Θ Ε Μ Α Τ Ι Κ Ε Σ Σ Υ Λ Λ Ο Γ Ε Σ

E. Ν. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ · Ν. ΓΙΑΝΝΟΠΟ ΥΛΟ Σ · Α. ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ I. ΚΟΥΖΑΣ · Γ. ΖΑΒΑΚΟΣ · Ν. ΚΟΛΟΜΒΑΣ · Α. ΛΥΜΟΥΡΗΣ

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΥΛΩΝΑΣ

Άγνωστες πτυχές της Επανάστασης του 1821

«Πολεμική σκηνή »(πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη Αθήνα, Εθνική Πινακο&ήκη).

Περιεχόμενα

8 Η Επανάσταση του 1821 και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων

16 Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821

34 Οι σημαίες της Επανάστασης - Οι «πνοές» της ελευθερίας

48 Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και οι Ελληνες το 1821 - Κρίσεις του πρωτεργάτη της Επανάστασης για τους συναγωνιστές του

58 Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης - Η οικονομική διάσταση του Αγώνα της Ανεξαρτησίας

68 Το «Σκάνδαλο του Λονδίνου» - Η κατασκευή πολεμικών σκαφών με τα δάνεια της Ελληνικής Επανάστασης

86 Η καταστροφή του Μεσολογγίου - Η αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα

100 Δημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους - Ένας τραγικός έρωτας στα χρόνια της Επανάστασης

108 Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου - Η καθιέρωση μιας ιστορικής επετείου

ΠρόλογοςΟ Αγώνας του 1821 αποτελεί το σπουδαιότερο γεγονός στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδας

και την αφετηρία της αναγέννησης του ελληνικού έθνους. Η επιτυχής έκβαση της Επανάστασης,

σφράγισε την εθνική πορεία των Ελλήνων, σήμανε την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830 και

την ένταξη της χώρας, ύστερα από πολλούς αιώνες, στον πολιτικό χάρτη των ανεξάρτητων κρατών

της γης.

Η Επανάσταση παρουσίασε έντονες διακυμάνσεις κατά τα εννέα χρόνια της διάρκειάς της, με

εναλλαγές επιτυχιών και αποτυχιών αλλά και εμφύλιους σπαραγμούς. Πέρα όμως από τις πολεμι­

κές επιχειρήσεις, υπάρχουν γεγονότα και συμβάντα, τα οποία δεν έχουν αναλυθεί επαρκώς από

την ελληνική ιστοριογραφία. Αυτές οι άγνωστες πτυχές της Εθνεγερσίας παρουσιάζονται και ανα­

λύονται στον συλλεκτικό αυτό τόμο των «Θεματικών Συλλογών».

Είναι γεγονός ότι η Ελληνική Επανάσταση συντάραξε τα θεμέλια της Οθωμανικής αυτοκρατο­

ρίας αλλά και το ευρωπαϊκό οικοδόμημα του απολυταρχισμού και του σκοταδισμού, ανοίγοντας

διάπλατα τον δρόμο για την ελευθερία και τα δικαιώματα του ατόμου. Μετά την απελευθέρωση

της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου 1821, ένα από τα πρώτα μελήματα των επαναστατών ήταν η Διακή­

ρυξη προς τις ευρωπαϊκές Αυλές για την αμετάκλητη απόφαση των Ελλήνων να ζήσουν ελεύθεροι,

αποτινάσσοντας τον τουρκικό ζυγό, σύμφωνα με τα ανθρώπινα δικαιώματα που εξασφαλίζει μόνο

η ελεύθερη διαβίωση. Στη Διακήρυξη αυτή περικλείονται οι φιλελεύθερες ιδέες του 18ου αιώνα,

τις οποίες υιοθέτησε η Γαλλική Επανάσταση του 1789, διακηρύσσοντας τα δικαιώματα του ανθρώ­

που για ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη.

Με την έναρξη της Επανάστασης, ένας ελαφρύς πολεμικός στόλος βρέθηκε ετοιμοπόλεμος

στα χέρια των Ελλήνων ναυτικών προσφέροντας πολίτημες υπηρεσίες στον Αγώνα. Ο τρόπος με

τον οποίοι οι «ραγιάδες» κατάφεραν να αποκτήσουν τα πλοία αυτά είναι ιδιαίτερα συναρπαστικός.

Η συμβολή του ναυτικού υπήρξε καθοριστική για την έκβαση της Επανάστασης. Χωρίς τη συνδρο­

μή του στόλου αυτού, η προσπάθεια των υπόδουλων για ελευθερία θα είχε σίγουρα αποτύχει.

Από την επομένη της Αλωσης της Κωνσταντινούπολης, δεν έλλειψαν τα επαναστατικά κινήμα­

τα του έθνους. Σε όλες τις εξεγέρσεις υψωνόταν και από μια σημαία, μια αυτοσχέδια επινόηση του

κάθε αρχηγού. Το γεγονός αυτό ήταν φυσιολογικό αφού δεν υπήρχε ενιαία κρατική υπόσταση για

να επιβάλει ένα κοινό έμβλημα. Από τα δεκάδες μονόχρωμα και πολύχρωμα επαναστατικά λάβαρα

και σημαίες που έφεραν συνήθως τη βυζαντινή πορφύρα, τον δικέφαλο αετό, αλλά και τον σταυρό

(αφού η εκκλησία αποτελούσε τον κυριότερο συνεκτικό παράγοντα του έθνους) η Aä Εθνοσυνέ­

λευση της Επιδαύρου, το 1822, καθιέρωσε μια ενιαία σημαία. Αυτή ήταν η κυανόλευκη, η οποία έ­

φερε ως σύμβολο τον σταυρό.

Η συμμετοχή του μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού στα γεγονότα που σηματοδότησαν

την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης έχει συμβάλει στην ένταξή του στη χορεία των πρωταγω­

νιστών της. Πόσο, όμως, πραγματικά πίστευε ο ίδιος σ’ αυτήν και ποιες ήταν οι απόψεις του για

τους συναγωνιστές του; Είναι γεγονός πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι η Ελληνική Επανάσταση ή­

ταν ταυτόχρονα και ένας εσωτερικός αγώνας των διεκδικητών της μελλοντικής κρατικής εξου­

σίας. Το γεγονός αυτό οδήγησε τους πρωτεργάτες του Αγώνα στη διχόνοια.

Η Εθνεγερσία του 1821 αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο στην ελληνική ιστορία και μια περίοδο

αναφοράς που βρίθει ηρωικών συνειρμών και πολεμικών ανδραγαθημάτων. Για τη διεξαγωγή της

όμως, πέρα από τον ενθουσιασμό και την αυτοθυσία των συμμετεχόντων, απαιτείτο και η εξασφά­

λιση των οικονομικών μέσων που θα ήταν ικανά να τροφοδοτήσουν την επαναστατική πολεμική

μηχανή. Οι προϋπολογισμοί της Επανάστασης ήταν δυσβάστακτοι, τα έξοδα του στρατεύματος τε­

ράστια και οι πηγές των εσόδων περιορισμένες. Η επιπόλαιη καταγρα­

φή των εξόδων και η ελλιπής αρχειακή επιμελητεία κατά τη διάρκεια

του Αγώνα, δεν άφησε υλικό ικανό για την επαρκή μελέτη των οικονομι­

κών δεδομένων της εποχής.

Το θέμα της κατασκευής ατμοκίνητων πολεμικών σκαφών ήταν ε­

ξαιρετικά σημαντικό και δίκαια απασχολούσε τους Ελληνες από την έ­

κρηξη της Επανάστασης. Η ελληνική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει

τις αυξανόμενες ανάγκες του στόλου, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει

μέρος από το δάνειο του 1824 για την αγορά ή τη ν κατασκευή στο εξω­

τερικό, κατάλληλων μεταχειρισμένων ή καινούργιων σκαφών, ατμοκί­

νητων και φρεγατών. Τα χρήματα αυτά όμως κατασπαταλήθηκαν από

τους Βρετανούς «φιλέλληνες». Οι τελευταίοι τα διαχειρίστηκαν

τελείως αυθαίρετα χωρίς να αποδίδουν λογαριασμό στους Ελληνες α­

ντιπροσώπους, παρά τις συνεχείς παραστάσεις των τελευταίων. Η προ­

μήθεια αυτή, αν ολοκληρωνόταν όπως είχε αρχικά σχεδιασθεί, θα καθι­

στούσε την παρουσία του επαναστατικού ναυτικού στις ελληνικές θά­

λασσες καταλυτική. Δυστυχώς όμως η όλη προσπάθεια εκφυλίστηκε

και κατέληξε στο περίφημο «Σκάνδαλο του Λονδίνου».

Το Μεσολόγγι κατά την περίοδο του μεγάλου ξεσηκωμού του 1821,

υπήρξε το φωτεινό ορόσημο του Αγώνα. Οι πολιορκίες της πόλης, με

πιο σημαντική την τελευταία (15 Απριλίου 1825-10 Απριλίου 1826), που

κατέληξε στη θρυλική έξοδο των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», καταχωρήθηκαν με χρυσά γράμμα­

τα στις δέλτους της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Ο Ιταλός ιατρός Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο, ο ο­

ποίος βρισκόταν την εποχή εκείνη στην υπηρεσία του Ιμπραήμ Πασά, κατέγραψε με συγκλονιστικό

τρόπο, ως αυτόπτης μάρτυρας, τα δραματικά γεγονότα της Εξόδου.

Στον Αγώνα όμως δεν υπήρχαν μόνο πολεμικές συγκρούσεις και πολιτικά γεγονότα. Μέσα στη

φωτιά και στο αίμα της Επανάστασης, άνθισε το ειδύλλιο μεταξύ της Μαντώς Μαυρογένους και του

Δημητρίου Υψηλάντη. Οι δύο νέοι αγαπήθηκαν με πάθος, ο έρωτάς τους όμως, μετά από πολλές

δραματικές φάσεις, είχε τραγική κατάληξη.

Η επέτειος της εθνικής μας παλιγγενεσίας δεν εορταζόταν πάντοτε την 25η Μαρτίου. Για πολλά

χρόνια το προνόμιο αυτό το είχε η 1η Ιανουαρίου, καθώς την ημέρα εκείνη του 1822 η Aä Εθνοσυνέ­

λευση της Επιδαύρου κήρυξε την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους. Την ιδέα να καθιερωθεί η

25η Μαρτίου ως ημέρα εθνικής εορτής είχε ο Ιωάννης Κωλέττης, ο οποίος και προετοίμασε το σχε­

τικό διάταγμα το 1835. Χρειάστηκε όμως να περάσουν 17 έτη από την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρ­

τησίας για να αποφασισθει τελικά, το 1838, η καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως επετείου της εθνε­

γερσίας.

Ο αγώνας της εθνικής παλιγγενεσίας, μακροχρόνιος, άνισος, με κορυφώσεις ηρωισμού αλλά και

με περιόδους κάμψης και κατάπτωσης, κατόρθωσε να σφυρηλατήσει την εθνική συνείδηση των

Ελλήνων, να αναπτύξει την εθνική τους ενότητα και να εμπνεύσει τις επόμενες γενιές για διαδοχι­

κές εξορμήσεις και απελευθερώσεις ώστε να λάβει η Ελλάδα τη σημερινή της μορφή. Ταυτόχρονα,

υπήρξε κορυφαίο πολιτικό γεγονός και για την ίδια την ιστορία της Ευρώπης, αφού απασχόλησε την

ευρωπαϊκή διπλωματία, ενεργοποίησε τις φιλελεύθερες συνειδήσεις, προκάλεσε το φιλελληνικό κί­

νημα, όπλισε με προσδοκίες τους ευρωπαϊκούς λαούς που αναζητούσαν την εθνική τους δικαίωση,

ώθησε κυβερνήσεις μεγάλων δυνάμεων να ενδιαφερθούν, θετικά ή αρνητικά, και στο τέλος να υπο­

χρεωθούν να συνεργασθούν και να συνυπογράψουν τα πρωτόκολλα για την ίδρυση του νεοελληνι­

κού κράτους.

Πίνακας του Θ. Βρυζάκη με τίτλο «Ο όρκος των αγωνιστών και η ευλογία της σημαίας από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό». Ούτε η ιερουργία στην Αγία Λαύρα, ούτε ο τύπος της σημαίας που ευλογεί ο Θρυλικός ιεράρχης ανταποκρίνονται στηνπραγματικότητα (Α&ήνα, Ε&νική Πινακο&ήκη).

Βασίλης ΣπανόςΙστορικός

Η Επανάσταση του 1821και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτωνΕλευθέριος Ν. ΠαπαγιαννάκηςΥποστράτηγος ε.α.

Συμβαίνουν γεγονότα στη ζωή των εθνών που χαράσσουν νέους δρόμους

στην παγκόσμια ιστορία και προσελκύουν, με καταλυτικές επιπτώσεις,

το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Με τη δυναμικότητά τους μπορούν καί

ανατρέπουν θεσμούς και καταστάσεις που μέχρι τότε θεωρούντο

ακλόνητες και επιβάλλουν, παρά τις εναντίον τους σκληρές αντιδράσεις,

νέες ιδέες και θεσμούς, αποδεκτούς από τους λαούς και αποφασιστικής

σημασίας για την περαιτέρω ανοδική πορεία τους. Ενα από τα γεγονότα

αυτά, μπορούμε να πούμε, χωρίς υπερβολή και αίσθημα

προγονοπληξίας, ήταν και η Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Η Ελληνική Επανάσταση συντάραξε τα βάθρα της Οθωμανικής αυτοκρατο­

ρίας και το ευρωπαϊκό οικοδόμημα του απολυταρχισμού και του σκοταδι­

σμού και άνοιξε στους λαούς το δρόμο για την ελευθερία και τα δικαιώματα

του ατόμου. Δεν ήταν απλό πράγμα ένας λαός μόνος, άοπλος και ανυπεράσπιστος,

ύστερα από τετρακόσια περίπου χρόνια σκλαβιάς που συνοδεύονταν, εκτός των άλ­

λων, από εξανδραποδισμούς, εξισλαμισμούς, γενοκτονίες και παιδομαζώματα, να ε-

γερθεί σύσσωμος εναντίον της πανίσχυρης τότε Οθωμανικής αυτοκρατορίας και

μιας εχθρικής Ευρώπης, να σηματοδοτήσει την κατάρρευση της πρώτης και την αλ­

λαγή της νοοτροπίας της δεύτερης υπέρ του δικαίου του και να νικήσει.

Μια μικρή πτυχή, πολύ περιληπτική, του τιτάνιου αυτού αγώνα θα παρουσιάσου­

με στη συνέχεια, με επίκεντρο τη Διακήρυξη της Καλαμάτας. Προηγουμένως όμως

ας δούμε, πάλι περιληπτικά, πως ήταν τότε τα πνεύματα στην Ευρώπη και λίγα στοι­

χεία για τη διαβίωση των Ελλήνων κάτω από τον τουρκικό ζυγό.

Ο ελληνισμός υπό τον τουρκικό ζυγόΗ πτώση της Κωνσταντινούπολης στις 29 Μαϊου 1453 σηματοδότησε την υποδού­

λωση του ελληνισμού στους Τούρκους. Ο ελληνικός λαός, χωρίς πολιτικά δικαιώμα­

τα, σκληρά φορολογούμενος, δεν μπορούσε να οπλοφορεί, ούτε να ντύνεται καλύ­

τερα από τους κατακτητές του. Ακόμα του απαγορευόταν να ιππεύει. Οταν δε συνα-

8

Η Επανάσταση του 1821 και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 9

ντούσε Τούρκο στο δρόμο, υποχρεωνόταν να τον σηκώνει στην πλάτη και να τον με­

ταφέρει στον προορισμό του. Οι Ελληνες δικάζονταν από τους καδήδες κατά το ο­

θωμανικό δίκαιο και πλήρωναν 6αριά πρόστιμα. Υποβάλλονταν σε τρομακτικές οικο­

νομικές αφαιμάξεις υπό μορφή δώρων και γ ι1 αυτό σατίριζαν τους Τούρκους άρπα-

γες λέγοντας: «Τούτο θα μου δώσεις, εκείνο θα σου πάρω και αυτό θα μου χαρί­

σεις». Δεν ήταν σπάνιες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν

τους Χριστιανούς σαν στόχους για να εξασκούνται στη σκοποβολή. Οι ατιμώσεις, οι

βιασμοί γυναικών και παιδιών, οι αρπαγές παρθένων για να πλουτίζουν τα χαρέμια ή

για να οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα, το παιδομάζωμα, ο βίαιος εξισλαμισμός, η α­

ναγκαστική επάνδρωση πολεμικών (κυρίως) πλοίων και πολλά άλλα φοβερά εγκλή­

ματα χαρακτήριζαν την τουρκική κατάκτηση.

Παρόλα αυτά τα δεινά, ο ελληνικός λαός ουδέποτε συνθηκολόγησε με τους

Τούρκους και ουδέποτε απώλεσε τη συνείδηση της ανωτερότητάς του και ότι απο-

τελεί ενιαίο γένος, του οποίου η ιστορία και η παράδοση είναι κοινές, με κύριο χαρα­

κτηριστικό την ορθόδοξη πίστη του. Στο πρόσωπο του Οικουμενικού Πατριάρχη, πε­

ριβαλλόμενου το σάκκο του Βυζαντινού αυτοκράτορα και φέροντος στην κεφαλή τη

μίτρα (στέμμα του βασιλιά), έβλεπαν τον ηγεμόνα του σκλαβωμένου έθνους, τον

προστάτη των ιερών, της γλώσσας, των ηθών, καθώς και τον ανθρωπισμό των Ελλή­

νων.

Οι πρόξενοι των χριστιανικών κρατών, αν και έβλεπαν καθημερινά, τα φρικτά κα­

κουργήματα των Τούρκων, προσπαθούσαν να παραπλανούν το λαό και να τον πεί­

θουν να σκύβει το κεφάλι προ του δυνάστη του.

Αναπαράσταση της ιεροτελεστίας των επαναστατών στο ναό των Αγίων Αποστόλων στις 23 Μαρτίου 1821 (πίνακας του ζωγράφου Δράκου, Μουσείο Καλαμάτας).

10

Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821

Η επίσημη πολιτεία, με το από της 17/19 Απριλίου 1947 Βασιλικό Διάταγμα α­ναγνώρισε την ιστορική αλήθεια της κατά­ληψης της Καλαμάτας και ανακήρυξε την 23η Μαρτίου εθνική επέτειο. Το σχετικό Βασιλικό Διάταγμα έχει ως εξής: «Επιθυ- μούντες, όπως η επέτειος της 23ης Μαρτί­ου, καθ’ ήν η πόλις των Καλαμών απετίναξε πρώτη τον τουρκικόν ζυγόν, εορτάζεται ως εμπρέπει εις το ιστορικόν τούτο γεγονός, προτάσει του ημετέρου επί των Εσωτερι­

κών Υπουργού απεφασίσαμεν και διατάσ- σομεν:

1. Την 23ην Μαρτίου θα εορτάζεται ως τοπική εορτή η επέτειος της απελευθερώ- σεως της πόλεως των Καλαμών.

2, Κατά ταύτην θα τελήται εις τον εν Καλάμαις διασωζόμενον ιστορικόν Φρα- γκοΒυζαντινόν ναόν των Αγίων Αποστόλων Δοξολογία εις ανάμνησιν της ιστορικής η­μέρας και επιμνημόσυνος δέησις υπέρ των ηρώων της Ελευθερίας...».

Ο λαός υπέμενε όλα αυτά τα μαρτύρια με τραγική χριστιανική εγκαρτέρηση και

προπαρασκεύαζε την εκδίκηση του. Η προπαρασκευή υπήρξε μακρά, αδιάκοπη, πέ-

ρασε από διάφορα στάδια. Η επανάσταση επιχειρήθηκε πολλές φορές, με άξονα τη

Μεγάλη Ιδέα. Σε όλους είχε διαμορφωθεί η πεποίθηση, κατόπιν των επανειλημμέ­

νων επαναστατικών αποτυχιών του παρελθόντος, ότι μόνο διά των ιδίων δυνάμεων

θα έπρεπε να αποτολμηθεί η μεγάλη επιχείρηση της απελευθέρωσης. Και αυτό κα­

ταδείκνυε την ωριμότητα της επαναστατικής ιδέας και την αγωνιστική διάθεση των

Ελλήνων. Οι Ελληνες δεν ήταν ούτε νέος λαός, ούτε ιστορικά άπειρος. Πίσω τους εί­

χαν ιστορία χιλιετιών. Αυτόχθονες από της προϊστορίας, μιλούσαν συνεχώς την ίδια

γλώσσα και αισθάνονταν τη συνέχεια, χωρίς διακοπή, της ιστορίας τους. Αισθάνο­

νταν την ενότητα, όπως αυτή είχε εκφρασθεί από τον υπερχιλιετή βίο της Βυζαντι­

νής αυτοκρατορίας. Ακόμα, αν και ήταν σκλάβοι, αντιμετώπιζαν τους Τούρκους με

περιφρόνηση, ως κατώτερους πνευματικά και οπισθοδρομικούς. Δυστυχώς όμως τα

χριστιανικά έθνη της Δύσης έβλεπαν σ' αυτούς, όπως και σήμερα, μόνο τα οικονομι­

κά και τα πολιτικά τους συμφέροντα και όχι το δίκαιο.

Η Ευρώπη απέναντι στην Ελληνική ΕπανάστασηΤο ελληνικό έθνος, ύστερα από τετρακόσια περίπου χρόνια σκληρής και βάρβα­

ρης υποδούλωσης στο φρικτότερο μέχρι τότε δυνάστη, τον προερχόμενο από τις

μογγολικές στέπες Τούρκο, σάλπισε τον παιάνα της ελευθερίας.

Η κατάπληκτη και εχθρική προς κάθε φιλελεύθερη κίνηση Ευρώπη της «Ιεράς

Συμμαχίας», αντιμετωπίζοντας τη σαρωτική εκθεμελίωση του αντιλαϊκού μεσαιωνι­

κού καθεστώτος της, μεταχειρίστηκε κάθε μέσο (μέσω του πρωτεργάτη της «Ιεράς

Συμμαχίας», καγκελαρίου της Αυστρίας Μέττερνιχ) για να καταπνίξει τη φωνή του υ­

πόδουλου ελληνικού λαού, να καταρρακώσει το ηθικό του και να τον επαναφέρει

στο ζυγό του Τούρκου (παρέχοντας σ' αυτόν τα μέσα που χρειαζόταν, τις ευκαιρίες

και τη διπλωματική κάλυψη), αλλά μάταια. Απέναντι στη βαρβαρότητα υψώθηκε η

παγκόσμια κατακραυγή, στο πλευρό των αγωνιζομένων Ελλήνων, και επέφερε την

κατάρρευση του ανελεύθερου θεσμού της «Ιεράς Συμμαχίας» και την αρχή της διά­

λυσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Γι' αυτό διατηρείται άσβεστο το μίσος των

Τούρκων προς κάθε τι το ελληνικό, ακόμα και σήμερα.

Το επαναστατημένο τμήμα του ελληνικού έθνους, αντλώντας δύναμη και σοφία

προς την προαιώνια ακένωτη πηγή της σοφίας των προγόνων του, απηύθυνε προς

τους ισχυρούς της γης από την πρώτη πόλη που απελευθέρωσε, την Καλαμάτα, την

περιώνυμη Διακήρυξη περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Διακήρυξη αυτή κατα­

Η Επανάσταση του 1821 καί η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 11

Το κάστρο του Σουλίου. Το Σούλι υπήρξε η πρώτη ελληνική περιοχή που απελευθερώθηκε με την επιστροφή των Σουλιωτών στην πατρίδας τους στις 12 Δεκεμβρίου 1820 (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

δίωξε τα ανελεύθερα καθεστώτα της εποχής, επιζεί δε μέχρι των ημερών μας διαρ-

κώς ενισχυόμενη από τη φλόγα της ελευθερίας, προσαρμοσμένη στις παρούσες

συνθήκες ως «Τελική Πράξη του Ελσίνκι» (1η Αυγούστου 1975).

Η Επανάσταση και η απελευθέρωση της ΚαλαμάταςΤο Ανατολικό Ζήτημα (διαδοχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας), η διαμάχη με­

ταξύ Ρώσων και Δυτικών, το βρετανικό συμφέρον να διατηρηθεί η ακεραιότητα της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας, το ζήτημα των Στενών και της κυριαρχίας στα Βαλκά­

νια, ήταν ευνοϊκές συγκυρίες για την επανάσταση. Ο αγώνας όμως προμηνυόταν

σκληρός. Οι Ελληνες από τη μια πλευρά, άοπλοι, μόνοι, με την Ευρώπη εναντίον

τους, με μοναδικά τους εφόδια την πίστη τους στο δίκαιο του αγώνα τους και στο

Θεό. Από την άλλη πλευρά η Οθωμανική αυτοκρατορία, πανίσχυρη, με την Ευρώπη

πίσω της (αν και αλλόθρησκη).

Ετσι η επανάσταση του 1821, εξ ολοκλήρου εθνική, έπαιρνε ένα ιδιαίτερο στην

τραγικότητά του μεγαλείο, ως μοναδικό φαινόμενο ωριμότητας του υπόδουλου ελ­

ληνισμού, που επιθυμούσε, έναντι οποιοσδήποτε θυσίας, την απόκτηση της ελευ­

θερίας του. Εξεγέρθηκαν όλοι οι Ελληνες: οι στηριζόμενοι στο αριστοκρατικό (κλη­

ρονομικά) σύστημα, οι πρόκριτοι, οι κοτζαμπάσηδες, οι έμποροι, οι πλοιοκτήτες, οι

οπλαρχηγοί, ακόμα και οι ευρισκόμενοι σε επαφή με την τουρκική εξουσία, οι αρμα­

τολοί, ο κλήρος και οι φτωχοί άνθρωποι των πόλεων και της υπαίθρου.

Η αγγελία της επανάστασης έπεσε σαν 6όμ6α στο Λάυμπαχ, όπου συνεχιζόταν

το συνέδριο των Συμμάχων, παρόντων του αυτοκράτορα της Ρωσίας Αλεξάνδρου

και των υπουργών του, του καγκελάριου της Αυστρίας Μέττερνιχ και των λοιπών εκ­

προσώπων της «Ιεράς Συμμαχίας». Ολοι τότε καταδίκασαν την επανάσταση.

Από τις 20 Μαρτίου 1821 είχε περικυκλωθεί η Καλαμάτα και ήταν αδύνατη η επι­

κοινωνία της οθωμανικής φρουράς της με την Τριπολιτσά και τα φρούρια Κορώνης,

Μεθώνης και Ναυαρίνου. Απέμενε μόνο η διέξοδος της Μάνης και της θάλασσας.

12

Τουρκικός στόλος όμως δεν υπήρχε και η Μάνη, υπό την ηγεμονία του Πετρόμπεη

Μαυρομιχάλη, αποτελούσε, από το 1770, ανεξάρτητο ηπειρωτικό κράτος υπό τον

Ναύαρχο του Αιγαίου καπουδάν πασά. Μια απόπειρα του γιατρού Μουράτη να εξέλ-

θ ε ι από την Καλαμάτα κατέληξε στο φόνο του από τους επαναστάτες. Ο βοεβόδας

της πόλης, Αρναούτογλου, ζήτησε τη Βοήθεια του μπέη της Μάνης (που είχε τότε

την έδρα του στις Κιτριές), με τη δικαιολογία ότι έπρεπε να αντιμετωπίσει αντάρτες

που είχαν παρουσιαστεί στα γύρω από την Καλαμάτα υψώματα και η κατάσταση ή­

ταν επικίνδυνη για τους Τούρκους κατοίκους της. Ο Μαυρομιχάλης έστειλε τότε

στην Καλαμάτα 150 άνδρες για την προστασία των Τούρκων, υπό την ηγεσία των

Αντώνη και Ιωάννη Μαυρομιχάλη (21 Μαρτίου). Οι άνδρες αυτοί εξανάγκασαν τη

φρουρά της Καλαμάτας, που αποτελείτο από 300 ή 380 Οθωμανούς στρατιώτες, να

συνθηκολογήσει και να παραδοθεί. Στις 23 του μηνός εισήλθαν στην πόλη και άλλοι

2.500 επαναστάτες υπό τον Πετρόμπεη και τους άλλους καπεταναίους της Μάνης.

Η απελευθέρωση της Καλαμάτας και η Διακήρυξη που επακολούθησε περί των

ανθρωπίνων δικαιωμάτων των εξεγερθέντων Ελλήνων κατά της Βάρβαρης τουρκι­

κής τυραννίας, η οποία απευθυνόταν προς τις ευρωπαϊκές Αυλές, είναι δύο ξεχωρι­

στά γεγονότα που σημάδεψαν βαθιά τα ευρωπαϊκά πράγματα και τις μέχρι τότε πε­

ποιθήσεις περί Ελλήνων και Τούρκων, αποτέλεσαν δε την απαρχή της διάλυσης της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Οι Ευρωπαίοι θιασώτες του αρχαιοελληνικού παρελθόντος, που μέχρι τότε θεω ­

ρούσαν τους Νεοέλληνες ως εκφυλισμένους απογόνους ενδόξων προγόνων, είδαν

στην επανάσταση μια ηρωική πράξη που καταδείκνυε πως ήταν άξιοι απόγονοι των

αρχαίων Ελλήνων. Ακόμα οι φ ιλελεύθεροι Ευρωπαίοι είδαν την Ελληνική Επανάστα­

ση ως ένα γεγονός οικουμενικής σημασίας. Γι1 αυτούς η επανάσταση ήταν η πρώτη

εξέγερση κατά της μεταναπολεοντείας παλινόρθωσης του «παλαιού καθεστώτος».

Ομως και οι εκφραστές αυτής της παλινόρθωσης συμμερίζονταν τις γνώμες των φ ι­

λελευθέρων. Ο φιλελληνισμός των Ευρωπαίων φιλελευθέρων και τα φιλικά αισθή­

ματα των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων υπέρ του Οθωμανού Πατισάχ (σουλτάνου), μο­

λονότι αντιφατικά μεταξύ τους, ήταν δύο απόψεις της ευρωπαϊκής αντίδρασης κατά

της βάρβαρης τουρκικής πολιτικής προς τους υπόδουλους χριστιανούς. Το υπέρ

των Ελλήνων αίσθημα των Ευρωπαίων και της Ρωσίας, συνεχώς αυξανόμενο, εξα­

πλώθηκε σαν πνοή ανέμου σ' όλη την Ευρώπη και την Αμερική. Παρά το ενδιαφέρον

των κυβερνήσεών τους για την αρχή της «νομιμότητας του σουλτάνου», στο τέλος

υποχρεώθηκαν, εκ των πραγμάτων, να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία των Ελλήνων.

Η πρώτη αυτή επιτυχία της Επανάστασης επιβεβαιώνεται από την περιώνυμη Διακή­

ρυξη προς τις ευρωπαϊκές Αυλές.

Η Διακήρυξη της ΚαλαμάταςΕνα από τα πρώτα μελήματα των επαναστατών, μετά την κατάληψη της Καλαμά­

τας, ήταν η διακήρυξη προς τις ευρωπαϊκές Αυλές για την αμετάκλητη απόφαση των

Ελλήνων να ζήσουν ελεύθεροι, αποτινάσσοντας τον τουρκικό ζυγό, σύμφωνα με τα

ανθρώπινα δικαιώματα που εξασφαλίζει μόνο η ελεύθερη διαβίωση.

Το αρχικό κείμενο της Διακήρυξης αποκαλύφθηκε, το 1967, ότι φυλάσσεται στα

κρατικά αρχεία του Λονδίνου (φάκελος Ζάκυνθος, αριθμός 2).

Η Διακήρυξη αυτή υπογράφεται από τον μέχρι τότε «πρόεδρο» της Μεσσηνια-

κής Γερουσίας, τιτλοφορούμενο ως «αρχιστράτηγο» του σπαρτιατικού και μεσσηνια-

κού στρατού, κατόπιν ομόφωνης απόφασης της Μεσσηνιακής Γερουσίας. Η απονο­

μή, στον μέχρι τότε πρόεδρο Πέτρο Μαυρομιχάλη, του τίτλου και του βαθμού του

Η Επανάσταση του 1821 καί η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 13

«αρχιστρατήγου», έγινε για δύο λόγους.

Πρώτον, γιατί με αυτόν τον τρόπο ανα­

γνωριζόταν, όπως αποδεικνυόταν και

από τα γεγονότα, η ανδρεία και η προ­

σφορά του Πέτρου Μαυρομιχάλη κατά

τον αγώνα, ακόμα και πριν από την έ­

κρηξη της Επανάστασης του 1821, και

δεύτερο γιατί υπό τον τίτλο και το βαθ­

μό του «αρχιστρατήγου» καλύπτονταν η

συνολική ευθύνη και η εκπροσώπηση

της επανάστασης προς πάσα κατεύθυν­

ση, καθώς και η διεξαγωγή της. Ακόμα ο

βαθμός του «αρχιστρατήγου» είχε με­

γαλύτερη ακτινοβολία, κύρος και σημα­

σία για τις ευρωπαϊκές Αυλές προς τις ο­

ποίες απευθυνόταν η Διακήρυξη, καθώς

και κάθε άλλο μελλοντικό έγγραφο.

Η Διακήρυξη απευθύνθηκε προς τις

ευρωπαϊκές Αυλές εκ μέρους του «γεν­

ναίου Αρχιστρατήγου των επαναστατι­

κών στρατευμάτων από το στρατόπεδο

της Καλαμάτας» και στο όνομα του πολι­

τικό στρατιωτικού σώματος που συ-

γκροτήθηκε ως κυβερνητικός οργανι­

σμός, της «Μεσσηνιακής Συγκλήτου», η

οποία σε πανηγυρική συνεδρίαση (στις

23 Μαρτίου 1821) την ενέκρινε.

Το περιεχόμενο της Διακήρυξης υπε­

ρέχει από πλευράς σύνθεσης και διατύ­

πωσης έναντι κάθε άλλης προγενέστερης ή μεταγενέστερης, ακόμα και έναντι της

επαναστατικής προκήρυξης του Αλέξανδρου Υψηλάντη της 22ας Φεβρουάριου

1821, που διατυπώθηκε από το, εκτός του ελλαδικού χώρου, Ιάσιο. Στη Διακήρυξη

αυτή διαγράφονται οι αιώνιες ελληνικές αρχές και παραδόσεις και περικλείονται οι

φ ιλελεύθερες ιδέες του 18ου αιώνα, από τις οποίες ξεκίνησε η Γαλλική επανάσταση

του 1789 για να διακηρύξει τα περί ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης δικαιώμα­

τα των ανθρώπων.

Το ελληνοπρεπέστατο αυτό κείμενο απασχόλησε τον πνευματικό μας κόσμο

στον αιώνα μας όπως είχε δημοσιευθεί, αρχικά, στην εφημερίδα της Καλαμάτας

«Ελληνική Σάλπιγξ» της 20ής Αυγούστου 1821, τόσο ως προς το περιεχόμενό του,

όσο και ως προς το συντάκτη του. Ομως αυτό προερχόταν από αντίγραφο αρκετά

διαφορετικό σε σχέση με το πρωτόγραφο που βρέθηκε στο Λονδίνο και είναι εσφαλ­

μένο όσον αφορά μερικά σημεία και την ημερομηνία, κυρίως λόγω κακών τυπογρα­

φικών στοιχείων. Το ζήτημα όμως λύθηκε, τόσο για το περιεχόμενο, όσο και για το

συντάκτη, με το φωτοαντίγραφο που στάλθηκε από το Λονδίνο. Ετσι οι ασάφειες

του κειμένου, προερχόμενες κυρίως από φθαρμένα τυπογραφικά στοιχεία, τακτο-

ποιήθηκαν. Συντάκτης του κειμένου αποδείχθηκε, κατόπιν γραφολογικής επισταμέ-

νης επεξεργασίας, πως ήταν ο επίσημος γραμματέας του Πετρόμπεη, Ιωάννης Δ.

Λογοθέτης, από τις Γαϊτσες Αβίας (σημερινό Κέντρο). Ο Λογοθέτης ήταν λόγιος, εκ­

παιδευμένος στη Σχολή της Δημητσάνας, πρώην γραμματέας του Θεοδωρόμπεη

Ο μπέης της Μάνης Πέτρος Μαυρομιχάλης ανακηρύχθηκε στις 23 Μαρτίου 1821, μετά την απελευθέρωση της Καλαμάτας «Πρόεδρος της Μεσσηνιακής Γερουσίας» και ονομάσθηκε «αρχιστράτηγος των Σπαρτιατικών δυνάμεων» (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

14

Η ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΓΕΡΟΥΣΙΑ (ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ)

Στη σημερινή πόλη της Καλαμάτας, με­ταξύ του Κάστρου και του πολιούχου ναού της Υπαπαντής του Σωτήρος, διατηρείται το κτίριο όπου συνεδρίαζε το πολιτικό Σώ­μα, η Γερουσία. Τα πρώτα μέλη της Μεσση- νιακής Συγκλήτου ή Γερουσίας, μαρτυρού- μενα από ιστορικές πηγές, ήταν τα ακόλου­θα 25: Αντωνόπουλος Γεώργιος (Σπύρου), Αντωνόπουλος Σπύρος, Ζάρκος ή Ζαρκό- πουλος Πανάγος, Καπετανάκης Γιάννης, Καπετανάκης Γιώργης, Καραλιάς Σπύρος, Κορνίλιος Αναστάσιος, Κουτράκος Κυρια-

κούλης, Κυβέλος Πανάγος, Κυριάκος Αθαν. Δ., Κυριάκος Γιαννάκης Π., Κυριάκος Ιωάν­νης Κ., Λογοθέτης Αλεξίου Πανάγος, Μαυ- ρομιχάλης Γιάννης Κατσής, Μαυρομιχάλης Πέτρος (Αρχηγός, Αντιστράτηγος και Γε- ρουσιάρχης), Παγωνόπουλος ή Παγώνης Γεώργιος, Πατριαρχέας Πιέρρος Ιωάννου, Πικουλάκης Πανάγος, Ρεμπούς Δημήτριος, Στούνος, Τζάνε Ιωάννης Ηλιού, Τρουπάκης Μούρτζινος Παναγιώτης Μιχαήλ, Χρηστέας Νικολάκης, Ψάλτης Γιαννάκης, Ψάλτης Πα­νάγος.

Γρηγοράκη, από το 1812 ως το 1815, και στη συνέχεια του τελευταίου μπέη της Μά­

νης Πέτρου Μαυρομιχάλη, από το 1815 ως το 1821.

Στη συνέχεια δημοσιεύουμε το κείμενο της Διακήρυξης Προειδοποίησης, διατη­

ρώντας, φυσικά, τη φρασεολογία του πρωτογράφου.

«Προειδοποίησις εις τας Ευρωπαϊκός Αυλάς εκ μέρους του φιλογενούς αρχι­

στρατήγου των Σπαρτιατικών στρατευμάτων Πέτρου Μαυρομιχάλη και της Μεσση-

νιακής Συγκλήτου.

Ο ανυπόφορος ζυγός της Οθωμανικής τυραννίας εις διάστημα ενός και επέκεινα

αιώνος, κατήντησε εις μίαν ακμήν, ώστε να μην μείνη άλλο εις τους δυστυχείς Πελο-

ποννησίους Γραικούς, ει μη μόνον πνοή και αυτή δια να ωθή κυρίως τους εγκάρδι­

ους των αναστεναγμούς.

Εις τοιαύτην όντες αθλίαν κατάστασιν, στερημένοι από όλα τα δίκαια μας, με

μίαν γνώμην ομοφώνως απεφασίσαμεν να λάβωμεν τα άρματα, και να ορμήσωμεν

κατά των τυράννων. Πάσα προς αλλήλους μας φατρία και διχόνοια, ως καρποί της τυ­

ραννίας, απερρίφθησαν εις τον βυθόν της λήθης, και άπαντες πνέομεν πνοήν ελευ­

θερίας.

Αι χείρες ημών αι δεδεμέναι μέχρι του νυν από τας σιδηράς αλύσσους της βαρ-

βαρικής τυραννίας, ελύθησαν ήδη, και υψώθησαν

μεγαλοψύχως και έλαβον τα όπλα προς μηδενισμόν της Θδελυράς τυραννίας.

Οι πόδες ημών οι περιπατούντες εν νυκτί και ημέρα εις τας εναγκαρεύσεις τας

ασπλάγχνους, τρέχουν εις απόκτησιν των δικαιωμάτων μας. Η κεφαλή μας η κλίνου-

σα τον αυχένα υπό τον ζυγόν, τον απετίναξε και άλλο δεν φρονεί, ει μη την

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ. Η γλώσσα μας η αδυνατούσα εις το να προφέρη λόγον, εκτός των α­

νωφελών παρακλήσεων, προς εξιλέωσιν των βαρβάρων τυράννων, τώρα μεγαλοφώ­

νως φωνάζει και κάμνει να αντηχή ο αήρ το γλυκύτατον όνομα της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. Εν

ενί λόγω απεφασίσαμεν, ή να ελευθερωθώμεν, ή να αποθάνωμεν. Τούτου ένεκεν

προσκαλούμεν επιπόνως την συνδρομήν και βοήθειαν όλων των εξευγενισμένων

Ευρωπαίων γενών, ώστε να δυνηθώμεν να φθάσωμεν ταχύτερον εις τον ιερόν και δί­

καιον σκοπόν μας και να λάβωμεν τα δίκαια μας.

Να αναστήσωμεν το τεταλαιπωρημένον Ελληνικόν γένος μας.

Δικαίω τω λόγω η μήτηρ μας Ελλάς, εκ της οποίας και υμείς εφωτίσθητε, απαιτεί

ως εν τάχει την φιλάνθρωπον συνδρομήν σας, και δια χρημάτων και δια όπλων, και

δια συμβουλής, της οποίας, εσμέν ευέλπιδες, ότι θέλει αξιωθώμεν, και ημείς θέλο-

μεν σας ομόλογη άκραν υποχρέωσιν, και εν καιρώ θέλομεν δείξη πραγματικώς την

υπέρ της συνδρομής σας ευγνωμοσύνην μας.

Η Επανάσταση του 1S21 και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 15

1821: Μαρτίου 23: Εν Καλαμάτα.

Εκ του Σπαρτιατικού Στρατοπέ­

δου.

Πέτρος Μαυρομιχάλης, αρχι­

στράτηγος του σπαρτιατικού και

μεσενιακού στρατού».

ΕπίλογοςΗ επιτυχία της Επανάστασης

έδωσε θάρρος στους υπόδου­

λους Ελληνες, αναπτέρωσε το η­

θικό τους και τους έπεισε ότι

μπορούν να κατανικήσουν τους

μισητούς δυνάστες τους. Οι επι­

τυχίες τους ακολούθησαν η μια

την άλλη. Οι Τούρκοι, που βρέ­

θηκαν για πρώτη φορά προ

τέτοιας καθολικής εξέγερσης,

δεν μπορούσαν να προσδιορί­

σουν επακριβώς τα κίνητρα της

και να αντιδράσουν ανάλογα.

Οι επιτυχίες των Ελλήνων, τόσο στην ξηρά, όσο και στη θάλασσα, παρά τις θανά­

σιμες αντιδικίες τους, είχαν πολύ θετικό αντίκτυπο στους λαούς της Ευρώπης και

της Αμερικής. Με αυτές αποδεικνυόταν πως η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν μπο­

ρούσε να αποτελεί πλέον παράγοντα ηρεμίας για την Εγγύς Ανατολή, όπου οι Μεγά­

λες τότε Δυνάμεις είχαν πολλά και πολύπλοκα συμφέροντα. Οι ηρωικές μάχες στο

Βαλτέτσι, την Αλαμάνα, την Τρίπολη, τα Δερβενάκια και το Μεσολόγγι, σι ναυμαχίες

στο Αιγαίο, καθώς και οι ηρωικές μορφές που παρουσιάζονταν από το αίμα και τις

θυσίες του πολυετούς αγώνα, πέρασαν στη σφαίρα του θρύλου.

Οι λαοί της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου εξεπλάγησαν και ενθουσιάστη­

καν με αυτές τις ελληνικές επιτυχίες και άρχισαν να πιέζουν και να κάμπτουν την

πολιτική της επιφυλακτικότητας και της εχθρότητας των κυβερνήσεων τους έναντι

των Ελλήνων. Οι αρετές, οι πολεμικές και οι διοικητικές ικανότητες των Ελλήνων,

άρχισαν να πείθουν και τις ξένες κυβερνήσεις πως ήταν ικανοί να αυτοκυβερνη-

θούν και να συμβαδίσουν ειρηνικά με τα άλλα πολιτισμένα έθνη του κόσμου.

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων στην Καλαμάτα, όπου τελέστηκε η πρώτη δοξολογία για την απελευθέρωση της πόλης στις 23 Μαρτίου 1821.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Arnold Toynbee: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥΣ.(2) Βασίλειος Πατριαρχίας: Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ.(3) Ελευθέριος Παπαγιαννάκης: Η ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821.(4) Εγκυκλοπαίδεια ΠάπυροςΛαρούς, τόμ. 6ος.

Ανάργυρος Φαγκρίδας

Το βρίκι «Αρης» του Αν. Μιαούλη (Μουσείο Μπενάκη).Τα βρίκια αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά του Επαναστατικού Στόλου. Αλλοι τύποι ήταν οι γολέτες και τα τριίστια.

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821

BiMtflifr* lü

Με την έναρξη της Επανάστασης του 1821 ένας ολόκληρος ελαφρύς

πολεμικός στόλος βρέθηκε ετοιμοπόλεμος στα χέρια των Ελλήνων ναυτικών

και προσέφερε στη συνέχεια τεράστιες υπηρεσίες. Χωρίς την ύπαρξή του η

προσπάθεια των υπόδουλων για ελευθερία σίγουρα θα είχε αποτύχει. Πώς

όμως κατάφεραν οι «ραγιάδες» να τον αποκτήσουν και να αντιμετωπίσουν

με αυτόν τους στόλους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας; Πρόκειται για

μια μεγάλη και θαυμαστή ιστορία. Ας την παρακολουθήσουμε.

Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης στις 29 Μαϊου 1453 δόθηκε ορι­

στικό τέλος στον επιθανάτιο ρόγχο της ελληνικής μεσαιωνικής αυτο­

κρατορίας. Πριν ακόμη από την Αλωση τα περισσότερα βυζαντινά εδά­

φη είχαν καταληφθεί, κυρίως από Τούρκους, αλλά και από Γάλλους, Βενετούς

και Γενουάτες. Λίγα χρόνια μετά την τελική μάχη της Βασιλεύουσας η κατά-

κτηση αυτή συμπληρώθηκε και βαθύ σκοτάδι βάρβαρου και ανελεύθερου

ζυγού σκέπασε τη δούλη, πλέον, χώρα.

Από τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους άλλα τελούσαν υπό την κυριαρ­

χία διαφόρων οικογενειών Δυτικοευρωπαίων (Κοζαδίνοι στην Κύθνο,

Ιουστινιάνι στη Χίο κλπ.) και άλλα κατέχονταν από τους Βενετούς. Οι τε­

λευταίοι είχαν επιπλέον υπό την εξουσία τους την Εύβοια και την Κρή­

τη, ενώ το 1489 κατέλαβαν (από τους Γάλλους Λουζινιάν) και την Κύ­

προ. Στη Ρόδο ήταν εγκατεστημένοι από πολλά χρόνια οι Ιωαννί-

τες Ιππότες.

Σιγά-σιγά οι Τούρκοι επεξέτειναν την κυριαρχία

τους στην ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα.

Ετσι μέχρι το 1540 ολοκληρώθηκε η κατά-

κτηση της ελληνικής χερσονήσου,

18

Είδος ελληνικής σακολέβας (« Voiliers de tous les temps»).

ενώ ήδη είχαν καταληφθεί όλα τα κοντι­

νά στα μικρασιατικά παράλια νησιά, ε­

κτός της Χίου η οποία καταλήφθηκε το

1566. Τρία χρόνια νωρίτερα οι Βενετοί εί­

χαν εγκαταλείψει την Τήνο, ενώ τον επό­

μενο χρόνο έχασαν και το Δουκάτο της

Νάξου. Το 1572 συμπληρώθηκε η κατά-

κτηση των Δωδεκανήσων και τελευταία

από τα μικρά νησιά υποτάχθηκε η Κύ­

θνος, το 1617. Στη συνέχεια ήλθε η σει­

ρά της Κρήτης, για την κατάκτηση της ο-

ποίας όμως απαιτήθηκε εικοσιπενταε-

τής (16461669) σκληρότατος αγώνας.

Ετσι ολόκληρο το Αιγαίο περιήλθε

στα χέρια των Τούρκων, ενώ από την άλ­

λη πλευρά η Γαληνότατη Δημοκρατία

της Βενετίας, η οποία ήταν πλέον η μό­

νη αντίπαλός τους στην περιοχή, είχε

περιορισθεί στην κατοχή των Ιονίων νήσων.

Στο μεταξύ κάθε ναυτική δραστηριότητα των υπόδουλων Ελλήνων είχε σταματή­

σει, καθώς οι διάφοροι κατακτητές μονοπωλούσαν το κατά θάλασσαν εμπόριο. Το

μόνο που τους επετράπη ήταν η ναυπήγηση μικρών πλοιαρίων και αλιευτικών σκα­

φών. Ετσι για χρονικό διάστημα αιώνων ρόλους πρωταγωνιστών στα γεγονότα που

διαδραματίζονταν στις ελληνικές θάλασσες έπαιζαν αλλοεθνείς, ενώ οι γηγενείς κά­

τοικοι είχαν περιορισθεί σε ρόλους φτωχών κομπάρσων.

Πολλές φορές Ελληνες συμμετείχαν στο πλευρό των χριστιανικών δυνάμεων

της Δυτικής Ευρώπης στους διάφορους πολέμους εναντίον των Τούρκων, πάντα με

την ελπίδα της απελευθέρωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συμμετοχή αρ­

κετών γαλέρων (πολεμικά πλοία της εποχής), με πληρώματα και κυβερνήτες Ελλη­

νες, στην περίφημη και νικηφόρα για τους χριστιανικούς λαούς ναυμαχία της Ναυ-

πάκτου (7 Οκτωβρίου 1571) μεταξύ των στόλων της «Ιεράς Συμμαχίας» και της Οθω­

μανικής αυτοκρατορίας.

Την κατάκτηση της Κρήτης ακολούθησε μικρή ειρηνική περίοδος και το 1684 ξέ­

σπασε νέος βενετοτουρκικός πόλεμος, ο λεγόμενος «Πελοποννησιακός», ο οποίος

κατέληξε στη διά της συνθήκης του Κάρλοβιτς της Κροατίας (26 Ιανουαρίου 1699)

παραχώρηση του Μόριά στη Βενετία.

Ετσι έφθασε ο 18ος αιώνας, ο οποίος επρόκειτο να είναι ο τελευταίος τον οποίο

θα περνούσε ως υπόδουλο το Ελληνικό Εθνος. Ξεκίνησε με μια 1 δετή ειρηνική πε­

ρίοδο, που διακόπηκε το 1714 με την έκρηξη του τελευταίου βενετοτουρκικού πο­

λέμου. Με τη λήξη του και τη συνθήκη του Πασσάροβιτς της 9ης Ιουλίου 1718 η Γα­

ληνότατη Δημοκρατία, εξαντλημένη από τους μακροχρόνιους αγώνες, εγκατέλειψε

την Πελοπόννησο, η οποία περιήλθε και πάλι στην κατοχή των Τούρκων.

Ακολούθησε περίοδος μακράς ειρήνης. Σε αυτήν την εποχή τοποθετείται η α­

παρχή της, κατά την τουρκοκρατία, δημιουργίας της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτι­

λίας. Κυριολεκτικά σαν μανιτάρια άρχισαν να ξεπετάγονται στα νησιά του Αιγαίου

και σε μερικές πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας μικροί στολίσκοι σκαφών περιορι­

σμένου εκτοπίσματος και να διεξάγουν εμπόριο με κοντινές περιοχές. Με την πάρο­

δο του χρόνου ο αριθμός και το εκτόπισμα των σκαφών αυξήθηκαν, όπως αυξήθη­

καν και τα εμπορικά ταξίδια. Το Μεσολόγγι, το Αιτωλικό, το Γαλαξείδι, η Κύμη και η

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1S21 19

Λίμνη της Εύβοιας, η Ανδρος, η Μύκονος, η Σκόπελος, η θήρα, η Κάσος, τα Ψαρά, οι

Σπέτσες και η Υδρα είναι οι περιοχές από τις οποίες ξεκίνησε αυτή η αναγέννηση. Τα

ελληνόκτητα και με ελληνικό πλήρωμα σκάφη ανταγωνίζονταν πλέον με επιτυχία τα

αντίστοιχα γαλλικά, βρετανικά και βενετικά στη διεξαγωγή του εμπορίου και σε πολ­

λές περιπτώσεις τα εκτόπιζαν από σημαντικότατες εμπορικές οδούς.

Τα ταξίδια έφεραν τους Ελληνες ναυτικούς μέχρι την Αλεξάνδρεια, τη Μάλτα, τη

Σικελία, την Τεργέστη και την Κωνσταντινούπολη, ενώ σημαντικός πλούτος άρχισε

να συγκεντρώνεται στις ναυτιλόμενες περιοχές. Τα πλοία έφεραν την τουρκική ση­

μαία όταν ταξίδευαν μέσα στα όρια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και σημαία «ευ­

καιρίας», συνήθως της Μάλτας, η άλλη με την εικόνα της Παναγίας όταν έφθαναν

σε χριστιανικούς λιμένες.

