1

42 ΤΟ ΓΛΩΣΣΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου Το γλωσσικό ζήτηmicroα υπήρξε ένα πρόσφορο πεδίο πάνω στο οποίο καλλιεργήθηκαν σοβαρές αντιπαραθέσεις ιδεών και συmicroπεριφορών σε κρίσιmicroες φάσεις της ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας Οι απαρχές των αντιπαραθέσεων αυτών πρέπει να τοποθετηθούν κατά τους χρόνους του νεοελληνικού διαφωτισmicroού Η αιτία που έφερε στην επιφάνεια τις βαθιές αυτές διαφορές ήταν η επίmicroονη αναζήτηση ενός ενιαίου γλωσσικού οργάνου προκειmicroένου να συγκροτηθεί microια εθνική παιδεία καθώς και η συστηmicroατική καλλιέργεια και προβολή της οmicroιλούmicroενης γλώσσας από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις οι οποίες επιχειρούσαν να διαχειριστούν microε νέους όρους και microε νέα γλώσσα τα ζητήmicroατα της αγωγής και της αυτογνωσίας του έθνους Το θέmicroα της γλώσσας ήταν επιβαρυmicroένο από έναν ισχυρό κοινωνικό συmicroβολισmicroό ο οποίος είχε κληρονοmicroηθεί από τη microακρά παράδοση της αντίθεσης ανάmicroεσα στη γραπτή αττικίζουσα και την κοινή οmicroιλουmicroένη Ο συmicroβολισmicroός αυτός δεν microπόρεσε να ξεπεραστεί όπως συνέβη στην αντίστοιχη περίπτωση της λατινικής απέναντι στις άλλες εθνικές γλώσσες Η λογοτεχνική ανάπτυξη την οποία γνώρισαν οι γλώσσες αυτές κατά την Αναγέννηση τους έδωσε κύρος και εξάλειψε την κοινωνική δυσπιστία που προκαλούσε η λαϊκότητά τους Κατεξοχήν εκπρόσωποι των δυνάmicroεων που προωθούσαν την οmicroιλουmicroένη ήταν ο Ρήγας [1] (1757-1798) ο ∆ηmicroήτριος Καταρτζής (περ 1730-1807) ο Γρηγόριος Κωνσταντάς [2] (1758-1844) ο Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847) ο Ιωάννης Βηλαράς (1771-1823) ο οποίος είχε προτείνει microάλιστα και ένα σύστηmicroα φωνητικής γραφής (Ροmicroέηκη Γλόσα 1814) και άλλοι Ο Αδαmicroάντιος Κοραής (1748-1833) ενθουσιώδης και συστηmicroατικός συνήγορος της οmicroιλούmicroενης αφιέρωσε το microεγαλύτερο microέρος του επιβλητικού του έργου στη microελέτη και τη καλλιέργεια της γλώσσας αυτής microε σκοπό να συmicroβάλει στη συγκρότηση microιας νεοελληνικής φιλολογίας Πίστευε ωστόσο ότι το ιδίωmicroα του λαού είχε φθαρεί και πρότεινε ένα σύστηmicroα εξωραϊσmicroού και καθαρισmicroού από τα σαπηmicroένα Κατά τον Κοραή [3] υπήρχε ανάγκη να ακολουθήσωmicroεν microέσην οδόν εις microόρφωσιν της γλώσσας Η microέση οδός του Κοραή [4] συνιστούσε έτσι κι αλλιώς microια άmicroυνα απέναντι στις υπερβολές του αρχαϊσmicroού τον οποίο καλλιεργούσαν και πρόβαλλαν επίσης ως όργανο εθνικής παιδείας οι κύκλοι των Φαναριωτών αλλά και το Πατριαρχείο Ο Νεόφυτος ∆ούκας (περ 1760-1845) και ο Παναγιώτης Κοδρικάς [5] (1762-1827) είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις οπαδών του αρχαϊσmicroού οι οποίοι στράφηκαν microε σφοδρότητα εναντίον του Κοραή Η άποψη για τη στενή συνάρτηση της δηmicroοτικής γλώσσας microε την αναγέννηση του έθνους θα διατυπωθεί microε κορυφαίο τρόπο από τον ∆ιονύσιο Σολωmicroό στον ∆ιάλογο [6] (1824) Παράλληλα η επτανησιακή παράδοση θα βοηθήσει και στη λογοτεχνική καλλιέργεια της δηmicroοτικής (Ανδρέας Λασκαράτος Αριστοτέλης Βαλαωρίτης) και στη θεωρητική της επεξεργασία (Νικόλαος Κονεmicroένος Το ζήτηmicroα της γλώσσας 1873middot Και πάλε περί γλώσσας 1875)

2

Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους οι ιδέες του ∆ιαφωτισmicroού υποχώρησαν microια και οι προβληmicroατισmicroοί της ελληνικής κοινωνίας στράφηκαν πλέον γύρω από την πολιτική και τη διοικητική της συγκρότηση Τα επίσηmicroα έγγραφα συντάχθηκαν στη λόγια γλώσσα και επανήλθε ισχυρότερη παρά ποτέ η προκατάληψη της φθοράς και της παρακmicroής που είχε υποστεί η λαϊκή γλώσσα από την ξένη κατάκτηση Το νέο κράτος αναζήτησε στα αρχαία ελληνικά γλωσσικό υλικό για την απόδοση νέων εννοιών Τουλάχιστον ως τα microέσα του 19ου αιώνα η καθαρεύουσα θα εξαρχαΐζεται όλο και περισσότερο Ετσι το 1853 θα δηmicroοσιευτεί συστηmicroατοποιηmicroένη η εκδοχή της πλήρους επιστροφής στην αρχαία ελληνική (Παναγιώτη Σούτσου Νέα σχολή του γραφοmicroένου λόγου ή ανάστασις της αρχαίας ελληνικής γλώσσης εννοουmicroένης υπό πάντων) [7] και το 1856 θα εκδοθεί βδ σχετικό microε τη σχολική γλώσσα το οποίο θα ορίζει ότι Γραmicromicroατική της ελληνικής γλώσσης ορίζεται η της αρχαίας και microόνη Ωστόσο κατά την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα άρχισαν να εκφράζονται συστηmicroατικές αντιδράσεις στις ροmicroαντικές υπερβολές του αρχαϊσmicroού Το γλωσσικό ζήτηmicroα θα επανεmicroφανιστεί microε το χαρακτηριστικό γνώρισmicroα των προεπαναστατικών διενέξεων τη βαθιά σύγκρουση ανάmicroεσα σε αντιλήψεις οι οποίες δεν θα αναφέρονται microόνο στη γλώσσα αλλά στη συνολική προαγωγή της ελληνικής κοινωνίας Από το 1880 ως το 1890 οι συστηmicroατικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί γύρω από το ζήτηmicroα της γλώσσας είναι οι εξής α) ο περαιτέρω εξαρχαϊσmicroός της καθαρεύουσας (Κωνσταντίνος Κόντος Γλωσσικαί παρατηρήσεις 1882)middot β) η επιστροφή βαθmicroηδόν και αδιακόπως στην οmicroιλουmicroένη (∆ηmicroήτριος Βερναρδάκης Ψευδαττικισmicroού έλεγχος 1884)middot γ) η διατήρηση και ο εξωραϊσmicroός της καθαρεύουσας εν αναmicroονή της εξέλιξης της οmicroιλούmicroενης (Γεώργιος Χατζιδάκις Βάσανος έλεγχος ψευδαττικισmicroού ή microελέτη επί της Νέας Ελληνικής 1884) και δ) η καθιέρωση της δηmicroοτικής σε όλες τις microορφές λόγου Η τελευταία αυτή άποψη είχε microόλις αποκτήσει θεωρητικά-γλωσσολογικά θεmicroέλια (Ψυχάρης ∆οκίmicroια της ιστορικής νεοελληνικής γραmicromicroατικής 1884-1886) και ιδεολογικό εξοπλισmicroό (Ψυχάρης Το ταξίδι microου [8] 1888) Πρόκειται για στοιχεία που θα της επιτρέψουν να συσπειρώσει οπαδούς και στη συνέχεια να microετατρέψει τις συσπειρώσεις αυτές σε microαχητικό κίνηmicroα Την ίδια εποχή εκτός από το έργο του Ψυχάρη ισχυρή συνδροmicroή στη συγκρότηση της ιδεολογικής θεmicroελίωσης του δηmicroοτικισmicroού και της σταδιακής διείσδυσής του στον πολιτισmicroικό και αργότερα στον κοινωνικοπολιτικό χώρο υπήρξε το έργο του Εmicromicroανουήλ Ροΐδη (Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης 1885middotΤα είδωλα [9] 1893) καθώς και η λογοτεχνική παραγωγή της Νέας Αθηναϊκής Σχολής microε κύριο εκφραστή τον Κωστή Παλαmicroά Ετσι στις αρχές του 20ού αιώνα έχουν αρχίσει να διαφαίνονται τα κυριότερα γνωρίσmicroατα που θα συνοδεύσουν τον δηmicroοτικισmicroό στο πρώτο στάδιο της πορείας του Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό πολιτικό φιλελεύθερο επιστηmicroονικό και microε στόχους εκσυγχρονιστικούς [10] Θα υποστηριχθεί από τη δυναmicroική παρουσία το έργο και την οικονοmicroική ενίσχυση λογίων και επιχειρηmicroατιών της διασποράς [11] (Αλέξανδρος Πάλλης Αργύρης Εφταλιώτης Πέτρος Βλαστός Πηνελόπη ∆έλτα Φώτης Φωτιάδης) Αποτέλεσmicroα της δράσης αυτής συνδεδεmicroένης microε το αίτηmicroα για τη συναρmicroογή της δηmicroοτικής γλώσσας microε την εκπαίδευση θα είναι η δηmicroιουργία συλλόγων (Εθνική Γλώσσα 1905middot Εκπαιδευτικός Οmicroιλος 1910middot Φοιτητική Συντροφιά 1910) και η έκδοση περιοδικών microαχητικών εντύπων (Ο Νουmicroάς [11] 1903-1931middot ∆ελτίο του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου 1911-1924) Πρωταγωνιστές αυτής της περιόδου θα είναι ο

3

Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο ∆ηmicroήτρης Γληνός οι οποίοι είτε ως εκφραστές θεσmicroών είτε ως διωκόmicroενοι από θεσmicroούς θα χρησιmicroοποιήσουν τη δηmicroοτική γλώσσα ως σύmicroβολο και ως εργαλείο για την προώθηση και την καλλιέργεια βαθιών αλλαγών στην ελληνική κοινωνία Το ίδιο χρονικό διάστηmicroα η θεωρητική θεmicroελίωση του microαρξισmicroού στον χώρο των ελληνικών ιδεών (Γεώργιος Σκληρός Το Κοινωνικόν microας ζήτηmicroα [12] 1907) και οι σοσιαλιστικές συσπειρώσεις που προκάλεσε δηmicroιούργησαν το πρώτο σοβαρό ρήγmicroα στις τάξεις των δηmicroοτικιστών Σε όλο τον 20ο αιώνα η δηmicroοτική γλώσσα θα αντιmicroετωπιστεί ως φορέας ιδεολογίας από τους ίδιους τους οπαδούς της microε την πιο microεγάλη αντίφαση από ορισmicroένους ως απόδειξη της εθνικής συνέχειας από άλλους ως γλώσσα της λαϊκής βούλησης και από τρίτους ως όπλο της εργατικής τάξης Οι κοινωνικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν τους πόλους της γλωσσικής διαmicroάχης κατά τον 20ό αιώνα διέφεραν από τις αντίστοιχες του 18ου και του 19ου αιώνα κατά τούτο Οι δηmicroοτικιστές -εσωτερικά διαφοροποιηmicroένοι- αποτελούσαν ένα σύνολο που ενεργούσε εκτός κρατικών θεσmicroών και το οποίο σκόπευε ή να διεισδύσει στους θεσmicroούς ή να τους ανατρέψει Οι οπαδοί της καθαρεύουσας αποτέλεσαν ένα σύνολο που υποστηρίχθηκε από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας (Εκκλησία Κυβέρνηση Πανεπιστήmicroιο) και εποmicroένως διέθετε τα όπλα που του εξασφάλιζε η εξουσία της οποίας ήταν φορέας Αποτέλεσmicroα τούτου ήταν η βαθmicroιαία πρόσληψη της microεν δηmicroοτικής ως συmicroβόλου ανατρεπτικού λόγου [13] της δε καθαρεύουσας ως συmicroβόλου αυθεντίας [13] Η σοβαρή πολιτική κρίση που σηmicroειώθηκε εξαιτίας της microετάφρασης της Καινής ∆ιαθήκης (Ευαγγελικά 1901) και λίγο αργότερα της Ορέστειας (Ορεστειακά 1903) ήταν η απαρχή microιας microακράς πορείας φαινοmicroένων συνυφασmicroένων microε τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις και τα microέτρα που λαmicroβάνονταν για να τις ανακόψουν ανάmicroεσα σε άλλα επανειληmicromicroένες διοικητικές ποινές στον Κωστή Παλαmicroά [13] ως γενικό γραmicromicroατέα του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών (1908 1911) παραποmicroπή στη ∆ικαιοσύνη του διευθυντή του παρθεναγωγείου του Βόλου Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου [14] και των συνεργατών του microε τις κατηγορίες της αθεΐας βλάβης των ηθών πρόσκλησης εις απεργίαν παρακώλυσης προσευχής (∆ίκη του Ναυπλίου 1914) Το 1911 ψηφίστηκε η συνταγmicroατική διάταξη που όριζε ότι Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα Το 1917 [15] η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης επιχείρησε την πρώτη καθιέρωση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής στις τρεις πρώτες τάξεις του δηmicroοτικού Η απόπειρα αυτή θα microαταιωθεί βίαια microετά την κυβερνητική αλλαγή του 1920 και η επιτροπή που θα ελέγξει τα διδακτικά βιβλία της βενιζελικής microεταρρύθmicroισης θα αποφανθεί ότι πρέπει να καώσι [16] Το 1925 και το 1928 θα διωχθούν δικαστικά και πάλι ο ∆ελmicroούζος ως διευθυντής του Μαρασλείου [13] και ο Μίλτος Κουντουράς [13] ως διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Θεσσαλονίκης για αντιθρησκευτική αντιπατριωτική και ανήθικη διδασκαλία Το 1929 ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα προχωρήσει στην πιο ολοκληρωmicroένη εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση του Μεσοπολέmicroου microέσα σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που θα καθορίζεται πλέον και από την παρουσία του εργατικού κινήmicroατος και του ΚΚΕ Η δηmicroοτική ως σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου θα αλλάξει χέρια και από τον microεταρρυθmicroιστικό φιλελευθερισmicroό του

4

Βενιζέλου θα περάσει ως κοmicromicroατικό ιδίωmicroα στο ΚΚΕ [17] Μετά από αυτό η αντιπαράθεση των συmicroβολισmicroών θα οξυνθεί ακόmicroη περισσότερο microε σοβαρές συνέπειες στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο (ανάmicroεσα στα άλλα πειθαρχική δίωξη του καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννη Κακριδή [13] για την έκδοση βιβλίου του microε microονοτονικό σύστηmicroα το 1941) Με τη microεταρρύθmicroιση του 1964 [18] έγινε νέα απόπειρα συστηmicroατικής εισαγωγής της δηmicroοτικής στην εκπαίδευση Και αυτή η microεταρρύθmicroιση καταργήθηκε από το καθεστώς της δικτατορίας το 1967 Θεσmicroικά το γλωσσικό ζήτηmicroα λύθηκε microε την απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 καθώς και microε τη σειρά των νοmicroοθετικών microέτρων που πάρθηκαν από τις κυβερνήσεις του Κωνσταντίνου Καραmicroανλή (1976) και του Ανδρέα Παπανδρέου (1982) οι οποίες ρύθmicroισαν εκτός των άλλων θέmicroατα σχετικά microε την ακώλυτη χρήση και τη συστηmicroατική διδασκαλία της δηmicroοτικής γλώσσας Βιβλιογραφία ΣΠΟΥ∆ΑΣΤΗΡΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ επιmicro 1985

Από την αλληλογραφία των πρώτων δηmicroοτικιστών Θεσσαλονίκη ΓΙΑΝΙ∆ΗΣ Ε 1908 Γλώσσα και ζωή Αναλυτική microελέτη του γλωσσικού ζητήmicroατος Αθήνα

Αθηνά ΓΙΑΝΝΙΟΣ Ν 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και σοσιαλισmicroός Αθήνα ΓΛΗΝΟΣ ∆ 1983 Απαντα 2 τόmicro Εκδοτική φροντίδα εισαγωγή σηmicroειώσεις Φ Ηλιού Αθήνα

Θεmicroέλιο mdashmdashmdash 1971 Εθνος και γλώσσα Αθήνα Αθηνά ∆ΕΛΜΟΥΖΟΣ Α Π 1971 ∆ηmicroοτικισmicroός και παιδεία Αθήνα Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων mdashmdashmdash 1950 Το κρυφό σχολειό Αθήνα mdashmdashmdash 1958 Μελέτες και πάρεργα Αθήνα χε ∆ΗΜΑΡΑΣ Α επιmicro 1989 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε 2 τόmicro Αθήνα Ερmicroής ∆ΡΑΓΟΥΜΗΣ Ι 1919 Ελληνικός πολιτισmicroός Αλεξάνδρεια Η ∆ΙΚΗ ΤΟΥ ΝΑΥΠΛΙΟΥ (16-28 Απριλίου 1914) 1915 Στενογραφηmicroένα πρακτικά Αθήνα ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ Χ 1984 Ο Νουmicroάς και η εποχή του (1903-1910) Γλωσσικοί και ιδεολογικοί

αγώνες Αθήνα Επικαιρότητα ΚΟΡ∆ΑΤΟΣ Γ 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και λογιωτατισmicroός Κοινωνιολογική microελέτη του γλωσσικού

ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης mdashmdashmdash 1943 Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ Μ 1985 Κλείστε τα Σχολεία 2 τόmicro επιmicro Α ∆ηmicroαράς Αθήνα Γνώση ΚΡΙΑΡΑΣ Ε 1981 Ψυχάρης Ιδέες αγώνες ο άνθρωπος Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1992 Η γλώσσα microας Παρελθόν και παρόν Θεσσαλονίκη mdashmdashmdash 1998 Θητεία στη γλώσσα Αθήνα Γκοβόστης ΛΑΜΨΙ∆ΗΣ Γ Ν 1993 Οι περιπέτειες της δηmicroοτικής Η συνταγmicroατική απαγόρευση (1911) η

αναγνώριση (1976) το microονοτονικό (1982) Αθήνα ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ ∆ 1990 Γλωσσικές παρατηρήσεις Από την καθαρεύουσα στη δηmicroοτική

Θεσσαλονίκη Παρατηρητής

5

ΜΕΓΑΣ Α [1925-1927] 1997 Ιστορία του γλωσσικού ζητήmicroατος 2 τόmicro Αθήνα ∆ωδώνη ΜΙΣΤΡΙΩΤΗΣ Γ 1903-1915 Ρητορικοί Λόγοι 6 τόmicro Αθήνα ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ 1979 Νεοελληνική κοινή Πέρα της καθαρευούσης και της δηmicroοτικής

Αθήνα Γρηγόρης ΠΑΛΛΗΣ Α 1975 Μπρουσός Επιmicro Ε Ι Μοσχονάς Αθήνα Ερmicroής ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ Γ 1985 Ο Φώτης Φωτιάδης και το αδελφάτο της εθνικής γλώσσας Η

αλληλογραφία Αθήνα ΕΛΙΑ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Ε Π 1978 Α ∆ελmicroούζος Η ζωή του Επιλογή από το έργο του Αθήνα ΜΙΕΤ ΡΑΜΑΣ Σ [Μάρκος Τσιριmicroώκος] 1905 Τα παλιά και τα καινούργια Αθήνα Εστία ΣΑΘΑΣ Κ [1870] 1969 Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτηmicroα Ιστορία του ζητήmicroατος της

Νεοελληνικής Γλώσσης Αθήνα Χιωτέλλης ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Κ 1971 Η γλώσσα και το εικοσιένα Λογιώτατοι φαναριώτες κοτζαmicroπάσηδες

τίτλοι αξιώmicroατα και προσαγορεύσεις Αθήνα εκδοτική Ελλάδος ΣΤΑΥΡΙ∆Η-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής mdashmdashmdash 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και πολιτική Αθήνα Ολκός ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ Μ 1981 Νεοελληνική Γραmicromicroατική Ιστορική Εισαγωγή 3ος τόmicro του

Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] mdashmdashmdash 1982 Η απολογία της ∆ηmicroοτικής 8ος τόmicro του Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα

Μανόλη Τριανταφυλλίδη] ΦΡΑΓΚΟΥ∆ΑΚΗ Α 1977 Ο εκπαιδευτικός δηmicroοτικισmicroός και ο γλωσσικός συmicroβιβασmicroός του

1911 Ιωάννινα ΦΩΤΙΑ∆ΗΣ Φ 1902 Το γλωσσικό ζήτηmicroα και η εκπαιδευτική microας αναγέννησις Αθήνα ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ∆ Φ 1987 Ο Εκπαιδευτικός Οmicroιλος Η ίδρυση η δράση του για την

εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση και η διάσπαση του Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη ΧΑΡΙΤΟΣ Χ 1989 Το Παρθεναγωγείο του Βόλου 2 τόmicro Αθήνα Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ΧΑΤΖΙ∆ΑΚΙΣ Γ Ν 1915 Σύντοmicroος ιστορία της ελληνικής γλώσσης Αθήνα Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίmicroων βιβλίων mdashmdashmdash 1920 Γεννηθήτω Φως Ο microαλλιαρισmicroός εις τα δηmicroοτικά σχολεία Αθήνα ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ Χ 1984 ∆ηmicroοτική και Νοmicroικά Επιmicro Ν Παπαντωνίου Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη τριανταφυλλίδη] ΨΥΧΑΡΗΣ Γ 1902-1909 Ρόδα και microήλα 5 τόmicro Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1971 Το ταξίδι microου Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής [1] Ρήγα Βελεστινλή 1797 Νέα Πολιτική ∆ιοίκησις Σύνταγmicroα της Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας άρθρο 53 Ολοι οι νόmicroοι και προσταγαί γίνονται εις την απλήν των Ελλήνων γλώσσαν ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδαστή απrsquo όλα τα εις το βασίλειον τούτο εmicroπεριεχόmicroενα γένη οmicroοίως και όλα τα έγγραφα των κρίσεων και όλων των δηmicroοσίων πράξεων [2] Κείmicroενο 1 Φιλιππίδης ∆ amp Γ Kωνσταντάς [1791] 1988 Γεωγραφία Nεωτερική Επιmicro A Kουmicroαριανού Aθήνα Eρmicroής σελ 85-87 281-282 copy Eρmicroής

6

Tαις γλώσσαις οπού οmicroιλούνται εις την Eυρώπη ηmicroπορεί τινάς να ταις στοχασθή ένα microίγmicroα όλων των παλαιών γλωσσών επειδή εις τα περισσότερα microέρη ευρίσκονται ακόmicroι νωπά ίχνη της Eλληνικής Λατινικής Kελτικής και άλλων H Γοτθική η γλώσσα των Φράγκων η Γερmicroανική και η Σκανδιναβική έχουν την αρχή τους από τη Σφετζέζικη και ∆ανιmicroαρκέζικη αι οποίαις έχουν πολλά από τα Eλληνικά και Λατινικά η Γοτθική γλώσσα οmicroοιάζει πολύ microε εκείνη οπού οmicroιλούν την σήmicroερον εις την Iρλάνδα και εις microερικά microέρη της Θαλλάνδας επαρχίας της Σφετζίας H γλώσσα των Φιόνων και των Eσθονιανών1 έχει ολιγώτερη διαφορά απ αυτήν παρά η Λαπονική H Oύγγρικη έχει κάποια σχέσι microε τη Φιονική Tων Λιθουανών των Kουρλανδών των Λιβονιανών είναι διάλεκτοι microιας H Pώσσικη η Λέχικη η Mοράβικη η Mποέmicroικη η Λουσάτικη η Σέρβικη η Bουλγάρικη η Kροάτικη η ∆αλmicroάτικη η Mποσνάκικη η Pαγουζέϊκη είναι διάλεκτοι της Σλαβονικής Tα Iταλικά και Bλάχικα είναι ένα microίγmicroα από τα Λατινικά το περισσότερο και από άλλαις γλώσσαις H Γριζόνικη από τα Λατινικά H παλαιά Kελτική οmicroιλείται ακόmicroι εις την κάτω Bρετανία2 και εις το Πριγκιπάτο των Γάλλων H Φραντζέζικη είναι ένα microίγmicroα από αυτή από τη Φράγκικη και από τη Λατινική Eις τη Σπάνια το παλαιό ωmicroιλούνταν η Kανταβρική η οποία είναι εις χρήσι ακόmicroι εις την Γουϊπούσκοα Aλάβα Bισκαύα και εις ταις δυο Nαβάρραις αυτή ανακατώθηκε microε τη Φοινικική Kαρχηδονική Λατινική Γοτθική Mαυριτανική Aραβική και έκαmicroε την Σπανιόλικη Aπό αυτήν η Kαταλανική διαφέρει περισσότερο παρά η Πορτουγάλλικη H Iρλανδέζικη οmicroιλείται εις την Iρλάνδα και εις το βόρειο της Σκοτίας H Eγγλέζικη γλώσσα έχει θεmicroέλιο εκείνην οπού ωmicroιλούσαν εις τον 5 αιώνα οι Σάξονες οι Iουτλανδέζοι και οι Φριζόνοι Oι Eγγλέζοι όmicroως microην έχωντας τη γλωσσική δεισιδαιmicroονία microερικών επλούτισαν τη γλώσσα τους microε λέξες microε φράσες microε ιδιωmicroατισmicroούς όλων των γλωσσών και έτζι η Eγγλέζικη γλώσσα είναι microια από ταις πλουσιώτεραις δραστικώτεραις και ποικιλώτεραις γλώσσαις Aχ πότε θε να αρχίσουν και οι εδικοί microας να microιmicroηθούν εις τη γλώσσα τους Eγγλέζους και τα λοιπά έθνη της Eυρώπης επειδή εποχή της τελειοποιήσεως του πνεύmicroατος ενός έθνους είναι η αρχή της καλλιεργήσεως της γλώσσης του δια τι καθώς σοφώτατα ένας νεωτερικός συγγραφεύς λέγει3 το πνεύmicroα ενός έθνους δεν ηmicroπορεί να τελειοποιήται παρά όταν τελειοποιή το έθνος τη γλώσσα του Φλυαρεί εκείνος οπού λέγει πως η φιλοσοφία δεν πρέπει να συγγίνεται τη χύδην και δηmicroώδει γλώσση και δεν στοχάζεται πως ο Aριστοτέλης και ο Πλάτων και οι άλλοι παλαιοί φιλόσοφοι εις τη χύδην και δηmicroώδη γλώσσα ωmicroιλούσαν και έγραφαν microα δεν θαυmicroάζω τόσο δια ένα οπού λέγει έτζι microην ηξεύρωντας άλλη γλώσσα παρά τη φυσική του και microερικά Eλληνικά θαυmicroάζω δια microερικούς συγχρόνους microας οπού διάτριψαν χρόνια microέσα εις την Eυρώπη σπουδάζωντας και οπού ηξεύρουν και άλλαις γλώσσαις και micro όλον τούτο δεν ευγήκαν από ταις χυδαϊκαίς και λεξικαίς πρόληψες και ανοίγουν το στόmicroα τους και αποσκυβαλίζουν την πάτριό τους γλώσσα αυτήν οπού τη θαυmicroάζουν όλοι οι φιλόσοφοι της Eυρώπης αυτήν η οποία είmicroαι βέβαιος αν καλλιεργηθή θα περάση όλαις σχεδόν ταις γλώσσαις ∆εν ηξεύρω τι στοχαζόmicroενοι λέγουν αυτά απορώ πώς δεν τους επέρασε από τον νου microια αλήθεια τόσο ψηλαφητή φοβούνται τάχα microήπως χυδαΐσουν και δεν θέλουν να γράψουν καθώς οmicroιλούν microα δεν ηξεύρουν πως θέλωντας να microη χυδαΐσουν στη γλώσσα χυδαΐζουν εις τα φρονήmicroατα ο οποίος χυδαϊσmicroός είναι χίλιαις φοραίς χειρότερος από τον χυδαϊσmicroό της γλώσσης και συναριθmicroούνται και αυτοί εις τους χυδαίους προκοmicromicroένους οι οποίοι είναι πολλά ατοπώτεροι από τους χυδαίους του πλήθους το έκαmicroαν αυτό διά να αναστήσουν την Eλληνική γλώσσα microα δεν ηξεύρουν πως θε να αναστηθή όταν

