ΔημοκρατίαΒασικός όρος της δημοκρατίας, ως πολιτεύματος με βάση το διάλογο, υπήρξε αρχήθεν η ισηγορία,

δηλαδή το δικαίωμα όλων εξίσου των πολιτών, παιδευμένων ή απαίδευτων, πλούσιων ή φτωχών, να λάβουν το λόγο στην εκκλησία του δήμου και να μετάσχουν ενεργά στη λήψη των αποφάσεων, των καθοριστικών της νομοθεσίας και της κυβερνητικής πολιτικής. Συμπλήρωμα της ισηγορίας ως όρου βασικού της δημοκρατίας υπήρξε και είναι η καθόλου ισοπολιτεία, δηλαδή το δικαίωμα όλων κατ’ αρχήν των πολιτών να τιμηθούν με την ανάθεση καθηκόντων κυβερνητικών, διοικητικών, δικαστικών, αλλά και αντίστοιχα η υποχρέωσή τους να υπέχουν επίσης κατά ισότητα κάπως τα δημόσια βάρη, όπως φόρους, στράτευση και τα όμοια. Όποια εξέλιξη και αν είχε το πολίτευμα της δημοκρατίας, προπάντων με την ανάπτυξη της αντιπροσωπευτικής μορφής του, επιβεβλημένης από το εδαφικό ή και πληθυσμιακό μέγεθος των μετακλασικών πολιτικών κοινωνιών, η αρχή της ισηγορίας και ισοπολιτείας παραμένει πάντοτε λειτουργικό βάθρο του ελληνογέννητου αυτού πολιτεύματος, αλλά και ονομασμένου οικουμενικά με την ελληνική λέξη δημοκρατία.

Ο άλλος σπουδαίος επίσης όρος του δημοκρατικού πολιτεύματος, προβλημένος πιο έντονα στους Νεότερους Χρόνους, είναι οι διάφορες ελευθερίες των πολιτών, εκτός δηλαδή από την “πολιτική ελευθερία” συνώνυμο της ισηγορίας και ισοπολιτείας. Οι ελευθερίες αυτές είναι όχι απλώς η “προσωπική ελευθερία” η κοινωνικά δηλαδή κατοχυρωμένη ευχέρεια των ενήλικων ανθρώπων προς αυτοκαθορισμό της ατομικής ζωής τους, κάτι ευρύτερα ή στενότερα υπαρκτό με οιοδήποτε πολίτευμα και σε οιοδήποτε καθεστώς, αλλά επίσης και προπάντων οι λεγόμενες “ατομικές ελευθερίες” και οι λεκτέες “κοινωνικές ελευθερίες”.

Με την έκφραση “ατομικές ελευθερίες” εννοούμε κάτι με αρνητική μορφή, δηλαδή τις μη παραβιαστέες, από ετεροκαθορισμό οιουδήποτε, περιοχές του πεδίου της “προσωπικής ελευθερίας”, όπως και η κατοικία, η αλληλογραφία, οι τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, ο στοχασμός και οι απότοκές του πεποιθήσεις, οι μετακινήσεις από τόπο σε τόπο και όμοια. “Ατομικές ελευθερίες” άρα, θεωρούμε το απαραβίαστο, κατ’ αρχήν της κατοικίας, το απόρρητο επίσης της αλληλογραφίας και των τηλεφωνικών συνδιαλέξεων, τη μη αναγκαστική επιβολή θρησκευτικών είτε φιλοσοφικών πεποιθήσεων, το ανεπίτρεπτο αυθαίρετων συλλήψεων είτε κρατήσεων, τη μη απαγόρευση ταξιδιών και τα όμοια.

Με την έκφραση “κοινωνικές ελευθερίες”, εννοώ κάτι με θετική μορφή, το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, το δικαίωμα για δημόσια προβολή γνώμης είτε καλλιτεχνική έκφραση, με λόγο προφορικό ή γραπτό, χειρόγραφο ή έντυπο, από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση, είτε με όποιο άλλο τρόπο. Οι ελευθερίες αυτές είναι κάπως εκδηλώσεις της “προσωπικής ελευθερίας” και αυτές, αλλά επίσης είναι κοινωνικές, άρα και υπερβαίνουν τα όριά της , καθώς προπάντων έχουν συχνά επενέργειες σε άλλους ανθρώπους, βλαπτικές τους, ενδεχόμενα. εύλογο είναι λοιπόν να μην ενέχουν τον απόλυτο σχεδόν χαρακτήρα των “ατομικών ελευθεριών”, αλλά να υπέχουν και δραστικούς περιορισμούς, όσοι τυχόν είναι απαραίτητοι για την προστασία της ίδιας της ζωής των άλλων ανθρώπων ή ευπρόσβλητων πολύτιμων αγαθών τους, καθώς π.χ. η ηθική υπόληψη των ενηλίκων ανθρώπων είτε η ευαισθησία και η ηθική διάπλαση των εφήβων και των παιδιών.

Από τον έμπρακτο σεβασμό της πλειάδας αυτής ελευθεριών προσδιορίζεται ο βαθμός γνησιότητας και η αληθινή αξία της δημοκρατίας. Δίχως εξασφάλιση της “πολιτικής ελευθερίας” δεν υπάρχει η κλασικού τύπου δημοκρατία. Χωρίς αυστηρή τήρηση των “ατομικών ελευθεριών” δηλαδή αν, και όσο αυτές περιορίζονται αδικαιολόγητα, δεν υπάρχει ακέραια η δημοκρατία.

Για να πραγματώνεται όμως ακέραια η δημοκρατία, και άλλωστε για να επιτελείται η συμβολή της πολιτικής κοινωνίας στο “ζην” και στο “ευ ζην” των ανθρώπων της, η και υπαγορευμένη από την ηθικά θεμελιωτική της αποστολή, όρος εδραίος είναι η μη συρρίκνωση του περιεχομένου της “προσωπικής ελευθερίας”, είτε από επεμβάσεις υπέρμετρες των διοικητικών οργάνων στην ιδιωτική ζωή, έστω σύννομες, είτε από οικονομική δυσπραγία, δηλαδή από στέρηση αναγκαίων αγαθών και υπηρεσιών ή και από μη εύρεση εργασίας. Η οικονομική δυσπραγία συνεπάγεται κοινωνική εξαθλίωση. Και η κοινωνική εξαθλίωση, έστω μέρους του πληθυσμού, σημαίνει μη ορθή αντιμετώπιση του κοινωνικού προβλήματος. Χωρίς όμως ορθή λύση του κοινωνικού προβλήματος η δημοκρατία παραμένει ανάπηρη. Για την αρτίωση της δημοκρατίας δεν επαρκεί ποτέ η ορθή λύση του πολιτικού μόνο προβλήματος, δηλαδή ο σεβασμός τυχόν της “πολιτικής ελευθερίας” και των “ατομικών ελευθεριών” ή ακόμη κάπως και των “κοινωνικών ελευθεριών”. Εξ άλλου, στην κοινωνική πραγματικότητα είναι τόσο αλληλένδετες οι διάφορες ελευθερίες, ώστε ο έμπρακτος σεβασμός τους δεν συντρέχει μάλλον με την κοινωνική εξαθλίωση –εκτός σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, άρα και περιορισμένης διάρκειας.

