συστηματοποίησης. Θέλει να δείξει τα όρια της δια­

νοητικής συστηματοποίησης του τοτεμισμου και συνάμα το δυνατό

πέρασμα από τον κόσμο του τοτέμ στους κόσμους των μεταγενέ­

στερων θρησκειών.

Επιπλέον, ο Ντυρκέμ φωτίζει τη σημασία δύο ειδών κοινω­

νικών φαινομένων, των συμβόλων και των τελετουργιών. Πολλές

κοινωνικές εκδηλώσεις απευθύνονται όχι τόσο στα πράγματα όσο

στα σύμβολα των πραγμάτων. Στον τοτεμισμό οι απαγορεύσεις

δεν ισχύουν μόνο για τα τοτεμικά ζώα και φυτά άλλα και για τα

αντικείμενα πάνω στα όποια παριστάνονται ζώα και φυτά. Παρό­

μοια, η κοινωνική μας συμπεριφορά σήμερα απευθύνεται καθημε­

ρινά όχι μόνο προς τα ίδια τα πράγματα άλλα και στα σύμβολά

τους. 'Αναφέρθηκα πιο πάνω στή σημαία ως σύμβολο τής πατρί­

δας. Η φλόγα στην Αψίδα του Θριάμβου είναι ενα άλλο σύμ­

βολο. Οι δημόσιες εκδηλώσεις υπέρ της άλφα ή της βήτα πολιτι­

κής είναι επίσης πράξεις που απευθύνονται τόσο στα σύμβολα όσο

και στα πράγματα.

Ο Ντυρκέμ διατύπωσε μία επεξεργασμένη θεωρία των τελε-

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ Ζ Ω Η Σ 79

τουργιών και φώτισε τους διαφόρους τύπους και ρόλους τους. Δια­

κρίνει τρία είδη τελετουργιών: τις αρνητικές, τις θετικές και αυτές

που αποκαλεί εξιλαστήριες (piaculaires). Οι αρνητικές συνίσταν­

ται βασικά σε απαγορεύσεις (απαγόρευση βρώσης και αφής) και

εξελίσσονται προς την κατεύθυνση όλων των θρησκευτικών πρακτι­

κών του ασκητισμού. Οι θετικές αντιθέτως είναι τελετουργίες κοι­

νωνίας (communion), που αποσκοπούν για παράδειγμα στο να

ευνοήσουν τη γονιμότητα. Οι πρακτικές ανάλωσης βρώσιμων, πό­

σιμων ή άλλων ειδών συγκαταλέγονται μεταξύ των θετικών τελε­

τουργιών. Ο Ντυρκέμ μελετά επίσης τις μιμητικές ή παραστατι­

κές τελετουργίες που πάνε να μιμηθούν όσα πράγματα θέλουν να

προκαλέσουν. Ό λ ε ς αυτές οι τελετουργίες, αρνητικές, θετικές ή

εξιλαστήριες, έχουν μία πρωταρχική κοινωνική λειτουργία. Στόχο

έχουν να διατηρήσουν την κοινότητα, να αναζωογονήσουν την αίσθη­

ση της μετοχής στην ομάδα, να συντηρήσουν τη πεποίθηση και

την πίστη. Μία θρησκεία δεν μπορεί να ζήσει χωρίς πρακτικές,

σύμβολα πίστης και τρόπους ανανέωσής τους.

Τέλος, ο Ντυρκέμ αντλεί από τη μελέτη του τοτεμισμού μία κοι­

νωνιολογική θεωρία της γνώσης. Δέν αρκείται στην προσπάθεια

να κατανοήσει τις πίστεις και τις πρακτικές των αυστραλιανών

φυλών επιχειρεί επίσης να κατανοήσει καί όσους τρόπους του σκέ­

πτεσθαι συνδέονται με τις θρησκευτικές πίστεις. H θρησκεία δεν

είναι μόνο ο πρωτογενής πυρήνας από τον οποίο απέρρευσαν, μέ­

σα από διαφοροποιήσεις, ηθικοί κανόνες και κανόνες θρησκευτικοί

με τη στενή έννοια, αλλά είναι επίσης και ο πρωτογενής πυρήνας

από όπου προήλθε η επιστημονική σκέψη.