7

θε να αναστηθή ο ∆ηmicroοσθένης και ο Πλάτων και οι άλλοι το έκαmicroαν αυτό θέλωντας να τους δοξάσουν οι άνθρωποι microα δεν ηξεύρουν πως η αληθινή δόξα και διαρκής και microόνιmicroη έχει τη βάσι της απάνω εις το ωφέλιmicroο και το έργο τους είναι παντάπασιν ανωφελές και πως εκείνη η δόξα οπού δεν έχει τα θεmicroέλια της εις το ωφέλιmicroο είναι εφήmicroερη είναι ένας καπνός ενός τοπιού Ολα microεταβάλλουν εις αυτόν τον Kόσmicroο θέλεις τον φυσικό ειπέ θέλεις τον ηθικό επειδή και οι δυο έχουν microεγάλη σχέσι αναmicroεταξύ τους microεταβάλλει λοιπόν και η γλώσσα και πρέπει να υποκείmicroασθε εις αυτή τη microεταβολή και να microην ισχυρογνωmicroονούmicroεν επειδή κοντά οπού του κάκου εναντιόνοmicroάσθε εις τη φύσι φαινοmicroάσθε και παράξενοι Aρχίσατε λοιπόν ώ απόγονοι των παλαιών εκείνων και περιφήmicroων Eλλήνων να τους microιmicroηθήτε καλλιεργώντας τη γλώσσα σας και τότε θέλετε microαθαίνη και Eλληνικά καλλίτερα και ευκολώτερα επειδή διαβάζωντας τινάς γραmicromicroατική εις τη φυσική του γλώσσα τη microαθαίνει πολλά ευκολώτερα και αφ ου τη microάθη τα Eλληνικά ύστερα microένουν microια διατριβή Tότε να είστε βέβαιοι πως γυρίζει και η φιλοσοφία πάλιν εις την πρώτη της φωλιά επειδή αυτή αγαπά να οmicroιλή microε ζωντανούς ανθρώπους και όχι micro αποθαmicroένων κόκκαλα Tο αίmicroα του ∆ηmicroοσθένους του Πλάτωνος και των άλλων τρέχει ακόmicroι microέσα εις ταις φλέβαις microας microα το αισθάνοmicroάσθε O ∆ηmicroοσθένης δια τι έγινε ∆ηmicroοσθένης και ο Οmicroηρος Οmicroηρος και ο Θουκυδίδης Θουκυδίδης και τ δια τι έγραψαν στη γλώσσα οπού ωmicroιλούνταν στον καιρό τους αν θέλωmicroεν λοιπόν κ ηmicroείς να γένωmicroεν ∆ηmicroοσθένεις και Θουκυδίδαι και Οmicroηροι πρέπει να γράψωmicroε στη γλώσσα που microιλούmicroεν αλλοιώς ας microην το ελπίζωmicroεν καmicromicroιά φορά καθώς δεν το έλπισαν και τόσοι άλλοι ή το έλπισαν microαταίως Ολοι καταφρονούmicroε τη γλώσσα που microιλούmicroε αν προβάλη τινάς γραmicromicroατική εις αυτή καλλιέργεια αν microας ειπή τινάς να στοχασθώmicroε να ιδούmicroε τι θησαυρό έχοmicroε και καταφρονώντας τον πηγαίνοmicroεν και σπάνοmicroεν το κεφάλι microας και σκαλίζοmicroεν microέσα εις χώmicroατα να εύρωmicroεν κανένα βωλάριο microάλαmicroα αναισθητώντας τόν βλέποmicroεν microε ένα microάτι ελεεινό τον ταλανίζοmicroεν δια την ατοπία του και παραξενιά του Ω τι αναισθησία microας δια τη δυστυχία microας δεν έχοmicroεν να προσκλαυθούmicroε τίποτες από τη φύσι παρά από λόγου microας δια την αmicroάθειά microας δεν έχοmicroε παροmicroοίως να προσκλαυθούmicroε παρά από λόγου microας αν ανοίξη τινάς το στόmicroα του και ειπή Pωmicroέϊκα έχοmicroεν τα Eλληνικά προσπάθεια άλογη όλοι οι Eυρωπαίοι έχουν τα Λατινικά microα έχουν και τη φυσική τους γλώσσα και έχωντας αυτήν έχουν και τα Λατινικά καλλίτερα παρά ηmicroείς τα Eλληνικά να το πω ηξεύρουν και τα Eλληνικά καλλίτερα από ηmicroάς H αιτία είναι οπού ώντας microικροί διαβάζουν εις τη γλώσσα τους και καταλαmicroβάνουν τι διαβάζουν και έτζι πέρνουν και ιδέαις καθαραίς γραmicromicroατικής και των άλλων και ύστερα κάθε άλλη γλώσσα τους είναι εύκολη Aυτοί οπού έχουν τη φυσική τους γλώσσα οmicroιλούν και Λατινικά ηmicroείς οπού καυχώmicroασθε πως έχοmicroεν τα Eλληνικά τα οmicroιλούmicroε ταις απερασmicroέναις αντάmicroωσα έναν Γερmicroανό οπού ήξευρε Eλληνικά άρχισε να microε οmicroιλή έπρεπε να τον αποκριθώ και έκαmicroνα microια ώρα όσο να συνθέσω προτήτερα δυο τρεις λέξες κατεντροπιάσθηκα εβλασφήmicroησα τη συνήθεια οπού έχουν οι εδικοί microας και δεν βάνουν τους αρχαρίους να οmicroιλούν Eλληνικά να συνειθίζουν επειδή το να οmicroιλή τινάς microια γλώσσα όλο το παν κρέmicroεται από τη συνήθεια microα microήτε Eλληνικά διαβάζοmicroε microήτε ηξεύροmicroε τι κάmicroνωmicroε δεν είmicroασθε παρά ένα Aναξαγορικό χάος ___________________________________________________________________________________

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

2

Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους οι ιδέες του ∆ιαφωτισmicroού υποχώρησαν microια και οι προβληmicroατισmicroοί της ελληνικής κοινωνίας στράφηκαν πλέον γύρω από την πολιτική και τη διοικητική της συγκρότηση Τα επίσηmicroα έγγραφα συντάχθηκαν στη λόγια γλώσσα και επανήλθε ισχυρότερη παρά ποτέ η προκατάληψη της φθοράς και της παρακmicroής που είχε υποστεί η λαϊκή γλώσσα από την ξένη κατάκτηση Το νέο κράτος αναζήτησε στα αρχαία ελληνικά γλωσσικό υλικό για την απόδοση νέων εννοιών Τουλάχιστον ως τα microέσα του 19ου αιώνα η καθαρεύουσα θα εξαρχαΐζεται όλο και περισσότερο Ετσι το 1853 θα δηmicroοσιευτεί συστηmicroατοποιηmicroένη η εκδοχή της πλήρους επιστροφής στην αρχαία ελληνική (Παναγιώτη Σούτσου Νέα σχολή του γραφοmicroένου λόγου ή ανάστασις της αρχαίας ελληνικής γλώσσης εννοουmicroένης υπό πάντων) [7] και το 1856 θα εκδοθεί βδ σχετικό microε τη σχολική γλώσσα το οποίο θα ορίζει ότι Γραmicromicroατική της ελληνικής γλώσσης ορίζεται η της αρχαίας και microόνη Ωστόσο κατά την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα άρχισαν να εκφράζονται συστηmicroατικές αντιδράσεις στις ροmicroαντικές υπερβολές του αρχαϊσmicroού Το γλωσσικό ζήτηmicroα θα επανεmicroφανιστεί microε το χαρακτηριστικό γνώρισmicroα των προεπαναστατικών διενέξεων τη βαθιά σύγκρουση ανάmicroεσα σε αντιλήψεις οι οποίες δεν θα αναφέρονται microόνο στη γλώσσα αλλά στη συνολική προαγωγή της ελληνικής κοινωνίας Από το 1880 ως το 1890 οι συστηmicroατικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί γύρω από το ζήτηmicroα της γλώσσας είναι οι εξής α) ο περαιτέρω εξαρχαϊσmicroός της καθαρεύουσας (Κωνσταντίνος Κόντος Γλωσσικαί παρατηρήσεις 1882)middot β) η επιστροφή βαθmicroηδόν και αδιακόπως στην οmicroιλουmicroένη (∆ηmicroήτριος Βερναρδάκης Ψευδαττικισmicroού έλεγχος 1884)middot γ) η διατήρηση και ο εξωραϊσmicroός της καθαρεύουσας εν αναmicroονή της εξέλιξης της οmicroιλούmicroενης (Γεώργιος Χατζιδάκις Βάσανος έλεγχος ψευδαττικισmicroού ή microελέτη επί της Νέας Ελληνικής 1884) και δ) η καθιέρωση της δηmicroοτικής σε όλες τις microορφές λόγου Η τελευταία αυτή άποψη είχε microόλις αποκτήσει θεωρητικά-γλωσσολογικά θεmicroέλια (Ψυχάρης ∆οκίmicroια της ιστορικής νεοελληνικής γραmicromicroατικής 1884-1886) και ιδεολογικό εξοπλισmicroό (Ψυχάρης Το ταξίδι microου [8] 1888) Πρόκειται για στοιχεία που θα της επιτρέψουν να συσπειρώσει οπαδούς και στη συνέχεια να microετατρέψει τις συσπειρώσεις αυτές σε microαχητικό κίνηmicroα Την ίδια εποχή εκτός από το έργο του Ψυχάρη ισχυρή συνδροmicroή στη συγκρότηση της ιδεολογικής θεmicroελίωσης του δηmicroοτικισmicroού και της σταδιακής διείσδυσής του στον πολιτισmicroικό και αργότερα στον κοινωνικοπολιτικό χώρο υπήρξε το έργο του Εmicromicroανουήλ Ροΐδη (Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης 1885middotΤα είδωλα [9] 1893) καθώς και η λογοτεχνική παραγωγή της Νέας Αθηναϊκής Σχολής microε κύριο εκφραστή τον Κωστή Παλαmicroά Ετσι στις αρχές του 20ού αιώνα έχουν αρχίσει να διαφαίνονται τα κυριότερα γνωρίσmicroατα που θα συνοδεύσουν τον δηmicroοτικισmicroό στο πρώτο στάδιο της πορείας του Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό πολιτικό φιλελεύθερο επιστηmicroονικό και microε στόχους εκσυγχρονιστικούς [10] Θα υποστηριχθεί από τη δυναmicroική παρουσία το έργο και την οικονοmicroική ενίσχυση λογίων και επιχειρηmicroατιών της διασποράς [11] (Αλέξανδρος Πάλλης Αργύρης Εφταλιώτης Πέτρος Βλαστός Πηνελόπη ∆έλτα Φώτης Φωτιάδης) Αποτέλεσmicroα της δράσης αυτής συνδεδεmicroένης microε το αίτηmicroα για τη συναρmicroογή της δηmicroοτικής γλώσσας microε την εκπαίδευση θα είναι η δηmicroιουργία συλλόγων (Εθνική Γλώσσα 1905middot Εκπαιδευτικός Οmicroιλος 1910middot Φοιτητική Συντροφιά 1910) και η έκδοση περιοδικών microαχητικών εντύπων (Ο Νουmicroάς [11] 1903-1931middot ∆ελτίο του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου 1911-1924) Πρωταγωνιστές αυτής της περιόδου θα είναι ο

3

Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο ∆ηmicroήτρης Γληνός οι οποίοι είτε ως εκφραστές θεσmicroών είτε ως διωκόmicroενοι από θεσmicroούς θα χρησιmicroοποιήσουν τη δηmicroοτική γλώσσα ως σύmicroβολο και ως εργαλείο για την προώθηση και την καλλιέργεια βαθιών αλλαγών στην ελληνική κοινωνία Το ίδιο χρονικό διάστηmicroα η θεωρητική θεmicroελίωση του microαρξισmicroού στον χώρο των ελληνικών ιδεών (Γεώργιος Σκληρός Το Κοινωνικόν microας ζήτηmicroα [12] 1907) και οι σοσιαλιστικές συσπειρώσεις που προκάλεσε δηmicroιούργησαν το πρώτο σοβαρό ρήγmicroα στις τάξεις των δηmicroοτικιστών Σε όλο τον 20ο αιώνα η δηmicroοτική γλώσσα θα αντιmicroετωπιστεί ως φορέας ιδεολογίας από τους ίδιους τους οπαδούς της microε την πιο microεγάλη αντίφαση από ορισmicroένους ως απόδειξη της εθνικής συνέχειας από άλλους ως γλώσσα της λαϊκής βούλησης και από τρίτους ως όπλο της εργατικής τάξης Οι κοινωνικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν τους πόλους της γλωσσικής διαmicroάχης κατά τον 20ό αιώνα διέφεραν από τις αντίστοιχες του 18ου και του 19ου αιώνα κατά τούτο Οι δηmicroοτικιστές -εσωτερικά διαφοροποιηmicroένοι- αποτελούσαν ένα σύνολο που ενεργούσε εκτός κρατικών θεσmicroών και το οποίο σκόπευε ή να διεισδύσει στους θεσmicroούς ή να τους ανατρέψει Οι οπαδοί της καθαρεύουσας αποτέλεσαν ένα σύνολο που υποστηρίχθηκε από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας (Εκκλησία Κυβέρνηση Πανεπιστήmicroιο) και εποmicroένως διέθετε τα όπλα που του εξασφάλιζε η εξουσία της οποίας ήταν φορέας Αποτέλεσmicroα τούτου ήταν η βαθmicroιαία πρόσληψη της microεν δηmicroοτικής ως συmicroβόλου ανατρεπτικού λόγου [13] της δε καθαρεύουσας ως συmicroβόλου αυθεντίας [13] Η σοβαρή πολιτική κρίση που σηmicroειώθηκε εξαιτίας της microετάφρασης της Καινής ∆ιαθήκης (Ευαγγελικά 1901) και λίγο αργότερα της Ορέστειας (Ορεστειακά 1903) ήταν η απαρχή microιας microακράς πορείας φαινοmicroένων συνυφασmicroένων microε τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις και τα microέτρα που λαmicroβάνονταν για να τις ανακόψουν ανάmicroεσα σε άλλα επανειληmicromicroένες διοικητικές ποινές στον Κωστή Παλαmicroά [13] ως γενικό γραmicromicroατέα του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών (1908 1911) παραποmicroπή στη ∆ικαιοσύνη του διευθυντή του παρθεναγωγείου του Βόλου Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου [14] και των συνεργατών του microε τις κατηγορίες της αθεΐας βλάβης των ηθών πρόσκλησης εις απεργίαν παρακώλυσης προσευχής (∆ίκη του Ναυπλίου 1914) Το 1911 ψηφίστηκε η συνταγmicroατική διάταξη που όριζε ότι Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα Το 1917 [15] η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης επιχείρησε την πρώτη καθιέρωση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής στις τρεις πρώτες τάξεις του δηmicroοτικού Η απόπειρα αυτή θα microαταιωθεί βίαια microετά την κυβερνητική αλλαγή του 1920 και η επιτροπή που θα ελέγξει τα διδακτικά βιβλία της βενιζελικής microεταρρύθmicroισης θα αποφανθεί ότι πρέπει να καώσι [16] Το 1925 και το 1928 θα διωχθούν δικαστικά και πάλι ο ∆ελmicroούζος ως διευθυντής του Μαρασλείου [13] και ο Μίλτος Κουντουράς [13] ως διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Θεσσαλονίκης για αντιθρησκευτική αντιπατριωτική και ανήθικη διδασκαλία Το 1929 ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα προχωρήσει στην πιο ολοκληρωmicroένη εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση του Μεσοπολέmicroου microέσα σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που θα καθορίζεται πλέον και από την παρουσία του εργατικού κινήmicroατος και του ΚΚΕ Η δηmicroοτική ως σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου θα αλλάξει χέρια και από τον microεταρρυθmicroιστικό φιλελευθερισmicroό του

4

Βενιζέλου θα περάσει ως κοmicromicroατικό ιδίωmicroα στο ΚΚΕ [17] Μετά από αυτό η αντιπαράθεση των συmicroβολισmicroών θα οξυνθεί ακόmicroη περισσότερο microε σοβαρές συνέπειες στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο (ανάmicroεσα στα άλλα πειθαρχική δίωξη του καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννη Κακριδή [13] για την έκδοση βιβλίου του microε microονοτονικό σύστηmicroα το 1941) Με τη microεταρρύθmicroιση του 1964 [18] έγινε νέα απόπειρα συστηmicroατικής εισαγωγής της δηmicroοτικής στην εκπαίδευση Και αυτή η microεταρρύθmicroιση καταργήθηκε από το καθεστώς της δικτατορίας το 1967 Θεσmicroικά το γλωσσικό ζήτηmicroα λύθηκε microε την απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 καθώς και microε τη σειρά των νοmicroοθετικών microέτρων που πάρθηκαν από τις κυβερνήσεις του Κωνσταντίνου Καραmicroανλή (1976) και του Ανδρέα Παπανδρέου (1982) οι οποίες ρύθmicroισαν εκτός των άλλων θέmicroατα σχετικά microε την ακώλυτη χρήση και τη συστηmicroατική διδασκαλία της δηmicroοτικής γλώσσας Βιβλιογραφία ΣΠΟΥ∆ΑΣΤΗΡΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ επιmicro 1985

Από την αλληλογραφία των πρώτων δηmicroοτικιστών Θεσσαλονίκη ΓΙΑΝΙ∆ΗΣ Ε 1908 Γλώσσα και ζωή Αναλυτική microελέτη του γλωσσικού ζητήmicroατος Αθήνα

Αθηνά ΓΙΑΝΝΙΟΣ Ν 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και σοσιαλισmicroός Αθήνα ΓΛΗΝΟΣ ∆ 1983 Απαντα 2 τόmicro Εκδοτική φροντίδα εισαγωγή σηmicroειώσεις Φ Ηλιού Αθήνα

Θεmicroέλιο mdashmdashmdash 1971 Εθνος και γλώσσα Αθήνα Αθηνά ∆ΕΛΜΟΥΖΟΣ Α Π 1971 ∆ηmicroοτικισmicroός και παιδεία Αθήνα Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων mdashmdashmdash 1950 Το κρυφό σχολειό Αθήνα mdashmdashmdash 1958 Μελέτες και πάρεργα Αθήνα χε ∆ΗΜΑΡΑΣ Α επιmicro 1989 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε 2 τόmicro Αθήνα Ερmicroής ∆ΡΑΓΟΥΜΗΣ Ι 1919 Ελληνικός πολιτισmicroός Αλεξάνδρεια Η ∆ΙΚΗ ΤΟΥ ΝΑΥΠΛΙΟΥ (16-28 Απριλίου 1914) 1915 Στενογραφηmicroένα πρακτικά Αθήνα ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ Χ 1984 Ο Νουmicroάς και η εποχή του (1903-1910) Γλωσσικοί και ιδεολογικοί

αγώνες Αθήνα Επικαιρότητα ΚΟΡ∆ΑΤΟΣ Γ 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και λογιωτατισmicroός Κοινωνιολογική microελέτη του γλωσσικού

ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης mdashmdashmdash 1943 Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ Μ 1985 Κλείστε τα Σχολεία 2 τόmicro επιmicro Α ∆ηmicroαράς Αθήνα Γνώση ΚΡΙΑΡΑΣ Ε 1981 Ψυχάρης Ιδέες αγώνες ο άνθρωπος Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1992 Η γλώσσα microας Παρελθόν και παρόν Θεσσαλονίκη mdashmdashmdash 1998 Θητεία στη γλώσσα Αθήνα Γκοβόστης ΛΑΜΨΙ∆ΗΣ Γ Ν 1993 Οι περιπέτειες της δηmicroοτικής Η συνταγmicroατική απαγόρευση (1911) η

αναγνώριση (1976) το microονοτονικό (1982) Αθήνα ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ ∆ 1990 Γλωσσικές παρατηρήσεις Από την καθαρεύουσα στη δηmicroοτική

Θεσσαλονίκη Παρατηρητής

5

ΜΕΓΑΣ Α [1925-1927] 1997 Ιστορία του γλωσσικού ζητήmicroατος 2 τόmicro Αθήνα ∆ωδώνη ΜΙΣΤΡΙΩΤΗΣ Γ 1903-1915 Ρητορικοί Λόγοι 6 τόmicro Αθήνα ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ 1979 Νεοελληνική κοινή Πέρα της καθαρευούσης και της δηmicroοτικής

Αθήνα Γρηγόρης ΠΑΛΛΗΣ Α 1975 Μπρουσός Επιmicro Ε Ι Μοσχονάς Αθήνα Ερmicroής ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ Γ 1985 Ο Φώτης Φωτιάδης και το αδελφάτο της εθνικής γλώσσας Η

αλληλογραφία Αθήνα ΕΛΙΑ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Ε Π 1978 Α ∆ελmicroούζος Η ζωή του Επιλογή από το έργο του Αθήνα ΜΙΕΤ ΡΑΜΑΣ Σ [Μάρκος Τσιριmicroώκος] 1905 Τα παλιά και τα καινούργια Αθήνα Εστία ΣΑΘΑΣ Κ [1870] 1969 Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτηmicroα Ιστορία του ζητήmicroατος της

Νεοελληνικής Γλώσσης Αθήνα Χιωτέλλης ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Κ 1971 Η γλώσσα και το εικοσιένα Λογιώτατοι φαναριώτες κοτζαmicroπάσηδες

τίτλοι αξιώmicroατα και προσαγορεύσεις Αθήνα εκδοτική Ελλάδος ΣΤΑΥΡΙ∆Η-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής mdashmdashmdash 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και πολιτική Αθήνα Ολκός ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ Μ 1981 Νεοελληνική Γραmicromicroατική Ιστορική Εισαγωγή 3ος τόmicro του

Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] mdashmdashmdash 1982 Η απολογία της ∆ηmicroοτικής 8ος τόmicro του Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα

Μανόλη Τριανταφυλλίδη] ΦΡΑΓΚΟΥ∆ΑΚΗ Α 1977 Ο εκπαιδευτικός δηmicroοτικισmicroός και ο γλωσσικός συmicroβιβασmicroός του

1911 Ιωάννινα ΦΩΤΙΑ∆ΗΣ Φ 1902 Το γλωσσικό ζήτηmicroα και η εκπαιδευτική microας αναγέννησις Αθήνα ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ∆ Φ 1987 Ο Εκπαιδευτικός Οmicroιλος Η ίδρυση η δράση του για την

εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση και η διάσπαση του Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη ΧΑΡΙΤΟΣ Χ 1989 Το Παρθεναγωγείο του Βόλου 2 τόmicro Αθήνα Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ΧΑΤΖΙ∆ΑΚΙΣ Γ Ν 1915 Σύντοmicroος ιστορία της ελληνικής γλώσσης Αθήνα Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίmicroων βιβλίων mdashmdashmdash 1920 Γεννηθήτω Φως Ο microαλλιαρισmicroός εις τα δηmicroοτικά σχολεία Αθήνα ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ Χ 1984 ∆ηmicroοτική και Νοmicroικά Επιmicro Ν Παπαντωνίου Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη τριανταφυλλίδη] ΨΥΧΑΡΗΣ Γ 1902-1909 Ρόδα και microήλα 5 τόmicro Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1971 Το ταξίδι microου Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής [1] Ρήγα Βελεστινλή 1797 Νέα Πολιτική ∆ιοίκησις Σύνταγmicroα της Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας άρθρο 53 Ολοι οι νόmicroοι και προσταγαί γίνονται εις την απλήν των Ελλήνων γλώσσαν ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδαστή απrsquo όλα τα εις το βασίλειον τούτο εmicroπεριεχόmicroενα γένη οmicroοίως και όλα τα έγγραφα των κρίσεων και όλων των δηmicroοσίων πράξεων [2] Κείmicroενο 1 Φιλιππίδης ∆ amp Γ Kωνσταντάς [1791] 1988 Γεωγραφία Nεωτερική Επιmicro A Kουmicroαριανού Aθήνα Eρmicroής σελ 85-87 281-282 copy Eρmicroής

6

Tαις γλώσσαις οπού οmicroιλούνται εις την Eυρώπη ηmicroπορεί τινάς να ταις στοχασθή ένα microίγmicroα όλων των παλαιών γλωσσών επειδή εις τα περισσότερα microέρη ευρίσκονται ακόmicroι νωπά ίχνη της Eλληνικής Λατινικής Kελτικής και άλλων H Γοτθική η γλώσσα των Φράγκων η Γερmicroανική και η Σκανδιναβική έχουν την αρχή τους από τη Σφετζέζικη και ∆ανιmicroαρκέζικη αι οποίαις έχουν πολλά από τα Eλληνικά και Λατινικά η Γοτθική γλώσσα οmicroοιάζει πολύ microε εκείνη οπού οmicroιλούν την σήmicroερον εις την Iρλάνδα και εις microερικά microέρη της Θαλλάνδας επαρχίας της Σφετζίας H γλώσσα των Φιόνων και των Eσθονιανών1 έχει ολιγώτερη διαφορά απ αυτήν παρά η Λαπονική H Oύγγρικη έχει κάποια σχέσι microε τη Φιονική Tων Λιθουανών των Kουρλανδών των Λιβονιανών είναι διάλεκτοι microιας H Pώσσικη η Λέχικη η Mοράβικη η Mποέmicroικη η Λουσάτικη η Σέρβικη η Bουλγάρικη η Kροάτικη η ∆αλmicroάτικη η Mποσνάκικη η Pαγουζέϊκη είναι διάλεκτοι της Σλαβονικής Tα Iταλικά και Bλάχικα είναι ένα microίγmicroα από τα Λατινικά το περισσότερο και από άλλαις γλώσσαις H Γριζόνικη από τα Λατινικά H παλαιά Kελτική οmicroιλείται ακόmicroι εις την κάτω Bρετανία2 και εις το Πριγκιπάτο των Γάλλων H Φραντζέζικη είναι ένα microίγmicroα από αυτή από τη Φράγκικη και από τη Λατινική Eις τη Σπάνια το παλαιό ωmicroιλούνταν η Kανταβρική η οποία είναι εις χρήσι ακόmicroι εις την Γουϊπούσκοα Aλάβα Bισκαύα και εις ταις δυο Nαβάρραις αυτή ανακατώθηκε microε τη Φοινικική Kαρχηδονική Λατινική Γοτθική Mαυριτανική Aραβική και έκαmicroε την Σπανιόλικη Aπό αυτήν η Kαταλανική διαφέρει περισσότερο παρά η Πορτουγάλλικη H Iρλανδέζικη οmicroιλείται εις την Iρλάνδα και εις το βόρειο της Σκοτίας H Eγγλέζικη γλώσσα έχει θεmicroέλιο εκείνην οπού ωmicroιλούσαν εις τον 5 αιώνα οι Σάξονες οι Iουτλανδέζοι και οι Φριζόνοι Oι Eγγλέζοι όmicroως microην έχωντας τη γλωσσική δεισιδαιmicroονία microερικών επλούτισαν τη γλώσσα τους microε λέξες microε φράσες microε ιδιωmicroατισmicroούς όλων των γλωσσών και έτζι η Eγγλέζικη γλώσσα είναι microια από ταις πλουσιώτεραις δραστικώτεραις και ποικιλώτεραις γλώσσαις Aχ πότε θε να αρχίσουν και οι εδικοί microας να microιmicroηθούν εις τη γλώσσα τους Eγγλέζους και τα λοιπά έθνη της Eυρώπης επειδή εποχή της τελειοποιήσεως του πνεύmicroατος ενός έθνους είναι η αρχή της καλλιεργήσεως της γλώσσης του δια τι καθώς σοφώτατα ένας νεωτερικός συγγραφεύς λέγει3 το πνεύmicroα ενός έθνους δεν ηmicroπορεί να τελειοποιήται παρά όταν τελειοποιή το έθνος τη γλώσσα του Φλυαρεί εκείνος οπού λέγει πως η φιλοσοφία δεν πρέπει να συγγίνεται τη χύδην και δηmicroώδει γλώσση και δεν στοχάζεται πως ο Aριστοτέλης και ο Πλάτων και οι άλλοι παλαιοί φιλόσοφοι εις τη χύδην και δηmicroώδη γλώσσα ωmicroιλούσαν και έγραφαν microα δεν θαυmicroάζω τόσο δια ένα οπού λέγει έτζι microην ηξεύρωντας άλλη γλώσσα παρά τη φυσική του και microερικά Eλληνικά θαυmicroάζω δια microερικούς συγχρόνους microας οπού διάτριψαν χρόνια microέσα εις την Eυρώπη σπουδάζωντας και οπού ηξεύρουν και άλλαις γλώσσαις και micro όλον τούτο δεν ευγήκαν από ταις χυδαϊκαίς και λεξικαίς πρόληψες και ανοίγουν το στόmicroα τους και αποσκυβαλίζουν την πάτριό τους γλώσσα αυτήν οπού τη θαυmicroάζουν όλοι οι φιλόσοφοι της Eυρώπης αυτήν η οποία είmicroαι βέβαιος αν καλλιεργηθή θα περάση όλαις σχεδόν ταις γλώσσαις ∆εν ηξεύρω τι στοχαζόmicroενοι λέγουν αυτά απορώ πώς δεν τους επέρασε από τον νου microια αλήθεια τόσο ψηλαφητή φοβούνται τάχα microήπως χυδαΐσουν και δεν θέλουν να γράψουν καθώς οmicroιλούν microα δεν ηξεύρουν πως θέλωντας να microη χυδαΐσουν στη γλώσσα χυδαΐζουν εις τα φρονήmicroατα ο οποίος χυδαϊσmicroός είναι χίλιαις φοραίς χειρότερος από τον χυδαϊσmicroό της γλώσσης και συναριθmicroούνται και αυτοί εις τους χυδαίους προκοmicromicroένους οι οποίοι είναι πολλά ατοπώτεροι από τους χυδαίους του πλήθους το έκαmicroαν αυτό διά να αναστήσουν την Eλληνική γλώσσα microα δεν ηξεύρουν πως θε να αναστηθή όταν

7

θε να αναστηθή ο ∆ηmicroοσθένης και ο Πλάτων και οι άλλοι το έκαmicroαν αυτό θέλωντας να τους δοξάσουν οι άνθρωποι microα δεν ηξεύρουν πως η αληθινή δόξα και διαρκής και microόνιmicroη έχει τη βάσι της απάνω εις το ωφέλιmicroο και το έργο τους είναι παντάπασιν ανωφελές και πως εκείνη η δόξα οπού δεν έχει τα θεmicroέλια της εις το ωφέλιmicroο είναι εφήmicroερη είναι ένας καπνός ενός τοπιού Ολα microεταβάλλουν εις αυτόν τον Kόσmicroο θέλεις τον φυσικό ειπέ θέλεις τον ηθικό επειδή και οι δυο έχουν microεγάλη σχέσι αναmicroεταξύ τους microεταβάλλει λοιπόν και η γλώσσα και πρέπει να υποκείmicroασθε εις αυτή τη microεταβολή και να microην ισχυρογνωmicroονούmicroεν επειδή κοντά οπού του κάκου εναντιόνοmicroάσθε εις τη φύσι φαινοmicroάσθε και παράξενοι Aρχίσατε λοιπόν ώ απόγονοι των παλαιών εκείνων και περιφήmicroων Eλλήνων να τους microιmicroηθήτε καλλιεργώντας τη γλώσσα σας και τότε θέλετε microαθαίνη και Eλληνικά καλλίτερα και ευκολώτερα επειδή διαβάζωντας τινάς γραmicromicroατική εις τη φυσική του γλώσσα τη microαθαίνει πολλά ευκολώτερα και αφ ου τη microάθη τα Eλληνικά ύστερα microένουν microια διατριβή Tότε να είστε βέβαιοι πως γυρίζει και η φιλοσοφία πάλιν εις την πρώτη της φωλιά επειδή αυτή αγαπά να οmicroιλή microε ζωντανούς ανθρώπους και όχι micro αποθαmicroένων κόκκαλα Tο αίmicroα του ∆ηmicroοσθένους του Πλάτωνος και των άλλων τρέχει ακόmicroι microέσα εις ταις φλέβαις microας microα το αισθάνοmicroάσθε O ∆ηmicroοσθένης δια τι έγινε ∆ηmicroοσθένης και ο Οmicroηρος Οmicroηρος και ο Θουκυδίδης Θουκυδίδης και τ δια τι έγραψαν στη γλώσσα οπού ωmicroιλούνταν στον καιρό τους αν θέλωmicroεν λοιπόν κ ηmicroείς να γένωmicroεν ∆ηmicroοσθένεις και Θουκυδίδαι και Οmicroηροι πρέπει να γράψωmicroε στη γλώσσα που microιλούmicroεν αλλοιώς ας microην το ελπίζωmicroεν καmicromicroιά φορά καθώς δεν το έλπισαν και τόσοι άλλοι ή το έλπισαν microαταίως Ολοι καταφρονούmicroε τη γλώσσα που microιλούmicroε αν προβάλη τινάς γραmicromicroατική εις αυτή καλλιέργεια αν microας ειπή τινάς να στοχασθώmicroε να ιδούmicroε τι θησαυρό έχοmicroε και καταφρονώντας τον πηγαίνοmicroεν και σπάνοmicroεν το κεφάλι microας και σκαλίζοmicroεν microέσα εις χώmicroατα να εύρωmicroεν κανένα βωλάριο microάλαmicroα αναισθητώντας τόν βλέποmicroεν microε ένα microάτι ελεεινό τον ταλανίζοmicroεν δια την ατοπία του και παραξενιά του Ω τι αναισθησία microας δια τη δυστυχία microας δεν έχοmicroεν να προσκλαυθούmicroε τίποτες από τη φύσι παρά από λόγου microας δια την αmicroάθειά microας δεν έχοmicroε παροmicroοίως να προσκλαυθούmicroε παρά από λόγου microας αν ανοίξη τινάς το στόmicroα του και ειπή Pωmicroέϊκα έχοmicroεν τα Eλληνικά προσπάθεια άλογη όλοι οι Eυρωπαίοι έχουν τα Λατινικά microα έχουν και τη φυσική τους γλώσσα και έχωντας αυτήν έχουν και τα Λατινικά καλλίτερα παρά ηmicroείς τα Eλληνικά να το πω ηξεύρουν και τα Eλληνικά καλλίτερα από ηmicroάς H αιτία είναι οπού ώντας microικροί διαβάζουν εις τη γλώσσα τους και καταλαmicroβάνουν τι διαβάζουν και έτζι πέρνουν και ιδέαις καθαραίς γραmicromicroατικής και των άλλων και ύστερα κάθε άλλη γλώσσα τους είναι εύκολη Aυτοί οπού έχουν τη φυσική τους γλώσσα οmicroιλούν και Λατινικά ηmicroείς οπού καυχώmicroασθε πως έχοmicroεν τα Eλληνικά τα οmicroιλούmicroε ταις απερασmicroέναις αντάmicroωσα έναν Γερmicroανό οπού ήξευρε Eλληνικά άρχισε να microε οmicroιλή έπρεπε να τον αποκριθώ και έκαmicroνα microια ώρα όσο να συνθέσω προτήτερα δυο τρεις λέξες κατεντροπιάσθηκα εβλασφήmicroησα τη συνήθεια οπού έχουν οι εδικοί microας και δεν βάνουν τους αρχαρίους να οmicroιλούν Eλληνικά να συνειθίζουν επειδή το να οmicroιλή τινάς microια γλώσσα όλο το παν κρέmicroεται από τη συνήθεια microα microήτε Eλληνικά διαβάζοmicroε microήτε ηξεύροmicroε τι κάmicroνωmicroε δεν είmicroασθε παρά ένα Aναξαγορικό χάος ___________________________________________________________________________________

