02การกอเกดแนวคดการจ�าลองแบบพระธาตพนม*

เกศน ศรวงคษา **

Kesinee Sriwongsa

* เนอหาของบทความนเปนสวนหนงในวทยานพนธ เกศน ศรวงคษา. “การศกษาความสำาคญของพระธาตพนมผานการจำาลองแบบ” วทยานพนธปรญญาปรชญาดษฎบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ ภาควชาประวตศาสตรศลปะ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร, อาจารยทปรกษาวทยานพนธคอ รองศาสตราจารย ดร. รงโรจน ธรรมรงเรอง ** นกศกษาระดบปรญญาดษฎบณฑต สาขาวชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

The Origin of Phra That Phanom Replica Concept

42 42

บ ท ค ด ย อ

แนวคดการจำาลองแบบพระธาตพนมกอเกดขนโดยกรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพ ดวยแรงศรทธาในพทธศาสนาและพระธาตพนมเปนสำาคญ แตพระธาตพนมจำาลองสรางขนครงแรกโดยพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ตามพระราชนยมสวนพระองค และการปกปองผนแผนดนหวเมองลาวลานชาง ในปกครองสยามใหรอดพนจากจกรวรรดนยมตะวนตก ตอมาสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพนาจะนำาเอาแนวคดดงกลาวนมาปรบประยกตใชในบรบทใหม เนองดวยฟากฝงซายแมนำาโขงตกอยภายใตอำานาจของฝรงเศสแลว ทำาใหพนทฟากฝงขวาแมนำาโขงตอนกลางหรออสานของสยามเสยงตอการถกยดครอง จงมการสรางพระธาตพนมจำาลองรนแรกขนในพนทแหงน เพอรวมผคนในแถบลมแมนำาโขงใหฝกใฝในสยาม โดยใชแรงศรทธาในความศกดสทธของพระธาตพนมเปนแรงขบเคลอน และทำาใหมหาอำานาจชาตตะวนตกตระหนกถงอาณาเขตของสยามแหงน สงผลใหพระธาตพนมจำาลองเปนทนยมสรางแพรหลายตงแตนนเปนตนมา

ค�าส�าคญ: พระธาตพนม, การจำาลองแบบพระธาตพนม, พระธาตพนมจำาลอง, แนวคดการจำาลองแบบ

43 43

A b s t r a c t

The idea to create Phra That Phanom replicas was first formed by Viceroy Sakdipholseph largely out of his faith in Buddhism. However, the first Phra That Phanom replica was built by King Pinklao based on his interest in the Lao Lan Chang district of Siam and his protection of it from Western Imperialism. Later, Prince Damrong Rajanubhab implemented the idea because he saw that the left side of the Mekong River was under French colonial rule, while the right side of Mekong River, or the Isan region of Siam, was at risk of being colonized. So the first group of Phra That Phanom replicas were built in the region. The purpose of these replicas was to unite the people in the Mekong area of Siam using their faith in Phra That Phanom, and to send signals to the main colonial powers that this territory belonged to Siam. Phra That Phanom replicas have since been widely built.

Keywords: Phra That Phanom, Phra That Phanom Replica, Replica Concept

44 44

บทน�าการจำาลองแบบพระธาตพนมนยมในพนทภาคอสาน และพบกระจาย

ไปยงดนแดนอนๆ ของประเทศไทย รวมไปถงสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว สะทอนใหเหนถงความเลอมใสศรทธาในความศกดสทธของพระธาตพนม รวมทงสงคมชาวพทธแหงลมแมนำาโขง และการกระจายตวของกลมชนนไปตงถนฐานในพนทตางๆ ของดนแดนไทย ซงสมพนธตอการเมองการปกครองของประเทศไทย จงสนใจศกษาเกยวกบประเดนการกอเกดแนวคดการจำาลองแบบพระธาตพนม เพอใหทราบถงมลเหตของการปรากฏแนวคดนและเปนทนยมแพรหลายในพนทอสานสบมา

ภาพถายเกาเงาสะทอนทมาพระธาตพนมจ�าลองพระธาตพนมในยคอาณาจกรศรโคตรบรมลกษณะคลายปราสาท

ขอมและจาม สรางขนราวพทธศตวรรษท 13-14 ครนยคอาณาจกรลานชางสมยพระเจาไชยเชษฐาธราชไดปรบเปลยนสวนยอดของพระธาตองคนใหเปนบวเหลยมในชวงตนพทธศตวรรษท 22 กลายเปนเจดยทรงปราสาทยอดบวเหลยม และกอครอบยอดบวเหลยมดวยโลหะคราวพระครหลวงโพนสะเมกในตนพทธศตวรรษท 23 เมอถงยคราชอาณาจกรสยามกพบงานบรณะสมยรชกาลท 3 ประดบลายดอกไมกลมบนยอดบวเหลยมลกษณะปอม ดงปรากฏในภาพถายเกาป พ.ศ. 2410 แตไมพบพระธาตพนมจำาลอง

การกอเกดแนวคดการจำาลองแบบพระธาตพนม

45 45

เ ก ศ น ศ ร ว ง ค ษ า

องคใดมยอดบวเหลยมลกษณะปอมเชนน และจากการตรวจสอบภาพถายเกาของพระธาตพนม พบวาในชวงป พ.ศ. 2410-2432 ตรงกบสมยรชกาลท 5 มการปรบยอดบวเหลยมใหสงชะลดขนไป (ทงนดความเปนมาทางรปแบบของพระธาตพนมเพมเตมไดในบทท 2 ของวทยานพนธ) ซงคลายคลงกบโครงสรางของพระธาตพนมจำาลองทวดบวรสถานสทธาวาส และวดแหงนสรางขนมาตงแตสมยรชกาลท 3 จงสามารถเชอมโยงไดถงแนวคดการจำาลองแบบพระธาตพนม กลาวคอ

พระธาตพนมในภาพถายเกาป พ.ศ. 2410 (ภาพท 1) จากหนงสอ “ประวตพระธาตเจดย-วดสำาคญ และพระครยอดแกวโพนสะเมก” ฉบบภาษาลาว (ทานคำา จำาปาแกวมณ 2534: 140) คลายคลงกบภาพวาดพระธาตพนมของ Louis Marie Joseph Delaporte นกสำารวจชาวฝรงเศส (พ.ศ. 2385-2468) วาดขนประมาณป พ.ศ. 2413-2418 ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑ Guimet ในนครปารส ประเทศฝรงเศส แสดงใหเหนวาพระธาตพนมในชวงเวลานมเรอนธาตซอนลดหลนกน 2 ชนรบยอดบวเหลยมลกษณะปอมประดบแถวลายดอกไมกลม ถดขนไปเปนฐานบวซอนลดหลนกน 3 ชนโดยไมมหนากระดานคนรบปลยอดและปกฉตรวล

รปแบบยอดบวเหลยมของพระธาตพนมในขางตนตางออกไปจากยอดบวเหลยมโลหะทไมประดบลวดลายครงพระครหลวงโพนสะเมกบรณะเมอป พ.ศ. 2236-2245 (วชรนทร พมพงษแพทย 2519: 134-145) (ภาพท