Ποια ήταν όμως η αιτία που επέτρεψε στους «ραγιάδες» να αναπτύξουν δική

τους ναυτιλία;

Οπως και στην περίπτωση του Βυζαντίου, στο οποίο ένα από τα πρώτα συμπτώ­

ματα της παρακμής ήταν η παραμέληση του εμπορικού στόλου και η μερική (τουλά­

χιστον) αντικατάστασή του από ναυτικά ξένων χωρών στην εξυπηρέτηση των ανα­

γκών του κράτους, περίπου έτσι συνέβη και στην περίπτωση της Οθωμανικής αυτο­

κρατορίας, με το πρόσθετο στοιχείο ότι οι Τούρκοι δεν φημίζονταν για την ιδιαίτερη

κλίση τους προς τα θαλασσινά επαγγέλματα. Ετσι με την πάροδο του χρόνου Βρε­

τανοί και Γάλλοι κυρίως, αλλά και ναυτικοί άλλων εθνικοτήτων, πήραν στα χέρια τους ßpjKI (πάρων)

τη διεξαγωγή του θαλάσσιου εμπορίου στις περιοχές της αυτοκρατορίας. Ανάμεσα της περιόδου

τους ήταν και οι πρώτοι Ελληνες καραβοκύρηδες. της Επανάστασης.

20

Σε σχετικά μικρό, λοιπόν, χρονικό διάστημα οι υπόδουλοι δημιούργησαν μία ση­

μαντική εμπορική ναυτιλία. Σε απογραφή του 1764 οι ναυτιλλόμενες ελληνικές πε­

ριοχές παρουσίαζαν ένα σύνολο 615 πλοίων με χωρητικότητα 153.580 τόνων και πλή­

ρωμα 37.526 ανδρών. Η μακρά, όμως, περίοδος της ειρήνης έφθασε στο τέλος της ό­

ταν το 1768 ξέσπασε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος. Οι επιχειρήσεις του διήρκεσαν έξι

χρόνια και έληξαν στις 10 Ιουλίου 1774, με την υπογραφή, στο βουλγαρικό χωριό Κι-

ουτσούκ Καϊναρτζή, συνθήκης ειρήνης μεταξύ των δύο εμπολέμων. Οι ελληνικές

προεκτάσεις του πολέμου αυτού έμειναν γνωστές στην ιστορία με την προσωνυμία

«Ορλωφικά». από το όνομα των δύο Ρώσων αδελφών στρατηγών Αλεξίου και Θεοδώ­

ρου Ορλώφ, τους οποίους η Μεγάλη Αικατερίνη είχε διορίσει αρχηγούς του κινήμα­

τος στην Ελλάδα.

Οταν όμως οι Ρώσοι πέτυχαν τους σκοπούς τους με την προαναφερθείσα συνθή­

κη του ΚιουτσούκΚαϊναρτζή, εγκατέλειψαν τις ελληνικές περιοχές αφήνοντας τους

Ελληνες (την επαναστατική κίνηση των οποίων είχαν χρησιμοποιήσει ως αντιπερι­

σπασμό) στο έλεος των Οθωμανών. Αλβανικά στίφη εισέβαλαν στην Πελοπόννησο

και μέχρι το 1779 έσφαζαν και κατέστρεφαν. Σε 40.000, περίπου, ανέρχεται ο αριθ­

μός των θυμάτων στον «κατακαϋμένο Μόριά». Ηταν τέτοιο το μέγεθος της κατα­

στροφής ώστε οι ίδιοι οι Τούρκοι αναγκάσθηκαν να θέσουν τέρμα στις θηριωδίες

θανατώνοντας 4.000 Αλβανούς στην Τρίπολη.

Στις νησιωτικές περιοχές οι κατακτητές φέρθηκαν με επιείκεια, συμμορφούμε-

νοι με ορισμένους από τους όρους της συνθήκης ειρήνης. Προκειμένου να τους ε-

πιστραφούν 18 νησιά του Αιγαίου, που είχαν καταληφθεί από τους Ρώσους, αποδέ­

χθηκαν το άρθρο 17 με το οποίο παρεχόταν στους νησιώτες αμνηστία, απαλλαγή

φόρων για δύο χρόνια, ελευθερία στα θρησκευτικά δικαιώματα και δικαίωμα αποδη­

μίας μαζί με τις περιουσίες τους.

Δεν απέφυγαν όμως όλα τα νησιά τις συνέπειες των Ορλωφικών. Οι Σπέτσες, οι

οποίες είχαν συμμετάσχει ενεργά στο κίνημα, δέχθηκαν, λόγω της γειτνίασής τους

με την Πελοπόννησο, την εισβολή Αλβανών, που κατέστρεψαν τα πάντα και ανάγκα­

σαν τους κατοίκους να εκπατρισθούν στην Υδρα και τα Κύθηρα για να γλιτώσουν.

Μόνον όταν ο πόλεμος τελείωσε τους επετράπη να επανέλθουν και να ανοικοδομή­

σουν τις οικίες τους, επειδή ο σουλτάνος δεν ήθελε να παραμείνει το νησί ακατοί­

κητο.

Τη μεγαλύτερη ανάμιξη από όλα τα νησιά στα Ορλωφικά την είχαν τα Ψαρά. Με­

ρικοί Ψαριανοί συμμετείχαν, ως πληρώματα, στη διά πυρπολικών καταστροφή του

Τουρκικού Στόλου στον Τσεσμέ (6 Ιουλίου 1770), ενώ μετά από αυτό το γεγονός το

νησί επαναστάτησε. Σύντομα στόλος από 60 περίπου σακκολέβες (μικρά εμπορικά ι­

στιοφόρα) και γαλιότες (ελαφρά και γρήγορα κωπήλατα ιστιοφόρα) διενεργούσε επι­

δρομές σε όλο το βόρειο Αιγαίο, διακόπτοντας τις θαλάσσιες συγκοινωνίες μεταξύ

Θράκης και Μικράς Ασίας. Ενας από τους πιο φημισμένους Ψαριανούς καταδρομείς

της εποχής εκείνης ήταν και ο μετέπειτα εθνικός ευεργέτης Ιωάννης Βαρβάκης.

Εξαιτίας αυτής της ενεργού συμμετοχής του νησιού στο κίνημα και της βοήθειας

που προσέφερε στους Ρώσους, οι Τούρκοι, μετά το τέλος των επιχειρήσεων, έλαβαν

απόφαση να το καταστρέψουν, γεγονός που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε χάρη

στην παρέμβαση του διερμηνέα του στόλου Σ. Μαυρογένους.

Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή συμπληρώθηκε με τη συνθήκη του Αϊναλύ

Καβάκ (συνοικία της Κωνσταντινούπολης) της 10ης Μαρτίου 1779, που επεξηγούσε

τους όρους της. Οι δύο αυτές συνθήκες αποδείχθηκαν από τις σημαντικότερες για

τη μοίρα του νεώτερου Ελληνισμού για έναν άλλο λόγο. Με αυτές αναγνωριζόταν

στους χριστιανούς υπηκόους του σουλτάνου το δικαίωμα να διαπλέουν ελεύθερα

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1S21 21

τον Ελλήσποντο και να εμπορεύονται στον Εύξεινο Πόντο, υψώνοντας στα πλοία Τρίκροτο πολεμικό. τους τη ρωσική σημαία. Αυτό το εκμεταλλεύθηκαν οι υπόδουλοι Ελληνες και αφού Αποκαλεϊτο και πλοίο

έθεσαν τα πλοία τους κάτω από την προστασία της ρωσικής σημαίας το επεξέτειναν Λ ταξεως.

στο Αιγαίο και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Ετσι στις δύο αυτές συνθήκες χρωστά, σε

μεγάλο βαθμό, την ανάπτυξη της κατά τα χρόνια που ακολούθησαν η Ελληνική

Εμπορική Ναυτιλία.

Δεν αναπτύχθηκαν όλες οι ναυτικές περιοχές στον ίδιο βαθμό. Ξεχώριζαν τα νη­

σιά Υδρα, Σπέτσες και Ψαρά. Η πρόοδος τους ήταν τέτοια ώστε από την εποχή αυτή

μέχρι και την Επανάσταση του 1821 «μονοπωλούσαν» σχεδόν το ενδιαφέρον της

ναυτικής ιστορίας στον ελλαδικό χώρο. Ηδη έχει γίνει αναφορά στη συμμετοχή των

Σπετσών και των Ψαρών στα Ορλωφικά, καθώς και στις επιπτώσεις που είχε για τα

δύο νησιά. Από την πλευρά της η Υδρα ευτύχησε, λόγω της προνοητικότητας των

προκρίτων της, να μην λάβει μέρος σε αυτήν την επαναστατική κίνηση. Ετσι βγήκε

αλώβητη και χωρίς προβλήματα από την περιπέτεια.

Η αναταραχή, όμως, στην περιοχή επρόκειτο να συνεχισθεί. Μετά από λίγα χρό­

νια, το 1787, ξέσπασε νέος Ρωσοτουρκικός πόλεμος, που ήταν κυρίως ναυτικός, με

τις επιχειρήσεις να διεξάγονται ως επί το πλείστον στον Εύξεινο Πόντο. Αυτή τη φο­

ρά η Ρωσία δεν έστειλε στόλο στο Αιγαίο. Με αυτό το δεδομένο στις ελληνικές θ ά ­

λασσες διεξήχθη πόλεμος καταδρομών, δηλαδή ένα είδος «ναυτικού ανταρτοπόλε­

μου». Επικεφαλής των δυνάμεων που τον διεξήγαν ήταν ο Λάμπρος Κατσώνης,

Ελληνας από τη Λειβαδιά που υπηρετούσε στον Ρωσικό Στρατό με τον βαθμό του

λοχαγού. Φυσικά και πάλι έγινε προσπάθεια να ξεσηκωθούν οι Ελληνες, χωρίς όμως

επιτυχία, αφού οι συνέπειες των Ορλωφικών ήταν ακόμη πολύ νωπές στη μνήμη

τους.

Για μια πενταετία ο Κατσώνης και οι «Λαμπρινοί», όπως αποκαλούντο οι συμπο­

λεμιστές του, κατανικούσαν τους τουρκικούς στόλους που στέλνονταν εναντίον

τους. Τελικά όμως εγκαταλελειμμένος από τη Ρωσία, η οποία είχε ήδη υπογράψει

συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία, ηττήθηκε στις 19 Ιουνίου 1792 στο Πόρτο Κάγιο

22

του Λακωνικού κόλπου, από οθωμανική μοίρα με την οποία συνέπραττε και γαλλική

φρεγάτα. Ο ατρόμητος Λειβαδίτης με πολλές προφυλάξεις και ύστερα από μεγάλες

περιπέτειες κατάφερε να φθάσει στη Ρωσία, όπου του απονεμήθηκε ο βαθμός του

στρατηγού και του χορηγήθηκε βοήθημα 500.000 ρουβλίων. Πέθανε το 1804 σε ηλι­

κία 52 ετών.

Ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η σύγκρουση του Κατσώνη με τους Τούρκους, στη

Γαλλία συνέβη ένα γεγονός κοσμοϊστορικής σημασίας: η Επανάσταση του 1789. Οι

συνέπειες της, αλλά κυρίως οι αντίστοιχες των Ναπολεόντειων πολέμων που την α­

κολούθησαν και ταλαιπώρησαν τον ευρωπαϊκό χώρο μέχρι το 1815, είχαν τεράστια ε­

πίδραση στην εξέλιξη της ναυτιλίας των υποδούλων Ελλήνων. Ετσι με την κατάληψη,

στις 16 Μαϊου 1797, της Βενετίας από τον Ναπολέοντα, εξαφανίσθηκε από το προ­

σκήνιο της ιστορίας το (έστω και σε παρακμή ευρισκόμενο) ναυτικό της Γαληνότα­

της Δημοκρατίας. Μετά από το γεγονός αυτό παρέμειναν στη διεκδίκηση της απο­

κλειστικότητας της διεξαγωγής του θαλασσίου εμπορίου της ανατολικής Μεσογεί­

ου οι ναυτικές δυνάμεις της Βρετανίας και της Γαλλίας. Οταν σε λίγο οι δύο χώρες ε-

νεπλάκησαν σε αγώνα ζωής ή θανάτου και το Βρετανικό Ναυτικό διενεργούσε μα­

κροχρόνιους αποκλεισμούς των γαλλικών και (αργότερα) των ισπανικών και πορτο­

γαλικών λιμένων, το εμπορικό πεδίο έμεινε ελεύθερο σε όποιον είχε τόλμη, θέληση

και αποφασιστικότητα. Και αυτά τα διέθεταν σε πλεονάζοντα βαθμό οι Ελληνες ναυ­

τικοί, οι οποίοι έσπευσαν να καλύψουν το κενό που δημιουργήθηκε.

Αν στις παραπάνω αναφερόμενες συγκυρίες προστεθούν και οι ευνοϊκές ρυθμί­

σεις των συνθηκών του Κιουτσούκ Καϊναρτζή και του Αϊναλύ Καβάκ, συμπληρώνε­

ται όλο το πλέγμα των αιτίων που βοήθησαν στην καταπληκτική ανάπτυξη του ναυ­

τικού των «ραγιάδων» κατά την τελευταία εικοσαετία του ΙΗ' αιώνα και την πρώτη

δεκαπενταετία του επόμενου.

Ηδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1780 το μισό περίπου των εμπορευμάτων

από και προς τα λιμάνια της ανατολικής Μεσογείου διεκινείτο με ελληνόκτητα

πλοία, ενώ αρκετά από αυτά είχαν φθάσει μέχρι και το Γιβραλτάρ. Την ίδια εποχή άρ­

χισαν να ναυπηγούνται για λογαριασμό Ελλήνων πλοιοκτητών μεγαλύτερα και περισ­

σότερο σύγχρονα σκάφη. Επρόκειτο για τα βρίκια, που αποτελούσαν την εμπορική

έκδοση του μικρότερου σε χρήση πολεμικού πλοίου, του πάρωνα. Ηταν σκάφη

200350 τόννων. (ναυπηγήθηκαν και μεγαλύτερα) με δύο ιστούς και πλήρωμα 5070 αν-

δρών, τα οποία εξοπλίσθηκαν με πυροβόλα (618 συνήθως) για να μπορούν να αντι­

μετωπίζουν τους πολυάριθμους πειρατές. Ηταν ταχύτατα, ευέλικτα και αποδείχθη­

καν άριστοι διεμβολείς των βρετανικών αποκλεισμών λίγα χρόνια αργότερα. Χαρα­

κτηριστικό δείγμα αυτών των σκαφών ήταν το «Αρης» του Αν. Τσαμαδού. Το ιστορικό

αυτό πλοίο πολέμησε στην Επανάσταση, στην οποία και δοξάσθηκε όταν διέσπασε

τον κλοιό του Τουρκοαιγυπτιακού Στόλου στη Σφακτηρία το 1825. Μ ετεπαναστατικά

συμπεριελήφθη στον Εθνικό Στόλο και υπηρέτησε για πολλές δεκαετίες στο Ελλη­

νικό Βασιλικό Ναυτικό, ενώ ήταν παρόν στο Φάληρο τον Αύγουστο του 1913, κατά

την πανηγυρική υποδοχή του βασιλιά Κωνσταντίνου Α1 μετά τη λήξη των Βαλκανι­

κών πολέμων. Δυστυχώς το ένδοξο και υπερήφανο αυτό απομεινάρι του «Τρινήσιου

Στόλου» το Ελληνικό Κράτος δεν στάθηκε ικανό να το διατηρήσει, αλλά το βύθισε

«τιμητικά» (!!) λόγω υψηλού κόστους συντήρησης κατά τον εορτασμό της εκατοντα­

ετηρίδας της Παλιγγενεσίας, κοντά στη νησίδα Κυράτου Ναυστάθμου Σαλαμίνας.

Με την έναρξη των εχθροπραξιών μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας οι Βρετανοί, ό­

πως έχει ήδη αναφερθεί, οργάνωσαν μακροχρόνιους συστηματικούς θαλάσσιους α­

ποκλεισμούς σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν τη μεταφορά πρώτων υλών και αγα­

θών στις εχθρικές περιοχές. Σιγάσιγά τα είδη διατροφής και ειδικά τα σιτηρά (απα-

Διάγραμμα πάρωνος (βρικίου).

23

ραίτητα για τη διατροφή των πληθυσμών) άρχισαν να σπανίζουν και οι τιμές τους έ-

φθασαν στα ύψη. Το φάσμα της πείνας έκανε απειλητικό την εμφάνιση του.

Τότε τα «ραγιάδικα» πλοία με τη ρωσική σημαία άρχισαν να διασπούν τους απο­

κλεισμούς και να φέρνουν τα πολύτιμα φορτία τους στα λιμάνια που πεινούσαν. Οι

κίνδυνοι ήταν μεγάλοι, αλλά και τα κέρδη τεράστια για τους τολμηρούς ναυτικούς,

οι οποίοι πολλές φορές κατά την επιστροφή αντικαθιστούσαν μέρος του έρματος

των πλοίων τους με τα χρυσά και τα ασημένια νομίσματα που είχαν κερδίσει από την

πώληση των φορτίων τους. Πολλοί έγιναν πάμπλουτοι σε ελάχιστο χρονικό διάστη­

μα. Ταυτόχρονα όμως αποκτούσαν και μεγάλη πείρα έχοντας να αντιμετωπίσουν το

καλύτερο ναυτικό του κόσμου, αλλά και τους πολυάριθμους και αδίστακτους πειρα­

τές της Μπαρμπαριάς, όπως εκαλούντο οι τρεις τουρκικές κτήσεις της Βόρειας

Αφρικής - Τριπολίτιδα, Τύνιδα και Αλγέρι. Η πείρα αυτή τους φάνηκε χρησιμότατη

αργότερα, όταν από εμποροναύτες μετατράπηκαν σε ναυμάχους.

Από τα πολλά επεισόδια που συνέβησαν εκείνη την περίοδο με πρωταγωνιστές

Ελληνες ναυτικούς, αξίζει να μνημονευθούν μερικά.

Το 1793 το κιρλαγκίτσι (τύπος πλοίου προγενέστερου του πάρωνα) του Αντώνη Β.

Γκίνη ναυλώθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τους Γάλλους, για να μεταφέρει το

διπλωματικό ταχυδρομείο τους στη Μασσαλία. Το ταξίδι εξελίχθηκε χωρίς προβλή­

ματα και στις 10 Νοεμβρίου το σπετσιώτικο πλοίο αγκυροβόλησε μπροστά στο μεγά­

λο γαλλικό λιμάνι. Εκεί την επόμενη νύχτα δέχθηκε την επίθεση Βρετανών επιδρο­

μέων, τους οποίους το πλήρωμα κατάφερε να αποκρούσει, προξενώντας τους μάλι­

στα σημαντικές απώλειες. Η συνέχεια ήταν θριαμβευτική για τους Σπετσιώτες. Η

Εθνική Συνέλευση, με ψήφισμα της 8ης Ιανουαρίου 1794, τους έκρινε άξιους της

Γαλλικής Δημοκρατίας και χορήγησε στον Γκίνη άλλο πλοίο, επειδή το δικό του είχε

καταστραφεί στη μάχη.

Το 1795 το δημοτικό συμβούλιο της Μασσαλίας εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο

εκφράζονταν ευχαριστίες προς τον Αντώνη Βώκο, γιατί διασπώντας τον αποκλεισμό

έφερε σιτάρι στην πόλη.

Ολα τα ταξίδια, όμως, βρίσκονταν κάτω από τον φόβο των πειρατών και πολλές

φορές οι Ελληνες ναυτικοί αναγκάζονταν να δίνουν πραγματικές μάχες εναντίον

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821

24

Τούρκος καλλιοντζής (πεζοναύτης) από βιβλίο του Lachaise (1821).

τους. Ετσι το 1794 το πλοίο του Σπετσιώτη Παύλου Αναργύρου,

πλέοντος στο Τυρρηνικό πέλαγος (θαλάσσια περιοχή μεταξύ

Κορσικής, Σαρδηνίας, Σικελίας και ιταλικής χερσονήσου), δέχθη­

κε επίθεση από Κορσικανούς πειρατές. Επειδή το σκάφος δεν

διέθετε επαρκή οπλισμό, το πλήρωμα το εγκατέλειψε και διέφυ­

γε με τις λέμβους, με τις οποίες έφθασε στο Λιβόρνο (ιταλική πό­

λη). Στη συνέχεια οι Σπετσιώτες πήγαν στην Κορσική, όπου με τη

βοήθεια βρετανικής φρεγάτας βρήκαν και ανακατέλαβαν το

πλοίο τους.

Το 1795 το πλοίο του Υδραίου Χατζηλαζάρου Κατάρα δέχθη­

κε την επίθεση τυνησιακού πειρατικού κοντά στα ιταλικά παρά­

λια. Οι πειρατές επεχείρησαν εμβολή στο υδραίικο πλοίο, αλλά έ­

πειτα από σκληρή μάχη αποχώρησαν άπρακτοι αφήνοντας πίσω

τους 13 νεκρούς. Τον επόμενο χρόνο αλγερινή γαλιότα επιτέθη­

κε, στα ανοικτά της ισπανικής Μάλαγας, στο πλοίο του Ο. Γκίνη.

Οι Σπετσιώτες όμως, χρησιμοποιώντας το πυροβολικό τους, έ­

τρεψαν σε φυγή τους επιδρομείς.

Τα πράγματα βέβαια δεν έρχονταν πάντα ευνοϊκά για τα ελλη­

νικά σκάφη. Το 1798 αιχμαλωτίσθηκαν τέσσερα και το 1799 έξι υ-

δραίικα πλοία από τους Μπαρμπαρέζους πειρατές, με σύνολο

πληρωμάτων άνω των 300 ατόμων. Χρειάσθηκε να επέμβει, έπειτα από πολλές αιτή­

σεις και αποστολή μεγάλων δώρων από την Κοινότητα της Υδρας, ο καπουδάν πα­

σάς (αρχηγός του Τουρκικού Στόλου) για να απελευθερωθούν οι αιχμάλωτοι, οι ο­

ποίοι επέστρεψαν στο νησί τους στις 30 Ιανουαρίου 1800. Δεν επεστράφησαν όμως

τα πλοία και τα φορτία τους, με αποτέλεσμα η ζημιά των ιδιοκτητών να είναι πολύ με­

γάλη.

Η συνεχής αύξηση του μεγέθους και της χωρητικότητας των πλοίων ανησύχησε

τις τουρκικές αρχές. Ετσι τον Ιανουάριο του 1797 ο ταρσανά κεχαγιάς (διευθυντής

του ναύσταθμου της Κωνσταντινούπολης) έφθασε στην Υδρα, όπου και κατέσχεσε

το ναυπηγούμενο πλοίο «Σαχίν» (Ιέραξ) του Αντωνίου Κ. Κιοσσέ. Απαιτήθηκε η μεσο­

λάβηση του διερμηνέα του Στόλου, Κ. Χατζερή, για να αποδοθεί τελικά στον ιδιοκτή­

τη του. Στους νησιώτες όμως δόθηκε εντολή να μην κατασκευάζουν σκάφη μήκους,

στο ύψος της τρόπιδας, μεγαλύτερου των 40 πήχεων (36,5 μέτρων).

Σιγάσιγά λοιπόν έδυε ο 18ος αιώνας και ανέτελλε ο 19ος, ο οποίος έμελλε να φέ­

ρει την ελευθερία στο υπόδουλο Γένος. Στο μεταξύ όμως η πολεμική αναταραχή συ­

νεχιζόταν και μαζί της συνέχιζαν να πλουτίζουν και να αποκτούν πολεμική πείρα οι

Ελληνες ναυτικοί.

Μετά από τη μικρή ανάπαυλα που προσέφερε η συνθήκη της Αμιένης (25 Μαρτί­

ου 1802) οι εχθροπραξίες επαναλήφθηκαν, το 1805. Μέχρι την υπογραφή της το ο­

θωμανικό κράτος, αν και ήταν αμέτοχο στη σύγκρουση, παρέμενε στην ουσία αδιά­

φορο για την από μέρους των υπηκόων του συνεχή παραβίαση των περί ουδετερό­

τητας συστάσεων τις οποίες εξέδιδε. Με την αναζωπύρωση του πολέμου όμως ο κα­

πουδάν πασάς εξέδωσε διαταγές περί αυστηρής ουδετερότητας προς τους Ελλη­

νες ναυτικούς.

Παρά τις διαταγές αυτές τα ελληνικά πλοία όχι μόνο δεν περιέστειλαν τη δράση

τους, αλλά αντίθετα την αύξησαν σε μεγάλο βαθμό, παραβιάζοντας τους όλο και

στενότερους βρετανικούς αποκλεισμούς. Χαρακτηριστική και πασίγνωστη είναι η

περίπτωση της συνάντησης του Ανδρέα Μιαούλη με τον Βρετανό ναύαρχο Οράτιο

Νέλσωνα. Φορτωμένο με σιτάρι το τρικάταρτο «Αχιλλεύς» του Υδραίου έπεσε σε ά-

ΥΔΡΑΙΟΣ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ (1821)Οι αξιωματικοί και τα πληρώματα του ελληνικού στόλου της Επανάστασης φορούσαν τις νησιώτικες ενδυμασίες με κύριο χαρακτηριστικό τη βράκα. Στην μέση τους έφεραν ένα υφασμάτινο ζωνάρι και ένα μαχαίρι (εικονογράφηση:Γιάννης Μυλωνάς για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

26

πνοια έξω από τις γαλλικές ακτές, συνελήφθη από τη φρεγάτα που το κατεδίωκε και

ο ίδιος μεταφέρθηκε στη ναυαρχίδα για ανάκριση. Σε μια στιγμή, κατά τη διάρκεια

της ανάκρισης, ο Βρετανός τον ρώτησε τι θα έπρεπε να του κάνει εφόσον τον συνέ-

λαβε να διασπά τον αποκλεισμό και πήρε την υπερήφανη απάντηση: «Ο,τι θα σου έ­

κανα και εγώ υπό ανάλογες συνθήκες». Η παράδοση αναφέρει ότι ο Νέλσων εντυπω­

σιάσθηκε και διέταξε να αφεθεί ελεύθερος. Οπωσδήποτε σημαντικό μερίδιο στην α­

πόφαση του αυτή θα είχε και το γεγονός ότι την εποχή εκείνη ο Μιαούλης ήταν Ρώ­

σος υπήκοος και «έμπορος Α' τάξεως της Σεβαστουπόλεως», ενώ το πλοίο του έφε­

ρε σημαία συμμαχικής προς τη Βρετανία χώρας, της Ρωσίας.

Το 1804 ο Υδραίος Δ. Σαρχώσης κατέπλευσε στη Μαρτινίκα (γαλλικό νησί του αρ­

χιπελάγους των Μικρών Αντιλλών της κεντρικής Αμερικής) με φορτίο σίτου και οινο­

πνευματωδών ποτών, τα οποία πώλησε και κέρδισε το ιλιγγιώδες ποσό των 80.000 δι-

στήλων επιπλέον των 25.000 του ναύλου (το δίστηλο ή ισπανικό τάλληρο ή κολωνάτο

ήταν ισοδύναμο με το αμερικανικό δολάριο). Το 1806 ο Μέγας Ναπολέων απένειμε

το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής και σύνταξη 3.000 γαλλικών φράγκων ετησίως

στον Ψαριανό Δημητρίου, ο οποίος ευρισκόμενος με το πλοίο του «υπό κάθαρση»

(για έλεγχο ύπαρξης μολυσματικών ασθενειών) στη νησίδα Πομέγκ, ανοικτά της

Μασσαλίας, απέκρουσε προσπάθεια δύο μικρών Βρετανικών πολεμικών να την κα­

ταλάβουν. Το 1809, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κέρκυρας, ο Υδραίος Κυριά­

κος Σκούρτης διέσπασε τον βρετανικό αποκλεισμό και πώλησε τους 350 τόννους σι­

ταριού που μετέφερε στους Γάλλους, αποκομίζοντας τεράστιο κέρδος. Στη συνέ­

χεια επωφελήθηκε θυελλώδους νύκτας και επέστρεψε στην Υδρα χωρίς κανένα

πρόβλημα.

Μια τόσο έντονη δραστηριότητα όμως ήταν φυσικό να έχει και τις άτυχες στιγμές

της. Στις 5 Αυγούστου 1803 το πλοίο του Β. Γ Κάβουρα αρνήθηκε, ανοικτά της Τουλώ-

νας, να υπακούσει στις εντολές βρετανικής φρεγάτας, με αποτέλεσμα να επακολου­

θήσει συμπλοκή. Σε αυτή το υδραίικο πλοίο αιχμαλωτίσθηκε και έχασαν τη ζωή τους

ο πλοίαρχος και πέντε ναύτες. Στις 21 Οκτωβρίου 1805 συνελήφθη να διασπά τον α­

ποκλεισμό των ισπανικών παραλίων το πλοίο «Σαμαλτάνα» του Παναγή Σκουζέ, ο ο­

ποίος μεταφέρθηκε στη ναυαρχίδα «Victory» του Νέλσωνα για ανάκριση. Πριν όμως

αυτή αρχίσει φάνηκε να πλησιάζει ο ενωμένος Γαλλοϊσπανικός Στόλος. Η ανάκριση α­

ναβλήθηκε και ο μοναδικός ίσως Αθηναίος ναυτικός εκείνων των χρόνων έγινε άθελα

του θεατής της περίφημης ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ που επακολούθησε.

Πολλά ακόμη πλοία αιχμαλωτίζονταν από τους Βρετανούς, στην προσπάθειά

τους να διασπάσουν τους αποκλεισμούς. Κατά κανόνα τα περισσότερα στη συνέχεια

απελευθερώνονταν μαζί με τα πληρώματα τους, χωρίς βέβαια τα φορτία τους, με ε­

νέργειες των προκρίτων των νησιών και επέμβαση του καπουδάν πασά προς τις

βρετανικές αρχές.

Εκτός από τα βρετανικά πολεμικά ενέδρευε πάντα ο φόβος των πειρατών. Ετσι

τον Ιανουάριο του 1804 το πλοίο των Σπετσιωτών αδελφών Ιωάννη και Βασιλείου Λα­

ζάρου, ενώ ήταν αγκυροβολημένο στη Γρενάδα (ισπανική πόλη), δέχθηκε την επ ίθε­

ση εκατοντάδας από αυτούς τους επιδρομείς. Το πλήρωμα όμως, χωρίς να αιφνιδια-

σθεί, αντέταξε σθεναρή άμυνα και κατάφερε, έπειτα από μάχη εκ του συστάδην ε­

πάνω στο κατάστρωμα του σκάφους, να τους απωθήσει, προξενώντας τους μάλιστα

βαριές απώλειες. Τρία χρόνια αργότερα το πλοίο του, επίσης Σπετσιώτη, Χατζηαναρ-

γύρου απέκρουσε με το πυροβολικό του επίθεση Γάλλων πειρατών έξω από τα Κύ­

θηρα. Η μεγαλύτερη όμως επιτυχία σημειώθηκε το 1809, όταν το πλοίο του Υδραίου

Γ Παπαμανώλη Κιβωτού βύθισε, έπειτα από πολύωρη μάχη, αλγερινή πειρατική κορ­

βέτα η οποία του είχε επιτεθεί.

Ο Ανδρέας Μιαούλης σε νεανική ηλικία (λιθογραφία του Giovanni Boggi).

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821 27

Οπως και κατά το παρελθόν πολλά πλοία εξακολουθούσαν να αιχμαλωτίζονται

από τους πειρατές της βόρειας Αφρικής. Ετσι από τις αρχές του αιώνα μέχρι και το

1811 πέντε υδραίικα και έξι ψαριανά χρειάσθηκαν τις παχυλά αμειβόμενες «καλές υ­

πηρεσίες» του καπουδάν πασά για να ελευθερωθούν.

Στο μεταξύ στις 30 Δεκεμβρίου 1806 η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία.

Αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής ήταν να εμφανισθεί στο Αιγαίο, για άλλη μια φορά.

Ρωσικός Στόλος, υπό τον ναύαρχο Δημήτριο Σενιάβιν, ο οποίος προσπάθησε να ξε­

σηκώσει τους νησιώτες. Ιδιαίτερη προσπάθεια έγινε προς την πλευρά των Ψαριανών

<αι των Υδραίων. Οι πρώτοι απέφυγαν έξυπνα τον νέο «σκόπελο», αλλά μια μερίδα

ν δραίων προκρίτων συντάχθηκε με τους Ρώσους, με αποτέλεσμα να κινδυνεύσει το

νησί όταν ο Σενιάβιν (έπειτα από λίγους μήνες) αποχώρησε από τις ελληνικές θ ά ­

λασσες, αφού στο μεταξύ είχε συναφθεί ρωσοτουρκική ανακωχή. Την κατάσταση έ­

σωσαν ο Μιαούλης και ο ζαμπίτης (διοικητής) του νησιού Γεώργιος Βούλγαρης, ο ο­

ποίος κατάφερε να εκδοθεί φιρμάνι (διάταγμα) συγγνώμης υπέρ των Υδραίων από

τον καπουδάν πασά. Ομως η ομάδα των ρωσόφιλων προκρίτων (Λάζαρος και Γεώρ-

γιος Κουντουριώτης, Ανάστασης και Δημήτριος Τσαμαδός, Αντώνιος Κόκκινης, Δη-

μήτριος Οικονόμου κ.ά.) αναγκάσθηκε να καταφύγει προσωρινά στα Κύθηρα, με

σκέψη μόνιμης αποχώρησης από την Υδρα, πράγμα το οποίο θα είχε καταστροφικές

συνέπειες γι' αυτήν. Ευτυχώς μετά τις ενέργειες του Βούλγαρη επέστρεψαν όλοι

στην πατρίδα τους.

Οπως ήταν φυσικό κατά το διάστημα της παρουσίας του Σενιάβιν στο Αιγαίο δη-

μιουργήθηκαν προβλήματα στις ναυτικές δραστηριότητες. Μετά την αποχώρηση

του η ηρεμία αποκαταστάθηκε στις θάλασσες και τα πλουτοφόρα ταξίδια εντατικο-

ποιήθηκαν.

28

Ομως πάντα καιροφυλακτούσε ο κίνδυνος. Το 1809 το πλοίο του Υδραίου Δ. Ζάκ-

κα προσβλήθηκε στα στενά της Μεσσήνης, στην Ιταλία, από ομάδα 26 πειρατών οι ο­

ποίο ι κατάφεραν να φθάσουν μέχρι το κατάστρωμα. Εκεί συνάντησαν την τρομερή

άμυνα των Υδραίων, με αποτέλεσμα 17 από αυτούς να φονευθούν και οι υπόλοιποι

να τραπούν σε φυγή. Το 1813 το πλοίο του Αντώνη Κριεζή, ο οποίος είχε περάσει ήδη

μια τριετία ως αιχμάλωτος των πειρατών στο Αλγέρι, συγκρούσθηκε στα ανοικτά της

Ζακύνθου με βρετανικό πολεμικό βρίκι. Ξέφυγε και κατέφυγε στα Κύθηρα για να ε­

πισκευάσει τις ζημιές του, αλλά την επομένη εμφανίσθηκε και το αντίπαλο σκάφος,

ο κυβερνήτης του οποίου ζήτησε την παράδοσή του. Τελικά επιτεύχθηκε συμβιβα­

σμός και ο Κριεζής κατέβαλε στους Βρετανούς 300 δίστηλα ως αποζημίωση για τον

θάνατο τριών ναυτών και τις ζημιές που είχε υποστεί το βρετανικό πλοίο. Την ίδια

χρονιά ο Ζάκκας αρνήθηκε, στα ανοικτά της Μεσσήνης, να υπακούσει στις εντολές

βρετανικού πολεμικού. Επακολούθησε συμπλοκή μεταξύ των δύο σκαφών, η οποία

είχε ως αποτέλεσμα το υδραίικο να καταφέρει να ξεφύγει.

Ενα χρόνο αργότερα το πλοίο του Κ. Μεθενίτη καταδιώχθηκε από αλγερινή κορ­

βέτα και στη σύγκρουση που ακολούθησε της προξένησε μεγάλες απώλειες σε προ­

σωπικό. Στη συνέχεια κατέφυγε στη Μαγιόρκα των Βαλεαριδών, αλλά ο αντίπαλος

κατέφθασε και περίμενε τους Υδραίους έξω από το λιμάνι. Ο Μεθενίτης αφού ξε­

φόρτωσε και πώλησε το σιτάρι που μετέφερε, απέπλευσε, με το σκάφος και το (από

72 άτομα) πλήρωμα του έτοιμα για μάχη. Οι Αλγερινοί βλέποντας την αποφασιστικό­

τητα των Ελλήνων ναυτικών απέφυγαν τη σύγκρουση, δίδοντάς τους τη δυνατότητα

να διαφύγουν.

Οπως συνέβαινε και κατά το παρελθόν, πολλά ήταν τα πλοία που έπεφταν στα

χέρια των Μπαρμπαρέζων πειρατών. Το 1811 αιχμαλωτίσθηκαν 10 υδραίικα, δύο σπε­

τσιώτικα και δύο γαλαξειδιώτικα, για να ακολουθήσουν τον επόμενο χρόνο άλλα δύο

σπετσιώτικα, ένα ψαριανό, ένα του Πόρου και δύο γαλαξειδιώτικα. Ακολούθησε η

γνωστή διαδικασία που οδήγησε στην απελευθέρωση τους. Επρόκειτο για ένα αι­

σχρό παιγνίδι, μία τρομερή συμπαιγνία σε βάρος των Ελλήνων ναυτικών. Η Μπαρ-

μπαριά, όπως έχει ήδη αναφερθεί, αποτελούσε τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατο­

ρίας. Οι πειρατές της συνελάμβαναν τα πλοία, έκλεβαν τα φορτία και ο καπουδάν

πασάς πληρωνόταν αδρά από τους «ραγιάδες» για να βοηθήσει στην απελευθέρωση

των ναυτικών που κρατούσαν αιχμάλωτους οι υποτελείς του!

Ομως η χρυσοφόρα περίοδος των Ναπολεόντειων πολέμων έφθασε κάποτε στο

τέλος της. Με την ήττα στην περίφημη «Μάχη των Εθνών» στη Λειψία (1619 Οκτω­

βρίου 1813) αρχικά και την πανωλεθρία στο Βατερλώ (18 Ιουνίου 1815) ο Βοναπάρ-

της «έχασε το παιγνίδι» και «αποσύρθηκε» από την ιστορική σκηνή. Μαζί του απο­

σύρθηκαν και σι ναυτικοί αποκλεισμοί και έτσι η περίοδος του υπέρμετρου πλούτου

για τους Ελληνες ναυτικούς τελείωσε. Τα ταξίδια των πλοίων συνεχίσθηκαν και κατά

τα επόμενα χρόνια, με συνεχώς μειούμενο όμως ρυθμό, τόσο σε αριθμό, όσο και (κυ­

ρίως) σε ποσοστό κερδών. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν επικερδή, αλλά τα

κέρδη τους κυμαίνονταν πλέον σε λογικά επίπεδα και συγκρινόμενα με τα μέχρι προ

ολίγου χρόνου επιτυγχανόμενα, φαίνονταν σαν ζημιές στα μάτια των ναυτικών. Το α­

ποκορύφωμα της κρίσης έφθασε το 1820, όταν ο αριθμός και τα κέρδη των ταξιδιών

μειώθηκαν αισθητά, ενώ σε μερικές περιπτώσεις σημειώθηκαν και ζημιές. Ολο και

περισσότεροι ναυτικοί παρέμεναν χωρίς εργασία, τα πλοία έδεναν στα λιμάνια και η

γκρίνια, συνέπεια της ανεργίας, μεγάλωνε.

Σε αυτή την κατάσταση βρήκε η Επανάσταση τις ναυτικές πόλεις και τους κατοί­

κους τους. Εντονη ανεργία και οικονομική δυσπραγία των φτωχότερων, κοντινές α­

ναμνήσεις χρυσοφόρων ταξιδιών και καλύτερης ζωής και, κυρίως, ο άσβεστος πό-

ΨΑΡΙΑΝΟΣ ΝΑΥΤΗΣ (1821)Ο ναύτης φορά τη χαρακτηριστική νησιώτικη ενδυμασία. Είναι οπλισμένος με μαχαίρι και μια ο-ΰωμανική εμπροσ&ογεμή πιστόλα, ευρωπαϊκής κατασκευής με πυροδοτικό μηχανισμό πυρόλιθου (εικονογράφηση Γιάννης Μυλωνάς για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

30

θος για την από μακρού ζητούμενη ελευθερία, απετέλεσαν το καταλληλότερο

«προζύμι» για την ολόψυχη συμμετοχή των Ελλήνων ναυτικών στην Επανάσταση. Η

συμμετοχή αυτή είχε και το κατάλληλο υλικό για να είναι επιτυχής και να αποδώσει

καρπούς. Και αυτό δεν ήταν άλλο από τα σκάφη των εμπορικών στόλων της Υδρας,

των Σπετσών, των Ψαρών και της Κάσου. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μόνο τα πλοία

των τριών πρώτων νησιών συμμετείχαν στον «Τρινήσιο Στόλο», όπως αποκλήθηκαν

οι ναυτικές δυνάμεις των επαναστατών. Οι άλλες ναυτικές περιοχές ούτε κλήθηκαν,

ούτε προσφέρθηκαν να βοηθήσουν στην κοινή προσπάθεια. Πολύ σπάνια σκάφη

από άλλα νησιά έλαβαν μέρος σε επιχειρήσεις κατά τη διάρκεια του αγώνα. Οσον α­

φορά την Κάσο, πολέμησε και αυτή με τα δικά της μέσα στη νοτιοανατολική εσχατιά

των ελληνικών νερών. Εχοντας αποκτήσει σημαντικό στόλο από την άσκηση του ε­

μπορίου, έδωσε τη μάχη από το δικό της «μετερίζι» και πλήρωσε γι' αυτό με την κα­

ταστροφή της.

Ποιες ήταν οι δυνάμεις που τα τέσσερα νησιά αντιπαρέταξαν στους οθωμανι­

κούς στόλους; Στον «Διανεμητικόν Πίνακα του Υπουργείου Οικονομικών» της 10ης

Ιουλίου 1856, δηλαδή την επίσημη κατάσταση με τα χρηματικά ποσά που αναγνώρι­

σε το ελληνικό κράτος στον κάθε πλοιοκτήτη για τις δαπάνες στις οποίες υποβλή­

θηκε κατά τον Αγώνα, αναφέρονται 59 πλοία της Υδρας, 43 των Σπετσών και 40 των

Ψαρών. Επίσης στο Ιστορικό Αρχείο Κάσου υπάρχει κατάλογος 25 πλοίων τα οποία

συμμετείχαν στην Επανάσταση. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι στον Διανεμητικό

Πίνακα δεν περιλαμβάνονται τα σκάφη που αγοράσθηκαν από την Κυβέρνηση για τη

συγκρότηση του Εθνικού Στόλου, καθώς και τα χρησιμοποιηθέντα ως πυρπολικά.

Επίσης στον κατάλογο των πλοίων της Κάσου δεν συμπεριλαμβάνονται τρία που

ναυάγησαν ενώ εκτελούσαν υπηρεσία της Γενικής Διοικήσεως (182223), καθώς και

άλλα δύο τα οποία συνελήφθησαν από τους Αιγυπτίους σε επιχειρήσεις κοντά στην

Κρήτη (1821).

Από τα παραπάνω, αλλά και από άλλα στοιχεία, εξάγεται το συμπέρασμα ότι κατά

την έναρξη της Επανάστασης τα κατάλληλα για πόλεμο πλοία (άνω των 200 τόννων)

που υπήρχαν ήταν (περίπου) 80 στην Υδρα, 60 στις Σπέτσες, 50 στα Ψαρά και 30 στην

Κάσο. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία ανήκαν στον, ήδη περιγραφέντα, τύπο του

πάρωνα (βρικίου) και στις παραλλαγές του (βριγαντίνια, βρικογολέτες), ενώ υπήρχαν

και μερικές γολέτες και λίγα τριίστια. Οι γολέτες ήταν δίστηλα σκάφη που πρωτοκα-

τασκευάσθηκαν στις ΗΠΑ κατά τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα και λίγο αργότερα

άρχισαν να κατασκευάζονται και στα ελληνικά νησιά. Περίφημος αντιπρόσωπος αυ­

τού του τύπου υπήρξε η «Τερψιχόρη» των αδελφών Τομπάζη. Είχε ναυπηγηθεί το

1818 από ξύλο πεύκου, είχε μήκος (στην τρόπιδα) 27,5 μέτρα κα ιη κατασκευή της εί­

χε στοιχίσει 13.000 δίστηλα. Ηταν οπλισμένη με έξι πυροβόλα των 12 λιτρών, ενώ

στην πρώρα έφερε και ένα των 48 λιτρών «επί δίωξιν», το μεγαλύτερο που υπήρχε σε

όλα τα ελληνικά πλοία. Ηταν ταχύτατη και για τον λόγο αυτό χρησιμοποιείτο ως προ­

φυλακή του στόλου κατά τις διάφορες επιχειρήσεις. Οι Τούρκοι την αποκαλούσαν

«σεϊτάνγκεμισή» (διαβολοκάραβο) και η λαϊκή μούσα την είχε εξυμνήσει με το δίστι­

χο: «Η γολέτα του Τομπάζη, την Τουρκιά τηνε τρομάζει».

Τα τριίστια αντιπροσωπεύονταν από τις νάβες ή πολλάκες. Ενα από τα γνωστότε­

ρα σκάφη αυτού του τύπου ήταν και το «Αχιλλέας» του Σπετσιώτη Γκίκα Μπόταση.

Είχε ναυπηγηθεί το 1812 στις Σπέτσες από ξύλο πεύκου, η αξία του ήταν 38.000 δί­

στηλα και είχε μήκος (στην τρόπιδα) 34,6 μέτρα.

Επίσης υπήρχαν ελάχιστα τριίστια που έμοιαζαν με τις κορβέτες, τα αμέσως μι­

κρότερα μετά τις φρεγάτες πολεμικά πλοία. Τέτοια ήταν το «Θεμιστοκλής» των α­

δελφών Τομπάζη και το «Αγαμέμνων» της Μπουμπουλίνας, το οποίο αγοράσθηκε επί

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821 31

Ελληνας ναύτηςτης εποχής(A3 ή να, ΓεννάδειοςΒιβλιο&ήκη).

Καποδίστρια από το ελληνικό κράτος για να συμπεριληφθεί στον τότε συγκροτού­

μενο Εθνικό Στόλο. Δυστυχώς το ωραιότατο αυτό σκάφος, που μετονομάσθηκε και

έμεινε γνωστό ως «Η εθνική κορβέτα αι Σπέτσαι», πυρπολήθηκε το 1831 από τον

Μιαούλη στον Πόρο, κατά τη στάση εναντίον του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας.

Τι είχαν όμως απέναντι τους τα σιτοκάραβα; Ο Τουρκικός Στόλος κατά τα τελευ­

ταία πριν από την Επανάσταση χρόνια είχε αναδιοργανωθεί και περιελάμβανε σύγ­

χρονα πλοία, ενώ ενισχυόταν και από τους στόλους της Τύνιδας και του Αλγεριού,

από το τέλος δε του 1824 και από τον Αιγυπτιακό. Στην αρχή του Αγώνα ο Τουρκικός

Στόλος, μαζί με τον Αλγερινό, είχε στη δύναμη του τέσσερα τρίκροτα, 13 δίκροτα, 24

φρεγάτες και κορβέτες και αρκετούς πάρωνες. Κατά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου η

σύνθεση του Τουρκοαιγυπτιακού Στόλου, μαζί με τη μοίρα της Τύνιδας, περιελάμβα-

νε τρία πλοία της γραμμής (τρίκροτα), 17 φρεγάτες (από τις οποίες τέσσερις ήταν

μετασκευασμένα τρίκροτα), 30 κορβέτες, 28 πάρωνες, πέντε γολέτες και έξι πυρπο­

λικά.

Συγκρίνοντας τις αντίπαλες δυνάμεις αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι τα ελαφρά

ελληνικά πλοία δεν μπορούσαν να αντιπαραταχθούν εύκολα στις συντριπτικά υπέρ­

τερες τουρκικές δυνάμεις, ούτε να τους προξενήσουν σημαντικές ζημιές σε μια

κλασικού τύπου ναυμαχία ιστιοφόρων σκαφών. Το γεγονός αυτό ήταν που οδήγησε,

από τις πρώτες στιγμές, τους επαναστάτες στη χρήση των πυρπολικών, γεγονός που

τους χάρισε μεγάλες νίκες.

Υπήρχε όμως ένας τομέας στον οποίο υπερίσχυαν συντριπτικά οι στόλοι των ελ­

ληνικών νησιών και αυτός δεν ήταν άλλος από την ποιότητα του έμψυχου υλικού. Ο

λόγος ήταν απλός. Μέχρι την έκρηξη της Επανάστασης το μεγαλύτερο τμήμα των

πληρωμάτων του Τουρκικού Στόλου το αποτελούσαν Ελληνες, τους οποίους υπο­

χρεωτικά απέστελλαν οι κοινότητες τους για υπηρεσία στα οθωμανικά πλοία. Με

την έναρξη του Αγώνα αυτό έπαψε να συμβαίνει και η τουρκική αρμάδα επανδρώθη­

32

κε με άτομα τα οποία είχαν ελάχιστη σχέση με τη θάλασσα και με μισθοφόρους σι ο­

ποίοι στρατολογήθηκαν την τελευταία στιγμή. Μια τέτοια σύνθεση πληρωμάτων, ό­

πως ήταν φυσικό, μόνον ικανοποιητική δεν ήταν και αυτός ήταν ένας από τους κύρι­

ους λόγους για τους οποίους τα τουρκικά μεγαθήρια δεν μπορούσαν να αντιμετωπί­

σουν νικηφόρα τα μικρά ελληνικά σιτοκάραβα.

Ποια ήταν τα οικονομικά μέσα με τα οποία εκινούντο οι επαναστατικές δυνάμεις;

Οσο αφορά τον Τρινήσιο Στόλο, μέχρι τις αρχές του 1824 (δηλαδή για τρία ολόκληρα

χρόνια) όλες τις δαπάνες τις επωμίσθηκαν οι κοινότητες των τριών νησιών και κυ­

ρίως οι πλούσιοι πλοιοκτήτες, συνεπικουρούμενοι από εισφορές, εράνους, υποχρε­

ωτική φορολογία την οποία επέβαλε η Προσωρινή Διοίκηση, λύτρα από την απελευ­

θέρωση επιφανών αιχμαλώτων, καθώς και έσοδα από την εκποίηση δημόσιων κτημά­

των. Πολλοί από αυτούς τους πάμπλουτους εφοπλιστές κατέληξαν πάμπτωχοι μετά

τη λήξη της Επανάστασης και μάταια ζητούσαν από το νεοσυσταθέν ελληνικό κρά­

τος να τους αποζημιώσει για τα έξοδα στα οποία είχαν υποβληθεί για την ελευθερία

της πατρίδας. Τα 37.959.232 γρόσια (21.095.100 της Υδρας, 9.838.794 των Σπετσών,

7.025.338 των Ψαρών) έφθασαν οι συνολικές απαιτήσεις των τριών νησιών από την

Πολιτεία και τελικά μετά την πάροδο δεκαετιών, όταν αρκετοί από τους δικαιούχους

δεν βρίσκονταν πια στη ζωή, έγιναν και επίσημα παραδεκτές οι θυσίες τους. Με νό­

μο που ψηφίσθηκε στις 22 Ιανουαρίου 1853 αναγνωρίσθηκαν από τα παραπάνω ποσά

απαιτήσεις υπό τύπον εθνικού δανείου με τόκο 1% ως εξής: Για την Υδρα 10.000.000

δραχμές, για τις Σπέτσες 5.570.000 δρχ. και για τα Ψαρά 4.443.000 δρχ. Καθορίσθηκε

ότι η εξόφληση θα γινόταν με ετήσια χορηγία ύψους 1% των ποσών αυτών. Με τον

ήδη αναφερθέντα Διανεμητικό Πίνακα του 1856 καταλογίσθηκε στον κάθε πλοιο­

κτήτη το ακριβές ποσό το οποίο εδικαιούτο. Στην πρώτη σειρά από πλευράς Υδραί­

ων βρίσκονται τα ονόματα των αδελφών Λαζάρου και Γεωργίου Κουντουριώτη με

2.142.006 δρχ., από πλευράς Σπετσιωτών του Χατζηγιάννη Μέξη με 510.606 δρχ. και

από πλευράς Ψαριανών του Νικολάου Αποστόλη με 262.156 δρχ. Είναι όμως πολύ αμ­

φίβολο εάν λόγω της οικονομικής δυσπραγίας του κράτους εισέπραξαν οι δικαιού­

χοι ή σι απόγονοι τους έστω και μικρό μέρος των ποσών αυτών.

Από την πλευρά τους οι Κασιώτες κατά την ίδια περίοδο δεν προσφέρθηκαν να

συμμετάσχουν στον Τρινήσιο Στόλο εξοπλίζοντες με δικά τους έξοδα τα σκάφη

τους. Αντ' αυτού προτίμησαν να τα ναυλώνουν στον αρχιστράτηγο της Κρητικής

Επανάστασης Κομνηνό Αφεντούλιεφ ή να επιδίδονται σε καταδρομές εναντίον ε­

χθρικών πλοίων και εδαφών.

Από το 1824 τις δαπάνες του στόλου τις ανέλαβε η Κυβέρνηση, με χρήματα από

τα δύο εθνικά δάνεια που συνομολογήθηκαν στην Αγγλία, καθώς και με πρόσθετα

ποσά από επιβολή φόρων και ειδικών δασμών σε διάφορα προϊόντα, εκποίηση τιμαλ­

φών των εκκλησιών και των μοναστηριών, εσωτερικά δάνεια με υποθήκη εθνικής

γης, εισφορές φιλελλήνων, πωλήσεις πολεμικών λειών κλπ.