Στην εποχή μας έχει προκύψει πρωτόφαντη δυσχέρεια για την πραγμάτωση της δημοκρατίας, από κάτι ανύπαρκτο άλλοτε. Ραδιοφωνία και τηλεόραση ενέχουν από τη φύση τους κίνδυνο τορπιλισμού της πολιτικής ελευθερίας, ως ισηγορίας βασικά των πολιτών. Ενώ στην Αγορά των αρχαίων ελληνικών πόλεων ο κάθε πολίτης είχε την ίδια εμβέλεια φωνής με κάθε άλλον, στη σύγχρονή μας πολιτική Αγορά, τη συγκροτημένη από μυριάδες τηλεακροατές και τηλεθεατές, όποιος εκφράζεται με

ραδιοφωνική ή τηλεοπτική εκπομπή, διαθέτει εμβέλεια φωνής, διαψευστικά δραματική της ισηγορίας, του αρχαίου αυτού βάθρου της δημοκρατίας. Γέννημα του υπεραναπτυγμένου πολιτισμού, η τηλεόραση και η ραδιοφωνία, καθώς έχουν τεράστιες δυνατότητες, δυναστικά επηρεαστικές της κοινής γνώμης αποτελούν όργανο μάλλον τυραννίδας, όσο και αν συγκαλυμμένης, και άρα συνιστούν ναρκοθεσία της δημοκρατίας –εκτός αν τιθασευθούν με τρόπο δραστικό από το πνεύμα της δημοκρατίας, εγχείρημα δυσχερέστατο, αλλά ίσως εφικτό κατά λειτουργική συνάρτηση προς την αντιπροσωπευτική μορφή της. Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος

1. Να γράψετε την περίληψη του δοκιμίου σε ένα κείμενο 100 – 120 λέξεων.

Θεμελιώδεις αρχές, κατά το συγγραφέα, της δημοκρατίας είναι η ισηγορία και η ισοπολιτεία, έννοιες που ταυτίζονται με την πολιτική ελευθερία. Απαραίτητες, όμως, κρίνονται οι ατομικές και κοινωνικές ελευθερίες, γιατί χωρίς αυτές πλήττεται η ακεραιότητα του πολιτεύματος. Για να λειτουργεί ομαλά η δημοκρατία, αδήριτη ανάγκη είναι να μη θίγονται οι προσωπικές ελευθερίες από οποιεσδήποτε παρεμβάσεις. Οπωσδήποτε οι ατομικές ελευθερίες υποσκάπτοται από τις οικονομικές δυσχέρειες, που οδηγούν στην κοινωνική εξαθλίωση και αποτελούν τροχοπέδη για την πρακτική εφαρμογή της δημοκρατίας. Τέλος, δυσκολίες στην πραγμάτωσή της ανακύπτουν και από το ρόλο των Μ.Μ.Ε, τα οποία ασκούν καταλυτική επιρροή στην κοινή γνώμη, παραβιάζοντας την αρχή της ισηγορίας.

2. α) Να εξηγήσετε συνοπτικά ποια είναι, κατά το συγγραφέα, τα δύο βάθρα της δημοκρατίας. β) Να αναφέρετε με τη μορφή θεματικών προτάσεων ποιοι είναι σύμφωνα με το κείμενο οι όροι πραγμάτωσης της δημοκρατίας σήμερα.

α) Το πρώτο βάθρο της δημοκρατίας, κατά το συγγραφέα, είναι η ισηγορία και η ισοπολιτεία. Με τον όρο “ισηγορία” ο συγγραφέας εννοεί ότι η γνώμη όλων των πολιτών πρέπει να λαμβάνεται εξίσου υπόψη και να συμμετέχουν ενεργά στη λήψη αποφάσεων. Με τον όρο “ισοπολιτεία” αναφέρεται στο δικαίωμα όλων των πολιτών να τιμούνται με ανάθεση πολιτικών καθηκόντων. Το δεύτερο βάθρο της δημοκρατίας είναι η πολιτική, προσωπική, κοινωνική και ατομική ελευθερία. Η πολιτική ελευθερία ταυτίζεται εννοιολογικά με την ισηγορία και την ισοπολιτεία. Η προσωπική ελευθερία είναι το δικαίωμα κάθε ανθρώπου (ενήλικου) να καθορίζει τη ζωή του. Κοινωνικές ελευθερίες είναι το δικαίωμα για δημοσιοποίηση της γνώμης μας και για καλλιτεχνική έκφραση και άλλες ελευθερίες που έχουν επενέργειες σε άλλους ανθρώπους και συχνά περιλαμβάνουν και περιορισμούς. Τέλος, ατομικές ελευθερίες εννοούμε το απαραβίαστο της κατοικίας, το απόρρητο της αλληλογραφίας και των τηλεφωνικών συνδιαλέξεων, τη μη επιβολή θρησκευτικών πεποιθήσεων, την απαγόρευση αυθαίρετων συλλήψεων και άλλες που σχετίζονται με την περιφρούρηση της προσωπικής ελευθερίας. β) - Ισηγορία - ισοπολιτεία - Τα Μ.Μ.Ε οφείλουν να σέβονται την αρχή της ισηγορίας. - Επίλυση κοινωνικών προβλημάτων. - Όχι στις παρεμβάσεις πολιτικών οργάνων στην ιδιωτική ζωή. - Ατομικές, προσωπικές, κοινωνικές, πολιτικές ελευθερίες.

3. α) Σε ποιο είδος δοκιμίου ανήκει το εξεταζόμενο κείμενο; β) Ποια είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του συγκεκριμένου είδους; α) Το εξεταζόμενο κείμενο είναι αποδεικτικό δοκίμιο.

β) Το αποδεικτικό δοκίμιο και τα χαρακτηριστικά του.

Δίνεται έμφαση στην ανάλυση και επεξεργασία μιας ιδέας. Κυριαρχεί η λογική σε σχέση με το συ-ναίσθημα. Η δομή είναι αυστηρή και προσεκτικά μελετημένη και υπηρετεί το σκοπό του συγγραφέα, δηλαδή την παρουσίαση ενός θέματος και την προβολή θέσεων ή εισηγήσεων. Η γλώσσα είναι κυριολεκτική, σαφής και ακριβής.

Ο δοκιμιογράφος χρησιμοποιεί περισσότερο τις γνώσεις παρά τη φαντασία του, τη δεξιότητα τεκμηρίωσης των ιδεών του παρά τη συναισθηματική φόρτισή τους. Το ύφος του αποδεικτικού δοκιμίου είναι αντικειμενικό, χωρίς πρόθεση να εντυπωσιάσει αλλά να πείσει για τη λογική ορθότητα των συλλογισμών. Κυριαρχεί ο διδακτικός τόνος.

4. α) Να γράψετε δύο συνώνυμα της λέξης: ενέχουν. β) Να γράψετε πέντε σύνθετες λέξεις με δεύτερο συνθετικό το ρήμα “έχω” και να τις χρησιμοποιήσετε σε προτάσεις, ώστε να φαίνεται η σημασία τους.

α) Λεξιλόγιο Συνώνυμα ενέχουν συμπεριλαμβάνουν, περικλείουν. β) εποχή, εξοχή, παροχή, κατοχή, προσοχή. Η εποχή δεν είναι κατάλληλη για γεωργικές εργασίες. Μια εκδρομή στην εξοχή είναι πάντοτε αναζωογονητική. Η παροχή κινήτρων από την πολιτεία είναι απαραίτητη για την ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Η κατοχή κλοπιμαίων διώκεται ποινικά. Η μετακόμιση πρέπει να γίνει με προσοχή, ώστε να μην υπάρξουν φθορές.

5. Να αναπτύξετε με παραγωγική μέθοδο, σ’ ένα δοκίμιο 600 λέξεων, τους κινδύνους που απειλούν τη δημοκρατία σήμερα και τους τρόπους αποφυγής αυτών των κινδύνων.