46 46

2) แสดงใหเหนวาพระธาตพนมในภาพถายเกาป พ.ศ. 2410 มการกอครอบทบยอดบวเหลยมโลหะน โดยเชอวาเปนงานคราวบรณปฏสงขรณในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว (พ.ศ. 2367-2394) เพราะมการประดบลายดอกไมกลมบนยอดบวเหลยม ซงไมเคยปรากฏในศลปะลานชางมากอน และนาสนใจวาเจดยตามแบบพระราชนยมในรชกาลท 3 มกประดบตกแตงดวยลวดลายพรรณพฤกษา เชน พระมหาเจดย ณ วดพระเชตพนวมลมงคลาราม กรงเทพฯ (สนต เลกสขม 2548: 107-109; ศกดชย สายสงห 2551: 169-177) ทสำาคญพบตวอยางงานบรณะเจดยดวยลายดอกไมสกลบในพนทหวเมองประเทศราช ไดแก เจดยวดกเตา เมองเชยงใหม (จรศกด เดชวงศญา 2541: 138-139) เมอพจารณาประกอบกบเหตการณสำาคญทางประวตศาสตร ชวนใหคดเหนวาสยามในรชกาลท 3 อาจปฏสงขรณพระธาตพนมหลงจากชนะศกเจาอนวงศทเกดขนระหวาง พ.ศ. 2369-2371 (เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2506: 29-91) เพอแสดงใหกลมชนลมแมนำาโขงเหนวากษตรยแหงสยามเปนผมบญญาธการมากตามธรรมเนยมในตำานานอรงคธาต จงสามารถรวมผคนในแถบนใหเปนปกแผนมาระยะหนงกเปนได

พระธาตพนมในสมยรชกาลท 3 นมยอดบวเหลยมลกษณะปอม ไมเหมอนกบพระธาตพนมในภาพถายเกาป พ.ศ. 2432 ทมยอดบวเหลยมลกษณะชะลดขนไป (ภาพท 3) หมายความวาในชวงป พ.ศ. 2410-2432 ซงตรงกบรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว (พ.ศ. 2411-2453) มการบรณะกอครอบยอดบวเหลยมของพระธาตพนมอกครง และคงกอนป พ.ศ. 2432 มาหลายป เพราะจากภาพถายเกาแลดชำารดทรดโทรมมากแลว ตอมาในป พ.ศ. 2444 พระธาตองคนไดรบการซอมแซมโดยพระครวโรจนรตโนบล ตามรปแบบเดม พรอมทงประดบกระจกและกระเบองเคลอบในบางสวนเพมเตม (กรมศลปากร 2522: 31-32; เตม วภาคยพจนกจ 2546: 545) แลวจากการศกษาเปรยบเทยบภาพถายเกาพบวาพระธาตพนมไดรบการบรณะตามลกษณะทปรากฏบนจารกดนเผาของพระครวโรจนรตโนบล

47 47

อยางไรกด การคลคลายทางดานรปแบบของพระธาตพนมในสมยรชกาลท 5 โดยปรบยอดบวเหลยมใหสงชะลดขนไปมาจากการกอครอบทบยอดเดม และนาสนใจวามลกษณะคลายคลงกบพระธาตพนมจำาลองในภาพถายเกาของวดบวรสถานสทธาวาส กรงเทพฯ แตพระธาตพนมจำาลององคนมประวตความเปนมาคลมเครอราวรชกาลท 3-5 ทำาใหไดขอสมมตฐานทวาพระธาตพนมทบรณะในชวงรชกาลท 5 อาจจะสงแรงบนดาลใจมาใหกบพระธาตพนมจำาลองทวดบวรสถานสทธาวาส หรอพระธาตพนมจำาลองแหงนอาจจะเปนตนแบบในการซอมแซมพระธาตพนมกเปนได จงเหนจำาเปนตองตรวจสอบอายสมยการสรางพระธาตพนมจำาลององคน เพอใหทราบถงความเปนมาของการคลคลายทางดานรปแบบและการจำาลองแบบพระธาตพนม

พระธาตพนมจ�าลองกอเกดขน ณ วดบวรสถานสทธาวาสพระธาตพนมจำาลอง ณ วดบวรสถานสทธาวาส หรอเรยกกนวาวด

พระแกววงหนา (ภาพท 4) ยงไมมความชดเจนในการกำาหนดอายสมย หากถอตามปการสรางวดและปการรอถอน จกไดชวงเวลาการสรางพระธาตพนมจำาลองแหงนอยางคราวๆ ระหวางป พ.ศ. 2370-2440 โดยมกรมพระราชวงบวรสถานมงคลในรชกาลท 3-5 ปกครองดแลถง 3 พระองค ซงเปนชวงเวลาทสมพนธคาบเกยวกบการบรณะพระธาตพนมในชวงรชกาลท 5 จงไดตรวจสอบยคสมยของพระธาตพนมจำาลองแหงน ดงน

สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ (2553: 52-55) ทรงปรารภตามการสบความจากผคนในสมยนนวา กรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพ (พ.ศ. 2367-2375) ในรชกาลท 3 โปรดใหสรางวดบวรสถานสทธาวาสขน เพอถวายเปนพทธบชาและแกบนครงเสดจยกกองทพไปปราบขบถเจาอนวงศทเวยงจนทน และโปรดใหสรางพระธาตพนมจำาลองขนในคราวนดวย แตสรางวดไมทนแลวเสรจกสวรรคตไปกอนในป พ.ศ. 2375 จากเนอความนบงบอกวาสรางวดขนหลงจากกรมพระราชวงบวรฯ กลบมาจากเวยงจนทนในป พ.ศ. 2370 (เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2506:

48 48

62-69) สอดคลองกบงานศลปกรรมตางๆ เชน พระอโบสถ ซมประตอยางจน และมณฑปยอดเจดยทปรากฏในภาพถายเกาเปนงานชางในยคสมยของพระองค (ประภสสร ชวเชยร 2559: 268-275) แตกสวรรคตไปกอนจะสรางวดใหแลวเสรจ จงเกดขอสงสยวาพระธาตพนมจำาลองสรางขนในคราวนหรอไม

เมอตรวจสอบตำาแหนงทตงของพระธาตพนมจำาลองในแผนผงวดบวรสถานสทธาวาส พบวาพระธาตองคนไมไดตงอยในกำาแพงแกวเหมอนกบมณฑปยอดเจดย โดยกอประชดตดกบกำาแพงวด ถงแมวาอยในแนวแกนหลกกงกลางของพระอโบสถ แตกไมพบเจดยองคใดอยในตำาแหนงเชนเดยวกบพระธาตพนมจำาลองประจำาดานอนๆ ของพระอโบสถทจกกอใหเกดแผนผงแบบสมมาตร อนเปนเครองยนยนวาสรางขนในสมยเดยวกนได จงแลดอยนอกเหนอไปจากแบบแผนเดมและเปนงานสรางตางยคสมยในชวงหลงลงมา ประกอบกบไมเคยมประเพณการสรางเจดยจากหวเมองประเทศราชในวดของพระบรมมหาราชวงและพระบวรราชวง แลวอาจสอไปถงอนสรณสถานแหงชยชนะครงศกเจาอนวงศของกรมพระราชวงบวรฯ อนเปนการเชดชเกยรตภมของพระองค นาจะเปนเหตใหไมไดรบความเหนชอบจากรชกาลท 3 เพราะไมใชธรรมเนยมของสยาม เชนเดยวกบกรณทรงพระราชทานหามมใหสรางพระอโบสถยอดปราสาทแบบพระบรมมหาราชวงในวดของพระบวรราชวง (กองวรรณคดและประวตศาสตร กรมศลปากร 2525: 174) ทงนถอเปนการรกษาขนบธรรมเนยมประเพณของสยาม เพอคงอำานาจของพระมหากษตรยเอาไว