Αυτή είναι συνοπτικά η ιστορία της δημιουργίας του στόλου που πολέμησε το

1821 για την Εθνική Αναγέννηση, ενός ιδιωτικού στόλου εφοπλιστών, ο καθένας από

τους οποίους «ήταν καπετάνιος με το καράβι του και το πουγγί του, έχων τον μύ-

στακα αγερώχως ανωρθωμένον», όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αναργύρου

στα «Σπετσιωτικά» του. Και είναι μια ιστορία λαμπρή, μια ιστορία εθνικής υπερηφά­

νειας, αλλά και μια ιστορία μόχθου, κινδύνων και αξεπέραστου θάρρους, που την έ­

γραψαν μικρά βραχονήσια του Αιγαίου και οι ατρόμητοι ναυτικοί τους. Ευτυχώς, πα­

ρά το ότι τα Ψαρά και η Κάσος καταστράφηκαν πληρώνοντας τον πόθο τους για την

ελευθερία, παρέμειναν οι Σπέτσες και η Υδρα για να μας θυμίζουν τις παλιές εκεί­

νες μικρές πολιτείες. Στις Σπέτσες δυστυχώς ανεγέρθηκαν μεταγενέστερα κτίρια

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821 33

με ξένο προς το παραδοσιακό ύφος ρυθμό,

με αποτέλεσμα να μην υπάρχει καλή οπτική

σύνδεση με το παρελθόν. Ομως η Υδρα έχει

παραμείνει σχεδόν όπως ήταν τότε, τον και­

ρό του Μεγάλου Ξεσηκωμού. Αν κάποιος πά­

ρει το πλοίο της γραμμής του Αργοσαρωνι-

κού, περνώντας από τον Πόρο και αφήνοντας

δεξιά του την πελοποννησιακή ακτογραμμή,

αντικρίζει τη μικρή πολιτεία που τον «ταξι­

δεύει» σε άλλους καιρούς. Και δεν είναι κα­

θόλου δύσκολο ο ταξιδιώτης κλείνοντας τα

μάτια να αφεθεί στο λίκνισμα του καραβιού

και το ελαφρύ θαλασσινό αεράκι και να «δει» με τα άλλα μάτια, τα μάτια της ψυχής,

τον Τρινήσιο Στόλο με ανοιγμένα τα κάτασπρα πανιά να βγαίνει από το γραφικό λιμα-

νάκι και να τραβάει κατά τον βοριά για να συναντήσει τον «άπιστο».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Παύλος Δρανδάκης: ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ.(2) Μάριος Σίμψας, Αρχιπλοίαρχος Π. Ν.: ΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, Εκδοση Γ.Ε.Ν., 1982.(3) Ανάργυρος Ανδρέου X. Αναργύρου: ΤΑ ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΑ, Αθήνα 1861 (επανέκδοση Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήνα 1979).(4)Σπύρος Μελάς: Ο ΝΑΥΑΡΧΟΣ ΜΙΑΟΥΛΗΣ, Εκδόσεις Μπίρη, Α&ήνα 1979.(5) Αντώνιος Λιγνός, Δήμαρχος Υδρας: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΥΔΡΑΣ,Εκδοση του συγγραφέα, Αθήνα 1946.(6) Τρύφ. Π. Κωνσταντινίδης, Πλοίαρχος Β. Ν.: ΚΑΡΑΒΙΑ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΤΡΟΦΟΝΑΥΤΑΙ 18001830, Εκδοση Ιστορικής Υπηρεσίας Β. Ν., Αθήνα 1954.(7) Κ. Α. Αλεξανδρής, Ναύαρχος ε.α.: Η ΑΝΑΒΙΩΣΙΣ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΑΣ ΜΑΣ ΔΥΝΑΜΕΩΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΝ, Εκδοση Ιστορικής Υπηρεσίας Β. Ν., Αθήνα 1960.(8) Ανάργυρος Φαγκρίδας: ΑΡΗΣ, ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΔΟΞΗ ΙΣΤΟΡΙΑΚΑΙ ΤΗΝ ΤΡΑΓΙΚΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ, «Στρατιωτική Ιστορία», τεύχος 13, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, Σεπτέμβριος 1997.(9) Κ. Παπαρρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ,Εκδόσεις Γαλαξίας, Αθήνα 1969.(10) Δημήτριος Γρ. Σπανός, Δημοδιδάσκαλος: ΨΑΡΙΑΝΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΑΙ,Εκδοσις εργαστηρίου γραφικών τεχνών Φρίξου Μπούκουρη Ο. E., Αθήνα 1967.(11)E.D. Jurien de la Graviere, Γάλλος Ναύαρχος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ 18211833, Εκδόσεις Μπάυρον, Αθήνα 1988.(12) Κ. Α. Αλεξανδρή, Ναύαρχος ε.α.: Η ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΔΥΝΑΜΙΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, Εκδοσις Ιστορικής Υπηρεσίας Β. Ν., Αθήναι 1957.(13) Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, Εκδοση του συγγραφέως, Θεσσαλονίκη 19681988.(14) Μιχαήλ Δ. Γιακουμάκης, Σημαιοφόρος Π. Ν.: ΤΥΠΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ, «Ναυτική Επιθεώρηση», τεύχος 480, ΜάρτιοςΑπρίλιος 1993.(15) Ιωάννης Λουκάς, καθηγητής: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ, Η ΥΔΡΑ ΚΑΙ ΤΟ 1821,

Ναυτική Επιθεώρηση», τεύχος 502, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 1996.(16) Αντώνιος Ανδρ. Μ ιαούλης: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΥΔΡΑΣ,Εκδοση εφημερίδας «Φωνή της Υδρας», Υδρα 1986.(17)Αρρια Κλωντιά: ΚΑΣΟΣ ΕΝΑ ΑΔΙΚΗΜΕΝΟ ΝΗΣΙ, «Ναυτική Ελλάς», τεύχος Οκτωβρίου 1980.

Ενδυμασίες ναυτικών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (17ος18ος αι.).Από αριστερά προς τα δεξιά: Τσαούσης της συνοικίας του Γιλατά, ναύτης, καλλιοντζής, Ελληνας «λεβέντης», μουσουλμάνος «λεβέντης» (κατά τον Mahmut Shevket Pasha, 1909).

Οι σημαίες της Επανάστασης

34

O l «πνοές» της Ελευθερίας

Νίκος Γιαννόπουλος Στις 29 Μαϊου 1453 ο δικέφαλος αετός του

Ιστορικος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου υπεστάλη από τα τείχη

της Βασιλεύουσας. Η ημισέληνος έριξε βαριά τη σκιά

της στα εδάφη της πάλαι ποτέ κραταιάς Βυζαντινής

αυτοκρατορίας. Ωστόσο δεν κατάφερε να

σβήσει από τις αδούλωτες ψυχές των

Ελλήνων τον πόθο για ελευθερία.

Το παραπέτασμα της ωραίας πύλης του ναού της Μονής της Αγίας Λαύρας. Χρησιμοποιή&ηκε ως σημαία κατά την επίθεση των Καλαβρυτινών επαναστατών εναντίον της τουρκικής φρουράς της πόλης τους.

Α πό την επομένη της Αλωσης της Κωνσταντι­νούπολης δεν έλειψαν τα επαναστατικά κινή­ματα του έθνους. Σε όλες αυτές τις εξεγέρ­

σεις υψωνόταν και από μια σημαία, «εν πανίον», αυτο­σχέδια επινόηση του κάθε αρχηγού, γεγονός φυσιολο­γικό εφόσον δεν υπήρχε ενιαία κρατική υπόσταση για να επιβάλλει ένα κοινό έμβλημα.

Οι περισσότερες σημαίες είχαν μερικά κοινά χαρα­κτηριστικά (βυζαντινή πορφύρα, δικέφαλος ή μονοκέ- φαλος αετός κ.ά.), με κυριότερο όλων τον σταυρό επει­δή η Εκκλησία αποτελούσε τον κυριότερο παράγοντα

συσπείρωσης των Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας. Πολύ γρήγορα ο σταυρός επιβλήθηκε ως θρησκευτικό και πολι­τικό έμβλημα του υποταγμένου έθνους, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε κληρικοί ετίθεντο επικεφαλής εξεγέρσεων χρησιμοποιώντας ως σημαίες τα ιερά λάβαρα των εκκλη­σιών τους.

36

M m

Η σημαία με τα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας που ύψωσε ο Γ. Σισίνης στην Ηλιδα το 1821 (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Οι ποικίλες επαναστατικές ση­μαίες ήταν συνήθως μονόχρωμες, δίχρωμες ή πολύχρωμες και αποκα- λούντο φλάμπουρα (λατ. fiammulum), μπαϊράκια (τουρκ. bayrak) ή παντιέρες (ιταλ. bandiera). Τα φλάμπουρα ήταν κατά κύριο λόγο μονόχρωμα και έφεραν το ση­μείο του σταυρού, χρησιμοποιού­ντο δε κυρίως σε εορταστικές εκ­δηλώσεις, ενώ οι παντιέρες και τα μπαϊράκια είχαν χρήση ως πολεμι­κές σημαίες.

Τα τρία αυτά είδη σημαιών φέ- ρονταν σε κοντάρι που κατέληγε σε σιδερένιο σταυρό, η απόληξη του οποίου σχημάτιζε λόγχη, συνε­πώς το κοντάρι ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθεί και ως αγχέμαχο ό­πλο. Η προς τα κάτω απόληξη, «ο σαυρωτήρ», ήταν μυτερή ώστε το

κοντάρι να μπορεί να στερεώνεται εύκολα στο έδαφος, ακριβώς όπως τα αρχαία ελ­ληνικά δόρατα.

Ο τύπος σημαίας με απεικόνιση αετού (μονοκέφαλου ή δικέφαλου) και σταυρού φαίνεται πως κυριάρχησε στον κυρίως ελλαδικό κορμό (Στερεά Ελλάδα), ενώ στην Πελοπόννησο οι σημαίες έφεραν, κατά κύριο λόγο, παραστάσεις Αγίων (με επικρατέ­στερους τον Αγιο Γεώργιο και τον Αγιο Δημήτριο) και σταυρό σε συνδυασμό με θρη­σκευτικές ή άλλες ρήσεις.

Μια προεπαναστατική σημαία που χρήζει ιδιαίτερης μνείας είναι αυτή του θρυλι­κού «μαύρου στόλου». Το φθινόπωρο του 1807 πραγματοποιήθηκε στη Σκιάθο συνά­ντηση πολλών από τους πιο φημισμένους οπλαρχηγούς της ελληνικής επικράτειας (Ιωάννης Σταθάς, Νικοτσάρας, Θ. Κολοκοτρώνης, Θ. Βλαχάβας κ.ά.). Αποφάσισαν να πραγματοποιήσουν κοινές επιχειρήσεις εναντίον των Τούρκων, γ ι’ αυτό κατασκεύα­σαν στόλο αποτελούμενο από 70 μικρά πλοία. Ολα τα σκάφη ήταν βαμμένα μαύρα και έτσι τα ονόμασαν «μαύρα καράβια». Σε όλα αναρτήθηκε η μελλοντική σημαία του κράτους, γαλάζια με λευκό σταυρό στη μέση.

Η πρώτη επίσημη και αναγνωρισμένη από όλα τα κράτη σημαία ελληνικής πολι­τείας ήταν αυτή της Επτανήσου Πολιτείας. Υιοθετήθηκε όταν τα Επτάνησα κατέ­στησαν αυτόνομα (συνθήκη Κωνσταντινούπολης, 1800) υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου. Η σημαία του νέου κρατιδίου ορίστηκε να φέρει σε κυανό βάθος τον κι­τρινωπό ενετικό φτερωτό λέοντα του Αγίου Μάρκου, ο οποίος κρατούσε το Ευαγγέ­λιο και δέσμη επτά λογχών που συμβόλιζαν τα επτά νησιά της ομόσπονδης πολιτεί­ας. Τις λόγχες συνέδεε μια ταινία η οποία έφερε τη χρονολογία 1800, έτος ίδρυσης του κράτους.

Η σημαία της Φιλικής ΕταιρείαςΗ σημαία αυτή κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις οδηγίες του επισκόπου Παλαιών

Πατρών Γερμανού από λευκό ύφασμα και έφερε τα σύμβολα του εφοδιαστικού των

Οι σημαίες της Επανάστασης 37

Οι δύο όψεις της σημαίας των αδελφών Υψηλάντη Ελληνικές Σημαίες, Σήματα-Εμβλήματα»,

Εκδόσεις Καταστήματα «Ηλίας Κοκκώνης», Αθήνα, 1997).

Η σημαία του Ιωάννη Σταθά (Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, αναπαράσταση).

.ερέων της Φιλικής Εταιρείας, δηλαδή τον ιερό δεσμό με τις 16 στήλες, κόκκινο σταυρό περιβαλλόμενο από στεφάνι κλαδιών ε­λιάς και εκατέρωθεν του σταυρού δύο λογχοφόρες σημαίες με τα αρχικά «ΗΕΑ-ΗΘΣ» (Ή Ελευθερία ή Θάνατος). Τη σημαία αυ­τή ύψωσε το 1821 ο Σισίνης στην Ηλιδα. Η χρήση της όμως ήταν εΕαιρετικά σύντομη. Η Α1 Εθνοσυνέλευση την κατάργησε με την “ ρόφαση πως έπρεπε να αποδειχθεί στα μέλη της Ιερής Συμμα- χίας ότι οι επαναστατημένοι Ελληνες δεν είχαν καμία σχέση με• οινωνικοανατρεπτικές μυστικές εταιρείες (Ιακωβίνοι, Καρμπο- . άροι κ.ά.).

Η σημαία των αδελφών ΥψηλάντηΣτο «Πολίτευμα» του εθνομάρτυρα Ρήγα Φεραίου γίνεται α-

■ αφορά στην ιδεώδη σημαία της εθνεγερσίας: «Η σημαία όπου 5άνετε εις τα μπαϊράκια και παντιέρες της Ελληνικής Δημοκρα­τίας είναι εν ρόπαλον του Ηρακλέως με τρείς σταυρούς επάνω, τα δε μπαϊράκια και παντιέρες είναι τρίχρωμα, από μαύρον, ά- σπρον και κόκκινον,.,.Το κόκκινον σημαίνει την αυτοκρατορικήν “ ορφύραν και αυτεξουσιότητα του ελληνικού λαού. Το εμεταχειρίζοντο οι προπάτο- :έ ς μας ως ένδυμα πολέμου, θέλοντες να μη φαίνονται οι πληγαί όπου έτρεχε το αί- -α. δια να μη δειλιώσιν σι στρατιώται. Το άσπρον σημαίνει την αθωότητα της δικαίας "μών αφορμής κατά της τυραννίας και το μαύρον το θάνατο στο βωμό της ελευθε- :ίας και της πατρίδος. Το μαύρο - άσπρο - κόκκινο σημαίνει τον υπέρ πατρίδος και ε­λευθερίας ημών θάνατον».

Αυτή την τρίχρωμη σημαία ύψωσε στις 28 Φεβρουάριου 1821 στο Ιάσιο της Μολ­δαβίας ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, με τη διαφορά ότι το ρόπαλο του Ηρακλή αντικα- ταστάθηκε από την εικόνα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με τον σταυρό και τις λέξεις «Εν τούτω Νίκα» και τον φοίνικα με το ρητό «Εκ της Κόνεώς μου Αναγεν-

ώμαι» από την άλλη πλευρά. Ο φοίνικας είναι μυθολογικό πτηνό της Αραβίας. Πα- ειστάνεται δε ως αετός με ερυθρόχρυσα φτερά και υπήρχε η αντίληψη ότι ξαναγεν- .ιόταν από τα λείψανά του. Ζούσε 500 χρόνια και όταν διαισθανόταν τον θάνατό του. κατασκεύαζε φωλιά από αρωματικά ξύλα τα οποία άναβαν από τις ακτίνες του

Πανομοιότυπο της επαναστατικής σημαίας του Ανδρέα Λόντου (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

38

Ο Νικόλαος Μητρόπουλος υψώνει τη σημαία με την επιγραφή «Τούτω Νίκα» στο φρούριο των Σαλώνων (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

ηλίου και καίγονταν μαζί με το πτηνό, το οποίο αμέσως αναγεννιόταν από τη στάχτη του.

Ο συμβολισμός που θέλησαν να δώσουν οι αδελφοί Υψηλάντη ήταν προφανής: όπως ο φοίνικας έτσι και το έθνος θα ξαναγεννιόταν ύστερα από 400 χρόνια δυσβάστακτης σκλα­βιάς μέσα από τις φλόγες της Επανάστασης. Υπό αυτή τη σημαία πολέμησε και θυσιάστηκε ο Ιερός Λόχος στο Δραγατσάνι και με αυτήν έ- γινε ολοκαύτωμα στη Μονή του Σέκου ο ο­πλαρχηγός Γεωργάκης Ολύμπιος. Στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο εκτίθεται μια επίστεψη κο­ντού σημαίας Ιερού Λόχου με τις αναγραφές «Πίστις- Πατρίς-Δόξα-Ευτυχία». Μια παραλλα­γή της τρίχρωμης σημαίας είχε προταθεί από τον Νικόλαο Υψηλάντη (σύμφωνα με άλλες πη­γές από τον Δημήτριο Υψηλάντη) και άλλα μέ­λη της Φιλικής Εταιρείας: «Αι της ξηράς σημαί- αι να παριστένωσιν ενταυτώ από τι εν μέρος τον Φοίνικα, καιόμενον, με τον αόρατον ακτι­νοβολούντο οφθαλμόν, μετά της επιγραφής "Εκ της στάκτης αναγεννώμαι", από το άλλο μέ­ρος τον Σταυρόν εις ένα στέφανον από δάφ- νας και κάτωθεν αυτού την επιγραφήν Εν τού­τω τω σημείω νίκα». Τη σημαία με την επιγραφή «Τούτω Νίκα» φαίνεται να υψώνει ο αγωνιστής Νικόλαος Μητρόπουλος στο φρούριο των Σα­

λώνων στις 27 Μαρτίου 1821, στο γνωστό χαρακτικό του Λουί Ντυπρέ (1825).

Οι επαναστατικές σημαίες στον ελληνικό χώροΣτην Ελλάδα στις αρχές της Επανάστασης του 1821 εμφανίστηκαν πολλές σημαί­

ες με διάφορες παραστάσεις, σύμφωνα με τη φαντασία καθενός αρχηγού, με βάση το μίσος που είχε κατά των Τούρκων, τις ιστορικές γνώσεις, τις οικογενειακές παρα­δόσεις και τη θρησκευτική του ευλάβεια. Ολοι σχεδόν προσπαθούσαν να φέρει η σημαία τον σταυρό, μερικοί δε προσέθεταν και την κουκουβάγια (γλαύκα) για να πε- τύχουν τη σύνδεση με το αρχαίο ελληνικό παρελθόν (πτηνό το οποίο συνόδευε τη θεά Αθηνά) και να συμβολίσουν τη φρόνηση με την οποία έπρεπε να διεξαχθεί ο Αγώνας. Πολλές φορές αντί για σημαία οι οπλαρχηγοί χρησιμοποιούσαν τους κεφα­λόδεσμους των γυναικών τους, δίνοντας έτσι και μια ρομαντική διάσταση στον αγώ­να τους.

Η σημαία του Ανδρέα Λόντου

Στις 21 Μαρτίου 1821 ο πρόκριτος Ανδρέας Λόντος χρησιμοποίησε κατά την εξέ­γερση της Πάτρας μια ερυθρή σημαία με μαύρο σταυρό μόνο από τη μια πλευρά (η επιλογή των χρωμάτων πιθανώς ήταν δάνειο από τους Ευρωπαίους επαναστάτες της εποχής), που στέκεται πάνω σε ανεστραμμένη ημισέληνο. Η σημαία αυτή ευλο- γήθηκε στην πλατεία Αγίου Γεωργίου στις 24 Μαρτίου από τον Παλαιών Πατρών Γερ-

Οι σημαίες της Επανάστασης 39

Πίνακας του Π έτερ ψον Ες με θέμα την άλωση τηςΤριπολιτσάς από τους Ελληνες. Απεικονίζει τον Παναγιώτη Κεφάλα να υψώνει την ελληνική σημαία στις επάλξεις του φρουρίου της πόλης. Αν δεχθούμε ως γεγονός τη συνεργασία του με τον Παπαφλέσσα για την κατασκευή της σημαίας, ο Γερμανός καλλιτέχνης δεν απέδωσε τα σωστά χρώματα (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, αντίγραφο).

μανό, μέσα σε ένα παραλήρημα ενθουσιασμού των κατοίκων της πόλης. Για την ίδια αναφέρεται ότι μόλις την είδαν οι, οχυρωμένοι στο φρούριο των Πατρών, Τούρκοι ε- ξαπατήθηκαν λόγω του ερυθρού της χρώματος και πίστεψαν πως έσπευδαν σε βοή­θεια συμπατριώτες τους, γρήγορα όμως απογοητεύτηκαν.

Το λάβαρο της Αγίας Λαύρας

Στις 21 Μαρτίου 1821 συγκεντρώθηκαν στη Μονή της Αγίας Λαύρας ο Σωτήρης Θεοχαρόπουλος, ο Νικόλαος Σολιώτης, ο Ιωάννης Παπαδόπουλος και ο Βασίλειος με τον Νικόλαο Πετιμεζά, αφαίρεσαν το χρυσοϋφαντο παραπέτασμα της ωραίας πύ­λης του ναού, το οποίο έφερε την εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου, το τοποθέ-

40

Η σημαία του Πλαπούτα. Από τα σωζόμενα τμήματά της δεν προκύπτει ότι υπήρχε η επιγραφή «Ιησού Χριστέ Νίκα» η οποία υπάρχει στις περισσότερες αναπαραστάσεις (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Αμέσως μετά την κατάληψη της Τριπολιτσάς ο Παπαφλέσσας έκοψε ένα κομμάτι από την εσω­

τερική πλευρά του ράσου του και ταυτόχρονα ζήτησε από τον οπλαρχηγό Παναγιώ­τη Κεφάλα να σχίσει δύο λωρίδες από τη λευκή του φουστανέλα. Με αυτά τα κομμά­τια ύφασμα κατασκευάστηκε μια αυτοσχέδια σημαία (γαλάζια με λευκό σταυρό) η ο­ποία υψώθηκε, κάτω από τις ιαχές των Ελλήνων πολεμιστών, στο πρώην τουρκικό δι­οικητήριο της πόλης. Αυτή αποτέλεσε το πρώτο σχέδιο της επίσημης σημαίας του ελληνικού κράτους μετά την απελευθέρωση. Η ιστοριογραφία των πρώτων μετεπα- ναστατικών χρόνων έδωσε και μια ρομαντική διάσταση στη σημαία, αποτέλεσμα συ­νεργασίας ενός στρατιώτη και ενός ιερέα, αναφέροντας πως η γενναιότητα του κλε- φταρματολού στήριξε τις ελπίδες της στη χριστιανική πίστη.

τησαν σε ένα κοντάρι και επιτέθηκαν επικεφα­λής 500 ανδρών εναντίον της τουρκικής φρου­ράς των Καλαβρύτων, επιτυγχάνοντας την παρά­δοσή της μετά από συμπλοκή 24 ωρών.

Η σημαία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη

Ηταν λευκή με κυανό σταυρό στο κέντρο. Την «εσχημάτισε προχείρως από κοινό ιστό, μόνον σημειώσας επί τούτων έμβλημα τον Σταυρόν», σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του ιστορικού Ιω­άννη Φιλήμονα. Ιδια σημαία ύψωσε και η Αικατε­ρίνη Ζαχαριά, κόρη του θρυλικού κλέφτη του Μόριά Ζαχαρία Μπαρμπιτσιώτη.

Η σημαία του Παπαφλέσσα

Μακεδονικές, θεσσαλικές και θρακικές σημαίεςΚατά την εξέγερση της Νάουσας, το 1822, υψώθηκε σημαία με τον αναγεννώμε-

νο φοίνικα και την επιγραφή «Εν Τούτω Νίκα» από τη μια πλευρά και την επιγραφή «Μάχου Υπέρ Πίστεως καί Πατρίδος» από την άλλη. Στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο σώζεται μια λευκή σημαία με γαλάζιο σταυρό η οποία φέρει την επιγραφή «Σημαία Ελληνική-Νικόλας Τσάμης».

Ο Εμμανουήλ Παπάς των Σερρών, ο οποίος κήρυξε την Επανάσταση στις Καρυές του Αγίου Ορους, ο οπλαρχηγός της Θεσσαλομαγνησίας Μήτρος Λιακόπουλος και ο πρόκριτος της Νάουσας Λογοθέτης Ζαφειράκης χρησιμοποιούσαν λευκή σημαία διακοσμημένη με παράσταση του Αγίου Γεωργίου.

Στη Θεσσαλομαγνησία κυριαρχούσε η σημαία του τοπικού επαναστατικού ηγέτη Ανθιμου Γαζή, η οποία ήταν λευκή και έφερε κόκκινο σταυρό στο κέντρο πλαισιωμέ­νο από τέσσερις μικρότερους σταυρούς ιδίου χρώματος.

Στο χωριό Σαλτίκιοϊ του Εβρου στις 2 Μαϊου 1821 υψώθηκε μια κυανή επαναστα­τική σημαία με μαύρο σταυρό. Πανομοιότυπη σημαία χρησιμοποίησαν και οι επανα­στάτες στη Σαμοθράκη.

Στα μέσα Ιουλίου 1826 οι πρόσφυγες στο Ναύπλιο Μακεδόνες, Θεσσαλοί και Θράκες αγωνιστές σχημάτισαν ένα ένοπλο σώμα με δική του σημαία (λευκή με γαλά­ζιο σταυρό) στην οποία ήταν γραμμένες οι λέξεις «Μακεδονο-Θετταλο-Θρακικόν».

Ol σημαίες της Επανάστασης

Η σημαία των Κυπρίων αγωνιστών, μια από τις ελάχ ισ τες σω ζόμενες της εποχής εκείνης (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Η τρίχρωμη σημαία του Ρήγα σε χειρόγραφο του 1807 (Λέανδρος Βρανούσης,«Η Σημαία, το Εθνόσημο και η Σφραγίδα της Ελληνικής Δημοκρατίας του Ρήγα», Αθήνα, 1992).

Η σημαία των Κυπρίων αγωνιστώνΤον Απρίλιο του 1821 κατέφθασε στην Αθήνα ένα ένοπλο σώμα αποτελούμενο

από 132 Κύπριους αγωνιστές προκειμένου να συμμετάσχει στην πολιορκία της Ακρόπολης. Ο αγώνας τους πιθανότατα διεξήχθη υπό μια λευκή σημαία με γαλάζιο σταυρό η οποία έφερε την επιγραφή «Σημέα Εληνηκί-Πάτρης Κύπρου» και σήμερα εκτίθεται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Αλλες επαναστατικές σημαίεςΜε την έναρξη της Επανάστασης πολλοί ύψωσαν λευκές σημαίες με κόκκινο

σταυρό, όπως οι Καλαρρυτηνοί της Ηπείρου και ο προαναφερθείς Ανθιμος Γαζής στις Μηλιές του Πηλίου (7-5-1821). Αλλοι ύψωσαν λευκές με τον Αγιο Γεώργιο, όπως ο Εμμανουήλ Παπάς, ο φημισμένος Θεσσαλός οπλαρχηγός Μήτρος Λιακόπουλος, ο Γάτσος και πολλοί άλλοι αγωνιστές. Ο Αθανάσιος Διάκος προσέθεσε και την επιγρα­φή «Ελευθερία ή Θάνατος».

Οι τρεις συνοικίες της Λιβαδειάς είχαν διαφορετικές σημαίες! Η πρώτη με την Παναγία, η δεύτερη με τον Αγιο Γεώργιο και η τρίτη με τον Αγιο Δημήτριο.

Οι φημισμένοι οπλαρχηγοί της Πελοποννήσου Βαρβιτσιώτες ύψωσαν σημαία με τα χρώματα του Υψηλάντη αλλά με γαλάζιο σταυρό στο κέντρο. Η σημαία του Δημη- τρίου Πλαπούτα ήταν λευκή με γαλάζιο σταυρό. Στις τέσσερις γωνίες (σύμφωνα με

42

Αριστερά: Η σημαία των επαναστατών από τα περίχωρα της Αθήνας (Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Αχαρνών, αναπαράσταση).

Δεξιά:Αναπαράσταση της σημαίας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη («Ελληνικές Σημαίες, Σήματα - Εμβλήματα», ΕκδόσειςΚαταστήματα «Ηλίας Κοκκώνης», Αθήνα, 1997).

μια άποψη) ήταν γραμμένα τα γράμματα «ΙΧΝΚ» (Ιησού Χριστέ Νίκα). Παρόμοια ήταν και η σημαία των Μανιατών επαναστατών, με τη διαφορά ότι πάνω από τον σταυρό υπήρχε η σπαρτιατική προσταγή «Ή Ταν ή Επί Τας» και κάτω από αυτόν η επιγραφή «Νίκη ή Θάνατος» (υπάρχει διχογνωμία μεταξύ των ερευνητών ως προς το κατά πό­σον οι επιγραφές αυτές είναι σύγχρονες της σημαίας ή αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες).

Η σημαία των επαναστατών από τα περίχωρα της Αθήνας είχε δύο όψεις. Η μια ή­ταν λευκή με κόκκινο σταυρό στη μέση, μια κουκουβάγια στο πάνω αριστερό μέρος, δύο μάτια (προφανώς του Δημιουργού, ο οποίος βλέπει και στηρίζει τον δίκαιο αγώ­να των Ελλήνων) και την προτροπή της Σπαρτιάτισσας μητέρας: «Ή Ταν ή Επί Τας». Η άλλη πλευρά είχε 16 κόκκινες ταινίες, όσες και οι στήλες στα σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας.

Ο Μάρκος Μπότσαρης είχε λευκή σημαία με κυανό σταυρό πλαισιωμένο από δάφνη (σύμφωνα με άλλες πηγές η σημαία έφερε επίσης την εικόνα του Αγίου Γεωρ­γίου και την επιγραφή «Ελευθερία-Θρησκεία-Πατρίς»),

Η οικογένεια των Μποτσαραίων δ ιέθετε και μια σημαία, δώρο από την αυτοκρά- τειρα της Ρωσίας Μεγάλη Αικατερίνη. Αυτή ήταν κατασκευασμένη από μετάξι σε χρώμα κίτρινο και κεντημένη με κόκκινη μεταξωτή κλωστή, με αμφιπρόσωπη παρά­σταση των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε κατά τον πόλε­μο εναντίον του Αλή πασά και αργότερα στο Μεσολόγγι. Κατά τη διάρκεια της Εξό­δου πέρασε στα χέρια του Κίτσου Τζαβέλλα. Το 1832 κάτοχός της έγινε ο Κώστας Βε- ϊκος και το 1850 επεστράφη στον Τζαβέλλα για να καταλήξει, τελικά, στην οικογέ­νεια Μπότσαρη. Σήμερα η ιστορική αυτή σημαία ανήκει στον πρέσβυ ε. τ. Νότη Μπό- τσαρη.

Η αριστοκρατική οικογένεια των Καλλέργηδων από την Κρήτη, η οποία αντλούσε την καταγωγή της από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά, χρησιμοποίησε ως σημαία το οικόσημό της, εννέα παράλληλες κυανές και λευκές γραμμές με λευκό σταυρό σε γαλάζιο επίπεδο στην πάνω αριστερή γωνία και με την επιγραφή «Εν Τούτω Νίκα» (σύμφωνα με άλλες πηγές στη σημαία υπήρχε και η απεικόνιση ενός αετού).

Το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο διαθέτει ακόμα τη σημαία του Ηλία Μπισμπίνη, η ο­ποία χρησιμοποιήθηκε κατά την πολιορκία του Μυστρά. Είναι λευκή, με τον Αγιο Γε­ώργιο στο κέντρο και τον προφήτη Ηλία στο άνω δεξιό μέρος, επιπλέον δε περιέχει διάφορες αλληγορικές παραστάσεις και σύμβολα (π.χ. το άγρυπνο μάτι του Δημι­ουργού).

Οι σημαίες της Επανάστασης 43

ΕΝ ΤΟΥΤΩ

Πανομοιότυπο της σημαίας της οικογένειας Καλλέργη(«Ελληνικές Σημαίες, Σήματα-Εμβλήματα», Εκδόσεις Καταστήματα «Ηλίας Κοκκώνης», Αθήνα, 1997).

Η σημαία της Υδρας με τα αλληγορικά της σύμβολα. Κύριο στοιχείο είναι ο σταυρός, σύμβολο πίστης και Ορθοδοξίας. Ο σταυρός πατά θριαμβευτικά την ανεστραμμένη ημισέληνο συμβολίζοντας την υπεροχή του Χριστιανισμού και την πτώση του Ισλαμισμού. Το παράγγελμα της Σπαρτιάτισσας μητέρας « Ή Ταν ή Επί Τας» συμβολίζει την αποφασιστικότητα των Ελλήνων επαναστατών. Η σημαία με την κεφαλή του Θεμιστοκλή (δεξιά) υπενθυμίζει θριαμβευτικές νίκες των αρχαίων προγόνων. Η άγκυρα (αριστερά) είναι σύμβολο ελπίδας και νικηφόρων εκβάσεων στις ναυμαχίες του υδραϊκού στόλου. Το φίδι που τυλίγετα ι στην άγκυρα είναι σύμβολο της δύναμης του ελληνικού έθνους, ενώ το περιστέρι συμβολίζει τη μελλοντική ειρήνη και την ελευθερία του Γένους.Ολο το παραπάνω σύνολο κατοπτεύει ο οφθαλμός της Θείας Πρόνοιας, ο οποίος αναγνωρίζει το δίκαιο του ελληνικού αγώνα. Το κυανό χρώμα της σημαίας συμβολίζει τη θάλασσα που είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τη ζωή των Υδραίων, ενώ το κόκκινο πλαίσιο που περιβάλλει το σύνολο είναι προφανώς δάνειο από τα φ ιλελεύθερα επαναστατικά κινήματα της Ιταλίας και της Ισπανίας (Υδρα, Ιστορικό Μουσείο-Αρχείο Υδρας, αναπαράσταση).

Η σημαία της Διοίκησης Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος

Στις 19 Ιανουαρίου 1822, με τη σύσταση της Διοίκησης Ανατολικής Χέρσου Ελλά­δος, καθιερώθηκε σημαία που έφερε τρεις κάθετες γραμμές (πράσινη, λευκή, μαύ­ρη) και τρεις αλληγορικές παραστάσεις: τον σταυρό (πίστη και ελπίδα για επιτυχή κατάληξη του δίκαιου Αγώνα), τη φλεγόμενη καρδιά (αγνότητα του σκοπού της Επα­νάστασης και φλόγα για την ελευθερία) και την άγκυρα (σταθερότητα στον επιδιω- κόμενο σκοπό και απόφαση για θυσία).

Ναυτικές σημαίες

Τα ελληνικά πλοία πριν από την Επανάσταση του 1821 έπλεαν κυρίως με την οθω­μανική παντιέρα, που ήταν διαφορετική από εκείνες των τουρκικών εμπορικών σκα­φών οι οποίες έφεραν τρεις οριζόντιες ταινίες (κόκκινη, πράσινη, κόκκινη). Η πα­ντιέρα αυτή αποτελείτο από τρεις οριζόντιες ταινίες, μια κόκκινη πλαισιωμένη από δύο γαλάζιες. Συχνά στο μέσο υπήρχε απεικόνιση προστάτη Αγίου. Ωστόσο σε υδα-

44

Επαναστατική σημαία των Σπετσών (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Επαναστατική σημαία των Ψαρών (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

τογραφίες του Γάλλου θαλασσογράφου Ρου (τέλη 18ου αιώ­να) η σημαία φαίνεται να έχει πάνω και κάτω κόκκινο χρώμα και στο κέντρο λευκό. Εκτός από την οθωμανική τα ελληνικά πλοία είχαν κατά καιρούς χρησιμοποιήσει και ξένες σημαίες. Αξια μνείας είναι η συνθήκη του Κιουτσούκ Καίναρτζή (1774), η οποία επέτρεψε στους Ελληνες ναυτικούς να ταξιδεύουν υπό ρωσική σημαία, με συνέπεια την εμπορική τους κυριαρ­χία στη Μεσόγειο. Οι «ρούσικες πανδιέρες» που κυμάτιζαν στα ελληνικά πλοία παρουσιάζονται με χρωματική ποικιλία. Οι περισσότερες είχαν τρεις οριζόντιες ταινίες, λευκή, γα­λάζια και κόκκινη.

Από τα ναυτικά νησιά οι Σπέτσες πρώτες ύψωσαν τη ση­μαία της Επανάστασης στις 26 Μαρτίου 1821. Η οημαία τους ήταν λευκή με κόκκινο πλαίσιο, το οποίο οδηγεί τη σκέψη του θεατή στις επαναστάσεις των φιλελεύθερων λαών. Στο μέσο είχε ανεστραμμένη ημισέληνο (σύμβολο του Ισλάμ) και σταυρό από πάνω της, αναδεικνύοντας την υπεροχή του Χριστιανισμού και την πτώση του Ισλαμισμού. Στο δεξιό του σταυρού υπήρχε όρθια άγκυρα (σύμβολο ελπίδας και νικηφόρων εκβάσεων στις ναυμαχίες του σπετσιώτικου στόλου) στην οποία ήταν τυλιγμένο ένα φίδι (σύμβολο της δύναμης του ελληνικού έθνους) του οποίου τη γλώσσα τσι­μπούσε μια κουκουβάγια (η φρόνηση με την οποία έπρεπε να διεξαχθεί ο Αγώνας, σύμφωνα με μια άλλη άποψη η κου­κουβάγια, η οποία συμβολίζει τους Ελληνες, τρώει τη γλώσσα του φιδιού, το οποίο με τη σειρά του συμβολίζει τους Τούρκους). Στην αριστερή πλευρά υπήρχε μια λόγχη (στοιχείο σύνδεσης με τις ένδοξες μάχες των αρχαίων Ελλήνων), ενώ ένθεν και ένθεν του σταυρού υπήρχαν οι λέξεις «Ελευθερία ή Θάνατος». Ολα τα προαναφερθέντα σύμβολα ήταν κόκκινου χρώματος.

Στις 2 Απριλίου σπετσιώτικα πλοία κατέφθασαν στο λι­μάνι της Υδρας για να εξεγείρουν και τους Υδραίους, οι ο­ποίοι μόλις είδαν τη νέα σημαία τη δέχθηκαν με ενθουσια­σμό και κατασκεύασαν μια παρόμοια, παρά τις αντιρρή­σεις μερικών οι οποίοι δεν ήθελαν να υιοθετήσουν το έμ­

βλημα ενός «ανταγωνιστικού» νησιού.Σχεδόν πανομοιότυπη με τη σημαία των Σπετσών ήταν και η σημαία των Φαρών.

Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή του νησιού οι εναπομείναντες Ψαριανοί ντύ­θηκαν στα μαύρα σε ένδειξη πένθους, έβαψαν μαύρα τα πλοία τους, ύψωσαν σε αυ­τά σημαία ίδιου χρώματος και συνέχισαν τον αγώνα για την ελευθερία.

Στις 17 Απριλίου 1821 υψώθηκε στο Βαθύ της Σάμου η επαναστατική σημαία του νησιού, παρόμοια με αυτές των τριών ναυτικών νησιών με τη διαφορά ότι απούσια­ζαν το φίδι και η κουκουβάγια.

Στις 8 Μαϊου 1821 υψώθηκε στο Καρλόβασι από τον Λυκούργο Λογοθέτη μια ση­μαία η οποία παρουσίαζε τον σταυρό να πατά την ημισέληνο και να είναι πλαισιωμέ­νος από δύο λόγχες. Από κάτω ακριβώς παρουσιαζόταν ένας μονοκέφαλος αετός ο οποίος κατέτρωγε ένα φίδι. Η σημαία έφερε τα αρχικά της Φιλικής Εταιρείας «ΗΕΑ- ΗΘΣ». Επιπλέον οι Σαμιώτες χρησιμοποιούσαν και τη σημαία της τοπικής διοίκησης,

Οι σημαίες της Επανάστασης 45

Οι αλλεπάλληλες ελληνικές νίκες στην Πελοπόννησο κατά τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης προκάλεσανμεγάλη εντύπωση στην Ευρώπη. Αυτή η έγχρωμη γαλλική λιθογραφία απεικονίζει τους Ελληνες ως τακτικό στρατό να τρέπουν σε άτακτη φυγή τους Τούρκους. Οι σημαίες που κρατούν θυμίζουν έντονα Σταυροφόρους (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

που ήταν όμοια με αυτή της Φιλικής Εταιρείας.Στη νήσο Μεγίστη (Καστελόριζο) υψώθηκε μια κυανόλευκη σημαία η οποία περι­

είχε ένα σύμπλεγμα το οποίο αποτελείτο από μια καρδιά, έναν σταυρό και ένα ξίφος που κατέληγε σε άγκυρα. Η καρδιά συμβόλιζε την αγάπη, η άγκυρα την ελπίδα και ο σταυρός την πίστη.

Μερικοί ναυμάχοι του 1821 εκτός από τη σημαία του τόπου καταγωγής τους ύ­ψωσαν και προσωπικές παντιέρες, όπως π.χ. η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, η σημαία της οποίας ήταν κυανή με ερυθρό πλαίσιο και έφερε παράσταση μονοκέφαλου αε­τού ο οποίος κρατούσε στα νύχια του μια άγκυρα. Σε μικρότερη κλίμακα από τον α­ετό απεικονιζόταν και ο αναγεννώμενος φοίνικας. Ο Ανδρέας Μιαούλης δ ιέθετε λευκή σημαία με κίτρινο σταυρό στη μέση, πάνω στον οποίο αναγραφόταν «Ελευθε­ρία ή Θάνατος» και η χρονολογία 1821. Το δεξί άνω άκρο της σημαίας ήταν κυανό με έναν κόκκινο σταυρό στη μέση και δύο λευκές λωρίδες σε σχήμα X. Ο Κωνσταντίνος Κανάρης πιθανώς κάποια περίοδο χρησιμοποίησε μια λευκή σημαία με δύο κυανές οριζόντιες λωρίδες και λευκό σταυρό σε γαλάζιο βάθος.

Η καθιέρωση της εθνικής σημαίαςΤην 1η Ιανουαρίου 1822 συνήλθε στην Πιάδα της Επιδαύρου η Α1 Εθνοσυνέλευ­

ση. Ανάμεσα στα πολλά που συζητήθηκαν τέθηκε και το ζήτημα της καθιέρωσης ενι­αίας επαναστατικής σημαίας, ώστε να σταματήσει η σύγχυση που επικρατούσε μέ­χρι τότε από την εμφάνιση δεκάδων σημαιών. Με το ΡΔ1 άρθρο του Προσωρινού Πο­λιτεύματος της Ελλάδας ορίστηκε η ενιαία σημαία να συμβολίζει «την Πάρεδρον του Θεού Σοφίαν, την Ελευθερίαν και την Πατρίδα» και καθιερώθηκε να φέρει ως σύμβολο τον σταυρό και ως χρώματα το κυανό και το λευκό. Στις 15 Μαρτίου 1822 στην Κόρινθο το Εκτελεστικό Σώμα με το Διάταγμα 540 προσδιόρισε τις λεπτομέρει­ες της παραπάνω απόφασης. Η σημαία «των κατά γην δυνάμεων» θα ήταν τετράγω­νη, κυανού χρώματος, με έναν λευκό σταυρό στη μέση. Η ναυτική σημαία διακρινό-

46

Γερμανικήλιθογραφία οι οποία απεικονίζει τους Ελληνες να καταλαμβάνουν την Τριπολιτσά. Η σημαία που φέρουν πιθανότατα είναι αποτέλεσμα της φαντασίας του καλλιτέχνη (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

ταν σε πολεμική και εμπορική. Η πολεμική διαιρέθηκε σε εννέα οριζόντια παραλλη­λόγραμμα. Στην άνω εσωτερική γωνία της υπήρχε κυανό τετράγωνο με λευκό σταυ­ρό στη μέση (ήταν όπως ακριβώς η σημε­ρινή). Η εμπορική σημαία διαιρέθηκε επί­σης σε εννέα οριζόντια παραλληλόγραμ­μα και στην άνω εσωτερική γωνία της υ­πήρχε λευκό τετράγωνο με κυανό σταυρό στη μέση. Τα παραπάνω ενέκρινε και επι­κύρωσε και το Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδας στην Τροιζήνα (Μάιος 1827), ορί­ζοντας να μη μεταχειρίζονται οι Ελληνες άλλες σημαίες τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Η παραπάνω διαταγή δεν ε­φαρμόστηκε καθολικά στην αρχή, καθώς προσέκρουσε στο έντονο τοπικιστικό

πνεύμα των επαναστατών. Βαθμιαία όμως η κυανόλευκη επικράτησε, με συνέπεια να τερματιστεί η σύγχυση λόγω των ποικίλων χρωμάτων και σχημάτων.

Στις 30 Ιουλίου 1828 ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας εξέδωσε ένα ψήφισμα σύμφωνα με το οποίο «τα πολεμικά και εμπορικά πλοία της Ελλάδος θέλουν φέρει μιαν και την αυτήν σημαίαν, την μέχρι σήμερον πολεμικήν», αποκαθιστώντας έτσι μια μεγάλη αδικία σε βάρος του ελληνικού εμπορικού στόλου ο οποίος είχε προσφέ­ρει πολύτιμες υπηρεσίες κατά τη διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Οσον αφορά το σκεπτικό της επιλογής των χρωμάτων (λευκού και κυανού), τις σειρές αυτών και τους συμβολισμούς που επιδιώχθηκαν υπάρχουν ποικίλες από­ψεις, οι οποίες ακόμη και σήμερα οδηγούν σε διχογνωμία μεταξύ των ιστορικών. Συ­γκεκριμένα υποστηρίχθηκαν οι ακόλουθες απόψεις και εκδοχές (οι περισσότερες α- ποτελούν ρομαντικές θεωρήσεις και στερούνται αποδεικτικών στοιχείων):• Ο κυανόλευκος συνδυασμός προέρχεται από τα χρώματα του πέπλου της θεάς Αθηνάς.• Τα συγκεκριμένα χρώματα επελέγησαν από τις κυανόλευκες σημαίες του στρατού του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή την κυανόλευκη επίσημη ενδυμασία των Βυζαντινών α- ξιωματούχων ή από την αυτοκρατορική σημαία των Παλαιολόγων.• Τα χρώματα και το σχήμα είναι δανεισμένα από την προαναφερθείσα σημαία του Ιωάννη Σταθά.• Το λευκό χρώμα συμβολίζει την αγνότητα και τον καλό σκοπό των Ελλήνων που ε- πεδίωκαν την ανεξαρτησία. Το κυανό χρώμα συμβολίζει τον ουρανό της Ελλάδας, την ουράνια δύναμη η οποία βοήθησε τον άνισο αυτό Αγώνα να τελειώσει ευνοϊκά για το ελληνικό έθνος (αυτή είναι και η επικρατούσα άποψη).• Τα χρώματα συμβολίζουν τον ουρανό (κυανό) και τον αφρό των κυμάτων της θά­λασσας (λευκό).• Τα χρώματα είναι ο συνδυασμός της κυανής ναυτικής βράκας και της λευκής φου­στανέλας.• Οι εννέα κυανές-λευκές οριζόντιες λωρίδες περιέχονταν στην αυτοκρατορική ση­μαία του Νικηφόρου Φωκά, τις οποίες διατήρησε στο οικόσημό της και στη σημαία της η οικογένεια των Καλλέργηδων πιστεύοντας ότι αντλούσε την καταγωγή της από τον εν λόγω αυτοκράτορα.• Οι εννέα οριζόντιες λωρίδες συμβολίζουν τις εννέα Μούσες.

Οι σημαίες της Επανάστασης 47

1821

• Οι παράλληλες επαναλαμβανόμενες λωρίδες συμβο­λίζουν τη θάλασσα και τους κυματισμούς της.• Οι οριζόντιες λωρίδες επιλέχθηκαν με 6άση τα πρό­τυπα της αμερικανικής σημαίας (πρόκειται για μια άπο­ψη η οποία δεν στερείται σοβαρότητας).

Στο βιβλίο με τίτλο «Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1821-1997», εκδόσεις ΓΕΣ\ΔΙΣ, αναφέρεται: «Με την ε­πιλογή του κυανού, του χρώματος του ουρανού, υποδη­λώνεται η θεότητα του αγώνα, αφού ο Θεός ενέπνευσε στο έθνος τη μεγαλουργή ιδέα, παρότι αδύνατο και άο­πλο, να αναλάβει και να φέρει σε αίσιο πέρας τον άνισο εκείνο αγώνα. Με το λευκό υποδηλώνεται ο καθαρός, ά-μωμος και αγνός σκοπός των Ελλήνων που μοναδική τους επιδίωξη ήταν η απελευ­θέρωση και η ανεξαρτησία του έθνους και η απαλλαγή του από την πολύχρονη σκληρή τυραννία. Εξάλλου, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, οι εννέα κυανό­λευκες ταινίες αντιπροσωπεύουν τις εννέα συλλαβές του "Ελευθερία ή Θάνατος ", που ήταν ο όρκος των παλικαριών της επαναστάσεως».

Το βέβαιο είναι ότι σε κανένα από τα επίσημα κυβερνητικά έγγραφα, μέσω των ο­ποίων καθιερώθηκε η εν λόγω σημαία, δεν υπάρχει η αιτιολόγηση για τη συγκεκριμέ­νη χρωματική επιλογή και το σχήμα. Φαίνεται ότι η κυανόλευκη κρατά ακόμα καλά κρυμμένα τα μυστικά της.

Σημαία του Ανδρέα Μιαούλη (Ιστορική και Λαογραψική Εταιρεία Αχαρνών, αναπαράσταση).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1979.(2) Χρ. Α. Στασινόπουλος: ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821, Εκδόσεις «Δεδεμάδη», Αθήναι 1979.(3) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ 1821-1997, Εκδόσεις ΓΕΣ\ΔΙΣ, Αθήνα 1997.(4) Διονύσιος Δ. Κόκκινος: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1958.(5) ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, Εκδόσεις Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της

Ελλάδος, Αθήνα 1990.(6) ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ (Εκθεση με υλικό από το Αρχείο Εγγράφων και τις Συλλογές του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, 19-28 Μαρτίου 2003, Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Στοά του Βιβλίου, Αθήνα 2003.(7) Νικόλαος Ζαφειριού: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ, Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις (φωτογραφική αναπαραγωγή της επαυξημένης έκδοσης του 1947), Αθήνα 1995.(8) ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΣΗΜΑΙΕΣ, ΣΗΜΑΤΑ-ΕΜΒΛΗΜΑΤΑ, Εκδόσεις καταστήματα «Ηλίας Κοκκώνης», Αθήνα 1997.(9) Δημήτρης Κ. Αγγελής: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ (480 π.Χ,-2000 μ.Χ.). Εκδόσεις Προσκήνιο- Αγγελος Σ ιδεράτος, Αθήνα 2001.(10) Κωνσταντίνα Αδαμοπούλου-Παύλου: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ-ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ, Εκδοση του Σωματείου των Φίλων του Ιστορικού Μουσείου-Αρχείου Υδρας, Υδρα 1999.(11) Εφημερίδα «Ελευθεροτυπία»: Ε-ΙΣΤΟΡΙΚΑ (ΚΥΠΡΙΟΙ ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ -ΣΚΛΑΒΟΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΕΣ), τεύχος 143, 18 Ιουλίου 2002.(12) Εφημερίδα «Ελευθεροτυπία»: Ε-ΙΣΤΟΡΙΚΑ ( Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΤΡΙΠΟΛΙΤΣΑΣ), τεύχος 204, 25 Σεπτεμβρίου 2003.(13) Αλέξανδρος - Μιχαήλ Χατζηλύρας: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ (Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ-Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ ΤΗΣ),«Στρατιωτική Επιθεώρηση», τεύχος Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2003.(14) Λέανδρος Βρανούσης: Η ΣΗΜΑΙΑ,ΤΟ ΕΘΝΟΣΗΜΟ ΚΑΙ Η ΣΦΡΑΓΙΔΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΟΥ ΡΗΓΑ, Αθήνα 1992.

48

Ιωάννης ΚούζαςΙστορικός - Φιλόλογος

Ο Παλαιών Πατρών οι Έλληνες

Η συμμετοχή του μητροπολίτη Παλαιών

Πατρών Γερμανού στα γεγονότα που

σηματοδότησαν την έναρξη της

Ελληνικής Επανάστασης έχει συμβάλεί

στην ένταξή του στη χορεία των

πρωταγωνιστών της. Πόσο, όμως,

πραγματικά πίστευε ο ίδιος σ ’ αυτήν;

Στο άρθρο που ακολουθεί ο συγγραφέας

παρουσιάζει ορισμένες ενδιαφέρουσες

απόψεις του Παλαιών Πατρών

για τους συναγωνιστές του.

Ο Ανδρέας Ζαϊμης, συναγωνιστής και ομοϊδεάτης του Παλαιών Πατρών Γερμανού.

Ο μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός (Γεώργιος Γκόζιας) γεννήθηκε το 1774 στη Δημητσάνα. 0 πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, που ήταν συμπατριώτης και μακρινός συγγενής του, τον χει­

ροτόνησε και τον έστειλε ως μητροπολίτη στην Πάτρα το 1806. Από το 1815 έως το 1818 ο Γερμανός ήταν μέλος της Ιεράς Συνόδου στην Κων­σταντινούπολη και επέστρεψε στην Πάτρα στις αρχές του 1818. Αναγνω­ριζόταν ως ο πιο επίσημος και πιο μορφωμένος ιεράρχης του Μόριά. Γνώρισε τη Φιλική Εταιρεία την 1η Νοεμβρίου 1818 και λίγο αργότερα έ- γινε μέλος της. Στη συνέλευση της Βοστίτσας (26 - 30 Ιανουαρίου 1821), όπου αποφασίσθηκε η έκρηξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο, ο Γερμανός ασκούσε χρέη προέδρου. Στις 23 Μαρτίου 1821 εισήλθε μαζί με τον Ανδρέα Λόντο στην απελευθερωμένη Πάτρα και στις 25 Μαρτίου σχημάτισε μαζί με άλλους προύχοντες της Αχαϊας το «Αχαϊκόν Διευθυ- ντήριον» με πρόεδρο τον ίδιο.

