1

«Modern Times» (1936)1

Anthony Giddens - Zygmunt Bauman περί Νεωτερικότητας

Δημήτρης Βαγιανός

1 Ο Charlie Chaplin (υποδυόμενος έναν αλήτη) πάνω στα γρανάζια των φορντικών εργοστασίων στην ταινία Modern Times, που σκηνοθέτησε και πρωταγωνίστησε ο ίδιος. (πηγή: http://www.imdb.com/title/tt0027977/)

2

Περιεχόμενα

Εισαγωγή………………………………………………………………………………….

3

Anthony Giddens και Νεωτερικότητα……………………………………….

3

Zygmunt Bauman και Μετανεωτερικότητα………………………………

9

Αντί Επιλόγου…………………………………………………………………………….

14

Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………..

16

3

Εισαγωγή

Οι ταγές της παρούσης εργασίας μας καλούν να εκθέσουμε

κομβικά θέματα που αφορούν τη Νεωτερικότητα και τη

Μετανεωτερικότητα, όπως διατυπώθηκαν από δύο διανοούμενους

της κοινωνικής επιστήμης που ενεπλάκησαν σε αυτή την θεωρητική

συζήτηση, όπως είναι ο Anthony Giddens και ο Zygmunt Bauman.

Anthony Giddens και Νεωτερικότητα

Το θεωρητικό έργο του Giddens εστιάζει στη θεωρία της

δομοποίησης, στη σχέση δηλαδή ανάμεσα στην κοινωνική δομή και

τη δράση. Τόσο οι κοινωνικές δομές, όσο και η δράση των

υποκειμένων λειτουργούν μέσα σε ένα πλαίσιο αλληλεξάρτησης (η

δομή εμπεριέχεται στη δράση και την καθορίζει, αλλά και η δράση

αναπαράγει τη δομή), μια «δυαδικότητα της δομής» με την

τελευταία να επηρεάζει αλλά και να επηρεάζεται από τη δράση των

υποκειμένων. Το υποκείμενο ορίζεται στο υποσυνείδητο επίπεδο

ασφάλειας (το οποίο λειτουργεί σε καταστάσεις όπως πχ. η

διαχείριση μιας κρίσης), στην πρακτική συνείδηση (την πρακτική

δηλαδή ακολουθία κανόνων) και τέλος, στην αναστοχαστική

γνώση (τη γνώση εκείνη που προκύπτει μέσα από τη συνειδητή

αναγνώριση κανόνων τους οποίους κατ’ επιλογή ακολουθεί ή όχι).

Ο υποκειμενικός λοιπόν πυρήνας των κοινωνικών πρακτικών

αναπαράγει αλλά και ανατρέπει πολλές φορές τη δομή. Αντικείμενο

μελέτης της κοινωνιολογίας πρέπει να είναι η δράση των

υποκειμένων και κατά συνέπεια η αυτονομία τους που είναι έντονη

στη νεωτερικότητα, καθιστώντας την τελευταία ιδιαίτερη και

διακριτή από τις παραδοσιακές κοινωνίες μέσα από καινοτομίες,

κοινωνικοοικονομικές διεργασίες, μορφές εμπειρίας του κόσμου και

4

του χωροχρόνου, καθώς και της ανάδυσης νέων εννοιών

υποκειμενικότητας.2

Ο Giddens σε μια προσπάθεια να παρουσιάσει τη

φαινομενολογία της νεωτερικότητας δημιουργεί τέσσερα διαλεκτικά

πλαίσια εμπειρίας, τη μετατόπιση και επανασύνδεση, την οικειότητα

και απροσωπία, την ειδημοσύνη και επανιδιοποίηση και την

ιδιωτικότητα και δέσμευση. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο πλαίσιο, η

νεωτερικότητα «μετατοπίζει» με τον τόπο να γίνεται

«φαντασμογορικός» αν φέρουμε στο νου μας τις αντιθέσεις ανάμεσα

στο προμοντέρνο και στο μοντέρνο κόσμο. Οι εμπειρίες που

συνδέονται με το χώρο αλλάζουν και ελάχιστη σχέση έχουν πλέον με

το παρελθόν. Το αίσθημα οικειότητας που συνδέεται με εκφάνσεις

της ζωής που συμβαίνουν σε τοπική κλίμακα μειώνεται εξαιτίας της

χωροχρονικής αποστασιοποίησης αφού η μετατόπιση μας σε ένα

παγκόσμιο περιβάλλον αποσυνδέει την οικειότητα από τον τόπο. Η

μετατόπιση έχει ως αντίθετο την επανασύνδεση, τις ευκαιρίες

δηλαδή που δημιουργούνται εκ νέου. Σύμφωνα με τον Giddens η

απουσία της οικειότητας δε συνεπάγεται την απροσωπία, παρά το

μετασχηματισμό της. Η οικειότητα συνδέεται με την ειδημοσύνη

όπως αυτό γίνεται σαφές από την πληθώρα ειδικής πληροφόρησης,

με το μοντέρνο τρόπο ζωής να χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα

και να επανιδιοποιείται από μη ειδικούς. Τέλος, όταν η ειδική

πληροφόρηση γίνεται ανακόλουθη, οδηγούν το άτομο στην

ιδιώτευση, στη λήψη δηλαδή αποφάσεων που αποφεύγουν την

αγωνιστική δέσμευση και διακατέχονται από συναισθήματα

πεσιμισμού ή ενεργητικής δέσμευσης στις περιπτώσεις εκείνες που οι

συμπεριφορές διανθίζονται από κυνισμό, αδιαφορία, ειρωνεία κλπ. Η

ενεργητική δράση συνδέεται με τη νεωτερική αναστοχαστικότητα και

δημιουργεί ανάχωμα στην ιδιώτευση, από τη στιγμή που το άτομο

2 Μαυρίδης Η. (2009), «Ο Ά. Γκίντενς και η Νεωτερικότητα», εκπαιδευτικό CD (ΕΔΥ) Προσεγγίσεις για την Νεωτερικότητα κατά τον 20ο Αιώνα, ΕΠΟ 41, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. [από εδώ και στο εξής: Μαυρίδης]. σσ. 4-5.

5

έχει ευκαιρίες να δραστηριοποιηθεί συλλογικά μέσω αντίστοιχων

συστημάτων που είναι διάσπαρτα στα έθνη-κράτη.3

Ο Giddens εστιάζει στη φύση της νεωτερικότητας αποκαλώντας

την «ασυνεχική ερμηνεία της μοντέρνας κοινωνικής ανάπτυξης»

διακρίνοντας τους μοντέρνους κοινωνικούς θεσμούς από εκείνους

της προνεωτερικής περιόδου, από τη στιγμή που εγκαθιδρύονται

αμοιβαίοι κοινωνικοί δεσμοί που χαρακτηρίζονται από στοιχεία

έκτασης και έντασης. Σε μια προσπάθεια να διακρίνει τις ασυνέχειες

ανάμεσα στις παραδοσιακές και μοντέρνες κοινωνίες, κάνει αναφορά

στην ταχύτητα αλλά και στο εύρος αλλαγής που λαμβάνει χώρα στη

νεωτερική περίοδο, μια υπερβολική και ραγδαία αλλαγή που

μετασχηματίζει τα πάντα, καθώς και στη φύση των μοντέρνων

θεσμών.4

Σύμφωνα με το Βρετανό κοινωνιολόγο έχουμε δύο ειδών

«δεσμεύσεων» που λαμβάνουν χώρα στη νεωτερικότητα, στις

«προσωποπαγείς δεσμεύεις» (αποδοχή της αξιοπιστίας ενός ή

πολλών προσώπων) και στις «απρόσωπες δεσμεύσεις» (ένα «άρθρο

πίστης»5 που επιδεικνύουμε σε εξειδικευμένα συστήματα ότι

λειτουργούν επαρκώς).6 Οι μοντέρνοι θεσμοί για τον Giddens,

συνδέονται με μηχανισμούς εμπιστοσύνης που δημιουργούν ένα

αίσθημα ασφάλειας, αποτελώντας έναν «αντιπραγματολογικό

προσανατολισμένο στο μέλλον» χαρακτήρα της νεωτερικότητας

συμβάλλοντας στη χωροχρονική αποστασιοποίηση. Η εμπιστοσύνη

απέναντι σε αφηρημένα συστήματα «οφείλει» πολλά στη σύνδεση

της αξιόπιστης γνώσης με την επιστήμη, ένα αίσθημα σεβασμού που

έχει τις ρίζες του στη διδακτέα ύλη των εκπαιδευτικών συστημάτων,

εκεί όπου ο άνθρωπος αποκτά όχι μόνο τεχνική γνώση αλλά και

σεβασμό για αυτήν, αλλά και στην ενσωμάτωση που λαμβάνει χώρα

σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής. Ο Giddens κάνει αναφορά 3 Giddens, ό.π.,σσ. 171-181. 4 Giddens A. (2001), Οι Συνέπειες της Νεωτερικότητας, μετάφρ. Μερτίκας Γ., Αθήνα, εκδόσεις Κριτική. [από εδώ και στο εξής: Giddens]. σσ. 15-21. 5 Στο ίδιο, σ. 46. 6 Στο ίδιο, σσ. 47-54.