นอกจากน เชอถอกนมาวากรมพระราชวงบวรฯ ทรงเลอมใสศรทธาพระพทธบาทมาก เมอเสดจกลบจากปราบขบถทเวยงจนทน ทรงอทศถวายเครองสงเอาไวเปนพทธบชา และทรงสรางพระเจดยตามแบบพระธาตพนมเอาไว 1 องค ณ วดพระพทธบาท จงหวดสระบร (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 2466: อธบายเรองพระบาท) แตกไมปรากฏพระธาตองคใดเหมอนกบพระธาตพนม หรออาจจะสรางแตไมเหมอน ดงทพบพระเจดย

49 49

องคหนงมเคาโครงอยางพระธาตพนมอยบางคอ มเรอนธาตซอนลดหลนกน แตละชนประดบซมประตทง 4 ดาน และเรอนธาตชนแรกกนขอบบนขอบลางและมเสาหลอกประจำามม แตในรายละเอยดแตกตางกนโดยสนเชง เพราะพระเจดยองคนมเรอนธาตในผงสเหลยมซอนลดหลนกน 3 ชน แตละชนประดบซมลดทง 4 ดาน เหนอขนไปเปนฐานบวลกฟกรองรบยอดองคระฆงในผงกลมทมบลลงกรบบวคลมเถาและปลยอด ทงนทงนนไมแนชดวาสรางขนในคราวกรมพระราชวงบวรฯ หรอในภายหลง เพราะหลกฐานพงศาวดารกลาวถงป พ.ศ. 2370 ทพระองคเดนทพกลบไดสรางพระเจดยปราบเวยงทเมองพนพราว (อำาเภอศรเชยงใหม จงหวดหนองคาย) เทานน (เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2506: 69) และจากภาพถายเกาแสดงใหเหนวาพระเจดยวดพระพทธบาทคงสรางขนกอนป พ.ศ. 2439 มาหลายป (ภาพท 5) เมอพจารณาเปรยบเทยบกบพระธาตพนมจำาลอง ณ วดบวรสถานสทธาวาส ซงสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพระบวาสรางขนโดย กรมพระราชวงบวรฯ ในระยะเวลาไลเลยกน ทำาใหเกดขอสงสยถงรปแบบทแตกตางกนอยหลายประการ จงเหนควรศกษาในโอกาสตอไป ทวาดวยรปแบบของพระเจดยองคนมใชเจดยทรงปราสาทยอดบวเหลยมอยางพระธาตพนม ในการศกษาครงนจงไมไดจดใหเปนพระธาตพนมจำาลอง

อยางไรกด สงเกตเหนวาพระธาตพนมจำาลอง วดบวรสถานสทธาวาสในภาพถายเกา ซงมการจดบนทกของหอพระสมดวชรญาณระบวาเปนภาพถายในสมยรชกาลท 5 (หวญ. 39/7 ภ.002) ยงไมแลวเสรจ แตอยในสภาพดเชนเดยวกบสงปลกสรางอนๆ ทงทพระบวรราชวงปลอยใหถกทงรางมานานกวา 18 ป เพราะรชกาลท 3 ไมทรงแตงตงผใดขนมาดำารงตำาแหนงกรมพระราชวงบวรฯ และทสำาคญวดในวงหนาไมมพระภกษจำาพรรษา เชนเดยวกบวดในวงหลวง ทำาใหวดแหงนไมไดถกใชงานเหมอนกบวดอนๆ ยอมชำารดทรดโทรมเปนแนแท แสดงวาภาพถายเกานไดถายครงสงปลกสรางตางๆ ในวดบวรสถานสทธาวาสผานการซอมแซมมาแลว ซงมการบรณปฏสงขรณครงใหญโดยพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวในเวลาตอมา

50 50

พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว (พ.ศ. 2394-2408) ในรชกาลพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (พ.ศ. 2394-2411) ประทบทพระบวรราชวงแหงนนบตงแตป พ.ศ. 2394 ซงขณะนนชำารดทรดโทรมอยางมาก กระทงพระองคทรงพระราชดำารวา “เออ อยดดกใหมาเปนสมภารวดราง” เปนเหตใหทรงบรณปฏสงขรณพระบวรราชวงเปนการใหญ เพอใหสมพระเกยรตเสมอนพระเจาแผนดน และตามพระราชนยมของพระองค ทสำาคญพระครธรรมวธานาจารยทอยในยคสมยนนใหความวาสถานทตางๆ ทปรากฏใหเหนในชวงสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพสอบความ ลวนเปนงานสรางครงพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว อยางไรกด พระองคทรงสรางไมทนแลวเสรจกเสดจสวรรคตไปกอนในป พ.ศ. 2408 ดงทรชกาลท 4 ทรงสรางพระทนงบวรบรวตทคางอยจนแลวเสรจ และตกอก 1 หลง (พระทนงสาโรชรตนประพาส) แตกไมแลวเสรจในรชกาลของพระองค (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 2553: 59-64 และ 70)

เมอพจารณาพระราชนยมในศลปวฒนธรรมลาวลานชางของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว พบวาพระองคโปรดเครองดนตร ทเรยกกนวา “แคน” สามารถฟอนและแอวลาวไดอยางชำานาญ แลวยงเสดจไปหมบานตางๆ ของกลมชนลาวลานชางบอยครง จนแลดเหมอนกบเปนชาวลาว (เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2506: 675-676; สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 2553: 67) ทงพระองคโปรดใหอญเชญพระเสรมมาจากวดโพธชย เมองหนองคาย เพอประดษฐานไวในพระอโบสถ วดบวรสถานสทธาวาส ครนทอดพระเนตรกโปรดใหประดษฐานไวบนแทนเศวตฉตรในทองพระโรงของพระบวรราชวง (อรณ สนธนาภรณ 2554: 28-29) แสดงวาพระองคใหความสำาคญกบกลมชนลาวซงมอยในปกครองเปนจำานวนมาก จงสนนษฐานวาพระองคโปรดใหสรางพระธาตพนมจำาลอง ณ วดบวรสถานสทธาวาสแหงน

อกทงมประเดนเชอมโยงกบการเมองการปกครอง ดวยแนวคดการจำาลองแบบพระธาตเจดยสำาคญในดนแดนสยามปรากฏเดนชดมาตงแต