Η κοινωνιολογική αυτή θεωρία της γνώσης περιέχει κατά την

άποψή μου τρεις προτάσεις:

1. Οι πρωτόγονες μορφές ταξινόμησης συνδέονται με τις θρη­

σκευτικές εικόνες του σύμπαντος, οι οποίες αντλούνται από παρα­

στάσεις που έχουν οι κοινωνίες για τον εαυτό τους και από την

διάκριση θύραθεν καί θρησκευτικού ή ιερού κόσμου. Ο Ντυρκέμ

ενισχύει τη θέση αυτή με ορισμένα παραδείγματα:

«Κατά πάσα πιθανότητα ποτέ δεν θα είχαμε σκεφθεί να συνε-

80 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

νώσουμε τα όντα του σύμπαντος σε ομογενείς ομάδες, καλούμενες

είδη, αν δεν είχαμε μπρος στα μάτια μας το παράδειγμα των αν­

θρώπινων κοινωνιών, αν μάλιστα δεν είχαμε αρχίσει κάνοντας τα

ίδια τα πράγματα μέλη της κοινωνίας των ανθρώπων, έτσι ώστε

ανθρώπινα σύνολα και λογικά σύνολα να είναι στην αρχή συγχυ­

σμένα μεταξύ τους. Από μιαν άλλη άποψη, ταξινόμηση είναι σύ­

στημα, τα μέρη του οποίου είναι διατεταγμένα κατά ιεραρχική

τάξη. Υπάρχουν χαρακτηριστικά κυριαρχικά και άλλα που υπό­

κεινται στα πρώτα· τα είδη και οι διακριτικές τους ιδιότητες εξαρ­

τώνται από τα γένη και τα κατηγορήματα που τα ορίζουν. Ακόμη

τα διάφορα είδη ενός και του αυτού γένους νοούνται ως τοποθετη­

μένα όλα τους στο ίδιο επίπεδο». (Οι Στοιχειώδεις Μορφές της

θρησκευτικής ζωής, σ. 210).

Γενικά η θέση του Ντυρκέμ είναι ότι ταξινομήσαμε τα όντα

του σύμπαντος σε ομάδες καλούμενες γένη επειδή είχαμε το π α ­

ράδειγμα των ανθρώπινων κοινωνιών. Οι ανθρώπινες κοινωνίες

είναι τύποι λογικών συνόλων άμεσα δεδομένοι στα άτομα. Ε π ε ­

κτείνουμε την πρακτική των συνόλων και στα πράγματα της φύ­

σης, επειδή νοούμε τον κόσμο κατ ' εικόνα της κοινωνίας.

Οι ταξινομήσεις, τα πρωτεύοντα και τα δευτερεύοντα χαρα­

κτηριστικά καθιερώνονται κατ ' απομίμηση της ιεραρχίας που υπάρ­

χει στην κοινωνία. Η ιδέα της ιεραρχίας, πουναι απαραίτητη στη

λογική ταξινόμηση των γενών και των ειδών, στην πραγματικότη­

τα μόνο από την ίδια την κοινωνία μπορεί ν' αντληθεί. «Ούτε το

θέαμα της φύσης, ούτε ο μηχανισμός των νοητικών συνειρμών

μπορούν να μας δώσουν την ιδέα αυτή. Η ιεραρχία είναι αποκλει­

στικά κοινωνικό φαινόμενο. Μόνο στην κοινωνία υπάρχουν ανώ­

τεροι, κατώτεροι, ίσοι. Κατά συνέπεια, ακόμη και αν τα γεγο­

νότα δεν ήσαν σε τέτοιο βαθμό αποδεικτικά, και μόνη η ανάλυση

των δρων αυτών αρκεί για να καταδείξει την προέλευσή τους.

Τους δανεισθήκαμε από την κοινωνία για να τους προβάλουμε

κατόπιν στη δική μας παράσταση του κόσμου. Η κοινωνία πρόσ­

φερε τον καμβά πάνω στον οποίο εργάζεται η λογική σκέψη».

(Στο ίδιο, σ. 211).

2. Ο Ντυρκέμ βεβαιώνει ότι μία ιδέα όπως η ιδέα της αιτιό­

τητας προέρχεται από την κοινωνία και μόνο από αυτή μπορεί να

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ Ζ Ω Η Σ 81

προέλθει. Η εμπειρία της συλλογικής ζωής γεννά την ιδέα της

δύναμης. Η κοινωνία παρέχει στους ανθρώπους την αντίληψη μιας

δύναμης ανώτερης από τη δύναμη των ατόμων.

3. Τέλος, ο Ντυρκέμ επιχειρεί να αποδείξει ότι η κοινωνιο­

λογική θεωρία της γνώσης, όπως την σκιαγραφεί, δίνει τα μέσα

να υπερβαθεί η αντίθεση εμπειρισμού και απριορισμού, η περίφημη

αυτή αντίθεση της φιλοσοφίας, η οποία διδάσκεται στο σχολείο

και την οποία ο Ντυρκέμ έμαθε στο λύκειο σε ενα μάθημα φιλο­

σοφίας παρόμοιο ίσως με αυτό που διδάσκεται ως σήμερα.