Το 1822 στάλθηκε από την Ελληνική Διοίκηση στην Ιταλία για να πεί­σει τον πάπα Πίο Ζ’ να βοηθήσει τους Ελληνες, υποβάλλοντάς του δελε­αστικές προτάσεις για την ένωση της Ελληνικής Εκκλησίας με τη Ρωμαϊ­κή. Αφού περιπλανήθηκε στην Ιταλία επί δύο χρόνια προσπαθώντας να εξασφαλίσει κάποιο εθνικό δάνειο, δεν τα κατάφερε και το 1824 επέ-

Γερμανός και του 1821Κρίσεις του πρωτεργάτη της Επανάστασης για τους συναγωνιστές του

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Ελληνικής Επανάστασης (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

50

Ο ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΑΤΡΩΝ ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΚΑΙ Η ΑΓΙΑ ΛΑΥΡΑ

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός κατέστη θρυλικός για την ύψωση της σημαίας της Επανάστασης στην Αγία Λαύ­ρα, την 25η Μαρτίου 1821. Αυτό όμως δεν είναι αλη θές, αφού ο ίδιος δεν αναφέρει τίποτα γΓ αυτό. Η μόνη ανα­φορά του στην Αγία Λαύρα αφορά τις διαπραγματεύσεις που έκαναν οι πρόκριτοι και οι αρχιερείς της Πελοποννή- σου με τους Τούρκους για το αν θα πήγαιναν ως όμηροι στην Τριπολιτσά. Κατά τις διαπραγματεύσεις α υ τές , «την θ ' λοιπόν Μαρτίου εκίνησαν όλοι ομού εκ των Καλαβρύ­των, αψάμενοι της διά Τριπολιτζάν οδού... και υπήγαν εις εν χωρίον λεγόμενον Καρνέσι... Την δε επιούσαν ημέραν μετέβησαν εις το Μοναστήριον της Αγίας Λαύρας. Εκεί συσ κεφ θέντες απεφάσισαν να μη δώσωσι αιτίαν τινά, αλ­λά να μείνωσι παραμερισμένοι, έως ου να ιδώσι τα πράγ­ματα...», και μετά τις διαπραγματεύσεις «ως πεφοβισμέ- νοι να παραμερίσωσιν εις ασφαλή μέρη. Ο θεν μερ ισθέ- ντες ανεχώρησαν εκ της Λαύρας, ο μεν Παλαιών Πατρών, ο Κερνίκης και Ανδρέας Ζαϊμης διά τα Νεζερά» (σσ. 24- 25).

Εκεί στα Νεζερά, λοιπόν, είχαν συγκεντρω θεί όλοι, ό­ταν οι Τούρκοι στην Πάτρα «τη κα' Μαρτίου εξήλθον ένο­πλοι εις την αγοράν της πόλεως, και περιεκύκλωσαν το ο- σττίτιον του Ιωάννου Παπαδιαμαντοπούλου, όπου υπώ- πτευον ότι ευρίσκονται εναπ οτεθειμένα άρματα... εφό- νευσαν εις το παράθυρον ένα άνθρωπον... έπειτα έβα- λον πυρκαϊάν εις τα πέριξ οσπίτια» και τό τε «τινές των Ελλήνων οπ λισθέντες εξήλθον εις τους δρόμους, οι δε

Τούρκοι ε υ θ ύ ς εκλείσθησαν εις το Κάστρον. Βλέποντες δε οι Πατραίοι Ελληνες ότι δεν επιδέχεται θεραπ είαν το πράγμα... έγραψαν δε εις τα Νεζερά προς τον Παλαιών Πατρών... άλλοι τ ινές να προφθάση εις βοήθειαν, ότι κιν­δυνεύει όλη η πόλις... την δε επιούσαν ημέραν εκίνησαν και αυτοί, έχοντες περίπου πεντακοσίους στρατιώτας, και εμβήκαν εις τα Πάτρας και ευ θ ύ ς έγινε στενοτάτη πολιορκία των Τουρκών εις το φρούριον» (σσ. 26-27).

Στην Αγία Λαύρα, λοιπόν, δεν συνέβη τίποτα. Σύμφω­να με τον Τάσο Γριτσόπουλο, «στη μεγαλειώδη συγκέ- ντρωσιν των Πατρών της 24ης Μαρτίου 1821 εις την πλα­τείαν Αγίου Γεωργίου ο Π. Πατρών Γερμανός είχε το πρό­σταγμα. Ωρισε φρουρούς, ίδρυσεν εκεί πρόχειρον βωμόν εκ πλίνθων, ετοπ οθέτησ ε τον Τίμιον Σταυρόν, ευλόγησε τα όπλα και την πρώτην ελληνικήν σημαίαν, απήγγειλεν ευχήν υπέρ του αρχομένου Αγώνος της ελευθερ ία ς, εκά- λεσεν εις στρατολογίαν τον λαόν και ευρίσκετο παρών εις τας επιχειρήσεις της επαρχίας του» (Τ. Γριτσόπουλος, σσ. 40-41).

Ο θρύλος που δημιουργήθηκε ίσως οφ είλετα ι εν πολλοίς και στον γνωστό πίνακα του Θ. Βρυζάκη, που α­πεικονίζει τον Παλαιών Πατρών Γερμανό να ευλογεί τα ό­πλα και να ορκίζει τους αγωνιστές. Πρόκειται όμως για τη συγκέντρωση της Πάτρας της 24ης Μαρτίου 1821 και όχι για την Αγία Λαύρα.

Κατά τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, οι πρόκριτοι της Υδρας δίσταζαν αρχικά να συμπράξουν με τους επαναστατημένους Μ οραϊτες. Εδώ, ο Γεώργιος Κουντουριώτης, ένας από τους σημαντικότερους προκρίτους και αργότερα πρόεδρος μιας από τις κυβερνήσεις της Επανάστασης.

στρεψε στον Μόριά. Στη συνέχεια, διαβιούσε στη μονή της Χρυσοποδαρίτισσας στα Νεζερά.

Κατά τον εμφύλιο πόλεμο του 1824-1825, με διαταγή του Ιωάννη Κωλέττη και του Ιωάννη Γκούρατον συνέλαβε ο Νικόλαος Σοφιανόπουλος, ο οποίος τον ταλαιπώρησε υ-

ποβάλλσντάς τον σε πολλές ταπεινώσεις. Τελικά τον μετέφεραν στη Γαστούνη σε απομόνωση. Με παρέμβαση του Σουλιώτη ο­

πλαρχηγού Γεωργίου Δράκου αφέθηκε ελεύθερος και με κλο­νισμένη υγεία εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο.

Τον Απρίλιο του 1826 η Γ’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύ- ρου τον εξέλεξε μέλος της «Επιτροπής της Συνελεύσε- ως» που θα διαχειριζόταν την εξωτερική πολιτική του Αγώνα. Το φθινόπωρο, όμως, του ίδιου έτους ασθένησε από τύφο και πέθανε στο Ναύπλιο, όπου κηδεύθηκε. Αργότερα τα οστά του μεταφέρθηκαν στη Δημητσάνα.

Η ιδεολογική τοποθέτηση του Παλαιών Πατρών Γερμανού

Ως Φιλικός, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός βοήθησε την Ελληνική Επανάσταση εξωθώντας τον Αλή πασά των Ιωαννί-

νων σε ρήξη με τον σουλτάνο. Οι διπλωματικές του ικανότητες και οι επιδέξιοι χειρισμοί του χρησιμοποιήθηκαν επίσης για την ε-

ξουδετέρωση των φιλοτουρκικών ενεργειών του μισέλληνα προξέ-

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός καί οι Έλληνες του 1S21 51

νου της Αγγλίας στην Πάτρα, Φίλιπ Γκρην.Η αναγνώριση των διπλωματικών του ικανοτήτων και των γνώσεών του εκτιμήθη-

καν από τις πρώτες επαναστατικές ελληνικές κυβερνήσεις, γ ι’ αυτό και, όπως προα- ναφέρθηκε, χρησιμοποιήθηκε το 1822 ως απεσταλμένος προς τον πάπα, αλλά και το 1826 για θέματα εξωτερικής πολιτικής.

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν ήταν μόνον άνθρωπος του πνεύματος. Ηταν ταυτόχρονα άνθρωπος της δράσης με συμμετοχή στα πολεμικά γεγονότα. Εδρασε κυρίως στην Πάτρα, διεκδίκησε την πρωτοκαθεδρία και των στρατιωτικών επιχειρή­σεων, αλλά ήταν αναποτελεσματικός και η Πάτρα περιήλθε και πάλι στην κυριαρχία των Τούρκων λίγες ημέρες μετά την πρώτη απελευθέρωσή της, παραμένοντας στην κατοχή τους μέχρι το τέλος του Αγώνα. Ο Γερμανός επηρέαζε τον Ανδρέα Ζαϊμη και τον Ανδρέα Λόντο σε τέτοιο βαθμό, ώστε όλοι μαζί απέτρεψαν την εκστρατεία του Κολοκοτρώνη στην Πάτρα. Ο τελευταίος αναφέρει στα απομνημονεύματά του ότι, αν του επέτρεπαν να μεταβεί εκεί, οι Τούρκοι από τον φό6ο τους θα του παρέδιναν τα κλειδιά της πόλης. Η αντίθεσή του προς τον Κολοκοτρώνη δείχνει και την ιδεο­λογική τοποθέτηση του Γερμανού κατά την επανάσταση. Ο ιεράρχης ανήκε στην ι­θύνουσα τάξη της κοινωνίας, μαζί με τους προύχοντες και τους νοικοκυραίους των νησιών.

Η έλευση του Παπαφλέσσα στον Μόριά, ο οποίος με τον επαναστατικό του εν­θουσιασμό άλλαζε τα παλαιά δεδομένα της κοινωνίας, ανησύχησε τον Παλαιών Πα­τρών Γερμανό, γιατί στο πρόσωπο ενός κατώτερου ιεράρχη διέβλεπε τον σφετερι- σμό της εξουσίας του. Στη γνωστή σύσκεψη της Βοστίτσας, τον Ιανουάριο του 1821, όταν ο Παπαφλέσσας δεν μπόρεσε να απαντήσει επαρκώς στα 11 ερωτήματα που του έθεσε ο Γερμανός, ο τελευταίος τον αποκάλεσε ενώπιον όλων των προυχόντων «άρπαγα, απατεώνα και εξωλέστατο». Η απόφαση των προκρίτων και αρχιερέων στη Βοστίτσα ήταν να μη κάνουν το παραμικρό αν δεν έλθει ο «Προσδοκώμενος», δηλα­δή ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, και η Πελοπόννησος να κινηθεί αφού πρώτα επανα­στατήσουν όλα τα άλλα μέρη της Ελλάδας. Εάν τους καλούσαν οι Τούρκοι στην Τρι- πολιτσά ως ομήρους και δεν μπορούσαν να αποφύγουν τον περιορισμό τους, τότε θα άρχιζαν την επανάσταση.

Μετά την έλευση του Δημητρίου Υψηλάντη στην Πελοπόννησο, ο Γερμανός συ­ντάχθηκε με τους προύχοντες που δεν αναγνώριζαν τον αδελφό του Αλεξάνδρου Υψηλάντη ως αρχηγό. Ηταν επίσης με το μέρος όλων των προυχόντων και πολιτικών που δεν αναγνώριζαν στον Κολοκοτρώνη τον τίτλο του αρχιστρατήγου. Οι κοινωνι-

Δημητσάνα , η ιδιαίτερη πατρίδα του Παλαιών Πατρών Γερμανού.

52

κές αλλαγές που θα ουντελούντο στην ελληνική κοινωνία με­τά το πέρας της επανάστασης τρόμαζαν τον Γερμανό, γ ι’

αυτό και συντασσόταν με τις δυνάμεις που υπόσχονταν απρόσκοπτη και αδιατάρακτη συνέχεια της κυριαρχίας

των προυχόντων και των αρχιερέων μετά τη φυγή των επικυρίαρχων Τούρκων.

Το ιστορικό του έργο

Ο Παπαφλέσσας, που χαρακτηριζόταν από ορμητικότητα και ριζοσπαστικότητα, αποτέλεσε ευθύς εξαρχής τον κυριότερο αντίπαλο του συντηρητικού Παλαιών Πατρών Γερμανού (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Ο μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός έγραψε απομνημονεύματα «της κατά του τυράν­νου οπλοφορίας» (1). Η αφήγησή του ξεκινά από το πρώτο έτος της Ελληνικής Επανάστασης και ε­κτείνεται μέχρι τον Απρίλιο του 1823. Αφηγείται

τα γεγονότα που συνέβησαν στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τα νησιά και σε άλλες περιοχές

της Ελλάδας μέχρι τη Χαλκιδική.Ως άνθρωπος μορφωμένος, έγραψε σε λόγια και

περίτεχνη μορφή, αλλά η τοποθέτησή του επί των γεγο­νότων είναι σύντομη ή δεν είναι σαφής. Πολλά γεγονότα

τα παρασιωπά ενώ άλλα τα διεξέρχεται τροχάδην. Χαρακτηρι­στικά αναφέρει πως, «οπόσαι δε έριδες ηκολούθησαν μεταξύ

των δύο φατριών... και άλλα τοιαύτα πάμπολλα ανήκει να περιγραφώ- σιν εις τα Υπομνήματα της Β’ περιόδου» (2). Το έργο του παρέμεινε λοιπόν ημιτελές και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσο σαφής ή αναλυτικός θα ήταν κατά την ολο­κλήρωσή του.

Ως κληρικός, πολιτικός αλλά και στρατιωτικός ηγέτης, γνώριζε πρόσωπα και πράγματα και ως εκ τούτου τα απομνημονεύματά του είναι χρήσιμα και αποτελούν πολύτιμη πηγή για την ιστοριογραφία του Αγώνα (3). Μέσα από το έργο του μπορούν να συναχθούν, εκτός των άλλων, στοιχεία για τους Ελληνες και τις αντιπαλότητές τους για τη διεκδίκηση της εξουσίας στο υπό ίδρυση νέο κράτος.

Η εικόνα των ΕλλήνωνΟι Ελληνες παρουσιάζονται στα απομνημονεύματα του Παλαιών Πατρών Γερμα­

νού αντιφατικοί. Διακατέχονται από πνεύμα ενθουσιασμού και προβαίνουν σε πρά­ξεις ανδρείας και αυτοθυσίας, αλλά χαρακτηρίζονται και από λιποψυχία, έλλειψη πα­τριωτικού καθήκοντος, από ιδιοτέλεια και από τάση να λαφυραγωγούν περιοχές για ίδιον όφελος.

Στην αρχή της Επανάστασης τους παρουσιάζει να λιποτακτούν από τις θέσεις τους και να μεριμνούν μόνο για την προσωπική τους σωτηρία. Αυτό συνέβη στον δρόμο μεταξύ Πάτρας-Καστελίου, όπου 400 Ελληνες που είχαν διαταχθεί να φυλά­ξουν τη συγκεκριμένη τοποθεσία, εγκατέλειψαν τις θέσεις τους και επέστρεψαν στην Πάτρα στη θέα των τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων. Το ίδιο συνέβη και στο Αργος, το οποίο εγκατέλειψαν, και στους Μύλους, όπου μάλιστα τράπηκε σε φυγή το Εκτελεστικό Σώμα, δηλαδή τα μέλη της κυβέρνησης (4).

Το αρχικό στράτευμα που συγκροτήθηκε από κατοίκους των Καλαβρύτων, των Πατρών και της Βοστίτσας χαρακτηρίζεται από τον Γερμανό συνηθροισμένος όχλος: ως «άνθρωποι πτωχοί και ποταποί, εδόθησαν εις την αρπαγήν, χωρίς να φροντίζουν

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και οι Έλληνες τον 1821 53

ή μη ' ζ ζ ή ^ ^

^ ^ η , / ι ^ j

που κατέλυσε ο Δη μ." Υψηλάντης. συνα- . i t f t f i ’i n . tθροίσθηκαν άτομα από παντού και ζητού- σαν άλλοι κανόνια, άλλοι τουφέκια, άλλοισπαθιά και άλλοι ό,τι χρειάζονταν. : uJ'.vid ff iS g r’* ν

Ο καιροσκοπισμός και η λαφυραγωγία «ΗΒΚ.για ίδιον όφελος ήταν επίσης χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Ελλήνων κατά τα πρώτα χρόνια του Αγώνα, οπότε δεν μπορούσε να υπάρξει οργανωμένη επιμε­λητεία και έλεγχος από τους αρχηγούς. Μετά την κατάληψη της Μονεμβασίας και του Νεοκάστρου, τα λάφυρα τα οικειοποιήθη- καν οι Μανιάτες και οι άνθρωποι του Μπόταση, αντίστοιχα (7). Μετά την πτώση της Τριπολιτσάς, «άπαντες ήσαν ενη- σχολημένοι εις τα λάφυρα, και οι δυνατώτεροι ήρπαζον τα των αδυνάτων, χωρίς να φυλάττεται μηδέ τάξις μη- δέ δίκαιον... επειδή το ουσιώδες έργον τότε ήτον η λαφυραγωγία» (8). Κατά την κατάληψη της Κορίν- θου συγκεντρώθηκε πλήθος λαού και καθένας πρόβαλε δικαιώματα λαφυραγωγίας.

Το ατομικό συμφέρον, η καχυποψία ότι όλοι ή­ταν ιδιοτελείς και η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τη Διοίκηση διατρέχουν όλη την αφήγηση του Παλαιών Πατρών Γερμανού. Οι πρόκριτοι των νή­σων δεν εκτελούσαν δρομολόγια πλοίων, αν η δι­οίκηση δεν προκατέβαλλε τα ναύλα. Μερικοί Με- σολογγίτες πουλούσαν τρόφιμα στους έγκλει­στους Τούρκους της Πάτρας για να κερδοσκοπή­σουν, αδιαφορώντας για το αποτέλεσμα της πολιορ­κίας. Η εθνική συνείδησή τους ήταν αμβλυμένη και ο α­γώνας τους είχε κίνητρα περισσότερο ατομικά και όχι συλλογικά. Στα Τρίκορφα, ο Παλαιών Πατρών διαπιστώνει «την Γερουσίαν διόλου διαλελυμένην και φερόμενον έκαστον,

Αδριάντας του Παλαιών/ Πατρών Γερμανού στη Δη μητσάνα.

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης ήταν πάντοτε ένας επίφοβος αντίπαλος για τον Παλαιών Πατρών Γερμανό.

54

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τα

όπλα των επαναστατών στην

Αγία Λαύρα (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

όπως έτυχεν». Οι Τοπικές Διοικήσεις ενεργούσαν καθεμιά κατά το δοκούν και δεν ε ­φάρμοζαν τις κοινές διαταγές.

Παρόλα αυτά τα αρνητικά, οι Ελληνες πολεμούσαν ηρωικά, είτε ως άτομα είτε ως σύνολο. Στο χωριό Βόδοβα, ο Ανδρέας Ζαϊμης, που περικυκλώθηκε από τους ε­χθρούς του, αντιστάθηκε με πολύ λίγους στρατιώτες στην ορμή των Τούρκων. Ο Γιώργος Γιαννόπουλος με οκτώ συντρόφους του περικυκλωμένος από 500 Λαλαίους στην τοποθεσία Κατζαρού, πολέμησε πολλές ώρες με ανδρεία, φόνευσε πολλούς ε­χθρούς και σκοτώθηκε ο ίδιος και οι σύντροφοί του ηρωικά. Ο Αθανάσιος Διάκος στα Σάλωνα «επολέμησεν ηρωικώς πολλάς ώρας, και εφόνευσε πολλούς των ε­χθρών, αλλά τέλος πάντων, με το να έσκασε το τουφέκι του και τόπον δεν είχεν να φύγη, συνελήφθη ζων και εθανατώθη» (9). Ο Γκούρας με το ξίφος στο χέρι σκορπού­σε τη φρίκη και τον όλεθρο στους εχθρούς, ενώ στα Δερβενάκια λίγοι στρατιώτες

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός καί οι Έλληνες του 1821 55

παρέμειναν σταθεροί στις θέσεις τους και φόνευσαν ένα πλήθος εχθρών.

Σ’ αυτές τις ώρες της εθνικής δοκιμα­σίας, οι Ελληνες δεν ξεχνούσαν την πίστη τους, που τους Βοηθούσε να ξεπερνούν κάθε δυσκολία. Ετσι, στο τέλος της Εθνο­συνέλευσης της Επιδαύρου, «έγινε λιτα­νεία ευχαριστήριος εις τον Θεόν και ο όρ­κος της πίστεως εις την Πατρίδα...» (10).

Οι αντιπαλότητες για τη διεκδίκηση της εξουσίας

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ήταν μέ­λος της ανώτερης ιεραρχίας και, μαζί με τους άρχοντες, εντασσόταν στην ιθύνου­σα τάξη εκείνης της εποχής. Είναι λογικό, λοιπόν, να μη θέλει να αναφέρει στοιχεία που ενοχοποιούν τους προκρίτους ή μει­ώνουν τη συμμετοχή τους στον Αγώνα.

Κατά τη διάρκεια του Αγώνα δημιουρ- γήθηκαν δύο αντίπαλες παρατάξεις, των «Πολιτικών» ή «Προκρίτων» και των «Στρατιωτικών» ή «Καπεταναίων», και με­ταξύ τους διεξήχθη ένας αδυσώπητος πό­λεμος επικράτησης. Ο αγώνας του 1821 είχε σαφώς και ταξικό χαρακτήρα. Οι δύο παρατάξεις εκπροσωπούσαν διαφορετικά συμφέροντα και οι στόχοι τους για το νέο κράτος ήταν διαφορετικοί. Μεταξύ των επωνύμων διεξήχθη αγώνας για τα πρωτεία, αλλά οι διεκδικήσεις των απλών ανθρώπων, των απλών αγωνιστών, δεν ήταν ταυτό­σημες με αυτές της ηγεσίας τους. Ο Γερμανός αποτυπώνει αυτή τη διαμάχη σε πολ­λά σημεία του έργου του: όταν οι προεστώτες των επαρχιών της Πελοποννήσου δια­πίστωσαν την αύξηση της επιρροής των καπεταναίων στους στρατιώτες, επειδή φο­βήθηκαν μήπως χάσουν παντελώς τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη στρατιωτική ηγεσία, ανασύνταξαν τις δυνάμεις τους, οι Πετμεζαίοι στην Τριπολιτσά και οι πρόκρι­τοι των Καλαβρύτων και της Πάτρας στη βόρεια Πελοπόννησο.

Κατά την πολιορκία της Πάτρας, ο ίδιος ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ενήργησε κατά της ανάληψης δράσης από τον Κολοκοτρώνη, γιατί ο σκοπός του θα ήταν να ε­παναφέρει τους αποβεβλημένους καπεταναίους, να τους ενισχύσει, ώστε να απο­κτήσουν υπεροχή έναντι των προεστώτων. Εκτίμηση του Γερμανού ήταν επίσης ότι ο Δημήτριος Υψηλάντης «συμπράττει μετά των καπιταναίων εναντίον των προκρί­των», και γ ι’ αυτό εκφράζει τη δυσαρέσκειά του (11).

Ο απομνημονευματογράφος διέρχεται τα πολιτικά γεγονότα γρήγορα, γεγονός που μαρτυρεί πως θέλει να αποφύγει λεπτομέρειες που θα αποδείκνυαν τη θετική ή αρνητική δράση των συμμετεχόντων. Οι πρόκριτοι της Υδρας δυσκολεύονταν να επαναστατήσουν και έτσι «εκόντες άκοντες» παρασύρθηκαν από τον καπετάνιο Αντώνιο Οικονόμου που τους ανάγκασε να καταβάλουν «ικανήν ποσότητα χρηματι- κήν» (12). Στα Βέρβενα, όπου εκδηλώθηκε στάση του πλήθους με σκοπό τον αφανι- σμό των προκρίτων, ο Γερμανός αναφέρει επί τροχάδην μόνο τον λόγο της διαμάχης, που ήταν η πληρεξούσιος Αρχιστρατηγία, την οποία ζητούσε ο Υψηλάντης (13).

Φανταστικό πορτραίτο του Παλαιών Πατρών Γερμανού (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

56

Ο Ιωάννης Κωλέττης διέταξε τη σύλληψη

του Παλαιών Πατρών Γερμανού κατά τον

εμφύλιο πόλεμο του 1824-1825.

Χαρακτηριστικό πορτραίτο του Παλαιών Πατρών Γερμανού (Α&ήνα, ΕΘνικό Ιστορικό Μουσείο).

Μετά την πτώση της Τριπολιτσάς, η διαμάχη έγινε οξύτερη. Στις ε ­παρχίες διακινούντο έγγραφα πλαστά με τα οποία ο λαός εξωθείτο

να λάβει δραστικά μέτρα «κατά των Τουρκολατρών», δηλαδή «των προκρίτων της Πελοποννήσου» (14). ΓΥ αυτό οι πρόκριτοι αρνή-

θηκαν να συγκληθεί συνέλευση στην Τριπολιτσά, ώστε να μην εκδηλωθεί καμιά συνωμοσία εναντίον τους, και πρότειναν το Αργος ως τόπο συνέλευσης, γιατί είναι «παράλιον της Πελο­ποννήσου πλησίον των νήσων τους» (15).

Στην Καρύταινα δημιουργήθηκαν δύο αντίθετες φατρίες, του Κολοκοτρώνη και των Δεληγιανναίων. Ο Δημήτριος Υψη­λάντης και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος προσπάθησαν με κάθε τρόπο να δημιουργήσουν φατρία και στην εθνοσυνέλευ­

ση της Επιδαύρου, όπου περί της προεδρίας του Εκτελεστικού μεσολάβησαν αρκετές διενέξεις και φιλονικίες (16).

Η διχόνοια περί φιλοπρωτίας υπέκρυπτε προσπάθεια για τον κατοπινό έλεγχο της εξουσίας στο νέο κράτος. Η λαϊκή απαίτηση να

είναι ο Κολοκοτρώνης αρχιστράτηγος εκτιμάται από τον Γερμανό ως έρ­γο ορισμένων για τον «σπαραγμό των Προκρίτων του Εθνους» και για «να λά-

βωσιν επιρροήν μόνοι αυτοί εις τα πράγματα και να γίνωσι δυνατοί» (17).Ο φατριασμός οδηγούσε τους Ελληνες σε ενέργειες που έβλαπταν την εθνική

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και οι Έλληνες του 1821 57

Οι Μ ανιάτες του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη κατηγορούνται από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό ότι οικειοποιήθηκαν λάφυρα από τη Μονεμβασία και το Νεόκαστρο.

υπόθεση. Οταν ετοίμαζαν στρατό για τη Ρούμελη κατά του Χουρσίτ Πασά, οι φατρίες των προεστώτων και των καπεταναίων προσπα­θούσαν με κάθε τρόπο η μία να ανατρέπει τα σχέδια της άλλης, και έτσι η οργάνωση εκστρατείας δυσχέραινε. Κατά συνέπεια, σι στρατιώτες έμειναν σε απραξία, διότι «εσπαράττοντο από τας διχονοίας των προκρίτων». Πριν από την πτώση του Ναυπλίου, τα μέλη του Εκτελεστικού ενεργούσαν μεμονωμένα, χωρίς να ειδοποιούν τα μέλη του Βουλευτικού, και «ενήργουν όχι τα αφορώντα εις το κοινόν συμφέρον και εις την σωτηρίαν του Εθνους, αλλά τα αφορώντα εις τους ιδιαιτέρους σκοπούς της φατρίας των και εις την μονιμότητα των ατόμων των» (18).

Στις Γενικές Συνελεύσεις δεν αποφασιζόταν τίποτα υγιές γιατί οι αντιπρόσωποι φρόντιζαν μόνο να διεγείρουν τα πάθη των άλλων και να τονίζουν τις διχόνοιες. Κατά τη Β' Εθνοσυνέ­λευση του Αστρους, ο Γερμανός αναφέρει ότι οι «Δημοκρατικοί» συνήρχοντο στο Ναύπλιο, οι δε «Ολιγαρχικοί» στο Αστρος.

Αν δεν υπήρχε το σαράκι της διχόνοιας και η φιλοδοξία για τα πρω­τεία, οι στρατιώτες θα μπορούσαν να προελάσουν στη Θεσσαλία και να την απελευθερώσουν, «εάν ωδηγούντο καλώς, και εάν δεν τους εσπάραττον οι αλληλο- μαχίαι των Προκρίτων και των Καπιταναίων» (19).

Η αφήγηση του Παλαιών Πατρών Γερμανού δίνει με τον τρόπο της το κλίμα της εποχής. Είναι πλέον πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι η Ελληνική Επανάσταση ήταν και ένας εσωτερικός αγώνας για την επικράτηση της μιας ή της άλλης παράταξης, διεκδικητών της μελλοντικής κρατικής εξουσίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Παλαιών Πατρών Γερμανός: ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ,Εκδ. Βεργίνα, Αθήνα 1996.(2) Τάσος Γριτσόπουλος: «Ιστοριογραφία του Αγώνος», ΜΝΗΜΟΣΥΝΗ, 1971.(3) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. IB ' (σσ. 84-199), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1975.(4) Χρήστος Στασινόπουλος: ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821,Εκδ. Δεδεμάδης, Αθήνα 1979.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ(1) 0 τίτλος του έργου του είναι: «Υπομνή­ (9) Ο.π., σελ. 37.

ματα Τινά της κατά του Τυράννου των Ελλή­ (10) Ο.π., σελ. 79.

νων Οπλοφορίας, και τινών Πολιτικών Συμ- (11. Ο.π., σελ. 70.

βεβηκότων εν Πελοποννήοω κατά την πρώ- (12) Ο.π., σελ. 33.

την της Διοικήσεως Περίοδον». (13) Ο.π., σελ. 50.

(2) Παλαιών Πατρών Γερμανός, σελ. 133. (14) Ο.π., σελ. 71.

(3) Γριτσόπουλος, σελ. 42. (15. Ο.π., σελ. 72.

(4) Παλαιών Πατρών Γερμανός, σελ. 104. (16) Ο.π., σσ. 73-79.

(5) Ο.π., σελ. 30. (17) Ο.π., σελ. 90.

(6) Ο.π., σελ. 31. (18) Ο.π., σσ. 94-95.

(7) Ο.π., σσ. 54-55. (19) Ο.π., σελ. 111.

(8) Ο.π., σελ. 68.

58

Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής ΕπανάστασηςΗ οικονομική διάσταση του Αγώνα της Ανεξαρτησίας

Γεώργιος ΖαβάκοςΦιλόλογος

Σωκράτης Ζαβάκος

Η Επανάσταση του 1821 αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο στην

ελληνική ιστορία και μια περίοδο αναφοράς που βρίθει ηρωικών

συνειρμών και πολεμικών ανθραγαθημάτων. Για τη διεξαγωγή

της, όμως, πέρα από τον ενθουσιασμό και την αυτοθυσία όσων

συμμετείχαν σε αυτή, απαιτείτο και η εξασφάλιση των

οικονομικών μέσων που θα ήταν ικανά να

τροφοδοτήσουν την πολεμική μηχανή, ειδικά στην

περίπτωση που αυτή θα καλείτο να διεξάγει

έναν μακροχρόνιο, εξαντλητικό πόλεμο,

ολέθριο ακόμη και για κάποιο οργανωμένο

και ισχυρό κράτος.

Η Φιλική Εταιρεία (εδώ: η σφραγίδα της) έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην προετοιμασία και την ενεργοποίηση των δυνάμεων του έθνους για την Επανάσταση.

^ην περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, ειδ ι­κά στις αρχές της, όχι μόνο δεν υπήρχαν οι πό­ροι για τη διεξαγωγή του αγώνα αλλά απούσια­

ζε και κάθε προαπαιτούμενο που θα εξασφάλιζε μια σωστή οικονομική διαχείριση. Η διοικητική οργάνωση βρισκόταν σε πρώ­

ιμα στάδια και η έλλειψη κρατικής οντότητας, ικανής να επιβληθεί στις αντιδράσεις των τοπικών παραγόντων, ήταν έκδηλη και υπέσκαπτε κάθε σχέδιο ά­σκησης συμπαγούς δημοσιονομικής πολιτικής. Η κατάσταση αυτή διήρκεσε αρκετά χρόνια μετά την έκρηξη της Επανάστασης.

Η μακρά κατάσταση δουλείας υπό έναν κατακτητή χωρίς δημοσιονομική αντίλη­ψη όχι μόνο είχε συμβάλει στην ανυπαρξία κάθε κρατικής και οικονομικής οργάνω­σης, αλλά και αποτέλεσε ουσιαστικά τον λόγο έμπνευσης και υιοθέτησης ενός δυτι-

Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης 59

κού προτύπου διοικητικών και οικονομι­κών δομών. Εξάλλου, η εξαντλητική φορο­λογία και το αφόρητα καταπιεστικό καθε­στώς των Οθωμανών που κατέφευγε, αρ­κετά συχνά, σε σφαγές και διωγμούς, ανά­γκαζε τον λαό να καταφεύγει στις ορεινές περιοχές για να σωθεί. Το γεγονός αυτό α­πέτρεπε σε μεγάλο βαθμό την αστική συ­γκέντρωση και τη δημιουργία οικονομι­κών κέντρων που θα αποτελούσαν τα θε­μέλια ανάπτυξης και εδραίωσης οποιοσ­δήποτε οικονομικής υποδομής.

, κ £ ; α m· Cvvp'usuoy?lira

ύ Λ ί Ι ' ϊ ' / ΐΜ ύ

ϊ /fr 's W ; 7/1,

* Ψ Ζ Λ Ε Λ Μ ΙΛ Ώ Χ .

ί α m r . 7 ./'/?///>

τ / r w j t a rtr r t irs y u ·

Ä ’A F J m P / A Z T M .

X< r

«r·**

j , ’ yf.-ru?» ;.

tu •i'm.

Η οικονομική συμβολή της Φιλικής Εταιρείας

Κατά τα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς, αρκετοί Ελληνες, πολλοί από αυτούς εύ­ποροι και λόγιοι, αποδήμησαν στο εξωτε­ρικό, στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, στη Ρωσία και στην Ευρώπη και δημιούργησαν εκεί ισχυρές κοινότητες που ήκμασαν οι­κονομικά και πνευματικά και οι οποίες πρωτοστάτησαν, αρκετά χρόνια αργότε­ρα, στις προσπάθειες για την ευόδωση του Αγώνα.

Στην προπαρασκευή και σε όλες τις ε­νέργειες που συνέβαλαν στην προετοιμα­σία και στην ωρίμανση της ιδέας της επανάστασης, πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμά- τησε η Φιλική Εταιρεία. Οι ιδρυτές της, από τη στιγμή της σύλληψης της ιδέας της Επανάστασης, έστρεψαν την προσοχή τους στην εξεύρεση πόρων για την ευόδωσή της. Οι Φιλικοί ουσιαστικά έδρασαν εκτός οποιοσδήποτε κρατικής προστασίας και οργάνωσης και προσπάθησαν, αρχικά έχοντας ως μόνο στήριγμά τους την πίστη στην ιδέα της απελευθέρωσης, να συγκεντρώσουν κάθε διαθέσιμο μέσο και να το προσφέρουν στην κοινή προσπάθεια. Για τον λόγο αυτό ιδρύθηκαν στο εξωτερικό, όπου υπήρχαν ελληνικές κοινότητες, οι Εφορείες, οι οποίες είχαν ως σκοπό τη συ­γκέντρωση των εισφορών. Τέτοιες Εφορείες ήταν η «Φιλογενική Κάσα» στη Μόσχα και το «Κεντρικό Ταμείο» στην Κωνσταντινούπολη. Μεταξύ αυτών που έσπευσαν πρώτοι να συνεισφέρουν, συμπεριλαμβανόταν και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο οποί­ος προέβη σε πώληση της οικογενειακής του περιουσίας ενισχύοντας τα ταμεία της Εταιρείας κατά 5.000.000 γρόσια, ποσό το οποίο, αν και τεράστιο ως ατομική συνει­σφορά, ήταν ελάχιστο για την ενίσχυση ενός τόσο μεγάλου εγχειρήματος (1). Ο Υψη­λάντης, μάλιστα, είχε αποθέσει σοβαρές ελπίδες για την εύρεση αρκετών κονδυ- λίων στη σύναψη δανείων, σκέψη, όμως, η οποία δεν πραγματοποιήθηκε εκείνη την περίοδο. Μεγάλες επίσης ήταν και οι προσφορές του Π. Σέκερη, του Γ Λεβέντη και άλλων πλουσίων που πίστεψαν από νωρίς στην αίσια έκβαση του Αγώνα και κατέβα­λαν μεγάλα ποσά προς ενίσχυσή του.

Παρόλες, πάντως, τις φιλότιμες προσπάθειες και τον ενθουσιασμό στους κόλ­πους της Φιλικής Εταιρείας, η οικονομική προετοιμασία δεν μπορεί να χαρακτηρι- σθεί επαρκής και τα ποσά που συγκεντρώθηκαν είχαν χαρακτήρα φιλανθρωπικών

Πίνακας στον οποίο αναφέρονται τα ονόματα Φιλελλήνων που συνέβαλαν στην εθνικήαπελευθέρωση και στον οποίο εκφράζεται ευγνωμοσύνη προς αυτούς.

60

Η συντριβή του Δράμαλη στα

Δερβενάκια εκτός από στρατιωτικό

θρίαμβο αποτέλεσε και τεράστια πηγή

πολεμοφοδίων για τη στρατιά του

Κολοκοτρώνη (πίνακας του

Π. Ζωγράφου).

κονδυλίων, τα περισσότερα από τα οποία καταναλώθηκαν στην οργανωτική διαδικα­σία. Ουσιαστικά, στις παραμονές του Αγώνα όχι μόνο δεν μπορεί να γίνει λόγος για ύπαρξη των οικονομικών προϋποθέσεων που θα οδηγούσαν στην επιτυχία, αλλά α­πούσιαζε και η συνειδητοποίηση για την πιθανή μεγάλη διάρκεια του Αγώνα και το μέγεθος των αναγκών που θα προέκυπταν. Ωστόσο, οι προσπάθειες της Φιλικής Εταιρείας απέβησαν αποτελεσματικές ως προς την ψυχολογική προπαρασκευή και την ανάδειξη ηγεσίας για τον Αγώνα, αλλά και προσέφεραν ένα σημαντικό προηγού­μενο μέσω της δημιουργίας των Εφορειών, στο πρότυπο των οποίων θα λειτουργού­σαν και άλλοι φορείς, λίγο αργότερα, στον ελληνικό χώρο αποτελώντας κέντρο των οικονομικών λειτουργιών ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια της εξέγερσης.

Τέτοιου είδους φορείς λειτούργησαν σε σχεδόν όλες τις περιοχές του υπόδου­λου έθνους χωρίς όμως να είναι το ίδιο αποτελεσματικοί παντού. Αποτελούσαν «διοικητήρια», τα οποία είχαν την αρμοδιότητα της συγκέντρωσης και διανομής των πολεμοφοδίων και των τροφίμων προς τα στρατόπεδα. Ηταν διοικητικές Αρχές με περιορισμένη τοπική αρμοδιότητα και συχνά ήταν υπεύθυνες για τις υπηρεσίες στρατολόγησης, καθώς και για πάσης φύσεως τελωνειακές, αστυνομικές και κοινω­νικές υπηρεσίες. Στις τελευταίες περιλαμβάνονταν και η ενίσχυση των συζύγων και των τέκνων των υπέρ της πατρίδος αποθανόντων, καθώς επίσης και η χρηματοδό­τηση των Σουλιωτών οι οποίοι, εξαιτίας του διωγμού τους, δεν είχαν τη δυνατότητα βιοπορισμού. Επίσης, η Εφορεία της Πελοποννήσου είχε αναλάβει την αρμοδιότητα της πληρωμής των Μανιατών, οι οποίοι απαίτησαν μισθό για την πολιορκία της Τρι- πολιτσάς. Ηγετικές μορφές των Εφορειών ήταν οι πρόκριτοι και οι κοτζαμπάσηδες, οι οποίοι θεωρούνταν οι πιο έμπειροι και κατάλληλοι για τη γενικότερη διαχείριση και διέθεταν από το παρελθόν μεγάλη οικονομική δύναμη και επιρροή.

Οι προϋπολογισμοί της ΕπανάστασηςΑπό την άλλη πλευρά, η δημιουργία οικονομικών υπηρεσιών και οργανωμένης

κρατικής οικονομικής διοίκησης αποτέλεσε μέλημα της πολιτείας ήδη από τα πρώτα βήματα της πολιτικής συγκρότησής της. Κατά την Α’ Εθνοσυνέλευση, στην Επίδαυ-

Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης 61

(Ί><Ί Ζ,Ί'/S -

ρο το 1822, που θέσπισε το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος, περιλαμ6ανόταν μια διάταξη (η μα’) η οποία προέβλεπε τη σύνταξη και έγκριση Υποθετικού Λογαριασμού (προϋπολογισμού): «Το Βουλευτικό Σώμα επεξεργαζόμενο εγκρίνει εις την αρχήν ε- κάστου έτους τον υποθετικόν λογαριασμόν των προσόδων και εξόδων, ο οποίος κα- θυποβάλλεται εις την επίκρισίν του από το Εκτελεστικό Σώμα. Εις δε το τέλος του έτους επιθεωρεί τον καθολικόν λογαριασμόν των προσόδων και εξόδων». Το άρθρο αυτό ενσωματώθηκε αργότερα και στα πρακτικά της Β’ Εθνοσυνέλευσης του Αστρους (1823) μαζί με κάποιες άλλες δημοσιονομικές διατάξεις, ενώ παρόμοια διά­ταξη περιλήφθηκε και στο Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδος που ψηφίσθηκε από τη Γ Εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα το 1827. Παράλληλα, εφαρμόσθηκε και ο διορι­σμός των αρμόδιων υπουργών.

Παρά την κοινή παραδοχή για χρηστή δημοσιονομική διαχείριση και τη νομική της κατοχύρωση, η είσπραξη των εσόδων και γενικότερα η εικόνα της θεωρητικής α­ποτύπωσης απείχαν σε μεγάλο βαθμό από την πραγματικότητα. Καθόλη την πορεία του Αγώνα μέχρι την άφιξη του Καποδίστρια δεν έγινε δυνατή, εξαιτίας των αντικει­μενικών συνθηκών, η σύνταξη αξιόπιστων προϋπολογισμών, αν και οι σχετικές δια­τάξεις το προέβλεπαν. Η έλλειψη καταρτισμένου προσωπικού και η ελλιπής και επι- πόλαιη συλλογή οικονομικών στοιχείων συνέβαλε σε αυτό και απέτρεψε τη δημιουρ­γία μιας σαφούς εικόνας των εσόδων και των εξόδων του Αγώνα.

Η Υδρα, οι Σπέτσες και τα Ψαρά προσέψεραν καθοριστική βοήθεια στον θαλάσσιο αγώνα με πλοία όπως τα εικονιζόμενα.

62

f J i ONQMATI TH2 ΑΓΙΑ2 ΚΑΙ ΑΔΙΑΙΡΕΤΟΥ

T P I Α Δ Ο Σ

To Έλ}./,νικον’Έ 0νος , το υπο xr,v <ρριχώ$η θ'βωμανΓΛψ>νΒυνας-είαν, μΐη δννάμενον να ψέργ τον βαρύτατον κα:

ραδειγμάτιςον ζυγον τής τυραννίας, καί c τοσ?ϊσαν αύτόν με μεγαλας Βυσίας , χηρύττει or'fJ-tfcv διά τ£ν νομίμων Π α-

ρας-ατών του , εις Εθνικών συναγμένων Συνέλευσιν , ένώτ'-» ο ν 'θ ε ο υ χαί ανθρώπων « T r ,v Ι Ι ο λ ι τ ικ η ν α ΰ τ ο ν Υ -»

π α ρ ξ ι ν κ α ί Α ν ε ξ α ρ τ η σ ία ν » εν Κ πιδαύςω, x w ά. ’lav-»

νουαρίοχι j & ιι α ω κ β . καί α'. τ>5ς ’Λνάςαρτ/,σιας .

ΡΡΟΣΩΡΙΝΟΝ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤ Η 2 Ε Α Α Α Δ Ο Σ .

Τ I Τ Α Ο 2 Λ . Τ Μ Η Μ Α Α.

Π ΕΡΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ.

ά . J J £π«φαϊούσα θρπσχει« cl; την ' Ea/7]Vi/.Jiv’Εττιζοατε« ίίν εΓναι ί τκς Α’ νατολικ«« Ό ρδοίο '^οι. το ύ Χ ρ ίδ το ΰ ’Εχχλ>5·?

Η πρώτη σελίδα του Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος (1822) το οποίο προέβλεπε τη σύνταξη υποθετικού λογαριασμού.

Το μόνο αξιοποιήσιμο επίσημο στοιχείο είναι ο υ­ποθετικός λογαριασμός της Β' Εθνοσυνέλευσης που αφορούσε το οικονομικό έτος 1823-1824, καθώς και οι δύο διαφωτιστικές εκθέσεις της Γ (1827) και Δ' (1829) Εθνοσυνέλευσης. Η τελευταία ανέφερε τα στοιχεία της Λογιστικής Επιτροπής που συνέστησε ο Καποδίστριας.

Στον προϋπολογισμό του 1823-24, για τον οποίο μάλιστα δεν ψηφίσθηκε ισολογισμός στο τέλος του έτους, όπως απαιτούσε το σχετικό άρθρο, αναφέρε- ται ότι το ύψος των εξόδων έφθανε τα 38.616.000 γρόσια ενώ τα έσοδά του ανέρχονταν σε 12.846.220 γρόσια. Ο υπολογισμός αυτός μάλλον απόκλινε από την πραγματικότητα, καθώς ένα μεγάλο μέρος των εσόδων (7.385.000 γρόσια) υπολογιζόταν ότι θα προ­ερχόταν από την Κρήτη, η οποία αργότερα καταλή­φθηκε από τους Τούρκους. Αλλά ούτε ως προς την εκτίμηση των εξόδων μπορεί να θεωρηθεί ακριβής, καθώς το 1824, εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου και της εισροής προσφύγων, τα έξοδα αυξήθηκαν, γεγο­νός που δεν είχε προβλεφθεί κατά τη σύνταξη του υποθετικού λογαριασμού. Πάντως, σύμφωνα και με την αναφορά της επιτροπής που επιμελείτο του προϋπολογισμού: «Δια μεν τα έξοδα στοχαζόμεθα ότι πλησιάζομεν εις την αλήθειαν, δια δε τα έσοδα ε ­πειδή καμίαν πληροφορίαν περί των εθνικών κτημά­των και περί των ιδιοκτησιών δεν έχομεν, δεν ηδυ- νήθημεν να κάμωμεν σκέψιν καμιάν, αλλ’ υποχρεώ- θημεν να λάβωμεν γνώσεις παρά των προυχόντων παραστατών και πληρεξουσίων της εκάστης των ε­παρχιών της επικρατείας και απεράσωμεν τόσα, όσα αυτοί επρόβαλαν. Η Σεβαστή Εθνική Συνέλευση θέ­λει παρατηρήσει με λύπην της και θαυμασμόν της ότι τα έσοδα ως προς τα έξοδα δεν είναι το ουδέν».

Οι πηγές των εσόδωνΣύμφωνα με τις δύο διαφωτιστικές εκθέσεις, η

μεν πρώτη (1827) υπολογίζει τα συνολικά έξοδα του Αγώνα από τον Ιανουάριο του 1822 έως τον Απρίλιο του 1826 σε περίπου 53.000.000 γρόσια ενώ η δεύτε­ρη (1829) εκτιμά ότι τα έσοδα για την ίδια περίπου περίοδο έφθαναν συνολικά τα 52.500.000 γρόσια.

Τα πρώτα κονδύλια για τον Αγώνα προέρχονταν από τις γενναίες εισφορές των ευπορότερων Ελλή­νων, των προκρίτων και των πλοιοκτητών. Επίσης α­ξιοθαύμαστη ήταν και η προσπάθεια του απλού λα­ού, ο οποίος προσπαθούσε με κάθε μέσο να αυτοσυ- ντηρηθεί και να προσφέρει ακόμη και το υστέρημά

Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης 63

Καθώς τα θρυλικά κατορθώματα των Ελλήνων γίνονταν γνωστά στην Ευρώπη, πλήθαιναν οι ενισχύσεις και οι έρανοι για τον ελληνικό Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

του για την επανάσταση. Ομως, οι προαναφερθείσα κατάσταση δεν θα μπορούσε να συνεχισθεί για μεγάλο διάστημα. Ετσι, προέκυπτε η ανάγκη της άμεσης εξεύρεσης άλλων πηγών εσόδων, τακτικών και μη, που θα ήταν σε θέση να συντηρήσουν τον μακροχρόνιο πόλεμο που βρισκόταν σε εξέλιξη.

Κύρια πηγή των τακτικών εσόδων ήταν η φορολογία, η οποία κινήθηκε στα πλαί­σια της ισχύουσας κατά την Τουρκοκρατία φορολογίας. Ο βασικότερος από τους φόρους που επιβαλλόταν επί της αγροτικής παραγωγής ήταν η φορολογία της δεκά- της, δηλαδή η καταβολή σε είδος ενός δέκατου αυτής, ενώ σε έκτακτες περιπτώ­σεις το ποσοστό αυτο διπλασιαζόταν. Στο πνεύμα αυτό επιβαλλόταν φόρος και επί των ζώων. Τα έσοδα, όμως, από τους φόρους δεν εισπράττονταν, αφού στην ουσία δεν υπήρχαν σταθερά εισοδήματα, καθώς οι καλλιεργητές είχαν καταστεί πλέον στρατιώτες της Ανεξαρτησίας και δεν έλειπαν οι κάθε είδους λεηλασίες και κατα­στροφές.

Τακτικούς πόρους αποτελούσαν επίσης σι δασμοί επί των εισαγωγών και των ε­ξαγωγών, οι οποίοι παρέμεναν στο ποσοστό που είχε διαμορφωθεί επί Τουρκοκρα­τίας, δηλαδή 12%. Το ποσοστό αυτό αργότερα μειώθηκε για τις εξαγωγές στο 6%. Τέ­λος, τακτικά έσοδα αποτελούσαν οι φόροι που προέρχονταν από την έκδοση εγγρά­φων από την Αστυνομία, καθώς επίσης και από την εκμετάλλευση των εθνικών κτη­μάτων για τη σύναψη δανείων, φορολογία όμως που τελικά δεν τελεσφόρησε, κα­θώς στην αβεβαιότητα του πολέμου ήταν δύσκολο να βρεθούν πιστωτές. Ετσι, επι­βλήθηκαν εσωτερικά δάνεια με τη μορφή αναγκαστικών εισφορών. Ουσιαστικά, επρόκειτο για φορολόγηση μέσω ομολογιακού δανείου, που συνήφθη στις αρχές του 1822, και έφθανε τα 5.000.000 γρόσια με τόκο 8% και εξόφληση σε τρία χρόνια, και το οποίο συνοδευόταν επίσης από την απόφαση για εκποίηση ιερών σκευών των μοναστηριών και των εκκλησιών την ίδια περίοδο.

Μετά την Α’ Εθνοσυνέλευση, οι μέχρι τότε εθελούσιες συνεισφορές έλαβαν τη

64

Η άλωση της Τριπολιτσάς, σπουδαίο στρατιωτικό κατόρθωμα, άφησε πολλά λάφυρα για τους νικητές.

μορφή υποχρεωτικής εισφοράς που καθοριζόταν στο ένα γρόσι ανά κεφαλή, ενώ ε ί­χε συνταχθεί και κατάλογος πλουσίων, οι οποίοι καλούνταν να συνεισφέρουν μεγα­λύτερα ποσά. Προς αυτή την κατεύθυνση διενεργήθηκαν και έρανοι, ιδιαίτερα στις κρίσιμες περιόδους, οι οποίοι επίσης προσέλαβαν υποχρεωτικό χαρακτήρα. Και στις δύο, πάντως, περιπτώσεις υπήρχαν τεράστιες δυσκολίες στην είσπραξη των προ- βλεπό μενών ποσών.

Καθοριστικής σημασίας ήταν επίσης και τα έσοδα από τα λάφυρα, τα λύτρα και τις λείες, τα οποία ειδικά κατά την έναρξη της επανάστασης συνέβαλαν στην εδραί- ωσή της. Η συμβολή τους θα ήταν μεγαλύτερη, αλλά η έλλειψη επιμελητείας οδήγη­σε ένα ελάχιστο μέρος τους στο κρατικό ταμείο. Αναφέρεται ότι τα λάφυρα που ά­φησαν πίσω τους οι Τούρκοι μετά από τη μάχη του Βαλτετσίου και την άλωση της Τριπολιτσάς συνέβαλαν καθοριστικά στον εξοπλισμό και στην τροφοδοσία του στρατού της Πελοποννήσου. Αρκετά συχνά, όμως, οι λείες αποτελούσαν πεδίο αντι­δικίας και διχόνοιας, κυρίως μεταξύ του Ναυτικού και του Στρατού, καθώς χρησιμο­ποιούνταν ευκαιριακά και δεν μοιράζονταν εξίσου σε όλους τους αγωνιζόμενους. Εξάλλου, οι ναυτικές λείες, εκτός του ότι ήταν πολύ λιγότερες, υπόκεινταν και στον έλεγχο και τη διαχείριση του Κοινού των ναυτικών νήσων. Τέλος, τα λύτρα αποτέλε- σαν πηγή εσόδων μόνο στην αρχή της Επανάστασης, αφού στη συνέχεια με τον Νό­μο της Επιδαύρου (1823) επιτράπηκε μόνο η αμοιβαία ανταλλαγή (και όχι η εξαγορά) αιχμαλώτων.