6

και στην οντολογική ασφάλεια, έναν υπαρξιακό προβληματισμό που

κατευνάζει κυρίως η συνάφεια της παιδικής ηλικίας με τη συμβολή

των γονιών (κυρίως της μητέρας) να είναι ιδιαιτέρως σημαντική,

αλλά και της ρουτίνας, της τήρησης δηλαδή ενός σταθερού

προγράμματος που δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας και

αξιοπιστίας.7

Στο «χαρακτήρα» της νεωτερικότητας, ο Giddens αναγνωρίζει

το διπλό πρόσωπο του Ιανού. Ασφάλεια και εμπιστοσύνη

συνυπάρχουν και αλληλοσυνδέονται με τον κίνδυνο και τη

διακινδύνευση. Από τη μια πλευρά έχουμε τη μεγέθυνση της

ευμάρειας, ως καρπός της παγκοσμιοποίησης και της νέας εποχής και

από την άλλη την εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας που χαρακτηρίστηκε

ως ζοφερή εξαιτίας της εκφυλιστικής μορφής της βιομηχανικής

εργασίας (ένας τομέας που βρήκε σύμφωνους τους Marx, Durkheim

και Weber χωρίς να καταφέρουν, σύμφωνα με τον Giddens, να

εντοπίσουν τις καταστροφικές επιδράσεις που επέφεραν οι

παραγωγικές δυνάμεις στο φυσικό πλούτο), τη συγκεντρωτική

εξουσία (όπως έγινε σαφές στις περιπτώσεις εγκαθίδρυσης

ολοκληρωτικών καθεστώτων, ένα δεσποτισμό που είχε πολλά κοινά

σημεία με εκείνον που γνώρισε η ανθρωπότητα της προνεωτερικής

περιόδου), την καταστροφική επίδραση της μεγέθυνσης της

στρατιωτικής ισχύος (με την ύπαρξη του πυρηνικού οπλοστασίου να

αποτελεί το σημαντικότερο κίνδυνο για την ανθρωπότητα), την

εξάπλωση ενδεχομενικών συμβάντων που επηρεάζουν μεγάλες

ανθρώπινες μάζες, τη θεσπισμένη διακινδύνευση (ένα παράδειγμα

αποτελούν οι επενδυτικές αγορές), «κενά γνώσεων» που δε

μπορούν να μετατραπούν σε βεβαιότητες όπως συνέβαινε στις

προνεωτερικές κοινωνίες με τη συμβολή της θρησκείας, ή ακόμη και

η επίγνωση της ίδιας της διακινδύνευσης και των ορίων της. Ο

νεωτερικός 20ος αιώνας, μας αναφέρει ο Giddens, υπήρξε ο αιώνας

των πολέμων και της καταστροφής, με τις ανθρώπινες απώλειες να 7 Στο ίδιο, σσ. 115-125.

7

είναι πολύ μεγαλύτερες από εκείνες των δύο αιώνων που

προηγήθηκαν. Τα ανωτέρω, έγιναν αιτία απώλειας της πίστης στην

πρόοδο και αποσάθρωσαν τις μεγάλες αφηγήσεις.8

Οι νεωτερικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από την αποσύνδεση

χώρου και χρόνου. Σε αυτή τη χωροχρονική αποστασιοποίηση

ενεργό ρόλο διαδραματίζει η χρηματική οικονομία που ξεπερνά τη

στερεή μορφή μέσω της πληροφορικής της ιδιότητας (με την

ανάμειξη του κράτους ως «εγγυητή») και κατά συνέπεια οι

καπιταλιστικές ταγές που αποτελούν σημαντικό μηχανισμό

αποσύνδεσης.9

Η αναστοχαστικότητα αποτελεί την ικανότητα των ατόμων να

«αποθηκεύουν» στη μνήμη τους τις αιτίες των πράξεων τους με την

ανθρώπινη δράση να εποπτεύει τη συμπεριφορά και τα πλαίσια που

την αποτελούν, μια άποψη που εξέφρασε πρώτος ο Erving Goffman.

