DES. ERASMI ROTERODAMI PROVERBIORUM …people.virginia.edu/~jdk3t/ErAdPrefLat.pdfφέρει, id est...

DES. ERASMI ROTERODAMI PROVERBIORUM CHILIAS PRIMA

[PROLEGOMENA]

I. Quid sit paroemia

Paroemia definitore Donato est accomodatum rebus temporibusque

proverbium. Diomedes autem finit hunc ad modum : Paroemia est proverbii vulgaris

usurpatio, rebus temporibusque accomodata, cum aliud significatur quam dicitur.

Apud Graecos scriptores variae feruntur definitiones. A nonnullis describitur hoc

pacto : ,

,id est Proverbium est sermo ad vitae rationem

conducibilis, moderata quadam obscuritate, multam in sese continens utilitatem. Ab 10

aliis hoc finitur modo : id est

Proverbium est sermo rem manifestam tegens. Neque me clam est complureis alias et

apud Latinos et apud Graecos paroemia definitiones extare, verum eas omneis hic

referre non arbitratus sum operaepretium fore, cum quod in ho opere praecipue

propositum si, brevitatem illam, quam a docente requisit Horatius, ubique quoad

licebit sequi, tum quod eandem fere cantilenam canunt eodemque recidunt ; maxime

quod inter tam multas nulla reperitur, quae vim naturamque proverbii sic

complectatur, ut non aliquid vel redundet vel diminutum sit.

Siquidem donatus ac Diomedes, ut interim alia non excutiam, in omni

paroemia requirere videntur involucrum aliquod, ut qui eam allegoriae speciem 20

fecerint. Deinde , id est sententiale quiddam expectant, cum addunt rebus

temporibusque accomodatum. Graecorum item quotquot sunt finitiones, aut

sententiam ad vitam instituendam conducibilem aut metaphorae tectorium

admiscent, quaedam utrunque cum altero conjungunt. Atqui permulta reperies apud

, id est neutiquam violandae auctoritatis scriptores, proverbii nomine

citata, quae nulla metaphora tegantur. Rursum non pauca, quae nihil omnino

Les Adages drasme, prsents par les Belles Lettres et le GRAC (UMR 5037), 2010

38

pertineant ad institutionem vitae et a sententiae ratione prorsus , quod

aiunt, dissideant. Exempla pro multis duo suffecerint : , id est Ne quid

nimis, nemo non ponit inter adagia, nihil tamen habet integumenti, et

; hoc est Quis aberret a foribus ? ab Aristotele paroemiae titulo

refertur ; at id non video quid conferat ad vitae rationem. Jam vero non omne

proverbium allegoria quapiam tegi vel ex Fabio liquet, cujus haec verba sunt libro

Institutionum quinto : Cui confine est paroemias genus illud, quod est velut fabella

brevior, videlicet palam indicat et alia paroemiarum esse genera, quae non sint

allegoriae confines. Quanquam haud inficias iverim maximam adagiorum partem

aliqua metaphorae specie fucatam esse. Tum optimas fateor eas, quae pariter et 10

translationis pigmento delectent et sententiae prosint utilitate.

Verum multo aliud est commendare paroemiam et quaenam sit optima

demonstrare, aliud quid ea sit in genere definire. Mihi, quod grammaticorum pace

fiat, absoluta et ad nostrum hoc institutum accomodata paroemiae finitio tradi posse

videtur ad hunc modum : Paroemia est celebre dictum, scita quapiam novitiate

insigne, ut dictum generis, celebre differentiae, scita quapiam novitiate insigne

proprii vicem obtineat. Quandoquidem his tribus partibus perfectam constare

definitionem dialecticorum consensus est.

II. Quid paroemiae proprium et quatenus

Itaque peculiariter ad proverbii rationem pertinent duo : 20

, hoc est uti celebratum sit vulgoque jactatum. Nam hinc etiam

paroemiae Graecis vocabulum, videlicet , ,

, quod passim per ora hominum obambulet ; et adagii Latinis, quasi dicas

circumagium auctore Varrone. Deinde scitum, ut aliqua ceu nota discernatur a

sermone communi. Neque enim protinus, quod populari sermone tritum sit aut

figura novatum in hunc catalogum adlegimus, sed quod antiquitate pariter et

eruditione commendetur : id enim scitum appellamus.


39

Quibus ex rebus accedat novitas adagiis mox ostendemus, nunc quot modis

celebritas contingat paucis indicabimus. Veniunt igitur in vulgi sermonem vel ex

oraculis numinum, quod genus illud : , id est Neque tertii

neque quarti. Vel a sapientum dictis, quae quidem antiquitas oraculorum instar

celebravit, quale est illud : , hoc est Ardua quae pulchra. Vel e

poeta quopiam maxime vetusto ut Homericum illud : , id

est Rem factam etiam stultus intelligit. Item illud Pindaricum :

, id est Contra stimulum calcitrare, et illud Sapphus :

, id est Neque mel mihi neque apis. Siquidem dum linguae adhuc

incorruptae manerent, poetarum versus in conviviis etiam canebantur. Vel e scena, 10

hoc est tragicorum et comicorum actis fabularis, quod genus illud ex Euripide :

. Rursum illud ex Aristophane : . Praecipue vero

comoedia mutuo quodam commercio et usurpat pleraque jactata vulgo et gignit

traditque vulgo jactanda. Nonnulla ducuntur ex fabularum argumentis ut

, ex Danadium fabula, , Orci galea, ex fabula Persei. Quaedam

trahuntur ex apologis, e quibus illud :

At non videmus manticae quod in tergo est.

Aliquot ex eventu nascuntur sicut hoc : ,

, id est Alia Leucon, alia Leuconis asinus portat. Ex historiis aliquot mutuo

sumpta sunt, quorum est illud : Romanus sedendo vincit. Quaedam profecta sunt ex 20

apophthegmatis, hoc est scite breviterque responsis sicut illud :

, , id est

Qui semet ipse non habet, Samum petit.

Sunt quae ex verbo temere dicto sunt arrepta velut , id est

Non est curae Hippoclidi. Denique mores, ingenium, seu gentis sive hominis alicujus

sive etiam animantis, postremo rei quoque vis quaepiam insignis ac vulgo nota

locum fecerunt adagio. Cujusmodi sunt : id est Syri contra

Phoenices, pro eo, quod est Ficte recusare, quod accipere cupias, et


40

, id est, Vulpes non capitur muneribus, et

, Bis crambe mors, et , Clematis Aegyptia.