Σημαντική ήταν επίσης η βοήθεια των Φιλελλήνων του εξωτερικού οι οποίοι, ε ι­δικά μετά τα θρυλικά κατορθώματα του δεύτερου έτους, εκδήλωσαν έμπρακτα τη συμπαράστασή τους, παρέχοντας χρηματικά ποσά, τρόφιμα, πολεμοφόδια και ια­τροφαρμακευτικό υλικό, σε κρίσιμες στιγμές, όποτε υπήρχε μεγάλη ανάγκη. Οι πιο

Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης 65

δραστήριες φιλελληνικές επιτροπές έδρευαν στη Γενεύη, στο Μόναχο, στο Λονδίνο και στο Παρίσι. Στο τελευταίο, από το 1825 μέχρι το τέλος του 1827 είχαν συγκε­ντρωθεί και δαπανηθεί για τον ελληνικό Αγώνα περί τα 1.500.000 φράγκα.

Τέλος, ειδικό έσοδο και ξεχωριστό κεφάλαιο αποτελούν τα εξωτερικά δάνεια που συνήφθησαν το 1824 και το 1825 στην Αγγλία. Το πρώτο υπογράφηκε με ονομαστικό κεφάλαιο 800.000 λιρών, από τις οποίες περίπου μόνο 299.000 θα καταβάλλονταν στην ελληνική διοίκηση, μετά από διάφορες δαπάνες, προκαταβολές τόκων και προ­μήθειες. Από το δεύτερο, το αντίστοιχο ποσό που έφθασε στα ελληνικά χέρια ανερ­χόταν σε 816.00 λίρες. Ενα μέρος του δαπανήθηκε στο βρετανικό χρηματιστήριο για έκδοση και απόσβεση, ενώ το υπόλοιπο για αγορά εξοπλισμού από το εξωτερικό, ο οποίος κατέφθασε καθυστερημένα και ελλιπής. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της παραγγελίας τριών φρεγατών από ένα αμερικανικό ναυπηγείο, από τις οποίες μόνο η μία παραδόθηκε προς χρήση στο Ελληνικό Ναυτικό. Η υπογραφή των δύο προαναφερθέντων δανείων σηματοδότησε την αναγνώριση του αγώνα των Ελλήνων και την πεποίθηση των ξένων για την αίσια έκβαση της προσπάθειάς τους. Οι επα­χθείς όροι, όμως, με τους οποίους συνήφθησαν συνέβαλαν στη δημιουργία σχέσε­ων εξάρτησης του ελληνικού κράτους προς τον ξένο παράγοντα, πριν ακόμη αυτό προλάβει να εδραιωθεί.

Ο Παναγιώτης Σέκερης ανήκε στους πιο έν&ερμους και σημαντικούς χρηματοδότες του Αγώνα πριν ακόμη αυτός αρχίσει στον ελληνικό χώρο.

Ψήφισμα του Εκτελεστικού

Σώματος (Ιούνιος 1823), το οποίο

απαλλάσσει τις χήρες και τα ορφανά

του Αγώνα από οποιαδήποτε

χρηματική εισφορά.

Τα έξοδα για το στράτευμα

Ως προς τα έξοδα της Επανάστασης, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι δαπάνες για τη συντήρηση του στρατού και του στόλου. Από τη στιγμή που ο πόλεμος άρχισε να επεκτείνεται και να εντείνεται, απαιτώντας τη συγκρότηση στρατοπέδων, έκαναν την εμφάνισή τους νέες ανάγκες οργάνωσης, τροφοδοσίας, ακόμη και μισθοδοσίας των αγωνιστών. Με μια πράξη της η Α’ Εθνοσυνέλευση καθόριζε ως ανώτατο μισθό αυτόν του στρατηγού στα 800 γρόσια και κατώτατο αυτόν του στρατιώτη στα 20 γρό- σια, λαμβάνοντας επιπλέον μέριμνα για το σιτιρέσιο καθενός από αυτούς, το λεγό­μενο «ταϊνι». Μεγάλο μέρος από το τελευταίο αναλάμβαναν οι χωρικοί και οι έμπο­ροι, οι οποίοι επωμίζονταν ακόμη και υποχρεωτικά τη συντήρηση ολόκληρων στρα­τιωτικών τμημάτων.

Σύμφωνα με τον υποθετικό λογαριασμό του 1823, ο αριθμός του στρατού ανερ­χόταν σε 51.000 άνδρες και τα μηνιαία έξοδα για τη συντήρησή τους έφθαναν στα 2.600.000 γρόσια. Ο αριθμός των στρατιωτών πιθανότατα δεν αληθεύει, επειδή προ­κύπτει από εκτιμήσεις για τη δύναμη πυρός που ήταν αναγκαία και δεν βασίζεται σε πραγματικά στοιχεία. Εξάλλου, σε αυτή τη δύναμη περιλαμβάνονταν 15.000 άνδρες για την απελευθέρωση της Κρήτης, αποστολή που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε ε­κείνο το διάστημα. Ο υπολογισμός του ακριβούς αριθμού στρατιωτών είναι δύσκο­λος, επειδή παρουσιάζονταν πολλές λιποταξίες λόγω έλλειψης μέσων συντήρησης στα διάφορα στρατόπεδα, ενώ άγνωστος παρέμενε και ο αριθμός των στρατιωτών από τις έκτακτες στρατολογήσεις.

Η πιο κοινώς αποδεκτή άποψη για τον αριθμό των στρατιωτών, σύμφωνα με πη­γές της εποχής, είναι περίπου 35.000 άνδρες, των οποίων οι μηνιαίες δαπάνες για πολεμοφόδια, τροφή και ιματισμό ανέρχονταν περίπου σε 2.000.000 γρόσια.

hrqddΖ>ξ/Μ

CtffA «7 4(£ it ίq I Ί ’’ / s > ? 1 S / ' fr /< /(,:> /*1 X j f t t v x . G p C G f vec p j j r u c i x<$o / V - J j / o / ' t c j r s r l · ' ■

- - ■ I r o' t

4TCf( xs'fo·' ■f ö " ' 'S S t y * # * A & e Z t / S fy i <<T7 f t y v < x . J f ·

to ft» )# M ^ & isJ'*'' ?<JV J/A- b* JcQf Cvt£/*

Vf!v /&*%!'' *

<cA fr /t ■ */*#*- MV3-ß. syjcai&tf-

Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης

Από την άλλη πλευρά, ο προϋπολογισμός του 1823 υπολόγιζε τα μηνιαία έξοδα για τον στόλο σε περίπου 1.500.000 γρόσια για 60 πολεμικά πλοία, δηλαδή σε περί­που 26.000 γρόσια για κάθε πλοίο. Αλλά και αυτές οι εκτιμήσεις δεν μπορούν να θε­ωρηθούν απόλυτα αξιόπιστες, καθώς υπάρχουν αναφορές για 90 ή 100 πλοία.

Πάντως, το πιο αξιοπρόσεκτο χαρακτηριστικά όσον αφορά στο Ναυτικό είναι το γεγονός ότι οι κυβερνήτες των πλοίων απαιτούσαν την προκαταβολή των ποσών που δικαιούνταν για τον απόπλου και τη συμμετοχή σε κάποια ναυμαχία. Μάλιστα, υ­πήρχαν φορές που, εξαιτίας της έλλειψης πόρων, τα πλοία παρέμεναν αγκυροβολη­μένα στα λιμάνια και οι ναυτικοί αρνούνταν να εμπλακούν σε μάχη, με ολέθρια απο­τελέσματα για τον Αγώνα. Αρκετά συχνά, εξάλλου, τα ελληνικά πλοία, εξαιτίας της έλλειψης εσόδων, κατέφευγαν στην πειρατεία, η οποία ειδικά τα έτη 1825 και 1826 είχε λάβει σοβαρές διαστάσεις προκαλώντας οικονομικά και κυρίως πολιτικά προ­βλήματα στην επανάσταση.

Τα μεγαλύτερα ποσά για την πληρωμή των ναυτικών εξόδων καταβάλλονταν κυ­ρίως από τα τρία νησιά, Υδρα, Σπέτσες και Ψαρά, καθώς επίσης και από τα νησιά του Αιγαίου με τη μορφή υποχρεωτικών εισφορών και εράνων.

Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία και διάφορες αναφορές και πηγές της εποχής, τα συνολικά έξοδα για την πρώτη επταετία του Αγώνα υπολογίζονται σε περίπου 71.000.000 γρόσια, ενώ τα τακτικά και έκτακτα έσοδα από ελληνικές και ξένες πηγές εκτιμώνται σε 87.000.000 γρόσια (2). Με την πρώτη ματιά, εμφανίζεται ένα υπόλοιπο, το οποίο μπορεί να εξηγηθεί από τη γενικότερα επιπόλαιη καταγραφή των εξόδων, εξαιτίας της έλλειψης εξειδικευμένου προσωπικού, και του γεγονότος ότι τα έσοδα καλύπτουν μεγαλύτερη χρονική περίοδο απ’ ό,τι τα έξοδα.

Τελικά, η ελλιπής αρχειακή επιμελητεία κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, λο­γική συνέπεια για εκείνη την έντονη περίοδο, δεν άφησε υλικό ικανό για τη δημι­ουργία αξιόλογων οικονομικών δεδομένων και μιας σαφέστερης και ακριβούς εικό­νας για την οικονομική κατάσταση που επικρατούσε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Νίκη Καλτσόγια-Τουρναβίτη: ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1975/1986, ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΕΣ- ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ-ΑΠΟΚΛ1ΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1822 ΜΕΧΡΙΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1975, Εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 1999.(2) Σπυρίδων Τρικούπης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ,Εκδ. Χρ. Γιοβάνης, Αθήνα 1978.(3) Κων. Π. Μανωλόπουλος: ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΙΣ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑΝ ΤΟΥ 1821, Αθήνα 1973.(4)Απ. Ε. Βακαλόπουλος: ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ 1821,Εκδ. Καραγιάννη, Θεσσαλονίκη 1970.(5 )Στέφανος Παπαγεωργίου: ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ 1821-1909,Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1988.(6) Χαράλαμπος Παπασωτηρίου: Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ, Εκδ. I. Σ ιδέρης, Αθήνα 1996.(7) Μπάμπης Αννίνος: ΟΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ, Εκδ. Δημιουργία, Αθήνα 1995.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τ. IB ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1980, σσ. 606-11.

(2) Στο ίδιο.

68

Το «Σκάνδαλο του Λονδίνου»

Η κατασκευή πολεμικών σκαφών με τα δάνεια της Ελληνικής Επανάστασης

Ανάργυρος Φαγκρίδας

Ο τίτλος τον άρθρον αυτού παραπέμπει, κυρίως, σε οικονομικά

θέματα, εμείς όμως θα ασχοληθούμε περισσότερο με τη

στρατιωτική πτυχή μιας προμήθειας, η

οποία, εάν ολοκληρωνόταν όπως είχε

σχεδιασθεί αρχικά, θα

καθιστούσε την παρουσία

του Επαναστατικού

Ναυτικού στις ελληνικές

θάλασσες καταλυτική.

Δυστυχώς η όλη προσπάθεια

εκφυλίσθηκε και κατέληξε στο περίφημο

«Σκάνδαλο του Λονδίνου». Α ς δούμε

λοιπόν, πώς εξελίχθηκε αυτή η

«στενόχωρη» ιστορία.

Το ακρόπρωρο του «Καρτερία» στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Ελληνικά πυρπολικά προσβάλλουν τουρκικά πλοία («Τα μπουρλοτιέρικα», πίνακας του Γιάννη Νίκου, συλλογή Γιώργου Παππά).

70

Ε Γ

ι

ίχαν περάσ ει δύο χρ όνια από την έκρηξη

της Ε λληνικής Επανάστασης και ο δ ιεξαγό­

μ ε ν ο ς σε ξηρά και θάλασ σ α αγώνας ήταν σε

γενικές γραμμές ν ικηφ όρ ος για την πλευ ρά των ε-

ξεγερμένων, παρά τα δ ιάφ ορα προβλήματα και τις

όποιες ατυχίες. Οι αγω νιζόμενοι για την ελ ε υ θ ε ­

ρία τους όμως δεν είχαν να αντ ιμετω π ίσουν μόνο

τις εχθρ ικές δυνάμεις αλλά και τις τεράστιες ο ικο ­

νομ ικές υποχρεώ σεις που δημ ιουργούσε το εγχεί­

ρημά τους.

Για να γ ίνε ι αντιληπτό το βάρος των ο ικο νομ ι­

κών απαιτήσεω ν του επαναστατικού αγώνα, θ α

δώ σουμε μερ ικά συνοπτικά και δ ιαφω τιστικά π α ­

ραδείγματα. Ο υποθετ ικός προϋπολογ ισμός που

υπ οβ λήθ ηκε στη Β ’ Ε θνοσυνέλευση του Αστρους,

τον Α πρ ίλ ιο του 1823, πρ οέβ λεπε προσ όδους (έσο­

δα) ύψους 12.846.220 γροσίων και έξοδα 38.616.000

γρ οσίων.

Τα έσοδα, τα οπο ία μόνον σίγουρα δεν ήταν και

βασίζονταν αποκλε ισ τ ικά στις π λη ρο φ ο ρ ίες των

πληρεξουσ ίω ν των δ ια φ όρω ν επαρχιών, προέρχο­

νταν από φ ορολογία επ ί των εθν ικώ ν γαιών, ιχθ υ ο ­

τροφείω ν, ελαιώ ν, τελω νείω ν, εργοστασίων κλπ.

κα ι προϋπολογ ίζονταν ως εξής: Κρήτη 7.383.620

γρόσια, Νήσοι 1.419.100, Ανατ. Ελλάδα 708.200,

Δυτ. Ελλάδα 729.500 και Π ελοπόννησος 2.605.800.

Προσωπογραφία του Τα έξοδα, όμως, ήταν αμε ίλ ικτα και δεν δέχονταν αναβολές. Μ ηνια ίως απαιτούντο

Κοχραν. γ ΐα τη συντήρηση των 51.000 ανδρών, που υπολογίζονταν ως στρατεύματα ξηράς,

2.444.000 γρόσια και γ ια τα 60 πλο ία του πο λεμ ικο ύ στόλου 1.187.000 γρόσια. Εάν στα

ποσά αυτά προσ τεθ ούν και 500.000 περ ίπου γρόσια ανά μήνα για άλλα δ ιο ικητ ικά έ­

ξοδα, φ θ άνουμε στο τελ ικό ποσό του πρ οϋπολογ ισμού, δηλαδή στα 38.616.000 γρό­

σια.

Ετσι, σύμφω να με τα παραπάνω, τα έσοδα ήταν μόνο το ένα τρίτο των εξόδων. Τη

δ ια φ ορά κάλυπταν η λαφ υραγω γία και οι εκούσ ιες ή αναγκαστικές ιδ ιω τικές ε ισ φ ο­

ρές. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, οι λαφ υραγω γούμενο ι Τούρκοι εξέλιπαν, τα

σεντούκια των πλουσ ίω ν εφ οπλιστώ ν των τριών ναυτικών νήσω ν (Υδρας, Σπετσών,

Ψαρών) άδειασαν και οι πρ όκρ ιτο ι των υπολο ίπω ν επαρχ ιώ ν έπαψ αν να δ ια θέτουν

ο ικονομ ική ευρωστία.

Ταυτόχρονα ήταν φ ανερό ότι, αν και το ιδ ιό ρ ρυ θμο και επ ιβ εβλημένο από ανά­

γκη δη μο σ ιο νομ ικό σύστημα μπορούσε να ικανοπο ιήσ ει τοπ ικά στρατεύματα και μ ι­

κρές αυτοσχέδ ιες εκστρατείες, ήταν αδύνατο να καλύψ ει τις ανάγκες μακρώ ν εκ ­

στρατειών και, ιδίως, τα έξοδα συντήρησης ισχυρού στόλου. Γι’ αυτό από την αρχή

της Επανάστασης άρχισαν να καταβάλλοντα ι πρ οσ π άθειες γ ια τη σύναψη εξω τερ ι­

κού δανείου, προκε ιμένου να αντ ιμετω π ισ θούν οι ολοένα αυξανόμενες ανάγκες. Τε­

λικά, τον Φ εβρουάριο του 1824, σ υνήφ θη υπό συμφ έροντες όρους το πρώτο δάνειο

του Αγώνα, ύψους 800.000 λιρών, μεταξύ της Ε λληνικής Κ υβέρνησης και των τραπε­

ζιτών του Λονδίνου «Υιοί Λώχμαν και 0 ’ Μπράιαν». Το δάνειο εκδόθηκε προς 59%

της ονομαστικής του αξίας και έτσ ι το πραγματικά δα νε ισ θέν ποσό ήταν 472.000 λ ί­

ρες. Από αυτό ο ι δανείζοντες τραπεζίτες κράτησαν, γ ια προκαταβλητέους τόκους

Το «Σκάνδαλο τον Λονδίνου» 71

δύο ετών 80.000 λίρες, γ ια χρ εώ λυ ιρ α , επίσης δύο ετών, 16.000 λ ίρες και για πρ ο μ ή ­

θ ε ια επ ί της πληρω μής των τόκω ν 3.200 λίρες.

Ετσι από το πραγματικό κεφ άλα ιο των 472.000 λ ιρώ ν εκκαθαρ ίσ τηκα ν 348.000 λ ί­

ρες. Ομως και από αυτά τα χρήματα, 28.100 λ ίρες πα ρέμε ιναν στο Λονδ ίνο για δ ιά φ ο ­

ρες παραγγελίες. Τελικά, δηλαδή, μόνο 319.900 λ ίρες (308.000 σε μετρητά και 11.900

σε πο λεμοφ όδ ια ) έφ θασ αν στην αγω νιζόμενη χώρα. Παρόλα αυτά, το δάνειο ήταν ε­

π ιτυχημένο και όλες οι κρατήσεις σύμφωνες με τα δ ιεθνώ ς ισχύοντα.

Η επ ιτυχία της έκδοσης του πρώτου δανείου ώ θησε την Ελληνική Κ υβέρνηση να

προχω ρήσει στη σύναψη δευτέρου, επε ιδή οι ο ικονομ ικές ανάγκες των επαναστα­

τών ήταν τεράστιες. Καθώς, λο ιπόν, ήταν ολοφάνερος πλέον και ο νέος κίνδυνος

που προερχόταν από την ανάμιξη της Α ιγύπτου στα δρώ μενα της Επανάστασης, η

κυβέρνηση ψήφισε, στις 31-7-1824, τη σύναψη του νέου δανείου. Το δάνειο αυτό α-

νέλαβαν οι τραπεζίτες αδελφ ο ί Ιάκωβος και Σ άμ ιουελ Ρικάρντο (Ρικάρδοι, στην ελ ­

λην ική γλώσσα της εποχής) και συνίστατο σε ονομαστικό κεφ άλα ιο 2.000.000 λ ιρώ ν

προς 55ό της αξίας αυτής. Το καθαρό, δηλαδή, δα νε ισ θέν ποσό ήταν 1.100.000 λίρες.

Οπως και στο πρώτο δάνειο, σημαντικότατο ποσοστό κρατήθηκε από τους τραπεζί­

τες: για τόκους των δύο πρώ των ετών 200.000 λίρες, γ ια χρεώ λυτρο ενός έτους

20.000, για πρ ο μ ή θ ε ια πληρω μής τόκω ν 4.000 και γ ια πρ ομ ήθ ε ια , μεσ ιτεία και έξοδα

συνομολόγησης 60.000. Συνολικά, δηλαδή, κρατήθηκαν 284.000 λίρες ακόμα, με α π ο ­

τέλεσμα από το ονομαστικό κεφ άλαιο των 2.000.000 να εκκαθαρ ισ τούν τελικά

816.000 λίρες.

Ως απόρροια η επαναστατική κυβέρνηση, η οπο ία κ ινδύνευε ανά πάσα στιγμή να

πάψ ει να υφ ίσταται, όπως και το κράτος που εκπροσω πούσε, βρ έθηκε να έχει στα

Τα «Καρτερία» και «Ελλάς» πλέουν με μη ευνοϊκό άνεμο: το ατμοκίνητο με τις μηχανές του και η φρεγάτα με τα μεσαία ιστία της, τα οποία δείχνουν και τη φορά του ανέμου (λιθογραφία του Κ. Κρατσάιζεν).

χέρ ια της ένα σημαντικότατο χρηματικό ποσό. Το ποσό αυτό αυξανόταν μάλιστα και

έφ θανε στο ύψος των 846.800 λ ιρ ώ ν εά νπ ρ ο σ ετ ίθ ε ντο 18.100 λίρες ως υπόλο ιπο του

πρώ του δανείου, 2.200 λ ίρες ως πρ οϊόν εράνου της ελλην ική ς πα ρο ικ ίας της Καλ-

κούτας των Ινδιώ ν και 10.500 λ ίρες ως τόκο ι εξαγορασθεισώ ν ομολογιώ ν των δύο

δανείων. Από αυτό το ποσό, όμως, 212.220 λ ίρες κατασπαταλήθηκαν (1) για αγορά ο­

μολογιώ ν του πρώ του και του δευτέρου δανείου και 392.600 λίρες γ ια στρατιωτικές

και ναυτικές πρ οπαρασκευές στη Β ρετανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Επίσης

28.880 λίρες α π α ιτήθηκαν για την κάλυψη των εξόδω ν των αντιπροσώ πω ν και κάποια

μ ικροέξοδα. Ετσι από το αρχικό ποσό μόνο 232.558 λίρες έφ θ ασ αν στα χέρ ια της ε­

παναστατικής κυβέρνησης.

Αυτό είναι, σε γενικές γραμμές, το «Σκάνδαλο του Λονδίνου», όπως έμεινε στην

Ιστορία η χρήση των δύο δανείω ν τα οπο ία τελικά εξυπηρέτησαν ελάχιστα τους σ κο­

πούς γ ια τους οπο ίους εκδόθηκαν.

Οπως ε ίδαμε, ένα σημαντικό τμήμα (392.600 λίρες) του δευτέρου δανείου α φ ιε ­

ρώ θηκε σε εξυπηρέτηση π ο λεμ ικώ ν αναγκών. Ετσι, 77.000 λ ίρες δα πα νή θ η κα ν γ ια α­

γορά, από τη Βρετανία, όπλων, π ο λεμο φ οδ ίω ν και πυροβόλω ν, 160.000 λίρες για κα­

τασκευή ατμοκινήτω ν π ο λεμ ικώ ν σκαφών, επίσης στη Βρετανία, καθώς και π ρ ό σ λη ­

ψη του Κόχραν (6λέπε παρακάτω ) ως ναυάρχου του Ε λληνικού Στόλου. Τέλος,

155.600 λίρες πρ ο 6 λέφ θ η κα ν γ ια την πρ ο μ ή θ ε ια φρεγατών.

Το θ έμ α της κατασκευής ατμοκινήτω ν πο λεμ ικώ ν σκαφ ώ ν ήταν εξα ιρετικά σ ημα­

ντικό και δ ίκα ια απασχολούσε τους Ελληνες από την έκρηξη, σχεδόν, της Επανάστα­

σής τους. Για τους γνωρίζοντες ήταν κοινό μυστικό ότι τα σιτοκάραβα, που είχαν με-

τατραπεί σε π ο λεμ ικά γ ια να αντιμετω π ίσουν τους οθ ω μ αν ικο ύς στόλους, δεν θ α

μπορούσαν να αντα πο κρ ιθ ού ν στον ρόλο αυτό για μεγάλο χρ ον ικό διάστημα, ούτε

να αντ ιπαρ ατεθούν σε αυτούς σε κλασ ικές ναυτικές μάχες. Πρώτα δημ ιουργήματα

με 6άση αυτή την παραδοχή ήταν τα πυρπολικά , τα οποία , αποτελώ ντας όπλο κρ ού­

σης, οδήγησαν το Επαναστατικό Ναυτικό σε εντυπω σ ιακές επιτυχίες. Με την πά ρο­

δο των ετών όμως ο αρ ιθμός των ελλην ικώ ν σκαφ ώ ν μειωνόταν, τόσο από τη φ θορά

του χρόνου και τη συνεχή π ο λεμ ική χρήση, όσο και από την αδυναμία αναπλήρω σης

των κενών που εδημιουργούντο. Ταυτόχρονα οι Ο θω μανοί, αποκτώ ντας σχετική ε­

μπειρ ία, άρχισαν να αντιμετω πίζουν επ ιτυχέστερα τα πυρπολικά . Ως αποτέλεσμα, οι

επαναστατικές επ ιτυχίες σημειώ νονταν δυσκολότερα και με την κατανάλωση π ερ ισ ­

σότερων «μπουρλότων». Το πρ όβ λημ α επ ιτά θη κε με την καταστροφή του στόλου

των Ψ αρών το καλοκα ίρ ι του 1824. Εκείνη την εποχή, όπως έχει ήδη αναφ ερθεί, οι

ο ικονομ ικές δυνατότητες των επαναστατώ ν είχαν αυξηθεί, καθώς υπήρχαν τα χρ ή ­

ματα του πρώτου δανείου, στα οπο ία σύντομα πρ οσ τέθηκαν και του δευτέρου. Εχο­

ντας, λο ιπόν, αυτό το ο ικονομ ικό υπόβαθρο και αντιμετωπίζοντας και τις αυξανόμε­

νες ανάγκες, η Ε λληνική Κυβέρνηση αποφ άσ ισε να προχω ρήσει στην αγορά ή στην

κατασκευή, στο εξωτερικό, κατάλληλω ν μεταχειρ ισμένω ν ή κα ινούργιω ν σκαφών, α-

τμοκ ινήτω ν και φρεγατών.

Καθοριστική επίδραση στην προώ θησ η του σχεδίου ναυπήγησης ατμοκινήτω ν

είχε η κάθοδος, στην Ελλάδα, του Βρετανού πλοιάρχου Αστιγγος (Frank Abney

Hastings) - (2). Με δ ικά του σχέδια κατασκευάσθηκε το πρώ το ατμόπλοιο , το «Καρτε­

ρία», το οπο ίο έμελλε να ε ίνα ι και τα πρώ το σκάφος αυτού του τύπου παγκοσμίω ς

που θ α ελάμβανε μέρος σε πο λεμ ικές επ ιχειρήσεις. Η ναυπήγησή του ανατέθηκε

στα ναυπηγεία Μ πρεντ, τα οπο ία βρ ίσκονταν στο Ντέπτφορντ του Τάμεση, και η κα­

τασκευή της μηχανής του στον μηχανουργό Γκάλογουεϊ. Επειδή δεν π ρ οβ λέφ θ ηκα ν

πο ιν ικές ρήτρες γ ια την περ ίπτω ση καθυστέρησης της παράδοσης ή προβλημάτω ν

στην κατασκευή, το σκάφος πα ρα δό θη κε τον Μ άιο του 1826 αντί του Αυγούστου

Το «Σκάνδαλο του Λονδίνου» 73

του 1825 που πρ οέβ λεπε η σχετική συμφωνία . Η μεγάλη καθυστέρηση αποδ ίδετα ι

στο γεγονός ότι ο γιός του Γκάλογουεϊ βρ ισκόταν στο Κάιρο, στην υπηρεσ ία του

Μ εχμέτ Αλή, πασά της Α ιγύπτου, υποτελούς και συμμάχου του σουλτάνου στον αγώ­

να εναντίον των επαναστατών. Η καθυστέρηση αυτή θ α ήταν ακόμη μεγαλύτερη εάν

ο Αστιγξ δεν επέβλεπε προσω πικά την πρ όο δο των εργασιών και δεν επεδείκνυε

πρω τοφανή ζήλο γ ια την επ ίσπευσή τους.

Από τις πηγές δεν μπορεί να εξαχθε ί ασφαλές συμπέρασμα για το ύψος του π ο ­

σού στο οποίο α νή λθε η αξία της ναυπήγησης του πλο ίου. Ο πω σδήποτε δόθηκαν

10.000 λ ίρες από τα χρήματα του δευτέρου δανείου, π ιθανότατα δε ο Αστιγξ δ ιέθεσ ε

από δ ικούς του πόρους ποσό το οπο ίο έφ θασε τις 5.000 λίρες.

Το «Καρτερία» ήταν ένα τροχήλατο ατμόπλοιο 23 3 1 με βοηθητική ιστιοφ ορ ία και

χαρακτηρ ίσ θηκε ως τροχοφόρος κορβέτα ή φρεγάτα. Είχε δύο μηχανές των 84 hp, οι

οποίες κ ινούσαν αντίστοιχους τροχούς που ήταν τοποθ ετημ ένο ι στις πλευρές του.

Η ταχύτητά του έφθανε, σε γαλήνη, τους 6 kts (κόμβους) και σε τρ ικυμ ία τους 3 kts,

ενώ μηδενιζόταν όταν έπνεε ισχυρός αντίθετος άνεμος. Ο οπλισμός του αποτελείτο

από τέσσερα πυ ρο βό λα και τέσσερις καρονάδες Paixhans των 68 pdr. Το πρ ω τοπο­

ρ ιακό στοιχείο, για το σ υγκεκρ ιμένο σκάφος, εκτός από το γεγονός της α τμ οκ ίνη ­

σης, ήταν το μεγάλο δ ιαμέτρημα των όπλω ν του και το είδος των βλημάτω ν τους.

Επρόκειτο είτε γ ια τις γνωστές συμπαγείς σφαίρες είτε γ ια τις νεοεμφ ανιζόμενες ε­

κρηκτικές, εμπρηστικές και ερυθρόπυρες, οι οποίες είχαν πρω τοφανείς και άγνω­

στες, μέχρι τότε, δυνατότητες. Το πλο ίο κατέπλευσε, έπειτα από περ ιπετειώ δη

πλου, στο Ναύπλιο στις 3 ή 4 Σ επτεμβρ ίου 1826. Με κυβερνήτη τον Αστιγγα, μέχρι

τον θάνατό του στις 20 Μαϊου 1828, και στη συνέχεια τον Ιωσήφ Φαλάγκα, προσέφ ε-

Το τριίστιο (νόβα ή πολάκα) «Ηρακλής» των Σπετσωτών αδελφών Γ. και X. Κούτση(Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος).

ρε αξιόλογες υπηρεσ ίες στον Αγώνα. Μετά το τέλος της Επανάστασης περ ιέπ εσ ε σε

αχρηστία και δ ια λύθηκε πρ ιν το 1841.

Οι δυσκολίες, ο ι καθυστερήσεις και τα προβλήματα που πα ρο υσ ιά σθ ηκα ν κατά

την κατασκευή του «Καρτερία», δεν ήταν τ ίποτα μπροστά σε όσα ακο λού θη σα ν με

τη ναυπήγηση των άλλω ν ατμόπλοιων. Τον Ιούλιο του 1825 εμφ α ν ίσ θη κε στο Λονδίνο

ο Βρετανός Κόχραν (Thomas Alexander Cochrane), επ ιστρέφοντας από τη Νότια Α με­

ρική (3). Το όνομα που είχε αποκτήσει από τις εκε ί δραστηριότητές του, έπεισε τους

αδελφ ούς Ρικάρντο, καθώς και τους φ ίλους τους, Μ παρντέτ, Χόμπχαουζ και Ελις, οι

οπο ίο ι ήταν μέλη τόσο του Φ ιλελληνικού Κομιτάτου όσο και του Κ οινοβουλίου, να

προσ βλέψ ουν σε αυτόν γ ια τη βελτίω ση του φ θ ίνοντος στην Ελλάδα αγώνα αλλά και

γ ια την υποστήριξη των ο ικονομ ικώ ν τους συμφερόντων. Οι Βρετανοί επέμεναν πο ­

λύ και τελ ικά κατόρθω σαν να απ οφ α σ ισ θε ί από την ελλην ική αντιπροσω πεία η π ρ ό ­

σληψη του Κόχραν, με την ελπ ίδα ότι θ α επανελάμβανε τα κατορθώ ματα της Νότιας

Αμερικής. Η αμοιβή του υποψ ήφ ιου απελευθερω τή της Ελλάδας ορ ίσ θη κε στις

37.000 λίρες, ενώ όταν θ α ολοκλήρω νε το έργο του θ α ελάμβανε άλλες 20.000. Ετσι

στις 4 Αυγούστου 1825 υπογράφ ηκε πρω τόκολλο (memorandum) μεταξύ των Ελλήνων

αντιπροσώ πω ν και του Κόχραν, με το οπο ίο ο Βρετανός αποδεχόταν τη θέσ η του

«ναυάρχου ξένου επ ικουρ ικού στόλου (Admiral of foreign auxiliary fleet). To πρω τόκολ­

λο επ ικυ ρ ώ θη κε με σ υμφ ω νητικό που υπογράφ ηκε την επομένη , 5-8-1825, μεταξύ

του Κόχραν και των Μ παρντέτ, Χόμπχαουζ και Ελις.

Η πρόσληψ η του Βρετανού πα ρουσ ιά σθηκε περ ίπου σαν προάγγελος της ελλ η ­

ν ικής ελευθερ ίας. Ο Ελις, στην π ρ οσ π ά θε ιά του να π ε ίσ ε ι τους Ελληνες αντιπροσώ ­

πους, δήλω νε ότι μέσα σε λίγες εβδομάδες θ α έφ θανε στην Κω νσταντινούπολη και

θ α κατέκα ιε τον Ο θω μανικό Στόλο στον Κεράτιο κόλπο. Ο δε Δ ημήτριος Μ ιαούλης,

γ ιός του Υδραίου ναυάρχου, ο οποίος βρ ισκόταν εκε ίνη την εποχή στο Λονδ ίνο για

την επίδοση, στον πρω θυπουργό Κάνιγκ, του ψηφίσματος γ ια τη βρετανική προστα­

σία, έγραφε: «Ο λορδ Κόχραν υπόσχεται να εξολο θρ εύσ ε ι δ ι’ όλου τον εχθ ρ ικό ν

στόλον οπού να μην υπάρξη πλέον».

Ολα τα παραπάνω α π οδ ε ίχθη κα ν σε λίγο φ ρούδες ελπίδες. Για να είμαστε π ά ­

ντως δ ίκα ιο ι, θ α πρ έπ ε ι να αναφ έρουμε ότι ο Βρετανός έλαβε την πρ οσ φ ερόμενη

θέσ η υπό τον όρο ότι έξι ατμόπλοια , περ ιλα μβα νομένου και του ναυπηγούμενου

«Καρτερία», θ α ετίθεντο στη δ ιάθεσή του μέσα σε δυόμ ισ ι, το πολύ, μήνες αγοραζό­

μενα και εξοπλιζόμενα με μέρ ιμνα των Ελλήνων αντιπροσώ πω ν με βάση δ ικές του ο­

δηγίες. Για τον σκοπό αυτό θ α δ ιετ ίθεντο, από τα χρήματα του δευτέρου δανείου,

113.000 λίρες. Στο ποσό αυτό πρ έπ ε ι να προσ τεθ ούν άλλες 10.000 λίρες που είχαν

ήδη δ ο θ ε ί για τη ναυπήγηση του «Καρτερία». Το δράμα ε ίνα ι ότι τα χρήματα αυτά

κατασπαταλήθηκαν από τους Βρετανούς «Φ ιλέλληνες», ο ι οπ ο ίο ι τα δ ιαχε ιρ ίσ θηκαν

τελείω ς αυθα ίρετα , χωρίς να δ ίνουν κανένα λογαριασμό στους Ελληνες αντ ιπροσώ ­

πους και πα ρά τις συνεχείς παραστάσεις των τελευταίων. Χαρακτηρ ιστικό ε ίνα ι ότι

το ποσό των 113.000 λ ιρ ώ ν έφ θασ ε για την κατασκευή μόνο τριών ατμοκινήτω ν, ενώ

το «Καρτερία», εξαιτίας της μέριμνας και της εξα ιρετικής προσοχής του Αστιγγος

δεν στοίχισε, όπως έχει ήδη αναφ ερθεί, περ ισσότερο από 15.000 λίρες.

Οπως και αν είχε το πράγμα, όμως, υπήρχαν 113.000 λ ίρες που μπορούσαν να

χρ ησ ιμ ο π ο ιη θ ο ύ ν γ ια την αγορά έτοιμω ν και κατά συνέπεια φθηνότερω ν ατμοκινή-

των, τα οπο ία στη συνέχεια θ α προω θο ύντο άμεσα στην Ελλάδα, που τα είχε απόλυ­

τη ανάγκη. Αντ’ αυτού οι Βρετανοί, χωρίς να σ υμ β ου λευθ ού ν τους Ελληνες αντ ιπ ρ ο­

σώπους (4), παρήγγειλαν στους ήδη κατασκευάζοντες το «Καρτερία» (ναυπηγεία

Μ πρεντ και μηχανουργό Γκάλογουεϊ) πέντε ατμόπλο ια και τα αντίστοιχα σ υγκροτή­

ματα μηχανών και λεβήτων, παραδοτέα εντός δυ όμ ισ ι μηνών. Το χε ιρότερο ε ίνα ι ότι

Το «Σκάνδαλο του Λονδίνου» 75

γνώριζαν πως ο γιός του Γκάλογουεϊ ήταν στην υπηρεσ ία του πασά της Α ιγύπτου, ε- Αμερικανική φρεγάτα

ναντίον του οποίου θ α εχρ ησ ιμοπο ιούντο τα προς ναυπήγηση πλοία, και το μηχα- η οποία μοιάζει με το

νουργείο του δεν μπορούσε, στο βραχύτατο αυτό χρ ον ικό διάστημα, να κατασκευά- «Ελλάς».

σει ούτε μια μηχανή.

Η κατασκευή, πάντως, των πέντε ατμοκίνητω ν αποφ ασ ίσ θηκε. Θα ναυπηγούντο

δύο μεγαλύτερα, τα «Επιχείρησις» και «Ακαταμάχητος», και τρία μικρότερα, τα

«Αγρυπνος», «Κυματοπλήκτης» και «Ερμής». Αντί οι εργασίες να προχω ρήσουν με

ταχύτατο ρυθμό, ο ι κατασκευαστές είχαν να αντ ιμετω π ίσουν και τις καταστροφικές

πα ρεμβάσεις του Κόχραν, ο οποίος μπορεί να ήταν εξα ιρετικός ναυτικός αλλά όχι

και εξα ιρετικός εφευρέτης.

Ενώ τα σχέδια γ ια τα δύο μεγάλα σκάφη βασίζονταν στα επ ιτυχημένα του «Καρ­

τερία», τα οπο ία εάν ακολουθούντο , θ α οδηγούσαν στη δημ ιουρ γ ία δύο πολύ καλών

πλοίων, ο Κόχραν επενέβη και τα τροποπο ίησ ε σε τέτοιο βαθμό ώστε η κατασκευή

καθυστέρησε απ ίστευτα και είχε τραγικά αποτελέσματα.

Οι δύο μηχανές του «Καρτερία» κατασ κευάσ θηκαν με βάση την τότε γεν ικά χρ η­

σ ιμο πο ιούμ ενη μέθοδο της «διαπυκνώ σεω ς» (condensing engines), μονοκύλινδρες

και χωρίς εκτόνωση, όμως ο ι αντίστοιχες των δύο άλλω ν σκαφ ώ ν έγιναν με την τε­

λείω ς ασυνήθιστη για το Ναυτικό μέθοδο της «επιπιέσεως» (haute pression), δηλαδή

δ ικύλ ινδρ ες υψηλής πίεσης. Το γεγονός αυτό, μαζί με την απαίτηση του Βρετανού

γ ια όσο το δυνατόν μ ικρότερο βύθ ισ μα και μεγαλύτερη ταχύτητα, γ ια να μπορούν τα

σκάφη να πλέο υν σε αβαθή προκε ιμένου , π ιθανότατα, να έχουν τη δυνατότητα να

πλησ ιάζουν τα παράκτια φ ρούρ ια τα οπο ία εσ κόπευε να «καταρρημάξει», έφ εραν

τις τραγικές τροποπο ιήσεις . Ετσι το σχήμα των δύο πλο ίω ν κατέληξε να περ ιγράφε-

ται ως «πολύ πλακω τόν, πολύ μακρύ και πολύ συμπεπ ιεσμένον», δηλαδή μακρόστε­

νο και χαμηλό, με αποτέλεσμα το πρώτο, το «Επιχείρησις», να κ ινδυ νεύσ ε ι να ανα-

τραπεί από έλλειψ η σταθερότητας κατά τις δοκ ιμές του, τον Α πρ ίλ ιο του 1826 έξω

από τον Τάμεση, μόλις έγινε π ρ οσ π ά θε ια να ανα πτυχθεί η βοηθητική του ιστιοφο-

ρία. Ταυτόχρονα μια έκρηξη αχρήστευσε τον ένα από τους λέβητες και το σκάφος

δ ια σ ώ θηκε μόνο με τη συνδρομή του βρετανικού πο λεμ ικο ύ «Colombine». Εξαιτίας

αυτής της αστάθειας κρ ίθη κε απαραίτητο να τοπ ο θ ετη θ ο ύ ν εξω τερικά των π λ ε υ ­

ρών του «παχύτατοι παγίδες», δηλαδή ξύλινο περ ίβ λημα με το οπο ίο αυξήθηκε το

πλάτος του και επ ιτεύ χθ ηκε ικανοπο ιητική σταθερότητα. Χ ρειάσθηκε, επίσης, να

αλλα χθ ε ί κα ι το πη δά λ ιο του σκάφους.

Αφού, λο ιπόν, έγιναν ο ι απαραίτητες μετασκευές, το «Επιχείρησις» κατέπλευσε

στην Ελλάδα προς τα τέλη Αυγούστου του 1827 με κυβερνήτη τον πλο ίαρχο Κρό-

σμπυ. Ελαβε μάλιστα μέρος, το φ θ ινόπω ρ ο του 1828, στις τελευτα ίες πο λεμ ικές επ ι­

χε ιρήσεις στο Ιόνιο, συμμετέχοντας, μαζί με το «Καρτερία» και άλλα σκάφη, στην

υπό τον Κορσικανό φ ιλέλληνα πλο ίαρχο Μ πασάνο (αρχικά) και υπό τον Υδρα ίο Αντώ­

ν ιο Κριεζή (στη συνέχεια) ναυτική μοίρα. Α ποτέλεσμα των επ ιχειρήσεω ν αυτών ήταν

να α π ελευθ ερ ω θε ί, λίγο αργότερα (τον Μ άρτιο του 1829), η Βόνιτσα και μέρος του

Α μβρακικού κόλπου. Στη συνέχεια, όμως, και εξαιτίας της κακής κατάστασης τω μη­

χανών του, το ατμόπλο ιο πα ρέμε ινε ελλ ιμεν ισ μένο στον ναύσταθμο του Πόρου. Δ ια ­

λύ θ η κε πρ ιν από το 1833 και, όπως γράφει ο αντιπλοίαρχος Δ ημήτριος Φωκάς, «το εκ

της διαλύσεω ς α ποτεθέν εις τας αποθήκα ς υλικόν (χαλκός, ορείχαλκος, σ ίδηρος,

μόλυβδος) εξετ ιμήθη εις 14.991 Δρχ.».

Το δεύτερο από τα μεγάλα ατμοκίνητα, το «Ακαταμάχητος», κάκιστης κατασκευ­

ής, καταστράφηκε από πυρκαγ ιά κατά τις δοκιμές του έξω από τον Τάμεση.

Τα δύο παραπάνω ατμόπλο ια είχαν εκτόπ ισμα 4 0 0 1, μήκος 45,72 m, πλάτος 7,62 m

και βύ θ ισ μα (με πλήρες φορτίο) 1,52 m. Οι πηγές δεν ανα φ έρουν ούτε τον αρ ιθμό

των ιστών τους ούτε την ιστιοφ ορ ία τους. Το π ιο π ιθ ανό ε ίνα ι να δ ιέθ εταν τέσσερις

ιστούς και να έφ εραν βοηθητική ημ ιολ ική ιστιοφ ορ ία όπως το «Καρτερία». Επίσης

τ ίποτα δεν αναφ έρετα ι γ ια την ταχύτητά τους. Είναι όμως γνωστό ότι η κατανάλωση

των ισχύος 50 hp μηχανών τους σε γ α ιά νθρ ακα ήταν 9 t το 24ωρο. Ο οπλισμός του

«Επιχείρησις» (το «Ακαταμάχητος» π ιθανότατα δεν πρόλαβε να εξοπλισθε ί) ήταν

μάλλον όμοιος με τον αντίστοιχο του «Καρτερία». Εφερε, δηλαδή, τέσσερα μακρά

π υ ρ ο βό λα και τέσσερις καρονάδες Paixhans των 68 pdr.

Πριν κα θ ελ κυ σ τε ίτο «Ακαταμάχητος», ολο κληρ ώ θ ηκε η ναυπήγηση του πρώτου

από τα τρία μ ικρότερα ατμόπλοια , του «Ερμής», ενώ προχω ρούσε η κατασκευή των

άλλω ν δύο. Ούτε αυτά γλίτω σαν από τις περ ίφ η μες τρ οποπο ιήσ εις του Κόχραν, με

αποτέλεσμα πρ ιν από την τοποθέτηση των μηχανών ο Γκάλογουεϊ να εκφ ρ άσ ε ι τους

φ όβους του «μήπως τα πλο ία αυτά βυθ ίζοντα ι βαθύτερα από όσο προσ δ ιόρ ισε ο

λόρδος Κόχραν και ως εκ τούτου ε ίνα ι τελείω ς ακατάλληλα γ ια την υπηρεσ ία για την

οπο ία τα ή θ ελε αποκλειστικώ ς και κατά τους δύο ουσ ιώ δεις λόγους, δηλαδή την έλ ­

λειψ η της ταχύτητας και την αδυναμία να π λεύ σ ουν στα ρηχά». Στη συνέχεια και α ­

φού σ υνεννοήθηκε με τους ναυπηγούς, πρότεινε να επ ιμ η κυ νθ ο ύ ν τα σκάφη κατά

4,50 περ ίπου μέτρα, εφ όσ ον προηγουμένω ς κόπτονταν εγκάρσια λίγο π ίσω από το

μηχανοστάσιο. Με τον τρόπο αυτό ήλπιζε ότι θ α γ ίνονταν ελαφ ρύτερα και θ α μειω ­

νόταν το βύ θ ισ μά τους.

Οι πρ οτεινόμενες τροποπο ιήσ εις δεν εγκρ ίθη καν από τον Κόχραν, ωστόσο αυτό

δεν είχε και ιδ ια ίτερη σημασ ία έτσι όπως εξελ ίχθη καν τα πράγματα, δ ιότ ι ούτε ο

Γκάλογουεϊ τελείω σε ποτέ την κατασκευή των μηχανών «επιπιέσεως» που πρ οορ ίζο­

νταν γ ια τα πλοία, ούτε υπήρχαν πλέο ν χρήματα για την αποπεράτωση και των τριών.

Ετσι ολο κληρ ώ θ ηκε μόνο το «Ερμής». Τα άλλα δύο π ιθανότατα αφ έθ η κα ν μ ισ ο τελε ι­

ω μένα μετά την καθέλκυσ ή τους να σ απ ίσουν στις προβλήτες του Λ ονδίνου. Μ άλι­

Το «Σκάνδαλο τον Λονδίνου» 77

στα για την παραλαβή του μοναδικού ολοκληρω θέ-

ντος σκάφ ους χρ ε ιά σ θ ηκε να καταβάλει ο Κόχραν

«εξ ιδίων» δύο χ ιλ ιάδες λίρες, τις οποίες ε ισέπραξε

μόλις επ α νή λθ ε με αυτό στην Ελλάδα. Π ρέπει να α ­

να φ ερ θ ε ί εδώ ότι, επειδή ο Γκάλογουεϊ δεν απ ο π ε­

ράτωσε τη μηχανή του, το «Ερμής» εφ ο δ ιά σ θ ηκε με

αντίστοιχη επ ιτυχημένη των εργοστασίων «Σιούαρντ

και ΣΙΑ».

Το ατμοκίνητο κατέπλευσε στην Ελλάδα περ ί τα

τέλη Ο κτωβρίου του 1828 και δεν έλαβε ποτέ μέρος

σε πο λεμ ικές επιχειρήσεις. Είχε εκτόπ ισμα 200 t, μή­

κος 30,48 m, πλάτος 4,87 m και βύθισμα , με πλήρες

φορτίο 0,91 m. Δεν υπάρχουν ακρ ιβή στοιχεία για τον

οπλισμό του, π ιστεύετα ι όμως ότι έφερε τέσσερα πυ ­

ροβόλα των 68 pdr. Σε π ίνακες του Σεπτεμβρ ίου του

1829 και του Ιανουαρίου του 1833 φ αίνεται ότι ανήκε

στη δύναμη του Στόλου. Γενικά χρ ησ ιμ οπο ιήθ ηκε σε

κρατικές μεταφορές και βοηθητικές υπηρεσίες, ενώ

τον Μ άρτιο και τον Α πρ ίλ ιο του 1833 ταξίδεψ ε δύο

φορές έως την Τεργέστη. Για τελευτα ία φορά βγήκε

στην ανοικτή θάλασσα τον Ιούνιο του ίδ ιου έτους, ό ­

ταν μετέφ ερε τα μέλη της Αντιβασιλείας (από τον Ια­

νουάριο του 1833 βασ ιλιάς της Ελλάδας ήταν ο

Οθων, ο οποίος, ως ανήλικος, δ ιο ικούσ ε δ ι’ Αντιβασι-

λείας) γ ια επ ίσκεψ η στις Κυκλάδες. Από τότε παρέ-

μεινε στον ναύσταθμο του Πόρου και χρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κε ως «τροπιστικόν κάτεργον»

(cale de carenage, τροπιστήριο , πουντόνι, πλω τή εσχάρα) για το «καρενάρισμα» (επ ι­

σκευή των υφάλω ν) των πλο ίω ν του Στόλου. Η καλή του μηχανή, όμως, αφού επ ι­

σ κευά σθηκε από τον Βρετανό μηχανικό Πάρις, τοπ οθ ετή θ η κε στο ατμόπλοιο «Μα-

ξιμ ιλιανός» που κατασκευάσθηκε με βάση σχέδια του Υδραίου ναυπηγού Γεωργίου

Τομπάζη και καθ ελκύ σ θ η κε στις 2 Απρ ιλ ίου 1837 στον ναύσταθμο. Το «Μ αξιμιλια-

νός» είχε εκτόπ ισμα 1801 και η ταχύτητά του έφ θανε τους 8 kts. Από το γεγονός αυ­

τό μπορούμε να σ υμπεράνουμε ότι κα ι το 200 t «Ερμής» είχε παραπλήσ ια ταχύτητα.

Τελικά το «Ερμής» διαγράφηκε από τον κατάλογο των πλο ίω ν του Στόλου τον Α πρ ί­

λ ιο του 1846 και δ ιαλύθηκε.

Υπήρχαν, όμως, ακόμη χειρότερα από το ζήτημα των ατμόπλοιων. Οπως έχει ήδη

αναφ ερθεί, από τα χρήματα του δευτέρου δανείου δ ια τέθη καν 155.600 λίρες για

π ρ ο μ ή θ ε ια φρεγατών. Πράγματι, μόλις σ υνομολογήθηκε τα δάνειο και εκτελώντας

εντολή της Ελληνικής Κ υβέρνησης γ ια αγορά ή κατασκευή «φρεγατών α ’ τάξεως

των 14 πορτελίων», οι Ελληνες αντ ιπρόσ ω πο ι πρ οσ π άθη σ αν να βρουν ετο ιμοπαρ ά­

δοτα σκάφη αυτού του τύπου σε δ ιάφ ορα βρετανικά ναυπηγεία. Αυτή ήταν η ενδε-

δειγμένη κίνηση εξαιτίας του κατεπείγοντος του θέματος. Δυστυχώς, τα μόνα που

δ ιετ ίθεντο προς πώ ληση ήταν μερ ικά πα λ ιά και ακατάλληλα τριίστια της Εταιρείας

των Ινδιών. Αφού δεν β ρ έθη κα ν τα επ ιθ υμ ητά έτοιμα πλοία, οι αντιπρόσω ποι στρά­

φηκαν στη ναυπήγηση καινούργιων. Η καλή προσφ ορά, όμως, των κατασκευαζόντων

τα ατμοκίνητα για μία ή δύο φρεγάτες των 1.100 t με 15 «πορτέλια» (κανονοθυρ ίδες)

ανά πλευρά, έναντι 46.500 λ ιρώ ν κατά πλο ίο, απ ορ ρ ίφ θη κε εξαιτίας της 14μηνης

π ρ οθεσ μ ία ς παράδοσης που ζητούσαν.

Επειτα από τις αποτυχίες αυτές, οι αντ ιπρόσ ω ποι στράφηκαν προς την αγορά

Πρόσωπό γραφία του Αστιγγος εκ του φυσικού, από τον Βαυαρό λοχαγό Κρατσάιζεν (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

των Ηνωμένων Π ολιτειώ ν της Αμερικής. Ετσι, έπειτα από σύσταση του πρεσβευτή

αυτών Ρας και του προξένου τους Ασπινολ στο Λονδίνο, α π ευ θ ύ νθ η κα ν στον π ρ ό ε­

δρο του Φ ιλελληνικού Κομιτάτου της Νέας Υόρκης, Μ παγιάρντ, ο οποίος ήταν και δ ι­

ευθυντής ενός από τα γνω στότερα ναυπηγεία της χώρας, του «Λερουά, Μ παγιάρντ

και ΣΙΑ». Εδώ θ α πρ έπ ε ι να ανα φ ερ θε ί ότι πρόσφ ατα το Κομιτάτο αυτό είχε αποστεί-

λε ι στη μαχόμενη Ελλάδα χρηματική βο ήθ ε ια ύψους 8.705 δολαρίων. Πράγματι, ο

Μ παγιάρντ τους υπέβαλε προσφ ορά γ ια τη ναυπήγηση μιας φρεγάτας 1.5001 των 50

πυροβόλω ν, έναντι 247.000 δολαρ ίω ν (49.900 λιρών), πληροφ ορώ ντας τους ταυτό­

χρονα ότι ήταν έτοιμος να εκτελέσει ταχύτατα την παραγγελία αν ελάμβανε τη σχε­

τική εντολή.