Η αναστοχαστικότητα της νεωτερικότητας έχει ένα διαφορετικό

χαρακτήρα μια και οι συνήθειες της καθημερινότητας αποβάλλουν

τους εσωτερικούς δεσμούς με το παρελθόν, με την παράδοση να

διαδραματίζει ένα μικρότερης σημασίας ρόλο. Η έντονη

πληροφόρηση που λαμβάνει χώρα στη νεωτερική εποχή

αναδιαμορφώνει και μεταβάλλει τις κοινωνικές δράσεις

αναθεωρώντας και ριζοσπαστικοποιώντας τις συμβάσεις που

επικρατούσαν μέχρι την έλευση της νέας εποχής. Η νεωτερικότητα

συντίθεται αποκλειστικά από «αναστοχαστικά εφαρμοσμένη

γνώση»,10 η μακροημέρευση της οποίας τίθεται υπό αμφιβόλου.11

Οι πηγές δυναμισμού της νεωτερικότητας συνδέονται με το

παραγωγικό σύστημα που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία

κεφαλαίου και στη μισθωτή εργασία (δημιουργώντας το βασικό

άξονα του ταξικού συστήματος), το οποίο ονομάζουμε καπιταλισμό·

το βιομηχανισμό, που θέτει σε λειτουργία την παραγωγή αγαθών με

8 Giddens, ό.π., σσ. 21- 25. 9 Giddens, ό.π., σσ. 37-43. 10 Giddens, ό.π., σ. 58. 11 Στο ίδιο, σσ. 58-64.

8

τη χρήση άψυχων παραγωγικών δυνάμεων όπως είναι οι μηχανές·

την επιτήρηση, τη διοικητική δηλαδή λειτουργία που τελείται από το

κράτος με σκοπό την άμεση και – κυρίως - έμμεση επίβλεψη του

πληθυσμού· με βασικό εργαλείο τον έλεγχο της πληροφόρησης· και

το μονοπώλιο της πρόσβασης στα μέσα άσκησης βίας από το

σύγχρονο κράτος.12

Ο Giddens, εστιάζει σε τέσσερις διαστάσεις της νεωτερικότητας

σε συνάρτηση με την παγκοσμιοποίηση. Πρώτον στο διαχωρισμό του

οικονομικού από το πολιτικό (π.χ. οι επιχειρήσεις που λόγω

παγκοσμιοποίησης ξεπερνούν τα γεωγραφικά σύνορα ενός έθνους-

κράτους), δεύτερον, στο ίδιο το έθνος-κράτος που επιτάχυνε τη

διαμόρφωση και επέκταση των σύγχρονων θεσμών, η

αναστοχαστικότητα του οποίου χαρακτηρίζει τη νεωτερικότητα.

Τρίτον, στην παγκόσμια στρατιωτική τάξη πραγμάτων που βασίζεται

σε ένα παγκόσμιο σύστημα στρατιωτικής συμμαχίας. Και τέταρτον,

στη βιομηχανική ανάπτυξη, που σήμανε την παγκόσμια επέκταση

της τεχνολογίας των μηχανών και την επέκταση του καταμερισμού

εργασίας σε παγκόσμια κλίμακα, μια σχέση αλληλεξάρτησης – ιδίως

μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο - που διαφοροποιείται ανάλογα με το

βαθμό εκβιομηχάνισης της κάθε χώρας.13

Η σύνδεση της τεχνολογίας της επικοινωνίας με την

παγκοσμιοποίηση συντελεί στη δημιουργία μιας παγκόσμια κοινωνίας

της πληροφορίας, αποτελώντας τον επιταχυντή διάφορων εξελίξεων

με τους θεσμούς της νεωτερικής εποχής να συμπεριλαμβάνονται

ανάμεσα τους. Η ριζοσπαστικοποίηση της νεωτερικότητας μέσα σε

ένα παγκόσμιο περιβάλλον «εξαιτίας» της αναστοχαστικότητας θα

οδηγήσει σε μια υπέρβαση των σύγχρονων κοινωνιών με τη

δημιουργία νέων αριστερών πολιτικών και κοινωνικών κινημάτων.14

12 Στο ίδιο, σσ.75-84. 13 Giddens, ό.π., σσ. 91-97. 14 Στο ίδιο, σσ. 97-100.