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

3

Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο ∆ηmicroήτρης Γληνός οι οποίοι είτε ως εκφραστές θεσmicroών είτε ως διωκόmicroενοι από θεσmicroούς θα χρησιmicroοποιήσουν τη δηmicroοτική γλώσσα ως σύmicroβολο και ως εργαλείο για την προώθηση και την καλλιέργεια βαθιών αλλαγών στην ελληνική κοινωνία Το ίδιο χρονικό διάστηmicroα η θεωρητική θεmicroελίωση του microαρξισmicroού στον χώρο των ελληνικών ιδεών (Γεώργιος Σκληρός Το Κοινωνικόν microας ζήτηmicroα [12] 1907) και οι σοσιαλιστικές συσπειρώσεις που προκάλεσε δηmicroιούργησαν το πρώτο σοβαρό ρήγmicroα στις τάξεις των δηmicroοτικιστών Σε όλο τον 20ο αιώνα η δηmicroοτική γλώσσα θα αντιmicroετωπιστεί ως φορέας ιδεολογίας από τους ίδιους τους οπαδούς της microε την πιο microεγάλη αντίφαση από ορισmicroένους ως απόδειξη της εθνικής συνέχειας από άλλους ως γλώσσα της λαϊκής βούλησης και από τρίτους ως όπλο της εργατικής τάξης Οι κοινωνικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν τους πόλους της γλωσσικής διαmicroάχης κατά τον 20ό αιώνα διέφεραν από τις αντίστοιχες του 18ου και του 19ου αιώνα κατά τούτο Οι δηmicroοτικιστές -εσωτερικά διαφοροποιηmicroένοι- αποτελούσαν ένα σύνολο που ενεργούσε εκτός κρατικών θεσmicroών και το οποίο σκόπευε ή να διεισδύσει στους θεσmicroούς ή να τους ανατρέψει Οι οπαδοί της καθαρεύουσας αποτέλεσαν ένα σύνολο που υποστηρίχθηκε από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας (Εκκλησία Κυβέρνηση Πανεπιστήmicroιο) και εποmicroένως διέθετε τα όπλα που του εξασφάλιζε η εξουσία της οποίας ήταν φορέας Αποτέλεσmicroα τούτου ήταν η βαθmicroιαία πρόσληψη της microεν δηmicroοτικής ως συmicroβόλου ανατρεπτικού λόγου [13] της δε καθαρεύουσας ως συmicroβόλου αυθεντίας [13] Η σοβαρή πολιτική κρίση που σηmicroειώθηκε εξαιτίας της microετάφρασης της Καινής ∆ιαθήκης (Ευαγγελικά 1901) και λίγο αργότερα της Ορέστειας (Ορεστειακά 1903) ήταν η απαρχή microιας microακράς πορείας φαινοmicroένων συνυφασmicroένων microε τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις και τα microέτρα που λαmicroβάνονταν για να τις ανακόψουν ανάmicroεσα σε άλλα επανειληmicromicroένες διοικητικές ποινές στον Κωστή Παλαmicroά [13] ως γενικό γραmicromicroατέα του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών (1908 1911) παραποmicroπή στη ∆ικαιοσύνη του διευθυντή του παρθεναγωγείου του Βόλου Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου [14] και των συνεργατών του microε τις κατηγορίες της αθεΐας βλάβης των ηθών πρόσκλησης εις απεργίαν παρακώλυσης προσευχής (∆ίκη του Ναυπλίου 1914) Το 1911 ψηφίστηκε η συνταγmicroατική διάταξη που όριζε ότι Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα Το 1917 [15] η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης επιχείρησε την πρώτη καθιέρωση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής στις τρεις πρώτες τάξεις του δηmicroοτικού Η απόπειρα αυτή θα microαταιωθεί βίαια microετά την κυβερνητική αλλαγή του 1920 και η επιτροπή που θα ελέγξει τα διδακτικά βιβλία της βενιζελικής microεταρρύθmicroισης θα αποφανθεί ότι πρέπει να καώσι [16] Το 1925 και το 1928 θα διωχθούν δικαστικά και πάλι ο ∆ελmicroούζος ως διευθυντής του Μαρασλείου [13] και ο Μίλτος Κουντουράς [13] ως διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Θεσσαλονίκης για αντιθρησκευτική αντιπατριωτική και ανήθικη διδασκαλία Το 1929 ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα προχωρήσει στην πιο ολοκληρωmicroένη εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση του Μεσοπολέmicroου microέσα σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που θα καθορίζεται πλέον και από την παρουσία του εργατικού κινήmicroατος και του ΚΚΕ Η δηmicroοτική ως σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου θα αλλάξει χέρια και από τον microεταρρυθmicroιστικό φιλελευθερισmicroό του

4

Βενιζέλου θα περάσει ως κοmicromicroατικό ιδίωmicroα στο ΚΚΕ [17] Μετά από αυτό η αντιπαράθεση των συmicroβολισmicroών θα οξυνθεί ακόmicroη περισσότερο microε σοβαρές συνέπειες στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο (ανάmicroεσα στα άλλα πειθαρχική δίωξη του καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννη Κακριδή [13] για την έκδοση βιβλίου του microε microονοτονικό σύστηmicroα το 1941) Με τη microεταρρύθmicroιση του 1964 [18] έγινε νέα απόπειρα συστηmicroατικής εισαγωγής της δηmicroοτικής στην εκπαίδευση Και αυτή η microεταρρύθmicroιση καταργήθηκε από το καθεστώς της δικτατορίας το 1967 Θεσmicroικά το γλωσσικό ζήτηmicroα λύθηκε microε την απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 καθώς και microε τη σειρά των νοmicroοθετικών microέτρων που πάρθηκαν από τις κυβερνήσεις του Κωνσταντίνου Καραmicroανλή (1976) και του Ανδρέα Παπανδρέου (1982) οι οποίες ρύθmicroισαν εκτός των άλλων θέmicroατα σχετικά microε την ακώλυτη χρήση και τη συστηmicroατική διδασκαλία της δηmicroοτικής γλώσσας Βιβλιογραφία ΣΠΟΥ∆ΑΣΤΗΡΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ επιmicro 1985

Από την αλληλογραφία των πρώτων δηmicroοτικιστών Θεσσαλονίκη ΓΙΑΝΙ∆ΗΣ Ε 1908 Γλώσσα και ζωή Αναλυτική microελέτη του γλωσσικού ζητήmicroατος Αθήνα

Αθηνά ΓΙΑΝΝΙΟΣ Ν 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και σοσιαλισmicroός Αθήνα ΓΛΗΝΟΣ ∆ 1983 Απαντα 2 τόmicro Εκδοτική φροντίδα εισαγωγή σηmicroειώσεις Φ Ηλιού Αθήνα

Θεmicroέλιο mdashmdashmdash 1971 Εθνος και γλώσσα Αθήνα Αθηνά ∆ΕΛΜΟΥΖΟΣ Α Π 1971 ∆ηmicroοτικισmicroός και παιδεία Αθήνα Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων mdashmdashmdash 1950 Το κρυφό σχολειό Αθήνα mdashmdashmdash 1958 Μελέτες και πάρεργα Αθήνα χε ∆ΗΜΑΡΑΣ Α επιmicro 1989 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε 2 τόmicro Αθήνα Ερmicroής ∆ΡΑΓΟΥΜΗΣ Ι 1919 Ελληνικός πολιτισmicroός Αλεξάνδρεια Η ∆ΙΚΗ ΤΟΥ ΝΑΥΠΛΙΟΥ (16-28 Απριλίου 1914) 1915 Στενογραφηmicroένα πρακτικά Αθήνα ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ Χ 1984 Ο Νουmicroάς και η εποχή του (1903-1910) Γλωσσικοί και ιδεολογικοί

αγώνες Αθήνα Επικαιρότητα ΚΟΡ∆ΑΤΟΣ Γ 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και λογιωτατισmicroός Κοινωνιολογική microελέτη του γλωσσικού

ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης mdashmdashmdash 1943 Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ Μ 1985 Κλείστε τα Σχολεία 2 τόmicro επιmicro Α ∆ηmicroαράς Αθήνα Γνώση ΚΡΙΑΡΑΣ Ε 1981 Ψυχάρης Ιδέες αγώνες ο άνθρωπος Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1992 Η γλώσσα microας Παρελθόν και παρόν Θεσσαλονίκη mdashmdashmdash 1998 Θητεία στη γλώσσα Αθήνα Γκοβόστης ΛΑΜΨΙ∆ΗΣ Γ Ν 1993 Οι περιπέτειες της δηmicroοτικής Η συνταγmicroατική απαγόρευση (1911) η

αναγνώριση (1976) το microονοτονικό (1982) Αθήνα ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ ∆ 1990 Γλωσσικές παρατηρήσεις Από την καθαρεύουσα στη δηmicroοτική

Θεσσαλονίκη Παρατηρητής

5

ΜΕΓΑΣ Α [1925-1927] 1997 Ιστορία του γλωσσικού ζητήmicroατος 2 τόmicro Αθήνα ∆ωδώνη ΜΙΣΤΡΙΩΤΗΣ Γ 1903-1915 Ρητορικοί Λόγοι 6 τόmicro Αθήνα ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ 1979 Νεοελληνική κοινή Πέρα της καθαρευούσης και της δηmicroοτικής

Αθήνα Γρηγόρης ΠΑΛΛΗΣ Α 1975 Μπρουσός Επιmicro Ε Ι Μοσχονάς Αθήνα Ερmicroής ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ Γ 1985 Ο Φώτης Φωτιάδης και το αδελφάτο της εθνικής γλώσσας Η

αλληλογραφία Αθήνα ΕΛΙΑ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Ε Π 1978 Α ∆ελmicroούζος Η ζωή του Επιλογή από το έργο του Αθήνα ΜΙΕΤ ΡΑΜΑΣ Σ [Μάρκος Τσιριmicroώκος] 1905 Τα παλιά και τα καινούργια Αθήνα Εστία ΣΑΘΑΣ Κ [1870] 1969 Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτηmicroα Ιστορία του ζητήmicroατος της

Νεοελληνικής Γλώσσης Αθήνα Χιωτέλλης ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Κ 1971 Η γλώσσα και το εικοσιένα Λογιώτατοι φαναριώτες κοτζαmicroπάσηδες

τίτλοι αξιώmicroατα και προσαγορεύσεις Αθήνα εκδοτική Ελλάδος ΣΤΑΥΡΙ∆Η-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής mdashmdashmdash 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και πολιτική Αθήνα Ολκός ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ Μ 1981 Νεοελληνική Γραmicromicroατική Ιστορική Εισαγωγή 3ος τόmicro του

Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] mdashmdashmdash 1982 Η απολογία της ∆ηmicroοτικής 8ος τόmicro του Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα

Μανόλη Τριανταφυλλίδη] ΦΡΑΓΚΟΥ∆ΑΚΗ Α 1977 Ο εκπαιδευτικός δηmicroοτικισmicroός και ο γλωσσικός συmicroβιβασmicroός του

1911 Ιωάννινα ΦΩΤΙΑ∆ΗΣ Φ 1902 Το γλωσσικό ζήτηmicroα και η εκπαιδευτική microας αναγέννησις Αθήνα ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ∆ Φ 1987 Ο Εκπαιδευτικός Οmicroιλος Η ίδρυση η δράση του για την

εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση και η διάσπαση του Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη ΧΑΡΙΤΟΣ Χ 1989 Το Παρθεναγωγείο του Βόλου 2 τόmicro Αθήνα Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ΧΑΤΖΙ∆ΑΚΙΣ Γ Ν 1915 Σύντοmicroος ιστορία της ελληνικής γλώσσης Αθήνα Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίmicroων βιβλίων mdashmdashmdash 1920 Γεννηθήτω Φως Ο microαλλιαρισmicroός εις τα δηmicroοτικά σχολεία Αθήνα ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ Χ 1984 ∆ηmicroοτική και Νοmicroικά Επιmicro Ν Παπαντωνίου Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη τριανταφυλλίδη] ΨΥΧΑΡΗΣ Γ 1902-1909 Ρόδα και microήλα 5 τόmicro Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1971 Το ταξίδι microου Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής [1] Ρήγα Βελεστινλή 1797 Νέα Πολιτική ∆ιοίκησις Σύνταγmicroα της Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας άρθρο 53 Ολοι οι νόmicroοι και προσταγαί γίνονται εις την απλήν των Ελλήνων γλώσσαν ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδαστή απrsquo όλα τα εις το βασίλειον τούτο εmicroπεριεχόmicroενα γένη οmicroοίως και όλα τα έγγραφα των κρίσεων και όλων των δηmicroοσίων πράξεων [2] Κείmicroενο 1 Φιλιππίδης ∆ amp Γ Kωνσταντάς [1791] 1988 Γεωγραφία Nεωτερική Επιmicro A Kουmicroαριανού Aθήνα Eρmicroής σελ 85-87 281-282 copy Eρmicroής

6

Tαις γλώσσαις οπού οmicroιλούνται εις την Eυρώπη ηmicroπορεί τινάς να ταις στοχασθή ένα microίγmicroα όλων των παλαιών γλωσσών επειδή εις τα περισσότερα microέρη ευρίσκονται ακόmicroι νωπά ίχνη της Eλληνικής Λατινικής Kελτικής και άλλων H Γοτθική η γλώσσα των Φράγκων η Γερmicroανική και η Σκανδιναβική έχουν την αρχή τους από τη Σφετζέζικη και ∆ανιmicroαρκέζικη αι οποίαις έχουν πολλά από τα Eλληνικά και Λατινικά η Γοτθική γλώσσα οmicroοιάζει πολύ microε εκείνη οπού οmicroιλούν την σήmicroερον εις την Iρλάνδα και εις microερικά microέρη της Θαλλάνδας επαρχίας της Σφετζίας H γλώσσα των Φιόνων και των Eσθονιανών1 έχει ολιγώτερη διαφορά απ αυτήν παρά η Λαπονική H Oύγγρικη έχει κάποια σχέσι microε τη Φιονική Tων Λιθουανών των Kουρλανδών των Λιβονιανών είναι διάλεκτοι microιας H Pώσσικη η Λέχικη η Mοράβικη η Mποέmicroικη η Λουσάτικη η Σέρβικη η Bουλγάρικη η Kροάτικη η ∆αλmicroάτικη η Mποσνάκικη η Pαγουζέϊκη είναι διάλεκτοι της Σλαβονικής Tα Iταλικά και Bλάχικα είναι ένα microίγmicroα από τα Λατινικά το περισσότερο και από άλλαις γλώσσαις H Γριζόνικη από τα Λατινικά H παλαιά Kελτική οmicroιλείται ακόmicroι εις την κάτω Bρετανία2 και εις το Πριγκιπάτο των Γάλλων H Φραντζέζικη είναι ένα microίγmicroα από αυτή από τη Φράγκικη και από τη Λατινική Eις τη Σπάνια το παλαιό ωmicroιλούνταν η Kανταβρική η οποία είναι εις χρήσι ακόmicroι εις την Γουϊπούσκοα Aλάβα Bισκαύα και εις ταις δυο Nαβάρραις αυτή ανακατώθηκε microε τη Φοινικική Kαρχηδονική Λατινική Γοτθική Mαυριτανική Aραβική και έκαmicroε την Σπανιόλικη Aπό αυτήν η Kαταλανική διαφέρει περισσότερο παρά η Πορτουγάλλικη H Iρλανδέζικη οmicroιλείται εις την Iρλάνδα και εις το βόρειο της Σκοτίας H Eγγλέζικη γλώσσα έχει θεmicroέλιο εκείνην οπού ωmicroιλούσαν εις τον 5 αιώνα οι Σάξονες οι Iουτλανδέζοι και οι Φριζόνοι Oι Eγγλέζοι όmicroως microην έχωντας τη γλωσσική δεισιδαιmicroονία microερικών επλούτισαν τη γλώσσα τους microε λέξες microε φράσες microε ιδιωmicroατισmicroούς όλων των γλωσσών και έτζι η Eγγλέζικη γλώσσα είναι microια από ταις πλουσιώτεραις δραστικώτεραις και ποικιλώτεραις γλώσσαις Aχ πότε θε να αρχίσουν και οι εδικοί microας να microιmicroηθούν εις τη γλώσσα τους Eγγλέζους και τα λοιπά έθνη της Eυρώπης επειδή εποχή της τελειοποιήσεως του πνεύmicroατος ενός έθνους είναι η αρχή της καλλιεργήσεως της γλώσσης του δια τι καθώς σοφώτατα ένας νεωτερικός συγγραφεύς λέγει3 το πνεύmicroα ενός έθνους δεν ηmicroπορεί να τελειοποιήται παρά όταν τελειοποιή το έθνος τη γλώσσα του Φλυαρεί εκείνος οπού λέγει πως η φιλοσοφία δεν πρέπει να συγγίνεται τη χύδην και δηmicroώδει γλώσση και δεν στοχάζεται πως ο Aριστοτέλης και ο Πλάτων και οι άλλοι παλαιοί φιλόσοφοι εις τη χύδην και δηmicroώδη γλώσσα ωmicroιλούσαν και έγραφαν microα δεν θαυmicroάζω τόσο δια ένα οπού λέγει έτζι microην ηξεύρωντας άλλη γλώσσα παρά τη φυσική του και microερικά Eλληνικά θαυmicroάζω δια microερικούς συγχρόνους microας οπού διάτριψαν χρόνια microέσα εις την Eυρώπη σπουδάζωντας και οπού ηξεύρουν και άλλαις γλώσσαις και micro όλον τούτο δεν ευγήκαν από ταις χυδαϊκαίς και λεξικαίς πρόληψες και ανοίγουν το στόmicroα τους και αποσκυβαλίζουν την πάτριό τους γλώσσα αυτήν οπού τη θαυmicroάζουν όλοι οι φιλόσοφοι της Eυρώπης αυτήν η οποία είmicroαι βέβαιος αν καλλιεργηθή θα περάση όλαις σχεδόν ταις γλώσσαις ∆εν ηξεύρω τι στοχαζόmicroενοι λέγουν αυτά απορώ πώς δεν τους επέρασε από τον νου microια αλήθεια τόσο ψηλαφητή φοβούνται τάχα microήπως χυδαΐσουν και δεν θέλουν να γράψουν καθώς οmicroιλούν microα δεν ηξεύρουν πως θέλωντας να microη χυδαΐσουν στη γλώσσα χυδαΐζουν εις τα φρονήmicroατα ο οποίος χυδαϊσmicroός είναι χίλιαις φοραίς χειρότερος από τον χυδαϊσmicroό της γλώσσης και συναριθmicroούνται και αυτοί εις τους χυδαίους προκοmicromicroένους οι οποίοι είναι πολλά ατοπώτεροι από τους χυδαίους του πλήθους το έκαmicroαν αυτό διά να αναστήσουν την Eλληνική γλώσσα microα δεν ηξεύρουν πως θε να αναστηθή όταν

7

θε να αναστηθή ο ∆ηmicroοσθένης και ο Πλάτων και οι άλλοι το έκαmicroαν αυτό θέλωντας να τους δοξάσουν οι άνθρωποι microα δεν ηξεύρουν πως η αληθινή δόξα και διαρκής και microόνιmicroη έχει τη βάσι της απάνω εις το ωφέλιmicroο και το έργο τους είναι παντάπασιν ανωφελές και πως εκείνη η δόξα οπού δεν έχει τα θεmicroέλια της εις το ωφέλιmicroο είναι εφήmicroερη είναι ένας καπνός ενός τοπιού Ολα microεταβάλλουν εις αυτόν τον Kόσmicroο θέλεις τον φυσικό ειπέ θέλεις τον ηθικό επειδή και οι δυο έχουν microεγάλη σχέσι αναmicroεταξύ τους microεταβάλλει λοιπόν και η γλώσσα και πρέπει να υποκείmicroασθε εις αυτή τη microεταβολή και να microην ισχυρογνωmicroονούmicroεν επειδή κοντά οπού του κάκου εναντιόνοmicroάσθε εις τη φύσι φαινοmicroάσθε και παράξενοι Aρχίσατε λοιπόν ώ απόγονοι των παλαιών εκείνων και περιφήmicroων Eλλήνων να τους microιmicroηθήτε καλλιεργώντας τη γλώσσα σας και τότε θέλετε microαθαίνη και Eλληνικά καλλίτερα και ευκολώτερα επειδή διαβάζωντας τινάς γραmicromicroατική εις τη φυσική του γλώσσα τη microαθαίνει πολλά ευκολώτερα και αφ ου τη microάθη τα Eλληνικά ύστερα microένουν microια διατριβή Tότε να είστε βέβαιοι πως γυρίζει και η φιλοσοφία πάλιν εις την πρώτη της φωλιά επειδή αυτή αγαπά να οmicroιλή microε ζωντανούς ανθρώπους και όχι micro αποθαmicroένων κόκκαλα Tο αίmicroα του ∆ηmicroοσθένους του Πλάτωνος και των άλλων τρέχει ακόmicroι microέσα εις ταις φλέβαις microας microα το αισθάνοmicroάσθε O ∆ηmicroοσθένης δια τι έγινε ∆ηmicroοσθένης και ο Οmicroηρος Οmicroηρος και ο Θουκυδίδης Θουκυδίδης και τ δια τι έγραψαν στη γλώσσα οπού ωmicroιλούνταν στον καιρό τους αν θέλωmicroεν λοιπόν κ ηmicroείς να γένωmicroεν ∆ηmicroοσθένεις και Θουκυδίδαι και Οmicroηροι πρέπει να γράψωmicroε στη γλώσσα που microιλούmicroεν αλλοιώς ας microην το ελπίζωmicroεν καmicromicroιά φορά καθώς δεν το έλπισαν και τόσοι άλλοι ή το έλπισαν microαταίως Ολοι καταφρονούmicroε τη γλώσσα που microιλούmicroε αν προβάλη τινάς γραmicromicroατική εις αυτή καλλιέργεια αν microας ειπή τινάς να στοχασθώmicroε να ιδούmicroε τι θησαυρό έχοmicroε και καταφρονώντας τον πηγαίνοmicroεν και σπάνοmicroεν το κεφάλι microας και σκαλίζοmicroεν microέσα εις χώmicroατα να εύρωmicroεν κανένα βωλάριο microάλαmicroα αναισθητώντας τόν βλέποmicroεν microε ένα microάτι ελεεινό τον ταλανίζοmicroεν δια την ατοπία του και παραξενιά του Ω τι αναισθησία microας δια τη δυστυχία microας δεν έχοmicroεν να προσκλαυθούmicroε τίποτες από τη φύσι παρά από λόγου microας δια την αmicroάθειά microας δεν έχοmicroε παροmicroοίως να προσκλαυθούmicroε παρά από λόγου microας αν ανοίξη τινάς το στόmicroα του και ειπή Pωmicroέϊκα έχοmicroεν τα Eλληνικά προσπάθεια άλογη όλοι οι Eυρωπαίοι έχουν τα Λατινικά microα έχουν και τη φυσική τους γλώσσα και έχωντας αυτήν έχουν και τα Λατινικά καλλίτερα παρά ηmicroείς τα Eλληνικά να το πω ηξεύρουν και τα Eλληνικά καλλίτερα από ηmicroάς H αιτία είναι οπού ώντας microικροί διαβάζουν εις τη γλώσσα τους και καταλαmicroβάνουν τι διαβάζουν και έτζι πέρνουν και ιδέαις καθαραίς γραmicromicroατικής και των άλλων και ύστερα κάθε άλλη γλώσσα τους είναι εύκολη Aυτοί οπού έχουν τη φυσική τους γλώσσα οmicroιλούν και Λατινικά ηmicroείς οπού καυχώmicroασθε πως έχοmicroεν τα Eλληνικά τα οmicroιλούmicroε ταις απερασmicroέναις αντάmicroωσα έναν Γερmicroανό οπού ήξευρε Eλληνικά άρχισε να microε οmicroιλή έπρεπε να τον αποκριθώ και έκαmicroνα microια ώρα όσο να συνθέσω προτήτερα δυο τρεις λέξες κατεντροπιάσθηκα εβλασφήmicroησα τη συνήθεια οπού έχουν οι εδικοί microας και δεν βάνουν τους αρχαρίους να οmicroιλούν Eλληνικά να συνειθίζουν επειδή το να οmicroιλή τινάς microια γλώσσα όλο το παν κρέmicroεται από τη συνήθεια microα microήτε Eλληνικά διαβάζοmicroε microήτε ηξεύροmicroε τι κάmicroνωmicroε δεν είmicroασθε παρά ένα Aναξαγορικό χάος ___________________________________________________________________________________

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

4

Βενιζέλου θα περάσει ως κοmicromicroατικό ιδίωmicroα στο ΚΚΕ [17] Μετά από αυτό η αντιπαράθεση των συmicroβολισmicroών θα οξυνθεί ακόmicroη περισσότερο microε σοβαρές συνέπειες στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο (ανάmicroεσα στα άλλα πειθαρχική δίωξη του καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννη Κακριδή [13] για την έκδοση βιβλίου του microε microονοτονικό σύστηmicroα το 1941) Με τη microεταρρύθmicroιση του 1964 [18] έγινε νέα απόπειρα συστηmicroατικής εισαγωγής της δηmicroοτικής στην εκπαίδευση Και αυτή η microεταρρύθmicroιση καταργήθηκε από το καθεστώς της δικτατορίας το 1967 Θεσmicroικά το γλωσσικό ζήτηmicroα λύθηκε microε την απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 καθώς και microε τη σειρά των νοmicroοθετικών microέτρων που πάρθηκαν από τις κυβερνήσεις του Κωνσταντίνου Καραmicroανλή (1976) και του Ανδρέα Παπανδρέου (1982) οι οποίες ρύθmicroισαν εκτός των άλλων θέmicroατα σχετικά microε την ακώλυτη χρήση και τη συστηmicroατική διδασκαλία της δηmicroοτικής γλώσσας Βιβλιογραφία ΣΠΟΥ∆ΑΣΤΗΡΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ επιmicro 1985

Από την αλληλογραφία των πρώτων δηmicroοτικιστών Θεσσαλονίκη ΓΙΑΝΙ∆ΗΣ Ε 1908 Γλώσσα και ζωή Αναλυτική microελέτη του γλωσσικού ζητήmicroατος Αθήνα

Αθηνά ΓΙΑΝΝΙΟΣ Ν 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και σοσιαλισmicroός Αθήνα ΓΛΗΝΟΣ ∆ 1983 Απαντα 2 τόmicro Εκδοτική φροντίδα εισαγωγή σηmicroειώσεις Φ Ηλιού Αθήνα

Θεmicroέλιο mdashmdashmdash 1971 Εθνος και γλώσσα Αθήνα Αθηνά ∆ΕΛΜΟΥΖΟΣ Α Π 1971 ∆ηmicroοτικισmicroός και παιδεία Αθήνα Ελληνοευρωπαϊκή Κίνηση Νέων mdashmdashmdash 1950 Το κρυφό σχολειό Αθήνα mdashmdashmdash 1958 Μελέτες και πάρεργα Αθήνα χε ∆ΗΜΑΡΑΣ Α επιmicro 1989 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε 2 τόmicro Αθήνα Ερmicroής ∆ΡΑΓΟΥΜΗΣ Ι 1919 Ελληνικός πολιτισmicroός Αλεξάνδρεια Η ∆ΙΚΗ ΤΟΥ ΝΑΥΠΛΙΟΥ (16-28 Απριλίου 1914) 1915 Στενογραφηmicroένα πρακτικά Αθήνα ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Γ Χ 1984 Ο Νουmicroάς και η εποχή του (1903-1910) Γλωσσικοί και ιδεολογικοί

αγώνες Αθήνα Επικαιρότητα ΚΟΡ∆ΑΤΟΣ Γ 1927 ∆ηmicroοτικισmicroός και λογιωτατισmicroός Κοινωνιολογική microελέτη του γλωσσικού

ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης mdashmdashmdash 1943 Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Μπουκουmicroάνης ΚΟΥΝΤΟΥΡΑΣ Μ 1985 Κλείστε τα Σχολεία 2 τόmicro επιmicro Α ∆ηmicroαράς Αθήνα Γνώση ΚΡΙΑΡΑΣ Ε 1981 Ψυχάρης Ιδέες αγώνες ο άνθρωπος Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1992 Η γλώσσα microας Παρελθόν και παρόν Θεσσαλονίκη mdashmdashmdash 1998 Θητεία στη γλώσσα Αθήνα Γκοβόστης ΛΑΜΨΙ∆ΗΣ Γ Ν 1993 Οι περιπέτειες της δηmicroοτικής Η συνταγmicroατική απαγόρευση (1911) η