III. Quibus ex rebus accedit novitas paroemiae

Jam quod de novitate diximus, id neutiquam simplex est. Nam hanc

nonnunquam ipsa res secum adfert ut , Crocodili lachrymae.

Nonnumquam eam figura conciliat, cum per omneis ferme schematum species

adagium varietur, quas singillatim persequi non necesse est. Eas duntaxat attingam,

quas frequentissime recipit. Metaphora pene semper adest. Multas autem parteis ea

complectitur. Allegoria non minus crebra, quanquam et haec quibusdam metaphorae

species est. Exemplum prioris Res omnis est in vado, posterioris , 10

Lupus hiat. Nec infrequens hyperbole velut , id est Nudior

exuvio serpentis. Nonnumquam usque ad aenigma pervenit, quod auctore

Quintiliano nihil aliud est quam obscurior allegoria, quod genus

, id est Dimidium plus toto. Nonnumquam allusio venerem adjungit

paroemiae veluti , id est Sic ferito, et , id est

Duobus simul euntibus, et

, id est

Aedibus in propriis quae rectave pravave fiant.

Aliquoties , id est verbi proprietas, proverbii simulacrum

addit ut , id est Ingens malum. Fit interdum, ut ipsum , 20

hoc est ambiguitas, decus apponat proverbio. Cujus generis est , id

est Bos in lingua, et , id est Quaecunque Mus in Pisa. Siquidem

bos et animal significat et nomisma. Mus item animantis est nomen et idem athletae

cujusdam vocabulum. Et Pisa nomen urbis accessione litterulae auctum picem

significat, . Nonnumquam ipsa eloquendi novitas paroemiam efficit ut

, id est In vino veritas. Nam si dicas ebrios vera loqui, non videbitur

adagium. Item si dicas sine cibo et potu languet libido, non habebit adagii faciem,


41

contra : Sine Cerere et Baccho friget Venus, nemo non agnoscit adagii speciem.

Quanquam haec ipsa novitas, ut omnis alia, proficiscitur a figura. Decorat interim et

antiquitas ut , Sponde, sed praesto est jactura. Denique in

paroemiis omneis , id est ridiculi, formas invenies. Sed haec minutim

persequi molestae cujusdam diligentiae fore videatur. Tametsi de figuris

proverbialibus paulo post aliquanto copiosius dicturi sumus.

IV. Quomodo paroemia differat ab iis, quae videntur illi confinia

Sunt autem quaedam affinia paroemiis, puta , quae nostri sententias

appellant ; ad haec , qui a nostris apologi vocantur. Tum , quae

Latine breviter ac scite dicta vertere licebit. Praeterea , id est salse dicta. 10

Denique quicquid allegoriam aut aliam quampiam figuram proverbialem ceu

personam prae se gerit. Ea tametsi difficile non sit ab adagiorum genere secernere, si

quis ad finitionem tanquam ad gnomonem et regulam unumquodque norit

applicare, tamen quo faciam satis imperitioribus, haud gravabor rudius et pinguiore,

quod aiunt, Minerva rem explicare, ut plane constet, quid in hoc opere sim secutus.

Primum inter sententiam et paroemiam ejusmodi ratio est, ut utraque cum

altera conjungi, utraque rursus ab altera queat sejungi non aliter quam album ab

homine. Ut enim non statim album quod homo, neque protinus homo quod album,

nihil tamen vetat id album esse, quod sit homo. Ita non raro fit, ut sententia

paroemiam complectatur ; at non statim quod paroemia fuerit, idem erit et sententia, 20

neque contra velut

Avaro tam deest quod habet, quam quod non habet,

et

Pascitur in vivis livor, post fata quiescit,

Non ut sententiae sunt, ita sunt et adagia. E diverso, Ego in portu navigo, ut est

proverbium, ita sententia non est. Rursum, , id est Ne puero

gladium, pariter et paroemiae sententiaeque rationem complectitur, denique et


42

allegoriae. Neque defuere tamen, potissimum apud Graecos, qui gravati non sunt

operam in hoc genere sumere , id est sententiarum collectionem,

conscribentes, inter quos praecipuus Joannes Stobaeus ; quorum ego certe laborem

probarim libentius quam aemulari velim.

Sed ad reliqua : Aphthonius in Progymnasmatis simpliciter , id

est fabulam, vocat. Huic sunt, ut ait, varia ex inventoribus cognomina : ,

, , . Quintilianus ait a Graecis appellatum

, a Latinorum nonnullis apologationem, non satis in usum

recepto nomine. Neque negat paroemiae confinem esse, verum ita distingui ut

totus sit apologus, paroemia veluti fabella brevior. Exempli loco posuit : Non 10

nostrum onus, bos clitellas. Ad hunc quidem modum usurpavit Hesiodus :

, .

, id est

Aenon principibus referam, norint licet ipsi.

Vocalem accipiter sic affatus philomenam est.

Utitur eundem ad modum Archilochus et Callimachus. Etiamsi Theocritus

, anon pro paroemia videtur usurpasse :

' .

Jam vero apophthegmata non alio discrimine dissident a paroemiis quam sententiae.

Quemadmodum enim illud : , , simul et 20

adagium est et apophthegma, ita illud Simonidis ad quendam in convivio tacentem :

, , , id est Si quidem

stultus es, sapientem rem facis, si vero sapiens, stultam, item illud : Decet Caesaris

uxorem non solum crimine, verumetiam criminis suspicione vacare, apophthegma

quidem est, at non item paroemia. Item Soles duabus sedere sellis simul et

proverbium et est ; contra Mater numquam, pater persaepe, item illud

Turonii : Ad molas sunt, quidem est, at non item adagium. Quanquam sunt

in hoc genere quaedam adeo commode dicta, ut facile possint in adagiorum ordinem


43

ascisci velut illud : , id est Usque ad aras sum amicus. Adest

enim simul et brevitas et sententia et figura. Haec Paulo verbosius inculcavimus, ne

quid a nobis in hoc expectetur opera, nisi quod sub paroemiae cadit appellationem,

neve quis per negligentiam praeteritum existimet, quod prudentes consultoque

tanquam ab argumento alienum praetermisimus.