9

Τέλος, η νεωτερικότητα παρομοιάζεται από τον Giddens ως ένα

«Τζαγγερνώτ»,15 δηλαδή ως ένα όχημα που παρόλο που είναι

τεραστίων διαστάσεων κατασκευή, πάραυτα δύναται να κινηθεί

απρόβλεπτα και καταστροφικά για όσους την κινούν, θέλοντας να

εστιάσει στο νεωτερικό πρόσωπο της ευκαιρίας, της πρόκλησης αλλά

και της διακινδύνευσης όσον αφορά το μέλλον των ανθρώπων.16

Zygmunt Bauman και Μετανεωτερικότητα

Ο Zygmund Bauman χρησιμοποιεί τους όρους

μετανεωτερικότητα ή «ρευστή νεωτερικότητα» για να καταδείξει

τους μετασχηματισμούς, τις συνέχειες και ασυνέχειες ανάμεσα στις

δύο διαφορετικές περιόδους. Στο έργο του Bauman η νεωτερικότητα

αντιμετωπίζεται σε συνάφεια με την μετανεωτερικότητα και πιο

συγκεκριμένα ως μια «νεωτερικότητα χωρίς αυταπάτες».17 Η

νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται ως κοινωνία της παραγωγής και η

μετανεωτερικότητα ως κοινωνία της κατανάλωσης, με το

παραγωγικό δυναμικό να έχει διοχετευθεί πλέον στη συλλογή

αισθήσεων και εμπειριών μέσω της άκρατης κατανάλωσης, μια

διαδικασία που αποσαθρώνει τη συλλογικότητα και ενισχύει την

εξατομίκευση.

Η μετανεωτερική εποχή χαρακτηρίζεται από συνεχή κίνηση και

μετασχηματισμούς, αποδεσμεύοντας τους ανθρώπους από τα

«δεσμά» της παράδοσης, απεμπολώντας κάθε ιδιότητα που

προσομοιάζει με «ταυτότητα», αφού τα κυρίαρχα συναισθήματα είναι

15 Η προέλευση του όρου βρίσκεται σε ένα τίτλο του Κρίνα και πιο συγκεκριμένα στην Ινδική λέξη Jagannath που σημαίνει «άρχοντας του κόσμου». Σύμφωνα με το μύθο, το τζαγγερνώτ είναι ένα πελώριο όχημα που καθοδηγείται από ένα είδωλο μιας Ινδικής Θεότητας το οποίο περιφέρεται στους δρόμους και κάτω από τους τροχούς του έπεφταν οι οπαδοί της Θεότητας ώστε να συντριβούν. Στο ίδιο, σσ. 170. 16 Μαυρίδης, ό.π., σσ. 16-19, 23-27. 17 Δεμερτζής Ν. (2009), «Ο Zygmunt Bauman και η Nεωτερικότητα», εκπαιδευτικό CD (ΕΔΥ) Προσεγγίσεις για την Νεωτερικότητα κατά τον 20ο Αιώνα, ΕΠΟ 41, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. [από εδώ και στο εξής: Δεμερτζής]. (Οι θέσεις του Bauman για την νεωτερικότητα).