αναγνώριση (1976) το microονοτονικό (1982) Αθήνα ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ ∆ 1990 Γλωσσικές παρατηρήσεις Από την καθαρεύουσα στη δηmicroοτική

Θεσσαλονίκη Παρατηρητής

5

ΜΕΓΑΣ Α [1925-1927] 1997 Ιστορία του γλωσσικού ζητήmicroατος 2 τόmicro Αθήνα ∆ωδώνη ΜΙΣΤΡΙΩΤΗΣ Γ 1903-1915 Ρητορικοί Λόγοι 6 τόmicro Αθήνα ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ 1979 Νεοελληνική κοινή Πέρα της καθαρευούσης και της δηmicroοτικής

Αθήνα Γρηγόρης ΠΑΛΛΗΣ Α 1975 Μπρουσός Επιmicro Ε Ι Μοσχονάς Αθήνα Ερmicroής ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ Γ 1985 Ο Φώτης Φωτιάδης και το αδελφάτο της εθνικής γλώσσας Η

αλληλογραφία Αθήνα ΕΛΙΑ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Ε Π 1978 Α ∆ελmicroούζος Η ζωή του Επιλογή από το έργο του Αθήνα ΜΙΕΤ ΡΑΜΑΣ Σ [Μάρκος Τσιριmicroώκος] 1905 Τα παλιά και τα καινούργια Αθήνα Εστία ΣΑΘΑΣ Κ [1870] 1969 Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτηmicroα Ιστορία του ζητήmicroατος της

Νεοελληνικής Γλώσσης Αθήνα Χιωτέλλης ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Κ 1971 Η γλώσσα και το εικοσιένα Λογιώτατοι φαναριώτες κοτζαmicroπάσηδες

τίτλοι αξιώmicroατα και προσαγορεύσεις Αθήνα εκδοτική Ελλάδος ΣΤΑΥΡΙ∆Η-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής mdashmdashmdash 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και πολιτική Αθήνα Ολκός ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ Μ 1981 Νεοελληνική Γραmicromicroατική Ιστορική Εισαγωγή 3ος τόmicro του

Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] mdashmdashmdash 1982 Η απολογία της ∆ηmicroοτικής 8ος τόmicro του Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα

Μανόλη Τριανταφυλλίδη] ΦΡΑΓΚΟΥ∆ΑΚΗ Α 1977 Ο εκπαιδευτικός δηmicroοτικισmicroός και ο γλωσσικός συmicroβιβασmicroός του

1911 Ιωάννινα ΦΩΤΙΑ∆ΗΣ Φ 1902 Το γλωσσικό ζήτηmicroα και η εκπαιδευτική microας αναγέννησις Αθήνα ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ∆ Φ 1987 Ο Εκπαιδευτικός Οmicroιλος Η ίδρυση η δράση του για την

εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση και η διάσπαση του Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη ΧΑΡΙΤΟΣ Χ 1989 Το Παρθεναγωγείο του Βόλου 2 τόmicro Αθήνα Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ΧΑΤΖΙ∆ΑΚΙΣ Γ Ν 1915 Σύντοmicroος ιστορία της ελληνικής γλώσσης Αθήνα Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίmicroων βιβλίων mdashmdashmdash 1920 Γεννηθήτω Φως Ο microαλλιαρισmicroός εις τα δηmicroοτικά σχολεία Αθήνα ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ Χ 1984 ∆ηmicroοτική και Νοmicroικά Επιmicro Ν Παπαντωνίου Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη τριανταφυλλίδη] ΨΥΧΑΡΗΣ Γ 1902-1909 Ρόδα και microήλα 5 τόmicro Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1971 Το ταξίδι microου Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής [1] Ρήγα Βελεστινλή 1797 Νέα Πολιτική ∆ιοίκησις Σύνταγmicroα της Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας άρθρο 53 Ολοι οι νόmicroοι και προσταγαί γίνονται εις την απλήν των Ελλήνων γλώσσαν ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδαστή απrsquo όλα τα εις το βασίλειον τούτο εmicroπεριεχόmicroενα γένη οmicroοίως και όλα τα έγγραφα των κρίσεων και όλων των δηmicroοσίων πράξεων [2] Κείmicroενο 1 Φιλιππίδης ∆ amp Γ Kωνσταντάς [1791] 1988 Γεωγραφία Nεωτερική Επιmicro A Kουmicroαριανού Aθήνα Eρmicroής σελ 85-87 281-282 copy Eρmicroής

6

Tαις γλώσσαις οπού οmicroιλούνται εις την Eυρώπη ηmicroπορεί τινάς να ταις στοχασθή ένα microίγmicroα όλων των παλαιών γλωσσών επειδή εις τα περισσότερα microέρη ευρίσκονται ακόmicroι νωπά ίχνη της Eλληνικής Λατινικής Kελτικής και άλλων H Γοτθική η γλώσσα των Φράγκων η Γερmicroανική και η Σκανδιναβική έχουν την αρχή τους από τη Σφετζέζικη και ∆ανιmicroαρκέζικη αι οποίαις έχουν πολλά από τα Eλληνικά και Λατινικά η Γοτθική γλώσσα οmicroοιάζει πολύ microε εκείνη οπού οmicroιλούν την σήmicroερον εις την Iρλάνδα και εις microερικά microέρη της Θαλλάνδας επαρχίας της Σφετζίας H γλώσσα των Φιόνων και των Eσθονιανών1 έχει ολιγώτερη διαφορά απ αυτήν παρά η Λαπονική H Oύγγρικη έχει κάποια σχέσι microε τη Φιονική Tων Λιθουανών των Kουρλανδών των Λιβονιανών είναι διάλεκτοι microιας H Pώσσικη η Λέχικη η Mοράβικη η Mποέmicroικη η Λουσάτικη η Σέρβικη η Bουλγάρικη η Kροάτικη η ∆αλmicroάτικη η Mποσνάκικη η Pαγουζέϊκη είναι διάλεκτοι της Σλαβονικής Tα Iταλικά και Bλάχικα είναι ένα microίγmicroα από τα Λατινικά το περισσότερο και από άλλαις γλώσσαις H Γριζόνικη από τα Λατινικά H παλαιά Kελτική οmicroιλείται ακόmicroι εις την κάτω Bρετανία2 και εις το Πριγκιπάτο των Γάλλων H Φραντζέζικη είναι ένα microίγmicroα από αυτή από τη Φράγκικη και από τη Λατινική Eις τη Σπάνια το παλαιό ωmicroιλούνταν η Kανταβρική η οποία είναι εις χρήσι ακόmicroι εις την Γουϊπούσκοα Aλάβα Bισκαύα και εις ταις δυο Nαβάρραις αυτή ανακατώθηκε microε τη Φοινικική Kαρχηδονική Λατινική Γοτθική Mαυριτανική Aραβική και έκαmicroε την Σπανιόλικη Aπό αυτήν η Kαταλανική διαφέρει περισσότερο παρά η Πορτουγάλλικη H Iρλανδέζικη οmicroιλείται εις την Iρλάνδα και εις το βόρειο της Σκοτίας H Eγγλέζικη γλώσσα έχει θεmicroέλιο εκείνην οπού ωmicroιλούσαν εις τον 5 αιώνα οι Σάξονες οι Iουτλανδέζοι και οι Φριζόνοι Oι Eγγλέζοι όmicroως microην έχωντας τη γλωσσική δεισιδαιmicroονία microερικών επλούτισαν τη γλώσσα τους microε λέξες microε φράσες microε ιδιωmicroατισmicroούς όλων των γλωσσών και έτζι η Eγγλέζικη γλώσσα είναι microια από ταις πλουσιώτεραις δραστικώτεραις και ποικιλώτεραις γλώσσαις Aχ πότε θε να αρχίσουν και οι εδικοί microας να microιmicroηθούν εις τη γλώσσα τους Eγγλέζους και τα λοιπά έθνη της Eυρώπης επειδή εποχή της τελειοποιήσεως του πνεύmicroατος ενός έθνους είναι η αρχή της καλλιεργήσεως της γλώσσης του δια τι καθώς σοφώτατα ένας νεωτερικός συγγραφεύς λέγει3 το πνεύmicroα ενός έθνους δεν ηmicroπορεί να τελειοποιήται παρά όταν τελειοποιή το έθνος τη γλώσσα του Φλυαρεί εκείνος οπού λέγει πως η φιλοσοφία δεν πρέπει να συγγίνεται τη χύδην και δηmicroώδει γλώσση και δεν στοχάζεται πως ο Aριστοτέλης και ο Πλάτων και οι άλλοι παλαιοί φιλόσοφοι εις τη χύδην και δηmicroώδη γλώσσα ωmicroιλούσαν και έγραφαν microα δεν θαυmicroάζω τόσο δια ένα οπού λέγει έτζι microην ηξεύρωντας άλλη γλώσσα παρά τη φυσική του και microερικά Eλληνικά θαυmicroάζω δια microερικούς συγχρόνους microας οπού διάτριψαν χρόνια microέσα εις την Eυρώπη σπουδάζωντας και οπού ηξεύρουν και άλλαις γλώσσαις και micro όλον τούτο δεν ευγήκαν από ταις χυδαϊκαίς και λεξικαίς πρόληψες και ανοίγουν το στόmicroα τους και αποσκυβαλίζουν την πάτριό τους γλώσσα αυτήν οπού τη θαυmicroάζουν όλοι οι φιλόσοφοι της Eυρώπης αυτήν η οποία είmicroαι βέβαιος αν καλλιεργηθή θα περάση όλαις σχεδόν ταις γλώσσαις ∆εν ηξεύρω τι στοχαζόmicroενοι λέγουν αυτά απορώ πώς δεν τους επέρασε από τον νου microια αλήθεια τόσο ψηλαφητή φοβούνται τάχα microήπως χυδαΐσουν και δεν θέλουν να γράψουν καθώς οmicroιλούν microα δεν ηξεύρουν πως θέλωντας να microη χυδαΐσουν στη γλώσσα χυδαΐζουν εις τα φρονήmicroατα ο οποίος χυδαϊσmicroός είναι χίλιαις φοραίς χειρότερος από τον χυδαϊσmicroό της γλώσσης και συναριθmicroούνται και αυτοί εις τους χυδαίους προκοmicromicroένους οι οποίοι είναι πολλά ατοπώτεροι από τους χυδαίους του πλήθους το έκαmicroαν αυτό διά να αναστήσουν την Eλληνική γλώσσα microα δεν ηξεύρουν πως θε να αναστηθή όταν

7

θε να αναστηθή ο ∆ηmicroοσθένης και ο Πλάτων και οι άλλοι το έκαmicroαν αυτό θέλωντας να τους δοξάσουν οι άνθρωποι microα δεν ηξεύρουν πως η αληθινή δόξα και διαρκής και microόνιmicroη έχει τη βάσι της απάνω εις το ωφέλιmicroο και το έργο τους είναι παντάπασιν ανωφελές και πως εκείνη η δόξα οπού δεν έχει τα θεmicroέλια της εις το ωφέλιmicroο είναι εφήmicroερη είναι ένας καπνός ενός τοπιού Ολα microεταβάλλουν εις αυτόν τον Kόσmicroο θέλεις τον φυσικό ειπέ θέλεις τον ηθικό επειδή και οι δυο έχουν microεγάλη σχέσι αναmicroεταξύ τους microεταβάλλει λοιπόν και η γλώσσα και πρέπει να υποκείmicroασθε εις αυτή τη microεταβολή και να microην ισχυρογνωmicroονούmicroεν επειδή κοντά οπού του κάκου εναντιόνοmicroάσθε εις τη φύσι φαινοmicroάσθε και παράξενοι Aρχίσατε λοιπόν ώ απόγονοι των παλαιών εκείνων και περιφήmicroων Eλλήνων να τους microιmicroηθήτε καλλιεργώντας τη γλώσσα σας και τότε θέλετε microαθαίνη και Eλληνικά καλλίτερα και ευκολώτερα επειδή διαβάζωντας τινάς γραmicromicroατική εις τη φυσική του γλώσσα τη microαθαίνει πολλά ευκολώτερα και αφ ου τη microάθη τα Eλληνικά ύστερα microένουν microια διατριβή Tότε να είστε βέβαιοι πως γυρίζει και η φιλοσοφία πάλιν εις την πρώτη της φωλιά επειδή αυτή αγαπά να οmicroιλή microε ζωντανούς ανθρώπους και όχι micro αποθαmicroένων κόκκαλα Tο αίmicroα του ∆ηmicroοσθένους του Πλάτωνος και των άλλων τρέχει ακόmicroι microέσα εις ταις φλέβαις microας microα το αισθάνοmicroάσθε O ∆ηmicroοσθένης δια τι έγινε ∆ηmicroοσθένης και ο Οmicroηρος Οmicroηρος και ο Θουκυδίδης Θουκυδίδης και τ δια τι έγραψαν στη γλώσσα οπού ωmicroιλούνταν στον καιρό τους αν θέλωmicroεν λοιπόν κ ηmicroείς να γένωmicroεν ∆ηmicroοσθένεις και Θουκυδίδαι και Οmicroηροι πρέπει να γράψωmicroε στη γλώσσα που microιλούmicroεν αλλοιώς ας microην το ελπίζωmicroεν καmicromicroιά φορά καθώς δεν το έλπισαν και τόσοι άλλοι ή το έλπισαν microαταίως Ολοι καταφρονούmicroε τη γλώσσα που microιλούmicroε αν προβάλη τινάς γραmicromicroατική εις αυτή καλλιέργεια αν microας ειπή τινάς να στοχασθώmicroε να ιδούmicroε τι θησαυρό έχοmicroε και καταφρονώντας τον πηγαίνοmicroεν και σπάνοmicroεν το κεφάλι microας και σκαλίζοmicroεν microέσα εις χώmicroατα να εύρωmicroεν κανένα βωλάριο microάλαmicroα αναισθητώντας τόν βλέποmicroεν microε ένα microάτι ελεεινό τον ταλανίζοmicroεν δια την ατοπία του και παραξενιά του Ω τι αναισθησία microας δια τη δυστυχία microας δεν έχοmicroεν να προσκλαυθούmicroε τίποτες από τη φύσι παρά από λόγου microας δια την αmicroάθειά microας δεν έχοmicroε παροmicroοίως να προσκλαυθούmicroε παρά από λόγου microας αν ανοίξη τινάς το στόmicroα του και ειπή Pωmicroέϊκα έχοmicroεν τα Eλληνικά προσπάθεια άλογη όλοι οι Eυρωπαίοι έχουν τα Λατινικά microα έχουν και τη φυσική τους γλώσσα και έχωντας αυτήν έχουν και τα Λατινικά καλλίτερα παρά ηmicroείς τα Eλληνικά να το πω ηξεύρουν και τα Eλληνικά καλλίτερα από ηmicroάς H αιτία είναι οπού ώντας microικροί διαβάζουν εις τη γλώσσα τους και καταλαmicroβάνουν τι διαβάζουν και έτζι πέρνουν και ιδέαις καθαραίς γραmicromicroατικής και των άλλων και ύστερα κάθε άλλη γλώσσα τους είναι εύκολη Aυτοί οπού έχουν τη φυσική τους γλώσσα οmicroιλούν και Λατινικά ηmicroείς οπού καυχώmicroασθε πως έχοmicroεν τα Eλληνικά τα οmicroιλούmicroε ταις απερασmicroέναις αντάmicroωσα έναν Γερmicroανό οπού ήξευρε Eλληνικά άρχισε να microε οmicroιλή έπρεπε να τον αποκριθώ και έκαmicroνα microια ώρα όσο να συνθέσω προτήτερα δυο τρεις λέξες κατεντροπιάσθηκα εβλασφήmicroησα τη συνήθεια οπού έχουν οι εδικοί microας και δεν βάνουν τους αρχαρίους να οmicroιλούν Eλληνικά να συνειθίζουν επειδή το να οmicroιλή τινάς microια γλώσσα όλο το παν κρέmicroεται από τη συνήθεια microα microήτε Eλληνικά διαβάζοmicroε microήτε ηξεύροmicroε τι κάmicroνωmicroε δεν είmicroασθε παρά ένα Aναξαγορικό χάος ___________________________________________________________________________________

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

5

ΜΕΓΑΣ Α [1925-1927] 1997 Ιστορία του γλωσσικού ζητήmicroατος 2 τόmicro Αθήνα ∆ωδώνη ΜΙΣΤΡΙΩΤΗΣ Γ 1903-1915 Ρητορικοί Λόγοι 6 τόmicro Αθήνα ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ Γ 1979 Νεοελληνική κοινή Πέρα της καθαρευούσης και της δηmicroοτικής

Αθήνα Γρηγόρης ΠΑΛΛΗΣ Α 1975 Μπρουσός Επιmicro Ε Ι Μοσχονάς Αθήνα Ερmicroής ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ Γ 1985 Ο Φώτης Φωτιάδης και το αδελφάτο της εθνικής γλώσσας Η

αλληλογραφία Αθήνα ΕΛΙΑ ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Ε Π 1978 Α ∆ελmicroούζος Η ζωή του Επιλογή από το έργο του Αθήνα ΜΙΕΤ ΡΑΜΑΣ Σ [Μάρκος Τσιριmicroώκος] 1905 Τα παλιά και τα καινούργια Αθήνα Εστία ΣΑΘΑΣ Κ [1870] 1969 Νεοελληνικής Φιλολογίας Παράρτηmicroα Ιστορία του ζητήmicroατος της

Νεοελληνικής Γλώσσης Αθήνα Χιωτέλλης ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Κ 1971 Η γλώσσα και το εικοσιένα Λογιώτατοι φαναριώτες κοτζαmicroπάσηδες

τίτλοι αξιώmicroατα και προσαγορεύσεις Αθήνα εκδοτική Ελλάδος ΣΤΑΥΡΙ∆Η-ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής mdashmdashmdash 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και πολιτική Αθήνα Ολκός ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ Μ 1981 Νεοελληνική Γραmicromicroατική Ιστορική Εισαγωγή 3ος τόmicro του

Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] mdashmdashmdash 1982 Η απολογία της ∆ηmicroοτικής 8ος τόmicro του Απαντα Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα

Μανόλη Τριανταφυλλίδη] ΦΡΑΓΚΟΥ∆ΑΚΗ Α 1977 Ο εκπαιδευτικός δηmicroοτικισmicroός και ο γλωσσικός συmicroβιβασmicroός του

1911 Ιωάννινα ΦΩΤΙΑ∆ΗΣ Φ 1902 Το γλωσσικό ζήτηmicroα και η εκπαιδευτική microας αναγέννησις Αθήνα ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ∆ Φ 1987 Ο Εκπαιδευτικός Οmicroιλος Η ίδρυση η δράση του για την

εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση και η διάσπαση του Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη ΧΑΡΙΤΟΣ Χ 1989 Το Παρθεναγωγείο του Βόλου 2 τόmicro Αθήνα Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας ΧΑΤΖΙ∆ΑΚΙΣ Γ Ν 1915 Σύντοmicroος ιστορία της ελληνικής γλώσσης Αθήνα Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίmicroων βιβλίων mdashmdashmdash 1920 Γεννηθήτω Φως Ο microαλλιαρισmicroός εις τα δηmicroοτικά σχολεία Αθήνα ΧΡΗΣΤΙ∆ΗΣ Χ 1984 ∆ηmicroοτική και Νοmicroικά Επιmicro Ν Παπαντωνίου Θεσσαλονίκη ΙΝΣ [Ιδρυmicroα Μανόλη τριανταφυλλίδη] ΨΥΧΑΡΗΣ Γ 1902-1909 Ρόδα και microήλα 5 τόmicro Αθήνα Εστία mdashmdashmdash 1971 Το ταξίδι microου Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής [1] Ρήγα Βελεστινλή 1797 Νέα Πολιτική ∆ιοίκησις Σύνταγmicroα της Ελληνικής ∆ηmicroοκρατίας άρθρο 53 Ολοι οι νόmicroοι και προσταγαί γίνονται εις την απλήν των Ελλήνων γλώσσαν ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδαστή απrsquo όλα τα εις το βασίλειον τούτο εmicroπεριεχόmicroενα γένη οmicroοίως και όλα τα έγγραφα των κρίσεων και όλων των δηmicroοσίων πράξεων [2] Κείmicroενο 1 Φιλιππίδης ∆ amp Γ Kωνσταντάς [1791] 1988 Γεωγραφία Nεωτερική Επιmicro A Kουmicroαριανού Aθήνα Eρmicroής σελ 85-87 281-282 copy Eρmicroής

6

Tαις γλώσσαις οπού οmicroιλούνται εις την Eυρώπη ηmicroπορεί τινάς να ταις στοχασθή ένα microίγmicroα όλων των παλαιών γλωσσών επειδή εις τα περισσότερα microέρη ευρίσκονται ακόmicroι νωπά ίχνη της Eλληνικής Λατινικής Kελτικής και άλλων H Γοτθική η γλώσσα των Φράγκων η Γερmicroανική και η Σκανδιναβική έχουν την αρχή τους από τη Σφετζέζικη και ∆ανιmicroαρκέζικη αι οποίαις έχουν πολλά από τα Eλληνικά και Λατινικά η Γοτθική γλώσσα οmicroοιάζει πολύ microε εκείνη οπού οmicroιλούν την σήmicroερον εις την Iρλάνδα και εις microερικά microέρη της Θαλλάνδας επαρχίας της Σφετζίας H γλώσσα των Φιόνων και των Eσθονιανών1 έχει ολιγώτερη διαφορά απ αυτήν παρά η Λαπονική H Oύγγρικη έχει κάποια σχέσι microε τη Φιονική Tων Λιθουανών των Kουρλανδών των Λιβονιανών είναι διάλεκτοι microιας H Pώσσικη η Λέχικη η Mοράβικη η Mποέmicroικη η Λουσάτικη η Σέρβικη η Bουλγάρικη η Kροάτικη η ∆αλmicroάτικη η Mποσνάκικη η Pαγουζέϊκη είναι διάλεκτοι της Σλαβονικής Tα Iταλικά και Bλάχικα είναι ένα microίγmicroα από τα Λατινικά το περισσότερο και από άλλαις γλώσσαις H Γριζόνικη από τα Λατινικά H παλαιά Kελτική οmicroιλείται ακόmicroι εις την κάτω Bρετανία2 και εις το Πριγκιπάτο των Γάλλων H Φραντζέζικη είναι ένα microίγmicroα από αυτή από τη Φράγκικη και από τη Λατινική Eις τη Σπάνια το παλαιό ωmicroιλούνταν η Kανταβρική η οποία είναι εις χρήσι ακόmicroι εις την Γουϊπούσκοα Aλάβα Bισκαύα και εις ταις δυο Nαβάρραις αυτή ανακατώθηκε microε τη Φοινικική Kαρχηδονική Λατινική Γοτθική Mαυριτανική Aραβική και έκαmicroε την Σπανιόλικη Aπό αυτήν η Kαταλανική διαφέρει περισσότερο παρά η Πορτουγάλλικη H Iρλανδέζικη οmicroιλείται εις την Iρλάνδα και εις το βόρειο της Σκοτίας H Eγγλέζικη γλώσσα έχει θεmicroέλιο εκείνην οπού ωmicroιλούσαν εις τον 5 αιώνα οι Σάξονες οι Iουτλανδέζοι και οι Φριζόνοι Oι Eγγλέζοι όmicroως microην έχωντας τη γλωσσική δεισιδαιmicroονία microερικών επλούτισαν τη γλώσσα τους microε λέξες microε φράσες microε ιδιωmicroατισmicroούς όλων των γλωσσών και έτζι η Eγγλέζικη γλώσσα είναι microια από ταις πλουσιώτεραις δραστικώτεραις και ποικιλώτεραις γλώσσαις Aχ πότε θε να αρχίσουν και οι εδικοί microας να microιmicroηθούν εις τη γλώσσα τους Eγγλέζους και τα λοιπά έθνη της Eυρώπης επειδή εποχή της τελειοποιήσεως του πνεύmicroατος ενός έθνους είναι η αρχή της καλλιεργήσεως της γλώσσης του δια τι καθώς σοφώτατα ένας νεωτερικός συγγραφεύς λέγει3 το πνεύmicroα ενός έθνους δεν ηmicroπορεί να τελειοποιήται παρά όταν τελειοποιή το έθνος τη γλώσσα του Φλυαρεί εκείνος οπού λέγει πως η φιλοσοφία δεν πρέπει να συγγίνεται τη χύδην και δηmicroώδει γλώσση και δεν στοχάζεται πως ο Aριστοτέλης και ο Πλάτων και οι άλλοι παλαιοί φιλόσοφοι εις τη χύδην και δηmicroώδη γλώσσα ωmicroιλούσαν και έγραφαν microα δεν θαυmicroάζω τόσο δια ένα οπού λέγει έτζι microην ηξεύρωντας άλλη γλώσσα παρά τη φυσική του και microερικά Eλληνικά θαυmicroάζω δια microερικούς συγχρόνους microας οπού διάτριψαν χρόνια microέσα εις την Eυρώπη σπουδάζωντας και οπού ηξεύρουν και άλλαις γλώσσαις και micro όλον τούτο δεν ευγήκαν από ταις χυδαϊκαίς και λεξικαίς πρόληψες και ανοίγουν το στόmicroα τους και αποσκυβαλίζουν την πάτριό τους γλώσσα αυτήν οπού τη θαυmicroάζουν όλοι οι φιλόσοφοι της Eυρώπης αυτήν η οποία είmicroαι βέβαιος αν καλλιεργηθή θα περάση όλαις σχεδόν ταις γλώσσαις ∆εν ηξεύρω τι στοχαζόmicroενοι λέγουν αυτά απορώ πώς δεν τους επέρασε από τον νου microια αλήθεια τόσο ψηλαφητή φοβούνται τάχα microήπως χυδαΐσουν και δεν θέλουν να γράψουν καθώς οmicroιλούν microα δεν ηξεύρουν πως θέλωντας να microη χυδαΐσουν στη γλώσσα χυδαΐζουν εις τα φρονήmicroατα ο οποίος χυδαϊσmicroός είναι χίλιαις φοραίς χειρότερος από τον χυδαϊσmicroό της γλώσσης και συναριθmicroούνται και αυτοί εις τους χυδαίους προκοmicromicroένους οι οποίοι είναι πολλά ατοπώτεροι από τους χυδαίους του πλήθους το έκαmicroαν αυτό διά να αναστήσουν την Eλληνική γλώσσα microα δεν ηξεύρουν πως θε να αναστηθή όταν

7

θε να αναστηθή ο ∆ηmicroοσθένης και ο Πλάτων και οι άλλοι το έκαmicroαν αυτό θέλωντας να τους δοξάσουν οι άνθρωποι microα δεν ηξεύρουν πως η αληθινή δόξα και διαρκής και microόνιmicroη έχει τη βάσι της απάνω εις το ωφέλιmicroο και το έργο τους είναι παντάπασιν ανωφελές και πως εκείνη η δόξα οπού δεν έχει τα θεmicroέλια της εις το ωφέλιmicroο είναι εφήmicroερη είναι ένας καπνός ενός τοπιού Ολα microεταβάλλουν εις αυτόν τον Kόσmicroο θέλεις τον φυσικό ειπέ θέλεις τον ηθικό επειδή και οι δυο έχουν microεγάλη σχέσι αναmicroεταξύ τους microεταβάλλει λοιπόν και η γλώσσα και πρέπει να υποκείmicroασθε εις αυτή τη microεταβολή και να microην ισχυρογνωmicroονούmicroεν επειδή κοντά οπού του κάκου εναντιόνοmicroάσθε εις τη φύσι φαινοmicroάσθε και παράξενοι Aρχίσατε λοιπόν ώ απόγονοι των παλαιών εκείνων και περιφήmicroων Eλλήνων να τους microιmicroηθήτε καλλιεργώντας τη γλώσσα σας και τότε θέλετε microαθαίνη και Eλληνικά καλλίτερα και ευκολώτερα επειδή διαβάζωντας τινάς γραmicromicroατική εις τη φυσική του γλώσσα τη microαθαίνει πολλά ευκολώτερα και αφ ου τη microάθη τα Eλληνικά ύστερα microένουν microια διατριβή Tότε να είστε βέβαιοι πως γυρίζει και η φιλοσοφία πάλιν εις την πρώτη της φωλιά επειδή αυτή αγαπά να οmicroιλή microε ζωντανούς ανθρώπους και όχι micro αποθαmicroένων κόκκαλα Tο αίmicroα του ∆ηmicroοσθένους του Πλάτωνος και των άλλων τρέχει ακόmicroι microέσα εις ταις φλέβαις microας microα το αισθάνοmicroάσθε O ∆ηmicroοσθένης δια τι έγινε ∆ηmicroοσθένης και ο Οmicroηρος Οmicroηρος και ο Θουκυδίδης Θουκυδίδης και τ δια τι έγραψαν στη γλώσσα οπού ωmicroιλούνταν στον καιρό τους αν θέλωmicroεν λοιπόν κ ηmicroείς να γένωmicroεν ∆ηmicroοσθένεις και Θουκυδίδαι και Οmicroηροι πρέπει να γράψωmicroε στη γλώσσα που microιλούmicroεν αλλοιώς ας microην το ελπίζωmicroεν καmicromicroιά φορά καθώς δεν το έλπισαν και τόσοι άλλοι ή το έλπισαν microαταίως Ολοι καταφρονούmicroε τη γλώσσα που microιλούmicroε αν προβάλη τινάς γραmicromicroατική εις αυτή καλλιέργεια αν microας ειπή τινάς να στοχασθώmicroε να ιδούmicroε τι θησαυρό έχοmicroε και καταφρονώντας τον πηγαίνοmicroεν και σπάνοmicroεν το κεφάλι microας και σκαλίζοmicroεν microέσα εις χώmicroατα να εύρωmicroεν κανένα βωλάριο microάλαmicroα αναισθητώντας τόν βλέποmicroεν microε ένα microάτι ελεεινό τον ταλανίζοmicroεν δια την ατοπία του και παραξενιά του Ω τι αναισθησία microας δια τη δυστυχία microας δεν έχοmicroεν να προσκλαυθούmicroε τίποτες από τη φύσι παρά από λόγου microας δια την αmicroάθειά microας δεν έχοmicroε παροmicroοίως να προσκλαυθούmicroε παρά από λόγου microας αν ανοίξη τινάς το στόmicroα του και ειπή Pωmicroέϊκα έχοmicroεν τα Eλληνικά προσπάθεια άλογη όλοι οι Eυρωπαίοι έχουν τα Λατινικά microα έχουν και τη φυσική τους γλώσσα και έχωντας αυτήν έχουν και τα Λατινικά καλλίτερα παρά ηmicroείς τα Eλληνικά να το πω ηξεύρουν και τα Eλληνικά καλλίτερα από ηmicroάς H αιτία είναι οπού ώντας microικροί διαβάζουν εις τη γλώσσα τους και καταλαmicroβάνουν τι διαβάζουν και έτζι πέρνουν και ιδέαις καθαραίς γραmicromicroατικής και των άλλων και ύστερα κάθε άλλη γλώσσα τους είναι εύκολη Aυτοί οπού έχουν τη φυσική τους γλώσσα οmicroιλούν και Λατινικά ηmicroείς οπού καυχώmicroασθε πως έχοmicroεν τα Eλληνικά τα οmicroιλούmicroε ταις απερασmicroέναις αντάmicroωσα έναν Γερmicroανό οπού ήξευρε Eλληνικά άρχισε να microε οmicroιλή έπρεπε να τον αποκριθώ και έκαmicroνα microια ώρα όσο να συνθέσω προτήτερα δυο τρεις λέξες κατεντροπιάσθηκα εβλασφήmicroησα τη συνήθεια οπού έχουν οι εδικοί microας και δεν βάνουν τους αρχαρίους να οmicroιλούν Eλληνικά να συνειθίζουν επειδή το να οmicroιλή τινάς microια γλώσσα όλο το παν κρέmicroεται από τη συνήθεια microα microήτε Eλληνικά διαβάζοmicroε microήτε ηξεύροmicroε τι κάmicroνωmicroε δεν είmicroασθε παρά ένα Aναξαγορικό χάος ___________________________________________________________________________________