V. Commendatio proverbiorum a dignitate

Porro autem ne quis hanc doctrinae partem tanquam nimium humilem et

impendio facilem peneque puerile fastidiat atque aspernetur, paucis exponam,

quantum haec, sicuti videntur minutula, apud antiquos illos obtinuerint dignitatis ;

deinde quantum adferant commoditatis, si quis in loco sciteque utatur ; postremo 10

non usqueadeo cujuslibet esse recte proverbiis uti.

Principio cognitionem adagiorum non in postremis habitam apud summos

viros, vel illud sat argumenti puto, quod primi nominis auctores non indigna

duxerint, de quibus diligenter voluminibus aliquot conscriberent. Quorum primus

est Aristoteles, nimirum tantus philosophus, ut unus hic pro multis suffecerit.

Reliquit is teste Laertio de paroemiis volumen unum. Chrysippus item ad Zenodotus

duos de proverbiis libros conscripsit. Scripsit eadem de re Cleanthes. Quorum

virorum si labores extarent, nobis non fuisset necesse tanto sudore quaedam ex

minutis istis scriptoribus, et iisdem ut indiligentibus, ita depravatissimis etiam,

expiscari. Reperiuntur nonnulla proverbiorum collectanea Plutarchi nomine, sed 20

paucula eaque ferme nuda. Inter paroemiographos subinde citatur tum ab aliis tum

ab Athenaeo in Dipnologia, Clearchus Solensis, Aristotelis auditor, et Aristides,

deinde Zenodotus, qui Didymi Tarrhaeique paroemias in compendium redegit.

Citantur et Theophrasti proverbia in commentariolis Demosthenis. Unde liquet et

illos hisce de rebus commentarios reliquisse. Neque me fugit id operis Zenobii

nomine circunferri. Verum quoniam invenio quaedam apud Aristophanis

interpretem Zenodoti ejus, qui Didymum ac Tarraheum in compendium redegerit,


44

nomine relata, quae ad verbum in hujus commentariis leguntur, velim mihi citra

fraudem esse, quod is quocunque fuerit nomine (quid enim refert ?) in hoc opere

Zenodoti titulo adducetur. Hic praeter alios Milonem quendam paroemiagraphum

allegat. Citatur et Daemon quispiam cum ab aliis compluribus tum ab eo qui

dictiones aliquot ex orationibus Demosthenis est interpretatus, qui multos de

proverbiis libros videtur composuisse. Nam citatur liber XL. Extant et Diogeniani

collectanea. Hesychii praefatio testatur ab ipso copiosius explicata proverbia, quae

nudius recensuisset Diogenianus, etiam si opus pugnat cum suo prologo, cum is

nomenclatura auctorum profiteatur et proverbiorum argumenta, hic ita nudus sit, ut

nihil esse possit magis. Unde in conjecturam adducor opus hoc copiosius ab auctore 10

descriptum post ab alio quopiam in compendium contractum. Suidas, qui et ipse in

hoc numero ponendus est, Thaetetum quondam adducit, qui de proverbiis

conscripserit. Sed quid ego hos, cum sapientes Hebraei non dubitarint hoc titulo

libros aliquot aedere et arcani numinis adoranda mysteria paroemiis includere, in

quibus eruendis tot tantorum thelogorum ingenia desudarunt hodieque desudant ?

Nec illud argumentum leve, quod inter bonos auctores, ut quisque fuit eruditissimus

eloquentissimusque, ita quamplurimum adagiorum suis libris aspersit. Et ut a

Graecis exordiar, quid magno illo Platone (ne dicam divino) , ut

sic dixerim ? Aristoteles, serius alioqui philosophus, haudquaquam gravatur suis illis

disputationibus paroemias crebras ceu gemmulas intertexere. Quem quidem sicut in 20

caeteris, ita hac quoque in parte Theophrastus est aemulatus. Plutarchus gravis

sanctusque ac pene tetricus auctor, quam multis undique scatet adagiis ? Quem nec

piguit inter problemata quasdam paroemias et proponere et excutere idque

Aristotelis exemplo.

Jam ut ad Latinos veniam omissis utroque in genere grammaticis et poetis, nisi

si quis in his M. Varronem existimat annumerandum, qui Menippeis illis suis

proverbiales indidit titulos, ut plane consentaneum sit illum argumenta fabularum

non aliunde quam a proverbiis sumpsisse mutuo. Romani principes non


45

existimarunt inferius esse majestate imperiali, ut magnis de rebus consulti proverbio

responderent, quod etiam nunc etiam extat in Digestis :

, id est Nec omnia nec passim nec ab omnibus. Denique quis

ausit hic genus fastidire, cum videat sacrorum vatum oracula quaedam proverbiis

constare ? Quorum de numero est illud : Patres nostri comederunt uvam acerbam et

dentes nostri obstupuerunt. Quis non etiam veneretur ut rem quampiam sacram et

mysteriis accomodatam, cum ubique nobis imitandus Christus ipse peculiariter hoc

sermonis genere delectatus fuisse videatur ? Apud Graecos hoc adagium fertur :

, id est E fructu arborem judico. Apud Lucam item

legitur : , 10

, id est Non enim est arbor bona quae fructum faciat vitiosum,

neque arbor vitiosa quae fructum faciat bonum. Apud Graecos Pittacus philosophus

consultorem suum ad pueros turbine ludentes mittit, a quibus de ducenda uxore

proverbio doceatur audiatque . Christus puerorum citat

paroemiam sic in foro ludentium :

, id est Cecinimus vobis tibiis et non

saltastis ; cecinimus lugubre et non plorastis. Cui simillimum est illud Theognidis, si

sacra licet conferre profanis :

, id est 20

Non etenim cunctis placeat vel Jupiter ipse,

Seu mittens pluviam seu cohibens pluviam.

Quodsi quem movet antiquitatis auctoritas, nullum doctrinae genus antiquius fuisse

videtur quam paroemiarum. In his ceu symbolis tota ferme priscorum philosophia

continebatur. Quid aliud veterum illorum sapientum oracula quam proverbia ?