51 51

ตนรชกาลท 4 เพอสรางเอกลกษณหรอตวตนของสยามขนมาจากรากฐานวฒนธรรมเดมทเคยเจรญรงเรองบนผนแผนดนสยาม ไดแก สมยสโขทยและอยธยา (ชาตร ประกตนนทการ 2550: 63-91) อาท การจำาลองเจดยทรงระฆงแบบอยธยามาไวในกรงเทพฯ คราวสรางพระศรรตนเจดย วดพระศรรตนศาสดาราม ในป พ.ศ. 2398 พระองคโปรดเกลาฯ ใหชางไปถายแบบมาจากพระเจดยวดพระศรสรรเพชญ จงหวดพระนครศรอยธยา (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 2518: 190) เพอแสดงใหเหนวาสยามมประวตความเปนมาอนเจรญรงเรองไมออนดอยไปกวาชาตใด จงนบเปนการสรางประวตศาสตรรฐชาตสยามใหประจกษแกมหาอำานาจชาตตะวนตกทามกลางกระแสจกรวรรดนยมตะวนตก

เมอฝรงเศสแสวงหาผลประโยชนทางการคาแขงขนกบองกฤษ โดยหมายจะยดครองตลาดอนโดจนและใชแมนำาโขงเปนเสนทางการคาไปสมณฑลยนนานของจน (กองทพเรอ 2549: 39) กเรมรกรานดนแดนในปกครองสยาม ดงทฝรงเศสไดสำารวจปราสาทตางๆ ของหวเมองประเทศราชเขมร พรอมทงมการขนยายโบราณวตถจำานวนมากกลบไปยงฝรงเศส นบตงแตป พ.ศ. 2402 ทมการคนพบปราสาทนครวด (ไกรฤกษ นานา 2547: 126-138) และเรมสำารวจดนแดนฝงซายแมนำาโขงของหวเมองประเทศราชลาวลานชางตงแตป พ.ศ. 2403 (เตม สงหษฐต 2499: 565) หากสยามจกใชวถทางการทหารคงมอาจทดทานแสนยานภาพของชาตตะวนตกได จงตองรบมอดวยวถทางเดยวกน คอการครอบครองงานศลปกรรมของ ดนแดนใดถอเปนการอางสทธเหนอดนแดนนน ซงเปนธรรมเนยมสากลระหวางผปกครองกบผถกปกครอง ทำาใหในป พ.ศ. 2402 รชกาลท 4 โปรดเกลาฯ ใหรอเอาปราสาทขอมมาประดษฐานทเขามหาสวรรค (เขามไหสวรรย จงหวดเพชรบร) และวดปทมวน (วดปทมวนาราม กรงเทพฯ) แตทำาการไมสำาเรจตองระงบไปดวยการตอตานจากกลมชนในทองถนเมอป พ.ศ. 2403 สรางความวตกกงวลใหกบชนชนนำาสยามเปนอยางมาก จนตองสงราชทตเจรญสมพนธไมตรไปยงฝรงเศส (เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2506:

52 52

569-581) สวนทางหวเมองประเทศราชลาวลานชาง สยามไดขนยายโบราณวตถสำาคญมาตงแตครงศกเจาอนวงศในสมยรชกาลท 3 แลว และการณนเหนสมพนธกบพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว โปรดใหนำาพระเสรมมาประดษฐานไวในพระบวรราชวง

อกทงสยามใชวธตงรบกบจกรวรรดนยมตะวนตกดวยการจำาลองแบบศลปกรรมสำาคญของหวเมองประเทศราชมาไวในเขตพระราชฐานของสยาม เพอสรางศลปวฒนธรรมรวมอนบงบอกถงความเปนผนแผนดนเดยวกน ใหประจกษแกชาตตะวนตก อาท ทางดานการปกปองดนแดนเขมร รชกาลท 4 โปรดเกลาฯ ใหจำาลองแบบปราสาทขอมบนเขามหาสวรรค ซงกคอพระปรางคแดงและเลยนแบบประตมากรรมรปสงโตของศลปะเขมรเอามาไวในพระบรมมหาราชวง (พสวสร เปรมกลนนท 2560: 353-364) เมอ พ.ศ. 2410 รบสงใหพระสามภพพายไปถายแบบปราสาทนครวดมาจำาลองขนในวดพระศรรตนศาสดารามของพระบรมมหาราชวง (เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2506: 693-696) สวนการปกปองดนแดนลาวลานชาง พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวโปรดเกลาฯ ใหสรางพระธาตพนมจำาลองทวดบวรสถานสทธาวาสของพระบวรราชวง ทวาดวยเหตผลหลายประการทำาใหเขมรตกอยในปกครองของฝรงเศสชวงปลายรชกาลท 4 เมอ พ.ศ. 2410 (เจาพระยาทพากรวงศ (ขำา บนนาค) 2506: 705) แลวลกลามมายงลาวลานชางในรชกาลตอมา จงแนชดวาสยามใชงานศลปกรรมแทน ตวตนของดนแดนในปกครองเพอตอรองกบการลาอาณานคมตะวนตก

สวนประเดนการสรางพระธาตพนมจำาลอง ณ วดบวรสถานสทธาวาส ไมแลวเสรจทงคางเอาไวนน ประการแรก เหนเกยวของกบพระบวรราชวงชำารดทรดโทรมอยางมาก พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวจงจำาเปนตองเรงบรณะและสรางขนใหมในสวนทใชงานสำาคญกอนจะสรางพระธาตองคน ประการทสอง พระองคทรงพระประชวรมาหลายปกอนจะเสดจสวรรคตเมอ พ.ศ. 2408 ทำาใหงานตางๆ ยงคงคงคาง ดงทรชกาลท 4 ทรงสรางพระทนงบวรบรวตสบตอมา ประการทสาม รชกาลท 4 ไมโปรดศลป

53 53

วฒนธรรมลาว ตามททรงประกาศหามไมใหเลนแอวลาวในขณะทพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวกำาลงทรงพระประชวร (กรมศลปากร 2554: 100) สวนประการทส การศกขางฝรงเศสไดเสรจสนลงดวยการปกปนเขตแดนเขมรในปกครองสยามเมอ พ.ศ. 2410 แลว และประการสดทายพระธาตพนมมเอกลกษณเฉพาะ จงเปนการยากทจะจำาลองใหเหมอนกบพระธาตองคจรง

นอกจากน ไมมความเปนไปไดเลยทพระธาตพนมจำาลองจกสรางขนโดยกรมพระราชวงบวรวไชยชาญ (พ.ศ. 2411-2428) ในรชกาลท 5 เพราะพระองคสรางเพยงทประทบคอ พระทนงสาโรชรตนประพาส สบตอจากรชกาลท 4 จนแลวเสรจเทานน ดวยเหตทสงปลกสรางตางๆ ยงคงอยในสภาพดครงพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวทรงบรณะเอาไว ประกอบกบการเมองภายในสยามไมสงบ โดยเกดความขดแยงระหวางวงหลวงกบวงหนา จนนำามาสวกฤตการณวงหนา พ.ศ. 2417 และไมมความเปนไปไดเชนกนวารชกาลท 5 จกเขามาสรางหรอบรณะสงใดภายในพระบวรราชวง เพราะหลงจากกรมพระราชวงบวรฯ ทวงคตในป พ.ศ. 2428 วงหนากเกดการเปลยนแปลงครงใหญ ดงทในปตอมารชกาลท 5 ทรงยกเลกตำาแหนง พระมหาอปราชกรมพระราชวงบวรสถานมงคล แลวสถาปนาสมเดจพระบรมโอรสาธราชเปนมกฎราชกมาร จงโปรดใหปรบเปลยนสงปลกสรางตางๆ ในวงหนามาใชในงานราชการ หากสงใดไมเปนประโยชนกโปรดใหรอถอนออกไป และในป พ.ศ. 2440 ไดรอขางทศเหนอออกไปทงหมด คงไวแตพระอโบสถวดบวรสถานสทธาวาส (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ 2553: 78-84) จงเหนพระธาตพนมจำาลองจากภาพถายเกาเทานน