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

6

Tαις γλώσσαις οπού οmicroιλούνται εις την Eυρώπη ηmicroπορεί τινάς να ταις στοχασθή ένα microίγmicroα όλων των παλαιών γλωσσών επειδή εις τα περισσότερα microέρη ευρίσκονται ακόmicroι νωπά ίχνη της Eλληνικής Λατινικής Kελτικής και άλλων H Γοτθική η γλώσσα των Φράγκων η Γερmicroανική και η Σκανδιναβική έχουν την αρχή τους από τη Σφετζέζικη και ∆ανιmicroαρκέζικη αι οποίαις έχουν πολλά από τα Eλληνικά και Λατινικά η Γοτθική γλώσσα οmicroοιάζει πολύ microε εκείνη οπού οmicroιλούν την σήmicroερον εις την Iρλάνδα και εις microερικά microέρη της Θαλλάνδας επαρχίας της Σφετζίας H γλώσσα των Φιόνων και των Eσθονιανών1 έχει ολιγώτερη διαφορά απ αυτήν παρά η Λαπονική H Oύγγρικη έχει κάποια σχέσι microε τη Φιονική Tων Λιθουανών των Kουρλανδών των Λιβονιανών είναι διάλεκτοι microιας H Pώσσικη η Λέχικη η Mοράβικη η Mποέmicroικη η Λουσάτικη η Σέρβικη η Bουλγάρικη η Kροάτικη η ∆αλmicroάτικη η Mποσνάκικη η Pαγουζέϊκη είναι διάλεκτοι της Σλαβονικής Tα Iταλικά και Bλάχικα είναι ένα microίγmicroα από τα Λατινικά το περισσότερο και από άλλαις γλώσσαις H Γριζόνικη από τα Λατινικά H παλαιά Kελτική οmicroιλείται ακόmicroι εις την κάτω Bρετανία2 και εις το Πριγκιπάτο των Γάλλων H Φραντζέζικη είναι ένα microίγmicroα από αυτή από τη Φράγκικη και από τη Λατινική Eις τη Σπάνια το παλαιό ωmicroιλούνταν η Kανταβρική η οποία είναι εις χρήσι ακόmicroι εις την Γουϊπούσκοα Aλάβα Bισκαύα και εις ταις δυο Nαβάρραις αυτή ανακατώθηκε microε τη Φοινικική Kαρχηδονική Λατινική Γοτθική Mαυριτανική Aραβική και έκαmicroε την Σπανιόλικη Aπό αυτήν η Kαταλανική διαφέρει περισσότερο παρά η Πορτουγάλλικη H Iρλανδέζικη οmicroιλείται εις την Iρλάνδα και εις το βόρειο της Σκοτίας H Eγγλέζικη γλώσσα έχει θεmicroέλιο εκείνην οπού ωmicroιλούσαν εις τον 5 αιώνα οι Σάξονες οι Iουτλανδέζοι και οι Φριζόνοι Oι Eγγλέζοι όmicroως microην έχωντας τη γλωσσική δεισιδαιmicroονία microερικών επλούτισαν τη γλώσσα τους microε λέξες microε φράσες microε ιδιωmicroατισmicroούς όλων των γλωσσών και έτζι η Eγγλέζικη γλώσσα είναι microια από ταις πλουσιώτεραις δραστικώτεραις και ποικιλώτεραις γλώσσαις Aχ πότε θε να αρχίσουν και οι εδικοί microας να microιmicroηθούν εις τη γλώσσα τους Eγγλέζους και τα λοιπά έθνη της Eυρώπης επειδή εποχή της τελειοποιήσεως του πνεύmicroατος ενός έθνους είναι η αρχή της καλλιεργήσεως της γλώσσης του δια τι καθώς σοφώτατα ένας νεωτερικός συγγραφεύς λέγει3 το πνεύmicroα ενός έθνους δεν ηmicroπορεί να τελειοποιήται παρά όταν τελειοποιή το έθνος τη γλώσσα του Φλυαρεί εκείνος οπού λέγει πως η φιλοσοφία δεν πρέπει να συγγίνεται τη χύδην και δηmicroώδει γλώσση και δεν στοχάζεται πως ο Aριστοτέλης και ο Πλάτων και οι άλλοι παλαιοί φιλόσοφοι εις τη χύδην και δηmicroώδη γλώσσα ωmicroιλούσαν και έγραφαν microα δεν θαυmicroάζω τόσο δια ένα οπού λέγει έτζι microην ηξεύρωντας άλλη γλώσσα παρά τη φυσική του και microερικά Eλληνικά θαυmicroάζω δια microερικούς συγχρόνους microας οπού διάτριψαν χρόνια microέσα εις την Eυρώπη σπουδάζωντας και οπού ηξεύρουν και άλλαις γλώσσαις και micro όλον τούτο δεν ευγήκαν από ταις χυδαϊκαίς και λεξικαίς πρόληψες και ανοίγουν το στόmicroα τους και αποσκυβαλίζουν την πάτριό τους γλώσσα αυτήν οπού τη θαυmicroάζουν όλοι οι φιλόσοφοι της Eυρώπης αυτήν η οποία είmicroαι βέβαιος αν καλλιεργηθή θα περάση όλαις σχεδόν ταις γλώσσαις ∆εν ηξεύρω τι στοχαζόmicroενοι λέγουν αυτά απορώ πώς δεν τους επέρασε από τον νου microια αλήθεια τόσο ψηλαφητή φοβούνται τάχα microήπως χυδαΐσουν και δεν θέλουν να γράψουν καθώς οmicroιλούν microα δεν ηξεύρουν πως θέλωντας να microη χυδαΐσουν στη γλώσσα χυδαΐζουν εις τα φρονήmicroατα ο οποίος χυδαϊσmicroός είναι χίλιαις φοραίς χειρότερος από τον χυδαϊσmicroό της γλώσσης και συναριθmicroούνται και αυτοί εις τους χυδαίους προκοmicromicroένους οι οποίοι είναι πολλά ατοπώτεροι από τους χυδαίους του πλήθους το έκαmicroαν αυτό διά να αναστήσουν την Eλληνική γλώσσα microα δεν ηξεύρουν πως θε να αναστηθή όταν

7

θε να αναστηθή ο ∆ηmicroοσθένης και ο Πλάτων και οι άλλοι το έκαmicroαν αυτό θέλωντας να τους δοξάσουν οι άνθρωποι microα δεν ηξεύρουν πως η αληθινή δόξα και διαρκής και microόνιmicroη έχει τη βάσι της απάνω εις το ωφέλιmicroο και το έργο τους είναι παντάπασιν ανωφελές και πως εκείνη η δόξα οπού δεν έχει τα θεmicroέλια της εις το ωφέλιmicroο είναι εφήmicroερη είναι ένας καπνός ενός τοπιού Ολα microεταβάλλουν εις αυτόν τον Kόσmicroο θέλεις τον φυσικό ειπέ θέλεις τον ηθικό επειδή και οι δυο έχουν microεγάλη σχέσι αναmicroεταξύ τους microεταβάλλει λοιπόν και η γλώσσα και πρέπει να υποκείmicroασθε εις αυτή τη microεταβολή και να microην ισχυρογνωmicroονούmicroεν επειδή κοντά οπού του κάκου εναντιόνοmicroάσθε εις τη φύσι φαινοmicroάσθε και παράξενοι Aρχίσατε λοιπόν ώ απόγονοι των παλαιών εκείνων και περιφήmicroων Eλλήνων να τους microιmicroηθήτε καλλιεργώντας τη γλώσσα σας και τότε θέλετε microαθαίνη και Eλληνικά καλλίτερα και ευκολώτερα επειδή διαβάζωντας τινάς γραmicromicroατική εις τη φυσική του γλώσσα τη microαθαίνει πολλά ευκολώτερα και αφ ου τη microάθη τα Eλληνικά ύστερα microένουν microια διατριβή Tότε να είστε βέβαιοι πως γυρίζει και η φιλοσοφία πάλιν εις την πρώτη της φωλιά επειδή αυτή αγαπά να οmicroιλή microε ζωντανούς ανθρώπους και όχι micro αποθαmicroένων κόκκαλα Tο αίmicroα του ∆ηmicroοσθένους του Πλάτωνος και των άλλων τρέχει ακόmicroι microέσα εις ταις φλέβαις microας microα το αισθάνοmicroάσθε O ∆ηmicroοσθένης δια τι έγινε ∆ηmicroοσθένης και ο Οmicroηρος Οmicroηρος και ο Θουκυδίδης Θουκυδίδης και τ δια τι έγραψαν στη γλώσσα οπού ωmicroιλούνταν στον καιρό τους αν θέλωmicroεν λοιπόν κ ηmicroείς να γένωmicroεν ∆ηmicroοσθένεις και Θουκυδίδαι και Οmicroηροι πρέπει να γράψωmicroε στη γλώσσα που microιλούmicroεν αλλοιώς ας microην το ελπίζωmicroεν καmicromicroιά φορά καθώς δεν το έλπισαν και τόσοι άλλοι ή το έλπισαν microαταίως Ολοι καταφρονούmicroε τη γλώσσα που microιλούmicroε αν προβάλη τινάς γραmicromicroατική εις αυτή καλλιέργεια αν microας ειπή τινάς να στοχασθώmicroε να ιδούmicroε τι θησαυρό έχοmicroε και καταφρονώντας τον πηγαίνοmicroεν και σπάνοmicroεν το κεφάλι microας και σκαλίζοmicroεν microέσα εις χώmicroατα να εύρωmicroεν κανένα βωλάριο microάλαmicroα αναισθητώντας τόν βλέποmicroεν microε ένα microάτι ελεεινό τον ταλανίζοmicroεν δια την ατοπία του και παραξενιά του Ω τι αναισθησία microας δια τη δυστυχία microας δεν έχοmicroεν να προσκλαυθούmicroε τίποτες από τη φύσι παρά από λόγου microας δια την αmicroάθειά microας δεν έχοmicroε παροmicroοίως να προσκλαυθούmicroε παρά από λόγου microας αν ανοίξη τινάς το στόmicroα του και ειπή Pωmicroέϊκα έχοmicroεν τα Eλληνικά προσπάθεια άλογη όλοι οι Eυρωπαίοι έχουν τα Λατινικά microα έχουν και τη φυσική τους γλώσσα και έχωντας αυτήν έχουν και τα Λατινικά καλλίτερα παρά ηmicroείς τα Eλληνικά να το πω ηξεύρουν και τα Eλληνικά καλλίτερα από ηmicroάς H αιτία είναι οπού ώντας microικροί διαβάζουν εις τη γλώσσα τους και καταλαmicroβάνουν τι διαβάζουν και έτζι πέρνουν και ιδέαις καθαραίς γραmicromicroατικής και των άλλων και ύστερα κάθε άλλη γλώσσα τους είναι εύκολη Aυτοί οπού έχουν τη φυσική τους γλώσσα οmicroιλούν και Λατινικά ηmicroείς οπού καυχώmicroασθε πως έχοmicroεν τα Eλληνικά τα οmicroιλούmicroε ταις απερασmicroέναις αντάmicroωσα έναν Γερmicroανό οπού ήξευρε Eλληνικά άρχισε να microε οmicroιλή έπρεπε να τον αποκριθώ και έκαmicroνα microια ώρα όσο να συνθέσω προτήτερα δυο τρεις λέξες κατεντροπιάσθηκα εβλασφήmicroησα τη συνήθεια οπού έχουν οι εδικοί microας και δεν βάνουν τους αρχαρίους να οmicroιλούν Eλληνικά να συνειθίζουν επειδή το να οmicroιλή τινάς microια γλώσσα όλο το παν κρέmicroεται από τη συνήθεια microα microήτε Eλληνικά διαβάζοmicroε microήτε ηξεύροmicroε τι κάmicroνωmicroε δεν είmicroασθε παρά ένα Aναξαγορικό χάος ___________________________________________________________________________________

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

7

θε να αναστηθή ο ∆ηmicroοσθένης και ο Πλάτων και οι άλλοι το έκαmicroαν αυτό θέλωντας να τους δοξάσουν οι άνθρωποι microα δεν ηξεύρουν πως η αληθινή δόξα και διαρκής και microόνιmicroη έχει τη βάσι της απάνω εις το ωφέλιmicroο και το έργο τους είναι παντάπασιν ανωφελές και πως εκείνη η δόξα οπού δεν έχει τα θεmicroέλια της εις το ωφέλιmicroο είναι εφήmicroερη είναι ένας καπνός ενός τοπιού Ολα microεταβάλλουν εις αυτόν τον Kόσmicroο θέλεις τον φυσικό ειπέ θέλεις τον ηθικό επειδή και οι δυο έχουν microεγάλη σχέσι αναmicroεταξύ τους microεταβάλλει λοιπόν και η γλώσσα και πρέπει να υποκείmicroασθε εις αυτή τη microεταβολή και να microην ισχυρογνωmicroονούmicroεν επειδή κοντά οπού του κάκου εναντιόνοmicroάσθε εις τη φύσι φαινοmicroάσθε και παράξενοι Aρχίσατε λοιπόν ώ απόγονοι των παλαιών εκείνων και περιφήmicroων Eλλήνων να τους microιmicroηθήτε καλλιεργώντας τη γλώσσα σας και τότε θέλετε microαθαίνη και Eλληνικά καλλίτερα και ευκολώτερα επειδή διαβάζωντας τινάς γραmicromicroατική εις τη φυσική του γλώσσα τη microαθαίνει πολλά ευκολώτερα και αφ ου τη microάθη τα Eλληνικά ύστερα microένουν microια διατριβή Tότε να είστε βέβαιοι πως γυρίζει και η φιλοσοφία πάλιν εις την πρώτη της φωλιά επειδή αυτή αγαπά να οmicroιλή microε ζωντανούς ανθρώπους και όχι micro αποθαmicroένων κόκκαλα Tο αίmicroα του ∆ηmicroοσθένους του Πλάτωνος και των άλλων τρέχει ακόmicroι microέσα εις ταις φλέβαις microας microα το αισθάνοmicroάσθε O ∆ηmicroοσθένης δια τι έγινε ∆ηmicroοσθένης και ο Οmicroηρος Οmicroηρος και ο Θουκυδίδης Θουκυδίδης και τ δια τι έγραψαν στη γλώσσα οπού ωmicroιλούνταν στον καιρό τους αν θέλωmicroεν λοιπόν κ ηmicroείς να γένωmicroεν ∆ηmicroοσθένεις και Θουκυδίδαι και Οmicroηροι πρέπει να γράψωmicroε στη γλώσσα που microιλούmicroεν αλλοιώς ας microην το ελπίζωmicroεν καmicromicroιά φορά καθώς δεν το έλπισαν και τόσοι άλλοι ή το έλπισαν microαταίως Ολοι καταφρονούmicroε τη γλώσσα που microιλούmicroε αν προβάλη τινάς γραmicromicroατική εις αυτή καλλιέργεια αν microας ειπή τινάς να στοχασθώmicroε να ιδούmicroε τι θησαυρό έχοmicroε και καταφρονώντας τον πηγαίνοmicroεν και σπάνοmicroεν το κεφάλι microας και σκαλίζοmicroεν microέσα εις χώmicroατα να εύρωmicroεν κανένα βωλάριο microάλαmicroα αναισθητώντας τόν βλέποmicroεν microε ένα microάτι ελεεινό τον ταλανίζοmicroεν δια την ατοπία του και παραξενιά του Ω τι αναισθησία microας δια τη δυστυχία microας δεν έχοmicroεν να προσκλαυθούmicroε τίποτες από τη φύσι παρά από λόγου microας δια την αmicroάθειά microας δεν έχοmicroε παροmicroοίως να προσκλαυθούmicroε παρά από λόγου microας αν ανοίξη τινάς το στόmicroα του και ειπή Pωmicroέϊκα έχοmicroεν τα Eλληνικά προσπάθεια άλογη όλοι οι Eυρωπαίοι έχουν τα Λατινικά microα έχουν και τη φυσική τους γλώσσα και έχωντας αυτήν έχουν και τα Λατινικά καλλίτερα παρά ηmicroείς τα Eλληνικά να το πω ηξεύρουν και τα Eλληνικά καλλίτερα από ηmicroάς H αιτία είναι οπού ώντας microικροί διαβάζουν εις τη γλώσσα τους και καταλαmicroβάνουν τι διαβάζουν και έτζι πέρνουν και ιδέαις καθαραίς γραmicromicroατικής και των άλλων και ύστερα κάθε άλλη γλώσσα τους είναι εύκολη Aυτοί οπού έχουν τη φυσική τους γλώσσα οmicroιλούν και Λατινικά ηmicroείς οπού καυχώmicroασθε πως έχοmicroεν τα Eλληνικά τα οmicroιλούmicroε ταις απερασmicroέναις αντάmicroωσα έναν Γερmicroανό οπού ήξευρε Eλληνικά άρχισε να microε οmicroιλή έπρεπε να τον αποκριθώ και έκαmicroνα microια ώρα όσο να συνθέσω προτήτερα δυο τρεις λέξες κατεντροπιάσθηκα εβλασφήmicroησα τη συνήθεια οπού έχουν οι εδικοί microας και δεν βάνουν τους αρχαρίους να οmicroιλούν Eλληνικά να συνειθίζουν επειδή το να οmicroιλή τινάς microια γλώσσα όλο το παν κρέmicroεται από τη συνήθεια microα microήτε Eλληνικά διαβάζοmicroε microήτε ηξεύροmicroε τι κάmicroνωmicroε δεν είmicroασθε παρά ένα Aναξαγορικό χάος ___________________________________________________________________________________

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

8

1 Φιονία είναι το Φούνεν Eσθονία επαρχία της Pωσσίας εις τη Bαλτική θάλασσα 2 H microικρή Bρετανία οπού είναι microια επαρχία της Φράντζας διαιρείται εις άνω Bρετανία και εις κάτω 3 O Kονδιλλιάκ στην αρχή του συγγράmicromicroατός του οπού επιγράφεται Oδός σπουδής [3] Kείmicroενο 2 ∆ηmicroαράς Κ Θ 1967 Ιστορία της Νεοελληνικής ΛογοτεχνίαςmiddotΑθήνα Ικαρος σελ 204-206 copy Η κύρια εκπαιδευτική του απασχόληση που φανερώνει τον συνθετικό τρόπο microε τον οποίον αντιmicroετώπιζε ο Κοραής τα σχετικά ζητήmicroατα καθορίζεται στη γλώσσα Κι εδώ microεσότητα κι εδώ φιλελευθερισmicroός Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν να είπω ούτως ισότητα Κι ακόmicroη Μήτε τύραννοι των χυδαίων ούτε δούλοι της χυδαιότητος αυτών Κι εδώ διαmicroορφώνεται ένας διmicroέτωπος αγώνας προς τις δύο ακρότητες Εχουmicroε ως τον καιρό του Κοραή διαπιστώσει την ύπαρξη δύο γλωσσικών τάσεων από τις οποίες καmicromicroιά δεν έχει χαρακτήρα συντηρητικό οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας ζητούσαν να φωτισθεί ο λαός και για τούτο υποστήριζαν ότι έπρεπε οι λόγιοι να χρησιmicroοποιούν τη γλώσσα του οι οπαδοί του αρχαϊσmicroού πιστεύουν πως microέσα από την αρχαία γλώσσα θrsquo αναστηθεί το δοξασmicroένο αρχαίο γένος Υπάρχει δηλαδή κίνηση και στις δυο περιπτώσεις προς ένα σκοπό ούτε συντήρηση ούτε αντίδραση Του Κοραή η θέση βρίσκεται πολύ πλησιέστερα στων οπαδών της λαϊκής γλώσσας microα η κλασσική του παιδεία δεν του επιτρέπει να φθάσει ως τις άκρες συνέπειες του διαmicroορφωmicroένου πια γλωσσικού κινήmicroατος η γλώσσα των λογίων πρέπει να είναι διορθωmicroένη και πλουτισmicroένη Στην διόρθωση θα πρυτανεύσουν οι αρχές τις γαλλικής φιλοσοφίας του καιρού του η φύση της γλώσσας πρέπει να microείνει σεβαστή ο ορθός λόγος πρέπει να κατευθύνει την προσπάθεια Ο Κοραής ζητεί να γνωρίσουmicroε τη φύση της γλώσσας microαςmiddot δηmicroιουργείται έτσι η ανάγκη της microεθοδικής microελέτης της νεοελληνικής πρέπει να συνταχθεί νεοελληνικό λεξικό νεοελληνική γραmicromicroατική και για να εξυπηρετηθούν οι δύο αυτοί σκοποί θα microελετηθεί η γλώσσα όπως σώζεται στο στόmicroα του λαού και όπως βρίσκεται στα microεταγενέστερα γλωσσικά microνηmicroεία Θα ακολουθήσει η σύγκριση της νέας γλώσσας microε την αρχαία microε το σκοπό να εξακριβωθούν οι τίτλοι της νέας γλώσσας τα δικαιώmicroατα όσα έχει κάθε στοιχείο της για να επιζήσει στην διόρθωση ∆ιόρθωσιν ονοmicroάζω της γλώσσης όχι microόνον τον microετασχηmicroατισmicroόν διαφόρων βαρβαροmicroόρφων λέξεων και συντάξεων αλλά και την φυλακήν πολλών άλλων τας οποίας ως βαρβάρους σπουδάζουν να εξορίσωσιν από την γλώσσαν όσοι microετά προσοχής δεν ηρεύνησαν την φύσιν της γλώσσης Η σύγκριση ανάmicroεσα στις δυο γλώσσες θα έχει και ένα άλλο αποτέλεσmicroα να γνωρίσουmicroε καλύτερα και την αρχαία οι σηmicroειώσεις του Κοραή είναι γεmicroάτες από τέτοιους παραλληλισmicroούς που βοηθούν microε βάση την κοινή γλώσσα στην κατανόηση της αρχαίας Η συγκριτική microέθοδος δεν είναι εύρηmicroα του Κοραή είναι microέσα στην ατmicroόσφαιρα της εποχής του Μα η εφαρmicroογή της στα νεοελληνικά microε τόση microάλιστα έκταση οφείλεται σrsquoαυτόν είναι η microέθοδος του Κοραή Οπωσδήποτε βάση του γλωσσικού οργάνου του Γένους πρέπει να είναι η νέα γλώσσα καταδικάζεται η ldquoκακή και διεστραmicromicroένη να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποία microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν εις τελειότηταrdquo Το ξεκαθαρισmicroένο όριο βρίσκεται προς την αρχαία

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

9

Εξ άλλου ένας ακόmicroη κοινός τόπος που χαρακτηρίζει την εποχή του Κοραή είναι η έννοια της εξέλιξης ldquomicroόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτουςrdquoΤέλος ο ορθός λόγος απαιτεί να microην ξεmicroακραίνουmicroε από την κοινή συνήθεια στις λέξεις στους τύπους στη σύνταξη η προτίmicroηση θα είναι πάντα για τα πιο καταληπτά Κι αν οι θεωρίες όλες οι γλωσσικές του Κοραή είναι εσφαλmicroένες τότε γράφει ldquoφρονιmicroωτέραν άλλην συmicroβουλήν εις το έθνος να δώση τις δεν έχει παρά την συmicroβουλήν του χυδαϊσmicroού ήγουν να γράφη καθώς microιλεί και να microη γυρεύη να σιάση την γλώσσαν οπού έλαβεν από τους γονιούς τουrdquo Ετσι από την θεωρία καταλήγει ο Κοραής σε microια γλωσσική πράξη που προσεγγίζει προς την δηmicroοτική Μια δηmicroοτική ξεκαθαρισmicroένη microε microέτρο Επιτυχηmicroένος είναι ο χαρακτηρισmicroός του ∆Βερναρδάκη που γράφει πως η γλώσσα του Κοραή είναι αποmicroίmicroησις της δηmicroοτικής γλώσσης Στο διάστηmicroα της microακράς ζωής του παρατηρούmicroε microια σταθερή εξέλιξη προς την απλότητα προς την δηmicroοτική [4] Κείmicroενο 3 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro Θεσσαλονίκη Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 449-452 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Το κήρυγmicroα και η γλώσσα του Κοραή Οι γλωσσικές ιδέες του Κοραή διατυπώθηκαν και υποστηρίχθηκαν συχνά προπάντων στους προλόγους των διάφορων εκδόσεών του microε προγραmicromicroατικότητα που σπάνια ξαναβρίσκεται στα κηρύγmicroατα των αντίπαλών του αρχαϊστών ή αργότερα στους οπαδούς της καθαρεύουσας Βρίσκονται συγκεντρωmicroένες οι περισσότερες στα Προλεγόmicroενά του (18152 σ 42α 47α 62 64 109 123 146 246 272 275 372 422 κά) Η επικρατήσασα έως τώρα κακή και διεστραmicromicroένη συνήθεια να καταφρονώmicroεν την νέαν την οποίαν microόνην είναι δυνατόν να φέρωmicroεν είς τελειότηταhellip Καιρός είναι να ελευθερωθώmicroεν από ταύτην την πρόληψιν Πρέπει να γυmicroναζόmicroεθα εξαιρέτως εις το να καλλύνωmicroεν και να διορθόνωmicroεν όσον είναι δυνατόν την Γλώσσαν την οποίαν εθηλάσαmicroεν microε το γάλα και εις microόνην την οποίαν εσυνειθίσαmicroεν να εξηγώmicroεν ότι συλλογιζόmicroεθα -Τότε microόνον ονοmicroάζονται τα έθνη φωτισmicroένα όταν φέρωσι την γλώσσαν αυτών εις τελειότητα Οι Ιταλοί οι Γάλλοι οι Αγγλοι τότε αληθώς άρχησαν να ελευθερούνται από τη βαρβαρότητα όταν οι κατrsquoαρχάς ολίγοι λόγιοι αυτών άνδρες κατεχέρησαν να γράφωσιν εις την κοινήν αυτών γλώσσαν -Από ταύτην των Ελληνιζόντων την ατοπίαν συmicroπεραίνεται πόσον ατοπώτερον είναι εν άλλο είδος συγγραφέων τους οποίους δια να διακρίνω από τους ακράτως Ελληνίζοντας συγχώρησον να ονοmicroάσω Μιξελληνίζοντας ή αν αγαπάς κάλλιον Μιξοβαρβάρους Ο σκοπός των τοιούτων είναι βέβαια επαινετός επειδή προθυmicroούνται να σιmicroώσωσιν όσον δυνατόν εγγύτερον την σηmicroερινήν γλώσσαν εις την microητέρα της την Ελληνικήνhellip Αυτοί σπουδάζουν ως είπα να εξελληνίσωσι την κοινήν γλώσσαν αλλrsquoεπειδή καταγίνονται εις πράγmicroα αδύνατον microην έχοντες το δικαίωmicroα νrsquoαλλάξωσι του έθνους την γλώσσαν αναγκάζονται και την Ελληνικήν να διαστρέφωσι και την κοινήν την οποίαν νrsquoαποφύγωσι δεν εmicroπορούν βαρβαροτέραν microε την άλογον παράθεσιν ταύτην να κάmicroνωσι -Η γλώσσα είναι εν από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του έθνους κτήmicroατα Από το κτήmicroα τούτο microετέχουν όλα τα microέλη του έθνους microε δηmicroοκρατικήν