Μ προστά σε αυτή την εξέλιξη οι αντιπρόσω ποι, στους οπο ίους είχε α φ εθ ε ί η

σχετική πρ ω τοβουλία από την Ε λληνική Κυβέρνηση, επέλεξα ν να αποσ τείλουν στις

ΗΠΑ τον Γάλλο στρατηγό του ιππ ικού Λαλεμάν, πρώ ην υπασπιστή του Ναπολέοντα,

που τους είχε συσταθεί από τον γνωστό στρατηγό Λ αφ αγιέτ και δ ιάφ ορους φ ιλέλλη ­

νες. Δυστυχώς ήταν ατύχημα που επελέγη το συγκεκρ ιμένο πρόσω πο, το οποίο, αν

και τ ίμ ιο και με καλές πρ οθ έσ εις , δεν είχε σχέση με τις ναυτικές κατασκευές. Ο Λα­

λεμά ν εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη ως πράκτορας (agent) της ελλην ικής αντ ιπ ρ ο­

σωπείας του Λ ονδίνου, με παχυλό μηνια ίο μ ισθό 120 λιρών.

Ταυτόχρονα με τις ενέργειες προς την πλευρά των ΗΠΑ, ο ι αντ ιπρόσ ω ποι π ρ ο ­

σπά θησ α ν να π ρ ο μ ηθ ευτο ύν έτοιμες φρεγάτες και από άλλα ευρω παϊκά κράτη. Δυ­

στυχώς ο ι τρεις προταθείσες, δύο σ ουηδικές και μια γαλλική , δεν ήταν σε καλή κα­

τάσταση και έτσι η αγορά τους δεν προχώρησε.

Οπως είχε ήδη αναφ ερθεί, η Ελληνική Κ υβέρνηση επ ιθ υμ ού σ ε την πρ ο μ ή θ ε ια

φρεγατών «πρώτης τάξεως των 14 πορτελίων». Αυτό σήμαινε ότι τα σκάφη θ α έφ ε ­

ραν 44 πυροβόλα. Τα 28 από αυτά θ α βρ ίσκονταν σε κατάφρακτο (κλειστό) π υ ρ ο β ο ­

λε ίο των 14 κανονοθυρ ίδω ν ανά πλευ ρά (από όπου πρ οέκυπτε και ο χαρακτηρισμός

τους) και τα υπόλο ιπα 16 στο κατάστρωμα. Οι οδηγίες, όμως, των αντιπροσώ πω ν του

Λ ονδ ίνου προς τον Λαλεμάν, ήταν να προχω ρήσει στην αγορά δύο φρεγατώ ν «του

πρώτου βαθμού», της μιας από το ήδη μνη μ ο νευ θ έν ναυπηγείο και της άλλης από

το αντίστοιχο «Χόουλαντ και ΣΙΑ». Σε περ ίπτω ση που δεν δ ιετ ίθ εντο κατάλληλα

σκάφη, του δινόταν η «εξουσία» να προχω ρήσει στη ναυπήγηση δύο τέτοιω ν πλο ίω ν

υπογράφοντας τα απαραίτητα συμφω νητικά.

Το κακό στο ζήτημα ε ίναι ότι ο ι αντ ιπρόσ ω ποι αρ κέσ θη κα ν στον χαρακτηρ ισμό

«φρεγάτες πρώτου βαθμού», χωρίς να αναφ έρουν και τον επ ιθ υμ ητό αρ ιθ μό π υ ρ ο ­

βόλων. Π ίστευαν, δηλαδή, ότι με τον χαρακτηρ ισμό αυτό δήλω ναν σαφώς την ε π ιθ υ ­

μία τους γ ια αγορά ή κατασκευή φρεγατώ ν των 44 ή 48 πυροβόλω ν, ο ι οπο ίες στην

ανάγκη θ α μπορούσαν να εφ οδιαστούν με πρ όσ θετα ώστε ο α ρ ιθμός τους να φθά-

σει τα 56. Εσφαλλαν, δ ιότι ως «φρεγάτες α ’ τάξεως ή βαθμού» χαρακτηρίζονταν ε­

κε ίνη την περ ίοδο σκάφη που υπάγονταν στην κατηγορία των «πλοίω ν της γραμμής»

(«vaisseau de ligne», βατσέλα ή βασέλα ή ντελ ίν ια ή τελίνια , στην ελλην ική ναυτική

γλώσσα της εποχής) και έφ εραν 60 πυροβόλα, 32 σε κατάφρακτο κλειστό π υ ρο βο­

λε ίο (16 κανονοθυρ ίδες ανά πλευρά) και τα υπόλο ιπα 28 στο κατάστρωμα (5).

Η ασάφεια αυτή είχε δραματικές σ υνέπειες στην πο ρε ία της πρ ομ ήθ ε ιας των

πλοίων. Ο στρατηγός του ιππ ικού Λ αλεμάν είχε πλήρη άγνο ια των όρω ν και των τε­

χν ικώ ν λεπτο μερ ε ιώ ν αυτών, με αποτέλεσμα τα δύο ναυπηγεία να ερμηνεύσ ουν την

παραγγελία σύμφω να με τα συμφ έροντα τους. Ετσι έκλεισαν, στις 5 Μ αρτίου 1825,

συμφ ω νία με τον Γάλλο γ ια την κατασκευή δύο φρεγατών α ’ τάξεως (μία το καθένα)

στην τιμή που έχει ήδη α να φ ερ θε ί (247.000 δολάρια το πλοίο), παραδοτέω ν σε έξι

μήνες. Ταυτόχρονα όμως ο ι Α μερικανοί, επω φ ελούμενο ι από την ασάφ εια του όρου

Το «Σκάνδαλο τον Λονδίνου» 79

«φρεγάτες α ’ τάξεως», σχέδιασαν την κατασκευή σκαφ ώ ν των 64 πυ ροβόλω ν (16 κα­

νονοθυρ ίδω ν ανά πλευρά, κα ι 32 πυροβόλω ν στο κατάστρωμα) που έμο ιαζαν πολύ

με δ ίκροτα και, φυσικά, ήταν ακρ ιβότερα των ζητουμένω ν από την Ελλάδα.

Ξεκίνησε, έτσι, μια ιστορία απάτης και κλοπής σε βάρος ενός μικρού λαού ο ο­

πο ίος αγωνιζόταν γ ια την ελευθ ερ ία του. Τα δύο ναυπηγεία, αφού έλαβαν συναλλαγ­

ματική ύψους 120.000 λ ιρ ώ ν (593.880 δολαρ ίω ν) που είχε μαζί του ο Λαλεμάν, πολύ

σύντομα ζήτησαν από τους αντιπροσώ πους πρ όσ θετα ποσά. Μ έχρι το τέλος Ν οεμ­

βρίου του 1825 είχαν ε ισπράξει 767.000 δολάρια (155.000 λίρες). Το ποσό αυτό ήταν

πολύ υπέρτερο έναντι της αρχικής τους προσφ οράς των 247.000 δολαρ ίω ν (49.900

λιρών) ανά σκάφος, στην οπο ία βασίζονταν ο ι Ελληνες αντιπρόσω ποι. Ε πιπλέον όχι

μόνον τα πλο ία δεν είχαν ολοκληρω θεί, αν και είχε π α ρ έλ θ ε ι η εξάμηνη πρ οθ εσ μ ία

παράδοσης, αλλά και ο ι αντ ιπρόσ ω πο ι δεν είχαν καμ ία ενημέρω ση γ ια την πρόοδο

των ναυπηγήσεω ν, ούτε ελάμβαναν λογαριασμούς γ ια τα χρήματα που δαπανώντο.

Δ εν έφ θαναν, όμως, αυτά. Στις 31 Ο κτωβρίου τα δύο ναυπηγεία πληροφ όρησα ν

τους αντιπροσώ πους ότι το κάθε πλο ίο θ α στοίχιζε τελικά 500.000-550.000 δολάρια

(101.000-111.000 λίρες), ποσό δ ιπλάσ ιο της αρχικής προσφ οράς. Το χειρότερο από

όλα ήταν ότι στις αρχές του 1826 απαίτησαν την άμεση καταβολή των υπόλο ιπω ν

272.000 δολαρ ίω ν (55.000 λιρών), πράγμα που δεν α π οκλε ίετα ι ο ι ταλα ίπω ρο ι αντ ι­

πρόσ ω πο ι να έπρατταν (ωστόσο δεν μπορούσαν, αφού τα χρήματα του δευτέρου

δανείου είχαν εξανεμ ισθεί).

Τότε, σαν όρνια που οσ μ ίσθ ηκα ν κουφάρι, επα νεμφ αν ίσ θη καν οι αδελφ ο ί Ρικάρ-

ντο, οι οποίο ι, όπως φαίνεται, ήταν πλήρω ς ενημ ερω μένο ι γ ια τις εξελίξεις. Α λληλο­

Καρονάδα σε πλοίο στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα. Πυροβόλα του τύπου αυτού απετέλεσαν μέρος του οπλισμού του «Καρτερία».

80

Ομοίωμα του «Ελλάς» (Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος).

γράφησαν απ ευθ είας με τα δύο ναυπηγεία και τον Λ αλεμάν και πρότε ιναν στους α ­

ντιπροσώ πους να τους πα ρα δοθούν, υπό καθεστώς υποθήκης, ο ι δύο ημ ιτελείς

φρεγάτες γ ια να τις πω λήσ ουν όπου και όπως νόμιζαν, δ ίδοντας ως αντάλλαγμα δά­

νειο 15.000 λ ιρώ ν για να αγορασθεί ένα ακόμη ατμόπλοιο. Οι προτάσεις τους απορ-

ρ ίφ θη κα ν από τους Ο ρλάνδο και Λουριώτη, παρά το γεγονός ότι ο Σ πανιολάκης τά­

χ θ η κε υπέρ αυτών.

Ετσι δημ ιο υρ γήθ ηκε άμεση ανάγκη μετάβασης, στις ΗΠΑ, προσώ που εμπ ισ τοσ ύ­

νης. Ταυτόχρονα όμως στο Λονδ ίνο είχε ξεσπάσει το σκάνδαλο των ατμοκινήτων. Για

τον λόγο αυτό ο ι Ο ρλάνδος και Λουριώτης έκρ ιναν ότι έπρεπε να πα ρα μείνουν στη

Β ρετανία γ ια να το αντιμετω πίσουν, ενώ ο Σπανιολάκης δεν απ οδ έχθη κε τη σχετική

πρόταση. Α πελπ ισ μένο ι τότε οι τρεις Ελληνες, στράφ ηκαν στον Χίο μεγαλέμπορο

του Λονδ ίνου Α λέξανδρο Κοντόσταυλο, που φ ημιζόταν γ ια τον πατριω τισμό και την

τ ιμ ιότητά του, και τον έπεισαν να μεταβεί στη Νέα Υόρκη γ ια να περ ισ ώ σ ει ό,τι μπο­

ρούσε, παρά το γεγονός ότι οι αδελφ ο ί Ρικάρντο έκαναν τα πάντα γ ια να τον αποτρ έ­

ψουν από την αποστολή αυτή.

Ο Κοντόσταυλος έφ θασ ε στη Ν. Υόρκη στις 12 Απρ ιλ ίου 1826 και Θρήκε την κατά­

σταση πολύ χειρότερη από ό,τι ήλπιζε, καθώς τα δύο πλο ία απείχαν πολύ από του να

θ ε ω ρ η θ ο ύ ν ολοκληρω μένα. Μαζί του, όμως, είχε συστατική επιστολή του Αδαμ. Κο-

ραή προς τον περ ίφ η μο φ ιλέλληνα γερουσ ιαστή Εντουαρντ Ε6ερετ, καθώς και π λ η ­

ρεξούσ ιο της Ε λληνικής Κ υβέρνησης για σύναψη δανείου 50.000 λιρών. Επίσης του

είχε ε ιπ ω θ ε ί σαφώς ότι εναπόκειτο σε αυτόν να πράξει ό,τι καλύτερο νόμιζε: να ενε­

χυρ ιάσ ε ι τα πλοία, να πω λήσ ει το ένα για να ολο κληρ ω θ ε ί το άλλο, να πω λήσει κα ι τα

δύο ή να τα ανταλλάξει με δύο μ ικρότερα ηλ ικ ίας έως πέντε ετών. Κατά την επαφή

του με τους εκπροσώ πους των δύο ναυπηγείων, αφού αρχικά συνέλεξε π λη ρ ο φ ο ­

ρίες γ ια την πρόοδο των εργασιών και τους ο ικονομ ικούς λογαριασμούς, πρ ο σ π ά θ η ­

σε να τους π ε ίσ ε ι να ολοκληρ ώ σ ουν τη μια φρεγάτα με ενέχυρο τη δεύτερη, μέχρι

να τους αποσταλούν χρήματα από το Λονδίνο. Εκπληκτος, τότε, άκουσε ότι γ ια την

ολοκλήρω ση του ενός πλο ίου και για δ ιάφ ορες άλλες απαιτήσεις χρειάζονταν

396.091 δολάρια. Δ έχθηκε επίσης την απειλή ότι, σε περ ίπτω ση μη πληρω μής, τα δύο

σκάφη θ α επω λούντο σε δημοπρασία.

Απελπ ισμένος ο Χίος έμπορος συνέλαβε τη σωτήρια, όπως απ ο δ ε ίχθ η κε εκ των

υστέρων, ιδέα να μεταβεί στην Ο υάσιν-

γκτον, όπου υπήρχε σημαντικός φ ιλελλη-

νικός κύκλος, κα ι να α π ε υ θ υ ν θ ε ί στην α­

μερ ικανική κυβέρνηση διά του Εβερετ.

Από τότε τα πράγματα άρχισαν να κ ινού­

νται ταχύτατα και ευνοϊκά για την Ελλάδα.

Μ έσα σε 24 ώρες ο Κοντόσταυλος παρου-

σ ιάσθηκε στη Βουλή, στη Γερουσία, στους

υπουργούς Ναυτικών και Εξωτερικών και

στον ίδ ιο τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Ανταμς.

Ο λοι σκανδαλίσ θηκαν, όταν πληροφ ορή-

θη κ α ν τα συμβάντα, σε τέτοιο βαθμό ώ ­

στε, παραβα ίνοντας τις αρχές της ο υ δ ε­

τερότητας, βο ήθησ αν την αγω νιζόμενη

χώρα. Δώ δεκα ημέρες μετά την άφ ιξη του

Κοντόσταυλου στην Ο υάσινγκτον, η Β ου­

λή και η Γερουσία ψ ήφ ισαν πρόταση του

Εβερετ γ ια αγορά, από τις ΗΠΑ, της μιας

Το «Σκάνδαλο τον Λονδίνου» 81

φρεγάτας, ούτως ώστε να δ ο θ ε ί η δυνατό­

τητα αποπεράτωσης της δεύτερης. Το ση­

μαντικό της πράξης αυτής ε ίνα ι ότι αντιτί-

θετο σε νόμο της 20ής Α πριλίου 1818, ο ο ­

πο ίος στην ουσ ία απαγόρευε την κατα­

σκευή πλο ίου στις ΗΠΑ που θ α εχρησιμο-

πο ιε ίτο εναντίον κράτους με το οπο ίο η

χώρα ήταν σε κατάσταση ειρήνης. Η π ρ ό ­

ταση, όμως, ψ η φ ίσ θηκε και έτσι σώ θηκε η

μια φρεγάτα.

Ετσι στις 29 Μαϊου 1826 το Υπουργείο

Ν αυτικών συγκρότησε επιτροπή η οποία

εξέτασε τα δύο πλο ία και αποφ άσισε την

αγορά της φρεγάτας «Liberator», την ο­

πο ία κατασκεύαζαν τα ναυπηγεία Χόουλα-

ντ. Αυτή που θ α ολοκληρω νόταν για λογα­

ρ ιασμό της Ελλάδας ήταν η «Hope» των

ναυπηγείω ν Μ παγιάρντ.

Ομως το ζήτημα είχε ακόμη δρόμο. Η αμερ ικαν ική κυβέρνηση έδινε για την αγο­

ρά του «Liberator» 230.571 δολάρια, ποσό απόλυτα δ ίκα ιο (6). Οι δύο κατασκευαστές,

όμως, είχαν απαιτήσεις που ανέρχονταν στις 396.091 δολάρια, όπως έχουμε ήδη ανα­

φ έρει. Ετσι αποκλε ιόταν η ολοκλήρω ση και ο απόπλους του «Hope». Ο Κοντόσταυ-

λος, «φρονίμως ποιών», έπε ισ ε αρχικά την α μερ ικαν ική κυβέρνηση να μην αγοράσει

τη μια φρεγάτα, εάν το αντίτιμο δεν επαρκούσε για την αποπεράτωση και τον απ ό­

πλου της δεύτερης, ενώ γ ια τη δ ιευθέτηση των δ ιαφ ορώ ν με τους κατασκευαστές

προσέφ υγε, με τη βο ήθ ε ια του Εβερετ σε α ιρετοκρισ ία (δ ια ιτητική δ ιαδ ικασ ία ενώ­

π ιο ν δικαστηρίου), η οπο ία ξεκίνησε στις 29 Ιουνίου και ολο κληρ ώ θ ηκε στις 22 Ιου­

λίου. Στις 29 του ίδιου μήνα οι α ιρετοκρίτες εξέδω σαν την απόφ ασή τους, με την ο­

πο ία επιδ ικαζόταν στους κατασκευαστές ποσό 156.856 δολαρίων, αντί του αιτουμέ-

νου των 396.091 δολαρίων.

Η απόφ αση ήταν καταφανώς άδ ικη για την ελλην ική πλευρά, δ ιότι ικανοπο ιούντο

δ ιάφ ορες παράλογες απαιτήσεις των δύο ναυπηγείω ν (αυξημένες πρ ομήθειες , ανύ­

παρκτες ξυλουργικές εργασίες, τόκο ι επ ί της αξίας των πυρομα χ ικώ ν κλπ.). Παρόλα

αυτά, έλυσε ένα εξα ιρετικά πολύπλοκο ζήτημα και ήταν αυτή που έδωσε στο ελλη ν ι­

κό έθνος τη δυνατότητα να αποκτήσει ένα εξα ιρετικό κα ινούργιο πλοίο.

Επειτα από δ ιαπραγματεύσεις οι απα ιτήσεις των κατασκευαστώ ν π ερ ιο ρ ίσ θη κα ν

στο ποσό των 128.315 δολαρίων. Ταυτόχρονα το «Liberator» αγοράσθηκε από την αμ ε­

ρ ικανική κυβέρνηση αντί 233.571 δολαρίων, κατά 3.000 ακρ ιβότερα σε σχέση με την

εκτ ιμη θε ίσ α αξία, επειδή δεν είχαν υπ ολο γ ισθ ε ί στην απογραφή ο ι ιστοί του (225.000

δολάρια περ ίπου φ θηνότερα από όσο είχε στοιχ ίσει η κατασκευή του). Αντίθετα το

«Hope» στοίχισε, μέχρι τον απόπλου του, 750.000 δολάρια, ποσό τρ ιπλάσιο περ ίπου

εκείνου που πραγματικά θ α έπρεπε. Ο φείλουμε επίσης να αναφ έρουμε ότι κατά τη

δ ιαδ ικασ ία εκτίμησης του «Liberator» ο Κοντόσταυλος είχε επ ιτύχει να εκ δ ο θ ε ί άδεια

από τον υπουργό Ναυτικών, Σάουθαρτ, να αποσύρει δ ιάφ ορα εφ όδ ια και είδη από

αυτό, αξίας 96.768 δολαρίων, τα οπο ία έκρ ινε απαραίτητα για την ολοκλήρω ση της

ναυπήγησης και του εξοπλισμού του «Hope».

Η φρεγάτα μετονομάσθηκε από τον Χίο επ ιχειρηματία σε «Ελλάς» και κυ β ερ νή ­

της της το π οθ ετήθ ηκε ο Γκρέγκορι, ο οποίος, σε συνεννόηση με τους αρμοδίους,

παρέλα βε από το αγορασθέν «Liberator» είδη αξίας 18.397 δολαρίων, απαραίτητα για

Ομοίωμα του «Καρτερία» το οποίο βρίσκεται στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος.

82

Προσωπογραφία του Ανδρέα Μιαούλη. Δυστυχώς ο μεγάλος Υδραίος «φρόντισε» προς το τέλος του βίου του να αμαυρώσει το όνομά του, με την ανατίναξη πλοίωντου Εθνικού Στόλου στον Πόρο (Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος).

τον πλου μέχρι τη χώρα μας. Το πο λύπ αθ ο σκάφος απ έ­

πλευσε από τη Νέα Υόρκη στις 4 Ο κτωβρίου 1826 ενάμισ ι

χρόνο μετά την παραγγελία του και ένα μετά τον π ρ ο ­

γραμματισμένο χρόνο παράδοσής του. Η σωτηρία του ή ­

ταν αποτέλεσμα των άοκνω ν πρ οσ π αθε ιώ ν του Κοντό-

σταυλου, ο ι οποίες βρήκαν «ευήκοον ους» και βο ηθ ήθ η-

καν, ακόμα και πέραν του διπλω ματικώ ς ορθού, από την

αμερ ικαν ική κυβέρνηση.

Επειτα από περ ιπετε ιώ δη πλου 52 ημ ερώ ν κατά τον ο­

πο ίο απέτυχε δολοφ ονική απόπειρα εναντίον του Κοντό-

σταυλου και κατεστάλη, από τον κυβερνήτη, στάση μέ­

ρους του πληρώ ματος που ή θ ελ ε να καταλάβει το πλο ίο

και να το οδηγήσει γ ια πώ ληση στην Κολομβία, το

«Ελλάς» κατέπλευσε στο Ναύπλιο. Εκεί, όπως αναφ έρει ο

Χίος πατριώτης, «υπό την απερίγραπτον σ υγκ ίνη σ ιν των

πανταχόθεν συρρευσάντω ν κατοίκων, επήρθη διά πρώ-

την φοράν άμα τη ανατολή η Ε λληνική Σημαία, χα ιρετη-

θ ε ίσ α διά των νενομ ισμένω ν βολών κανονιού».

Το «Ελλάς» ήταν ένα εξα ιρετικό, από πάσης πλευράς,

πλο ίο. Είχε χω ρητικότητα 1.660 κόρων, εκτόπ ισμα 2 .3001,

μήκος κατά την τρόπ ιδα (καρίνα) 51,20 m και κατά το κατάστρωμα του πυροβολείου

54,86 m και μέγιστο πλάτος 14,02 m. Εφερε 16 μακρά πυροβόλα των 32 pdr ανά π λ ε υ ­

ρά μέσα στο πυρο βο λε ίο και 16 καρονάδες των 42 pdr, πά λ ι ανά πλευρά, στο ανοικτό

κατάστρωμα. Ανήκε, δηλαδή, στον ανώ τερο τύπο των φρεγατώ ν και ουσ ιαστικά δ ιέ ­

φερε από τα δ ίκροτα πλο ία της γραμμής μόνο στο ότι δ ιέθ ετε τα μισά του πυροβόλα

σε κατάφρακτο κλειστό π υ ρ ο βο λε ίο και τα υπόλο ιπα στο ανοικτό κατάστρωμα, ενώ

εκε ίνα τα είχαν όλα σε δύο κλειστά π υ ρ ο βο λε ία (7). Μ οναδικό του με ιονέκτημα ήταν

ότι είχε κατασ κευασ θεί από ξύλο ήμερης λευκής δρυός (white oak), αντί του ισχυρό­

τερου και α νθεκτ ικότερ ου της άγριας δρυός (live oak).

Το όμορ φ ο και ισχυρό αυτό πλο ίο πρ οσ έφ ερε τις υπηρεσ ίες του κατά τα τελευ ­

ταία στάδια του ναυτικού αγώνα της Επανάστασης. Ετσι συμμετείχε, με κυβερνήτη

τον Ανδρέα Μ ιαούλη, κατά το δ ιάστημα Φ εβρουαρίου-Μ αρτίου 1827 σε επ ιχειρήσεις

στον Ευβοϊκό και στον Μ αλιακό κόλπο, τον Ιούνιο του ίδ ιου έτους στην ανεπιτυχή

π ρ οσ π άθε ια πυρπόλησης του Α ιγυπτιακού Στόλου στην Α λεξάνδρεια και την άνοιξη

του 1828 στην, επ ίσης ανεπιτυχή, πρ οσ π άθε ια

ανακατάληψ ης της Χίου. Τον Μάιο του ίδιου

έτους βύθ ισ ε έξω από τη Λέσβο δύο τουρκικά

πλοία, μια κορβέτα των 28 πυ ρο βό λω ν και ένα

βρ ίκ ι των 22. Την άνοιξη του 1829 έλαβε μέ­

ρος στις επ ιχειρήσεις παράδοσης των φ ρ ου­

ρίων Ρίου, Αντιρρίου και Ναυπάκτου και της

πόλης του Μ εσολογγίου. Στο μεταξύ, πάντα

με κυβερνήτη τον Μ ιαούλη, είχε συμμετά-

σχει, από τις 17 Φεβρουάριου έως τις 3 Μαρτίου

Το «Καρτερία» πλέει με

τις μηχανές και τα ιστία με ευνοϊκό άνεμο.

Το «Σκάνδαλο τον Λονδίνου» 83

Η πυρπόληση του

δικρότου «Μπεχτάς Καπτάν» στην Ερεσσό από τον Δημήτρ ιο Παπανικολή, σε πίνακα του Κων. Βολανάκη. Τα πυρπολικά αποτέλεσαν το κύριο επιθετικό όπλο των επαναστατών, με το οποίο επέφεραν

ισχυρά πλήγματα στους οθωμανικούς στόλους (Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος).

1828, μαζί με μια κανον ιοφ όρο και μια τράτα, στην καταστροφή των πειρατ ικώ ν ορ ­

μητηρίων στις Βόρειες Σποράδες, όπου σ υνελήφ θησ αν 41 πλο ιάρ ια στη Σκόπελο και

38 στη Σ κ ιάθο και πυ ρπ ο λή θ η κα ν άλλα 41.

Δυστυχώς η ζωή της ωραίας φρεγάτας επρόκε ιτο να ε ίνα ι σύντομη και η κατάλη­

ξή της τραγική. Ανατινάχθηκε την 1η Αυγούστου 1831 στον Πόρο από τον Μ ιαούλη

και τους άνδρες του, κατά το θ λ ιβ ερ ό αντ ικαποδισ τρ ιακό κίνημα, μαζί με την κορβέ­

τα «Υδρα». Γράφει σχετικά ο αυτόπτης Κασομούλης: «...έξαφνα βροντή εκραγείσα

από την φεργάδαν, και μετ ’ αυτήν παρομο ία από την κορβέτταν «Υδρα», το μεν δί-

κροτον εις μύρια μυριάδες κομμάτια δ ια μελ ισ θ έν και το ύστερον ξύλον, αφού εγέ-

μ ισεν η θά λασ σ α π ελεκο ύ δ ια - έφ θασ αν και έως εις το οχύρω μα άλλα κομμάτια - και

το κορβέττον βο υλλ ισ θέν, έμε ινεν το ήμ ισυ έξω».

Αυτή ήταν η τραγική κατάληξη του πλο ίου, για την κατασκευή του οποίου δ ό θ η ­

κε μεγάλος αγώνας και η πάμπτωχη αγω νιζόμενη πατρίδα δαπάνησε τεράστιο ποσό

χρημάτων. Τι άλλο μπορούμε να πούμε εκτός από κρίμα: κρ ίμα γ ια το φ οβερό γεγο­

νός αλλά και γ ια τον μεγάλο Υδραίο που αμαύρω σε το όνομά του με την πράξη του.

Πριν κλείσουμε, θ α πρ έπ ε ι να αναφ έρουμε ότι ο ι Ελληνες αντ ιπρόσ ω ποι στο

Λονδ ίνο και ιδίως ο ι Ο ρλάνδος και Λουριώτης, παρά την επιπολα ιότητα, την απειρ ία

και πολλές φορές την αφ έλε ιά τους, προσ έφ ερα ν πολλά στο θ έμ α της κατασκευής

τόσο των ατμοκινήτω ν όσο και των φρεγατών. Μ έσα από συνεχείς αγώνες, δ ιαφ ώ τι­

σαν την ευρω παϊκή κοινή γνώμη για τον ελλην ικό αγώνα, σ υνήψ αν φ ιλ ικές σχέσεις

με τον Κάνιγκ, εξασφ άλισαν την αποστολή των χρημάτω ν των δανείω ν και πρ οσ π ά­

θη σ α ν πάντα να πράξουν το καλό και ω φ έλ ιμο γ ια την πατρίδα.

Το αίσχος περ ί την π ρ ο μ ή θ ε ια των ατμοκινήτω ν και των φρεγατών αποτελε ί δ ια ­

χρ ον ικό πα ρά δειγμα για τους κάθε αφ ορά αρμόδιους των στρατιωτικών π ρ ο μ η θ ε ι­

ών. Η αποφ υγή συνεργασίας με άτομα αμφ ίβολης ποιότητας και η ορθολογ ική αξ ιο ­

πο ίηση των εθν ικώ ν πόρω ν, ε ίνα ι βέβαιο ότι πάντα θ α λειτουργούν προς όφ ελος της

στρατιωτικής δυνατότητας και της ισχύος της πατρίδας μας.

84

Η περίφημη γολέτα «Τερψιχόρη» των αδελφών Τομπάζη, σε υδατογραφία του A. Roux που βρίσκεται στο Ναυτικό Μουσείο (Musee de la Marine) του Παρισιού. Ηταν το μόνο πλοίο των επαναστατών που διέθετε ένα και μοναδικό πυροβόλο

των 48 λιτρών τοποθετημένο στην πλώρη «επί δίωξιν».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Παύλος Δρανδάκης: ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗ Ν ΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑ ΙΔΕΙΑ.(2) Τρύφ. Π. Κωνσταντινίδης, πλοίαρχος Β. Ν.: ΚΑΡΑΒΙΑ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΤΡΟΦΟΝΑΥΤΑΙ 1800-1830, Ιστορική Υπηρεσία ΒΝ, Αθήνα 1954.(3) Κ. Παϊζης - Παραδέλης, Αντιναύαρχος Π. Ν. ε.α.: ΤΑ ΠΛΟ ΙΑ ΤΟΥ Π Ο ΛΕΜ ΙΚΟ Υ ΝΑΥΤΙΚΟΥ 1829-1999, Εκδόσεις Αστραία.(4) Κωστής Βάρφης: ΤΟ ΕΛΛΗ Ν ΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΠΟ Δ ΙΣΤΡ ΙΑΚΗ ΠΕΡ ΙΟ ΔΟ , Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Αθήναι 1994.(5) Ανάργυρος Φαγκρίδας: ΑΣΤΙΓΞ ΚΑ Ι «ΚΑΡΤΕΡΙΑ», Στρατιωτική Ιστορία, τεύχος 139, Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ, Μ άρτιος 2008.(6) Νικόλαος Κασομούλης: ΑΠΟΜΝΗΜ ΟΝΕΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩ Ν 1821-1833, Εκδοση X. Κοσμαδάκη και Σία, Αθήνα.(7) Κωνσταντίνος Ράδος: Ο ΑΣΤΙΓΞ ΚΑ Ι ΤΟ ΕΡ ΓΟ Ν ΤΟΥ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ,«Ναυτική Επιθεώρησις», Αθήναι 1928.(8) Κωνσταντίνος Ράδος: ΦΡΑΝΚ Α Μ Π Ν ΕΫ ΑΣΤΙΓΞ, ΕΓΓΡΑΦΑ ΚΑ Ι ΣΗΜ ΕΙΩ ΣΕ ΙΣ Π ΕΡ Ι ΤΟΥ ΕΡΓΟ Υ ΑΥΤΟΥ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ, Εκδοση βιβλιοπωλείου Ελευθερουδάκηκαι Μπαρτ, Αθήνα 1917.(9) Ανδρ. Μιχ. Ανδρεάδης, υφηγητής Εθν. Πανεπιστημίου, διδάκτωρ Νομικής Σχολής Παρισιού: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ Ε Θ Ν ΙΚ Ω Ν ΔΑ Ν Ε ΙΩ Ν , Εκδοση τυπογραφείου «Εστία»,Κ. Μάισνερ και Ν. Καρδαγούρη, Αθήνα 1904.(10) Δημήτρ ιος Γ. Φωκάς, αντιπλοίαρχος Β. Ν.: ΧΡΟΝ ΙΚΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝ ΙΚΟ Υ Β. ΝΑΥΤΙΚΟΥ, Γενικό Επιτελείο Β. Ναυτικού, Αθήνα 1923.(11) Κ. Α. Αλεξανδρής, αντιπλοίαρχος, ΠΝ: A I ΝΑΥΤΙΚΑΙ ΕΠ ΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΥΠΕΡ

ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ Α ΓΩ Ν Ο Σ 1821-29, «Ν. Επιθεώρησις», 1930 (ανατύπωση 1976).

Το «Σκάνδαλο τον Λονδίνου» 85

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Στο συγκεκριμένο σημείο η μομφή πέφτει, σχεδόν α­

ποκλειστικά, στους αδελφούς Ρικάρντο και σε άλλους

τραπεζίτες φίλους τους οι οποίοι, εκμεταλλευθέντες την

απειρία των Ελλήνων αντιπροσώπων, που πέτυχαν τη σύ­

ναψη του δανείου, Ιωάννη Ορλάνδου, Νικ. Λσυριώτη και

Ιωάν. Ζαίμη (ο τελευταίος αντικαταστάθηκε τον Σεπτέμ­

βριο του 1825 από τον Γ. Σπανιολάκη, ο οποίος αμέσως

ήλθε σε ρήξη με τους άλλους δύο και συμμάχησε με

τους Ρικάρντο), μεταβλήθηκαν σε πανίσχυρους κηδεμό­

νες τους και διαχειρίστηκαν το δάνειο όπως ήθελαν, χω­

ρίς, μερικές φορές, ούτε να τους συμβουλεύονται,

(2) Ο Αστιγξ γεννήθηκε το 1794 στο Χάντινγκτον της

Αγγλίας. Νεώτατος κατετάγη στο Βασιλικό Ναυτικό. Μετά

από δεκαπενταετή ευδόκιμη υπηρεσία και έχοντας φθά-

σει στον βαθμό του πλοιάρχου, αποτάχθηκε για ασήμα­

ντη αφορμή το 1819. Στην επαναστατημένη Ελλάδα έφθα-

σε τον Απρίλιο του 1822. Προσέφερε πολυτιμότατες υπη­

ρεσίες, ακόμα και την ίδια του τη ζωή, στον ελληνικό α­

γώνα, τον οποίο αγάπησε πραγματικά, αποκλη&είς «Ο

χρησιμότατος των φιλελλήνων». Τραυματίσθηκε στον α­

ριστερό βραχίονα στις 11-5-1828, κατά την πολιορκία του

Αιτωλικού, και πέθανε εννέα ημέρες αργότερα στη Ζά­

κυνθο από τέτανο (για περισσότερες πληροφορίες βλ.

άρθρο «Αστιγξ και Καρτερία», «ΣΙ», τ. 139, Μάρτιος 2008).

(3) Ο Κόχραν γεννήθηκε το 1775. Αρχικά κατετάγη στον

Στρατό αλλά το 1793μεταπήδησε στο Ναυτικό. Ηταν εξαι­

ρετικός αξιωματικός αλλά αλαζονικός, εγωιστής και, κυ­

ρίως, λάτρης του χρήματος. Ετσι, αφού το 1809 διηύθυνε

μια τολμηρή νυκτερινή επίθεση 24 πυρπολικών κατά γαλ­

λικών πλοίων στο νησί Εξ, το 1814 καθαιρέθηκε, κατηγο-

ρηθείς για συμμετοχή σε χρηματιστηριακή απάτη. Απο-

κλήθηκε «Ναύαρχος των Επαναστάσεων», καθώς το 1818

παρείχε τις υπηρεσίες του στην επαναστατημένη Χιλή,

την οποία βοήθησε να κερδίσει την ανεξαρτησία της από

την Ισπανία, στη συνέχεια δε έπραξε το ίδιο και με το Πε­

ρού. Συνέχισε με τη Βραζιλία, που είχε επαναστατήσει ε­

ναντίον της Πορτογαλίας από το 1817, αλλά διεφώνησε με

ορισμένες κινήσεις των νέων του εργοδοτών και επέ­

στρεψε στη Βρετανία. Η εμπλοκή του, πάντως, στην ελλη­

νική υπόθεση ήταν ατυχής γΓ αυτόν και ατυχέστατη για

τους επαναστάτες, καθώς στο ενεργητικό του δεν κατα-

γράφηκε καμία επιτυχία, ενώ είναι ο κύριος υπεύθυνος

για την τραγική ήττα του Αναλάτου (24-4-1827). Στην Ελλά­

δα έφθασε στις 5 Μαρτίου 1827 και μερικές ημέρες αρ­

γότερα ανακηρύχθηκε «Πρώτος Στόλαρχος και Γενικός

Αρχηγός πασών των ναυτικών δυνάμεων της Ελλάδος»

από τη Γ' Εθνική Συνέλευση. Επειτα από τις διαδοχικές α­

ποτυχίες του κατά τις επιχειρήσεις που σχεδίασε, ανεχώ-

ρησε χωρίς άδεια για τη Βρετανία στα τέλη Δεκεμβρίου

του 1827. Τον Σεπτέμβριο του 1828 επέστρεψε στην Ελλά­

δα για να εισπράξει το υπόλοιπο της αμοιβής του αλλά α-

ποπέμφθηκε με σκαιό τρόπο από τον Καποδίστρια. Το

1832 αποκαταστάθηκε στο Βασιλικό Ναυτικό. Πέθανε το

1860 και τάφηκε στο Αββαείο του Γουεστμίνστερ.

(4) Χαρακτηριστικά έγραφαν προς τους αδελφούς Ρικάρ­

ντο, οι Ορλάνδος και Λουριώτης: «Ανευ της αδείας μας

και άνευ σιασδήποτε προηγουμένης κοινοποιήσεως εδώ-

σατε διαταγάς περί κατασκευής πέντε ατμοπλοίων, αντί

ν ’ αγορασθώσι τα πλοία ταύτα έτοιμα».

(5) Οι φρεγάτες χωρίζονταν σε τέσσερις τάξεις. Εκτός

από την πρώτη, ο οπλισμός της οποίας έχει ήδη περιγρά­

φει, υπήρχαν η δεύτερη (28 πυροβόλα σε κλειστό πυρο­

βολείο και 24 στο κατάστρωμα), η τρίτη (26+18) και η τέ­

ταρτη (24+16). Στην πραγματικότητα, δηλαδή, τα ζητούμε­

να από την Ελλάδα σκάφη ήταν της τρίτης ή τέταρτης τά-

ξί?ς·(6) Την ίδια εποχή το Αμερικανικό Ναυτικό κατασκεύασε

δύο παρόμοιες φρεγάτες αντί του συνολικού ποσού των

500.000 δολαρίων. Επίσης στη Βρετανία, φρεγάτα πανέ­

τοιμη με τροφές πληρωμένες για έξι μήνες και τους μ ι­

σθούς του πληρώματος που θα την οδηγούσε στη χώρα η

οποία την είχε παραγγείλει εξοφλημένους, στοίχιζε

64.000 λίρες (256.000 δολάρια).

(7) Οι Βρετανοί ονόμαζαν τα πλοία αυτού του τύπου «δι­

πρόσωπες ή μεταμφιεσμένες φρεγάτες» (double panked

frigates), επειδή είχαν εμφάνιση φρεγάτας και ισχύ πυρός

δικρότου. Τις αντιμετώπισαν κατά τον Πόλεμο της Ανε­

ξαρτησίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες και εξεπλάγησαν

από το μέγεθος και τον οπλισμό τους. Μετά τους Αμερι­

κανούς, τέτοιου είδους πλοία κατασκεύασαν οι Γάλλοι, οι

Τούρκοι και οι Αιγύπτιοι. Οι Βρετανοί, μένοντας πιστοί

στα γνωστού τύπου σκάφη (φρεγάτες, δίκροτα), δεν κατα­

σκεύασαν ποτέ.

Η καταστροφή του Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα

Νικόλαος ΚολόμβαςΑντιστράτηγος ε.α.

Το Μεσολόγγι-, κατά την περίοδο του μεγάλου ξεσηκωμού του 1821,

υπήρξε το φωτεινό ορόσημο του Αγώνα. Οι πολιορκίες της πόλης, με

προεξάρχουσα την τελευταία (15 Απριλίου 1825-10 Απριλίου 1826), που

κατέληξε στην θρυλική Εξοδο των «ΕλεύθερωνΠολιορκημένων»,

πέρασαν με χρυσά γράμματα στις δέλτους της Νεώτερης Ελληνικής

Ιστορίας. Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από μετάφραση

ιταλικού κειμένου περί των συγκλονιστικών γεγονότων της Εξόδου,

όπως τα κατέγραψε ως αυτόπτης μάρτυρας (restimonio oculare) ο Ιταλός

γιατρός στην υπηρεσία του Ιμπραήμ πασά, Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο

(Alfonso Nuzzo Mauro).

Στα χρ όν ια της Ε θνικής μας Παλιγγενεσίας, κατά την τελευτα ία πο λ ιορ κ ία

του Μ εσολογγίου (15 Α πριλίου 1825- 10 Α πριλίου 1826) και τη δεύτερη π ερ ίο ­

δο των επ ιχειρήσεω ν (12 Δ εκεμβρ ίου 1825 - 10 Απρ ιλ ίου 1826), συνέπραξαν

με τις ορδές του Τούρκου σερασκέρη πασά Ρεσίτ (Κ ιουταχή) και τα στρατεύματα

του Α ιγύπτιου Ιμπραήμ πασά. Σε αυτά συμμετείχε μ ικρό υγειονομ ικό σώμα, επα ν­

δρω μένο κυρίως από μ ισ θοφ όρους νεαρούς Ιταλούς γ ιατρούς, μεταξύ των οπο ίω ν

συγκαταλεγόταν και ο Αλφόνσο Νούτσο Μ άουρο. Ο Μ άουρο πα ρα κολο ύθ ησ ε από

κοντά την εξέλιξη της πο λ ιορ κ ίας και ιδίως την τελευτα ία φάση, την Εξοδο των πο-

λ ιορκημένω ν, αλλά και τα δ ιατρέξαντα μέσα στην πόλη και κατέγραψε με αρκετές

λεπτομέρ ειες τα κυρ ιότερα από τα συγκλονιστικά συμβάντα που υπέπεσαν στην α ­

ντίληψ ή του, όπως και αυτά που π λη ρ ο φ ο ρ ή θη κε από αφ ηγήσεις αιχμαλώτων. Κατό­

πιν, όταν επέστρεψ ε στην Ιταλία, εξέδω σε στη Νάπολη το 1830 συνοπτικό χρ ονικό

86

88

t a s t r ü i

I M E S O L O N G I

Ε Ο Ι Τ Τ Ο

Di VN

Tcst>monio oculare.

ανω νύμως «ως αυτόπτης μάρτυρας» (restimonio

oculare) στην ιταλική γλώσσα, που περ ιλα μβά νει

δύο μέρη: την καταστροφή του Μ εσολογγίου και

τη σκλάβα του παζαριού. Αργότερα κυκλο φ ό ρη­

σε επω νύμως στο Παρίσι, στη γαλλική γλώσσα, το

χρ ον ικό αυτό π ιο δ ιευρυμένο (La Ruine de

Missolonghi, Temoin oculaire, Paris, 1836, Alfonso

Nuzzo Mauro), του οποίου κατ' επ ιλογήν αποσπά-

σματα χρ ησ ιμ οπο ίησ αν ο Φάνης Μ ιχαλόπουλος

(«Οι τελευτα ίες στιγμές του Μ εσολογγίου»,

Αθήναι, 1957) και ο Κυριάκος Σ ιμόπουλος

(«Πώς είδαν οι Ξένοι την Ελλάδα του 21», τ.

5ος, Αθήνα, 1984). Πρόκειται, γενικά , γ ια ένα

σ υγκινητικό και ευα ίσ θητο κείμενο, αλλά και ι­

στορικό ντοκουμέντο, που δημ ιουργεί την ε­

ντύπωση ότι ο Ιταλός γιατρός, α ισθανόμενος

προφ ανώ ς τύψ εις γ ια τη συμμετοχή του ως

μ ισ θοφ όρος σε αυτήν την ανίερη εκστρατεία

στο πλευ ρό των αλλοθρ ήσ κω ν Ο θω μανώ ν

και προσ παθώ ντας κατά κάποιον τρόπο να ε­

ξ ιλεω θεί, εξιστορεί με πόνο ψυχής τα τρ ομε­

ρά γεγονότα, των οποίω ν υπήρξε ακούσ ιος

συνεργός και αυτόπτης μάρτυρας. Η ιταλική

έκδοση του 1830, κατά το μέρος που αφ ορά

την «Καταστροφή του Μ εσολογγίου», πα-

7α εξώφυλλο και η πρώτη σελίδα του βιβλίου «Η καταστροφή

του μεσολλογίου» και «Η σκλάβα του παζαριού» του A.N. Μάουρο.

Η καταστροφή του Μεσολογγίου μέσα απά την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα 89

Φυγάδευση οικογενειών

Μεσολογγιτών προς τα Ιόνια νησιά, σε έργο του Γάλλου ζωγράφου Mersier (Μουσείο Μπενάκη).

ρουσιάζεται για πρώτη φ ορά μεταφρασμένη αυτοτελώς και χωρίς περ ικοπές, με τις

απαραίτητες δ ιευ κρ ιν ιστ ικές σημειώ σεις. Α υθεντικό αντίγραφο της παραπάνω σπά­

νιας έκδοσης αποκτή θη κε πρόσφ ατα και φυλάσσεται στην «Π ινακοθήκη Σύγχρονης

Τέχνης Α ιτω λοακαρνανίας» Χρήστου και Σοφ ίας Μ οσχανδρέου στην Ιερή Πόλη του

Μ εσολογγίου.

Ενώ ο ι πολεμοχαρείς Αραβες ήταν σ υγκεντρω μένο ι γύρω από τις φωτιές που ε ί­

χαν ετο ιμάσει γ ια να ψ ήσουν την π ίττα τους και να μαγειρέψ ουν τη μανέστρα τους

με τα χόρτα (1) και ενώ οι μπέηδες και ο ι αγάδες και οι άλλο ι αξιω ματούχοι (2) κά θ ο ­

νταν στο λ ιτό τους τραπέζι, ο αρχηγός τους Ιμπραήμ πασάς, ξαπλω μένος στο μαλα­

κό του ντ ιβά ν ι αποζητούσε την ανάπαυση μετά τις ταλα ιπω ρίες της ημέρας.

Δ ιακατεχόταν από έντονο εκνευρ ισμό και στριφ ογύριζαν στο μυαλό του τα σχέ­

δια για τις μελλοντικές πο λεμ ικές επ ιχειρήσεις, ενώ κουνώντας απε ιλητ ικά το δά­

κτυλό του ήταν σαν να δ ιέγραφε από το β ιβλίο των ζωντανών τον π λη θυ σ μ ό του Μ ε­

σολογγίου και φ οβέριζε με εξόντωση μια ατρόμητη και γεννα ία φρουρά, η οπο ία έ­

χοντας μέχρι τώρα ματαιώ σει τα απάνθρω πα σχέδιά του καταστροφής και ε κδ ίκη ­

σης, ανυπόμονη προετο ιμαζόταν γ ια να επ ιχε ιρήσ ει την ύστατη πρ οσ π άθε ια προς τη

σωτηρία. Ο θάνατος απλω νόταν στον αέρα πάνω από την καταδικασμένη πόλη και

μετρούσε χα ιρέκακα με τα σκελετω μένα δάκτυλά του τα πο λυά ρ ιθ μα θύ μα τά του.

Μ όλις τα πέπ λα της νύκτας τη δεύτερη ημέρα (3) είχαν σ κεπάσει την όψη της

γης και ο αποσπερ ίτης έρ ιχνε το φως του προς το Μ εσολόγγι, ξαφ νικά ένας ανεμ ο­

στρόβιλος κάλυψε τον ορίζοντα με μαύρα σύννεφα, που σχίζονταν από αδ ιάκοπες α ­

στραπές, χύνοντας καταρρακτώ δεις βρόχινες ριπές.

Και ή λ θ ε η μο ιρα ία ώρα να συνεδρ ιά σε ι το τραγικό σ υμβούλιο . Το Βασιλάδι (4) ε ί­

χε ήδη πέσ ε ι στα χέρ ια του εχθρού. Η στενή π ο λ ιορ κ ία είχε επ ιβ άλε ι από μήνες μια

άγρια πε ίνα και ο απλός λαός δ ιατρεφ όταν με φύκια, τα οπο ία η θά λασ σ α ξέβραζε

στις ακτές του Μ εσολογγίου (5).

Ο οθ ω μ ανικό ς στόλος είχε κλε ίσ ε ι τις δ ιόδους από τις οποίες περνούσ αν εφ όδια

ο ι τολμηρ ο ί ναυτ ικο ί από τα Ιόνια νησιά . Ωστόσο η φ ρουρά δεν έκανε καμιά σκέψη

γ ια μια σ υνθηκολόγηση (6), η οπο ία θ α την ατίμαζε στα μάτια της Ευρώπης, και ήταν

πανέτοιμη γ ια την ύστατη αναμέτρηση.

Οι γενναίο ι Σουλιώτες ήταν έτοιμοι από τα χαράματα, αναμένοντας την κατάλληλη

90

στιγμή γ ια την ένδοξη και μο ιρα ία Εξοδο. Οι ατρόμητο ι Μ εσολογγίτες με το ένα χέρι

κρατούσαν το του φ έκ ι και με το άλλο ήταν έτο ιμο ι να ανάψ ουν τον δαυλό που θ α έ­

βαζε φωτιά στο σπίτι τους, ενώ ταυτόχρονα έδ ιναν κουράγιο στην ο ικογένειά τους,

που ήταν σ υγκεντρω μένη τρ ιγύρω τους, προσμένοντας ψ ύχραιμα το σ ύνθ ημα για

την εξόρμηση.

Αραιές σκοπ ιές είχαν το π ο θ ετη θ ε ί αυτή την ημ έρα στις βορεινές τάπιες. Ολα ή ­

ταν σιωπηλά. Η αναταραχή, οι δ ιάτορες κραυγές, οι υβριστικές προκλήσεις (7) είχαν

σταματήσει, όπως και ο ι εκτυφ λω τικές λάμψ εις των εκρήξεω ν και ο εκκω φ αντικός

κρότος των κανονιών. Η πόλη α π ’ έξω έμοιαζε με έναν τεράστιο σωρό ερειπ ίω ν, χω­

ρίς ίχνος ζωντανής ψυχής.

Η θάλασσα, που την όριζε κατά τα δύο τρίτα, δεν παρουσ ίαζε πλέον κατά τη νύ ­

κτα τις φ ω σφορ ίζουσες ανταύγειες της, παρά μόνο ένα αδ ιαπέραστο και σκούρο δά­

σος από εχθ ρ ικά πλεούμενα . Σαν από σ ιωπηρή συναίνεση οι αγέρωχοι πολιορκητές

είχαν σταματήσει να εκτοξεύουν τα φ ονικά πυρά των κανονιώ ν τους. Η τρομερή

«Φατουμά» και ο θορυ βώ δη ς «Χατζή Μ πεκήρ» (8) έμεναν αδρανείς καθ ' όλη τη δ ιάρ ­

κεια αυτής της ημέρας. Ο δα ίμονας του πολέμου με το α ιμόχαρο χαμόγελό του κα­

ραδοκούσε ηδ ον ικά την ά φ θο νη λεία, που θ α ‘πεφ τε στα χέρ ια του με τη δύση του

ηλίου.

Λαϊκή λιθογραφία με θέμα την τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου από τον Π. Ζωγράφο με υπόδειξη του

στρατηγού I. Μακρυγιάννη.

Η καταστροφή τον Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα 91

Ατυχο και ένδοξο Μ εσολόγγι! Εσύ που για πέντε ολόκληρα χρ όν ια κουρέλιασες

το γόητρο του αλαζόνα Μ ουσουλμάνου! Εσύ που προτιμάς τον θάνατο από την ατί­

μωση, εσύ τώρα δεν βλέπεις την επ ικε ίμ ενη σφαγή ενός μέρους των δ ικώ ν σου αν­

δρείω ν τέκνω ν και τη σκληρή δο υλε ία που π ερ ιμ ένε ι τα υπόλοιπα;

Οι άγρυπνοι Αραβες σ κοποί αφ ουγκράζονται τώρα τα βήματα των πρώ των γεν­

ναίων παλικαριών. Μ όλις που πρόφ θα σ α ν να αδειάσουν τα όπλα τους και να δώ σουν

το σ ύνθ ημα συναγερμού στις κοντινές κανονιοστοιχίες, βρ έθη καν κάτω από τα γ ια ­

ταγάνια των Ελλήνων, που δεν χρ ησ ιμ οπο ιού ν π ια του φ έκ ια αλλά σφάζουν όπ ο ιον α ­

παντήσ ουν στον δρόμο τους. Σαν τίγρεις τινάζονται κα ι ρ ίχνοντα ι μ ’ ένα πνιχτό μου-

γκρητό πάνω στους εχθρούς που κατέφ θαναν μ ιλιούνια .