Quibus tantum honoris habitum est olim, ut non ab homine profecta, sed coelitus

delapsa viderentur. E coelo, inquit Juvenalis, descendit , id est Nosce

teipsum. Proinde pro foribus templorum veluti digna diis inscribebantur passimque


46

colonis ac marmoribus inscalpta visebantur tanquam immortali digna memoria.

Quodsi minutula quaepiam res videtur adagium, meminerimus ista non mole, sed

precio aestimari oportere. Quis enim sanus enim non pluris faciat gemmulas

quamvis perpusillas quam saxa quaedam ingentia ? Et ut auctore Plinio in

minutissimis animantibus, velut araneolo culiceque, majus est naturae miraculum

quam in elephanto, siquis modo proprius contempletur, itidem in re litteraria

nonnumquam plurimum habent ingenii, quae minima sunt.

VI. Ad quot res utilis paroemiarum cognitio

Reliquum est, ut paucis ostendamus non minus utilitatis inesse proverbiis

quam olim adfuerit dignitatis. Conducit autem paroemiarum cognitio cum ad alia 10

permulta tum potissimum ad quatuor : ad philosophiam, ad persuadendum, ad

decus et gratiam orationis, ad intelligendos optimos quosque auctores. Principio, ne

cui mirum videatur quod proverbia dixerim ad philosophiae scientiam pertinere,

Aristoteles, apud Synesium existimat nihil aliud esse paroemias quam reliquias

priscae illius philosophiae maximis rerum humanarum cladibus extinctae. Easque

servatas esse partim ob compendium brevitatemque partim ob festivitatem ac

leporem, ideoque non segniter nec oscitanter, sed pressius ac penitius inspiciendas.

Subesse enim velut igniculos quosdam vetustae sapientiae, quae in pervestiganda

veritate multo fuerit perspicacior quam posteriores philosophi fuerint. Plutarchus

item in commentario, cui titulum fecit Quo pacto sint audiendi poetae, veterum 20

adagio simillima putat sacrorum mysteriis, in quibus maximae quaepiam res ac

divinae minutulis et in speciem pene ridiculis ceremoniis significari solent. His enim

tam brevibus dictis per involucrum quoddam eadem innui, quae philosophiae

principes tot voluminibus tradiderunt. Neque enim aliud sibi velle paroemiam illa

Hesiodiam , quam quod Plato tum in Gorgia tum in libris

politicis tam multis argumentis conatur ostendere :

, id est Satius est injuriam admittere quam injuriam ferre. Quod autem


47

unquam dogma proditum est a philosophis vel ad recte instituendam vitam

salubrius vel Christianae religioni vicinius ? At rem tantam videlicet tantillum

proverbiolum complectitur , id est Dimidium plus toto. Nam

qui totum aufert, is alterum fraudat, ut cui nihil reliqui faciat. Contra, qui dimidium

duntaxat accipit, is aliqua parte fraudatus videtur. Praestat autem fraudari quam

fraudare. Praeterea si quis Pythagoricum illud , id est

Communes res amicorum, diligentius penitiusque discutiat, nimirum inveniet in tam

brevi dicto felicitatis humanae summam esse comprehensam. Quid enim aliud agit

Plato tot voluminibus quam ut communitatem persuadeat et hujus auctore

amicitiam ? Quae si mortalibus persuadet queat, ilico facessant e medio bellum ; 10

invidia, fraus, breviter universum malorum agmen semel e vita demigret. Quid aliud

egit princeps nostrae religionis Christus ? Nimirum unicum duntaxat praeceptum

mundo tradidit charitatis admonens ab ea una summam et legum et prophetarum

pendere. Aut quid aliud hortatur charitas quam ut omnium omnia sint communia ?

Videlicet, ut amicitia coagmentati cum Christo glutino nimirum eodem, quo ille cum

Patre cohaeret, absolutissimam illam communionem quoad licet imitantes, per quam

ille et Pater idem sunt, nos item idem cum illo simus et, ut ait Paulus, unus spiritus et

una caro cum Deo efficiamur, jamque amicitiae jure omnia illi nobiscum, omnia

nobis cum illo sint communia. Deinde paribus amicitiae vinculis alii cum aliis inter

nos copulati velut ejusdem capitis membra, tanquam idem et unum corpus et eodem 20

animemur spiritu, iisdem doleamus, iisdem gaudeamus. Id quod etiam mysticus ille

panis e pluribus granis in eandem coactus farinam et vini potus e multis racemis in

eundem liquorem confusus admonet. Postremo, ut cum summa rerum creatarum sit

in deo, Deus vicissim in omnibus, omnium universitas velut in unum redigatur.

Vides quantum philosophiae vel theologiae magis oceanum nobis paroemia tantilla

aperuit.


48

VII. Ad persuadendum conducere proverbia

Quod si cui satis non sit ipsum sapere, verumetiam aliis persuadere cupiat,

quam non inutilis sit haec proverbiorum supellex vel Aristoteles ipse satis declarat,

qui non semel in Rhetorices praeceptis paroemias inter testimonia connumerat,

Quemadmodum, inquiens, si quis suadere velit, ne cum homine sene copulet aliquis

necessitudinem, utetur hujus proverbii testimonio : , id

est Ne unquam benefacias seni. Rursum si quis persuadere studeat, ut liberos item

interficiat qui parentem occiderit, huic usui futurum est hoc proverbium :

id est

Stultus qui natos occiso patre relinquat. 10

Quantum adferant ad persuadendi facultatem momenti testimonia, cui non

cognitum est ? neque mediocriter conducunt sententiae. At inter haec quoque idem

proverbia collocat. Quintilianus item in Institutionum libris compluribus locis

proverbiorum mentionem facit tanquam non una ratione ad bene dicendum

conducentium. Nam quinto libro in argumentorum genere collocat, quas Graece

appellant ; quorum non mediocris utilitas. Quin magis ipsa Fabii verba libet

adscribere : Ne haec quidem, inquit, vulgo dicta et recepta persuasione populari sine

usu fuerint testimonia. Sunt enim quaodammodo vel potentiora etiam, quod non

causis accomodata, sed liberis odio et gratia mentibus ideo tantum dicta factaque,

quia aut honestissima aut verissima videbantur. Pauloque inferius : Ea quoque quae 20

vulgo recepta sunt hoc ipso, quod incertum auctorem habent, velut omnium fiunt.