Η δημοκρατία είναι το πολιτειακό σύστημα που θεμελιώνεται στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και ρυθμίζει τη λειτουργία του σύμφωνα με τη βούληση της πλειοψηφίας των πολιτών. Βέβαια, είναι και ένας τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας και της ζωής του ανθρώπου, που εδράζεται σε δύο βασικά αξιώματα : στην αναγνώριση της αξίας του ανθρώπου και το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και στην κοινή παραδοχή ότι η εξουσία ανήκει σε όλους, προέρχεται απ’ όλους και αποβλέπει στην εξυπηρέτηση όλων. Σήμερα, είναι γεγονός ότι η δημοκρατία δοκιμάζεται. Ένα σύνθετο πλέγμα παραγόντων αμφισβήτησης και υπονόμευσης του πολιτεύματος αυτού, το καθιστούν δυσεφάρμοστο. Η ανίχνευσή τους, λοιπόν, καθίσταται απαραίτητη, ώστε να εντοπιστούν οι κίνδυνοι που απειλούν την ομαλή λειτουργία της δημοκρατίας.

Με μια πρώτη προσεκτική προσέγγιση είναι δυνατό να εντοπιστούν οι υποκειμενικοί παράγοντες που διαμορφώνουν την ποιότητα του ήθους των κυβερνώντων και των πολιτών, που δυσχεραίνουν κάθε προσπάθεια πρακτικής κατοχύρωσης της δημοκρατίας. Η εποχή μας διέπεται από πνεύμα υλικού ευδαιμονισμού και η υλιστική νοοτροπία υπαγορεύει την επιθυμία για μεγαλύτερο πλουτισμό. Ο σύγχρονος άνθρωπος χρησιμοποιεί το μεγαλύτερο μέρος των σωματικών και πνευματικών του δυνάμεων για την κάλυψη των υλικών του αναγκών. Κατά συνέπεια, τα ενδιαφέροντα των πολιτών είναι στραμμένα στην εκπλήρωση των αναγκών αυτών, με αποτέλεσμα η προάσπιση των κοινωνικών και δημοκρατικών αξιών να καθίσταται προβληματική.

Επιπλέον, οι ταχύτατοι ρυθμοί εξέλιξης κλονίζουν θεσμούς και αξίες και εκτρέφουν την αδιαφορία και την παθητικότητα καθώς και την κακώς νοούμενη ουδετερότητα. Η αυτοπειθαρχία και ο σεβασμός στο συμπολίτη υποτάσσονται στον εγωκεντρισμό και τα ιδιοτελή συμφέροντα. Η προπαγάνδα, η παραπληροφόρηση και μια πληθώρα άλλων αρνητικών φαινομένων, τα οποία συνδέονται με τη συμπεριφορά των μέσων ενημέρωσης, υποσκάπτουν την ομαλή λειτουργία της δημοκρατίας και γίνονται αποφασιστικοί παράγοντες αλλοτρίωσης των δημοκρατικών συνειδήσεων των πολιτών. Σε συνδυασμό, μάλιστα, με τα αμφισβητούμενα πρότυπα συμπεριφοράς που καλλιεργούνται, τα αποτελέσματα γίνονται δυσμενέστερα. Καθοριστικός, εξάλλου, παράγοντας που ευθύνεται για τη διάβρωση των θεμελιωδών αρχών της δημοκρατίας, είναι η αδυναμία της εκπαίδευσης να δώσει δημοκρατικές κατευθύνσεις. Η στείρα γνώση, που αδυνατεί να διαπλάσει ηθικούς χαρακτήρες και δημοκρατικές συνειδήσεις, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής μας, αφού για τους περισσότερους ανθρώπους αρκεί να είναι απλά πληροφορημένοι και όχι ενημερωμένοι και παιδευμένοι πολίτες. Η κριτική στάση και ο έλεγχος της εξουσίας απουσιάζουν, καθώς κυριαρχεί η επιδίωξη της απόκτησης όσο το δυνατόν περισσότερων γνώσεων, ώστε να χρησιμεύσουν ως “τυπικά προσόντα” για επαγγελματική αποκατάσταση.

Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι η αυθαιρεσία των εξουσιαζόντων, ο δεσποτισμός, η αλαζονεία και η δημαγωγία είναι φαινόμενα που ενισχύουν τις αθέμιτες συναλλαγές, τις πελατειακές σχέσεις, την αναξιοκρατία. Από την άλλη πλευρά, η μετάθεση όλων των ευθυνών από το λαό στους άρχοντες είναι έμμεση αναγνώριση ότι οι ίδιοι οι πολίτες είναι αδύναμοι να εκπληρώσουν τις δημοκρατικές τους υποχρεώσεις. Εκχωρούν, έτσι, στους εκάστοτε κυβερνώντες το δικαίωμα να αποφασίζουν ερήμην του λαού. Οι σκληρές κομματικές αντιπαραθέσεις τορπιλίζουν το κλίμα ομοψυχίας και κοινωνικής ενότητας και οξύνουν το φανατισμό, τις πολιτικές εμπάθειες, το δογματισμό και την αδιαλλαξία.

Αν και τα προηγούμενα φαινόμενα ίσως προδιαγράφουν ένα μέλλον δυσοίωνο, υπάρχουν οι δυνατότητες ώστε η δημοκρατία να δικαιώσει τον ουσιαστικό, ανθρωπιστικό της ρόλο. Προς αυτήν την κατεύθυνση, απαραίτητη κρίνεται η αγωγή όλων των πολιτών, η οποία πρέπει να εδράζεται στη συνείδηση της ελευθερίας και στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είναι αδήριτη ανάγκη να γίνει κατανοητό ότι η δημοκρατία δε στηρίζεται στην πλύση εγκεφάλου και την κομματική

προπαγάνδα ούτε στην υποταγή στις σκοπιμότητες των δημαγωγών. Αντίθετα, είναι μια διαρκής πολιτική ενεργοποίηση που συνοδεύεται από πίστη στη συλλογική ζωή και σεβασμό στην αυτονομία της προσωπικότητας. Άρα, πολύτιμη κρίνεται η αρωγή της ανθρωπιστικής εκπαίδευσης, η οποία αναδεικνύει την αξία της ανθρώπινης οντότητας, οξύνει την κριτική ικανότητα και ισχυροποιεί την αξία του διαλόγου. Έτσι, ο σύγχρονος άνθρωπος θα μπορέσει να τοποθετηθεί απέναντι σε πολλά προβλήματα της εποχής μας και θα κατανοήσει το ηθικό και πνευματικό νόημα της δημοκρατίας.

Επιπλέον, η διάθεση για συνεργασία, μετριοπάθεια, διαλλακτικότητα και αλληλεγγύη έχει τη δυνατότητα να προσφέρει τα μέγιστα στην προάσπιση της δημοκρατίας. Η ομόνοια, η ομοψυχία, η κοινωνική και πολιτική ενότητα, θα απαλλάξουν το λαό από τις εμπάθειες, τις κομματικές συγκρούσεις και τα πολιτικά πάθη. Εξίσου σημαντικοί παράγοντες της κοινωνικής ηρεμίας και της προβολής της αξίας του διαλόγου ως συστατικών της δημοκρατίας είναι δυνατόν να γίνουν και τα μέσα ενημέρωσης, αρκεί να στηρίζονται στις αρχές της ισηγορίας, της αντικειμενικότητας και του πλουραλισμού.

Δεν πρέπει, ωστόσο ν’ αγνοηθεί και ο σημαντικότατος ρόλος που η ίδια η οικογένεια δύναται να διαδραματίσει για τη διάπλαση δημοκρατικών συνειδήσεων. Μέσω αυτής, ο πολίτης πρέπει να μάθει να αναλαμβάνει τις ευθύνες του σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Οι γονείς έχουν το χρέος να μεταλαμπαδεύουν στα παιδιά την αξία του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία αποτελούν θεμέλιο λίθο της δημοκρατίας.

Συνάγεται, λοιπόν, το συμπέρασμα ότι η δημοκρατία μάς χρειάζεται όλους γιατί υπάρχει για όλους. Γι’ αυτό το λόγο, πολίτες και κυβερνώντες επείγει να θέσουν στόχο της ζωής τους την ηθική, πνευματική και πολιτική αναγέννηση της κοινωνίας. Ο σκοπός αυτός θα επιτευχθεί μόνο με τη διαρκή ενημέρωση, τη δημιουργικότητα και το διαρκή αγώνα των ανθρώπων να προασπίσουν όλες τις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν το δημοκρατικό πολίτευμα.