ฉะนน แนวคดการจำาลองแบบพระธาตพนมจงปรากฏขนโดยกรมพระราชวงบวรมหาศกดพลเสพ ดวยแรงศรทธาทมตอพทธศาสนาและพระธาตพนม เพยงแตไมใชธรรมเนยมสยามและสวรรคตไปกอน เมอสยามรบวฒนธรรมตะวนตกมาประยกตใชตงรบกบจกรรวรรดนยมตะวนตก พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวทรงสรางพระธาตพนมจำาลอง

54 54

ขนเปนครงแรก ตามพระราชนยมสวนพระองคและการปกปองผนแผนดนใหรอดพนจากมหาอำานาจชาตตะวนตก จงนบวาพระธาตพนมจำาลองไดถอกำาเนดขนจากกษตรยสยาม เพราะกลมชนลาวลานชางโดยทวไปมอาจหาญกลาจำาลองแบบพระธาตพนม เนองดวยจารตประเพณตามตำานานอรงคธาต มหลกเกณฑวาผสรางหรอบรณะพระธาตองคนจะตองเปนกษตรยหรอเจาเมองผมบญญาธการมากเทานน การจำาลองแบบพระธาตพนมกคงเหมอนกน แตภายหลงผนแปรเปลยนไปเหลอเพยงผมบญบารมมากกสรางไดแลว

พระธาตพนมจ�าลองกบการเปลยนแปลงในดนแดน ลมแมน�าโขงภายใตการเมองการปกครองสยาม

พระธาตพนมจำาลองของพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว มลกษณะยอดบวเหลยมไมปอมแตชะลดขนไป คงเกดจากไมใชฐานบวมารองรบยอดบวเหลยมและยนยอสดสวนใหมขนาดเลกกวาพระธาตพนมมาก กลายเปนตนแบบในการบรณะยอดบวเหลยมของพระธาตพนมในชวงรชกาลท 5 ซงนาจะบรณะกอนชวงเวลาในภาพถายเกาเมอป พ.ศ. 2432 มาหลายป และนบเปนจดเรมตนใหกบงานสรางพระธาตพนมจำาลองในยคแรกเรมของอสาน จงไดศกษางานบรณะพระธาตพนมกบการจำาลองแบบพระธาตพนมกลมน เพอเชอมโยงใหเหนถงการสงผานทางดานรปแบบศลปกรรม อนสมพนธกบการเมองการปกครองของสยาม ดงน

พระธาตพนมจำาลองแรงบนดาลใจสศลปกรรมสยาม: พระธาตพนมไดรบการบรณะระหวางป พ.ศ. 2410-2432 ทำาใหยอดบวเหลยมเปลยนจากลกษณะปอมเปนสงชะลดขนไปอก และเหนอขนไปปรบใหเปนระบบลอกบยอดบวเหลยม คลายคลงกบระบบสวนยอดของพระธาตพนมจำาลองในพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว ซงแตกตางออกไปจากสวนยอดของพระธาตพนมครงบรณะในยคกอน จงแลดประหนงวาพระธาตพนมกลายเปนศลปกรรมของสยาม เพราะตามจารตประเพณในตำานานอรงคธาตคอ ผสรางหรอบรณะพระธาตองคนจกตองเปนกษตรยหรอเจาเมองผมบญญา

55 55

ธการมากเทานน ชวนใหเชอวาการบรณะพระธาตพนมครงนเปนกศโลบายของสยาม เพอรวมจตใจของผคนในแถบนใหฝกใฝในสยาม

เนองดวยฝรงเศสเรมทำาศกกบเมองญวนตงแตป พ.ศ. 2401 และตไดสำาเรจในป พ.ศ. 2410 พรอมกบเรมสำารวจดนแดนฝงซายแมนำาโขงมาตงแต พ.ศ. 2403 เสรจเรยบรอยในป พ.ศ. 2435 (เตม สงหษฐต 2499: 565) แตคดจะขยายอทธพลเขามาในพนทแถบนตงแต พ.ศ. 2423 แลว (David J. Steinberg and other 1971: 177, อางตอจาก ไพฑรย มกศล 2517: 91-92) ฉะนน ฝรงเศสคงสรางความวตกกงวลใหกบชนชนนำาสยามอยมใชนอย จงชวนใหคดเหนวางานบรณะพระธาตพนมครงนอาจเปนฝมอของชนชนปกครองสยาม เพอแสดงใหชาตตะวนตกรบรถงขอบเขตการปกครองของสยามในเชงประจกษ ซงเปนวถทางสนต เพราะไมสามารถตานทานแสนยานภาพทางทหารของมหาอำานาจชาตตะวนตกได

ครนในป พ.ศ. 2434 รชกาลท 5 ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระเจานองยาเธอ กรมหลวงพชตปรชากร เปนขาหลวงใหญมาปฏรปการปกครองในหวเมองลาวลานชาง เพอตานทานการขยายดนแดนของฝรงเศส (หมอมอมรวงศวจตร 2506: 370-371) แตในทสดฝรงเศสกสามารถยดครองดนแดนฟากฝงซายของแมนำาโขงในป พ.ศ. 2436 ไดสำาเรจ โดยใชขออางทดนแดนแถบนเคยตกเปนเมองขนของญวนมากอน (ไพฑรย มกศล 2517: 80-92) จงสนนษฐานวาการบรณะพระธาตพนมในครงนชวยใหผนแผนดนฟากฝงขวาของแมนำาโขงรอดพนจากการยดครองของฝรงเศสดวยสวนหนง และอาจจะเกยวของกบแนวคดพระธาตประจำาปเกดลานนาดวยอกสวนหนง (ดรายละเอยดเพมเตมในบทท 2 ของวทยานพนธ)

พระธาตพนมแหงสยามกบการรกษาอาณาเขตฟากฝงขวาแมนำาโขง: ในป พ.ศ. 2444 พระครวโรจนรตโนบลไดบรณะพระธาตพนมตามรปแบบเดม ดวยแรงศรทธาในความศกดสทธของพระธาตองคน และสมพนธตอการเมองการปกครองของสยาม คอ ประการแรก สยามเคยใชพระธาตองคนตานภยคกคามจากจกรวรรดนยมตะวนตกมากอนแลว และในครงนฝรงเศส

56 56

กไมยอมลดละ สำารวจขามมายงฝงขวาของแมนำาโขงตงแตป พ.ศ. 2425 กระทงรวบรวมตพมพแลวเสรจในป พ.ศ. 2438 (เอเจยน แอมอนเย 2539: 1-216) ถงแมวาองกฤษและฝรงเศสตกลงทำาสญญารบรองเอกราชสยาม ในบรเวณดนแดนสยามแท ในวนท 15 มกราคม พ.ศ. 2439 แลวกตาม (สรสวด อองสกล 2555: 397-401; มหาสลา วระวงส 2535: 171-173) สยามยงคงหวนวตกในการลาอาณานคมของฝรงเศส จงดำาเนนการปฏรปการปกครองแบบเทศาภบาลตามระบอบสมบรณาญาสทธราชยสบตอมา