Quale est Ubi amici, ibi opes, et Conscientia mille testes, et apud Ciceronem, Pares

cum paribus (ut est in veteri proverbio) facillime congregantur. Neque enim

durassent haec in aeternum, nisi vera omnibus viderentur. Hactenus Fabii verba

retulimus. Idem autem paulopost deorum oracula paroemiis subnectit velut his

affinia cognataque. Jam quid M. Tullius ? Nonne in actione pro L. FLacco proverbio

fidem testibus abrogat ? Id est hujusmodi : , id est In Care


49

periculum. An non in eadem totius gentis Graecorum in ferendis testimoniis fidem

elevavit hoc proverbio ? Da mihi testimonium mutuum. Quid quod ipsi etiam

philosophi passim suas rationes proverbiis fulciunt ? Quo minus mirandum, si

frequenter historiographi narrationis fidem ex adagio quopiam petunt. Adeo quod in

litteris intercidit, quod titulis, quod colossis, quod marmoribus servari non potuit,

proverbio servatur incolume, ut et hanc obiter adagiorum laudem indicem.

Denique non gravatur divus Hieronymus Evangelicam sententiam adagii

vulgati testimonio confirmare : Dives aut iniquus aut iniqui haeres. Ne Paulus

quidem ipse dedignatur locis aliquot proverbiorum uti testimoniis neque injuria.

Etenim si , id est probabilitas, ad persuadendum vel primas obtinet 10

partes, quid quaeso, probabilius quam quod non nemo dicit ? Quid verisimilius

quam id, quod tot aetatum, tot nationum consensus et velut idem suffragium

comprobavit ? Inest nimirum, inest in his paroemiis nativa quaedam et genuina vis

veritatis. Alioquin qui fieri potuit, ut eandem plerunque sententiam in centum

dimanasse populos, in centum videamus transfusam linguas, quae ne tot quidem

seculis, quibus nec pyramides obstiterunt, vel interierit vel consenuerit ? Ut merito

dictum illud videatur veritate nihil esse robustius. Deinde fit, nescio quo pacto, ut

sententia proverbio quasi vibrata feriat acrius auditoris animum et aculeos quosdam

cogitationum relinquat infixos. Nam longe minus tanget animum, si dixeris Caduca

et brevis est hominis vita quam si proverbium cites Homo bulla. Postremo quod de 20

risu scribit Fabius maximas difficultates causarum, quae nullis argumentis dissolui

queant, joco eludi, id vel maxime praestat paroemia.

VIII. Ad ornatum conducere paroemiam

Porro quantum vel dignitatis vel veneris adjungat orationi tempestivus

proverbiorum usus, non arbitror pluribus explicandum. Primum enim quis non videt

quantum majestatis vel ex ipsa antiquitate concilient orationi ? Tum si quod schema,

quod amplitudinem ac sublimitatem apponat sermoni, rursum si quod ad gratiam


50

dictionis facit, denique si qua ratio festivitatis, cum paroemia plerumque per omnes

figurarum species, per omnes facetiarum formas varietur, nimirum, quicquid illa

solent adferre, conferet ac genuinam quandam peculiaremque gratiam de suo

insuper adjunget. Proinde si scite et in loco intertexantur adagia, futurum est, ut

sermo totus et antiquitatis ceu stellulis quibusdam luceat et figurarum arrideat

coloribus et sententiarum niteat gemmulis et festivitatis cuppediis blandiatur,

denique novitate excitet, brevitate delectet, auctoritate persuadeat.

IX. Ad intelligendos auctores conducere paroemiam

Jam ut non sit alius paroemiarum usus, certe ad intelligendos optimos

quosque, hoc est vetustissimos auctores, non utiles modo sunt, verumetiam 10

necessariae. In quibus cum pleraque sunt depravata, tum hae vel depravatissimae

sunt, propterea quod fere aenigmaticum quiddam habent, ut etiam a mediocriter

eruditis non intelligantur ; tum quod plerumque velut ex abrupto interseruntur

nonnunquam etiam mutilatim ut , id est Sursum fluminum ;

aliquoties unico verbo notantur ut apud Ciceronem in Epistolis ad Atticum : Subveni,

quaeso, dum est , id est principium. Indicat autem illud proverbium :

, id est

Principio praestat quam fini adhibere medelam.

Haec itaque multum offundunt tenebrarum, si ignorentur. At rursum lucis

plurimum adferunt, si fuerint intellecta. Hinc illae tum Graecorum tum Latinorum 20

codicum prodigiosae depravationes, hinc foedi interpretum lapsus Graeca Latine

vertentium, hinc quorundam etiam eruditorum in enarrandis auctoribus ridicula

somnia meraque deliramenta. Quorum equidem hoc loco nonnulla referrem, nisi

placabilius judicarem meoque accommodatius instituto, ut nostris perlectis

commentariis sua cuique cogitatio suggerat, quantopere magni nominis scriptores

quibusdam in locis delirarint. Denique fit nonnunquam, ut scriptor tacite ad

proverbium alludat ; quod si nos fugerit, etiam si videbitur intellecta sententia,


51

tamen magna voluptatis pars aberit ignorata paroemia. Quod genus est Horatianum

illud : Equus ut me portet, alat rex. Et apud Vergilium : Fatis nunquam concessa

moveri apparet Camarina procul. Subest enim in illo proverbium : ,

, in hoc .

X. Commendatio a difficultate

Quod si juxta proverbium eaque vulgo ceu vilia

fastidiuntur quaecunque facilia videntur, (ut de me interim nihil dicam quantis

sudoribus opus hoc mihi constiterit) ne quisquam arbitretur usqueadeo proclive vel

intelligere vel sermoni paroemiam intexere. Siquidem ut non mediocris est artificii

gemmulam scite includere anulo et aurum purpurae intertexere, ita non est, mihi 10

crede, cujusvis paroemiam apte decenterque orationi inserere. Quodque Fabius

scribit de risu nihil affectari periculosius, idem de proverbio non injuria dixeris.

Etenim in hujusmodi, quemadmodum et in musica, nisi summum praestes artificem,

ridiculus sis ; et aut laudem eximiam aut risum auferas oportet.