ΘΕΜΑ:Αναμφισβήτητα το δημοκρατικό πολίτευμα αποτελεί τον ιδανικό

τρόπο διακυβέρνησης των λαών και αποβλέπει στην ολοκλήρωση του ανθρώπου, καθώς και στην προώθηση του πολιτισμού του.

Πιστεύετε ότι στην εποχή μας επικρατεί στους λαούς ή ότι αποτελεί ιδανικό για πολλές κοινωνίες;

Κάτω από ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατόν να θωρακιστεί αποτελεσματικά η δημοκρατία;

Δικαιολογήστε τις απόψεις σας.

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ:1. Οι άνθρωποι ως μέλη μικρών και μεγάλων κοινωνικών ομάδων, είχαν

πάντα ν’ αντιμετωπίσουν και να λύσουν ποικίλα προβλήματα που δημιουργούνται από τη συμβίωσή τους. Τα πιο βασικά από τα προβλήματα αυτά είναι ο τρόπος με τον οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις, ο καταμερισμός των υποχρεώσεων και η δίκαιη κατανομή των αγαθών. Για την επίλυση των προβλημάτων αυτών αναπτύχθηκαν διάφοροι τρόποι, ένας από τους οποίους είναι και η δημοκρατία.

2. Όταν ο άνθρωπος οργανώθηκε σε κοινωνικές ομάδες, εκφράζοντας την έμφυτη κοινωνικότητά του, αυτόματα εμφανίστηκε και η ανάγκη για διοίκηση αυτών των ομάδων. Έτσι έπρεπε κάθε φορά να καταλαμβάνει την εξουσία κάποιος ο οποίος θα μπορούσε να ρυθμίσει αρμονικά και δίκαια τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα κάθε μέλους μέσα στην ομάδα. Όμως αυτό πολλές φορές δεν ήταν κατορθωτό, με αποτέλεσμα την εξουσία να κατέχει ο πιο δυνατός που μεταβαλλόταν σε δυνάστη των πολιτών και καταπατητή των δικαιωμάτων του. Σταδιακά και μετά από πολλούς αγώνες ο λαός οργανώθηκε, κατάλαβε τη δύναμή του και ζήτησε ο ίδιος συμμετοχή στα «κοινά», εγκαθιδρύοντας το δημοκρατικό πολίτευμα, που είναι ο πιο σωστός τρόπος διακυβέρνησης.

ΜΟΡΦΕΣ:Η δημοκρατία μπορεί να είναι: α) άμεση, όταν ο λαός συμμετέχει χωρίς

αντιπροσώπους αιρετούς στην ψήφιση των αποφάσεων και β) έμμεση, όταν ο λαός έχει αναθέσει την πολιτική εκπροσώπησή του σε κάποιους που τους θεωρούν άξιους για την υπόθεση αυτή.

ΟΡΙΣΜΟΣ:1. Δημοκρατία είναι το πολιτικό σύστημα που στηρίζεται στην αρχή της

λαϊκής κυριαρχίας και λειτουργεί σύμφωνα με τη θέληση της πλειοψηφίας των πολιτών.

2. Κυρίως σήμερα, όταν μιλούμε για τη δημοκρατία εννοούμε την έμμεση, την κοινοβουλευτική ή αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Είναι το πολίτευμα εκείνο στο οποίο ο λαός μετέχει στη διακυβέρνηση της χώρας, εκλέγοντας τους αντιπροσώπους του, οι οποίοι ρυθμίζουν τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα, αλλά και που όμως ο λαός που τους εξέλεξε, έχει τη δυνατότητα να τους ελέγχει και να τους ανακαλεί.

Η δυνατότητα ελέγχου εξασφαλίζεται με την ελευθερία λόγου, τύπου, τις ατομικές, γενικότερα, ελευθερίες, την ύπαρξη αντιπολίτευσης και μαζικών οργανώσεων, που ασκούν κριτική και έλεγχο στην κυβέρνηση. Αυτά τα στοιχεία αποτελούν την «πεμπτουσία» της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, αφού μ’ αυτά ο λαός εκφράζει την κυριαρχία του.

Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ:1. Διασφαλίζει την ισότητα των ανθρώπων. Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι μεταξύ τους. Ίσοι ως προς την αξία. Ίσοι απέναντι στο νόμο. Έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις αλλά και τα ίδια δικαιώματα.

2. Προασπίζει την ελευθερία, η οποία αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες αξίες στη ζωή του ανθρώπου. Χωρίς αυτή ο άνθρωπος δε μπορεί να ζήσει ούτε και να δημιουργήσει πολιτισμό. Οι αγώνες που έγιναν και γίνονται για την κατάκτησή της, όταν λείπει, φανερώνουν το σημαντικό της ρόλο στην πορεία της ανθρώπινης ζωής.3. Δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα. Έτσι, βιώνοντας εμπειρίες μέσα σε ένα καθεστώς δημοκρατίας, ο άνθρωπος καθίσταται υπεύθυνος, αναπτύσσει κοινωνική συνείδηση με αποτέλεσμα να υπερβαίνει τον ατομικισμό του. 4. Επικρατεί κοινωνική γαλήνη, που είναι προϋπόθεση της ατομικής και κοινωνικής προόδου. Δημιουργείται μέσα στην κοινωνία ένα πλέγμα ομαλών διαπροσωπικών σχέσεων με κυρίαρχα στοιχεία τη συνεργασία και το σεβασμό μεταξύ των πολιτών. Επιπλέον, επιλύονται αρμονικά και ειρηνικά οι διαφορές, εφόσον η δημοκρατία στηρίζεται και ευνοεί το διάλογο.5. Στο δημοκρατικό πολίτευμα επικρατεί η αξιοκρατία. Η πολιτεία, λοιπόν, εφαρμόζοντας μια δίκαιη κοινωνική πολιτική, παρέχει σε όλους τους πολίτες ίσες ευκαιρίες και κίνητρα για κοινωνική ανάδειξη και δημιουργία. Με αυτόν τον τρόπο προωθούνται πάντοτε οι άξιοι και έτσι η κοινωνία στελεχώνεται από ικανά μέλη. Ταυτόχρονα, περιορίζονται στο ελάχιστο οι αδικίες και οι ανισότητες και δεν υφίσταται ο κίνδυνος αναταραχών και συγκρούσεων.6. Όπου υπάρχει δημοκρατία, υπάρχει και ανάπτυξη της παιδείας, που ως θεσμός αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα για την ολοκλήρωση του ατόμου και της κοινωνίας. Παρέχεται παιδεία με ανθρωπιστικά ιδεώδη και τοποθετεί τον άνθρωπο ως υπέρτατη αξία και το σεβασμό των δικαιωμάτων ως καθολικό τρόπο ζωής.7. Υπάρχει πολυφωνία και ελεύθερη διακίνηση των ιδεών. Έτσι προάγονται οι επιστήμες, οι τέχνες και τα γράμματα, γιατί το άτομο είναι ελεύθερο να αξιοποιεί όλες τις πνευματικές του ικανότητες.

ΕΞ’ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟΥ ΑΠΟΔΕΙΞΗ:Η μεγάλη αξία της δημοκρατίας φαίνεται από τη μελέτη των συνθηκών

που χαρακτηρίζουν τα μη δημοκρατικά καθεστώτα.

ΣΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΑ ΚΑΘΕΣΤΩΤΑ:1. Γίνονται διακρίσεις σε βάρος των πολιτών και διευρύνεται το κοινωνικό χάσμα ανάμεσα σε ισχυρούς και αδύνατους.2. Επικρατεί η θέληση του ισχυρότερου και μέσα στο γενικότερο κλίμα της ανελευθερίας και αναξιοκρατίας που επικρατεί, παραβιάζονται όλες οι ατομικές ελευθερίες του πολίτη με συνέπεια να μετατρέπεται σε ένα άτομο αδρανοποιημένο (εκτενής χρησιμοποίηση της βίας και τρομοκρατίας).3. Διαταράσσονται οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών και διασαλεύεται η κοινωνική γαλήνη.4. Επικρατεί παρακμή σε όλους τους τομείς της κοινωνίας, καθώς το άτομο διακατέχεται από έντονα αισθήματα ανασφάλειας και αβεβαιότητας.

Α’ ΕΡΩΤΗΜΑ:Αναμφισβήτητα, η δημοκρατία υπάρχει και εφαρμόζεται ως πολίτευμα σε

πολλά κράτη του κόσμου. Επίσης, έχουν γίνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της εκδημοκρατικοποίησης των περισσότερων κοινωνιών. Όμως, σήμερα η δημοκρατία ως πολιτικό σύστημα αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα, με αποτέλεσμα ν’ αποτελεί ιδανικό ακόμα και για τις κοινωνίες εκείνες όπου ισχύει.

ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΥΠΟΔΗΛΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ :1. Η ύπαρξη ολοκληρωτικών καθεστώτων σε πολλά κράτη που παραβιάζουν κατάφωρα την ελευθερία του πολίτη και ταυτόχρονα αναδεικνύουν τις διακρίσεις και την αναξιοκρατία ως αποκλειστικό τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας.

2. Και στα κράτη εκείνα, όπου υπάρχει η δημοκρατία, πολλές φορές δε λειτουργεί σωστά, γιατί οι αιρετοί αντιπρόσωποι των πολιτών τη διαστρεβλώνουν και προσπαθούν να ικανοποιήσουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες, ξεχνώντας τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις, που έχουν αναλάβει κατά την ανάληψη της εξουσίας.3. Στην κρίση της δημοκρατίας συντελεί και ο ίδιος ο πολίτης σε μεγάλο βαθμό. Το χαμηλό πνευματικό επίπεδο που πολλές φορές τον διακρίνει, δημιουργεί το πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της πολιτικής ανωριμότητας, που είναι δυνατόν να τον καταστήσει θύμα επιδέξιων δημαγωγών.4. Η αδιαφορία για τις κοινές υποθέσεις του κράτους. Επικίνδυνο εχθρό της δημοκρατίας αποτελεί η αδιαφορία των πολιτών για τις εξελίξεις που συντελούνται μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας, οι οποίες όμως αφορούν άμεσα τη ζωή του. Αυτό το φαινόμενο παρουσιάζεται ιδιαίτερα έντονο στις σύγχρονες κοινωνίες, γιατί οι πολίτες θεωρούν ότι είναι προτιμότερο ν’ ασχολούνται με τα προσωπικά τους προβλήματα παρά με τις υποθέσεις του κράτους. Εμφανίζεται λοιπόν ο ατομικισμός και η ιδιώτευση. Όμως το ατομικό συμφέρον προάγεται μόνο μέσα από την εξυπηρέτηση του κοινωνικού.5. Ο έμμεσος και αντιπροσωπευτικός της χαρακτήρας που τείνει ν’ αποξενώσει τον πολίτη από την πολιτική του φύση. Έτσι σήμερα ο πολίτης θεωρείται πως αλλοτριώνεται, όταν παρέχει το δικαίωμα σε κάποιον άλλο να τον εκπροσωπήσει (π. ρ. β. τη σημερινή δημοκρατία με την αρχαία ελληνική δημοκρατία).6. Από την άλλη πλευρά, η τεχνολογία αποτελεί παράγοντα υπονόμευσης της δημοκρατίας. Κυρίως τα μέσα μαζικής ενημέρωσης λειτουργούν πολλές φορές, ως μέσο προπαγάνδας πολιτικών ιδεολογιών.7. Η έλλειψη διαλόγου οδηγεί στην εμφάνιση του δογματισμού και κυρίως του φανατισμού. Τα φαινόμενα αυτά δημιουργούν κοινωνικές αναστατώσεις και οδηγούν στην αποσταθεροποίηση του κράτους, υπονομεύοντας το δημοκρατικό πολίτευμα.8. Η κατάχρηση ελευθερίας.9. Η αναξιοκρατία.

Β’ ΕΡΩΤΗΜΑΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ:1. Οι πολίτες θα πρέπει ν’ αποκτήσουν πολιτική συνείδηση, ώστε να συμμετέχουν ενεργά και υπεύθυνα στα κοινά προβλήματα του κράτους. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα υπερνικήσουν το «εγώ» τους και θα οδηγηθούν σε δημοκρατική συμπεριφορά έναντι των συμπολιτών τους και της ίδιας της πολιτείας.2. Απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η ανάπτυξη και η ενεργοποίηση μιας άγρυπνης κριτικής ικανότητας, για να μην παρασύρονται οι πολίτες από δημαγωγούς οι οποίοι αποτελούν τους χειρότερους εχθρούς του δημοκρατικού πολιτεύματος. Επομένως, η ικανότητα και ο βαθμός αντίστασης των πολιτών, απέναντι σε προσπάθειες που οδηγούν στη χειραγώγησή τους, καθορίζει και την ποιότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος.3. Η δημοκρατία θεμελιώνεται: με την ύπαρξη και χρησιμοποίηση του διαλόγου ως μοναδικού μέσου για την επίλυση των διαφορών. Ένας γνήσιος διάλογος μπορεί να δώσει τη δυνατότητα για έκφραση όλων των απόψεων και να δημιουργήσει συνθήκες, πάνω στις οποίες θα βλαστήσει ο προβληματισμός. Επίσης, ο διάλογος ταυτόχρονα αποκλείει την εμφάνιση του φανατισμού, που υποσκάπτει τα θεμέλια της δημοκρατίας.

4. Η παιδεία είναι το πιο ισχυρό μέσο που διαθέτει η πολιτεία για την προαγωγή του δημοκρατικού ιδεώδους. Η παιδεία και ειδικότερα το εκπαιδευτικό σύστημα με τις κατάλληλες αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία του είναι δυνατόν να οδηγήσει στην πνευματική καλλιέργεια και ν’ αποτελέσει το βάθρο της δημοκρατίας. Μπορεί να προετοιμάσει μελλοντικούς πολίτες με δημοκρατική αγωγή και συνείδηση, οι οποίοι θα θέσουν σε σωστότερες και δικαιότερες βάσεις τις σχέσεις με τους συνανθρώπους τους, δείχνοντας τη δημοκρατικότητά τους σε όλες τις εκδηλώσεις της καθημερινής τους ζωής με το σεβασμό της γνώμης, της ελευθερίας και της προσωπικότητας του άλλου.