Τα τύμπανα καλούν τους στρατιώτες στα όπλα. Τα τμήματα κινούνται. Οι μου­

σουλμάνο ι Α λβανοί στο στρατόπεδο του Κ ιουταχή (9), που πρόσφ ατα είχαν αποστα-

τήσει από τη χρ ιστιανική θρησ κε ία , τρέχουν γρήγορα να ενταχθούν στις γραμμές

τους, πα ρ α κινούμενο ι τόσο από την ιδέα της λείας, όσο και από το μίσος της θ ρ η ­

σκείας. Σαν άγρια θ η ρ ία δεν ζούσαν παρά μόνο με τη σκέψη της λαφ υραγώ γησης και

το πά θος της εξόντω σης των παλα ιώ ν ομ οθ ρή σκω ν τους. Στο μεταξύ τα αραβικά

τάγματα προχω ρούν με σχηματισμούς εφ όδου. Τα πρόσω πα των ανδρώ ν λάμπουν

από μια άγρια χαρά που πλησ ιάζουν στη στιγμή, την οπο ία τόσο καιρό πρόσ μεναν για

να εκδ ικη θ ο ύ ν γ ια τις συνεχείς προσβολές, γ ια τις συχνές οχλήσεις από αυτούς, οι

οπ ο ίο ι μολονότι πέθ α ινα ν στα χαντάκια της πόλης, με τις πράξεις τους εξόργιζαν

Η ανατίναξη του ανεμόμυλου από τον δεσπότη Ρωγών και Κοζύλης Ιωσήφ (Πινακο&ήκη Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου).

92

τον Ιμπραήμ, τον α δ ιαφ ιλον ίκη το κυρίαρχο της ερήμου.

Η φω νή των επ ικεφ αλής των τουρκο-α ιγυπτιακώ ν τμημάτων ανακόπτει την π ρ ο ­

σχώρησή τους. Οι στοίχοι τους ανοίγουν σκόπ ιμα γ ια να αφ ήσ ουν ελεύθερη δ ίοδο

στους τολμηρούς εξερχόμενους. Επιδέξιο ι ελ ιγμο ί επ ιβ άλλουν στους στρατιώτες να

σ ταθούν μακριά από τα ορύγματα που ήταν απέναντι από τα σημεία της Εξόδου.

Ταυτόχρονα εφ εδ ρ ικά τάγματα σκαρφ αλώ νουν στα αφ ύλαχτα πλέο ν τείχη στη δυτ ι­

κή πλευρά.

Οι Μ εσολογγίτες, αφού υπονόμευσαν (10) τα κατάλληλα σπίτια, εξέρχονταν μα­

ζικά, γέροντες, νέοι, πα ιδ ιά , γυνα ίκες ξοπίσω α π ’ τους άνδρες τους, αρραβωνιαστι-

κές π ιασμένες χέρ ι - χέρ ι με τους μέλλοντες συζύγους τους, μητέρες που μετέφ ε­

ραν λίγα χρειώ δη.

Ο λοι πρ οσ π αθο ύσ αν ασθμαίνοντας να α κο λου θή σ ο υν τους πυκνούς σχηματι­

σμούς των πα λικαρ ιώ ν και των Σουλιωτών.

Ατυχοι σταματήστε! Ο εχθρός επίτηδες άνοιξε τις γραμμές του γ ια να σας

οδηγήσει π ιο εύκολα στον θάνατο! Την ίδ ια στιγμή ο αδ ιάκοπος κρότος των τουφε-

κ ιώ ν προα ναγγέλλε ι την εξόντω ση των εξοδιτών. Ολα τα πυ ρο βό λα σκορπούν αδ ιά ­

κριτα τον θάνατο. Σαν το δρ επά ν ι του επ ιδέξιου θερ ισ τή που θερ ίζε ι τα στάχυα του

σταριού, έτσι και τα φ ο ν ικά βόλ ια κόβουν το νήμα της ζωής εκατοντάδω ν ηρώ ω ν και

αμέτρητω ν άοπλω ν θυμάτων.

Οι πεισματάρηδες Σουλιώ τες πολεμ ισ τές κάνουν μάταιες πρ οσ πάθειες . Με την

αρ ιθμητική τους δύναμη οι γεννα ίο ι αυτο ί άνδρες έγ ιναν για λίγο ασπίδα, πρ ιν π έ ­

σουν πρώ τοι αυτοί νεκρ ο ί κάτω από τα κοντινά κατα ιγ ιστικά πυρά του εχθρού. Οι κο-

λώνες των εξοδ ιτώ ν σταματούν και υποχρεώ νοντα ι να αλλάξουν πο ρε ία και να στρα­

φ ούν προς τον ενδ ιά μεσ ο χώρο μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης σειράς των χα­

ρακωμάτων. Εκεί η σφαγή ε ίνα ι τρομερή. Ο αφ ανισμός των αποδ ιοργανω μένω ν Με-

σολογγιτών ε ίνα ι πλήρης. Κάθε του φ εκ ιά κι ένα θύμα . Σε λιγότερο από μια ώρα τα

χαντάκια γεμίζουν πτώ ματα από τους π ιο θαρραλέους που τόλμησαν να ορμήσουν

γ ια να σκαρφ αλώ σουν στην αντίθετη όχθη, αψ ηφώντας τα εμπόδ ια που είχαν

τοπ ο θ ετη θ ε ί από τις πυκνές τάξεις του εχθρού.

Το υπόλο ιπο πλήθος, βαδίζοντας αναστατωμένο, φ θ ά νε ι στον δρόμο της ανατο­

λ ικής πύλης, που περ ικλε ιό ταν δεξιά από τη λ ιμνο θά λασ σ α και αρ ιστερά από τα έλη.

Εκεί γ ίνετα ι το τελευτα ίο μακελειό. Οι γυνα ίκες και τα πα ιδ ιά γυρ ίζουν πίσω προς τη

θάλασσα. Αλλοι, ο ι π ιο τολμηροί, ρ ίχνοντα ι προς την ελώδη περ ιοχή, περνώ ντας κά­

τω από τις μπούκες των κανονιών, σύρριζα από τα παραπέτα τους.

Αλίμονο! Από δεκατέσσερ ις χ ιλ ιάδες κατοίκους που βγήκαν πρ ιν από μια ώρα

από τα τείχη, ο ι μισοί δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν τον δρόμο τους (11). Ολες σχε­

δόν ο ι γυνα ίκες που γλίτω σαν τον θάνατο, παραμέρ ισ αν γ ια να δώ σουν την ευχέρεια

στους άνδρες τους να μάχονται απερίσπαστοι γ ια να μπορέσουν να σ ω θούν (12). Αυ­

τές με μια ενστικτώδη κίνηση κατευθύνοντα ι προς το βαλτωμένο ακρ ογ ιάλ ι κα ι τα

ξημερώ ματα πέφ τουν λε ία στα χέρ ια του άπληστου νικητή.

Οι Μ εσολογγίτες και ο ι Σουλιώτες, τώρα, πετούν τα ντουφέκια , άχρηστα πλέον

(13), π ίσω τους, βγάζουν τα γ ιαταγάνια και με φω νή που την πολλαπλασ ίαζε η απ ό­

γνωση κραυγάζουν «έμπροσθεν, έμπροσθεν» (Emprosten, emprosten). Στην α προσ δό­

κητη και τρομερή ορμητικότητά τους ο ι Αραβες που πυ ροβολούσα ν απέναντι τους

κλονίζονται. Πάνω από τρ ιακό σ ιο ι Αραβες ξαπλώ θηκαν νεκρ ο ί στην πρώτη επ ίθεση,

ενώ οι άλλο ι υποχώρησαν, χωρίς ωστόσο να δ ια σ πασ θ ε ί η παράταξή τους. Στο μετα­

ξύ οι Μ εσολογγίτες κερδ ίζουν τόσο χώρο, που τους επ ιτρ έπει να δ ιασχίσουν μια δ ια ­

γώ νιο σχεδόν δύο μ ίλ ια μέχρι τον Αχελώο (14).

Ο Α ιγύπτιος αρχηγός με χ ίλ ιους δ ιαλεγμένους ιππείς περ ίμενε το υπόλο ιπο των

Η καταστροφή τον Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα 93

άτυχων εξοδ ιτώ ν και τους κατεδ ίωξε κατά την επ ίπονη πο ρε ία τους μέχρι τις όχθες

του ποταμού. Στο σημείο αυτό έγινε τρομερή σφαγή και η κοίτη του γέμισε από θ ύ ­

ματα.

Π ολλοί, ελπίζοντας να βρουν ένα εύκολο πέρασμα στον ποταμό, βρήκαν τον θ ά ­

νατο και άλλο ι έπεσαν κάτω από τα τουρκικά γιαταγάνια.

Μ ερικές εκατοντάδες άνδρες και ανάμεσά τους αρκετές θαρραλέες γυνα ίκες ά ­

νοιξαν τελ ικά δρόμο και κατόρθω σαν να σκαρφ αλώ σουν στο βουνό και να σωθούν.

Εκείνη τη στιγμή η κατα ιγ ίδα κόπασε, τα σύννεφ α α π ομ α κρ ύνθ ηκα ν και ολόκληρο

το φεγγάρι με τον δ ίσκο του έρ ιχνε τον απαίσ ιο φω τισμό του πάνω στην εκτεταμένη

πεδ ιάδα του Μ εσολογγίου, την ποτ ισ μένη με α ίμα και διάσπαρτη από πτώ ματα (15).

Λαϊκή λιθογραφία, η οποία απεικονίζει την ηρωική Εξοδο του Μεσολογγίου (Νέος Αριστοφάνης).

Η αυγή της 22ας (10ης) Απριλίου 1826Τι ε ίνα ι αυτές ο ι μάζες της φωτιάς που ορμάνε και στριγγλίζουν και ο ι οποίες υ­

ψώ νονται από δ ιάφ ορα σημεία μέχρι τ ’ αστέρια, προσπαθώ ντας να αντ ιτα χθούν στο

φως του ήλιου που ανατέλλει στον ορίζοντα γ ια να δ ιαλύσει τα σκοτάδια; Τι ε ίνα ι αυ­

τός ο μαύρος καπνός που εξακοντίζετα ι στα ύψη; Τι ε ίνα ι αυτές οι συχνές εκτυφ λω ­

τικές αστραπές που συνοδεύοντα ι από τρομερές εκρήξεις, ο ι οποίες συγκλονίζουν

το έδαφος; Τι ε ίνα ι αυτός ο συνεχής πάταγος των δοκαρ ιώ ν που θρυμμα τίζοντα ι και

ξαναφουντώ νουν κατά διαστήματα τη φωτιά; Τι είναι, τέλος πάντων, αυτή η θάλασσα

της φωτιάς που α π ε ικον ίζε ι αυτό το αποτρόπαιο θέαμα ; Αλίμονο!

Αυτό είνα ι μια ολάκερη πόλη, παρανάλω μα της φωτιάς. Αυτό ε ίνα ι το Μ εσολόγγι!

Τι θλ ιβ ερ ή εικόνα, μεγαλόπρεπη, επ ιβλητ ική και ταυτόχρονα φοβερή, που π α ­

ρουσ ιάζει μια πόλη πα ρα δο μένη στις φλόγες! Πλησιάζουμε, δ ιατρέχοντας την αρ ι­

στερή πλευρά του αραβ ικού στρατοπέδου (16). Αλίμονο! Το άλογο σταματάει, χ ρ εμ ε ­

τίζει και ξεφυσάει! Ακόμη και τα ζώα ν ιώ θου ν φρ ίκη μπροστά στο θέα μ α της κατα­

στροφής και της θανάτω σης τόσων ανθρώπων. Χλιμ ιντρ ίζε ι από πόνο!

Ω! Τι μεγάλη έκταση γης είνα ι σ κεπασμένη από ακρω τηρ ιασμένα άψυχα κορμιά

κάθε ηλικίας! Εδώ, ένας άντρας πεσμένος στη γη, βουτηγμένος στο α ίμα με τα δα-

σιά μαλλιά του ανάκατα, με τα γκρ ίζα μουστάκια του παγωμένα, με ένα νέο π α ιδ ί στο

πλευ ρό του, που μόλις δ ιακρ ίνετα ι το πρώ το χνούδ ι στο σαγόνι του! Ε ίναι ένας πα τέ­

ρας, θ ύ μ α της πατρικής αγάπης και του πατριω τισμού του.

Εκεί, μια ομάδα ανδρώ ν, γυνα ικών, παιδιών. Είναι μια ολόκληρη ο ικογένεια που

θερ ίσ τηκε από τα πυρά μιας ομοβροντίας! Την ίδ ια στιγμή δ ιά βηκαν στο βασίλειο

του θανάτου και σου πρ οξενούν το βαθύ α ίσ θημα της συμπόνοιας!

Ω! Ενας Α ιγύπτιος γρεναδιέρος νεκρός, πλά ι σ ’ ένα νεαρό ζευγάρι. Ενα πα λικάρ ι

που κρατά σφ ιχτά από το χέρ ι μια κοπέλα, ντυμένη με μεταξωτή πο υκα μ ίσ α (17).

Επεσε υπερασπίζοντάς την από τον επ ίδοξο Αραβα απαγωγέα της. Προτίμησε να πε-

θ ά νε ι παρά να υποκύψει. (Βλέποντάς τον) με το υπερήφανο μάτι του προσηλω μένο

σε αυτήν, έρχεται στο μυαλό σου η ιστορία του Β ιρτζίνιους Γκρέσος (18) ή σου επ ι­

βάλλε ι ακόμα να σεβαστείς την πράξη του. Η νέα γυνα ίκα έχει μια εκτεταμένη πληγή

στο μισόγυμνο στήθος της. Αυτή πέθ ανε πρώτη και είχε την ικανοποίηση να δείξε ι

στον σύντροφ ό της μέσα από το τραύμα της μια καρδιά αμόλυντη, η οπο ία φλεγόταν

από την π ιο αγνή αγάπη γ ι’ αυτόν.

Το αυτί αφ ουγκράζετα ι τώρα ένα κλαψ ούρισμα και το μάτι αποκαλύπτει μια μητέ­

ρα νεκρή, με την όψη της στραμμένη στον ουρανό, σαν να τον ικετεύε ι την ύστατη

στιγμή. Ακόμα κρατά σφιχτά στα ξυλιασμένα της χέρ ια ένα μωρό με σγουρά ξανθά

μαλλιά, που ωστόσο ε ίναι ζωντανό (19) κα ι πρ ο σ π α θ ε ί να βυζάξει το αλαβάστρινο

στήθος της. Ο θάνατος σεβάστηκε την αθωότητα! Θ έαμα αποτρόπαιο αλλά συνάμα

και τρυφερό!

Ιδού και το σημείο που έγινε η τρομερή έφοδος. Φαίνεται από τον μεγάλο αρ ιθμό

των σκοτω μένω ν Αράβων που φ ορούσαν κόκκινα ταρπούσ ια (20) κα ι έπεσαν νεκρο ί

(21) κάτω από τα απεγνω σμένα πλήγματα των εξοδιτών. Βλέποντας κανείς την π ερ ιο ­

χή αυτήν από κάποια απόσταση νομίζει ότι αντικρ ίζει ένα λ ιβ ά δ ι σπαρμένο με πα πα­

ρούνες.

Ω! Πώς όλο ι τους κο ιμούντα ι τώρα τον α ιώ νιο ύπνο σαν φ ίλο ι, ο ι μεν δ ίπλα στους

δε, οι οπ αδ ο ί του Ισλαμισμού πλά ι σ ’ αυτούς του Χριστιανισμού!

Ας στρέψ ουμε, όμως, τώρα την προσοχή μας στα χαρακώματα. Τα θύ μα τα ε ίνα ι α­

ναρίθμητα, στοιβαγμένα σε σωρούς και η λάσπη έχει καλύψ ει τα χαρακτηριστικά

τους, σε βαθμό που ε ίνα ι δύσκολο να δ ιακρ ίνε ις το πρόσω πο, το φύλο και την κο ινω ­

νική τους θέση . Ωστόσο από τα λευκά σεβάσμ ια γένεια του αναγνωρίζεις τον αρχ ιε­

ρέα (22) της άτυχης πόλης. Αυτός παρέδω σε το πνεύμα, ενώ έδινε κουράγιο στους

αγαπημένους του πιστούς.

Το μεσημέρ ι μπα ίνουμε μέσα στην πόλη. Α ψ ηφ ούμε την αποπνικτ ική ζέστη και

Η καταστροφή τον Μεσολογγίον μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα 95

7 1· ' V *·_ ■. :

Φ ' ,

' / ' , ’ ϊ '■ κ - *

4Λ'

; ·. ; ; ■

. - ■ ■ V | - f p >.· , *

II- i -« s h ·■;- . ■· . - 4· · . v

f f e & ' w l · / ■

/ .•- 'Λ * 'J E :

/ i ' V / ^

* Ä i f/if v p Μ . ■IP f f t v § '

β : ' ' ψ ί ■ ; ' #ν ■

Δραματική σκηνή από την Εξοδο. Μ εσολογγίτισα έχει σκοτώσει τον αποπειραθέντα να τη βιάσει Οθωμανό, στη συνέχεια έχει φονεύσει το παιδί της και στο τέλος αυτοκτονεί (ελαιογραφία του Γάλλου E. De Lansac, Πινακοθήκη Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου).

96

Ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ πασάς επιτίθεται στουςεξερχομένους (εξοδίτες) στον κάμπο ανατολικά του Μεσολογγίου (πίνακας του Mazzola από χαλκογραφία του Langlois, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Σε λιγότερο από μια ώρα περ ιδ ιάβα σ α την πόλη, τουλάχιστον τους κύριους και

α νεβα ίνουμε στα τείχη. Τι αδύνατες οχυρώσεις! Τι απαρχαιω μένο πυ ροβολικό ! Τι α­

σήμαντη θέση ! Και όμως στάθηκε απόρθητη. Μια διπλή σειρά από σπαρτιατικά (23)

στήθη υποκα θ ισ τούσα ν τις ασθενείς αμυντικές οργανώσεις.

Τι καταθλιπτική μοναξιά, όπου δεν ακούγετα ι παρά μόνο το κροτάλισμα από τις

φλόγες, καθώς και ο αντίλαλος στα τείχη από την κατάρρευση των σπιτιών! Κάθε τό­

σο διασταυρώ νονταν στους δρόμους περ ιπ ολ ίες Α ράβω ν λαφυραγωγών. Φορώντας

στα πό δ ια τα μαρκούμπ (24), έμο ιαζαν με ληστές της νύκτας και δεν τάραζαν κα θ ό ­

λου τη σιωπή. Τα σπίτια συνέχιζαν να καίγονται αλλά οι φλόγες τους ξεθώ ριαζαν κά­

τω από το φως του ήλιου. Ωστόσο ήταν δύσκολο να δ ιακρ ίνε ις στα σπίτια, που κατα­

βρόχθιζε η φωτιά, τα καταστροφ ικά ίχνη του πυροβολικού . Εδώ κι εκεί είχαν δημι-

ο υ ργη θε ί β α θ ιο ί κρατήρες από τις μπάλες των κανονιών, σαν να είχαν ξερ ιζω θεί π ε ­

λώ ρ ια δένδρα.

Είχαν π λη μμ υρ ίσ ε ι από τη νυκτερ ινή νεροποντή και από τα σ τεκούμενα νερά α ­

ναδυόταν ένας αχνός σαν καταχνιά. Φριχτές αναθυμιάσε ις διαχέονταν στην ατμό­

σφα ιρα από τα πτώματα, που έμεναν άταφα κατά τις τελευτα ίες μέρες της π ο λ ιο ρ ­

κίας (25).

Ο α ρ ιθμός των λάκκω ν που διακρ ινόταν στη γυμνή έκταση, ανάμεσα στους κα­

ταυλισμούς των αγω νιστών δ ίπλα στα τείχη και στα πρώ τα σπίτια της πόλης, μαρτυ­

ρούσε τον τεράστιο αρ ιθ μό των βλημάτω ν που είχε π έσ ε ι στο Μ εσολόγγι και ο οπ ο ί­

ος σε υποχρέω νε σε κάθε 6ήμα να παραμερίζεις. Σε αυτόν ακριβώς το νχ ώ ρ ο οι αμ υ­

νόμενο ι αποφ άσ ισαν να πεθάνουν, αντί να παραδώ σουν την πόλη και να καταθέσουν

τα όπλα (26). Σε φ ιλώ ω γη, ποτισμένη με α ίμα από αυτούς που μαρτύρησαν γ ια τη

θ ρ ησ κε ία και την αγάπη γ ια την πατρίδα!

Η καταστροφή του Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα 97

ΗΚαταστροφή

τουΜεσολογγίου

Που συντελέσθηκε στις 22 Απριλίου 1826 με την επέμβαση των αιγυπτιακών

στρατευμάτων

υπό την ηγεσία

του Ιμπραήμ πασά

τρίτου γιού του αντιβασιλέα της Αιγύπτου από έναν αυτόπτη μάρτυρα

«Θέαμα οικτρόν ιδείν»

Ν εά πολη 1830

Τυπογραφείο Μπρέσια και Σία Οδός Φορία Αρ. 172

ται η 22α Απριλίου αντί της γνωστής 10ης Απρι­λίου 1826.

πιο φαρδείς δρόμους. Πόσα σπίτια ερ ε ι­

πω μένα, στέγες γκρεμ ισμένες, το ίχο ι διά-

τρητοι από Βλήματα! Τα πάντα σκέπαζε η

μελαγχολία και η δυστυχία. Οι δρόμο ι κα­

κά χαραγμένοι, ο ι κατο ικίες ακανόνιστα

χτισμένες και α νομο ιόμορ φ α ο ικοδομημέ-

νες, καμ ιά συμμετρ ία δεν υπήρχε που να

ευχαριστεί τη θέα , καμ ιά στοά κάτω από

τα σπίτια, κανένα δημόσ ιο μνημείο , καμιά

έστω και στοιχειώδης αρχιτεκτονική

γραμμή. Τ ίποτα που να μαρτυράει έναν

λαό που αγαπάει τις καλές τέχνες!

Και όμως, γνωρίζοντας τα απαράμ ιλλα

μνημεία των ένδοξω ν προγόνω ν τους, δεν

δυσ κολεύεσ α ι να αντ ιλη φ θ ε ίς ότι η ζοφ ε­

ρή αυτή ε ικόνα ε ίνα ι απόρροια των θ η ρ ιω ­

δ ιώ ν που δ ιέπραξαν σε βάρος τους γ ια α ι­

ώνες ο ι Ο σμανλήδες.

Ας σ ταθούμε τώρα γ ια λίγο σε αυτόν

το δρόμο. Εδώ η ατμόσφ α ιρα ε ίνα ι λιγότε-

ρο αποπνικτική . Η αύρα από τη γειτονική Σημείωση του Μεταφραστή: Στην Ιταλία ίσχυε

θάλασ σ α ανανεώ νει την ατμόσφαιρα. Και το Γρηγοριανό Ημερολόγιο, γΓ αυτό ως ημερο­

να ένα σπίτ ι απομονω μένο, που γλίτω σε α ν ία τη ς Εξόδου του Μεσολογγίου αναγράφε-

από τη φωτιά και τις 6όμ6ες!

Ενας μαντρότοιχος περ ιβ ά λλε ι την αυ­

λή και τον κήπο. Είναι γοτθ ικής αρχιτε­

κτονικής αλλά χονδρ οειδούς κατασκευής. Ενα μέτριο σπίτ ι σε κάποιο χω ριό του π ο ­

λιτ ισμένου κόσμου, συγκρ ινόμενο θ α ήταν καλύτερο. Αλλά ε ίνα ι κατασκευή σε μια

πόλη που βρ ισκόταν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ανήκε προφ ανώ ς σε κάποιον εύ ­

πο ρο κάτοικο. Μ πα ίνουμε γ ια να δούμε το μοναδ ικό διαμέρ ισμα. Η θλ ίψ η και ο

ζόφος μας καθηλώνουν. Στους τοίχους ήταν κάποτε ζωγραφισμένα

δ ιάφ ορα θέμ ατα χωρίς ιδ ια ίτερη σημασία, αλλά τώρα ε ίνα ι ξε­

θω ρ ιασ μένα από την κάπνα και τον χρόνο. Δ ιακρίνονται,

ωστόσο, από αυτά μια ψαρόβαρκα, μια βόμβα τη στιγμή

της έκρηξης (μακάβρια έμπνευση), ένα πα λ ικάρ ι στη

σκοπιά... Μήπως ήταν ένας μικρός στρατώνας;

Ομως, μια επιγραφή που δεν ήταν στα ελλην ικά

τραβάει την προσοχή μας! Διαβάζουμε... Ω! Τι ση­

μα ίνουν αυτά τα γράμματα... Εδώ ήταν η τελευ ­

ταία δ ιαμονή του φ ιλέλληνα βάρδου της Αλβιό-

νας (27).

Η ώρα προχωρούσε, η περ ιέρ γε ια είχε ικανο­

πο ιηθ ε ί. Α ποχω ρούμε από έναν τόπο που ανέδ ιδε

το πνεύμα της απογοήτευσης και του τρόμου.

Αντίο, αντίο γ ια πάντα άτυχη πόλη, λ ίκνο ηρώ ων

μα άβυσσος δυστυχίας και οδύνης.

Πιάτο με φανταστική παράσταση από τη συμμετοχή των γυναικών στην ηρωική άμυνα του Μεσολογγίου (Συλλογή Ιάσονα Στράτου).

98

(1) Η μανέστρα με χόρτα είναι συνηθισμένο φαγητό του

Αραβα στρατιώτη. Οι Μεσολογγίτες θα έκαναν την Εξοδο

περίπου μια ώρα αφού νύχτωνε, ενώ οι Αραβες θα δει­

πνούσαν. Γενικώς οι μουσουλμάνοι έτρωγαν το βραδινό

τους αμέσως μετά τη δύση του ήλιου (II) .

(2) Οι στρατηγοί, οι συνταγματάρχες, οι διοικητές ταγμά­

των και οι λοχαγοί (ΣΙ).

(3) Στο στρατόπεδο των Αράβων είχε γίνει γνωστό ότι οι

Μεσολογγίτες, έχοντες περιέλθει στην έσχατη στέρηση,

είχαν αποφασίσει μέσα σε τρεις ημέρες να πραγματοποιή­

σουν έξοδο με τα όπλα στα χέρια (ΣΣ).

(4) Το Βασιλάδι είναι μια μικρή οχυρωμένη θέση επάνω σε

ένα νησάκι στη μέση της λιμνοθάλασσας, τρία τέταρτα του

μιλίου δυτικά από το Μεσολόγγι. Σε αυτό το σημείο ξε-

φορτώνονταν τα λιγοστά τρόφιμα κατά τη διάρκεια της νύ­

κτας, που κατόρθωναν να περάσουν από τον ναυτικό απο­

κλεισμό και (το ίδιο) χρησίμευε σαν αποθήκη εφοδίων της

πόλης. Το νησάκι αυτό είχαν καταλάβει οι Αραβες 45 ημέ­

ρες πριν από την Εξοδο του Μεσολογγίου (ΣΣ).

(5) Ομολογίες διαφόρων αιχμαλώτων που συνελήφθησαν

μετά την καταστροφή της πόλης τους, προς τον συντάκτη

του παρόντος, αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων (ΣΣ).

(6) Επί αρκετούς μήνες η πόλη, μη μπορώντας να βοηθηθεί

από την ελληνική διοίκηση, υποστηριζόταν με λιγοστά ε ­

φόδια από τους κατοίκους της Λευκάδας, της Κεφαλονιάς

και της Ζακύνθου, που τα έστελναν νύκτα με πλεούμενα,

ναυπηγημένα γι ’ αυτόν το σκοπό, από κανάλια (αυλαίμο-

νες) της λιμνοθάλασσας στο φρούριο του Βασιλαδιού και

από εκεί προωθούντο στην πόλη. Οι κυριότεροι πόροι αυ­

τών των καναλιών προσχώθηκαν με άμμο από ένα τμήμα

τολμηρών σκαπανέων, κάτω από τα πυρά των κανονιών της

πόλης (ΣΣ).

(7) Οι Μεσολογγίτες, που επί πέντε χρόνια είχαν αντιστα-

θεί στις επιθέσεις διαφόρων Τούρκων πασάδων, προκα-

λούσαν συνεχώς τους Αραβες αποκαλώντας τους δειλούς.

Τα παιδιά στη σιγαλιά της νύκτας με οξεία φωνή και στριγ­

γλίζοντας κραύγαζαν ψηλά από τα τείχη: «Κιαρατά

Ιμπραήμ πασά, Κιαρατά Ιμπραήμ πασά». Ο πασάς, οργισμέ­

νος «απαντούσε», στέλνοντας είκοσι με τριάντα μπάλες με

τα κανόνια της «Φατουμάς» και του «Χατζή Μπεκήρ» (ΣΣ).

(8) Ονομα δύο τεράστιων τουρκικών βολμοβόλων. Με ένα

από αυτά ο Γιουσούφ πασάς των φρουρίων του Μόριά (Ρί-

ου και Αντιρρίου) εκτόξευσε στον αέρα έναν άτυχο Ελληνα

γιατρό, ύποπτο για κατασκοπεία (ΣΣ).

(9) Εκτός από τη στρατιά του Ιμπραήμ πασά, που αριθμού­

σε περίπου 18.000 άνδρες, στη δυτική πλευρά της πόλης

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ (ΣΣ)

βρισκόταν το τουρκικό στρατόπεδο του σερασκέρη ρούμε-

λη βαλεσί (Ρεσίτ πασά) με 20.000 περίπου άνδρες, των ο­

ποίων το μεγαλύτερο μέρος αποτελούσαν Αλβανοί μισθο­

φόροι (ΣΣ).

Για τη στρατιά του Ιμπραήμ που έλαβε μέρος στην πολιορ­

κία της πόλης, έγκυρες πληροφορίες αναφέρουν ότι απο-

τελείτο από 15.250 άνδρες (ΣΜ).

(10) Οι Μεσολογγίτες είχαν υπονομεύσει διάφορα από τα

πιο ισχυρά κτίρια. Η είδηση αυτή είχε επιβραδύνει τη γενι­

κή έφοδο από την πλευρά των Αράβων. Ομως οι υπονομεύ­

σεις είχε υπολογισθεί να πυροδοτηθούν μετά από ορισμέ­

νο χρόνο γύρω στα ξημερώματα, όταν ο εχθρός θα είχε

μπει μέσα στην πόλη (ΣΣ).

(11) Οι Οθωμανοί είχαν ως έθιμο να κόβουν τα κεφάλια

των επιφανών επαναστατών και τα αυτιά των αντιπάλων

που σκοτώνονταν με τα όπλα στα χέρια τους. Για κάθε ζευ­

γάρι αυτιών ο Ιμπραήμ πασάς έδινε ως δώρο 50 τουρκικά

πιάστρα (περίπου 7 δουκάτα). Αυτά τα αυτιά, αλατισμένα

και τοποθετημένα σε βαρέλια, στέλνονταν στην Κωνστα­

ντινούπολη ως λάφυρα του θριάμβου. Την επόμενη ημέρα

της Εξόδου 7.000 ζευγάρια αυτιών στάλθηκαν κλεισμένα

ερμητικά σε δέκα βαρέλια (ΣΣ).

(12) Οι αριθμοί που αναφέρει ο συγγραφέας κρίνονται ως

υπερβολικοί. Σύμφωνα με έγκυρες πηγές, μέσα στην πόλη

οι πολιορκημένοι δεν υπερέβαιναν τους 10.500, ενώ στην

Κωνσταντινούπολη στάλθηκαν 3.500 ζευγάρια αυτιών (ΣΜ).

(13) Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι Ελληνες δεν είχαν

ξιφολόγχες στα τουφέκια τους, γι ’ αυτό κατά τις αναμετρή­

σεις τους σε ανοικτό πεδίο με τους Αραβες σώμα με σώμα

οι τελευταίοι κατά κανόνα υπερείχαν (ΣΣ).

(14) Προφανώς εννοεί τον ποταμό Εύηνο (Φείδαρη) (ΣΜ).

(15) Παρατηρήθηκε ότι η βροχή, οι αστραπές και οι βρο­

ντές, που μεγέθυναν αυτή την τρομερή σκηνή, διήρκεσαν

περίπου τέσσερις ώρες, δηλαδή από την έναρξη της Εξό­

δου, που πραγματοποιήθηκε μια ώρα μετά την έλευση του

σκότους, μέχρι πέντε ώρες που κράτησαν οι συγκρούσεις.

Τότε σταμάτησαν οι μάχες των αντιπάλων. Αμέσως ο ουρα­

νός έγινε καθαρός και το φεγγάρι ξαναφάνηκε ακτινοβόλο

και λαμπερό. Κατά τη διάρκεια αυτής της θύελλας ναυά­

γησαν μια κορβέτα κι ένα βρίκι του τουρκικού στόλου που

ήταν αραγμένα μπροστά από το Μεσολόγγι. Ο Ιμπραήμ πα­

σάς διάλεξε τρία σπαθιά από τα λάφυρα και σκότωσε με τα

δικά του χέρια δύο Τούρκους λιποτάκτες (ΣΣ).

(16) Αρκετοί Ευρωπαίοι αξιωματικοί στην υπηρεσία του

πασά της Αιγύπτου παραβρέθηκαν στην πολιορκία του Με­

σολογγίου και το επόμενο πρωί μετά την Εξοδο, δηλαδή

Η καταστροφή τον Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αντόπτη μάρτνρα 99

ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ (ΣΜ)

στις 22 (10) Απριλίου, διέτρεξαν έφιπποι τη διαγώνιο που

οδηγεί από τον ποταμό Εύηνο στην πόλη, που Θα μπορού­

σε να αποκληθεί ο ματωμένος δρόμος του μεσολογγίτι-

κου κάμπου, τον οποίο διέσχισε ο άτυχος πληθυσμός.

Ενας από αυτούς λίγο έλειψε να πληρώσει ακριβά την πε­

ριέργεια του, έναν μήνα αργότερα στη Μεθώνη. Ο

Ιμπραήμ ήθελε να του κόψει τα αυτιά, εξοργισμένος επει­

δή έγραψε στο ημερολόγιό του ότι τα 7.000 ζεύγη αυτιών

που έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν όλα Ελλή­

νων. Ενα σημαντικό ποσοστό ήταν Αράβων. Κάποιος από α­

ντιζηλία τον μαρτύρησε στον Ιμπραήμ και εκείνος από

πληγωμένο εγωισμό αγρίεψε τόσο που λίγο έλειψε να θα­

νατώσει τον Ευρωπαίο. Τελικά τον απέλυσε από την υπη­

ρεσία. Πάντως η αλήθεια είναι πως αυτός δεν είχε ολότε-

λα άδικο. Πολλά από τα πτώματα των Αράβων στρατιωτών

που είδα ήταν χωρίς αυτιά, απόδειξη ότι σωστά έγραψε

ότι πολλοί Αιγύπτιοι στρατιώτες, παρακινούμενοι από α­

πληστία, είχαν προβεί στην ενέργεια αυτή για να εισπρά-

ξουν τα 50 τουρκικά πιάστρα ανά ζευγάρι αυτιών. Και τα

αυτιά δεν είχαν γλώσσα να αποκαλύψουν την απάτη (ΣΣ).

(17) Οι ευκατάστατες Ελληνίδες και Τουρκάλες συνήθιζαν

να φορούν σε κοινωνικές εκδηλώσεις μεταξωτές πουκαμί­

σες (ΣΣ).

(18) Ο Βιρτζίνιους Γκρέσος (Virginius Gressos), πληβείος, έ­

σφαξε σύμφωνα με τον μύθο την κόρη του, για να προστα­

τεύσει την αγνότητά της από τον τύραννο Αππιο Κλαύδιο

(ΣΣ).

(19) Χάρη στην ιστορική αλήθεια είμαι υποχρεωμένος να

ομολογήσω ότι οι Αραβες έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στην

περίθαλψη των νηπίων. Πολλοί προσλάμβαναν παραμάνες

(τροφούς) για να τα αναθρέψουν (ΣΣ).

(20) Ταρπούσι: είδος κόκκινου φεσιού που φορούσαν οι

Αιγύπτιοι στρατιώτες (ΣΣ).

(21) Κατά την Εξοδο, όπου χάθηκαν περίπου 7.000 Ελλη­

νες (ΣΜ: είναι υπερβολικός ο αριθμός. Επεσαν περίπου

1.500 - 1.800), σκοτώθηκαν περίπου 600 Μουσουλμάνοι

(ΣΣ).

(22) Προφανώς δεν πρόκειται για τον επίσκοπο Ιωσήφ των

Ρωγών, αλλά για κάποιον άλλο ιερέα. Ο θρυλικός Επίσκο­

πος βρήκε μαρτυρικό θάνατο στις 12 Απριλίου 1826 μετά

την ανατίναξη του Ανεμόμυλου στο ομώνυμο νησάκι όπου

είχε κλειστεί με πλήθος αμάχων (ΣΜ).

(23) Η Σπάρτη ποτέ δεν έκτισε τείχη και δεν κατασκεύασε

οχυρώσεις. Στήριζε την άμυνα της πόλης στα στήθη των

κατοίκων της (ΣΣ).

(24) Μαρκούμπ είναι τα υποδήματα του Αιγύπτιου στρα­

τιώτη. Παντόφλες, πολύ ελαφρές, από κόκκινο ή κίτρινο

δέρμα (ΣΣ).

(25) Η βροχή της νύκτας είχε γεμίσει τους κρατήρες των

οβίδων, από τους οποίους ανέβαινε ένας αχνός με έντονη

δυσοσμία. Σε αυτό, χωρίς αμφιβολία, είχε συντελέσει και

ο μεγάλος αριθμός των άταφων πτωμάτων κατά τις τελευ­

ταίες δεκαπέντε μέρες της πολιορκίας, οπότε τα πυρά πυ­

ροβολικού των πολιορκητών είχαν γίνει πιο πυκνά και έ­

πεφταν ακατάπαυστα (ΣΣ).

(26) Για την ακρίβεια τρεις φορές ο Ιμπραήμ πασάς προσέ-

φερε μια έντιμη παράδοση στους Μεσολογγίτες, υποσχό­

μενος να τους μεταφέρει στην Αρτα, στο Ανατολικό (Αιτω-

λικό) ή σε άλλη πόλη της αρεσκείας τους, αλλά έθετε ως

πρώτο όρο ότι η φρουρά έπρεπε να καταθέσει τα όπλα. Οι

Σουλιώτες τρέφουν τέτοια αγάπη για τα όπλα τους ώστε

προτιμούσαν να χάσουν τη ζωή τους. Αυτοί θεωρούν ως

μεγάλη ντροπή να παραδώσουν τα όπλα τους. Η συνθηκο­

λόγηση απορρίφθηκε γι: αυτούς τους λόγους. Πολλοί, ω­

στόσο, κάτοικοι είχαν θελήσει να υποταγούν στους όρους

που υπαγόρευσε ο Ιμπραήμ και φαίνεται ότι οι συζητή­

σεις που έγιναν με τον Αγγλο κυβερνήτη των Ιονίων Νή­

σων, λόρδο Ανταμς, λίγες ημέρες πριν, είχαν ως αντικεί­

μενο να επιτραπεί η έξοδος σε μια κατηγορία κατοίκων,

που ήταν υποταγμένοι στη δεσποτική θέληση των άγριων

Σουλιωτών και οι οποίοι απειλούσαν με θάνατο οποιονδή-

ποτε εκδήλωνε την επιθυμία να παραδοθεί. Το πρωί της

22ας (10ης) Απριλίου αποβιβάστηκαν δύο Αγγλοι ανώτε­

ροι αξιωματικοί κομιστές νέων προτάσεων και ίσως θα

μπορούσε να αποφευχθεί τόση αιματοχυσία. Ομως επει­

δή είχε προδιαγράφει η μοίρα των αμάχων οι αξιωματικοί

αυτοί, αφού εκδήλωσαν τη μεγάλη τους θλίψη, επέστρε­

ψαν χωρίς να παρουσιάσουν τις έγγραφες προτάσεις στον

Ιμπραήμ (ΣΣ). Το περιστατικό αυτό δεν επιβεβαιώνεται ού­

τε από Ελληνες, ούτε από ξένους ιστοριογράφους. Οι Με­

σολογγίτες ούτε καν είχαν σκεφτεί να παραδώσουν την

πόλη. Μάλιστα για να αποτρέψουν την ενέργεια αυτή, όταν

κάποιοι επιφανείς μη Μεσολογγίτες οπλαρχηγοί έκαναν

τέτοιες σκέψεις, ο αρχηγός των Μεσολογγιτών, Αθ. Ραζη-

κότσικας, έσπευσε να προσεταιριστεί, ακόμη και δωροδο­

κώντας, μικρότερους οπλαρχηγούς κι έτσι αποφεύχθηκε

η ανίερη αυτή πράξη (ΣΜ).

(27) Στο τρίτο δωμάτιο στο δεξί μας χέρι ήταν γραμμένα

στα λατινικά με μεγάλα στοιχεία: «Hie e vita decessit Lord

Byron» (Εδώ πέθανε ο λόρδος Βύρων) (ΣΣ).

100

Μέσα στη φωτιά και το αίμα της

Επανάστασης του 1821 άνθησε

ένα ειδύλλιο μεταξύ της Μαντώς

Μαυρογένους και του

Δημητρίου Υψηλάντη. Οι δύο

νέοι αγαπήθηκαν με πάθος.

Ο έρωτάς τους, όμως, μετά από

πολλές δραματικές φάσεις,

είχε τραγική κατάληξη.

Μαντώ Μαυρογένους, η γοητευτικήαριστοκράτισσα που έκλεψε τις καρδιές των Ευρωπαίων φιλελλήνων, η φλογερή πατριώτισσα και η παθιασμένη ερωμένη του Δημητρ ίου Υψηλάντη (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Νικόλαος ΓιαννόπουλοςΙστορικός

Δημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους

Ένας τραγικός έρωτας στα χρόνια της Επανάστασης

Λημ,ήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους 101

Εξιδανικευμένο πορτραίτο του Δημητρ ίου Υψηλάντη (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Τον Μ άιο του 1827 συνεδρίαζε στην Τροιζήνα

η π ιο δραματική συνέλευση του Αγώνα, η

«Τρίτη Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις».

Μ όλις τον προηγούμενο μήνα το έθνος είχε θ ρ η ν ή ­

σει τον θάνατο του Καραϊσκάκη. Α κολούθησ ε η συ­

ντρ ιπτική ήττα του ελλην ικο ύ επαναστατικού

στρατού στον Ανάλατο, η παράδοση της Α κρ όπο­

λης στον Μ εχμέτ Ρεσήτ πασά (Κιουταχή) και η υπο­

ταγή σ' αυτόν της ανατολικής Στερεάς Ελλάδας.

Αλλά και στην Π ελοπόννησο η κατάσταση δεν δ ια ­

γραφόταν καλύτερη, καθώς η περ ιοχή υφίστατο

λεηλασ ίες από το α ιγυπτιακό εκστρατευτικό σώμα

του Ιμπραήμ. Μ έσα σε εκε ίνη τη χαώδη κατάσταση

το π ρ οεδ ρ ε ίο της Γ ’ Ε θνοσυνέλευσης «βομβαρδ ι­

ζόταν» καθ ημ ερ ινά από αναφορές επ ιτροπώ ν ή ι­

διω τών που ζητούσαν χορήγηση εφοδίω ν, ο ικονο­

μική ενίσχυση, αποζημιώ σεις κ.ά. Κάθε φορά που

ένα μέλος του πρ οεδρ είου ολοκλήρω νε την ανά­

γνωση μιας αναφοράς, μ ια νεαρή γυνα ίκα πεταγό­

ταν όρ θ ια και με έξαλλες χε ιρονομίες απα ιτούσε

από τον πρ όεδ ρ ο να δ ια β α σ θ ε ί η αναφορά της. Η

γυνα ίκα αυτή ήταν η Μ αντώ Μ αυρογένους η οπο ία

ζητούσε, μέσω της αναφοράς της, από το π ρ ο ε ­

δρείο να υποχρεώ σει τον Δ ημήτριο Υψηλάντη να

τη νυμ φ ευ θε ί! Αυτό ήταν το ουσ ιαστικό τέλος της π ιο ωραίας ερωτικής ιστορίας των

φ λογ ισμένω ν χρόνω ν της Επανάστασης.

Η καταγωγή της ΜαντώςΗ Μαντώ καταγόταν από το γένος των Μ αυρογένηδω ν, μιας από τις π ιο σημαντι­

κές ο ικογένειες του νεώτερου ελλην ισ μού που αντλούσε την καταγωγή της από το

Βυζάντιο. Ο πατέρας της, Ν ικόλαος Μ αυρογένης, είχε χρηματίσε ι σπαθάρης (1)

στην Αυλή της Μ ολδαβίας. Αργότερα εγκαταστάθηκε στην Τεργέστη, όπου ασχολή-

θ η κε με το εμπόρ ιο. Εκεί πλούτισε και έδε ιξε τη φ ιλοπατρία του ενισχύοντας ο ικο ­

νομ ικά τον Λάμπρο Κατσώνη, όταν αυτός αναζητούσε πόρους γ ια να ξεκ ινήσ ε ι τις

ναυτικές του επ ιχε ιρήσεις εναντίον των Τούρκων.

Η πρώτη γνω ρ ιμ ία της Μ αντώς με τον πρ ίγκ ιπ α Δ ημήτριο Υψηλάντη ενδεχομέ­

νως πρ αγμ ατο πο ιήθη κε στην Τεργέστη, στο σπίτι του πατέρα της, όταν ο πρ ίγκιπας

ετοιμαζόταν να κα τέλθ ει στην Ελλάδα ως πληρεξούσ ιος του Γενικού Επιτρόπου της

Αρχής της Φ ιλικής Εταιρείας. Αυτό, όμως, δεν μπορεί να εξακρ ιβω θε ί από καμία υ-

πάρχουσα πηγή. Ο Ν ικόλαος Κασομούλης βεβα ιώ νε ι ότι, όταν ο ίδ ιος και ο υπασπι­

στής του Δ ημητρίου Υψηλάντη, Γρηγόριος Σάλας, μετέβησαν στα νησ ιά του Α ιγαίου

αναζητώντας ο ικονομ ικούς πόρους γ ια την ενίσχυση του Αγώνα στη βόρεια Ελλάδα,

τους φ ιλοξένησ ε στη Μ ύκονο η ο ικογένεια της Μ αντώς, που είχε επ ισ τρ έφ ει από

την Τεργέστη στην ιδ ια ίτερη πατρίδα της, ώστε να πρ οσ φ έρε ι ό,τι μπορούσε στην

Επανάσταση.

Η ο ικογένεια Μ αυρογένη παρέδω σε στους απεσταλμένους του πρ ίγκ ιπ α 3.000

γρόσια. Από την ημέρα εκε ίνη η νεαρή γόνος των Μ αυρογένηδω ν, ω θ ού μενη από

σπάνιο πατριω τισμό και ασυγκράτητο ενθουσ ιασ μό, δεν σταμάτησε να πρ οσ φ έρει

102

στον απελευθ ερω τ ικό Αγώνα των Ελλήνων. Ξόδεψε όλη της την περ ιο υσ ία γ ια τον ε­

ξοπλισμό πλο ίω ν και τη συγκρότηση ένοπλου σώματος συμπατριω τών της που σ υμ­

μετείχε σε πολλές μάχες της Επανάστασης. Παρά το ότι είχε ανατραφεί μέσα στον

πλούτο και τις ανέσεις και ενώ μπορούσε να λάμψ ει με την ομορ φ ιά και το καλλ ιερ ­

γημένο πνεύ μα της στα σαλόνια της Β ιέννης και του Παρισιού, αυτή «λαχταρά», ό­

πως έγραφε στην περ ίφ ημη έκκλησή της προς τις Γαλλίδες γυνα ίκες υπέρ του ε λλη ­

νικού Αγώνα, «για μια ημέρα μάχης όπως αυτές π ο θ ο ύ ν μια νύχτα χορού».

Η Μαντώ και η ελληνική ιστοριογραφίαΑπό τους Ελληνες ιστορ ικούς και απομνημονευματογράφ ους δεν αναφέρετα ι

συγκεκρ ιμένη αυτοπρόσω πη πολεμ ική δράση της Μ αντώς. Γνωρίζουμε ότι κατά τη

δ ιά ρκε ια της Επανάστασης έλαβε τον βαθμό του αντιστρατήγου, αλλά π ιθανώ ς για

τιμητικούς λόγους, επε ιδή δ ιέθ εσ ε τεράστια χρηματικά ποσά γ ια την ενίσχυση των

αγωνιστών. Μ όνο ο Ν ικόλαος Δ ραγούμης, στο έργο του με τίτλο «Ιστορικές ανα μνή ­

σεις», αναφ έρει πως «η αντιστράτηγος Μ αντώ Μ αυρογένους, ήτις πω λήσασα τα εν

Μ υκόνω υπάρχοντα αυτής ώ ρμησεν εις το π εδ ίο ν του αγώνος». Ο Γάλλος π ερ ιη γ η ­

τής και ιστορικός Φραγκίσκος Π ουκεβ ίλ ανα φ έρ ει συμμετοχή της Μ αντώς στο ένο­

πλο σώμα που συγκρότησε ο δεσπότης Καρύστου Νεόφυτος. Ομως, ο σ υγκεκρ ιμέ­

νος συγγραφέας δεν μπορεί να θ εω ρ η θ ε ί απόλυτα αξιόπιστος, καθώς ελέγχετα ι για

εξω ραϊσμένη και ρομαντική θεώ ρηση των γεγονότων.

Υπάρχει, βέβαια, και η υποψ ία ότι η δυσαρέσκεια που πρ οκά λεσ ε σε ορ ισμένους

ισχυρούς κύκλους ο ερωτικός της δεσμός με τον Υψηλάντη ήταν η αιτία να αποσιω-

π η θ ο ύ ν τα τυχόν π ο λεμ ικά της κατορθώματα, αλλά αυτό δεν ε ίνα ι δυνατόν να ε π ι­

βεβαιω θεί.

Ισως ο ι Ελληνες ιστορ ικο ί του Αγώνα να μην έκρ ιναν άξια ιδ ια ίτερης μνείας τη

Μαντώ, η οπο ία δεν δ ιέθ ετε την αυστηρή προσω πικότητα της Μ πουμπουλίνας. Η α-

ρ ιστοκράτισσα καλλονή και ερω μένη ενός από τους ηγέτες της Επανάστασης μάλ­

λον πρ οκα λούσε τα συντηρητικά ήθη της εποχής. Σ ίγουρο ε ίνα ι πως και μόνη η π α ­

ρουσ ία της όμορφης γόνου των Μ αυρογένηδω ν μεταξύ των σκληροτράχηλω ν αγω­

νιστώ ν αποτέλεσε σημαντική προσ φ ορά στην εθν ική υπόθεση, καθώς η πατριωτική

της δράση έφ θανε στη ρομαντική Ευρώπη εκε ίνης της εποχής εξω ραϊσμένη και με­

τατρεπόταν σε ζωγραφ ικούς πί-

Αποψη του φρουρίου του Αργους.

Σύμφωνα με μια εκδοχή, εδώ συνδέθηκαν

συναισθηματικά η

Μαντώ Μ αυρογένους και ο

Δημήτρ ιος Υψηλάντης.

νακες, λ ιθογραφ ίες , πο ιήματα

και τραγούδια. Στα μάτια των Ευ­

ρω παίω ν η Μ αντώ πρ όβαλλε ως

η νέα Ζαν ντ ’ Αρκ, με άμεση συ­

νέπε ια την ενδυνάμω ση του φι-

λελλην ικο ύ ρεύματος.

Τον Ο κτώβριο του 1821 μια

αλγερινή φρεγάτα επιχείρησε να

α ποβ ιβά σει ένα ναυτικό άγημα

στη Μ ύκονο, με αποστολή να ε­

πα ναφ έρει το επαναστατημένο

νησ ί υπό την κυρ ιαρχία της Υψ η­

λής Πύλης. Οι ντόπ ιο ι επαναστά­

τες επ ιτέθ ηκα ν εναντίον των

Αλγερινών και τους αποδεκάτι-

σαν. Ο θρ ύλο ς (ή η ιστορική αλή-

Δημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους 103

θεια ;) θ έ λ ε ι τη Μ αντώ επικεφ αλής της ελλην ική ς επίθεσης.

Αμέσως μετά την απόκρουση των Αλγερινών, σύμφω να με τον Πουκεβίλ, η Μ α­

ντώ συγκρότησε και εξόπλισε 16 λόχους από Κυκλαδίτες επαναστάτες και απ οβ ιβά ­

σ θηκε στην Εύβοια. Εκεί πολ ιόρ κησ ε μαζί με ντόπ ιους οπλαρχηγούς την Κάρυστο,

φέρνοντας σε δυσχερή θέσ η τον ικανότατο δ ιο ικητή της πόλης, Ομέρ μπέη. Κατόπιν

μετέβη στη Μ αγνησία, όπου μαζί με τους οπλαρχηγούς Καρατάσο και Δ ιαμαντή κα­

τέλαβε τις στενωπούς του Πηλίου, επ ιχειρώ ντας να εμπ οδ ίσ ε ι την κάθοδο του πασά

Ισμαήλ Πότα. Και εδώ, σύμφω να πά λι με τον Γάλλο περ ιηγητή, η Μ αντώ με τους άν­

δρες της δ ιέλυσε την τουρκική εμπρο σ θοφ υλα κή που επιχείρησε να δ ιασχίσει τα

στενά.