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

10

να είπω ούτως ισότηταmiddot κανείς όσον ήθελεν είσθαι σοφός microητrsquoέχει microήτε δύναταί ποθεν να λάβη το δικαίωmicroα να λέγη προς το έθνος Ούτω θέλω να λαλής ούτω να γράφης Οστις επαγγελλόmicroενος να γράφη εις την κοινήν γλώσσαν microακρύνεται τόσον από τον κοινόν τρόπον του λέγειν εκείνος ζητεί πράγmicroα το οποίον microητrsquoο σκληρότατος τύραννος δεν είναι καλός να κατορθώσηhellip Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να microεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους καθώς microεταβάλλει και τα έθνηhellipΕάν το να microακρύνεταί τις από την κοινήν του λέγειν συνήθειαν τόσον ώστε να γίνεται ασαφής εις την διάνοιαν και παράξενος ολότελα εις την ακοήν ήναι τυραννικόν το να χυδαϊζει πάλιν τόσον ώστε να γίνεται αηδής εις εκείνους όσοι έλαβον ανατροφήν microε φαίνεται δηmicroαγωγικόν Οταν λέγω ότι από την γλώσσαν microετέχει το έθνος όλον microε δηmicroοκρατικήν ισότητα δεν νοώ ότι πρέπει νrsquo αφήσωmicroεν την microόρφωσιν και δηmicroιουργίαν αυτής εις την οχλοκρατικήν φαντασίαν των χυδαίων Ο όχλος είναι πανταχού όχλος Εάν δεν έχωmicroεν το δικαίωmicroα της τυραννικής προσταγής Ούτω θέλω να λαλής έχοmicroεν εξ άπαντος το δικαίωmicroα της αδελφικής συmicroβουλής Ούτω πρέπει να λαλώmicroενhellip Γράφε microετά προσοχής και microελέτης εκρίζωσον από την γλώσσαν τα ζιζάνια της χυδαιότητος όχι όmicroως όλα πάραυτα microε την δίκελλαν αλλά microε την χείρα και κατά microικρόν εν οπίσω του άλλουmiddot σπείρε εις αυτήν τα Ελληνικά σπέρmicroατα αλλά και αυτά microε την χείρα και όχι microε τον σάκκον Και θέλεις απορήσει πώς εις ολίγον καιρόν και αι λέξεις και αι φράσεις σου επέρασαν από το βιβλίον εις του λαού τα στόmicroατα Οι λόγιοι άνδρες του έθνους είναι φυσικά οι νοmicroοθέται της γλώσσης την οποίαν λαλεί το έθνοςmiddot αλλrsquoείναι (πάλιν το λέγω) νοmicroοθέται δηmicroοκρατικού πράγmicroατος Εις αυτούς ανήκει η διόρθωσις της γλώσσης αλλrsquoη γλώσσα είναι κτήmicroα όλου του έθνους και κτήmicroα ιερόν -Περισσότερον ήθελrsquoωφελήσει το γένος σήmicroερον όςτις καίει παρά όςτις γράφει Γραmicromicroατικάς -Κατά διαφόρους περιόδους ή εποχάς χρόνου το αυτό έθνος έχει διάφορον Γραmicromicroατικήν ήγουν διάφορον τρόπον του λαλείν και γράφειν την γλώσσαν του -Αναγκαιότερα είναι εις ηmicroάς η γραmicromicroατική θεωρία και πράξις της γλώσσης την οποίαν λαλούmicroεν καθrsquoεκάστην παρά της γλώσσης την οποίαν microας αναγκάζει να microανθάνωmicroεν η κατάληψις των συγγραmicromicroάτων των ηmicroετέρων προγόνων -Οταν η γλώσσα ευρίσκετrsquoακόmicroη να είπω ούτως εις τα σπάργανα τα σφάλmicroατα είναι ευκολοσφόγγιστοι ρύποιmiddot και όσον περισσοτέρους εξαλείψη τις τόσον λογικωτέραν και ευmicroορφοτέραν θέλει καταστήσει την γλώσσαν του -Τι ακούω hellipΕυρίσκονται εις την Ελλάδα Ελληνες οι οποίοι γεmicroίσαντες λίθους τους κόλπους αυτών και αναβάντες ως επί πέτρας υψηλής της Θρησκείας (ως αυτοί λέγουν) λιθοβολούν απανθρώπως την Φιλοσοφίαν διά να της εmicroποδίσωσι την είσοδον εις την ΕλλάδαhellipΜη δυνάmicroενοι να εξολοθρεύσωσι microε το πυρ και microε τον σίδηρον της Φιλοσοφίας τους ησύχους οπαδούς προθυmicroούνται να τους παραστήσωσιν εις την υπόληψιν του ανοήτου όχλου ως δηmicroεγέρτας ως αθέους εις ολίγα λόγια να τους καταστήσωσιν ως φθορέας της πολιτικής κοινωνίας βδελυκτούς εις όλον το γένος Εις την Φιλοσοφίαν εξεναντίας παρά τον ορθόν λόγον κανέν άλλο όπλον δεν συγχωρείται -Ο τρόπος ούτος να τελειωθή δεν είναι δυνατόν εάν εις τόπον των ελληνιστί γραmicromicroένων βιβλίων δεν εισαχθώσιν εις τα κοινά σχολεία βιβλία γραmicromicroένα εις την κοινήν γλώσσαν ήγουν την γλώσσαν εκείνην την οποίαν λαλούσι καθrsquoηmicroέραν αναmicroεταξύ των τα παιδάρια εις τα σχολεία και ακούουσι λαλούντας εις τους οίκους τους ιδίους των γονείς -Ηθελε πολύ ταχύνει την εις το καλόν της Ελλάδος προκοπήν και βελτίωσιν Εφηmicroερίς πολιτικοφιλολογική γραmicromicroένη εις την κοινώς λαλουmicroένην γλώσσαν -Την microέσην οδόν της γλώσσης πρέπει να πατήσωmicroεν δια να microεταδόσωmicroεν εις τους απαιδεύτους αν έχωmicroεν τι καλόν και να δόσωmicroεν εις τους σοφούς αφορmicroήν να microεταδόσωσι καλήτερα -Ελάλησα να γράφωmicroεν εις την microητρικήν ηmicroών γλώσσαν όχι microε σκοπόν να κινήσω τους οmicroογενείς εις καταφρόνησιν της αρχαίας των προγόνων ηmicroών γλώσσης ως microrsquoεσυκοφάντησαν αναισχύντως

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

11

Νοmicroίζω ότι η διαφθορά της γλώσσης είναι συγγενής νόσος της διαφθοράς των ηθών και κατά τους ιπποκρατικούς κανόνας ζητεί και συγγενή και παροmicroοίαν θεραπείαν -Το κοινόν ιδίωmicroα δεν είναι αξιοκαταφρόνητον ως πρεσβεύουν οι microωροί -Η γλώσσα είναι αυτό το έθνος σε συγχωρεί να την καλλωπίζης και να την στολίζης αλλrsquoόχι και να βάλης εις τόπον αυτής άλλην γλώσσαν ιδικήν σου -Η φρικτοτέρα χυδαιότης της γλώσσης microας είναι η έλλειψις του απαρεmicroφάτουmiddot hellip αι γλώσσαι καθώς κατά microικρόν διαστρέφονται ούτω κατά microικρόν διορθώνονται -Και ο καλλωπισmicroός hellip της γλώσσης έχει όρια τα οποία όστις αγωνίζεται να υπερπηδήση γίνεται τύραννοςhellip [5] Κείmicroενο 4 Κοδρικάς Π 1818 Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου Παρίσι Α Πατρινός και Αφοί Ποστολάκα Παρατίθεται στο Γ Κορδάτος Ιστορία του γλωσσικού microας ζητήmicroατος Αθήνα Λουκάτος 1943 σελ85-87 copy Αυτοί όλοι (σηmicro οι ευγενείς και οι έγκριτοι του γένους)οι την υγιή microοίραν συγκροτούντες του γένους κοινή οmicroολογία αυτό το ύφος ως οικείον ενασmicroενίζονται και αυτό ως γνήσιον και κοινόν οmicroοφώνως αποδέχονται Πατριάρχαι αρχιερείς ηγεmicroόνες κληρικοί γραmicromicroατικοί και αυτοί οι microεταξύ οmicroογενών ελευθερίου ευmicroοιρήσαντες αγωγής εmicroπορικοί όλον ενί λόγω το σύστηmicroα (διάβαζε το συγκρότηmicroα) της εκκλησιαστικής και πολιτικής ιεραρχίας του έθνους microας αυτό το ύφος αναγνωρίζουν ως οικείον και γνήσιον Αν κατά την ιδέαν των γνωmicroοτύπων διορθωτών το ύφος αυτό είναι microακαρονικόν ευκλεέστερον είναι βέβαια προς ηmicroάς να microακαρονίζωmicroεν εθνικώς microε όλους τους εγκρίτους του γένους ή να χυδαΐζωmicroεν ξενολογικώς microε τους αυθαιρέτους νοmicroοθέτας της γλώσσης microαςhellipΑλλη βέβαια η γλώσσα των καπήλων και άλλη η των ευγενών Αλλη η των σπουδαίων και άλλη η των χυδαίων Οθεν microετrsquo ειλικρινείας οmicroολογώ ότι δεν νοστιmicroεύοmicroαι τελείως την δηmicroαγωγικήν φιλοσοφίαν ∆εν γράφω microήτε διά γεωργούς microήτε διά πακάληδας Γράφω απλώς διά ευγενείς και πεπαιδευmicroένους ∆ιό και προσέχω να εκφρασθώ όσον το δυνατόν εξηκριβωmicroένως εις την συνηθισmicroένην φράσιν των Επιθυmicroώ οι γεωργοί να καταγίνωνται εις την γεωπονίαν οι πακάληδες εις την οψοπωλίαν και να microην εννοιάζωνται microήτε οι πρώτοι αν ο γάϊδαρός των κατάγεται από τον κάνθαρον microήτε οι δεύτεροι αν ο βακάλης παράγεται από τον βακαλάον Οι δε ευγενείς και κατά τάξιν και κατrsquo αγωγήν να ενασχολώνται ως εξ επαγγέλmicroατος εις την σπουδήν και φιλολογίαν συντελούντες microε τα φώτα της microαθήσεως εις την κοινήν του γένους microας εύκλειαν και ευδαιmicroονίαν hellip∆οξάζω λοιπόν ότι τότε ευδαιmicroονεί εν εθνικόν πολίτευmicroα όταν κατά τον θείο Πλάτωνα οι άρχοντες φιλοσοφούσιν ή οι φιλόσοφοι άρχουσι Θεωρώ όmicroως ως τελείαν δυστυχίαν ενός έθνους το να χυδαΐζουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφώσιν οι χυδαίοι [6] Κείmicroενο 5 Σολωmicroός ∆ 1986 ∆ιάλογος στο Απαντα 2ος τόmicro Επιmicro Λ Πολίτης Αθήνα Ικαρος σελ 12-13 copy Ικαρος

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

12

ΠΟΙΗΤΗΣ Εκατάλαβαmiddot θέλεις να οmicroιλήσουmicroε για τη γλώσσα microήγαρις έχω άλλο στο νου microου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα Εκείνη άρχισε να πατή τα κεφάλια τα τούρκικα τούτη θέλει πατήση ογλήγορα τα σοφολογιοτατίστικα και έπειτα αγκαλιασmicroένες και οι δύο θέλει προχωρήσουν εις το δρόmicroο της δόξας χωρίς ποτέ να γυρίσουν οπίσω αν κανένας Σοφολογιότατος κρώζη ή κανένας Τούρκος βαβίζηmiddot γιατί για microε είναι όmicroοιοι και οι δύο ΦΙΛΟΣ Βέβαια είναι εχθροί microας και οι δύοmiddot microε κάνεις να θυmicroηθώ τα λόγια του Λοκ Η γλώσσα είναι ένα microεγάλο ποτάmicroι εις το οποίον έχουν ανταπόκριση τα όσα γνωρίζει ο άνθρωπος και όποιος δεν την microεταχειρίζεται καθώς πρέπει κάνει ότι του βολέση για να κόψη ή να εmicroποδίση τους δρόmicroους microε το microέσον των οποίων τρέχει η πολυmicroάθεια Οποιος κάνει λοιπόν αυτό microε απόφαση θεληmicroατική πρέπει οι άλλοι να τον στοχάζωνται εχθρόν της αλήθειας και της πολυmicroάθειας ΠΟΙΗΤΗΣ Τι λες ως πότε θα πηγαίνη εmicroπρός αυτή η υπόθεση ένας λαός από το ένα microέρος να οmicroιλή σrsquo έναν τρόπο ολίγοι άνθρωποι από το άλλο να ελπίζουν να κάmicroουν τον λαόν να οmicroιλή microίαν γλώσσαν δικήν τους ΦΙΛΟΣΓια κάποιον καιρό η υπόθεση θέλει ακολουθήσηmiddot η αλήθεια είναι καλή Θεά αλλά τα πάθη του ανθρώπου συχνότατα την νοmicroίζουν εχθρή Κάποιοι γνωρίζουν την αλήθεια αλλά επειδή γράφοντας εις εκείνον τον τρόπον τον σκοτεινόν απόχτησαν κάποια φήmicroη σοφίας τον ακολουθούν και ας είναι και σφαλερός ΠΟΙΗΤΗΣ Λοιπόν είναι αξιοπαρόmicroοιαστοι microε τους ανθρώπους οι οποίοι για να ζήσουν πουλούν φαρmicroάκι ΦΙΛΟΣ Περιγράφει το εργαστήρι ενός απrsquoαυτούς ο Σαίξπηρ εξαίρετα και θέλω να σου ξαναθυmicroίσω τα λόγια του γιατί τη αληθεία microου ξαναθυmicroούν τον τρόπον εις τον οποίον είναι γραmicromicroένα τα βιβλία των Σοφολογιότατων -Εκρέmicroονταν από το πατερό του φτωχότατου εργαστηριού microια ξεροχελώνα ένας κροκόδειλος αχερωmicroένος και άλλα δερmicroάτια άσχηmicroων ψαριώνmiddotήτον τριγύρου πολλά συρτάρια αδειανά microε επιγραφές αγγειά από χοντρόπηλο πράσινο ήτον φούσκες ήτον βρωmicroόχορτα παλιωmicroένα κακοmicroοιριασmicroένα δεmicroάτια βούρλα παλιά κοmicromicroάτια από διαφόρων λογιών ιατρικά αριά σπαρmicroένα εδώ κι εκεί για να προσκαλέσουν τον αγοραστή ΠΟΙΗΤΗΣΒλέπω από microακριά έναν Σοφολογιότατονmiddot επιθυmicroώ για την ησυχία microου και για τη δική σου και για τη δική του να microην έλθη κοντά microας ΦΙΛΟΣ το επιθυmicroώ κι εγώ εσύ θυmicroώνεις πάρα πολύ ΠΟΙΗΤΗΣ Θυmicroώνω γιατί είmicroαι στενεmicroένος να ξαναπώ τα πράγmicroατα όπου είπαν τόσες φορές τα άλλα έθνη και δίχως ωφέλεια να τα ξαναπώ Οι Γάλλοι έλαβαν φιλονεικία για τη γλώσσα και ετέλειωσε εις την εποχή του ∆αλαmicroπέρτmiddot την έλαβαν οι Γερmicroανοί και ο Οπιτς έδωσε το παράδειγmicroα της αλήθειας την έλαβαν οι Ιταλοί και microε τόσο πείσmicroα οπού microήτε το παράδειγmicroα του Υψηλότατου Ποιητή είχε φθάσει για τότε να τους καταπείση Ησύχασαν τέλος πάντων γράφοντας τη γλώσσα του λαού τους τα σοφά έθνη και αντί εκείνες οι ελεεινές ανησυχίες να microας είναι παράδειγmicroα για να τες αποφύγουmicroε επέσαmicroε εις χειρότερα σφάλmicroατα Τέλος

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

13

πάντων οι Σοφολογιότατοι εκείνων των εθνών ήθελαν να γράφεται microία γλώσσα οπού ήταν microία φορά ζωντανή είς τα χείλη των ανθρώπωνmiddot κακό πράγmicroα βέβαια και αν ήτον αληθινά δυνατόνmiddot γιατί δυσκολεύει την εξάπλωση της σοφίας αλλrsquoοι δικοί microας θέλουν να γράφουmicroε microία γλώσσα η οποία microήτε οmicroιλιέται microήτε άλλες φορές οmicroιλήθηκε microήτε θέλει ποτέ οmicroιληθή [7] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1981 Απαντα 3ος τόmicro ΘεσσαλονίκηΙ Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) σελ 479 copy Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυmicroα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) Ο Π Σούτσος δείχνει το δρόmicroο της επιστροφής στην αρχαία γλώσσα (1853) Ταύτην (την λαλουmicroένην υπό του όχλου) αντί της γραφοmicroένης παραλαβών ο Αδαmicroάντιος Κοραής ληγούσης της δεκάτης ογδόης εκατονταετηρίδος διέπλασε νέαν γραφοmicroένην γλώσσαν πενιχράν κατά την λέξιν και την φράσιν και στερουmicroένην πτώσεων χρόνων και εγκλίσεών τινων των πλείστων προθέσεων επιρρηmicroάτων και συνδέσmicroων και των πλείστων microετοχών και αντωνυmicroιών Επειδή δε ο σοφός αυτός ανήρ ειργάζετο την εν τη Ελλάδι microετακένωσιν των φιλοσοφικών και πολιτικών δοξασιών της Γαλλίας εισήγαγεν απειραρίθmicroους και φράσεις Γαλλικάς εις την ισχνήν αυτήν γλώσσαν ην και Νεογραικικήν εκάλεσεν αναβαπτίσας Γραικούς ή Γραικύλους του Κικέρωνος τους Μαραθωνοmicroάχους και Σαλαmicroινοmicroάχους Ελληνας του Μιλτιάδου και Θεmicroιστοκλέους Ταύτην την κολοβήν κατά τα οκτώ microέρη του λόγου Νεογραικικήν γλώσσαν εmicroπλήσαντες νέων έτι ιδιωτισmicroών Γαλλικών και Γερmicroανικών γράφουσι σήmicroερον οι Πανεπιστήmicroιοι καθηγηταί της Ελλάδος οι εν Αθήναις Ερmicroουπόλει Σmicroύρνη και Κωνσταντινουπόλει δηmicroοσιογράφοι πάντες οι συγγραφείς και άπαντες οι microεταφρασταί των Ευρωπαϊκών συγγραmicromicroάτων Σκαπανείς ηmicroείς αυθάδεις καταρρίπτοmicroεν το Φραγκικόν τούτο και πτωχόν οικοδόmicroηmicroα και ανεγείροmicroεν από του microνήmicroατος την Ελληνικήν γλώσσαν των προγόνων την κοινήν επικληθείσαν το πάλαι καθιστώντες αυτήν εύληπτον και υπό πάντων εννοουmicroένην -Κανόνες Γενικοί Α΄ Η γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και ηmicroών των νεωτέρων έσεται microία και η αυτή η Γραmicromicroατική εκείνων και ηmicroών έσεται microία και η αυτή Β΄ Αι λέξεις αι φράσεις εκείνων έσονται microόναι παραδεκτέαι πάσα δε ξένη λέξις ή φράσις ξένη εν λέξεσιν Ελληνικαίς εξοβελισθήσονται [8] Κείmicroενο 7 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Oλκός σελ 26-32 33-34 copy Νοmicroίζω πως είmicroαστε υποχρεωmicroένοι να διαπιστώσουmicroε ότι το σηmicroείο εκκίνησης για τη δηmicroιουργία του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος βρίσκεται στα τελευταία τρικουπικά χρόνια κι έχει ληξιαρχική πράξη γεννήσεως 1888 Η χρονιά που κυκλοφορεί το Ταξίδι του Ψυχάρη Το ότι το Ταξίδι του Ψυχάρη είναι το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού -ο όρος είναι ένα στερεότυπο πια- είναι πασίγνωστο Εκείνο που έχει microείνει ανεξερεύνητο είναι η αmicroφίδροmicroη σχέση ανάmicroεσα σrsquo αυτό το κείmicroενο και στη χρονική περίοδο κατά την οποία δηmicroοσιεύεται και η οποία ορίζεται

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

14

από τις τρικουπικές συνθήκες Εκείνο δηλαδή που πρέπει να δούmicroε είναι το κατά πόσο ο χαρακτήρας εκείνης της περιόδου επέτρεψε τη γένεση των ιδιαίτερων ιδεολογικών γνωρισmicroάτων του κινήmicroατος και κατά πόσο ενδεχοmicroένως τα γνωρίσmicroατα αυτά ενίσχυσαν από ένα σηmicroείο και πέρα τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της περιόδου Με άλλα λόγια αυτό που πρέπει να εξεταστεί είναι όχι microόνο γιατί κυκλοφόρησε τότε πράγmicroα που έχει να κάνει microε την ετοιmicroότητα και τη διορατικότητα του Ψυχάρη άλλα κυρίως γιατί ldquoέπιασεrsquorsquo γιατί ριζοβόλησε τότε Από κει και πέρα οι ρίζες που έπιασε ήταν φυσικό να αντλήσουν από το πρόσφορο έδαφος και να microεταδώσουν και στον microελλοντικό κορmicroό τα ιδιαίτερα συστατικά του εδάφους αυτού Αυτή είναι η εικόνα της αmicroφίδροmicroης σχέσης Οι ιδέες που διατυπώθηκαν σrsquo αυτό το βιβλίο ήρθαν σε αρmicroονία microε τις ιδέες του τρικουπικού κοινωνικοπολιτικού πλαισίου συνδέθηκαν microαζί τους και microέστωσαν όπως ήταν φυσικό από το microπόλιασmicroά τους Αυτή η αρmicroονία επέτρεψε στο κείmicroενο να γίνει microανιφέστο και στο κίνηmicroα να γίνει κίνηmicroα να συναρmicroολογήσει δηλαδή συστηmicroατικά τις αντιλήψεις του και να αποκτήσει την ιδεολογική του αυτονόmicroηση Αmicroέσως παρακάτω θα εξετάσουmicroε τα διάφορα επίπεδα σύνδεσης του βιβλίου του Ψυχάρη microε τις πραγmicroατικότητες του τότε κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος για να δούmicroε ποιο ήταν το περιεχόmicroενο αυτής της αρmicroονίας και ποια ήταν τα στοιχεία microε τα οποία παραδόθηκε το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα στους οπαδούς του 20ού αιώνα Ας σηmicroειωθεί πως όταν κυκλοφορεί το Ταξίδι έχει ήδη προηγηθεί microία έκδοση το 1885 του έργου του Ροΐδη Πάρεργα στο οποίο ο συγγραφέας προτάσσει microία εισαγωγή microε τον τίτλο Περί της σηmicroερινής ελληνικής γλώσσης O πρόλογος αυτός δηmicroοσιεύεται microόνος του στο περιοδικό Εστία και αποτελεί οξεία κριτική κατά των ldquoδιορθωτώνrsquorsquo όπως ονοmicroάζει τους καθαρολόγους και τους αττικίζοντες και θερmicroή συνηγορία υπέρ του χυδαϊσmicroού όπως αποκαλείται από τους πολέmicroιους ο δηmicroοτικισmicroός ldquo[Εις τας λέξεις] της γλώσσης οι διορθωταί ενεκόλαψαν [hellip] το στίγmicroα του χυδαϊσmicroού[hellip] αι λέξεις και οι τύποι της λαλουmicroένης ευρίσκονται εις ην περίπου θέσιν άνθρωπος καταδικασθείς διrsquoαδίκου αποφάσεως του οποίου πάντες microεν αναγνωρίζουσι την αθωότητα αλλrsquoουδείς δύναται να εξαλείψη τον υπό microωρού ή ασυνειδήτου δικαστού στιγmicroατισmicroόνrsquorsquo Υπερασπιστής λοιπόν του χυδαϊσmicroού ο κατεξοχήν τρικουπικός λόγιος ldquoΟ τρόπον τινά εξ απορρήτων του Τρικούπη -όπως τον λέει ο Παλαmicroάς- αρχισυντάκτης της Ωρας Ο Ψυχάρης το γνωρίζει microια και συνεργάζεται κι ο ίδιος microε την Εστία του ∆ροσίνη φιλολογικό φύλλο επίσης φιλοτρικουπικό Στο κλίmicroα που διαγράφεται στο κλίmicroα δηλαδή που θα δεξιωθεί το Ταξίδι γίνονται ήδη φανερές κάποιες παράmicroετροι ο Ροΐδης κι ο ορθολογισmicroός του ο ∆ροσίνης και η γενιά του rsquo80 το τέλος του ροmicroαντισmicroού Επανέρχοmicroαι στο κείmicroενο του Ταξιδιού και τους συνδετικούς κρίκους που το ενώνουν microε το περιβάλλον του Πιστεύω πως ο κυριότερος στόχος του Ψυχάρη -εκτός από το να γράψει ένα υποδειγmicroατικό πεζό στη δηmicroοτική- είναι ακριβώς αυτοί οι συνδετικοί κρίκοι δηλαδή οι τοποθετήσεις της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα σrsquo ένα πλέγmicroα εννοιών που θα της δώσουν τη δυνατότητα microετατροπής της σε σύmicroβολο αγώνα Οι συνδέσεις αυτές είναι α) Οι ατοmicroικές φωνές θα γίνουν συλλογικό κίνηmicroα Η αδήριτη ανάγκη του αγώνα είναι το πρώτο στοιχείο που microπορεί κανείς να αποmicroονώσει στην ανάλυση του Ψυχάρη Η ανεπάρκεια

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

15

της ατοmicroικής φωνής το επιβεβληmicroένο της συλλογικής δράσης και το επείγον microιας συνθηmicroατοποίησης των αιτηmicroάτων Εχει ήδη βρει δύο λέξεις Ιδέα και Ρωmicroιοσύνη Εχει κανείς την αίσθηση ότι microιλάει ο γάλλος διανοούmicroενος της υπόθεσης Ντρέυφους Πάντως microιλάει ο διανοούmicroενος που ζει σε microιαν ατmicroόσφαιρα τη γαλλική στην οποία όλο και τονίζεται η σηmicroασία του συνόλου Ολοι microας ένα γράφει στο Ταξίδι και αmicroέσως microετά το γνωστό Θέλω δόξα και γροθιές β) Το κίνηmicroα αυτό θα είναι εθνικό Η εθνική προβληmicroατική συνιστά βέβαια τον κυρίαρχο ιδειλογικό άξονα γύρω από τον οποίο στρέφονται τόσο οι δηmicroοτικιστές όσο και οι καθαρολόγοι Μια ενιαία γλώσσα αποτελεί την τελειότερη αποκρυστάλλωση της εθνικής ενότητας microέσα και κυρίως έξω από τα ελληνικά σύνορα Ο Ψυχάρης ωστόσο κατορθώνει να εκσυγχρονίσει το εθνικό περιεχόmicroενο -το κατεξοχήν δηλαδή περιεχόmicroενο του γλωσσικού ζητήmicroατος τότε -και αν αποσπάσει από τον ενιαίο εθνικό προβληmicroατισmicroό τον προβληmicroατισmicroό του δηmicroοτικισmicroού Καταφέρνει να τοποθετήσει τη δηmicroοτική microε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρεί απόσταση από την αρχαιότητα αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζει την οικειοποίησή της Η δηmicroοτική είναι το γνήσιο παιδί της αρχαίας Πρέπει να σπουδάξουmicroε καλύτερα την αρχαία για να καταλάβουmicroε την ιστορική αξία της δηmicroοτικής γράφει Η συmicroφιλίωση microε την αρχαιότητα αποκαθιστά και αναβαθmicroίζει τη νεότερη Ελλάδα Η εκσυγχρονιστική διατύπωση της εθνικής προβληmicroατικής νοmicroίζω πως κορυφώνεται microε τη φράση ldquoΕνα έθνος για να γίνει έθνος θέλει δύο πράmicroαταmiddot να microεγαλώσουν τα σύνορά του και να κάmicroη φιλολογία δική τουrdquo Και παρακάτω ldquoΤο πρώτο θεmicroέλιο είναι η γης microόνο microε τέτοια βάση κατορθώνει κάτι να κάmicroη ένας λαός Θέλει όmicroως και γλώσσα δική του γλώσσα καινούργια κι όχι παλιά Μόνο microε τέτοια γλώσσα βγάζει εθνική φιλολογία κι έχει σωστή λεφτεριά ανεξαρτησία ολάκαιρηrdquo Στο βιβλίο λοιπόν υπάρχει τονισmicroός του εθνικού περιεχοmicroένου της δηmicroοτικής και της εθνικής συνέχειας Η σύλληψη του Ψυχάρη βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στη σύλληψη του άλλου φανατικού τρικουπικού του Κωσταντίνου Παπαρρηγόπουλου Μια ιστορία που εξελίσσεται αδιάκοπα Μια γλώσσα που εξελίσσεται αδιάκοπα γ) Το κίνηmicroα θα είναι πολιτικό Ο όρος του πολιτικού ως χαρακτηριστικού του γλωσσικού ζητήmicroατος δεν είναι καινούργιος Εχει χρησιmicroοποιηθεί και στις προεπαναστατικές διενέξεις και νωρίτερα τον 19ο αιώνα από τον Σπυρίδωνα Ζαmicroπέλιο Expressis verbis διατυπώνει τον όρο κι ο Ψυχάρης συνδέοντάς τον φυσικά microε το εθνικό ζήτηmicroα ldquoΤο γλωσσικό ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα πολιτικό ότι πολεmicroά να κάmicroη ο στρατός για τα φυσικά σύνορα θέλει η γλώσσα να το κάmicroη για τα σύνορα τα νοερά πρέπει και τα δυο τους να παν πολύ microακριά να πάρουν πιότερο τόπο Τον όρο πολιτικός ο Ψυχάρης θα τον χρησιmicroοποιήσει επανειληmicromicroένα αργότερα όταν θα υπάρξει πραγmicroατική εmicroπλοκή του γλωσσικού θέmicroατος microε τις πολιτικές διαδικασίες κυρίως microέσω της σύνδεσης microε την εκπαίδευση Οσο microεγαλύτερη είναι η εmicroπλοκή τόσο πιο ικανοποιηmicroένος είναι ο Ψυχάρης microια και πιστεύει πως η τελική λύση του ζητήmicroατος θα είναι οπωσδήποτε πολιτική Για την ώρα στα 1888 microπορεί οι συζητήσεις να είναι έντονες αλλά εmicroπλοκή πολιτική δεν υπάρχει σε καmicroία περίπτωση Γιrsquo αυτό τη δηmicroιουργεί ο ίδιος Στις τελευταίες σελίδες του

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

16

Ταξιδιού microιλάει για τον Τρικούπη θεωρώντας ότι είναι ο microόνος ηγέτης που microπορεί να βγάλει τον ελληνισmicroό από το αδιέξοδο ∆εν αρέσουν οι άντρες που ζητούν κάθε microέρα από το λαό θυσίες και θυσίες που προβλέπουν τι θα γίνη και που χωρεί ο νους τους microακρινές ιδέες και microεγάλους σκοπούς Θα microας αρέσουν κατόπι Κατά που είναι ένας τέτοιος και τώρα Τι να πω τrsquo όνοmicroά του αφού το γνωρίζει ο καθένας ας ζήσει το γερό το κεφάλι Με την κατακλείδα αυτή ο Ψυχάρης κάνει σαφή την πρόθεσή του Το microανιφέστο του δηmicroοτικισmicroού θα κυκλοφορήσει κάτω από τον τρικουπικό αστερισmicroό δ) Το κίνηmicroα θα είναι φιλελεύθερο Ο όρος δεν χρησιmicroοποιείται από τον Ψυχάρη αλλά οι βασικές αρχές του φιλελευθερισmicroού όπως έχουν υιοθετηθεί από microια microεγάλη microερίδα γάλλων διανοουmicroένων και έτσι όπως λειτουργούν microέσα στο πολιτικό πλαίσιο της Τρίτης Γαλλικής ∆ηmicroοκρατίας βρίσκονται διάσπαρτες σrsquo όλο το κείmicroενο του Ταξιδιού και microία η χαρακτηριστικότερη αποτελεί την πεmicroπτουσία της φιλοσοφίας του Η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού όργανο της λαϊκής παιδείας έκφραση της λαϊκής βούλησης Ας σηmicroειωθεί σε παρένθεση πως ο φιλελευθερισmicroός αποτέλεσε έναν πολύ ισχυρό συνδετικό κρίκο του δηmicroοτικισmicroού microε τα πολιτικά ρεύmicroατα που υποτίθεται πως κληρονόmicroησαν τον Τρικούπη και για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα και στον 20ό αιώνα Μέχρις ότου ανεβεί στην επιφάνεια η άλλη δυνατότητα ιδεολογικής προσέγγισης της δηmicroοτικής Μέχρις ότου φορτωθεί ένα νέο ιδεολογικό φορτίο και από γλώσσα του λαού γίνει γλώσσα της εργατικής τάξης ε) Το κίνηmicroα θα είναι επιστηmicroονικό Ο θετικισmicroός του Ψυχάρη κι ο επιστηmicroονικός οπλισmicroός τον οποίο εξασφαλίζει στη δηmicroοτική το αντίδοτο στη ροmicroαντική ανεδαφικότητα όπως λέει ο Κ Θ ∆ηmicroαράς είναι ένας άλλος σοβαρός αρmicroός που συνδέει το δηmicroοτικισmicroό microε τις τρικουπικές αντιλήψεις έτσι όπως διαmicroορφώνονται σε πολιτική και microετατρέπονται σε έργα Αυτά πιστεύω πως είναι τα φανερά σηmicroεία επαφής του δηmicroοτικισmicroού microε τα τρικουπικά συστήmicroατα ιδεών και microέσω αυτών των σηmicroείων πραγmicroατοποιείται η αmicroφίδροmicroη σχέση για την οποία microίλησα πιο πάνω Υπάρχει ωστόσο ένα τελευταίο στοιχείο συστατικό και των δύο ρευmicroάτων -και του τρικουπικού και του δηmicroοτικιστικού -απολύτως ευδιάκριτο και το οποίο αποτέλεσε τη διαρκώς βαλλόmicroενη πλευρά και των δύο την ουσιαστικότερη και microονιmicroότερη αιτία των αδιάκοπων επιθέσεων που υπέστησαν το εκσυγχρονιστικό στοιχείο Οπως και η τρικουπική πολιτική ανεξάρτητα από την παθολογία που παρουσιάζεται στην εφαρmicroογή της έτσι και ο δηmicroοτικισmicroός αναπτύσσεται και προάγεται ως κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά γίνεται και τώρα αντιληπτό από την κοινωνιολογία και την ιστορία ως εκσυγχρονισmicroός Οmicroως οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ετσι ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται συνώνυmicroο του ευρωπαϊσmicroού Ο Ψυχάρης microέσω του Ταξιδιού εφοδιάζει το δηmicroοτικισmicroό microε τα εκσυγχρονιστικά-ευρωπαϊκά του στοιχεία Πρόκειται για microοσχεύmicroατα τα οποία δέχεται πολύ εύκολα ο δηmicroοτικιστικός οργανισmicroός microια και προέρχονται από το προγονικό σώmicroα του ∆ιαφωτισmicroού και δεν του είναι ξένα Τα στοιχεία αυτά ενοποιούνται απολύτως φυσιολογικά microε τα εκσυγχρονιστικά γνωρίσmicroατα του τρικουπικού ρεύmicroατος και έτσι ενισχυmicroένα θεmicroελιώνουν τις νέες προσδοκίες του κινήmicroατος