อกทงสยามสรางกศโลบายรวมกลมชนและผนแผนดนฟากฝงขวาของแมนำาโขงใหเปนหนงเดยวกนกบสยาม เปนตนวา ในป พ.ศ. 2442 รชกาลท 5 โปรดเกลาฯ ใหยกเลกคำาวา “ลาว” (สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชา นภาพ, 2556: 371; มหาสลา วระวงส 2535: 173) เพอสรางความเปนพวกพองเดยวกนกบสยาม นบเปนจดเรมตนทำาให “ลาว” (กลมชนฝงขวาของแมนำาโขง) คอยๆ กลายเปน “ไทย” ในทสด แตอยางไรกตาม ดวยขอเสยเปรยบในสนธสญญาคราวสญเสยดนแดนฟากฝงซายแมนำาโขงระบหาม มใหสยามตงกองกำาลงทหารในดนแดนฟากฝงขวาแมนำาโขงเขต 25 กโลเมตร (หจช. ร.5 ฝ.18.2/5) สงผลใหในป พ.ศ. 2446 (ร.ศ. 122) ตองสญเสยรฐ ชายขอบฟากฝงขวาแมนำาโขงทางตอนบนคอแขวงไชยบร สปป.ลาว ในปจจบน (สรสวด อองสกล 2555: 402-408) และทางตอนใตอนไดแกเมองนครจำาปาศกดและเมองมโนไพรใหกบฝรงเศส เพอแลกกบเมองจนทบร (ไพฑรย มกศล 2517: 230-233) จงชวนใหคดเหนวาการบรณะพระธาตพนมครงนเปนสวนหนงททำาใหฟากฝงขวาแมนำาโขงตอนกลางรอดพนจากเงอมมอมหาอำานาจชาตตะวนตกมาได แตกทำาใหหลกการแบงเขตแดนทางธรรมชาตของสยามทลายลงไปโดยสนเชงและกลายเปนปญหาในภายหลง

สวนอกประการความสมพนธทางพทธศาสนาในดนแดนฟากฝงขวาของแมนำาโขงกบการเมองการปกครองของสยามดำาเนนควบคกนมา ดงทพระครวโรจนรตโนบลเปนเจาคณะเมองอบลราชธาน ซงตามธรรมเนยม

57 57

ไดรบการแตงตงจากสยาม รวมทงเมองแหงนเปนเมองแรกและศนยกลางเผยแผพทธศาสนาธรรมยตกนกายตงแตรชกาลท 4 สบมา ครงมการปฏรปการปกครองในสมยรชกาลท 5 วดในเมองนกมบทบาทเพมขนคอ ทางดานการศกษาเปนโรงเรยนสอนภาษาบาลและภาษาไทย กอนจะแพรกระจายไปยงเมองอนๆ (เตม วภาคยพจนกจ 2546: 487-525) อนเปนหนงในกระบวนการสรางรฐชาตสยามทไดประสทธผลมาก และสยามคงหมาย ลดทอนการตอตานจากกลมชนในทองถนดวย ดงทเกดขบถผบญหรอผมบญชวงปลายป พ.ศ. 2444 แตสยามกสามารถปราบปรามลงไดเมอป พ.ศ. 2445 (ไพฑรย มกศล 2517: 147-200; เตช บนนาค 2524: 15-30) ซงเปนชวงเวลาเดยวกนกบการบรณะพระธาตพนมในครงน

นอกจากน ในวนท 18 มกราคม พ.ศ. 2450 (นบตามปพทธศกราชใหม) สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ เสนาบดกระทรวงมหาดไทย เสดจมา ณ พระธาตพนม โดยมพระครวโรจนรตโนบลเปนประธานเจรญพระพทธมนต (มลนธฯ 2538: 120-124) จงเปนไปไดวาการบรณะพระธาตพนม นำาโดยพระครวโรจนรตโนบลครงน นอกเหนอไปจากการทำานบำารงพทธศาสนาแลว อาจเปนการรวมจตใจของผคนใหฝกใฝในสยาม และคงเกยวของกบพระธาตพนมจำาลองรนแรกในอสาน เนองดวยแนวคดการจำาลองแบบพระธาตพนมกอเกดขนในชนชนนำาสยามอยางชาทสดสมยรชกาลท 3 และนำามาปรบใชทางการเมองการปกครองอยางเดนชดในสมยรชกาลท 4 โดยเฉพาะการตงรบกบจกรวรรดนยมตะวนตก ฉะนน สมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชา นภาพผทมบทบาทสำาคญตอการสรางรฐชาตสยามจงอาจประยกตใชแนวคดนกบการปฏรปการปกครองในพนทอสาน ดงทหลงจากพระองคเสดจมาอสานไมนานกปรากฏพระธาตพนมจำาลองขน และนยมสรางสบตอมาซงสมพนธกบการใหความสำาคญตอพระธาตพนม ตามทพระองคยกยองเชดชใหเปนหนงในจอมเจดยแหงประเทศไทย

พระธาตพนมจำาลองรนแรกในอสานกบแรงขบเคลอนสยาม: พระธาตพนมจำาลองสรางขนครงแรกโดยพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว

58 58

ณ วดบวรสถานสทธาวาส และเปนแรงบนดาลใจใหกบการบรณปฏสงขรณพระธาตพนมในชวงรชกาลท 5 ทำาใหยอดบวเหลยมเปลยนจากลกษณะปอมเปนชะลดขนไป อนสงผลตอรปแบบของพระธาตพนมจำาลองในยคแรกของอสาน ไดแก พระธาตทาอเทน พระธาตเรณ พระธาตนคร พระธาตวดพระธาต พระธาตจำาปา จงหวดนครพนม และพระธาตพระพทธบาทบวบก จงหวดอดรธาน ดงทพระธาตเหลานยงคงรกษาระเบยบโครงสรางของพระธาตพนมเอาไว โดยมฐานบวควำาเตยๆ รองรบเรอนธาตซอนลดหลนกน 2 ชน เหนอขนไปเปนชดฐานบวคาดทองไม บวควำา และหนากระดานรบยอดบวเหลยมแบบชะลดประดบลายดอกไมกลม สวนยอดบนสดเลยนแบบยอดบวเหลยมอกครง แลวปกฉตรวล ทสำาคญคอพยายามเลยนแบบลวดลายประดบองคพระธาต โดยเฉพาะเรอนธาตชนแรกยงคงปรากฏคนทรงชางทรงมาประดบบนเสาหลอกประจำามม เพราะในงานชางชวงหลงลงมา ไมนยมทำากนแลว