10

η δραπέτευση, η λησμονιά αλλά και η αποφυγή δεσμεύσεων που

μπορεί να υποθηκεύσουν το μέλλον.18 Μια διαδικασία που

αποσάθρωσε και το όραμα της ουτοπίας από τη στιγμή που η

προοπτική δημιουργίας ενός καλύτερου κόσμου μετασχηματίστηκε

σε έναν αγώνα για ατομική επιβίωση. Σε ένα αγώνα διαφυγής από

πράγματα που εναρμονισμένα πλήρως με τι σύγχρονες

καταναλωτικές νόρμες οφείλουν να εγκαταλειφθούν, μια

δραπέτευση που ενώ αποτελεί το ακριβές αντίθετο της ουτοπίας

λειτουργεί ως υποκατάστατο της, δημιουργώντας μια ζοφερή εικόνα

για τον κόσμο αφού δε δύναται πλέον να τον βελτιώσεις, ούτε να

απαλείψεις τις ανασφάλειες, τους φόβους, τις υπαρξιακές αγωνίες

κλπ.19

Ο Bauman αντιπαραθέτει την παγκοσμιοποίηση με την «ανοικτή

κοινωνία» του Karl Popper κάνοντας λόγο για μια «αρνητική

παγκοσμιοποίηση» που έχει ως «αιχμή του δόρατος» το κεφάλαιο,

την πρόσβαση στα μέσα άσκησης βίας, την πληροφόρηση και την

επιτήρηση, με αποτέλεσμα την ανάδυση του ατομικισμού, το

μαρασμό της αλληλεγγύης και των ανθρώπινων δεσμών. Αυτές οι

κοινωνίες αποτελούν κομιστές μιας διαστροφής που αποτελεί

γενεσιουργό αιτία αδικίας και ανισότητας. Σε ένα κόσμο όπως είναι ο

σημερινός, υλικά και πνευματικά «ανοικτό», που η πληροφόρηση

μεταφέρει εικόνες από κάθε σημείο του πλανήτη, το φαινόμενο της

αδικίας ξεπερνά τα στενά όρια του «τοπικού» και λαμβάνει ένα

παγκόσμιο χαρακτήρα. Η αδικία που λαμβάνει χώρα σε ένα τόπο

πλέον συνδέεται ανοικτά με την ευημερία σε κάποιο άλλο

γεωγραφικό στίγμα, καθιστώντας την ευδοκίμηση του δεύτερου ένα

τόπο «όπου δε μπορείς να δραπετεύσεις».20 Η παγκοσμιοποίηση της

οικονομίας δημιουργεί μια ανομία όπου επικρατεί η αταξία και η βία

18 Στο ίδιο, «Η ρευστότητα». 19 Bauman Z. (2009), Ρευστοί Καιροί: Η ζωή στην εποχή της αβεβαιότητας, μτφ. Γεωρμά Κ., Αθήνα, εκδόσεις Μεταίχμιο. [από εδώ και στο εξής: Bauman]. σσ. 159, 166 - 167, 170 - 172, 176 - 177.

20 Λόγια που ανήκουν στον Kuntera. Bauman, ό.π., σ. 22.

11

σε πλανητικό επίπεδο, ενώ «τρέφεται από τη δύναμη την οποία

απομυζά από τα σώματα των εθνικών κρατών και των υποκειμένων

τους», με το κράτος να αδυνατεί να προστατεύσει τους πολίτες του

οι οποίοι βρίσκονται στη διάθεση δυνάμεων που δεν ελέγχει κανείς.21

Tα «ανθρώπινα απόβλητα», οι «περιττοί άνθρωποι» όπως

αποκαλεί τα θύματα της παγκόσμιας ένδειας, οι οποίοι βρίσκονται σε

μια συνεχή κίνηση προς ανακούφιση των δεινών τους, έχουν

κονιορτοποιηθεί από τη μετανεωτερικότητα, ένα φαινόμενο το οποίο

πρόκειται να αυξηθεί τα επόμενα χρόνια αποτελώντας «βόμβα στα

θεμέλια» της πολιτικής και κοινωνικής ισορροπίας καθιστώντας

επισφαλή τη συνύπαρξη των ανθρώπων σε ένα παγκόσμιο

περιβάλλον. Οι «αφάνταστοι», όπως τους αποκαλεί, θέλοντας να

κάνει ένα λογοπαίγνιο με ένα κόσμο που αποτελείται από

φαντασιακές κοινότητες, έχουν αντικαταστήσει το φόβο απέναντι

στις μάγισσες, στα ξωτικά, στις διαβολικές υπάρξεις, όλες με λίγα

λόγια τις λαϊκές προκαταλήψεις που διακατείχαν τις συνειδήσεις των

ανθρώπων των παραδοσιακών κοινωνιών επειδή «θυμίζουν»

πόλεμο, καταστροφή, πράγματα που απειλούν να καταρρίψουν το

θεωρητικό περίβλημα προστασίας των κοινωνικά ενταγμένων, μια

«ψυχαναγκαστική ανησυχία» για την ασφάλεια, ψέγοντας για αυτό

τις σύγχρονες κοινωνίες που εφαρμόζουν ποινικές πρακτικές

μετατοπίζοντας το ρόλο του κράτους από την πρόνοια στην

τιμωρία.22

Ο Bauman κάνει αναφορά στην εξέλιξη και στο μετασχηματισμό

του φόβου στις σύγχρονες κοινωνίες, ένα συναίσθημα που

κατακλύζει την καθημερινότητα μας και που αποκτά μια ανεξάρτητη

υπόσταση από τη στιγμή που δύναται να αυτοδιαιωνίζεται και να

αυτοενισχύεται. Ο υπαρξιακός φόβος που αποτελεί συνοδό του

ανθρώπου σε όλες τις στιγμές της ιστορίας, είναι και μια έμμεση

παραδοχή της ανικανότητας των κοινωνιών να δημιουργήσουν ένα

21 Στο ίδιο, σσ. 24-25,51. 22 Bauman, ό.π., σσ. 56-59, 62-63, 65, 70-71, 73, 78-80, 84, 86- 89.