XI. Quatenus utendum adagiis

Proinde quatenus quibusque modis uti conveniat adagiis, indicabimus. Ac

primo loco meminisse oportebit, ut quod eleganter Aristoteles in commentariis

Rhetorices admonuit de adhibendis epithetis, id nos in usurpandis adagiis

observemus, nempe ut illis utamur non tanquam cibis, sed velut condimentis, id est

non ad satietatem, sed ad gratiam. Praeterea ne quovis inseramus loco : 20

quemadmodum enim ridiculum sit, si quibusdam locis gemmam alligaris, itidem

absurdum, si non suo loco adhibueris adagium. Quod vero Fabius libro

Institutionum octavo de sententiis usurpandis praecepit, id totidem ferme verbis de

paroemiis praecipi queat. Primum ne, quemadmodum dictum est, nimis crebriter

utamur. Densitas enim earum obstat invicem, quominus eluceant, quemadmodum

nec pictura, in qua nihil circumlitum est, eminet. Ideoque artifices etiam cum plura in


52

unam tabulam opera conferunt, spatiis distinguunt, ne umbrae in corpora cadant.

Subsistit enim omnis paroemia, ideoque post eam utique aliud est initium. Unde

soluta fere oratio est et e singulis non membris, sed frustis collata, structura caret.

Porro ut adfert lumen clavus purpurae in loco insertus, ita certe neminem deceat

intertexta pluribus notis vestis. Accedit hoc quoque incommodi, quod crebras

captanti paroemias, nonnullas necesse est admiscere vel frigidas vel coactas. Non

enim potest esse delectus, ubi de numero laboratur. Postremo gratiam amittit

quicquid aut immodicum est aut intempestivum. In epistolis tamen familiaribus

licebit paulo liberius hoc genere ludere ; in oratione seria, sicuti parcius, ita etiam

accuratius adhibendae. 10

XII. Varius proverbiorum usus

Hoc in loco non ab re futurum arbitror, si paucis velut indicaro, quibus

rationibus variari queat paroemiarum usus, ut possis idem adagium alia atque alia

forma producere. Principio nihil vetat interdum, quominus idem dictum ad

complures sensus accommodes, ut illud , id est Pertusum dolium,

vel ad obliviosum vel ad profusum vel ad avarum vel ad futilem vel ad ingratum

traduci potest. Effluit enim, quicquid infuderis in animum immemoris. Apud

prodigum nihil durat. Avari cupiditas nunquam expletur. Futilis et garrulus nihil

continet. Perit quicquid contuleris in hominem ingratum. Nonnunquam per ironiam

ad contrarias etiam sententias deflectitur ; quod genus, si de mendacissimo quopiam 20

loquens dicas : , id est Audi e tripode dicta. Fit interim, ut

unius voculae commutatione diversis conveniat ut , id est

Hostium munera non munera, et , ,

, ut idem adagium ad hostes, ad pauperes, ad assentatores, ad

poetas deflectatur. Nam hostium munera perniciem adferre creduntur. Et si quid

donant pauperes aut adulatores aut poetae, captationes sunt verius quam munera.


53

Breviter ad omnia in quae quocunque modo haec similitudo competit,

accommodes licebit. Illa ratio ferme communis omnibus, quoties a persona ad rem

aut contra fit deflexio. Ad personam hoc pacto : Proverbium est

, id est Ne Hercules quidem adversus duos, ego vero Thersites magis quam

Hercules, qui possim utrique respondere ? Ad rem torquebitur hoc modo : Proverbio

dictum est , ego qui possim pariter et morbo et inopiae

tolerandae par esse ? Variatur et inversione proverbium, ut dictum est :

, et tu unus contra duos Hercules audes congredi ? Item hoc

pacto : Contra tritum Graecis proverbium, exspectatis carbonibus thesaurum reperi,

et Commutavimus non , id est aurea aereis, sed plane 10

, id est aerea aureis. Praeterea nonnunquam explicatur adagium et

confertur, nonnunquam simplex allegoria refertur. Aliquoties etiam mutilum

proponitur, ut si quo respondente quod nihil ad rem pertineat, dicas :

, id est Falces postulabam. Et apud Ciceronem : , id est

Quae dantur. Interim satis est unico verbo allusisse ut apud Aristotelem omnes

ejusmodi inter ipsos , id est figuli. Sunt et aliae variandi rationes ; verum

eas, si quis exactius exsequi cupiet, e nostris commentariis, quos de duplici copia

conscripsimus, petat licebit.

XIII. De figuris proverbialibus

Reliquum est ut ad paroemiarum catalogum accingamur, sed si prius figuras 20

aliquot proverbiales ostenderimus. Quaedam enim dicta sunt specie non magnopere

proverbiali, quaedam autem , id est proverbiali figura, ut facile possint

in paroemiarum ordinem cooptari. Igitur in totum proverbiorum generi confinis est

omnis sententia, praterea metaphora, peculiariter allegoria, et in his praecipue quae

sumuntur a rebus insignibus et vulgo celebratis ut a navigatione, a bello. Quod genus

sunt illa : secundis navigare ventis, naufragium facere, vertere vela, tenere clavum et

exhaurire sentinam et tradere ventis vela, contrahere vela. Item illa : bellicum canere


54

et vorsis gladiis pugnare, receptui canere, comminus atque eminus pugnare, conferre

pedem, conserere manus atque id genus alia sescenta, quae si paulo longius

traducantur, abeunt in paroemiae formam. Item quae ducuntur a rebus notis ac

vehementer quotidiano sensui familiaribus, ut quoties corporis gestus ad animi rem

transferuntur. Cujusmodi sunt premere pollicem pro favere, corrugare frontem pro

moleste ferre, ringi pro indignari, exporrigere frontem pro hilarescere. Praeterea quae

trahuntur a sensibus corporis velut olfacere pro resciscere, degustare pro experiri.