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

17

Αυτές είναι και οι ιδιότητες του δηmicroοτικισmicroού οι οποίες θα ελκύσουν και τις κοινωνικές δυνάmicroεις εκείνες που θα στηρίξουν το κίνηmicroα για τα όσα συνολικά εκφράζει χωρίς καν να γράψουν στη δηmicroοτική Η χαρακτηριστικότερη βέβαια τέτοια περίπτωση είναι του Ροΐδη Εδώ θα microπορούσε να ενταχθεί και ο ίδιος ο Τρικούπης Τα πραγmicroατολογικά στοιχεία σχετικά microε την επαφή του Ψυχάρη microε τον Τρικούπη και τη γνώmicroη του τελευταίου για το γλωσσικό ζήτηmicroα θεωρώ ότι επιβεβαιώνουν το ότι ο Τρικούπης microολονότι επιφυλακτικός απέναντι στην ψυχαρική γλώσσα δεχόταν τη συνολική νεοτερικότητα του κινήmicroατος Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά τα έχει συλλέξει και τα έχει καταθέσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης Πρόκειται είτε για microαρτυρίες του ίδιου του Ψυχάρη ο οποίος αναφέρεται σε κάποιες ανταλλαγές επισκέψεων microε τον Τρικούπη είτε για microαρτυρίες τρίτων όπως ενός άγγλου ζωγράφου που έmicroενε εκείνο το διάστηmicroα στην Αθήνα του ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση που microίλησε microαζί του του Γρηγόριου Ξενόπουλου ή και του ίδιου του Ροΐδη ο οποίος σε γράmicromicroα του προς τον Ψυχάρη microε ηmicroεροmicroηνία Απριλίου του 1889 του λέει Με ρωτάτε αν microπόρεσα να microεταστρέψω κανένα Η microόνη microεταστροφή που γνωρίζω είναι του κ Τρικούπη Η microεταστροφή αυτή θα ήταν χρήσιmicroη στην υπόθεσή microας εάν ο microόνος εξέχων άνθρωπος που έχει να παρουσιάσει η Ελλάδα είχε τον καιρό να σκεφτεί άλλο πράγmicroα εκτός από τη microεταστροφή του εισοδήmicroατος Συmicromicroερίζεται απολύτως τον τρόπο microε τον οποίο βλέπουmicroε τα πράγmicroατα βρίσκει πολύ ενδιαφέρον το Ταξίδι σας αλλά κύπτων υπό το βάρος των επειγουσών εκκρεmicroοτήτων αναβάλλει συνεχώς για την εποmicroένη τα σχέδια τα σχετικά microε την microεταρρύθmicroιση του Πανεπιστηmicroίου Στα επόmicroενα χρόνια και όσο το κίνηmicroα θα αναπτύσσεται όσο δηλαδή τα θεmicroέλια της νεοτερικότητας θα γίνονται στερεότερα τόσο θα microεγαλώνουν και οι κοινωνικές αντιστάσεις οι οποίες θα πάρουν τελικά microορφές ιδεολογικής τροmicroοκρατίας και πολιτικού διωγmicroού Στις εκσυγχρονιστικές πιέσεις η άmicroυνα που οργανώνεται εδραιώνεται πάντα σε ευαίσθητες σφαίρες συmicroπεριφορών και παραπέmicroπει στην προάσπιση τοmicroέων της ζωής που δεν έχουν καmicroία σχέση microε το ζητούmicroενο του εκσυγχρονισmicroού αλλά έχουν σχέση microε τις βαθύτερες ευαισθησίες των ανθρώπων Παραπέmicroπει δηλαδή στην προάσπιση της ηθικής της θρησκευτικότητας και του πατριωτισmicroού Ετσι το νέο ιδεολόγηmicroα που θα εmicroπνέει τις συντηρητικές δυνάmicroεις θα στηρίζεται σrsquo αυτές τις τρεις έννοιες οι οποίες βρίσκονται στην καρδιά οποιασδήποτε πολεmicroικής απέναντι σε οποιαδήποτε νεωτερική απόπειρα Από τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η δηmicroοτική γλώσσα δεν θα είναι πια χυδαία Θα είναι ανήθικη αντεθνική και αντιθρησκευτική [9] Κείmicroενο 8 Ροΐδης Ε 1987Τα Είδωλα 4ος τόmicro του Απαντα Επιmicro Α Αγγέλου Αθήνα Ερmicroής σελ 96-98 99-100 copy Ερmicroής Το κυρίως κινήσαν ηmicroάς να αυξήσωmicroεν τον φοβερόν όγκον των όσα απrsquoαρχής του αιώνος εγράφησαν περί της νεοελληνικής είναι ότι ουδείς ούτε των αρχαιοτέρων ούτε των σηmicroερινών

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

18

λογίων εθεώρησε πρέπον να εξετάση το σύνολον του ζητήmicroατος συστηmicroατικώς Το κάλλιστον αυτού έργον επέγραψεν ο Κοραής ldquoΑτακταrdquo αλλά πολύ τούτων ατακτότεραι είναι του ∆ούκα του Κοδρικά του Οικονόmicroου του Χρυσοβέργη του Ασωπίου και του κ Κόντου αι ασύρραπτοι παρατηρήσεις Το δε προ πάντων περιπλέκον το ζήτηmicroα είναι ότι ουδεmicroία γίνεται εις τα εριστικά ταύτα έργα διάκρισις microεταξύ επιστηmicroονικού αξιώmicroατος και δεκτικής συζητήσεως προσωπικής γνώmicroης Εκ τούτου συmicroβαίνει όχι microόνον να εξακολουθώσιν αmicroφισβητούmicroενα τα microη αmicroφισβητήσιmicroα αλλά και να προσκυνήται πλειστάκις ως γλωσσικόν αξίωmicroα ή αντίθετος τούτου πλάνη Οπως ο ∆ούκας και ο Φωτιάδης ούτω και οι διάδοχοι αυτών φαίνονται φορούντες ακόmicroη διόπτρα έχοντα την ιδιότητα να παριστάνωσι τα πράγmicroατα ακριβώς ανεστραmicromicroένα Ουδέν τω όντι συνηθέστερον παρά να ακούη τις σοφούς άνδρας λαλούντας περί της ldquoφθοράςrdquo τών τύπων της λαλουmicroένης περί χρήσεως αναλόγου του εκάστοτε θέmicroατος ldquoγλώσσηςrdquo περί της απανταχού υπάρξεως διαφοράς microεταξύ της γραπτής και της λαλουmicroένης ή του δυνατού της αναστάσεως τούτου ή εκείνου του τύπου Η εκ τούτων έκπληξις του θεωρούντος τα πράγmicroατα άνευ διόπτρων είναι εξ ίσου εύλογος ως αν ήκουε σηmicroερινούς ιατρούς ή χηmicroικούς συζητούντας περί του Αρόφ της ιάσεως των ρευmicroατισmicroών διά του πενταγώνου του αφλέκτου της σαλαmicroάνδρας των αρετών του microανδραγόρα της συmicroπτώσεως των δυσάστρων ή της σχέσεως προς τα microέταλλα των πλανητών Ουδέν τώ όντι έχουσι να φθονήσωσιν εις τας ανωτέρω αι γλωσσικαί πλάναι τας οποίας ωνοmicroάσαmicroεν ldquoΕίδωλαrdquo ούδrsquoείναι δυνατόν να διεξαχθή λογική συζήτησις περί γλώσσης εφrsquoόσον microένουσι ταύτα ορθά Πρώτος και απαραίτητος τοιαύτης συζητήσεως όρος είναι να πεισθώσι πάντες ότι η άσχετος προς την έρευναν των νοηmicroάτων και περιοριζοmicroένη εις microόνους τους φθόγγους και τους τύπους γλωσσολογία κατετάχθη από πολλού ήδη εις τας θετικάς και παρά των πλείστων εις τας φυσικάς επιστήmicroας και εποmicroένως εξ ίσου ανεπίδεκτα αmicroφισβητήσεως όσον και τα της βοτανικής της χηmicroείας ή της γεωλογίας είναι τα κατωτέρω θεmicroελιώδη αυτής αξιώmicroατα Α΄ Οτι η διά του χρόνου ελάττωσις του microήκους των λέξεων και του πλήθους των καταλήξεων έγκειται είς αυτήν την φύσιν της ανθρωπίνης λαλιάς Β΄ Οτι η ελάττωσις αυτή είναι εις πάσαν γλώσσαν ανάλογος της ηλικίας της και έτι microάλλον της πνευmicroατικής δραστηριότητος και του πολιτισmicroού του λαλούντος αυτήν έθνους Γ΄ Οτι εκ της τοιαύτης microειώσεως της φωνής και του τυπικού όχι microόνον ουδεmicroία προκύπτει ζηmicroία αλλά και microεταδίδεται εις τον λόγον ανώτερος βαθmicroός ακριβείας εναργείας οξύτητος και ευχρηστίας ∆΄ Οτι προς εκτίmicroησιν της σχετικής αξίας των γλωσσών λαmicroβάνεται προ πάντων υπrsquoόψιν η λιτότης και οmicroαλότης του τυπικού εκάστης αυτών και εποmicroένως τελειοτέρα πάσης άλλης οmicroολογείται η σχεδόν άκλιτος Αγγλική εις δε τας δύο κατωτάτας βαθmicroίδας τάσσονται παρά πάντων διά το πολύπλοκον της κλίσεως η Γερmicroανική και η Ρωσσική Ε΄ Οτι αι λεγόmicroεναι κλασικαί γλώσσαι κατrsquoουδέν υπερέχουσι γραmicromicroατικώς τας νεωτέρας ΣΤ΄ Οτι η από των προοmicroηρικών microέχρι των σηmicroερινών χρόνων ελληνική είναι microία και η αυτή γλώσσα ούτε φθαρείσα ούτε βαρβαρωθείσα ούδ΄άλλο τι παθούσα αλλά κατrsquoεσωτερικούς και αναγκαίους νόmicroους ώς πάσα άλλη αναπτυχθείσα

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

19

Ζ΄ Οτι εκ των αυτών λόγων εκ των οποίων προήλθεν η κατάργησις γραmicromicroατικού τινος τύπου αποβαίνει αδύνατος ή αναβίωσις αυτού Η΄ Οτι είναι microεν δεκτικαί συmicromicroείξεως αι λέξεις δύο γλωσσών ή δύο περιόδων της αυτής αλλrsquoαδύνατος η microίξις γραmicromicroατικών τύπων [] Ας λάβη εις χείρας δύο αγγλικά βιβλία το εν επιστηmicroονικόν και το άλλο φιλολογικόν πραγmicroατείαν λχ του Σπένσερ ή του Μίλ και microυθιστόρηmicroα του ∆ίκενς ή δράmicroα του Σαιξπείρου Αν ηξεύρη ολίγα γαλλικά και γερmicroανικά θα παρατηρήση ότι εις αmicroφότερα τα βιβλία αι microεν των λέξεων είναι σαξονικαί αι δε λατινογαλλικαί Και εις microεν του επιστήmicroονος το έργον υπερπλεονάζουσιν αι λατινογενείς εις δε το του ποιητού και του λογογράφου ασυγκρίτως ανώτερος είναι ο αριθmicroός των σαξονικών Αν δε προσέξη και εις των λέξεων την σηmicroασίαν θέλει εύρει ότι σηmicroαίνονται διά λατινικής πάντα σχεδόν τα αφηρηmicroένα και εν γένει τα σχετικά προς τα γράmicromicroατα τας τέχνας τας επιστήmicroας τας εφευρέσεις και τον νεώτερον πολιτισmicroόν διά δε σαξονικής τα συνδεόmicroενα προς τας πρώτας ανάγκας του καθηmicroερινού βίου την τροφήν το ένδυmicroα την οικιακήν οικονοmicroίαν την γεωργίαν τας σωmicroατικάς ασκήσεις την περιγραφήν των φυσικών φαινοmicroένων και των κοινών εις πάντα άνθρωπον αισθηmicroάτων Αν microάλιστα τύχη να έχη πρόχειρον και microετάφρασιν τινα συλλογής κλεφτικών ασmicroάτων εκ των καθεκάστην φιλοπονουmicroένων υπό λογίων Αγγλων και Αγγλίδων θέλει παρατηρήσει ότι τοσούτον επικρατούσιν εν αυτή αι σαξονικαί λέξεις ώστε δύναται άνευ πολλής ανακριβείας να ρηθή ότι αύται αντιστοιχούσιν εις τας ηmicroετέρας δηmicroοτικάς αι δε λατινογαλλικαί εις τας παραληφθείσας εκ της αρχαίας Ας υποθέσωmicroεν ήδη ότι πάντα ταύτα παρατηρήσας επιχειρεί να εξελληνίση microίαν σελίδα εξ εκάστου των ανωτέρω βιβλίων Πολύ ευκολωτέραν θα εύρη βεβαίως την microετάφρασιν της επιστηmicroονικής πραγmicroατείας προσκρούων microόνον εις τας microεταφοράς εκ των αντικειmicroένων του καθηmicroερινού βίου εις τας οποίας αρέσκονται προς εναργεστέραν διατύπωσιν των θεωρηmicroάτων αυτών οι Αγγλοι σοφοί Τα τοιαύτα όmicroως δεν είναι πολλά ουδrsquo έχει πολλήν η καλλιέπεια σηmicroασίαν εις microετάφρασιν επιστηmicroονικών συγγραφών Εφrsquoόσον όmicroως ανυψόνεται υπό τούτων εις φιλολογικώτερα έργα εις περιγραφήν του ∆ίκενς εις διάλογον του Σαιξπείρου εις λίβελλον του Σουίφτ εις λυρικήν παρέκβασιν του Καρλάιλ ή αισθηmicroατικήν του Στέρνς εις όνειρον του Quincey ή οπτασίαν του Πόου αφrsquo ενός microεν αυξάνει το ποσόν των σαξονικών λέξεων αφrsquo ετέρου δε το ζήτηmicroα του ύφους γίνεται από επουσιώδους πρωτεύον Ενώ το όντι ήρκει προς microετάφρασιν επιστηmicroονικού έργου να ήναι η λέξις του αυτού πράγmicroατος δηλωτική πρέπει εις microετάφρασιν φιλολογικού να ήναι και του αυτού αισθήmicroατος εγερτική Αλλrsquoαν έχη κόκκον καλαισθησίας ή και απλής αισθήσεως ο πειρωmicroένος να microεταφράση αmicroέσως κατανοεί ότι ουδέν έχουσι κοινόν προς τας ζωντανάς και δηmicroοτικωτάτας σαξονικάς λέξεις της αγγλικής όσαι λέξεις της καθαρευούσης γράφονται microεν αλλά δεν λέγονται διότι θα ήσαν εις τον προφορικόν λόγον γελοίαι Τα υποκάmicroισον και ldquoχιτώνrdquo ldquoφουστάνιrdquo και ldquoέσθήςrdquo ldquoσεντόνιrdquo και ldquoσινδώνrdquo ldquomicroαντήλιrdquo και ldquoρινόmicroακτρονrdquo ldquoσκούφοςrdquo και ldquoκεκρύφαλοςrdquo δύναται νrsquo άντικαταστήσωσιν άλληλα ώς συνώνυmicroα microόνον εις τον λογαριασmicroόν λογίας πλύστρας όχι όmicroως και εις φιλολογικόν έργον όπου η δήλωσις συνήθους πράγmicroατος διrsquo άλλου πλην του συνήθους αυτού ονόmicroατος ψυχραίνει αmicroβλύνει εκνευρίζει παραλύει και καταστρέφει την φράσιν Εις δε τους ικανούς να ισχυρισθώσιν ότι ισοδύναmicroα και αντικαταστατά είναι το ldquoριςrdquo και ldquomicroύτηrdquo ldquoοδούςrdquo και ldquoδόντιrdquo ldquoδάγκαmicroαrdquo και ldquoδήγmicroαrdquo

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

20

ldquoαποχρώννυmicroιrdquo και ldquoξεβάφωrdquo ldquoτσιmicroπώrdquo και ldquoχρώτα κνίζωrdquo ldquoξεκαρδίζοmicroαιrdquo και ldquoεθνήσκω γελώνrdquo ή παν άλλο τοιούτον ουδόλως διστάζοmicroεν ουδέ συστελλόmicroεθα νrsquo απαντήσωmicroεν ότι δεν γνωρίζουσι τι είναι φιλολογική γλώσσα ή ώς χάσας την υποmicroονήν είπεν εις αυτούς εξάστερα ο Αγγλος ελληνιστής Blackie ότι δεν ηξεύρουν τι λέγουν [10] Κείmicroενο 9 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 179-181 183-185 copy Από τη στιγmicroή που ο δηmicroοτικισmicroός αρχίζει να αναπτύσσεται ως κίνηmicroα -στις αρχές του αιώνα και κυρίως λόγω της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση- εξελίσσεται σε κίνηmicroα εκσυγχρονισmicroού ∆ιαθέτει δηλαδή και ως προς τα αιτήmicroατά του και ως προς τους φορείς του όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που παραπέmicroπουν σrsquo αυτό που γινόταν τότε αλλά που γίνεται και σήmicroερα αντιληπτό ως εκσυγχρονισmicroός κοινωνική κινητικότητα χειραφετήσεις από αρχαϊκά πρότυπα ζωής επιστηmicroονισmicroός λαϊκοφροσύνη microε την έννοια της αποσύνδεσης όχι microόνο της εκκλησίας από το κράτος αλλά και της θρησκευτικότητας από τη θετική σκέψη διαφοροποιήσεις στο πεδίο της εργασίας εθνικό κράτος κτλ Οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις όmicroως όπως ξέρουmicroε έρχονται από τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες όπου γεννήθηκαν και εξελίχθηκαν οι παραπάνω αλλαγές Ο εκσυγχρονισmicroός γίνεται έτσι συνώνυmicroο του εξευρωπαϊσmicroού Τούτο ακριβώς είναι και ένα από τα κυριότερα στοιχεία που εντοπίζουmicroε στην πορεία του δηmicroοτικισmicroού Γνωρίζοντας βέβαια πως δεν πρόκειται για διαδικασία που προγραmicromicroατίζεται ή ελέγχεται εκ των προτέρων πρέπει ωστόσο να δεχτούmicroε πως και η προσήλωση του δηmicroοτικισmicroού στα εθνικά προβλήmicroατα του νέου ελληνισmicroού και η αγωνία του για την κοινωνική αρρυθmicroία του ελληνικού κράτους είναι αντιλήψεις που προέρχονται κατευθείαν από το εκσυγχρονιστικό ιδεολογικό συγκρότηmicroα Εξάλλου οι ιστορικοί αρχηγοί του κινήmicroατος συλλαmicroβάνουν ιδέες και προτείνουν microεθόδους microε microέσα και νοητικά εργαλεία που έχουν αποκτήσει στην Ευρώπη Αυτό ισχύει και για την πρώτη τριανδρία ΨυχάρηΠάλληΕφταλιώτη που ζούν στη ∆υτική Ευρώπη και για τη δεύτερη Γληνό∆ελmicroούζοΤριανταφυλλίδη που έχουν σπουδάσει σε ευρωπαϊκές χώρες Ετσι όταν οι σκόρπιες φωνές των δηmicroοτικιστών microεταβάλλονται σε κίνηmicroα το κίνηmicroα αυτό αντιmicroετωπίζεται σαν microια απειλή απέναντι σrsquo έναν τρόπο ζωής που όπως είπα ήδη καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Ο εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας του προκαλεί αντιδράσεις και εξωτερικές (κοινωνικό σώmicroα θεσmicroοί) ερmicroηνεύσιmicroες ως αντιστάσεις microιας ασθενέστερης κοινωνίας απέναντι σε λογιών λογιών ηγεmicroονισmicroούς αλλά και εσωτερικές microέσα στο κίνηmicroα Και τούτο διότι η δηmicroοτική microπορεί εκείνη την περίοδο να αποτελεί το όργανο microιας εκσυγχρονιστικής ιδεολογίας και πρακτικής δεν παύει όmicroως να είναι και το όχηmicroα πάνω στο οποίο ταξιδεύουν συστήmicroατα ιδεών που συνοδεύουν εν γένει το πρόβληmicroα της γλώσσας αρχαΐζουσας καθαρεύουσας ή δηmicroοτικής από τον καιρό των προεπαναστατικών διενέξεων δηλαδή πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους Εχουmicroε microε άλλα λόγια microια σειρά ιδεολογικών σχηmicroάτων που επικάθηνται στην έννοια της γλώσσας το ένα πάνω στο άλλο έτσι που η τοmicroή τους να δίνει την εικόνα microιας γεωλογικής διαστρωmicroάτωσης

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

21

Εποmicroένως γλώσσα του δηmicroοτικισmicroού -ψυχαρική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου ή άλλη- microεταφέρει εν πάση περιπτώσει δύο παλαιότερα προκρίmicroατα και σrsquo αυτά προστίθενται κάποια νέα (α) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής ενότητας- στοιχείο σηmicroαντικό ιδίως σε πολυεθνικούς οικουmicroενικούς ή αυτοκρατορικούς σχηmicroατισmicroούς (β) Η γλώσσα απόδειξη εθνικής συνέχειας -στοιχείο σηmicroαντικό όταν ο σχηmicroατισmicroός microετατρέπεται σε εθνικό κράτος Εκτός από αυτά τα δύο η δηmicroοτική επιβαρύνεται microε τα εξής η δηmicroοτική είναι η γλώσσα του λαού της λαϊκής εκπροσώπησης της λαϊκής παιδείας` microε έναν λόγο είναι η γλώσσα του αστικού φιλελευθερισmicroού Αλλο η δηmicroοτική είναι η γλώσσα της εργατικής τάξης το πνευmicroατικό όπλο για την κοινωνική πάλη και για το microετασχηmicroατισmicroό της κοινωνίας` κοντολογίς είναι η γλώσσα του σοσιαλισmicroού Τρίτον η δηmicroοτική είναι ο microείζων συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην αρχαία και τη νεοελληνική παράδοση η επιβεβαίωση της συναρmicroογής των δύο πολιτισmicroών το βυζαντινό γεφύρωmicroα` εν ολίγοις είναι η κατεξοχήν απόδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνισmicroού Κατά τη δεύτερη περίοδο της βενιζελικής διακυβέρνησης (1928-1932) αρχίζει να εmicroφανίζεται το έσχατο ιδεολογικό φορτίο που επιβαρύνει τη δηmicroοτική Πρόκειται για το γλωσσικό ιδίωmicroα που καλλιεργείται από τους φορείς οι οποίοι εκπροσωπούν τις παραπάνω δυνάmicroεις στο οργανωmicroένο πολιτικό επίπεδο και ειδικότερα από το ΚΚΕ Οι δυνάmicroεις αυτές υιοθετούν το ανατρεπτικό σύmicroβολο αλλά φροντίζουν να το τροποποιήσουν Η συγκεκριmicroένη δηmicroοτική πρέπει να ηχεί διαφορετικά ώστε να microη συγχέεται microε τη βενιζελική δηmicroοτική των φιλελεύθερων αστών Η νέα αυτή microορφή γλώσσας αποτελεί ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης microε το οποίο οι δυνάmicroεις αυτές microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι στους καθαρολόγους και στους δηmicroοτικιστές των εκπαιδευτικών microεταρρυθmicroίσεων Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα -κατά την άποψή τους- σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Το σχήmicroα αυτό θα λειτουργήσει για αρκετές δεκαετίες microε έντονο το συmicroβολισmicroό της κοινωνικοπολιτικής αντιπαράθεσης Οι πρόσφατες microεταρρυθmicroίσεις (απάλειψη της γλωσσικής διάταξης από το Σύνταγmicroα του 1974 θεσmicroοθέτηση της διδασκαλίας της δηmicroοτικής σε όλες τις βαθmicroίδες καθιέρωση του microονοτονικού συστήmicroατος κοκ) θέτουν τέρmicroα στην ανατρεπτική διάσταση του συmicroβόλου Οι γενικότερες συγκυρίες αλλάζουν και η διαλεκτική σχέση εθνικού-κοινωνικού microεταστρέφεται Ο κοινωνικοπολιτικός συmicroβολισmicroός της γλώσσας υποχωρεί Και η γλώσσα ως όχηmicroα microε το ποικίλο όπως είδαmicroε φορτίο που microεταφέρει έρχεται να εξυπηρετήσει τώρα την αντιmicroετώπιση microιας άλλης κρίσης όχι καινούργιας η οποία έχει σχέση microε τα συνειδησιακά δεδοmicroένα που ανέφερα στην αρχή Οπως και microετά τους Βαλκανικούς πολέmicroους και τη δηmicroιουργία νέων συνθηκών εθνικής ζωής έτσι και τώρα υπάρχει ένα ζήτηmicroα επαναπροσδιορισmicroού της συνοmicroιλίας της Ελλάδας microε την Ευρώπη Το αρχετυπικό δίληmicromicroα Ανατολή ∆ύση οδηγούσε τότε αλλά εν πολλοίς οδηγεί και σήmicroερα στην αναζήτηση microιας εθνικής ιδιαιτερότητας που θα κάλυπτε την όποια αδυναmicroία της ελληνικής πλευράς και θα εξασφάλιζε την ισότιmicroη επικοινωνία microε το ηγεmicroονικό δυτικό περιβάλλον Ετσι η επικοινωνία αυτή γινόταν microέσα από ένα λόγο ο οποίος δήλωνε microόνιmicroα πως το εθνικό υποκείmicroενο είναι κάποιο άλλο είτε η Αρχαία Ελλάδα είτε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

22

Ο ρόλος της γλώσσας στη διολίσθηση προς την παγίδα αυτή είναι microεγάλος οι σηmicroερινοί κυρίαρχοι ευρωπαϊκοί πολιτισmicroοί έχουν αφοmicroοιώσει έχουν κάνει δικά τους συστατικά στοιχεία και τον αρχαιοελληνικό και τον βυζαντινό πολιτισmicroό` και ενδιαφέρονται γιrsquo αυτούς ακριβώς επειδή οι πολιτισmicroοί τούτοι αποτελούν ουσιώδεις συντελεστές του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και όχι επειδή έχουν συντηρηθεί και επιβιώνουν microέσα στον νεοελληνικό πολιτισmicroό Το γλωσσικό όργανο που συνιστά την απόδειξη της σύνδεσης του νέου ελληνισmicroού microε τον αρχαίο δηmicroιουργεί την εντύπωση microιας ισοτιmicroίας microέσω γλώσσας και microπορεί να ξεγελάσει και να οδηγήσει σε σύγχυση ως προς την πολιτιστική παραγωγή που εξάγεται και τίθεται σε κυκλοφορία αυτό που εξάγεται και ανταλλάσσεται είναι το πολιτιστικό προϊόν και όχι η γλώσσα Η γλώσσα είναι όχηmicroα που ταξιδεύει χιλιοφορτωmicroένο από πραγmicroατικότητες αλλά και από φαντασιώσεις και ιδεολογήmicroατα Θα ήθελα τελειώνοντας να θυmicroίσω microια περιπέτεια της γλώσσας ως φορέα ιδεών Το 1714 στη Συνθήκη του Ράστατ ένα είδος παραρτήmicroατος της Συνθήκης της Ουτρέχτης καθιερώθηκε επίσηmicroα ως γλώσσα της διπλωmicroατίας η γαλλική Η καθιέρωση αυτή ήταν βέβαια αποτέλεσmicroα της microεγάλης ισχύος και του ηγεmicroονισmicroού της Γαλλίας και του Λουδοβίκου του Ι∆΄ Οι αυλές της Ευρώπης και των Βαλκανίων άρχισαν εσπευσmicroένα να microαθαίνουν γαλλικά Μέσα στα επόmicroενα χρόνια η αναγκαστική γαλλοmicroάθεια θα φέρει έναν ολόκληρο κόσmicroο σε επαφή microε κάποιες νέες ιδέες Ενας γλωσσικός καταναγκασmicroός θα βοηθήσει τελικά να διαδοθούν οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης Από όργανο επιβολής η γλώσσα θα γίνει αγωγός των ιδεών της ελευθερίας της ισότητας και της ετερότητας [11] Κείmicroενο 10 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 135-140 copy Το περιοδικό Ο Νουmicroάς και ο δηmicroοτικισmicroός της διασποράς Ο Νουmicroάς κυκλοφορεί για πρώτη φορά στις 2 Ιανουαρίου 1903 και όπως microας πληροφορεί ο διευθυντής του περιοδικού που έmicroελλε να γίνει το microαχητικότερο έντυπο του δηmicroοτικισmicroού το όνοmicroα Νουmicroάς δεν έχει καmicroία συmicroβολική σηmicroασία και δεν πρέπει να συσχετίζεται ούτε microε τον οmicroώνυmicroο βασιλιά και νοmicroοθέτη της Ρώmicroης ούτε microε τον ήρωα του Αλφόνς Ντωντέ τον Νουmicroά Ρουmicroεστάν Οταν αργότερα τον ρωτούν για την επιλογή του ο ∆ηmicroήτρης Ταγκόπουλος απαντά πως ήταν ένας πρώτης τάξεως τίτλος για εφηmicroερίδα γιατί ήταν microια λέξη δισύλλαβη τονιζόταν στη λήγουσα κι είχε και τελικό σίγmicroα Επιλέγει λοιπόν τον τίτλο Νουmicroάς χωρίς φυσικά να microπορεί να προβλέψει την ιδιαίτερη microοίρα του Νουmicroά ως αγωνιστικού εmicroβλήmicroατος του γλωσσικού αγώνα Και για έναν πρόσθετο λόγο Ο Ταγκόπουλος τότε είναι δηmicroοτικιστής στο βαθmicroό που γράφει ποίηση στη δηmicroοτική συνδέεται microε την ανανεωτική γενιά που θα ονοmicroαστεί αργότερα γενιά του rsquo80 θαυmicroάζει τον Παλαmicroά έχει διαβάσει τον Ψυχάρη χωρίς όmicroως να έχει γίνει οπαδός του Εκδίδει τον Νουmicroά microέσα από microια ορmicroητική διάθεση κοινωνικής και πολιτικής κριτικής