12

πλαίσιο που να μπορεί να προσφέρει ασφάλεια. Η «σκοτεινή

ψευδαίσθηση», όπως χαρακτηρίζει ο Bauman το φόβο, έχει

αντικαταστήσει πλέον τις μεγάλες αφηγήσεις και αποτελεί ένα βασικό

όπλο στα χέρια των κυβερνήσεων ώστε να χειραγωγήσουν τους

πολίτες τους και να διατηρήσουν την εξουσία (προς επίρρωση του

λόγου του αναφέρει ότι «πανικοί ασφαλείας» έλαβαν χώρα σε

περιοχές όπου ωχριούσαν οι κοινωνικές υπηρεσίες, ενώ χαρακτηρίζει

τον τρομοκράτη «φίλο της εξουσίας»). Ο Bauman κάνει λόγο για

«στρατηγική κεφαλαιοποίησης στο φόβο», ανακαλύπτοντας την

πηγή της στη νεοφιλελεύθερη επίθεση στο κοινωνικό κράτος. Σε ένα

κόσμο που επικρατούν οι παγκόσμιες νόρμες της αγοράς, επαφίεται

στους ανθρώπους να αναζητήσουν ατομικές λύσεις σε πολλά

ζητήματα κοινωνικής – κυρίως – φύσεως. Η πολιτική εξουσία δίνει

«βήμα» στους έχοντες, έναν «συνταγματικό πατριωτισμό» όμως

αναφέρει ο Χάμπερμας, καθιστώντας την ιδιωτικοποίηση πιο ισχυρή,

ενισχύοντας όμως κατά αυτόν τον τρόπο την ανασφάλεια, την

αβεβαιότητα και τις υπαρξιακές αγωνίες, προτάσσοντας ως μόνη

λύση το δόγμα της ατομικής επιβίωσης με κάθε κόστος.23

Ο Bauman θεωρεί ότι τα προσωπικά και πολιτικά δικαιώματα

είναι αδιαχώριστα από τη στιγμή που τα πρώτα μπορούν επιτευχθούν

εφόσον μπορούν να ασκηθούν τα δεύτερα, τα οποία με τη σειρά

τους εξαρτώνται από την οικονομική ευμάρεια του ατόμου. Κατά

συνέπεια η εξουσία, η δημοκρατία, οι θεσμοί κλπ βρίσκονται στα

χέρια των λίγων και προνομιούχων αποκλείοντας από την πολιτική

συμμετοχή τους «αδύναμους» για τους οποίους μάλιστα

διακυβεύεται η ίδια τους η προσωπική ελευθερία. Ο μετασχηματισμός

του πολιτικού παιχνιδιού συντάραξε τις κοινωνικές ισορροπίες

δημιουργώντας νέες αβεβαιότητες και φόβους, αφού

ενεργοποιήθηκε πλέον η «βιοπολιτική», η πολιτική της ιδιώτευσης

και του «τοπικού» έναντι της κοινοτικής πολιτικής μια διαδικασία που

έδωσε το έναυσμα για τη δυναμική εμφάνιση του φαινομένου των 23 Bauman, ό.π., σσ. 37-40, 44, 49-50.