5. Επιπλέον, για να θωρακιστεί η δημοκρατία απαιτείται κοινωνική συναίνεση μεταξύ των πολιτικών παρατάξεων και των κοινωνικών τάξεων και η ύπαρξη κομμάτων με αρχές. Έτσι οι πολιτικοί θα εκπροσωπούν ουσιαστικά τους πολίτες οι οποίοι τους ανέδειξαν με την ψήφο τους, ενώ αντίθετα δε θα χρησιμοποιούν το χώρο της πολιτικής ως μέσο εξυπηρέτησης των προσωπικών τους συμφερόντων. 6. Επίσης, απαιτείται τα μέσα μαζικής ενημέρωσης να παρέχουν μια αντικειμενική και δημοκρατική πληροφόρηση, που θα επιτρέπει στους πολίτες τη διαμόρφωση ελεύθερης σκέψης και άποψης. 7. Αποφασιστικός παράγοντας για την προστασία της δημοκρατίας αποτελεί ο σεβασμός και η τήρηση του Συντάγματος από την πλευρά των πολιτών, αλλά κυρίως της πολιτικής εξουσίας. Γι’ αυτό το λόγο, κρίνεται απαραίτητο να θεσπίζονται νόμοι, οι οποίοι θα κατοχυρώνουν τις ελευθερίες του πολίτη και θα αποτελούν τη βάση για την οικοδόμηση ενός κράτους δικαίου (αξιοκρατία – δίκαιη κοινωνική πολιτκή).8. Τέλος, χρέος κάθε πολίτη είναι όχι απλώς να αγωνίζεται για την κατάκτηση της δημοκρατίας, αλλά να προσπαθεί να τη συντηρεί κιόλας με τον καθημερινό του αγώνα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ:Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι για να προοδεύσει ο άνθρωπος

στη ζωή πρέπει να ζήσει σ’ ένα κοινωνικό περιβάλλον υγιές όπου ο καθένας είναι ελεύθερος να αναπτυχθεί ως προσωπικότητα και να δημιουργήσει, χωρίς συνεχώς να φοβάται για τη ζωή του, την τιμή και την περιουσία του. Οι απαραίτητες αυτές προϋποθέσεις ευδοκιμούν μόνο στα πλαίσια ενός δημοκρατικού πολιτεύματος και δημιουργούν το πρόσφορο κλίμα μέσα στο οποίο ο άνθρωπος νιώθοντας ολοκληρωμένος και ευτυχισμένος θα αντιμετωπίζει τη ζωή πραγματικά ως αγαθό.

Για την Παιδεία της ΔημοκρατίαςΗ ανακήρυξη του 2005 από ίο Συμβούλιο της Ευρώπης ως «Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργών Πολιτών μέσω της Εκπαίδευσης» αποδεικνύεται ότι είναι μια ευφυής κίνηση. Γιατί οι πολίτες καλούνται να διατηρήσουν την αυτονομία τους και παράλληλα να αναπτύξουν την αντίληψη τους σε ό,τι αφορά το κοινό τους πολιτικό αύριο.Σε ένα γρήγορα μεταβαλλόμενο κόσμο, κάποιες στα8ερές αξίες είναι κρίσιμο να μπορούν να διασωθούν. Και στην περίπτωσή μας είναι και ωφέλιμο να εμπλουτιστούν και, ει δυνατόν, να διευρυνθούν, για να βιώσουμε κάποτε μια Δημοκρατία καλύτερη, ουσιαστικότερη, μα προπαντός πιο ανθρώπινη.

Παρά τον ενθουσιασμό αρκετών στοχαστών να ανακηρύξουν το «τέλος της κυριαρχίας», η σημερινή Ευρώπη εξακολουθεί να κινείται ανάμεσα σε έναν κόσμο που εξασθενεί δίχως να εξαφανίζεται, αυτόν του εθνικού κράτους, και έναν κόσμο που δειλά ανατέλλει, αυτόν της μετα-εθνικής δημοκρατίας. Η νέα όμως δυναμική της Ευρώπης συμβάλλει στην ανάδειξη μιας δημοκρατικής ποικιλομορφίας, τα μέρη της οποίας επιζητούν νέες μορφές σύνδεσης μεταξύ τους με κοινό σημείο αναφοράς τη δημοκρατική διαμόρφωση της βούλησης των πολιτών. Η Ευρώπη, όμως, παραμένει κληρονόμος των ιδεωδών της Γαλλικής Επανάστασης: ελευθερία, ισότητα απέναντι στο νόμο και αλληλεγγύη. Οι επαναστατικές μεταβολές αποδόμησαν τη μακραίωνη πορεία του απολυταρχισμού αναδεικνύοντας μια νέα μορφή πολιτικής ενότητας, που δεν εκφράζεται με όρους εξουσίασης ή καταναγκασμού ούτε με όρους που συνθέτουν την κληρονομιά μιας φαντασιακής ενότητας που διαφύλαξε κατά το παρελθόν την κυριαρχία του κράτους. Η νέα πολιτική ενότητα όχι μόνο δεν ακυρώνει το δικαίωμα των ευρωπαϊκών λαών στην αυτοδιάθεση αλλά το ενισχύει, μέσω της προσήλωσής τους στη δημοκρατία.

Η σημερινή Ευρώπη δεν πορεύεται με βάση ένα εξιδανικευμένο εθνικό παρελθόν, αλλά επιδιώκει να ενσωματωθεί σε ένα καινοφανές πλέγμα ιδεών για την πολιτική και κοινωνική οργάνωση μιας «ένωσης διαφορετικοτήτων», μιας συντεταγμένης πολλαπλότητας κρατών και λαών, η οποία υπεισέρχεται σε μια νέα ιστορική τροχιά. Το μέλλον της Ευρώπης αφορά τους νέους τρόπους οργάνωσης και νομιμοποίησης της καινούργιας αυτής ενότητας, ώστε να προκύψει ένα ισχυρό δημοκρατικό ρεύμα με στόχο την επιστροφή της πολιτικής στη ζωή των πολιτών αλλά και την ίδια την υπεράσπισή της. Η νέα αυτή δυναμική συνδέει το ζήτημα της παιδείας της δημοκρατίας με την εξέλιξη του δημόσιου πολιτισμού της Ευρώπης για την αντιμετώπιση της αυξανόμενης έλλειψης ενδιαφέροντος και συμμετοχής των νέων στα δημόσια πράγματα. Η ανάπτυξη κριτικής σκέψης και η εμπέδωση μιας κοινής δημοκρατικής συνείδησης συνθέτουν τους άξονες της δημοκρατικής διαπαιδαγώγησης των πολιτών.

Με την ανάπτυξη δεξιοτήτων μέσω νέων μεθόδων και εργαλείων εκμάθησης, της εφαρ-μογής κοινών διδακτικών δράσεων, της διάχυσης της πληροφόρησης, της διάδοσης καλών πρακτικών και της διαμόρφωσης μιας κοινής αντίληψης για το ρόλο της εκπαίδευσης σε θέματα ενεργών πολιτών, η Ευρώπη θα μπορέσει να θέσει τα θεμέλια για ένα μακρόπνοο σχεδιασμό για την αναβάθμιση της δημοκρατικής συμμετοχής. Η ιδιότητα του πολίτη θα αποκτήσει έτσι ένα ακόμα κοινό σημείο αναφοράς για την καταπολέμηση του αποκλεισμού και των διακρίσεων, την προάσπιση της διαπολιτισμικής ανοχής, της αλληλοκατανόησης και του σεβασμού στη διαφορετικότητα. Στη βάση αυτή, και μέσα από ένα πρώτο σχεδίασμα για την ανάπτυξη της ενεργούς ιδιότητας των Ευρωπαίων πολιτών, το Συμβούλιο της Ευρώπης ανακήρυξε το έτος 2005 «Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργών Πολιτών μέσω της Εκπαίδευσης». Η σημαντική αυτή πρωτοβουλία εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα του Συμβουλίου για την «παιδεία της δημοκρατίας», το οποίο ολοκληρώνει με επιτυχία τη δεύτερη φάση του.