Proverbii fere faciem habent, quoties quae sunt artibus peculiaria vocabula, alio

detorquentur ut , id est bis per omnia a musicis, , id est

ex dimetiente a mathematicis, item sesquipedalia verba, incudi reddere a fabris 10

aerariis, ad amussim a fabris lapidariis, nullam lineam duxi a pictoribus, extremum

actum adjungere a scaenis. Interdum citra figuram tacita allusio proverbiale

quiddam adfert. Ea tum erit optima, quoties ad auctorem aut rem spectat magnopere

celebrem nullique incognitam, qualis est apud Graecos Homerus, apud Latinos

Vergilius. Quod genus est illud apud Plutarchum :

, id est Quandoquidem testes sane Platoni multique

bonique adsunt. Allusum est enim ad morem sacrorum, in quibus sacerdos dicere

consuevit : id est Quis hic ? Deinde qui aderant, respondebant :

, id est Multique bonique adsunt. Item illud apud Ciceronem ad

Atticum : , id est Simul duobus euntibus, et apud Lucianum : 20

, id est Medicorum filii, pro medicis ipsis. Accedunt ad proverbii

speciem et illa bucolico carmini familiaria, , , , ,

, id est impossibilia, necessaria, absurda, contraria, similia. sunt

hujusmodi :

, id est :

Sed labor adsimilis metiri in littore fluctus.

Et apud Vergilium :

Ante leves ergo pascentur in aethere cervi,


55

Et freta destituent nudos in littore pisces.

sunt hujusmodi :

Dum juga montis aper, fluvios dum piscis amabit.

Et apud Senecam :

Lucida dum current annosi sidera mundi.

exemplum hoc erit :

Atque idem jungat vulpes et mulgeat hircos.

Contrariorum hoc :

Nunc virides etiam occultant spineta lacertos,

Me tamen urit amor. 10

Item apud Theocritum :

,

, id est

Ecce silet maris unda, silent et flamina venti ;

Haud tamen intra nostra silent praecordia curae.

Similium :

Torva laena lupum sequitur, lupus ipse capellam.

Et apud Theocritum :

, , id est

Capra petit citysum, sequitur lupus ipse capellam. 20

Sunt et aliae duae figurae maxime confines paroemiarum generi, quae constant vel

ejusdem aut similis iteratione vocis, vel contrariarum contextu. Quod genus sunt :

, , id est Perdam te malum

male, mali corvi malum ovum, et , id est alumnus sapientis

sapiens, (id quod est apud Graecos comicos pariter ac tragicos paene sollemne) et

eveniunt digna dignis, amico amicus, malis malus, bonis bonus, uterque utrique

cordi, suus rex reginae placet et manus manum fricat, graculus ad graculum.

Contrariorum genus sic habet : , , id est et justa et


56

injusta, probe et improbe, apud Aristophanem ; , id est

volentibus et nolentibus, apud Platonem, item , id est nullum

dictum neque factum, apud nostros item verum ubi fas versum atque nefas, facta

atque infecta canebat. Quo tropo sic usus est Valerius Maximus, ut ad verum sensum

non cohaereat, tantum exaggerat. Obtestantem, inquit, se adversus omne phas et

nephas, cum in summo esset imperio, a te equite Romano fuisse trucidatum. Nam

qui consistit, ut facinus nefarium dicatur esse factum adversus omne nefas Quo jure

quaque injuria, quidvis et facere et pati, digna atque indigna, quid dixit aut quid

tacuit ? domi bellique, publice privatim, quod scis nescis, clamque palamque, jocaque

et seria, manibus pedibusque, noctesque diesque, quae prima aut ultima ponas, 10

neque magnum neque parvum, juvenesque senesque, diis hominibusque

plaudentibus. Ad hanc formam pertinent etiam haec passim apud poetas obvia :

, , , ,

, , , , ,

, , , id est virgo non virgo, sponsa

non sponsa, nuptiae non nuptiae, non civitas civitas, malus Paris Paris, infelix

felicitas, non dona dona, non metuendus metus, non bellum bellum, ornatus

inornatus, ingrata gratia, inopes opes. Haec nonnunquam accidit et in

dictione composita ut , id est stulte sapiens, et , id est

dulciter amarus. Sic etiam Plutarcho teste suum affectum vocant amantes ex 20

voluptate et dolore mixtum, ita ut libenter contabescant. Huc pertinet et illa

, id est contrarietas aenigmatica, ut ,

, et , , ,

, , ,

, id est portans non porto, habens non habeo, vir et non vir, avem et

non avem, vidensque et non videns, in ligno et non ligno, sedentem et non sedentem,

lapide et non lapide, jaculatur et non jaculatur. Quod aenigma refertur et apud

Athenaeum ex Clearcho et apud Tryphonem, cujus meminit Plato quoque. Hujus


57

formae sunt et illa : , id est elinguis loquax, , id est

vulnerabilis invulnerabilis, , id est hirsutus levis, , id est

fetus non fetus. Cujusmodi permulta proponit ac solvit Athenaeus libro decimo.

Neque respuit adagiorum ratio aenigmaticam obscuritatem, quanquam alias

improbatam, imo veluti familiarem libenter amplectitur. Quod genus fuerit, si quis

parum sane locutum jubeat Anticyram navigare aut porcum caedere aut squillam e

sepulchris vellere, quorum primum est apud Horatium, alterum apud Plautum,

tertium apud Theocritum. Proinde et oracula pleraque in jus proverbiorum abierunt

et Pythagorae symbola ad paroemiarum naturam videntur pertinere. Praecipue

peculiaris est adagiorum generi hyperbole ut caelum territat armis et saxa clamore 10

rumpit et risu diffluo, maxime si qua metaphorae species admisceatur. Effertur variis

modis vel per denominationem vel per comparationem vel per similitudinem vel per

epitheton. Exempla sunt : alter Aristarchus et noster hic Phalaris et Stentore

clamosior, velut leaena in machaera, Stentorea vox, Nestorea facundia. Neque vero

pigebit ceu fontes aliquot indicare, a quibus genus hoc figurarum duci possit.

Ab ipsa re

Sumitur enim interdum ab ipsa re, quoties hominem scelestum scelus

appellamus, dedecorosum dedecus, pestilentem pestem, lurconem barathrum,

tenebrionem tenebras, contaminatum labem, spurcum caenum, contemptum

quisquilias, impurum sterquilinium, portentosum portentum, molestum hulcus, 20

carcere dignum carcerem. Quorum unumquodque fere potest et per comparationem

efferri ut , id est auro magis aurea, et ipsa nequitia nequior,

caecitate caecior, loquacitate loquacior, deformitate deformior, ipsa siti siticulosior,

paupertate pauperior, infortunio infortunatior, ipsa infantior infantia. Ad hanc

classem pertinent et illa : pater esuritionum et omnis eloquentiae fons et plus quam

infantissimus et plus quam perditus.