Εμπειρισμός είναι η θεωρία σύμφωνα με την οποία οι κατη­

γορίες και εν γένει οι έννοιες απορρέουν άμεσα από την αισθητή

εμπειρία, ενώ σύμφωνα με τον απριορισμό οι έννοιες ή οι κατηγο­

ρίες είναι δεδομένες μέσα στο ίδιο το ανθρώπινο πνεύμα. Ό μ ω ς ,

λέει ο Ντυρκέμ, ο εμπειρισμός είναι εσφαλμένος γιατί δεν μπο­

ρεί να εξηγήσει πως απορρέουν οι έννοιες ή οι κατηγορίες από

τα αισθητά δεδομένα, και ο απριορισμός είναι εσφαλμένος γιατί

δεν εξηγεί τίποτε, αφού θέτει μέσα στο ανθρώπινο πνεύμα, ως

αυτοτελές και πρώτο δεδομένο, αυτό ακριβώς που πρέπει να εξη­

γήσει. Τη σύνθεση θα μας την δώσει η παρέμβαση της κοινωνίας.

Ο απριορισμός είδε σωστά ότι οι αισθήσεις δεν μπορούν να

γεννήσουν έννοιες ή κατηγορίες και ότι υπάρχει κάτι περισσότερο

από τα αισθητά δεδομένα στο πνεύμα. Ό μ ω ς ούτε ο απριορισμός

ούτε ο εμπειρισμός είδαν ότι αυτό το πράγμα, πούναι κάτι περισσό­

τερο από τα αισθητά δεδομένα, πρέπει νάχει μία προέλευση και να

επιδέχεται κάποια εξήγηση. Μόνο η συλλογική ζωή επιτρέπει την

εξήγηση των εννοιών και των κατηγοριών. Οι έννοιες είναι —όπως

το θέλει η λογοκρατική θεωρία— απρόσωπες παραστάσεις, επειδή

είναι συλλογικές παραστάσεις. Η συλλογική σκέψη είναι διαφο­

ρετικής υφής από την ατομική σκέψη, και οι έννοιες είναι παρα­

στάσεις που επιβάλλονται στα άτομα, επειδή είναι παραστάσεις

συλλογικές. Ε π ι π λ έ ο ν οι έννοιες, ως συλλογικές παραστάσεις, π α ­

ρουσιάζουν άμεσα ένα χαρακτήρα γενικότητας. Πράγματι, η κοι­

νωνία αδιαφορεί για τις λεπτομέρειες και τις ιδιοτυπίες. Είναι ο

μηχανισμός μέσω του οποίου οι ιδέες φθάνουν στη γενικότητα και

ταυτόχρονα βρίσκουν το χαρακτηριστικό κύρος των εννοιών ή κα­

τηγοριών. «Οι έννοιες εκφράζουν τον τρόπο με τον όποιο η κοι-

82 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

νωνία παριστάνει τα πράγματα». (Οι Στοιχειώδεις Μορφές της

θρησκευτικής ζωής, σ. 626).

Η επιστήμη έχει εξουσία πάνω μας επειδή το θέλει η κοινω­

νία στην οποία ζούμε. «Ακόμη και όταν οι έννοιες συγκροτούνται

σύμφωνα με όλους τους κανόνες της επιστήμης δεν αντλούν την

αυθεντία τους από την αντικειμενική τους αξία. Δεν αρκεί να

είναι ορθές για να πιστευθουν. Αν δεν εναρμονίζονται με τις άλλες

πίστεις, τις άλλες δοξασίες, κοντολογής με το σύνολο των συλλο­

γικών παραστάσεων, θα απορριφθούν· τα πνεύματα θα είναι κλει­

στά απέναντι τους· θα είναι, επομένως, σαν να μήν υπήρξαν. Αν

σήμερα αρκεί έν γένει να έχουν την σφραγίδα της επιστήμης για

να βρουν ένα είδος προνομιακής πίστωσης, αυτό οφείλεται στο

ότι έχουμε πίστη στην επιστήμη. Η πίστη όμως αυτή δεν δια­

φέρει ουσιωδώς από τη θρησκευτική πίστη. Η αξία που αποδί­

δουμε στην επιστήμη εξαρτάται με δυο λόγια από την ιδέα που

διαμορφώνουμε συλλογικά για τη φύση της και το ρόλο της στη

ζωή· εκφράζει δηλαδή τη γενική κατάσταση της κοινής γνώμης.