13

«επικίνδυνων τάξεων»,24 των σύγχρονων αθλίων όπως είδαμε

προηγουμένως, κάνοντας ειδική μνεία σε μια σύγχρονη μάστιγα, με

τα «θύματα» της να αποτελούν δυνητικά μελλοντικά μέλη της τάξης

των «παριών».25

Οι περιοχές που εδράζεται η ανασφάλεια είναι οι αστικές

σύμφωνα με τον Bauman, με τις πόλεις να μετασχηματίζονται - από

χώροι που προσφέρουν ασφάλεια - σε πηγές κινδύνου,με τις οικίες

να μετατρέπονται σε «φρούρια» προστασίας, εμποδίζοντας την

κοινωνική ενσωμάτωση. Ο Bauman υποδεικνύει τις σύγχρονες

πόλεις ως το πεδίο σύγκρουσης του τοπικού με το παγκόσμιο,

δημιουργώντας τη «ρευστή νεωτερική πόλη» που χαρακτηρίζεται

από πολιτισμική ποικιλία που επωάζει τη «μεικτοφοβία», το φόβο

δηλαδή απέναντι στο διαφορετικό, Η πόλη βέβαια δεν αποστρέφει

μόνο αλλά και έλκει, μέσω της «μεικτοφιλίας», ως αντίδοτο στη

ρουτίνα της ομοιότητας, φέροντας ένα σπέρμα ελπίδας αρμονικής

συμβίωσης σε τοπικό επίπεδο αλλά και μείωσης των εντάσεων σε

παγκόσμιο. Η πολιτική αναγάγεται σε καθαρά τοπικό ζήτημα, με τις

πόλεις να «έχουν καταστεί χωματερές για παγκόσμια δημιουργημένα

και κυοφορούμενα προβλήματα», μια αναμφίβολη παραδοξότητα, το

γεγονός δηλαδή πως ο τοπικός κόσμος καλείται να αντιμετωπίσει

προβλήματα που έχουν παγκόσμιες νόρμες.26 Απόρροια όλων αυτών

είναι η ενίσχυση της ατομικότητας, η «υπερφόρτωση» των τοπικών

πολιτικών με ζητήματα που ξεπερνούν τη δυνατότητα τους να

ανταπεξέλθουν.27

24 Πρόταση που ανήκει στον Καστέλ. Bauman, ό.π., σ. 118. 25 Στο ίδιο, σσ. 98, 100-102, 107, 111, 115, 118, 120. 26 Bauman, ό.π., σ. 141. 27 Στο ίδιο, σσ.123-126, 128-129, 132, 139-143, 146-151, 154-155.

14

Αντί επιλόγου

Οι ραγδαίες εξελίξεις στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό

επίπεδο που έλαβαν χώρα στα μέσα του 20ου αιώνα, αποτέλεσαν την

απαρχή μιας διανοητικής συζήτησης που αφορούσε το τέλος των

μεγάλων αφηγήσεων της νεωτερικότητας και της ανάδειξης της

μετανεωτερικής εποχής. Ο Anthony Giddens, με κεντρικούς άξονες

τις έννοιες της αναστοχαστικότητας, της διακινδύνευσης, του ρίσκου

και της εμπειρίας του χώρου και του χρόνου, καθώς και της

ανάπτυξης της θεωρίας της δομοποίησης, εμμένει σε μια ατομιστική

προσέγγιση της σύγχρονης εποχής, προτείνοντας την αγαστή

συνεργασία των φορέων της κοινωνικής πρακτικής με «όχημα» την

εγγενή αναστοχαστικότητα ως αντίδοτο στους υπαρξιακούς φόβους

που δημιουργεί το «τζαγγερνώτ», δείχνοντας εμπιστοσύνη στους

τεχνοκράτες και σε φορείς κοινωνικής πρακτικής βασισμένης στο

ρεαλισμό. Από την άλλη μεριά ο Bauman, προσφέρει μια

εναλλακτική θεώρηση της οντολογίας των σύγχρονων κοινωνιών

εστιάζοντας στις επιπτώσεις ενός κόσμου που τον χαρακτηρίζει η

ρευστότητα, η εξατομίκευση, ο καταναλωτισμός, η αποσάθρωση

κρατών, κοινοτήτων και θεσμών, η ανισότητα, η συνεχής κίνηση, η

παραγωγή ανθρώπινων αποβλήτων, ο κατακερματισμός των πόλεων

κλπ με επακόλουθο το τέλος του κοινωνικού κράτους, την ανάδυση

υπαρξιακών φόβων, ανασφαλειών κλπ επιρρίπτοντας ευθύνες σε μια

«ελίτ», δημιουργό και παράγωγο της παγκοσμιοποίησης, που

υπαγορεύει αρνητικές νόρμες για την αλληλεγγύη, τη

συλλογικότητα, την απόκτηση ταυτότητας κλπ. Ο Bauman προτείνει

ως «αντίδοτο» την επανένωση της πολιτικής με την εξουσία

δημιουργώντας όμως μια ισχυρή αντίφαση καθώς οι «λύσεις» που

προτείνει μπορούν να προκύψουν μόνο μέσω έμψυχων (συνεργασία

ανθρώπων) και άψυχων (λειτουργία θεσμών) διαδικασιών σε

παγκόσμιο επίπεδο.

15

Βιβλιογραφία

– Μαυρίδης Η. (2009), «Ο Ά. Γκίντενς και η Νεωτερικότητα», εκπαιδευτικό CD (ΕΔΥ) Προσεγγίσεις για την Νεωτερικότητα κατά τον 20ο Αιώνα, ΕΠΟ 41, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

– Δεμερτζής Ν. (2009), «Ο Zygmunt Bauman και η Nεωτερικότητα», εκπαιδευτικό CD (ΕΔΥ) Προσεγγίσεις για την Νεωτερικότητα κατά τον 20ο Αιώνα, ΕΠΟ 41, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

– Giddens A. (2001), Οι Συνέπειες της Νεωτερικότητας, μετάφρ. Μερτίκας Γ., Αθήνα, εκδόσεις Κριτική.

– Bauman Z. (2009), Ρευστοί Καιροί: Η ζωή στην εποχή της αβεβαιότητας, μτφ. Γεωρμά Κ., Αθήνα, εκδόσεις Μεταίχμιο.