58

A rebus similibus

Huic proxima sunt, quae a rebus similibus trahuntur ut melle dulcior, pice

nigrior, nive candidior, oleo tranquillior, infima auricula mollior, auro purior,

plumbo stupidior, stipite tardior, litore surdior, iracundior Adria, aequore surdior,

spongia bibacior, harenis sitientior, pumice siccior, aere Dodonaeo loquacior, vitro

fragilior, pila volubilior, cothurno instabilior, clemate Aegyptia gracilior, alno

procerior, cote durior, sole clarius, sidere pulchrior, buxo pallidior, Sardois herbis

amarior, alga vilior, Aetna aestuantior, beta insulsior, trutina justior, spina distortior,

ampulla vanior, pluma levior, vento instabilior, morte odiosior, barathro capacior,

labyrintho involutior, corchoro vilior, subere levior, dolio pertuso incontinentior, 10

laterna perlucentior, clepsydra perstillantior, fonte purior, Euripo mobilior, oculis

carior, luce dulcior, vita antiquior, rubo arefacto praefractior, crambe recocta

molestior, clavo purior, Floralibus licentiosior.

Ab animantibus

Item ab animantibus, ut muliere loquacior, passere salacior, hirco libidinosior,

cervo vivacior, cornice annosior, graculo magis obstreperus, luscinia vocalior,

dipsade nocentior, vipera virulentior, vulpe fraudulentior, echino asperior, porcello

Acarnanio lenior, anguilla magis lubricus, lepore timidior, limace tardior, pisce

sanior, pisce magis mutus, delphino lascivior, Phoenice rarior, scropha fecundior

alba, nigro cycno rarior, hydra magis versipellis, albo corvo rarior, vulture edacior, 20

scorpiis improbior, testudine tardior, glire somniculosior, sue indoctior, asello

stolidior, hydris immitior, dama pavidior, hirudine bibacior, cane rixosior, urso

hispidior, tippula levior. Cujusmodi quaedam congerit et Lucianus :

, ,

, , ,

, id est Cum sint iracundiores catellis,


59

timidiores leporibus, adulantiores simiis, libidinosiores asinis, rapaciores felibus,

contentiosiores gallis gallinaceis. Item Plutarchus Adversus usuram,

, , id est Cum minus

fidei tibi habeatur quam graculo, magis mutus sis quam perdix, abjectior serviliorque

cane.

A personis deorum

Ducuntur a personis deorum : Diana intactior, ipsis Charitibus humanior,

Priapo salacior, Venere formosior, Mercurio facundior, Momo mordacior, Vertumno

inconstantior, Proteo mutabilior, Empusa magis varius. 10

A personis fabulosis

A personis fabulosis : Tantalo sitientior, Atreo crudelior, Cyclope immanior,

Oreste insanior, Ulixe dolosior, Nestore facundior, Glauco stupidior, Iro pauperior,

Penelope castior, Nireo formosior, Tithono vivacior, Erysichthone esurientior, Niobe

fecundior, Stentore clamosior, Tiresia caecior, Busiride illaudatior, Sphinge

involutior, Labyrintho intricatior, Daedalo ingeniosior, Icaro audacior, Gigantibus

elatior, Gryllo stultior, Lynceo perspicacior, Excetra pertinacior.

A personis comoediarum

A personis comoediarum : Thrasone Terentiano gloriosior, Demea jurgiosior,

Mitione facilior, Gnathone adulantior, Phormione confidentior, Davo versutior, 20

Thaide blandior, Euclione parcior.


60

A personis historiarum

A personis historiarum : Zoilo invidentior, Catone severior, Timone

inhumanior, Phalaride crudelior, Timotheo felicior, Sardanapalo nequior, Numa

religiosior, Phocione justior, Aristide incorruptior, Croeso ditior, Crasso nummatior,

Codro pauperior, Aesopo luxuriosior, Herostrato ambitiosior, Fabio cunctantior,

Socrate patientior, Milone robustior, Chrysippo acutior, Trachalo vocalior, Curione

obliviosior, nostri temporis Aristarchus, Christianorum Epicurus, item praeposterus

Cato.

A gentibus

A gentibus : Poeno perfidior, Scytha asperior, Scythotauris inhospitalior, 10

Cretensi mendacior, Parthis vanior, Thracibus bibacior, Thessalo perfidior, Care

vilior, Sybarita fastuosior, Milesiis effeminatior, Arabis ditior, Pygmaeo brevior,

Arcade stolidior.

Ab officiis

Ab officiis : lenone magis perjurus, cinaedo mollior, milite gloriosior,

Areopagita tristior, tyranno violentior, carnifice immanior.

XIV. De praemollienda paroemia

Jam illud tametsi minutulum humiliusque videatur, tamen postea quam

docendi munus suscepimus, non gravabimur propter imperitiores admonere

videlicet ut in usurpandis adagiis meminerimus, quod in verbis novatis aut durius 20

translatis fieri Fabius jubet (id quod ait a Graecis elegantissime praeceptum esse)

videlicet , ita nos oportebit

, hoc est praecastigare et velut occurrere paroemiae, si quando vel

obscurior vel alioqui durior videbitur. Recipit enim hoc genus, sicuti paulo superius


61

ostensum est, et metaphoras quantumlibet duras et novationes vocum licentiosas et

hyperbolas parum pudentes et allegorias ad aenigma usque obscuras. Graeci

his ferme modis : , , ,

, , , , ,

, , , id est

juxta proverbium, ut aiunt, aiunt, quod dicitur, quod dici solet, ut antiquum ait

dictum, ut dicunt, ut dicitur, ut dicimus proverbio, ut dicunt jocantes, recte dictum

est. Iisdem ferme rationibus utuntur Latini : aiunt, ut aiunt, ut est in veteri proverbio,

juxta vulgo tritum sermonem, quemadmodum vulgo dici consuevit, ut vetus verbum

usurpem, ut adagio dictum est, vere hoc dicunt. 10

DES. ERASMI ROTERODAMI PROVERBIORUM …people.virginia.edu/~jdk3t/ErAdPrefLat.pdfφέρει, id est...

Documents

Transcript of DES. ERASMI ROTERODAMI PROVERBIORUM …people.virginia.edu/~jdk3t/ErAdPrefLat.pdfφέρει, id est...