Μπορούμε, αναμφισβήτητα, να πάρουμε την κοινή γνώμη ως αντι­

κείμενο μελέτης και να κάνουμε την επιστήμη της· σ' αυτό κυρίως

συνίσταται η κοινωνιολογία. Ό μ ω ς η επιστήμη της κοινής γνώ­

μης δεν δημιουργεί την κοινή γνώμη· μπορεί απλώς να τη φωτίσει,

να της δώσει μεγαλύτερη αυτοσυνειδησία και έτσι μπορεί βέβαια

να την οδηγήσει σε αλλαγή· η επιστήμη όμως εξακολουθεί να

εξαρτάται από την κοινή γνώμη ακόμη και τη στιγμή που φαίνε­

ται να την ορίζει· γιατί την απαραίτητη δύναμη για να επιδράσει

πάνω στην κοινή γνώμη την αντλεί από την κοινή γνώμη». (Στο

ίδιο, σ. 625-626).

Ό λ ε ς δηλαδή οι αποδείξεις θα έμεναν χωρίς αποτελεσματικό­

τητα, αν σε μία δεδομένη κοινωνία εξαφανιζόταν η πίστη στην επι­

στήμη. Η θέση αυτή είναι ταυτόχρονα προφανής και παράλογη.

Είναι προφανές ότι οι αποδείξεις θα έπαυαν να πείθουν από την

ημέρα που οι άνθρωποι θα έπαυαν να πιστεύουν στην αξία των

αποδείξεων. Οι προτάσεις όμως δεν θα έπαυαν να είναι ορθές

ακόμη και αν υποθέσουμε ότι οι άνθρωποι αποφάσιζαν να πιστέ­

ψουν ότι το άσπρο είναι μαύρο και το μαύρο άσπρο. Ο Ντυρκέμ

έχει ολοφάνερα δίκιο αν πρόκειται για το ψυχολογικό γεγονός της

ΟΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ Τ Η Σ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ Ι Κ Η Σ Ζ Ω Η Σ 83

πίστης, έχει όμως, πιστεύω, το ίδιο ολοφάνερα άδικο αν πρόκει­

ται για το λογικό (logique) ή επιστημονικό γεγονός της αλήθειας.

Πολλαπλασίασα τις παραπομπές στη μελέτη τούτη από δυσπιστία

στον εαυτό μου. Αισθάνομαι πράγματι μία κάποια δυσκολία να

μπω στον τρόπο σκέψης του Ντυρκέμ, ίσως επειδή μου λείπει η

απαραίτητη για την κατανόηση συμπάθεια.

Η κοινωνία, μας λέει ο Ντυρκέμ, είναι πραγματική και ταυ­

τόχρονα ιδεατή, και από τη φύση της είναι δημιουργός του ιδεα­

τού στοιχείου. Αν, λοιπόν, θεωρήσω την κοινωνία ως συλλογή

ατόμων (π.χ. η αυστραλιανή πατριά), αφού η κοινωνία, ως αισθη­

τή πραγματικότητα αντιληπτή από τα έξω, αποτελείται από άτομα

και από όσα αντικείμενα αυτά χρησιμοποιούν, διαπιστώνω ασφα­

λώς ότι η κοινωνία αυτή, πού είναι φυσική πραγματικότητα,

μπορεί πράγματι να ευνοήσει την εμφάνιση πίστεων. Είναι δύ­

σκολο να φαντασθούμε τις θρησκευτικές πρακτικές μεμονωμένων

ατόμων. Επιπλέον, όλα τα ανθρώπινα φαινόμενα παρουσιάζουν μία

κοινωνική διάσταση και η θρησκεία, οποιαδήποτε και αν είναι,

δεν νοείται εξω από τα σύνολα, στα όποια γεννήθηκε, ή εξω από

τις κοινότητες που αποκαλούνται εκκλησίες. Av προστεθεί όμως

ότι η κοινωνία σαν τέτοια δεν είναι μόνο πραγματική άλλα και

ιδεατή και ότι, στο μέτρο που τα άτομα τη λατρεύουν, λατρεύουν

μία υπερβατική πραγματικότητα, τότε δυσκολεύομαι να παρακο­

λουθήσω τον συλλογισμό, γιατί αν η θρησκεία συνίσταται στο να

αγαπούμε μία συγκεκριμένη αισθητή κοινωνία, σαν τέτοια, τότε η

αγάπη αυτή μου φαίνεται ειδωλολατρική και στην περίπτωση αυτή

η θρησκεία είναι μία παραισθητική παράσταση, εξίσου ακριβώς

όπως είναι και στην ανιμιστική ή νατουριστική ερμηνεία.