Στόχος του προγράμματος είναι η σταδιακή εξοικείωση των μελών του Συμβουλίου με θέματα δημοκρατικής διαπαιδαγώγησης, μέσω του εμπλουτισμού των επιμέρους εθνικών προγραμμάτων σπουδών με διδακτικές ενότητες περί ενεργών πολιτών και την ανάπτυξη διαπολιτισμικών συνεργιών γύρω από την ιδιότητα του πολίτη. Μαθαίνοντας και βιώνοντας τη δημοκρατία με τις ποικίλες τυπικές και άτυπες διαδικασίες της, και τις κοινωνικές νόρμες που απαιτούνται για την εδραίωση ενός δημόσιου ήθους, οι πολίτες εξοπλίζονται με τα απα-ραίτητα εφόδια για την αναβάθμιση των όρων της κοινής πολιτικής συμβίωσης,

αναπτύσσοντας την ικανότητα να αναγνωρίζουν τα δικαιώματα αλλά και τις υποχρεώσεις των άλλων και να σέβονται έμπρακτα τη διαφορετικότητά τους. Η παιδεία της δημοκρατίας βοηθά ακόμη τους πολίτες να εμπλέκονται σε δίκαιους και κοινά αποδεκτούς συμβιβασμούς, διατηρώντας την αυτονομία τους και επιτρέποντάς τους την ανάπτυξη μιας διαλογικής σχέσης, με όρους κριτικής επιχειρηματολογίας, αναστοχασμού και έλλογης αντιπαράθεσης.

Μέσω της δημοκρατικής εκπαίδευσης, οι πολίτες αναπτύσσουν επίσης μια σειρά από πολιτικές δεξιότητες, ικανότητες και αρετές, που είναι χρήσιμες για την υπεράσπιση της ίδιας της πολιτικής. Όπως αναφέρει ο Schlenke στο σχολιασμό της πραγματείας του J.S.Mill «Περί Ελευθερίας», η παιδεία είναι «η μόνη εγγύηση για μια διαρκή δημοκρατική διακυβέρνηση». Στόχος της είναι η διαφύλαξη της ελευθερίας των πολιτών και η ανάπτυξη της ικανότητάς τους να δραστηριοποιούνται εμφορούμενοι από μια φιλοσοφία ανοχής. Αυτό άλλωστε είναι και το ουσιώδες περιεχόμενο της δημοκρατικής διαπαιδαγώγησης: η καλλιέργεια πολιτικών αρετών, μέσω των οποίων οι πολίτες, ως ελεύθεροι και ίσοι, πετυχαίνουν τους στόχους τους σε πολλαπλά πεδία δημοκρατικών διεκδικήσεων, χωρίς να οδηγούνται σε αυθαίρετες μορφές εξάρτησης, εξουσίασης και καταναγκασμού. Το δημόσιο ήθος της νέας πολιτικής ενότητας που συγκροτείται στην Ευρώπη απαιτεί μια νέα, συμμετοχική αντίληψη για την παιδεία της δημοκρατίας, ικανή να συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής res publica.

Δημήτρης Ν. Χρυσοχόου Αναπληρωτής, Καθηγητής τον Πανεπιστημίου Κρήτης

«Η παιδεία είναι το σταθερό θεμέλιο της δημοκρατίας»Διαρκής και γεμάτος θυσίες υπήρξε, καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας του, ο αγώνας του ανθρώπου

για ελευθερία και δικαιοσύνη. Αποτέλεσμα αυτής της ασυμβίβαστης πάλης υπήρξε η γέννηση της δημοκρατίας, επειδή το πολίτευμα αυτό συνθέτει αυτές τις δύο κορυφαίες αξίες.

Από τη σύσταση της, λοιπόν, η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που, παρά τη θεσμική κατοχύρωση της, στηρίζεται σε λεπτές και εύθραυστες ισορροπίες. Τυπικά βασίζεται στην αρχή της πλειοψηφίας, που εκφράζει την κυρίαρχη βούληση του λαού, στη διάκριση των εξουσιών -νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική-, που αποτρέπει τον κίνδυνο συγκέντρωσης και κατάχρησης της εξουσίας, και στους θεσμούς που εγγυώνται την ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Αυτά, βέβαια, είναι τα τυπικά, τα επιφανειακά γνωρίσματα της δημοκρατίας. Γιατί, εκτός απ' αυτά, υπάρχουν και άλλα, εξίσου ή και πιο σημαντικά, τα ουσιαστικά γνωρίσματα της, που αποτελούν το βάθος και τα ακλόνητα ερείσματα της. Και πρώτα απ' όλα η ελεύθερη διάνοια του πολίτη, που προϋποθέτει γνώση, ορθή κρίση, ελεύθερη σκέψη και έκφραση, γενικότερη πνευματική καλλιέργεια και ευαισθησία για τις αξίες της ζωής. Το ενάρετο ήθος, που διαμορφώνει το απαραίτητο κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης, αλληλοσεβασμού, ανεκτικότητας και διαλλακτικότητας ανάμεσα στους πολίτες. Η υπευθυνότητα, που ταιριάζει σε ελεύθερους πολίτες οι οποίοι ξέρουν όχι μόνο να διεκδικούν τα δικαιώματα τους, αλλά και να εκπληρώνουν συνειδητά τις υποχρεώσεις τους προς την πολιτεία. Τέλος, η ισοπολιτεία, η αξιοκρατία και ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων, στοιχεία που δηλώνουν την ύπαρξη ελευθερίας και δικαιοσύνης.

Στη διαμόρφωση αυτών των ουσιαστικών γνωρισμάτων της δημοκρατίας συντελεί καθοριστικά η παιδεία. Παιδεία είναι η συστηματική και ευκαιριακή απόκτηση γνώσεων. Σκοπός της παιδείας, ως οργανωμένης κοινωνικής λειτουργίας, αλλά και ως προσωπικής έφεσης για έρευνα και μάθηση, είναι η καλλιέργεια και η μόρφωση του ανθρώπου. Ειδικότερα, η μόρφωση του ανθρώπου, με τις προσφερόμενες σ' αυτόν γνώσεις, αφορά στην καλλιέργεια του πνευματικού και ψυχικού του κόσμου, στην αξιοποίηση των φυσικών του δεξιοτήτων και στην ομαλή προσαρμογή του στο περιβάλλον. Η παιδεία είναι μορφωτική δύναμη, επειδή συντελεί στη μεταλλαγή της ψυχής και του πνεύματος του αν-θρώπου.

Συσχετίζοντας, λοιπόν, τις δύο έννοιες, δημοκρατία και παιδεία, εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε πως συμπίπτουν ως προς το περιεχόμενο τους, αφού η ύπαρξη και η ομαλή λειτουργία της δημοκρατίας στηρίζεται σε αρχές και αρετές που αποτελούν το σκοπό της παιδείας. Είναι, επομένως, αλληλένδετες τόσο, ώστε η μια να προϋποθέτει την άλλη.

Πράγματι, εφόσον υπάρχει πνευματική καλλιέργεια και οι πολίτες έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο, η δημοκρατία είναι ασφαλής και ισχυρή, γιατί οι πολίτες είναι σε θέση να κρίνουν και να διακρίνουν κάθε επιβουλή, να διαλέγονται ώριμα, να σέβονται τη διαφορετική άποψη, αλλά και να διαμορφώνουν με τις αποφάσεις και τις ενέργειες τους όλους τους απαραίτητους όρους που εγγυώνται τη γνησιότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Αλλά και αντίστροφα, οι συνθήκες που επικρατούν στο δημοκρατικό πολίτευμα ευνοούν την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, την έρευνα και την καλλιτεχνική δημιουργία, στοιχεία απαραίτητα για την πνευματική καλλιέργεια των πολιτών. Αδιάψευστο τεκμήριο αποτελεί το παράδειγμα της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας, όπου το ανεπανάληπτο πρότυπο άμεσης δημοκρατίας υπήρξε το θερμοκήπιο μέσα στο οποίο βλάστησαν οι κορυφαίες δημιουργίες του ανθρώπινου πνεύματος, το δράμα, η φιλοσοφία, η ρητορεία, η αρχιτεκτονική και η πλαστική. Και αυτές οι δημιουργίες, ως ανταπόδοση, στήριξαν, διεύρυναν και ανέδειξαν τη δημοκρατία ως το τέλειο πολίτευμα.