ในบรรดาพระธาตพนมจำาลองกลมน พระธาตทาอเทนมอายเกาแกทสด (ภาพท 6) ดวยมจารกหนทรายหนาประตทางเขาพระธาตระบวา สรางขนเมอป พ.ศ. 2454-2459 โดยพระครสทศถและคณะ สมพนธกบ รปแบบศลปกรรมทรกษาระเบยบของการประดบคนทรงชางทรงมาอยางพระธาตพนมไดใกลเคยงทสด คอแตละดานมคนทรงมาขางบนทรงชางขางลางประดบเสาหลอกประจำามมทางซายมอ สวนทางขวามอ มคนทรงชางขางบนทรงมาขางลาง ยกเวนฝงทางดานขวาของพระธาต บนเสาหลอกประจำามมทางซายมอมคนทรงชางขางบนทรงมาขางลาง สวนทางขวามอมคนทรงมาขางบนทรงชางขางลาง ซงผดแผกไปจากระเบยบเดม อาจจะเกดจากความสบสน หรอเปนลกเลนของชาง และหนากระดานรองรบยอดบวเหลยมยดสงขนอยางมาก ทำาใหสวนยอดเพรยวชะลดกวาตนแบบ สามารถมองเหนไดในระยะไกล ไมวาจกเปนงานคราวแรกสรางหรอบรณะ กชวนใหคดเหนวานอกเหนอไปจากความเชอความศรทธาในองคพระธาตพนม ซงประดษฐานพระบรมสารรกธาต

59 59

เชนเดยวกนแลว นาจะเกยวของกบการเมองการปกครองดวย เพราะพระธาตองคนตงอยรมแมนำาโขง ซงเวลานนผคนสองฟากฝงไปมาหาสกนในบรบทใหม บางกอพยพจากฝ งหนงไปอย อกฝ งหนง (มหาสลา วระวงส 2535: 199) ฉะนนจงสนนษฐานวานาจะเปนการจงใจผคนในฟากฝงซายแมนำาโขงใหฝกใฝในสยามกเปนได

อกทงพระครสทศถยงเปนผนำาในการสรางพระธาตพระพทธบาทบวบกทเชอกนมาวากอสรางขนในป พ.ศ. 2460 (กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ 2534: 228) สอดคลองกบรปแบบงานศลปกรรมทพระธาตองคนมการประดบคนทรงชางทรงมาสลบตำาแหนงกนระหวางเสาหลอกประจำามมทางซายมอกบขวามอ แลดคลาดเคลอนไปจากเดมและคลคลายไปจากพระธาตทาอเทน จงควรมอายหลงลงมาจากพระธาตทาอเทน ทสำาคญการสรางในครงนมาจากแรงศรทธาในพทธศาสนา ดวยความเชอเรองพระพทธบาท ทปรากฏในตำานานอรงคธาต ซงคงเปนทมาของการจำาลองแบบพระธาตพนม แหงน และยากทจะปฏเสธไดวาพระธาตองคนสามารถดงผคนแถบเมองเวยงจนทนเขามาในดนแดนฟากฝงขวาแมนำาโขงหรออสาน ตามทเลาขานตอกนมาวากลมชนฟากฝงขวาและซายของแมนำาโขงรวมดวยชวยกนสรางจนแลวเสรจ และบางหมบานในแถบนกยงคงเชอถอกนมาวาบรรพบรษของตนไดอพยพมาจากเมองเวยงจนทน

นอกจากน พระธาตเรณถงแมมรปแบบคลายคลงกบพระธาตพนมมาก แตจากระเบยบของการประดบคนทรงชางทรงมาผดแผกไปจากแบบแผนเดม โดยทกเสาหลอกประจำามมประดบคนทรงมาขางบนทรงชางขางลาง แสดงใหเหนวาชางไมไดยดถอตามขนบเดมแลว กควรจดอยในชวงหลงลงมาจากพระธาตทาอเทน ซงสอดคลองกบประวตการสรางของพระธาตองคนในป พ.ศ. 2460-2461 โดยพระครอนทรและคณะ ทสำาคญนายชางคอพระภกษเมา ชาวอำาเภอทาอเทน จงหวดนครพนม (ถวล ทองสวางรตน 2527: 47-49) นาจะเปนทานเดยวกนกบทรวมสรางพระธาตนคร ในป พ.ศ. 2463-2465 เพอใชประดษฐานพระบรมสารรกธาต ตามดำารของ

60 60

พระครพนมนครคณาจารย (2511: 6-13) แตทพระธาตเรณเปนวดสำาคญทเจาเมองมากระทำาพธดมนำาพพฒนสตยา (กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ 2539: 106) และมการบรรจพระธาตของพระอรหนตในภายหลง จงเปนตวอยางทชดเจนวาพทธศาสนาในอสานดำาเนนควบคกบการเมองการปกครองของสยาม นอกเหนอไปจากนพระธาตวดพระธาตและพระธาตจำาปา ถงแมไมพบประวตการสราง แตกนาจะอยในชวงเวลาใกลเคยงกนน ดวยระเบยบงานประดบดงกลาวคลคลายไปจากเดมแลวเชนกน จงเหนสมพนธกบการรวมผคนในอสาน เพราะพระธาตพนมจำาลองกลมนสวนใหญสรางขนมประธานฝายสงฆซงเปนทเคารพนบถอของกลมชนอสาน ทำาใหไดรบการแตงตงสมณศกดจากสยาม และประธานฝายฆราวาสคอเจาเมองหรอผวาราชการจงหวดของสยามรวมดวยนนเอง

สรปและขอเสนอแนะแนวคดการจำาลองแบบพระธาตพนมกอเกดขนโดยกรมพระราชวง

บวรมหาศกดพลเสพ ดวยแรงศรทธาในพทธศาสนาและพระธาตพนมเปนสำาคญ แตพระองคเสดจสวรรคตไปกอน พระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหวจงสรางพระธาตพนมจำาลองขนเปนครงแรก ณ วดบวรสถานสทธาวาส ตามพระราชนยมสวนพระองค เพอใชเปนสญลกษณสอถงกลมชนและ ดนแดนในปกครองสยามตอมหาอำานาจชาตตะวนตก ครนอาณาเขตและหลกการแบงเขตแดนทางธรรมชาตของสยามเปลยนแปลงไป พระธาตพนมจำาลองกปรากฏขนในดนแดนฟากฝงขวาแมนำาโขงหรออสานของสยาม ซงนาจะเกยวของกบสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพ แสดงใหเหนวาพระธาตพนมจำาลองรนแรกกอเกดขนภายใตการเมองการปกครองสยาม เพอรวมจตใจของผคนในแถบนใหฝกใฝในสยาม และทำาใหมหาอำานาจชาตตะวนตกตระหนกถงอาณาเขตของสยาม ฉะนนเพอใหประเดนนครบถวนทกแงมมมากขน ครงตอไปจงเหนควรศกษาจากทางดานของมหาอำานาจชาตตะวนตก

61 61

ภาพท 1 ภาพถายพระธาตพนม พ.ศ. 2410 (ทมา: ทานคำา จำาปาแกวมณ, 2534: 140.)

ภาพท 2 ยอดบวเหลยมของพระธาตพนมหลอดวยโลหะครงบรณะสมยพระครหลวงโพนสะเมก

62 62

ภาพท 4 ภาพถายสมยรชกาลท 5 แสดงพระธาตพนมจำาลอง วดบวรสถานสทธาวาส กรงเทพฯ(ทมา: หวญ. 39/7, ภ.002.)

ภาพท 3 ภาพถายพระธาตพนม พ.ศ. 2432 (ทมา: http://pantip.com/topic/32651434, 2 เมษายน 2558.)