Είτε η κοινωνία, στην όποια απευθύνεται η λατρεία, είναι η

συγκεκριμένη κι αισθητή κοινωνία που αποτελείται από άτομα

κι είναι εξίσου ατελής με τα άτομα, οπότε τα άτομα που τη λα­

τρεύουν είναι θύματα παραισθητικών παραστάσεων, ακριβώς όπως

αν λάτρευαν φυτά, ζώα, πνεύματα και ψυχές. Av η κοινωνία γί­

νεται αντιληπτή ως φυσική πραγματικότητα, τότε ο Ντυρκέμ δεν

84 ΕΜΙΛ ΝΤΥΡΚΕΜ

«σώζει» το αντικείμενο της θρησκείας περισσότερο από ό,τι το

σώζει οποιαδήποτε άλλη ερμηνεία. Είτε πάλι η κοινωνία, στην

οποία αναφέρεται ο Ντυρκέμ, δεν είναι η πραγματική κοινωνία,

άλλα μία κοινωνία διαφορετική από αυτή που βλέπουμε, οπότε

βγαίνουμε από τον τοτεμισμό και μπαίνουμε σε ενα είδος θρη­

σκείας της ανθρωπότητας με την έννοια του Αυγούστου Κόντ. Ή

κοινωνία, στην οποία απευθύνεται η θρησκευτική λατρεία, δεν είναι

πια μία συγκεκριμένη πραγματικότητα άλλα μία πραγματικότητα

ιδεατή, που παριστάνει ό,τι ιδεώδες έχει πραγματοποιηθεί ατε­

λώς μέσα στην πραγματική κοινωνία. Ό μ ω ς στην περίπτωση αυτή

η κοινωνία δεν εξηγεί την έννοια του ιερού· αντίθετα, η έννοια του

ιερού, όντας δεδομένη στο ανθρώπινο πνεύμα, μεταμορφώνει την

κοινωνία όπως μπορεί να μεταμορφώσει και οποιαδήποτε πραγ­

ματικότητα.

Ο Ντυρκέμ λέει ότι η κοινωνία δημιουργεί θρησκεία όταν βρί­

σκεται σε πυρετική κατάσταση. Εδώ απλώς πρόκειται γ ια μία

συγκεκριμένη πρόταση· τα άτομα περιέρχονται σε μία τέτοια ψυ­

χική κατάσταση ώστε νιώθουν απρόσωπες δυνάμεις, εμμενείς και

υπερβατικές ταυτόχρονα. Η εξήγηση αυτή της θρησκείας ανάγε­

ται σε μία αιτιακή εξήγηση, σύμφωνα με την οποία ο κοινωνικός

πυρετός εννοεί την εμφάνιση της θρησκείας. Ό μ ω ς δεν μένει τί­

ποτε από την ιδέα ότι ή κοινωνιολογική ερμηνεία της θρησκείας

επιτρέπει τη διάσωση του αντικειμένου της, δείχνοντας ότι ο άν­

θρωπος λατρεύει ό,τι αξίζει να λατρευθεί. Έ π ε ι τ α , κάνουμε λά­

θος μιλώντας για την κοινωνία στον ενικό γιατί, σύμφωνα με τον

ίδιο τον Ντυρκέμ, υπάρχουν πολλές κοινωνίες. Αν λοιπόν η λα­

τρεία απευθύνεται στις κοινωνίες, δεν θα υπάρχουν παρά φυλετικές

και εθνικές θρησκείες. Στην περίπτωση αυτή, ουσία της θρησκείας

θα ήταν ο εμποτισμός των ανθρώπων με μια φανατική προσήλωση

σε επιμέρους ομάδες και ο καθαγιασμός της προσήλωσης του κα­

θενός σε μία κοινότητα καθώς και της εχθρότητάς του προς τις

άλλες.

Εν κατακλείδι θεωρώ πλήρως ακατανόητο να ορίζεται η ουσία

της θρησκείας με βάση τη λατρεία που το άτομο αποδίδει στην

ομάδα, γιατί, κατά τη γνώμη μου τουλάχιστον, ουσία ακριβώς της

ασέβειας είναι η λατρεία της κοινωνικής τάξης πραγμάτων. Η

ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ Τ Η Σ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ 85

θέση ότι τα θρησκευτικά συναισθήματα έχουν ως αντικείμενο τη

μεταμορφωμένη κοινωνία δεν αποτελεί διάσωση, άλλα υποβάθμιση

της ανθρώπινης εμπειρίας, την οποία θέλει να εξηγήσει η κοινω­

νιολογία.