Επιπλέον, η γνώση οδηγεί τον άνθρωπο στην αρετή, επειδή τον φέρνει σε επικοινωνία με τις κορυφαίες ηθικές αξίες, τον βοηθάει να συνειδητοποιήσει τη θέση του μέσα στο περιβάλλον όπου ζει και να καθορίσει τη συμπεριφορά του συμφωνά με το υψηλό περιεχόμενο και τις απαιτήσεις των αξιών αυτών. Με την παιδεία ο πολίτης αποκτά ενάρετο ήθος, που είναι, όπως είδαμε, θεμελιώδες στοιχείο της δημοκρατίας.

Η δημοκρατία δεν είναι μόνο ιδέα, αλλά και πράξη και βίωμα. Θεμελιώνεται πάνω στις σχέσεις των ανθρώπων. Όσο πιο αρμονικές είναι οι σχέσεις αυτές, τόσο πιο σταθερή και απρόσβλητη γίνεται η δημοκρατία. Και είναι αρμονικές οι σχέσεις των ανθρώπων, εφόσον διέπονται από αλληλοσεβασμό και υπευθυνότητα, από τη συνειδητή, δηλαδή, δέσμευση τους πως ό,τι κάνουν πρέπει να το κάνουν σωστά. Η υπευθυνότητα είναι κατάκτηση ώριμων ψυχικά και πνευματικά ανθρώπων. Είναι, επομένως, υπόθεση παιδείας, επειδή με αυτήν ο άνθρωπος συναισθάνεται τη θέση του και τις υποχρεώσεις που έχει απέναντι στον εαυτό του και την κοινωνία.

Η γνώση, ως πνευματικός αγώνας, είναι πορεία του ανθρώπου προς την ελευθερία. Νέες πτυχές στις σχέσεις των ανθρώπων αποκαλύπτονται από την έρευνα και διαπιστώνεται συχνά πως ύπουλοι εχθροί απειλούν την ελευθερία τους ή πως είναι ανάγκη να διευρυνθούν και να κατοχυρωθούν θεσμικά νέα ανθρώπινα δικαιώματα. Τούτη η πνευματική πορεία, η έρευνα και η παράλληλη διεύρυνση των

δικαιωμάτων του ανθρώπου ανοίγουν νέους ορίζοντες για τη δημοκρατία και την εμπλουτίζουν με νέα ουσιώδη συστατικά. Πέρα απ' αυτό, η πνευματική καλλιέργεια κάνει τον πολίτη πιο ευαίσθητο σε ζητήματα σεβασμού των δικαιωμάτων του και προάσπισης των θεσμών του δημοκρατικού πολιτεύματος. Έτσι, αποτρέπεται και η κατάχρηση εξουσίας και εξασφαλίζεται η ισοπολιτεία.

Αντίθετα, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και η απαιδευσία των πολιτών εγκυμονούν μεγάλους κινδύνους που απειλούν, ακόμη και με κατάλυση, τη δημοκρατία. Ευνοούν την ανάπτυξη της δημαγωγίας, της προπαγάνδας και της συνθηματολογίας, καθώς ο πολίτης, χωρίς γνώση και κρίση, δεν είναι σε θέση να δει τις σκοπιμότητες που κρύβονται πίσω από τα μεγάλα λόγια και τις εντυπωσιακές ενέργειες. Δέχεται παθητικά και άβουλα ιδέες και πεποιθήσεις που έντεχνα του υποβάλλουν άλλοι, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα τους. Χωρίς ψύχραιμη και νηφάλια σκέψη, χωρίς τη δυνατότητα να αρθρώνει δικό του πολιτικό λόγο, ο άνθρωπος συχνά φανατίζεται και εκτρέπεται σε πράξεις που υποσκάπτουν τα θεμέλια της δημοκρατίας.

Όλα αυτά οδηγούν, κατά λογική συνέπεια, στην ανάγκη βελτίωσης της παιδείας, γιατί με αυτό τον τρόπο ενισχύεται και γίνεται άτρωτη η δημοκρατία. Το κύριο βάρος αυτής της ευθύνης πέφτει στα εκπαιδευτικά ιδρύματα όλων των βαθμίδων, γιατί, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, το σχολείο με τις γνώσεις που παρέχει και τους κανόνες λειτουργίας του είναι ο χώρος όπου βιώνεται η δημοκρατία μέσα στην κοινωνική ομάδα.

Η δημοκρατική συνείδηση στο σχολείο μπορεί να αναπτυχθεί, εφόσον ο μαθητής δεν είναι παθητικός δέκτης όσων προσφέρονται με τη διδασκαλία και τα βιβλία, αλλά μπορεί να διαλέγεται, να εκφράζει ελεύθερα τις προσωπικές του απόψεις και να κρίνει όσα τον αφορούν. Έτσι μόνο θα αποκτήσει πνευματική αυτάρκεια, στοιχείο απαραίτητο, όπως είπαμε, για τη δημοκρατία. Εφόσον συμμετέχει ενεργά και ισότιμα στη ζωή της σχολικής κοινότητας και έχει λόγο για ό,τι γίνεται σ' αυτή, για τα προβλήματα διδασκαλίας, για τις σχολικές εκδηλώσεις, για την εφαρμογή των κανόνων λειτουργίας του σχολείου. Αυτό, ασφαλώς, σημαίνει ότι πρέπει να λειτουργεί ικανοποιητικά και η μαθητική αυτοδιοίκηση.

Το σχολείο δεν πρέπει να είναι αποκομμένο από την πνευματική και κοινωνική ζωή, αλλά να μετέχει σ' αυτήν ενεργά. Τα μεγάλα κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά και οικολογικά προβλήματα του καιρού μας μας αφορούν όλους και η αποτελεσματική αντιμετώπιση τους εξαρτάται από τη συλλογική δράση και την υπευθυνότητα όλων των πολιτών. Το αίτημα αυτό είναι πρωταρχικό περιεχόμενο της δημοκρα-τικής αγωγής.

Τέλος, ο διδάσκων, όντας ο ανθρώπινος παράγοντας δημοκρατικής αγωγής, επωμίζεται και τις μεγαλύτερες ευθύνες. Πρέπει να διακρίνεται για την αφοσίωση του στο δημοκρατικό ιδεώδες και με τη γενικότερη συμπεριφορά του να δίνει το παράδειγμα στους μαθητές. Όταν ο διδάσκων παρουσιάζεται ως αυθεντία και καταφεύγει στη χρήση αυταρχικών μεθόδων, τότε δε διαμορφώνει προσωπικότητες με ελεύθερη διάνοια και ενάρετο ήθος, αλλά άτολμα και καταπιεσμένα άτομα, που μαθαίνουν να υπακούν και να υποκρίνονται. Γι' αυτό «η αίθουσα διδασκαλίας πρέπει να είναι μια δημοκρατία σε μικρογραφία».

Ζούμε σε μια εποχή με σοβαρά προβλήματα, βαθιά οικονομική κρίση, οικολογική καταστροφή, έξαρση του ρατσισμού και αναζωπύρωση του εθνικισμού, ένταση της κομματικής αντιπαλότητας και αποπροσανατολισμό του πολίτη. Τα προβλήματα αυτά φαίνονται ανεξέλεγκτα και δημιουργούν πρόσφορο έδαφος δημαγωγίας από τους εχθρούς της δημοκρατίας. Ήδη, σε ορισμένες χώρες εμφανίζονται απειλητικοί οπαδοί ιδεολογιών που στο πρόσφατο παρελθόν αιματοκύλισαν την ανθρωπότητα. Για να μην επαναληφθούν, λοιπόν, τέτοια τραγικά φαινόμενα, είναι ανάγκη να ενισχυθεί και να εκσυγχρονιστεί το δημοκρατικό πολίτευμα. Και ο καλύτερος τρόπος για την επιτυχία αυτού του σκοπού, σύμφωνα με όσα αναφέραμε, είναι η βελτίωση της παιδείας όλων των πολιτών.