63 63

ภาพท 5 ภาพถาย พ.ศ. 2439 แสดงพระเจดยวดพระพทธบาท จงหวดสระบร (ทมา: https://pantip.com/topic/31900029, 15 มถนายน 2560.)

ภาพท 6 พระธาตทาอเทน จงหวดนครพนม

64 64

บรรณานกรม

ภาษาไทย

กรมการศาสนา กระทรวงศกษาธการ, 2534. ประวตวดทวราชอาณาจกร เลม 10. กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา.

________, 2539. ประวตวดทวราชอาณาจกร เลม 15. กรงเทพฯ: โรงพมพการศาสนา.

กรมศลปากร, 2522. จดหมายเหตการณบรณะปฏสงขรณองคพระธาตพนม ณ วดพระธาตพนมวรมหาวหาร อ�าเภอธาตพนม จงหวดนครพนม พ.ศ. 2518-2522. กรงเทพฯ: โรงพมพพฆเณศ.

________, 2554. พระปนเกลา อาน เขยน เรยน “ฝรง” รเทาทนตะวนตก. สจบตรเนองในวนคลายวนสวรรคตพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว 7 มกราคม 2554.

กองทพเรอ, 2549. 100 ป การเสดจพระราชด�าเนนทรงเปดโรงเรยนนายเรอ. กรงเพทฯ: กองทพเรอ.

กองวรรณคดและประวตศาสตร กรมศลปากร, 2525. ศลปวฒนธรรมไทย เลมท 4 วดส�าคญ กรงรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: กรมศลปากร.

ไกรฤกษ นานา, 2547. “สยามทไมทนไดเหน ภาพสมยรชกาลท 4 ช ‘ปลน’ องกอร ‘คน’ พพธภณฑปารส ‘พบ’ ของกลางเพยบ.” ศลปวฒนธรรม ปท 25 ฉบบท 11 (กนยายน): 126-138.

จรศกด เดชวงศญา, 2541. พระเจดยเมองเชยงใหม. เชยงใหม: วรรณรกษ.

ชาตร ประกตนนทการ, 2550. การเมองและสงคมในศลปสถาปตยกรรม สยามสมย ไทยประยกต ชาตนยม. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มตชน.

ถวล ทองสวางรตน, 2527. ประวตผไทย และชาวผไทยเมองเรณนคร. กรงเทพฯ: โรงพมพศรอนนต.

ดำารงราชานภาพ, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยา, 2518. ต�านานพระพทธเจดย. พมพครงท 3. กรงเทพฯ: โรงพมพครสภา.

________, 2553. ต�านานวงหนา. พมพครงท 8. กรงเทพฯ: แสงดาว.

________, 2556. นทานโบราณคด. กรงเทพฯ: ไทยควอลตบคส (2006).

________, 2466. “อธบายเรองพระบาท” ใน ปณโณวาทค�าฉนท. พระนคร: โรงพมพโสภณ พพรรฒธนากร.

เตช บนนาค, 2524. ขบถ ร.ศ. 121. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช.

เตม วภาคยพจนกจ, 2546. ประวตศาสตรอสาน. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

เตม สงหษฐต, 2499. ฝงขวาแมน�าโขง เลม 1. พระนคร: คลงวทยา.

65 65

ทานคำา จำาปาแกวมณ, 2534. (แปลโดย สมชาต มณโชต). “ประวตพระธาตพนม ฉบบภาษาลาว.” ศลปวฒนธรรม ปท 12 ฉบบท 8 (มถนายน): 140-147.

ทพากรวงศ, เจาพระยา. (ขำา บนนาค), 2506. พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร ฉบบหอสมดแหงชาต รชกาลท 3 พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 4 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว. พระนคร: คลงวทยา.

ประภสสร ชวเชยร, 2559. วดรางในบางกอก. กรงเทพฯ: มตชน.

พนมนครคณาจารย, พระคร, 2511. ประวตพระธาตนคร. พมพในโอกาสสมโภชฉตรพระธาตนคร จงหวดนครพนม เมอวนท 30 มนาคม 2511.

พสวสร เปรมกลนนท, 2560. วด-วง ในพระราชประสงคพระจอมเกลาฯ. กรงเทพฯ: มตชน.

ไพฑรย มกศล, 2517. การปฏรปการปกครองมณฑลอสานในราชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว. กรงเทพฯ: บรรณกจเทรดดง.

มหาสลา วระวงส, 2535. ประวตศาสตรลาว. (แปลโดย สมหมาย เปรมจตต). เชยงใหม: สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม.

หอจดหมายเหตแหงชาต. ร.5 ฝ.18.2/5. ค�าแปลรางหนงสอสญญาครงท 3 นายวเลรถงกรมหลวงเทวะวงษวโรปการ. ลงวนท 2 กนยายน ร.ศ. 112.

________, วดบวรสถานสทธาวาส. หวญ. 39/7 ภ.002.

มลนธสมเดจฯ กรมพระยาดำารงราชานภาพและหมอมเจาจงจตรถนอม ดศกล พระธดา, 2538. สมเดจฯ กรมพระยาด�ารงราชานภาพ เสดจไปตรวจราชการมณฑลนครราชสมาและมณฑลอดรอสาน ร.ศ. 125 พ.ศ. 2449. กรงเทพฯ: วชรนทรการพมพ, พมพเนองในวโรกาสคลายวนประสต 21 มถนายน 2538.

วชรนทร พมพงษแพทย, 2519. “ขอมลใหมทไดจากจารกในพระธาตพนม.” ศลปากร 20. เลม 1-2 (พฤษภาคม-กรกฎาคม): 134-145.

ศกดชย สายสงห, 2551. งานชางสมยพระนงเกลาฯ. กรงเทพฯ: มตชน.

สรสวด อองสกล, 2555. ประวตศาสตรลานนา. พมพครงท 9. กรงเทพฯ: อมรนทร.

สนต เลกสขม, 2548. ขอมลกบมมมอง: ศลปะรตนโกสนทร. กรงเทพฯ: เมองโบราณ.

อมรวงศวจตร, หมอม (ม.ร.ว. ปฐม คเนจร), 2506. “พงศาวดารหวเมองมณฑลอสาน.” ใน ประชมพงศาวดารภาคท 4 เลม 3. พระนคร: องคการคาของครสภา.

อรณ สนธนาภรณ, 2554. พระบวรราชานสรณพระบาทสมเดจพระปวเรนทราเมศ มหศเรศ รงสรรค พระปนเกลาเจาอยหว 7 มกราคม 2554. กรงเทพฯ: ชมรมกองทนพระบวรราชา นสรณพระบาทสมเดจพระปนเกลาเจาอยหว.

เอเจยน แอมอนเย 2539. บนทกการเดนทางในลาว ภาคหนง พ.ศ. 2438. (แปลโดย ทองสมทร โดเร และ สมหมาย เปรมจตต). เชยงใหม: โครงการผลตเอกสารสงเสรมความรเกยวกบประเทศเพอนบาน สถาบนวจยสงคม มหาวทยาลยเชยงใหม.

66 66

ภาษาองกฤษ

Steinberg, David J. and other, 1971. “The Kingdom of Thailand.” In Search of Southeast Asia (pp. 176-313). U.S.A.: Praeger Publishers.