Μια σπάνια εικόνα

της Μαντώς, η οποία

δημοσιεύτηκε στο έργο «Η αρχαία και η νέα Ελλάς».Η Μυκονιάτισσα αγωνίστρια, στηριζόμενη στο σπαθί της, παρατηρεί έναν αποκεφαλισμένο Αλγερινό ναύτη, ενώ την επευφημούν τα

παλληκάρια της.Η σκηνή είναι εμπνευσμένη από την απόκρουση της αλγερινής επίθεσης εναντίον της Μυκόνου, τον Οκτώβριο του 1821.

104

Αποψη του Ναυπλίου. Σ' αυτή την πόλη η Μ. Μ αυρογένους και ο Δ. Υψηλάντης έζησαν τις καλύτερες, αλλά και τις πιο τραγικές στιγμές του έρωτά τους (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη).

Ο έρωτας των δύο ηρώωνΤον Ιούλιο του 1822 ο Μ αχμούτ πασάς, ο επονομαζόμενος Δράμαλης, ε ισέβαλε

στην Π ελοπόννησο, επ ικεφ αλής 30.000 εμπ ε ιρ οπό λεμω ν ανδρών, με αποστολή να

καταστείλει την Επανάσταση. Ο Θ εόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος κλήθηκε να α ­

ντ ιμετω π ίσ ε ι την τουρκική απειλή, συνέλαβε ένα ευφ υές σχέδιο συνεχούς πα ρενό­

χλησης και φθοράς του αντιπάλου, που, σε συνδυασμό με την καταστροφή όλων

των πηγών δ ιατροφής και ύδρευσης στην Αργολική πεδ ιάδα , θ α προκα λούσε την υ­

ποχώ ρησή του στην Κόρινθο. Ενα από τα βασικά σημεία του σχεδίου του ήταν να

πρ οκα λέσ ει καθυστέρηση στην π ρ οσ π ά θε ια των Τούρκων να καταλάβουν το φ ρ ού­

ριο του Αργους, ώστε να πρ ολά βει ο ίδιος να π ρ ο ετο ιμα σ θε ί γ ια την αντιμετώ πισή

τους. Ηγετική μορφή της άμυνας του Αργους ανα δε ίχθηκε ο Δ ημήτριος Υψηλάντης.

Η λαϊκή παράδοση και η ρομαντική φαντασ ία των ξένων ιστοριογράφ ω ν της εποχής

θ έλο υ ν και τη Μ αντώ μεταξύ των υπερασπιστώ ν του φ ρουρίου, όπου και το π ο θ ε­

τούν την αρχή του πολύκροτου ε ιδυλλ ίου της με τον Υψηλάντη. Πάντως, σε καμία

πηγή δεν αναφ έρεται ότι η Μ αντώ βρ ισκόταν μέσα στο κάστρο, χωρίς βέβαια να θ ε ­

ω ρείτα ι και απ ίθανο η δ ιψ ασμένη για δράση επαναστάτισσα να έσπευσε να λάβει μέ­

ρος στη δύσκολη π ρ οσ π ά θε ια της απόκρουσης του Δράμαλη.

Μετά από δω δεκαήμερη αντίσταση οι πο λ ιο ρ κη μ ένο ι κατάφεραν να δ ιαφ ύγουν

από το φρούριο , έχοντας φ θ ε ίρ ε ι και καθυσ τερήσ ει σημαντικά τις τουρκικές δυνά­

μεις. Η Μαντώ, ακολουθώ ντας ίσως συμβουλή του Υψηλάντη, επέστρεψ ε στη Μ ύκο­

νο. Από εκε ί συνέταξε τις περ ίφ η μες επιστολές της στις γυνα ίκες της Αγγλίας και

της Γαλλίας, επ ιδ ιώ κοντας να πρ οκα λέσ ει τη σ υμ πά θ ε ιά τους γ ια το αγω νιζόμενο έ­

θνος. Την εποχή εκε ίνη πο λλο ί φ ιλέλληνες την επ ισ κέφ θ η κα ν στη Μ ύκονο. Μεταξύ

αυτών ήταν ο ι Μ άξιμος Ραιμπώ και Πουκεβ ίλ. Ολοι υπέκυψ αν στη γοητεία της, εκδ ή ­

λωσαν τον ενθουσ ιασ μό τους και έπλεξαν πραγματικούς δ ιθ υρ άμ βο υς γ ια τη φ υ σ ι­

κή της ομορφιά , την πνευματική της καλλιέργεια , αλλά, κυρίως, γ ια την πατριωτική

της θέρμη.

Μετά τη συντριβή του Δράμαλη στα Δ ερβενάκια και την απελευθέρω σ η του

Ν αυπλίου, η Μαντώ μετέβη στην Τήνο. Εκεί συγκέντρωσε μεγάλα χρηματικά ποσά

γ ια τον Αγώνα και στη συνέχεια πήγε στο Ναύπλιο και εγκαταστάθηκε σε ένα φτω χι­

κό ο ίκημα απέναντι από το σπίτι που είχε πα ρα χω ρηθεί στον Υψηλάντη. Η καλύτερη

περ ίοδος γ ια τον έρωτα των δύο νέω ν μόλις είχε ξεκινήσει.

Την άνοιξη του 1825 πρ οέβαλε ένας νέος σοβαρός κ ίνδυνος γ ια την ελληνική

Αημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους 105

Επανάσταση. Ο Ιμπραήμ πασάς,

θετός γιος του πασά της Αιγύ-

πτου Μ ωχάμετ Αλη, απ ο β ιβ ά σ θ η ­

κε στην Π ελοπόννησο, επ ικεφ α ­

λής στρατού οργανω μένου κατά

τα ευρω παϊκά πρότυπα. Ο Υψη-

λάντης έσπευσε να οχυρ ω θεί

στους Μ ύλους της Λέρνας. απ ο­

φασισμένος να αναχαιτίσει την

πορεία των Α ιγυπτίω ν προς το

Ναύπλιο. Μαζί του ή λθ ε και η Μ α­

ντώ, δ ιότι δεν ήθ ελε να αφ ήσει

μόνο του τον αγαπημένο της, α λ ­

λά π ιθανώ ς και γ ια να μη φ ανεί

κατώτερή του σε αγω νιστικότη­

τα. Εκεί αναφ έρετα ι κα ι μια συνά­

ντησή τους με τον Γάλλο ναύαρ­

χο Δερ ιγνύ, ο οποίος έσπευσε να

σ υμ βου λεύσ ε ι τον Υψηλάντη να

απ ο σ υ ρ θ ε ί από εκε ίνη την ευά ­

λωτη θέση , καθώς θεω ρ ούσ ε την

α ιγυπτιακή ν ίκη προδ ιαγεγραμ­

μένη. Αλλά ο Υψηλάντης δεν τον

άκουσε και κατάφερε, μαζί με

τον Μ ακρυγιάννη και τον Κων­

σταντίνο Μ αυρομιχάλη, να επ ιτύ ­

χει μια ανέλπιστη νίκη, η οπο ία

όχ ι μόνο έκρ ινε την τύχη του

Ναυπλίου, αλλά κλόνισε και την

πεπ ο ίθ ησ η γ ια το αήττητο των Α ι­

γυπτίων. Ο δεσμός των δύο νέων

συνεχιζόταν ισχυρός, παρά τις Πορτραίτο του Δημητρ ίου Υψηλάντη, το οποίο προσεγγίζει την

δύσκολες στιγμές που διερχόταν πραγματικότητα. Ο πρίγκιπας περιγράψεται ως κοντός, αδύνατος, φαλακρός

η Επανάσταση (πτώση του Μ εσο- (στοιχείο εξαιρετικά αρνητικό για την καλαισθησία εκείνης της περιόδου) και . . . . . , , , πολύ χλωμός, ως αποτέλεσμα της πνευμονικής του ασθένειας. Ισως σε έναλογγιου) κα ι προσ ω πικά ο Υψηλά- διαψ^ ρετμικό περιβάλλον να μην ευδθκ,μούσε ο έρωτας μεταξύ της

ντης (στέρηση των πο λ ιτ ικώ ν και γοητευτικής Μαντώς και του δύσμορφου Υψηλάντη.

στρατιωτικώ ν του αξιωμάτων, λό-

γω της άρνησής του να υπογράψ ει το Ψ ήφ ισμα της Υποτέλειας). Τότε, όμως, ε ισ ήλθ ε

ανάμεσά τους ο Ιωάννης Κωλέττης. Ο δα ιμόν ιος πο λ ιτ ικός υπέθεσ ε πως ο έρωτας

της Μ αντώς υπέκρυπτε κάποια ιδ ιοτέλεια. Π ιθανώς ή θ ελ ε να πα ντρευτε ί τον π ρ ίγ κ ι­

πα, να ενω θ ε ί με το γένος των Υψηλάντηδων, ώστε να επηρεάσει τον λαό, και να α-

νέλ θ ε ι μαζί με τον σύζυγό της ως τα ανώτατα αξιώματα. Ισως να επ ιδ ίω κε ακόμη και

την ηγεμονία της χώρας. Ενα τέτοιο, όμως, ενδεχόμενο π ιθανότατα θ α έφραζε τον

δ ικό του δρόμο προς την εξουσία. Αποφάσισε, λο ιπόν, να δ ιαλύσει πάση θυ σ ία αυ­

τόν τον δεσμό. Στην απόφ ασή του τον βο ήθησ αν ιδ ια ίτερα δύο γεγονότα. Το ένα ή ­

ταν η δ ιαρκής επιδείνω ση της υγείας του Υψηλάντη (ο οποίος υπέφ ερε από χρόνια

πάθηση των πνευμόνω ν) και το άλλο η λαϊκή κατακραυγή που προκα λούσε το γεγο­

νός ότι οι δύο νέο ι δεν είχαν επ ισ η μοπ ο ιή σ ε ι τη σχέση τους. Η Μαντώ, η οπο ία αντι­

μετώπιζε εντονότερες επ ικρ ίσεις , ζήτησε από τον Υψηλάντη να τη νυμ φ ευ θε ί. Εκεί-

106

Ο Ιωάννης

Καποδίστριας.Επί τηςδιακυβέρνησής του η Μ. Μαυρογένους έστειλε δύο νέες αναφορές, ζητώντας του να υποχρεώσει τον Δ. Υψηλάντη να τη νυμφ ευτεί (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

νος πρ οσ π άθη σ ε να της εξηγήσει πως ο ι στιγμές ήταν κρ ί­

σ ιμες και δεν μπορούσε να τη ν υ μ φ ευ θ ε ί τη στιγμή που η

πατρίδα χανόταν. Επειδή, όμως, αντιμετώ π ισε την οργή

της, της έδωσε έγγραφη υπόσχεση για γάμο, όταν οι σ υν­

θή κες θ α το επέτρεπαν. Την ίδ ια περ ίο δο ο Κωλέττης π ρ ο ­

σέγγισε τους π ιστούς σω ματοφ ύλακες του Υψηλάντη και

με ψεύτικη λύπη τούς ανέφ ερε ότι κ ινδύνευε η υγεία του

αρχηγού τους, λόγω αυτού του δεσμού και ότι το όνομά

του είχε εξευτελ ισ θε ί στον λαό του Ναυπλίου, ο οποίος

τον έβλεπε να κυνηγά τη «φ ραγκοντυμένη» Μ υκονιάτισ-

σα. Τα επιχε ιρήματά του δεν άργησαν να τους πείσουν,

και μια νύκτα κατά την οπο ία ο πρ ίγκιπας έλε ιπε σε π ε ρ ι­

πολ ία στους Μ ύλους, μερ ικο ί άνδρες του ε ισέβαλαν στο

σπίτι της Μαντώς, τη μετέφ εραν στο λ ιμ ά ν ι κα ι την επ ιβ ί­

βασαν β ία ια σε ένα πλο ίο που α π έπλεε γ ια τη Μ ύκονο, α ­

πειλώ ντας τη με θάνατο, αν επέστρεφ ε στο Ναύπλιο.

Οταν ο πρ ίγκιπας επέστρεψ ε στην πόλη και πληροφ ορή-

θ η κε τι είχε συμβεί, εξοργίσθηκε. Εμαθε π ο ιο ι ήταν οι έ­

νοχοι, αλλά δεν κατάφερε ποτέ να ανακαλύψ ει τον πρ ω ­

ταίτιο. Αμέσως έστειλε επιστολή στην ερω μένη του, με

την οπο ία την καλούσε κοντά του και την παρακαλούσε

να συγχω ρήσει την απερ ισκεψ ία των ανδρώ ν του. Πράγ­

ματι, η Μ αντώ επέστρεψ ε στο Ναύπλιο, αναγκάζοντας τον

Κωλέττη να εφ α ρμόσ ει ένα δεύτερο σχέδιο. Μ ια ημέρα

τής έστειλε τους δύο προσ ω πικούς γ ιατρούς του Υψηλάντη, τον Χορτάκη και τον

Ο λύμπιο, για να της πα ρουσ ιά σουν με τραγικό τρόπο την κατάσταση της υγείας του

πρ ίγκ ιπ α και να της δηλώ σουν πως, αν δεν τον αποχωριζόταν, εκείνος θ α πέθα ινε

και η πατρίδα θ α έχανε έναν από τους π ιο άξιους υπερασπιστές της. Τα λόγια τους

ήταν αρκετά γ ια να θ ίξο υ ν τη φ ιλοπατρ ία της Μαντώς. Σ υγκέντρω σε β ιαστικά τα

πράγματά της και, χωρίς να αποχαιρετήσει κανέναν, εγκατέλειψ ε το Ναύπλιο.

Το τέλος του ειδυλλίουΟ Υψηλάντης, όταν πλη ρ ο φ ο ρ ή θ η κε τη φυγή της Μ αντώς, της έστειλε επα νε ι­

λημμένα επιστολές καλώντας τη να επ ιστρέψ ει, όμως τα φ λογερά εκείνα γράμματα

έπεσαν στο κενό. Η Μ αντώ πίστεψ ε πως η επίσκεψ η των γιατρώ ν είχε σ κηνο θετηθ ε ί

από τον ίδιον. Θ εώρησε ότι ο Υψηλάντης επ ιδ ίω κε να αθετήσει, με αυτόν τον τρόπο,

την υπόσχεση περ ί γάμου που της είχε δώσει. Πολύ γρήγορα η αγάπη της μετατρά-

πηκε σε οργή και μνησ ικακία . Χωρίς να υπολογ ίσει την προσω πική της αξιοπρέπεια ,

επέστρεψ ε στην Π ελοπόννησο και κατέφ θασε στην Τροιζήνα την περ ίο δο της έναρ­

ξης των εργασιών της Γ’ Εθνοσυνέλευσης. Εκεί συνέταξε μια αναφορά, στην οποία

επισύναψ ε τη γραπτή υπόσχεση γάμου του πρ ίγκιπα, ζητώντας επ ίμονα δικαίωση,

περ ισσότερο, ίσως, γ ια να εξευτελ ίσ ε ι τον πρώ ην αγαπημένο της. Το πρ οεδ ρ ε ίο της

Εθνοσυνέλευσης, γ ια να μην π ρ ο κλ η θ ε ί σκάνδαλο, α ρ νή θ η κε να ικανοπο ιήσ ε ι την α ­

πα ίτησή της, ακόμη και να την αναγνώσει. Δ έχθηκε, όμως, το α ίτημά της να της πα-

ραχω ρηθεί το σπίτι όπου δ ιέμενε στο Ν αύπλιο κατά την περ ίο δο της σχέσης της με

τον Υψηλάντη και το οπο ίο της θύμ ιζε μερ ικές από τις π ιο ευτυχισμένες στιγμές της

ζωής της. Μετά την άφ ιξη του Ιωάννη Καποδίστρια στην Ελλάδα, η Μ αντώ Μ αυρογέ-

νους έστειλε δύο νέες αναφορές (το 1828 και το 1830), ζητώντας και πά λ ι δικα ίωση.

Αημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους 107

Ούτε, όμως, η πρώτη αναφορά (την οπο ία ο Καποδίστριας υπέβαλε στην κρίση του

υπουργού Δ ικα ιοσ ύνης Ιωάννη Γεννατά), ούτε η δεύτερη είχαν αποτέλεσμα. Ο Γεν-

νατάς, μάλιστα, δήλω σε πως δεν προέκυπτα ν στοιχεία, γ ια να δ ιω χθ ε ί πο ιν ικά ο Υψ η­

λάντης, και παρέπεμψ ε το θ έμ α στο υπουργείο Ε κκλησ ιαστικώ ν που ήταν αρμόδιο

γ ια ζητήματα αθέτησης υπόσχεσης γάμου. Εκεί, όμως, η αναφορά τέθη κε στο αρ­

χείο. Α κολούθησ αν τραγικά γεγονότα γ ια τη χώρα: η συνεχώς αυξανόμενη δυ σ αρ έ­

σκεια κατά της πολιτ ικής του Καποδίστρια, η ανταρσία της Μ άνης και του Πόρου

και, τέλος, η δολοφ ον ία του κυβερνήτη, την οπο ία η Μ αντώ δεν κατάφερε να απ ο­

τρέψ ει (είχε πρ οε ιδ ο π ο ιή σ ε ι τον Καποδίστρια μόλις το προηγούμενο βράδυ ότι κ ιν ­

δύνευε η ζωή του). Τον Αύγουστο του 1832 ο Υψηλάντης πέθανε. Μ ετά την ανα κήρ υ­

ξή του από τον Καποδίστρια σε στρατάρχη της ανατολικής Ελλάδας, έλε ιπε τον π ε ­

ρ ισσότερο καιρό από το Ναύπλιο, με συνέπεια η στρατιωτική ζωή να επ ιδε ινώ νε ι την

εύθραυστη υγεία του. Τις τελευτα ίες ημέρες της ζωής του η Μαντώ, παρότι είχε

πλη ρ ο φ ο ρ η θ ε ί τα άσχημα νέα, δεν πέρασε το κατώ φλι του σπιτιού του. Οταν, όμως,

ο πρ ίγκιπας πέθανε, η Μ αντώ ξεκ ίνησ ε αποφ ασ ισ μένη να τον νεκροστολίσει και να

τον μο ιρολογήσει, χωρίς κανένας να τολμήσ ει να την εμποδ ίσει. Α κολο ύθ ησ ε μαυ-

ροφ ορεμένη την κηδεία του, μια τραγική ανύπανδρη χήρα. Αμέσως μετά έφυγε για

πάντα από το Ναύπλιο. Π έθανε τον Ιούλιο του 1848 στην Πάρο, πάμφτωχη και λ η ­

σ μο νημένη από όλους, έχοντας θυ σ ιά σ ε ι για την πατρίδα, την οπο ία τελικά αγαπού­

σε περ ισσότερο από το καθετί, την περ ιουσ ία , τα νιάτα και τον ίδ ιο τον έρωτά της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗ Ν ΙΚΟ Υ ΕΘΝΟΥΣ, τ. IB ’, Εκδοτική ΑΕ, Αθήνα 1979.(2) Xp. Α. Στασινόπουλος: ΛΕΞ ΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821, τ. Α ’-Β ’-Γ’-Δ ’, εκδ. Δεδεμάδη, Αθήνα 1979.(3) Δ ιονύσιος Κόκκινος: Η ΕΛΛΗΝ ΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ, τ. 1-3, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1957.(4) Ν. Κασομούλης: ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ, 1821-33, τ. 1-3, εκδ. I. Βλαχογιάννης, Αθήνα 1939-42.(5) Κ. Κιουπκιολής: «Δημήτρ ιος Υψηλάντης και Μαντώ Μαυρογένους», περ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, τχ. 9 (Μάρτιος 1969).(6) Φ. Πουκεβίλ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ, ΗΤΟΙ Η ΑΝΑΓΕΝΝ ΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, τ. 4 (μτψρ. Ξ. Ζυγούρας), Αθήνα 1890-91.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Ο σπαθάρης ήταν αξιωματούχος στις Αυλές της Βλαχίας καί της Μολδαβίας, επιφορτι­

σμένος αρχικά να μεταφέρει το σπαθί και το σκήπτρο του ηγεμόνα, τα σύμβολα της εξου­

σίας του. Αργότερα μετατράπηκε σε διοικητή ολόκληρου του στρατού ή μόνο του ιππικού.

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου

108

Άκης Λυμούρης

Η καθιέρωση μιας ιστορικής επετείου

Χρειάστηκε να περάσουν 17 έτη από την έναρξη τον

Αγώνα της Ανεξαρτησίας καί μερικά ακόμη από τη

σύσταση του ελληνικού κράτους, για να αποφασισθεί

(το 1838) η καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως επετείου

της Εθνεγερσίας.

Η επέτειος της εθν ική ς μας παλιγγενεσ ίας δεν εορταζό­

ταν πάντοτε την 25η Μ αρτίου. Επί πολλά έτη το πρ ονό ­

μιο το είχε η 1η Ιανουαρίου, επειδή εκε ίνη την ημέρα

του 1822 ψ η φ ίσ θηκε από την Α' Ε θνοσυνέλευση της Επιδαύρου

η περ ίφ η μη προκήρυξη με την οποία , «το ελλην ικό έθνος εκήρυ-

ξεν ενώ π ιον όλου του πολ ιτ ισμένου κόσμου την πο λ ιτ ικήν του α ­

νεξαρτησ ίαν και αυ θυ πα ρξ ίαν και την κατάργησιν του ζυγού της

δουλείας».

Ο βασιλιάς 09ων. Την ιδέα να κα θ ιερ ω θ ε ί η 25η Μ αρτίου ως ημέρα εθν ική ς εορτής είχε ο Ιωάννης

Κωλέττης, ο οπο ίος το 1835, ως πρόεδρος των σ υνεδρ ιάσεω ν του Υ πουργικού Σ υμ­

βουλίου, προετο ίμασε το σχετικό διάταγμα. Ωστόσο, η δημοσ ίευση του διατάγματος

αυτού δεν πρ αγμ ατο πο ιήθη κε γ ια δύο βασ ικούς λόγους: πρώτον, δ ιότ ι μεσολάβησε

η απομάκρυνση του Κωλέττη από τη θέσ η του, με ενέργειες του μέλους της Αντιβα-

σ ιλείας Αρμανσμπεργκ, και δεύτερον, και το σημαντικότερο, δ ιότι υπήρχε σοβαρή

δ ιαφ ω νία σχετικά με την ημ ερ ο μη ν ία έναρξης του Αγώνα, αφού τα πρω τεία δ ιεκδ ι-

κούσαν τα Καλάβρυτα, η Πάτρα και η Καλαμάτα.

Στην πραγματικότητα, η Επανάσταση επρόκε ιτο να αρχίσει σ υμ βολικά την 25η

Μ αρτίου του 1821, ταυτόχρονα στις ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μ ολδαβίας, κα­

θώ ς και στην κυρίω ς Ελλάδα. Η απόφ αση ελήφ θη στη συνέλευση των προκρίτω ν, ιε­

ραρχών και σημαντικότερω ν μελών της «Ανωτάτης Αρχής» των Φιλικών, η οπο ία

πρ αγμ ατο πο ιήθη κε την 26η Ιανουαρίου 1821 στη Βοστίτσα (παλαιότερη ονομασία

του Α ίγιου). Ομως, ορ ισμένα γεγονότα υποχρέω σαν πολλούς αρχηγούς να κηρύξουν

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου 109

κατά τόπους την Επανάσταση πρ ιν από

τον καθορ ισ μένο χρόνο.

Πρώτος ο αρχηγός της Φ ιλικής Εται­

ρείας, Α λέξανδρος Υψηλάντης, όταν πλη-

ροφ ο ρή θη κε πως τα σχέδιά του πρ οδόθη-

καν στους Τούρκους, αποφ άσισε να επ ι­

σ πεύσει τις ενέργειές του και την 22α Φε­

βρουάρ ιου του 1821, μαζί με τους αδ ελ ­

φούς του, Ν ικόλαο και Γεώργιο, και ένα ε­

π ίλεκτο απόσπασμα ιππ ικού, δ ιέσχισε τον

Π ρούθο και ε ισ ήλθ ε θρ ια μβευ τ ικά στο Ιά­

σιο της Μ ολδαβίας. Το κ ίνημα, όμως, α υ ­

τό, όπως ε ίνα ι γνωστό, απέτυχε, δ ιότι δεν

είχε την υποστήριξη του τσάρου Α λεξάν­

δρου Α ’.

Από την άλλη πλευρά, ο Θ εόδωρος

Κολοκοτρώ νης έφυγε κρυφ ά από τη Ζά­

κυνθο, όπου πα ρέμενε επ ικηρυγμένος

από τους Τούρκους, και την 6η Ιανουαρί-

ου έφ θασ ε με ενδυμασ ία καλογήρου στην

Καρδαμύλη της Μ άνης, γ ια να αναλάβει

την εξέγερση της Π ελοποννήσου.

Την 23η Μ αρτίου, μαζί με τον Πετρό-

μπεη και πολλούς Μ εσσήνιους καπεταναί-

ους, επ ιτέθ ηκε α ιφ ν ιδ ια στ ικά και α π ελευ ­

θέρω σε την Καλαμάτα. Από εκε ί προήλα-

σε στην κεντρ ική Π ελοπόννησο, επ ικεφ α ­

λής των επαναστατικώ ν σωμάτων του φ ίλου του Δ ιονυσ ίου Τρουπάκη και άλλω ν ο ­

πλαρχηγών. Τότε γράφηκε και η γνωστή «προκήρυξη της ελευθερ ίας» του Πετρό-

μπεη με την οπο ία ζητείτο η συνδρομή ολόκληρης της Ευρώπης γ ια την ανάσταση

του ελλην ικο ύ Γένους.

Παράλληλα, στα Καλάβρυτα είχαν αρχίσει από τη 16η Μ αρτίου μ ικροσυμπλοκές

μεταξύ των Τούρκων και των ανδρώ ν του Ν ικολάου Σουλιώτη και των άλλω ν π ρ ο ε ­

στών. Ο Τούρκος δ ιο ικητής Ιμπραήμ Αρναούτογλου, φ οβούμενος ότι θ α εκδη λω θ ε ί

επανάσταση, δ ιέταξε όλους τους νιζάμηδες να κλε ισ θο ύν με τις ο ικογένειές τους

στους τρεις οχυρω μένους πύργους των Καλαβρύτω ν και να βρ ίσκοντα ι σε επ ιφ υ λα ­

κή. Η κίνηση αυτή του καϊμακάμη ανησύχησε τους Ελληνες οι οπ ο ίο ι αποφ άσ ισαν να

επ ισ πεύσ ουν την εξέγερσή τους.

Το σ ύνθ ημα δό θη κε από την ιστορική μονή της Αγίας Λαύρας, και ο Σωτήρης Χα­

ραλάμπης, μαζί με τους Πετιμεζάδες, ε ισ ήλθ ε στα Καλάβρυτα και πο λ ιόρ κησ ε τους

πύργους. Μ ετά από αντίσταση τεσσάρων ημερώ ν η τουρκική φ ρουρά παραδόθηκε.

Μ όλις έγινε γνωστή η ε ίδηση στη Βοστίτσα, οι Τούρκοι έντρομο ι άρχισαν να εγκατα­

λε ίπο υν την Π ελοπόννησο, ζητώντας καταφύγιο στα Σάλωνα.

Τέλος, την 21η Μ αρτίου ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, η μεγάλη αυτή ηθ ική και

πολιτ ική φ υσ ιογνω μ ία της Επανάστασης, μέσα σε μια κατανυκτική μυσταγωγία ευλό­

γησε στην Αγία Λαύρα το λάβαρο του Αγώνα, βο ηθούμενος από τον δ ιάκο της μονής

Γρηγόριο Ντόκο. Την επομένη αναχώρησε βιαστικά γ ια την Πάτρα όπου είχαν αρχί­

σει σοβαρά επεισόδια . Εκεί βρήκε τους Λόντο, Ζαϊμη, Φωτήλα, Π απαδιαμαντόπουλο,

Ρούφο και άλλους αρχηγούς που αγω νίζονταν να εκκενώ σουν την πόλη από τα γυ-

Η βασίλισσα Αμαλία.

110

Ο Θ Ω Ν

Ε Λ Ε Ω Θ Ε Ο Χ

Β Α Σ Ι Λ Ε ϊ Σ T i l i Ε Λ Λ Α Δ Ο ϊ -

Ε π ί τ η π ρ ο τ ά ξ ε ι τϋγ, Ή μ ζ τ ίρ α ς ε π ί τ ω ν Ε κ κ λ η ­

σ ια σ τ ικ ώ ν κ τ λ . Γ ρ α μ μ α τ ε ία ς , ϋεω ρ ή σ α ντες " τ ι η η -

ίλ Ιρ α τη ς - 5 Μ α ρ τ ίο υ , λ α μ π ρ ά κ α £ εα υ τ ό ν εις π ά ν ­

τα Ε λ λ η ν α δ ιά τ η ν ε^ ε α υ τ ίί τ ε λ ο υ μ έ ν η ν εορ τήν το ΰ

Ε ίια ^ /ε λ ισ μ ο υ τη ς Υ π ε ρ α /ι'α ς Θ εοτόκου , ε ίν α ι προσε'τι

λ α μ π ρ ά κ α ί χα ρ μ ό σ υ νο ς δ ιά τ η ν κ α τ α υ τ ή ν τ η ν η α έ -

ραν εναρςιν το3 υπέρ τη ς α ν ε ξ α ρ τ η σ ία ς α ^ ώ ν ο ς τ ο ν

Ε λ λ η ν ικ ο ί έθνους , χαΟιεροΟμεν τ η ν η μ έ ρ α ν τ α ύ τ η ν

ε ις το διηνεκές ως η μ έρ α ν Ε Θ Ν Ι Κ Η Σ Ε Ο Ι 'Τ ϋ Σ , κ α ί

δ ια τ ά τ τ ο μ ε ; τ η ν δ ια λη φ β ε ϊσ α ν η μ ε τ έ ρ α ν Γ ρ α μ μ α ­

τ ε ία ν νά δ η α ο σ ιεΰ σ η κ α ί ενεργήσγ) τό παρόν δ ιά τ α γ μ α .Ε ν Α θ η ν α ις τ η ν is ( η ) Μ α ρ τ ίο υ lo se .

Ο 0 Ω Ν

Ο ε π ι. τ ω ν Ε κ κ λ σ σ ια σ . κ τ λ . Γ ρ α μ μ α τ ε ’υς της

Ε π ικ ρ α τ ε ία ς ,, Γ . Γ Λ Λ Γ Α Κ Η Σ -

ναικόπα ιδα , ενώ ο ι Τούρκοι συνέχιζαν από

το φ ρούρ ιο να κανονιοβολούν τη χρ ισ τ ια ­

νική συνοικία. Αντιμέτωπος με αυτή την

κατάσταση, ο Μ ητροπολίτης Γερμανός ύ­

ψωσε τη σημαία του Λόντου και την έστη­

σε στη μέση της πλατείας του Αγίου Γεωρ­

γ ίου, καλώντας τους κατο ίκους σε εξέ­

γερση.

Ανεξάρτητα, πάντως, από το σημείο

από όπου ξεκ ίνησ ε η επανάσταση και αν,

για δ ιάφ ορες αιτίες, εκδη λώ θ ηκε πρ ιν

από την ημ ερ ο μη ν ία που είχε ορ ισθεί, η

σκέψη του Ιωάννη Κωλέττη να κα θ ιερ ω ­

θ ε ί η 25η Μ αρτίου ως ημέρα εθν ική ς εορ ­

τής ήταν σωστή και δ ίκα ιη, δ ιότι όχι μόνο

εξέφραζε την ιστορική πραγματικότητα,

αλλά και δήλω νε την αρραγή ενότητα της

Ο ρθοδοξίας και του Γένους.

Το διάταγμα του ΟΘωνος (με ημερομηνία 15/27 Μαρτίου 1838) για την καθιέρωση της εορτής της 25ης Μαρτίου.

Το διάταγμα του ΟΘωνοςΜετά την αποχώρηση του Κωλέττη από την εξουσία και τον δ ιορ ισμό του ως π ρ ε ­

σβευτή στο Παρίσι, η πρόταση που υπέβαλε το 1835 πα ρέμεινε σε αδράνεια. Το θ έμ α

επα νέφ ερε στην επ ικα ιρότητα η κυβέρνηση του Γεωργίου Κουντουριώ τη, όταν σι α ­

ντ ιπαραθέσ εις γ ια την ημ ερο μη ν ία της κήρυξης της Επανάστασης είχαν περ ιορ ι-

σ θ ε ί σημαντικά.

Ετσι, τη 15η/27η Μ αρτίου του 1838 ο βασ ιλιάς Ο θων, μετά από εισήγηση του

Γραμματέα επ ί των Ε κκλησ ιαστικώ ν και της Δ ημοσίας Ε κπα ιδεύσεω ς (1) Γεωργίου

Γλαράκη, υπέγραψε διάταγμα που όριζε την 25η Μ αρτίου ως ημέρα εθν ική ς εορτής.

«Ο εωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μ αρτίου», αναφ έρει το σχετικό διάταγμα, «εί­

ναι λαμπρ ά και κ α θ ’ εαυτήν εις πάντα Ελληνα δια την εν αυτή τελου μένη ν εορτήν

του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θ εοτόκου, ε ίνα ι προσ έτ ι λαμπρ ά και χαρμόσυνος

δια την κατ ’ αυτήν την ημ έρα ν έναρξιν του περ ί της ανεξαρτησίας αγώνος του ελ λη ­

ν ικού Εθνους, κα θ ιερ ούμ εν την ημέρα ν ταύτην εις το δ ιηνεκές ως ημ έρα ν εθν ικής

εορτής».

Ο λαμπρός εορτασμόςΟ πρώ τος εορτασμός της εθν ική ς επετείου στην Α θήνα πρ αγμ ατο πο ιήθη κε την

Παρασκευή της 25ης Μ αρτίου του 1838, με βάση το αναλυτικό πρόγραμμα που εκδό-

θ η κε μία εβδομάδα μετά τη δημοσ ίευση του βασ ιλ ικού διατάγματος.

Την έναρξη του πα νηγυρ ισ μού α νήγγε ιλαν με 21 κανονιοβολ ισμούς οι π υ ρ ο β ο ­

λητές της στρατιωτικής φρουράς. Αμέσως, εκατοντάδες χω ρικο ί από τα Μ εσόγεια

και άλλους αγροτικούς ο ικ ισμούς άρχισαν να καταφ θάνουν στην Αθήνα, με κάρα, με

γαϊδουράκια , ακόμη και με τα πόδια , κα ι να συρρέουν στη μεγάλη πλα τε ία του Παλα­

τιού -τη σημερ ινή πλατεία Κλαυθμώνος- όπου είχαν ήδη σ υγκεντρω θεί χ ιλ ιάδες κά­

το ικο ι της πρω τεύουσας.

Η πλατεία Κλαυθμώνος, την εποχή εκείνη , ήταν ένα από τα ω ρα ιότερα στολίδ ια

της Αθήνας. Την κοσμούσαν όμορφ α κτήρια κτισμένα γύρω από έναν μαγευτικό κή­

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου 111

Ο Ιωάννης Γζνναίος Κολοκοτρώνης, έμπιστος α κό λου θ ο ς του Οθωνος.

πο που κατέληγε οτο μ ικρό βυζαντινό εκκλησ ά κι των Αγίων Θ εοδώρων, γνωοτό τότε

ως «εκκλησ ία του Καλόμαλου». Σ ’ ένα από αυτά τα νεοκλα σ ικά αρχοντικά, του Χιώτη

τραπεζίτη Σταμάτη Βούρου, αποφ άσ ισε να εγκατασταθεί προσω ρινά ο Ο θω ν με τη

σύζυγό του, έως το 1843, οπότε θ α ολοκληρω νόταν η ανέγερση του μεγαλοπρεπούς

ανακτόρου της πλατείας Συντάγματος (η σημερινή Βουλή των Ελλήνων).

Στις 8.00 το πρωί, στρατιωτικο ί σχηματισμο ί από Ελληνες και Βαυαρούς ενό­

πλους πα ρα τάχθηκα ν κατά μήκος των οδών α π ’ όπου θ α διερχόταν η βασ ιλική π ο ­

μπή. Μ ία ώρα αργότερα οι βασιλείς, φορώ ντας την εθν ική ενδυμασία , επ ιβ ιβ ά σ θ η ­

καν σε ανοικτή άμαξα και υπό τις επευφ ημ ίες του ενθουσ ιώ δους πλήθους, κατευ-

θ ύ ν θ η κα ν προς την εκκλησ ία της Αγίας Ειρήνης, η οπο ία τα χρ όνια εκείνα χρ η σ ιμ ο ­

πο ιε ίτο ως μητροπολιτ ικός ναός.

Το βασ ιλ ικό ζεύγος συνόδευε μια πλε ιά δα υψ ηλόβαθμω ν αυλικώ ν: ο αυλάρχης

Σκαρλάτος Σούτσος, ο διπλω μάτης Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, οι υπασπιστές του

Οθωνος, Κίτσος Τζαβέλλας, Αντώνης Μ αυρομιχάλης, Γενναίος Κολοκοτρώνης, Πα­

ναγιώτης Νοταράς και Αναστάσιος Μ αυρομιχάλης, καθώς και οι κυρίες επ ί των τιμών

της Αμαλίας, βαρόνη Π λούσκοφ (Pluskow), Κ υρ ιακούλα Βούλγα­

ρη - Κριεζή, Χρυσιής Μ αυρομιχάλη (σύζυγος του μπεηζαδέ Ανα­

στασίου Μ αυρομιχάλη), Ιουλία φον Ν όρντενπφλυχτ (Julie von

Nordenpflycht) και Ρόζα- Α ικατερίνη Μ πότσαρη, η πανέμορφ η κό­

ρη του Μ άρκου Μ πότσαρη. Κ α θ ’ όλη τη δ ιά ρκε ια της δ ιαδρομής

η στρατιωτική μπάντα πα ιάνιζε πατριω τικά εμβατήρια , με κυριό-

τερο το «Ω λυγερόν και κοπτερόν σ πα θ ί μου», του Κωνσταντί­

νου Κοκκινάκη, τονισμένο επάνω σε μια πα λα ιά βαυαρική μελω ­

δία.

Τους βασιλείς υποδ έχθη κε στο πλατύσκαλο του ναού ένας

πρωτεργάτης της Επανάστασης του 1821, ο Αρχιεπ ίσκοπος

Α θηνώ ν Ν εόφυτος Μεταξάς, ονομαστός από τους αγώνες του

για την απελευθέρω σ η της Αταλάντης. Στη δοξολογία παρευρέ-

θησαν, σύμφω να με τους κανόνες της εθ ιμοτυπ ία ς που ίσχυαν

τότε, οι σ ύμβουλο ι Επικρατείας Θ εόδωρος Κολοκοτρώ νης και

Π ετρόμπεης Μ αυρομιχάλης, ο πρόεδρος του Υπουργικού Σ υμ­

Ενα τμήμα της πλατείας του Παλατιού (πλατεία Κλαυθμώνος).Το μπροστινό κτίριο ήταν το Νομισματοκοπείο (1834). Δεξιά, διακρίνεται η οικία του Χιώτη τραπεζίτη Σταμάτη Βούρου.

112

> at.

Η πανέμορφη κόρη του Μάρκου Μπότσαρη, Ρόζα, κυρία επί των τιμών της Αμαλίας.

βουλίου Γεώργιος Κουντουριώ της, ο ι υπουργοί Κωνσταντίνος Ζω­

γράφος, Ανδρόνικος Πάικος, Γεώργιος Σπανιολάκης, Αντώνιος

Κριεζής, Γεώργιος Γλαράκης και Χ ρ ιστόφορος Σμαλτς (von

Schmaltz), ο δήμαρχος της πόλης Δ ημήτριος Κ αλλιφρονάς με σύσ­

σωμο το δημοτικό σ υμβούλιο , ανώ τεροι αξιω ματικοί, Ελληνες και

Βαυαροί, οπλαρχηγοί του Αγώνα, ο ι πρ όεδ ρ ο ι των συντεχνιώ ν, Φα-

ναριώτες ευγενείς, οι πλο ίαρχο ι των αγγλ ικώ ν και γαλλικώ ν π ο λε ­

μικώ ν που βρ ίσκονταν ελλ ιμεν ισ μ ένα στον Πειραιά, μέλη της βαυ­

αρικής παρο ικ ίας την οπο ία είχε ιδρύσει ο Ο θω ν στο Η ράκλειο

Αττικής και μεγάλος αρ ιθμός φ ουστανελοφ όρω ν πολιτών. Οσοι

δεν κατάφεραν να ε ισ έλθ ο υ ν στον ναό πα ρέμ ε ιναν έξω, εκδη λώ ­

νοντας τα πατριω τικά τους α ισθήματα με ζητωκραυγές υπέρ του

αναγεννημένου έθνους.

Τη Θ εία Λειτουργία πα ρα κολο ύθ ησ αν από τις ε ιδ ικές θέσ ε ις

των ξένων επισήμω ν, οι πρεσβευτές της Αγγλίας, της Γαλλίας και

της Ισπανίας, με όλο το προσ ω πικό των πρεσ βειώ ν τους. Αλγεινή ε­

ντύπωση πρ οκά λεσ ε η επ ιδε ικτ ική απουσ ία των δ ιπλω ματικώ ν εκ ­

προσώ πω ν της Ρωσίας, της Αυστρίας και της Βαυαρίας. Το γεγονός σχολίασε με σκω-

πτικό ύφος η εφ η μερ ίδα «Αθηνά» της 26ης Μ αρτίου 1838: «Εις την χαρμόσυνον και

πά νδη μο ν ταύτην ελλην ική ν εορτήν παρευ ρ έθησ α ν και ο ι πρέσβεις της Αγγλίας,

Γαλλίας, Ισπανίας, καθώς και οι υπάλληλο ι των πρ εσ βειώ ν αυτών, ο ίτινες συνεόρτα­

σαν μαζί μας την λαμπράν ανάμνησ ιν της επετείου ημέρας της εθνεγέρσεώ ς μας.

Μ όνοι δε ο ι κύρ ιο ι πρέσβεις της Ρωσίας και Αουστρίας μετά των υπαλλήλω ν των και

μαζί με αυτούς και ο πρέσβυς της Βαυαρίας δεν μας αξίω σαν της παρουσ ίας των ίνα

μη μ ια νθώ σ ι -και από αυτήν την ανάμνησ ιν της Επαναστάσεώς μας- α λ λ ’ ίνα φάγωσι

το Πάσχα» (!)

Το πέρας της δοξολογίας σήμαναν 21 κανονιοβολισμο ί. Ακολούθω ς, όπως μας ε­

νημ ερ ώ νε ι ένας χρονικογράφ ος της εποχής, «ο Βασιλεύς μετά της Βασιλίσσης μας,

συνοδευμένο ι με τας ανευφ ημίας και ευχάς του λαού, πρ οπ ορ ευο μένω ν και ακολου-

θο ύντω ν των συντεχνιώ ν και των περ ιχώ ρω ν γεωργών και λοιπών, επέστρεψ αν εις

τα βασίλεια, τα οπο ία περ ικυκλούντες όλο ι ούτοι σ υνευ θυμ ού σ α ν ευλογούντες

τους Βασιλείς μας».

Την ίδ ια ώρα, άρχισε ένα αυθόρμητο λαϊκό γλέντ ι δ ίπλα στο τρόπα ιο που έστησε

ο Δήμος των Α θηνα ίω ν στη μεγάλη πλατεία του ανακτόρου. Τον τόνο έδω σαν με ντα­

ούλια και ζουρνάδες οι χω ρικο ί που είχαν έ λθ ε ι από τα Μ εσόγεια. Δύο λεβ εντό κορ ­

μοι νέο ι ήταν έτο ιμο ι να αρχίσουν τον χορό, όταν ξαφ νικά εμφ α ν ίσ θ η κε η σεβάσμια

αδελφή των ηρω ικώ ν αγω νιστών Λ έκκα και τους φώναξε: «Σταματήστε πα ιδ ιά μου,

σε μένα α ν ή κε ι η τιμή να σύρω τον χορό γιατί σ ’ αυτόν τον ιερό τόπο πρόσφ ερα θ ύ ­

ματα δύο ανδρείους αδελφούς και τον μοναδ ικό μου γιο». Με αφ ορμή το σ υγκ ινη τ ι­

κό αυτό περ ιστατικό , η εφ η μερ ίδα «Αθηνά» έγραφε την επομένη : «Ας λέγουν λο ι­

πό ν ό,τι θ έλ ο υ ν ο ι ά σ π ονδο ι των Ελλήνων εχθρο ί, Φ αλμεράιροι (2) κα ι άλλοι. Ημείς

και αυτών ακόμη των αρχαίων Σπαρτιατίδω ν το πνεύμα ευρ ίσ κομ εν εις τας Ελληνί-

δας».

Τη λαμπρότητα της εορτής περ ιέγραψ ε σε επιστολή της και η Γερμανίδα κυρία

επ ί των τιμών της Αμαλίας, Ιουλία φον Ν όρντενπφλυχτ, αυτόπτης μάρτυρας των π α ­

νηγυ ρ ικώ ν εκδηλώ σεω ν: «Αθήναι, 25 Μ αρτίου 1838. Σήμερον ε ίνα ι η επέτειος της α-

ναγεννήσεω ς της Ελλάδος. Ο Βασιλεύς την ανεκήρυξεν εθ ν ική ν εορτήν, η δε σκέ-

ψις αύτη, γενομένη αποδεκτή μετ’ ενθουσ ιασ μού υ φ ’ απάντω ν των Ελλήνων, θ έλ ε ι

επαυξήσ ει την αγάπη προς τον άνακτα... Από όλα τα πέρ ιξ των Α θηνώ ν χω ρία είχον

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου 113

φ θ άσ ε ι ενωρίς πλήθος οι χω ρ ικο ί με τας κυανολεύκους των σημαίας. Εις τα πρ όσ ω ­

πά των έλαμ πεν η χαρά... Μ ετά την δοξολογίαν συνεκεντρώ θησαν εις την πλατείαν

των Ανακτόρων όπου, υπό τους ήχους της χωρικής μουσικής, ήρχισεν ο ελληνικός

χορός και εσ χηματίσ θησ αν πο λλο ί κύκλο ι χορευτών. Η ευθ υμ ία ίσως θ έ λ ε ι δ ιαρκέσει

έως τα εξημερώ ματα της αύριον».

Αργά το βράδυ φω ταγω γήθηκαν, με φανούς και ρετσίνι, όλα τα δημόσ ια κατα­

στήματα, οι οικίες, καθώς και η Α κρόπολη. Εξαιρετική εντύπωση προκάλεσε ένας

μεγάλος σταυρός από αναμμένα δαδιά στην κορυφ ή του Λυκαβηττού, όπου ευρί-

σκεται και το γραφ ικό εκκλησ ά κ ι του Αϊ-Γιώργη.

Με αυτόν, τον απλό και λιτό, τρόπο εορτάσθηκε στην Α θήνα των 20.000 περ ίπου

κατο ίκων η πρώτη επέτειος του α π ελευθερω τικού Αγώνα. Ωστόσο, ο λαός δεν έπα υ­

σε, ούτε και εκε ίνη την ξεχωριστή ημέρα, να εκφράζει τη θέλησ ή του γ ια την πραγ­

μάτωση ενός δ ίκα ιου Συντάγματος που θ α δ ιασφάλιζε τα βασ ικά και θ εμ ελ ιώ δ η ατο­

μικά του δικα ιώματα. «Πόσην επισημότητα δεν ήθ ελε δώ σει η εορτή αύτη», επισή-

μαινε ο αρθρογράφος της «Αθηνάς», «αν, μαζί με τον Ευαγγελισμό της Θ εοτόκου,

της εθνεγέρσεώ ς μας και λοιπά, επανηγυρίζετο και η καθ ίδρυσ ις του Συντάγματος

μας, η στερέωσις της ελευθ ερ ίας μας αυτής εις την κο ινω νίαν μας. Δεν αμφ ιβάλλο-

μεν ότι ο τόσον αγαπώ ν και σεβόμενος τον ένδοξον αγώνα μας σεβαστός βασιλεύς

μας δεν θ έ λ ε ι αργήσει να εκπληρώ σ ει και αυτήν την ευχήν των Ελλήνων, δ ιότι όχι

μόνον το δ ίκα ιον και το σ υμφ έρ ον του τόπου και του θρόνου απαιτούν την πραγμα-

τοπο ίησ ιν των φ ιλελευ θ έρ ω ν εις την Ελλάδα θεσμώ ν, αλλά και οι υπέρ αυτών ανε­

κτίμητοι θ υ σ ία ι των Ελλήνων».

Η Καπνικαρέα, ένας από τους δέκα ενοριακούς ναούς της Αθήνας του 1838.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ(1) «Δ ιά ταγμα του Βασιλέως κατά πρότασιν του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσ ία ς Παιδείας Γραμματέως της Επικρατείας», εφημ. «Αθηνά», 23 Μαρτίου 1838.(2) «Η εθνική εορτή της 25 Μαρτίου», εφημ. «Αθηνά», 26 Μαρτίου 1838.

Ο Λυκαβηττός, προτού καταστραφεί από τη λατόμηση και

την οικοδόμηση. Το βράδυ του επίσημου

εορτασμού φωταγωγήθηκε με

αναμμένα δαδιά.

114

(3) «Επιστολαί Κυρίας της Τιμής προς φίλην της εν Γερμανία (1837-41)», μτφρ. Κ. Τσαουσοπούλου, ΔΕΛΤ ΙΟ Ν ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑ Ι ΕΘ ΝΟ ΛΟ ΓΙΚΗ Σ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, τ. Η ’.(4) «Από την νεωτέραν ιστορίαν μας», περ. «Ο Ηλιος», φ. 308, 25 Μαρτίου 1950.(5) «Η εθνική μας εορτή», περ. «Ο Ηλιος», φ. 494, 20 Μαρτίου 1954.(6) Απόστολος Β. Δασ καλάκης:«Πώς και πότε εκηρύχθη η ελληνική επανάστασις», εφημ. «Η Καθημερινή», 25 Μαρτίου 1964.(7) Hans Hallmann: NEUGRIECHENLANDS GESCHICHTE, 1820 - 1948, Βόννη 1949.(8) Αλέξανδρος Ζαούσης: Α Μ ΑΛ ΙΑ ΚΑ Ι ΟΘΩΝ, Εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 2002.(9) Βολφ Ζάιντλ: ΒΑΥΑΡΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛ ΛΑΔΑ (πρόλ. Παν. Κανελλόπουλος), Εκδ. Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1984.(10)Σπυρίδων Β. Μαρκεζίνης: ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟ Σ: 1828-1964, Εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1966.(11) Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗ Ν ΙΚΟ Υ ΕΘΝΟΥΣ: Α Π Ο ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ Χ Ρ Ο Ν Ω Ν Μ ΕΧΡΙ ΤΟΥ 1930, Εκδ. Ελευθερουδάκης, Αθήνα 1932.(12) Αλκιβιάδης Προβατάς: ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, 1821-1980:ΝΟ Μ ΟΘ ΕΤΙΚΑ ΚΑ Ι ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΑ, χ.τ., 1980.(13) Δημήτρ ιος Σουτζος: ΕΜ ΒΑΤΗΡΙΑ ΚΑ Ι ΠΑΡΩ ΔΙΕΣ, χ.τ., 1959.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Θέση αντίστοιχη με αυτή του σημερινού υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων.

(2) Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμερόγερ (Fallmerayer), Γερμανός ιστορικός ο οποίος στο βιβλίο του

για τον Μορέα (1830) διατύπωσε τη θεωρία πως οι νέοι Ελληνες δεν έχουν τίποτε κοινό με

τους αρχαίους, λόγω του ότι το αρχαίο ελληνικό έθνος εξοντώθηκε ολοκληρωτικά από διά­

φορες βαρβαρικές φυλές κατά το τέλος του 6ου αιώνα μ.Χ. Οι παράλογες απόψεις του

Φαλμεράγερ προκάλεσαν την κατακραυγή του συνόλου των ιστορικών της Ευρώπης.

Το νέο βιβλίο της σειράς «ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ» έχει ως θ έμ α τις

«Αγνωστες πτυχές της Επανάστασης του 1821». Ο Αγώνας του 1821 αποτελεί

το σπουδα ιότερο γεγονός στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδας και την

αφετηρία της αναγέννησης του ελλην ικού έθνους. Η Επανάσταση παρουσίασε

έντονες διακυμάνσεις κατά τα εννέα χρόνια της δ ιάρκειάς της, με εναλλαγές

επιτυχιώ ν και αποτυχιώ ν αλλά και εμφ ύλιους σπαραγμούς. Πέρα όμως από τις

πολεμ ικές επιχειρήσεις, υπάρχουν γεγονότα και συμβάντα, τα οποία δεν

έχουν αναλυθεί επαρκώς από την ελληνική ιστοριογραφία.

Κάτω από πο ιες συνθήκες συντάχθηκε η Δ ιακήρυξη της Καλαμάτας τον

Μ άρτιο του 1821;

Πότε δημ ιουρ γήθηκε ο Ελληνικός Επαναστατικός Στόλος; Τι σύμβολα έφεραν

οι πο ικ ίλες σημαίες της Επανάστασης; Ποια ήταν η γνώμη του Παλαιών

Πατρών Γερμανού για τους συναγωνιστές του;

Πώς ο ι Ελληνες αντεπεξήλθαν στις οικονομ ικές ανάγκες του Αγώνα; Τι συνέβη

με το περ ίφ ημο «Σκάνδαλο του Λονδίνου»; Πώς περ ιγράφει την καταστροφή

του Μ εσολογγίου ένας αυτόπτης μάρτυρας; Πότε καθ ιερώ θηκε η 25η

Μ αρτίου ως επίσημη επέτειος της Επανάστασης;

Τα παραπάνω ερωτήματα απαντώ νται μέσα από τις σελίδες του

συναρπαστικού αυτού βιβλίου.

Ι 7 8 9 6 0 9 4 0 8 6 6 0

'f i tΕ Κ Δ ΟΠΕΡΙΣΙ

Σ Ε Ι Σ(ΟΠΙΟ ΤΙΜΗ: €6,90