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

23

Η περιγραφή των στόχων της εφηmicroερίδας που γίνεται στο πρώτο φύλλο microπορεί να microην είναι σαφής αλλά είναι εmicroφανής η στάση της αmicroφισβήτησης και της διαmicroαρτυρίας Σε όλα τα φύλλα των πρώτων microηνών -στην αρχή το έντυπο βγαίνει ως δισεβδοmicroαδιαίο αλλά πολύ γρήγορα γίνεται εβδοmicroαδιαίο- υπάρχει η συστηmicroατική καταγγελία του σχολαστικισmicroού της συναλλαγής της δηmicroαγωγίας Με πολύ αυτοσαρκασmicroό αλλά και γενναία αποδοχή της θέσης του σrsquo ένα microαχητικό περιθώριο ο Ταγκόπουλος γράφει στο περιοδικό του στις 30 Ιανουαρίου 1903 Ο Νουmicroάς έχει την microικροτέραν κυκλοφορίαν εξ όλων των ελληνικών εφηmicroερίδων Η γλώσσα που χρησιmicroοποιεί ο Νουmicroάς τουλάχιστον ως τον Ιούνιο του 1903 είναι microεικτή Στο παρελθόν ο Ταγκόπουλος έχει κρατήσει αποστάσεις από τον ψυχαρικό κανόνα όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε microια κριτική όπου σηmicroειώνει για τον Γιάννη Καmicroπύση ότι Ο Ψυχαρισmicroός τον έχει πλακώσει σαν βραχνάς Η συνάντηση λοιπόν του περιοδικού microε το δηmicroοτικισmicroό γίνεται microέσα από το δρόmicroο της αmicroφισβήτησης και της κοινωνικής κριτικής Η γλώσσα είναι ακόmicroη microέσο Ασrsquo την να κουρεύεται τη γλώσσα και κοίταξε την ουσία διαβάζουmicroε σrsquo ένα από τα πρώτα φύλλα του Νουmicroά Η γνωστή εκφραστική αmicroεσότητα του περιοδικού θα ενοχλήσει πολλές φορές όχι microόνο τους εχθρούς αλλά και τους φίλους Τη διάθεσή του καθώς και των συνεργατών του Νουmicroά απέναντι στην υπόθεση του δηmicroοτικισmicroού εκείνη την περίοδο την περιγράφει επιγραmicromicroατικά ο ίδιος ο διευθυντής του σε microεταγενέστερο κείmicroενό του Είmicroαστε αντικαθαρευουσιάνοι όχι όmicroως και δηmicroοτικιστές Η συστηmicroατική σύνδεση microε το δηmicroοτικισmicroό θα γίνει από τον Ιούνιο του 1903 όταν έχουν αρχίσει να γίνονται σαφή τα όρια του κοινωνικοπολιτικού πεδίου microέσα στο οποίο θα διεξαχθεί ο δηmicroοτικιστικός αγώνας Οι δύο γλωσσικές microορφές η καθαρεύουσα και η δηmicroοτική απαιτούν τη microονοπώληση του συmicroβολισmicroού της εθνικής συνέχειας και ενότητας αλλά η δηmicroοτική δεmicroένη για πρώτη φορά microε το θέmicroα της εκπαίδευσης φιλοδοξεί πέρα από συνεκτικό παράγοντα του έθνους να αποτελέσει και microοχλό του γενικότερου εκσυγχρονισmicroού της ελληνικής κοινωνίας Μέσα σrsquo αυτό το πλαίσιο οι πλούσιοι δηmicroοτικιστές της διασποράς και ειδικότερα ο Αλέξανδρος Πάλλης στενός φίλος του Ψυχάρη θα προσφέρουν την οικονοmicroική συνδροmicroή τους η οποία θα εξασφαλίσει ως ένα σηmicroείο την απρόσκοπτη λειτουργία του εντύπου και θα το microετατρέψει σε επίσηmicroο όργανο του υπό εκκόλαψη κινήmicroατος Τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας σήmicroερα microας επιτρέπουν να σχηmicroατίσουmicroε microια πολύ καθαρή εικόνα των σχέσεων που υπάρχουν ανάmicroεσα σε microια οικονοmicroική και πνευmicroατική ηγεσία της διασποράς και στους Ελληνες διανοούmicroενους που ζούσαν και δηmicroιουργούσαν πνευmicroατικό έργο στην Ελλάδα Μας επιτρέπουν επίσης να αντιληφθούmicroε τη σηmicroασία που είχε τόσο για τον Νουmicroά όσο και για το ίδιο το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα αυτή η στενή οικονοmicroική εξάρτηση Πρόκειται για ένα θέmicroα που συνδέεται microε το γενικότερο ζήτηmicroα των διανοουmicroένων εκείνη την εποχή σε όλη την Ευρώπη αλλά και microε την ειδικότερη τύχη τους στην Ελλάδα Η ισχυρή επιχειρηmicroατική τάξη των ελλήνων της διασποράς εξακολουθεί να διατηρεί στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα όπως και σrsquo όλο τον 19ο αιώνα αmicroοιβαίες και σταθερές σχέσεις κοινωνικοοικονοmicroικής και πνευmicroατικής δοσοληψίας microε την Ελλάδα Οι σχέσεις αυτές στο επίπεδο της πνευmicroατικής ζωής είναι τόσο στενές ώστε δηmicroιουργούν την εντύπωση ενιαίας λόγιας και καλλιτεχνικής παραγωγής microέσα στην οποία δύσκολα ξεχωρίζει κανείς ποιος δηmicroιουργός ζει microέσα στην Ελλάδα και ποιος έξω Το φαινόmicroενο συνεχίζεται και κατά την περίοδο του microεσοπολέmicroου περιοριζόmicroενο ωστόσο συνεχώς για λόγους οι οποίοι

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

24

συνδέονται και microε τις microεγάλες εσωτερικές εξελίξεις -microικρασιατική καταστροφή συγκέντρωση του πληθυσmicroού στο εθνικό κέντρο κλπ- αλλά και microε την τοmicroή του Α΄ Παγκοσmicroίου πολέmicroου Το τέλος των αυτοκρατοριών και η διαmicroόρφωση των όλο και πιο συmicroπαγών εθνικών κρατών δεν ευνοούν πλέον τα φαινόmicroενα της διασποράς Η ανάπτυξη του εθνικισmicroού και ως κρατικής ιδεολογίας και ως κοινωνικής νοοτροπίας θα οδηγήσει σιγά σιγά και τους Ελληνες της αλλοδαπής να επιλέξουν ανάmicroεσα στις δύο ταυτότητες Οσοι δεν προκρίνουν τη λύση της εγκατάστασης στην Ελλάδα θα αφοmicroοιωθούν βαθmicroιαία από τις κοινωνίες του τόπου όπου ζουν Εκτός των άλλων η αγαστή συνύπαρξη και συνεργασία του ευρωπαϊκού κεφαλαίου microε αλλοεθνείς επιχειρηmicroατίες πράγmicroα που επέτρεπε ή και το επέβαλλε η ανάγκη της οικονοmicroικής ανάπτυξης των πολυεθνικών αυτοκρατοριών πλήττεται στο ιδεολογικό επίπεδο και από τη διαφαινόmicroενη απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισmicroού Οσο για το επίπεδο της υλικής βάσης κατά την ίδια περίοδο θα εξαφανιστούν σταδιακά σχεδόν όλα τα οικονοmicroικά θεmicroέλια πάνω στα οποία στηρίζονταν αυτά τα στρώmicroατα Οι microεγάλες επιχειρήσεις των Ελλήνων της διασποράς θα κατακερmicroατιστούν θα εξαφανιστούν ή θα αλλάξουν χέρια και οι νέοι διδάσκαλοι του γένους λόγιοι που παρενέβησαν αποφασιστικά στη διάπλαση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραmicromicroάτων θα τελειώσουν τη ζωή και θα ταφούν στην αλλοδαπή Χαρακτηριστικό τέτοιο δείγmicroα ο εmicroπορικός οίκος των Αδελφών Ράλλη ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και αφού ανέπτυξε τεράστια επιχειρηmicroατική δραστηριότητα επί ενάmicroιση σχεδόν αιώνα στην Ευρώπη στην Ασία αλλά και στην Αmicroερική πουλήθηκε και άλλαξε ονοmicroασία στα 1929 Είναι πολύ πιθανό το τέλος του να σχετίζεται microε τη διεθνή οικονοmicroική κρίση που ξέσπασε το έτος εκείνο Οι ιδεολογικές γλωσσικές ακόmicroη και θεmicroατικές συντεταγmicroένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς εκείνη την περίοδο διαmicroορφώνονται βέβαια σε συνάφεια microε την ιδιότητά τους ως microορίων του ελληνισmicroού και όχι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους Τούτο όπως ήταν φυσικό οδήγησε σrsquo ένα φαινόmicroενο που προσδιόρισε αποφασιστικά το ελληνικό κοινωνικό και πνευmicroατικό γίγνεσθαι Το φαινόmicroενο δηλαδή των δύο κλιmicroάκων πάνω στις οποίες γεννιόνταν αναπτύσσονταν και κυρίως δοκιmicroάζονταν οι ιδέες και τα έργα των ελλήνων λογοτεχνών και λογίων της κλίmicroακας του ελληνισmicroού και της κλίmicroακας της Ελλάδας Ανάmicroεσα στους δύο κόσmicroους υπάρχει ένα οφθαλmicroοφανές συνδετικό στοιχείο η κατεξοχήν απτή απόδειξη της οmicroοιογένειάς τους η γλώσσα Η γλώσσα λοιπόν είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα καλλιεργηθούν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής έλξης και άπωσης σύmicroπνοιας και ρήξης αποστροφής και θαυmicroασmicroού ανάmicroεσά τους Ολα αυτά εκ πρώτης όψεως microένουν αθέατα πίσω από την εικόνα της ενιαίας παραγωγής που πηγάζει από την ενιαία γλώσσα Την εικόνα αυτή την έχουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς αλλά και οι microεταγενέστεροι κριτικοί τους Οσο microάλιστα διατηρούν -πίσω από τα επιmicroέρους θέmicroατα- το κοινό ιδεολογικό ορmicroητήριο που είναι το εθνικό ζήτηmicroα οι διαφοροποιήσεις θα είναι δυσδιάκριτες Ο ρόλος που έπαιξε ο εmicroπορικός οίκος Ράλλη ή σωστότερα που έπαιξαν ορισmicroένα στελέχη του στη διαmicroόρφωση ενός εκσυγχρονιστικού συστήmicroατος ιδεών το οποίο microέσα από το κανάλι κυρίως του δηmicroοτικισmicroού διοχετεύτηκε και προς την Ελλάδα και προς άλλα κέντρα του

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

25

ελληνισmicroού αποτελεί microια εξειδίκευση του παραπάνω φαινοmicroένου Ετσι σύmicroφωνα microε τα πραγmicroατολογικά στοιχεία που διαθέτουmicroε κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονται στους Αδελφούς Ράλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος ο Αλέξανδρος Πάλλης ο Αργύρης Εφταλιώτης ο ∆ηmicroήτρης Πετροκόκκινος ο Πέτρος Βλαστός και ο αδελφός του Αmicroβρόσιος Βλαστός Ζουν όλοι microεταξύ Αγγλίας και Ινδιών Μόνο ο Πετροκόκκινος θα εγκατασταθεί στην Ελλάδα microετά το 1909 ενώ ο Εφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρόνια της ζωής του τη Γαλλία Ταξιδεύουν συνεχώς και εκφράζουν microια κοινωνική οmicroάδα η οποία έχει τηρουmicroένων των αναλογιών πολλές οmicroοιότητες ως προς τη σύνθεση και τη στόχευση microε τις αστικές δυνάmicroεις που συγκρότησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού ∆ιαφωτισmicroού ήδη κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους Οι άνθρωποι αυτοί παλεύουν όπως και τότε microε το λόγο τους αλλά και microε το χρήmicroα τους για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης microέσα κι έξω από την Ελλάδα σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθmicroίας και εθνικής κρίσης τις οποίες έχουν προκαλέσει η πτώχευση του 1893 και ο πόλεmicroος του 1897 Παλεύουν microε όπλο τις ιδέες που τους έχει κληροδοτήσει ο ∆ιαφωτισmicroός αλλά όπως τις έχει προσαρmicroόσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικός φιλελευθερισmicroός της ευρωπαϊκής επιχειρηmicroατικής τάξης microε την οποία συνεργάζονται Οι στόχοι που πρέπει να πραγmicroατοποιηθούν είναι γνωστοί η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του Τα microέσα επίσης χρηmicroατοδότηση ατοmicroικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου λογοτεχνικού επιστηmicroονικού microεταφραστικού Το υπό διαmicroόρφωση κίνηmicroα του δηmicroοτικισmicroού θα αποκτήσει το φιλελεύθερο ιδεολογικό στίγmicroα των κοινωνικών δυνάmicroεων που το συγκροτούν και θα το διατηρήσει για πολλά χρόνια -τουλάχιστον ως το τέλος της δεκαετίας του rsquo20 Μέχρις ότου η δηmicroοτική ως ιδεολογικό γνώρισmicroα όπως έχω πει και αλλού αλλάζει χέρια και στο επίπεδο του συmicroβολικού επαναστατικού λόγου από γλώσσα του λαού όπως τότε παρουσιαζόταν παρουσιαστεί αποφασιστικά ως γλώσσα της εργατικής τάξης Για την ώρα ο δηmicroοτικισmicroός σrsquo εκείνη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα κατά την οποία αρχίζει να συλλογικοποιείται και να αποκτά διαστάσεις κινήmicroατος microε κοινωνικοπολιτικά αιτήmicroατα έχει ανάγκη από δύο πράγmicroατα από ιδεολογικά ερείσmicroατα και από πεζά κείmicroενα Πράγmicroατι είναι η περίοδος που αρχίζουν και δηmicroοσιεύονται είτε στον Νουmicroά σε συνέχειες είτε σε αυτόνοmicroες εκδόσεις πεζά κείmicroενα τα οποία κινούνται από την καθαρή πεζογραφία ως την κριτική και το θεωρητικό δοκίmicroιο Οι λόγιοι της διασποράς απόστολοι του δηmicroοτικισmicroού ακολουθούν την ίδια γραmicromicroή και υπηρετούν τους εξής στόχους οι οποίοι επιβάλλονται από τη δηmicroοτικιστική στράτευση δουλεmicroένη και ψυχαρικά ορθόδοξη δηmicroοτική συνολική microατιά στην ελληνική ιστορία και σύνδεση microε το εθνικό ζήτηmicroα [12] Κείmicroενο 11 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ επιmicro 1976 ∆ηmicroοτικισmicroός και κοινωνικό πρόβληmicroα Αθήνα Ερmicroής σελ η΄-ια΄ copy Ερmicroής

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

26

Η παρέmicroβαση του Σκληρού στον διαmicroορφωmicroένο εθνικό προβληmicroατισmicroό των δηmicroοτικιστών θα συνίσταται κυρίως στην τοποθέτηση του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος microέσα στα πλαίσια των κοινωνικών κι όχι των εθνικών αγώνων microια κι η γλώσσα σαν πνευmicroατικό αγαθό γίνεται κατά το Σκληρό αντικείmicroενο συγκρουοmicroένων κοινωνικών συmicroφερόντων Η ανάλυση που οδηγεί και σrsquo αυτή την τοποθέτηση γίνεται σε δύο επίπεδα Το ένα αφορά το χαρακτήρα του ίδιου του κινήmicroατος το δεύτερο την ιδιαιτερότητα των δηmicroοτικιστών ως προοδευτικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας Στο υποθετικό σχήmicroα που φτιάχνει για την ταξική διάρθρωση στην Ελλάδα -από τη στιγmicroή που η ταξική συνείδηση θα οδηγήσει στη συσπείρωση εκείνων που υπερασπίζονται κοινά συmicroφέροντα- περιλαmicroβάνονται η microεγάλη αλλrsquoολιγάριθmicroη αστική τάξη η πλουτοκρατία οι microικροί αστοί κι οι εργάτες-προλετάριοι Στον πολιτικό και κοινωνικό αγώνα που θα αναπτυχθεί microεταξύ τους θα προστεθεί κι ο πνευmicroατικός Είναι η στιγmicroή για το Σκληρό που θα ξεκαθαριστεί και το γλωσσικό ζήτηmicroα Η πλουτοκρατία η οποία χρησιmicroοποιεί ένα ολόκληρο σύστηmicroα απατηλής ιδεολογίας για να κρατάει το λαό στην κατάσταση της άγνοιας που θα της επιτρέπει να τον εκmicroεταλλεύεται θα έχει και κάθε συmicroφέρον να διαιωνίζει ένα εκπαιδευτικό σύστηmicroα βασισmicroένο στην καθαρεύουσα που θα αφήνει τη microεγάλη microάζα του λαού έξω από κάθε παιδεία και κάθε συmicromicroετοχή στην εθνική ζωή Η αντιπολίτευση αντίθετα που θα εκφράζει τα microεσαία στρώmicroατα και την εργατική τάξη θrsquo αναγκαστεί να υιοθετήσει τη δηmicroοτική γλώσσα για να επισπεύσει το ξύπνηmicroα και την κινητοποίηση του microεγάλου αυτού τmicroήmicroατος του λαού που τη στηρίζει Το σχήmicroα κλείνει φυσιολογικά microε την επικράτηση της εργατικής τάξης και των συmicromicroάχων της η οποία έχοντας πια την εξουσία στα χέρια της θα microπορέσει να επιβάλει και την κρατική ρύθmicroιση και καθιέρωση της δηmicroοτικής εκπαίδευσης Η άρρηκτη σχέση ανάmicroεσα στα συmicroφέροντα microιας συγκεκριmicroένης κοινωνικής τάξης και της microορφής της γλώσσας που χρησιmicroοποιεί είναι για το Σκληρό το κλειδί του προβλήmicroατος Το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα για να microπορέσει εποmicroένως να επιτύχει τους στόχους του πρέπει να αποκτήσει microια συγκεκριmicroένη κοινωνική βάση Να ταυτιστεί δηλαδή microε την τάξη εκείνη της οποίας τα συmicroφέροντα υπηρετούνται microε την υιοθέτηση της δηmicroοτικής για να microπορέσει microέσrsquo απrsquo αυτήν νrsquo ασκήσει την πολιτική πίεση που θα οδηγήσει και στην επικράτηση του δηmicroοτικισmicroού Η ταξικοποίηση και η ldquoπολιτικοποίησηrdquo του γλωσσικού ζητήmicroατος από το Σκληρό είναι πλήρεις Η αντίληψη αυτή της τοποθέτησης δηλαδή της γλώσσας microέσα στο δοσmicroένο κοινωνικό και πολιτικό οικοδόmicroηmicroα το οποίο αναγκαστικά θα εκφράζει και την ιδεολογία που εξυπηρετεί τη συγκεκριmicroένη τάξη που θrsquo ασκεί την εξουσία διευκολύνει οπωσδήποτε microια πρώτη πρόσβαση για την κατανόηση του προβλήmicroατος Σχηmicroατική όmicroως απογυmicroνωmicroένη από τις πολλές αποχρώσεις που παρουσίαζε στο κοινωνικό πάντα επίπεδο το γλωσσικό ζήτηmicroα η αντίληψη χρησιmicroοποιήθηκε πολύ και microετά το Σκληρό οδηγώντας πάλι σrsquo ερωτηmicroατικά κι αδιέξοδα από τα οποία το κυριότερο είναι η διαπίστωση ότι ιδεολογίες αλληλοσυγκρουόmicroενες στο πολιτικό κοινωνικό και εθνικό επίπεδο υιοθέτησαν το δρόmicroο της δηmicroοτικής Κάτι ανάλογο συmicroβαίνει και microε την ταξική ανάλυση που κάνει ο Σκληρός για τους φορείς του δηmicroοτικιστικού κινήmicroατος Γνωρίζει ότι πρόκειται για microια πρωτοπορία της αστικής τάξης για ldquoτα καλύτερα γνωστικότερα γενναιότερα και τα microάλλον ενθουσιώδη παιδιά της microπουρζουαζίας microαςrdquo Η διαπίστωση είναι άλλωστε γενική Οι δηmicroοτικιστές φαίνεται νάχουν και καταλάβει και αποδεχτεί ότι η ιδέα τους κινείται για την ώρα σε τέτοια επίπεδα ldquoΗ επαρχία microιλάει πιο καθαρεύουσα απrsquo την Αθήνα (hellip) και στην Αθήνα τα παιδιά των καλών οικογενειών microιλούν περισσότερο δηmicroοτικήrdquo γράφει ο ∆ Πετροκόκκινος την ίδια εποχή στον Ψυχάρη Κι ο Σκληρός εφαρmicroόζοντας πάλι τα πρότυπα της ευρωπαϊκής ιστορίας όπου εις όλα τα έθνη η ανεπτυγmicroένη τάξις και ιδίως η νεολαία ελάmicroβανε την πρωτοβουλίαν να υποδείξη τα κακώς

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

27

κείmicroενα και διοργανώση εκείνα τα στοιχεία της κοινωνίας τα οποία εθεώρει τα microόνα ικανά προς νέα προοδευτικήν κίνησιν επισηmicroαίνει σαν τέτοια στοιχεία στον ελληνικό χώρο τους δηmicroοτικιστές Η αδυναmicroία του πάλι βρίσκεται στην τοποθέτηση των κοινωνικών αυτών στοιχείων microέσα στα συγκεκριmicroένα πλαίσια της ελληνικής αστικής τάξης microε ρευστά ακόmicroη τα όριά της και πάντως παγιδευmicroένης microέσα σε σοβαρά εθνικά προβλήmicroατα Προβλήmicroατα που αναζωπυρώνει ιδιαίτερα το Μακεδονικό ζήτηmicroα η εκκρεmicroής κατάσταση στην Κρήτη και η ανεπάρκεια και ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να τα αντιmicroετωπίσει Το κύριο λοιπόν πρόβληmicroα που θα θέσει ο Σκληρός για τους δηmicroοτικιστές είναι η σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε ταξικά συmicroφέροντα και η πρακτική λύση που αναγκαστικά θrsquo απορρέει απrsquo αυτή την τοποθέτηση Ο ταξικός δηλαδή αγώνας για την επικράτηση της κοινωνικής τάξης microε της οποίας τα συmicroφέροντα είναι συνυφασmicroένο και το πνεύmicroα του δηmicroοτικισmicroού Το θέmicroα για το Σκληρό είναι θέmicroα τακτικής Οι ακαδηmicroαϊκές συζητήσεις τακτική που ακολουθούν ως τώρα οι δηmicroοτικιστές είναι ουτοπική Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού περνάει από το δρόmicroο της πολιτικής και κοινωνικής αναγέννησης που θα πραγmicroατοποιηθεί microόνο από νέες κοινωνικές δυνάmicroεις -την εργατική τάξη και το λαό- που θα προβάλλουν από τη φύση τους και νέα συστήmicroατα αξιών και ιδεών Ο δρόmicroος του δηmicroοτικισmicroού είναι microrsquo άλλα λόγια ο δρόmicroος του σοσιαλισmicroού Παρrsquo όλη την επιmicroονή του Σκληρού και στο βιβλίο του και στrsquo άρθρα του Νουmicroά που θα επακολουθήσουν η ιδεολογική σύγκρουση που η άποψη αυτή θα προκαλέσει microέσα στους κόλπους των δηmicroοτικιστών θrsquo αποδείξει ότι οι διαφορές που θα γεννηθούν δεν θάναι διαφορές τακτικής αλλά στρατηγικής Είναι η στιγmicroή που όπως είπαmicroε ο δηmicroοτικισmicroός θα χρησιmicroέψει ως όργανο σε ριζικά αντίθετες ιδεολογίες Σrsquo αυτό το επίπεδο θα κινηθεί τελικά κι η συζήτηση του Νουmicroά που προκαλεί το βιβλίο Στο επίπεδο δηλαδή της κατεύθυνσης που θα πάρει το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα ανάλογα microε την προσαρmicroογή του στους κοινωνικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους που θα θέσουν οι οπαδοί της σοσιαλιστικής θεωρίας ή οι αντίπαλοί τους Το περιεχόmicroενο της τακτικής και ο τρόπος εποmicroένως microε τον οποίο αντιλαmicroβάνεται η κάθε πλευρά το νόηmicroα του κινήmicroατος θα εξαρτηθεί απrsquo αυτό Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινωνικοποίησης microε τις απώτερες βέβαια αλλrsquo αναπόφευκτες πολιτικές προεκτάσεις της έχει άλλωστε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των δηmicroοτικιστών νωρίτερα Κυρίως από την ώρα που άρχισε η θεώρηση της δηmicroοτικής γλώσσας microέσα από το πρίσmicroα του εκπαιδευτικού προβλήmicroατος Τη στιγmicroή που κυκλοφορεί Το κοινωνικόν microας ζήτηmicroα το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα microπαίνει σε microία νέα κρίσιmicroη φάση στην οποία η microαρξιστική αντίληψη δεν microπορεί παρά να πλουτίσει την προβληmicroατική του και κυρίως προτείνοντας microιαν άλλη microέθοδο νrsquo ανοίξει ένα καινούριο δρόmicroο για την αντιmicroετώπιση του εθνικού αδιέξοδου θεmicroέλιου λίθου της δηmicroοτικιστικής σκέψης [13] Κείmicroενο 12 Σταυρίδη Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 167-178 copy ∆ηmicroοτικισmicroός και εξουσία το χρονικό microιας καταστολής

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

28

Το είδος του γλωσσικού φανατισmicroού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διαφέρει αισθητά από το είδος του αντίστοιχου φανατισmicroού που αναπτύσσεται στην ελληνική πνευmicroατική ζωή του 19ου αιώνα Η microελέτη των στοιχείων που συγκροτούν τη γλωσσική αντιπαράθεση από το 1900 κι έπειτα microε προεξάρχον στοιχείο τη σύνδεση του γλωσσικού ζητήmicroατος microε τους πολιτικούς θεσmicroούς microας οδηγεί σε microία πρώτη διαπίστωση η οποία προκύπτει ακριβώς από τη σύνδεση αυτή Η διαπίστωση συνίσταται στο ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο ακριβοδίκαιης κατανοmicroής των φανατικών ακροτήτων που σηmicroειώθηκαν από τις δύο πλευρές όχι microόνο γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σrsquo έναν αδιέξοδο σχετικισmicroό αλλά και διότι από τη στιγmicroή που η προσέγγισή microας γίνεται microέσα από το πρίσmicroα κοινωνικοπολιτικών φαινοmicroένων και όχι γλωσσολογικής ανάλυσης οι παράγοντες της αντιπαλότητας δεν είναι οι δύο microορφές του γλωσσικού οργάνου η δηmicroοτική και η καθαρεύουσα Η σύγκρουση και η υπέρβαση των ορίων της δηλαδή ο φανατισmicroός παρατηρείται ανάmicroεσα σε δύο κοινωνικούς πόλους Από τη microία πλευρά υπάρχει συσπείρωση γύρω από ένα σύστηmicroα ιδεών που υποστηρίζεται από συγκεκριmicroένες κοινωνικές δυνάmicroεις Υπάρχει δηλαδή ένα κίνηmicroα Το microόνο όπλο που έχουν οι δυνάmicroεις αυτές για να προωθήσουν τις απόψεις τους είναι η προοπτική να εξελιχθούν σε οmicroάδες πίεσης Από την άλλη πλευρά δηmicroιουργείται microια αντίθετη συσπείρωση κοινωνικών δυνάmicroεων η οποία ωστόσο υποστηρίζεται από προσδιορισmicroένους φορείς εξουσίας Και τα όπλα που διαθέτουν αυτές ο δυνάmicroεις είναι τα όπλα που αντλούν από την ίδια την εξουσία της οποίας είναι φορείς Η γλωσσική διαmicroάχη παίρνει αυτή τη microορφή από τη στιγmicroή που η εmicroπλοκή της δηmicroοτικής microε την εκπαίδευση αποκαλύπτει το νεωτερικό περιεχόmicroενο των αιτηmicroάτων του δηmicroοτικισmicroού και οδηγεί αmicroετάκλητα στη συνάρτηση της γλωσσικής υπόθεσης microε τις κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες Τούτο συmicroβαίνει χρονικά από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα Από εκείνη την περίοδο κι έπειτα η αντιπαράθεση δηmicroοτικιστών και καθαρολόγων δεν γίνεται microε ίσους όρους Η καθαρολογική πλευρά ταυτίζεται microε φορείς θεσmicroικής εξουσίας οι οποίοι διαθέτουν τα microέσα και για να επιβάλουν τη γνώmicroη τους και για να καθυποτάξουν τη γνώmicroη του άλλου Εξηγούmicroαι λίγο ακόmicroη Ο δηmicroοτικισmicroός φανατισmicroός έφτασε στα άκρα του εκφράζοντας τη microισαλλόδοξη δυσπιστία του απέναντι σε οτιδήποτε δεν ήταν γραmicromicroένο στη δηmicroοτική Ετσι ο Ψυχάρης είπε τον Καβάφη ldquoκαραγκιόζηrdquo ο Πέτρος Βλαστός έλεγε τον Παπαδιαmicroάντη ldquoελεεινόrdquo και τον Κάλβο ldquoστιχοπλόκοrdquo Τα παραδείγmicroατα microπορούν να πολλαπλασιαστούν αλλά δεν έχουν σχέση microε το θέmicroα microας και microπορούν να συγκριθούν microόνο ως ακραίες εκδηλώσεις γνώmicroης microε τις αντίστοιχες που διατύπωναν οι καθαρευουσιάνοι λόγιοι το δεύτερο microισό του 19ου αιώνα πχ για τον Υmicroνον εις την Ελευθερίαν του ∆ιονυσίου Σολωmicroού Θυmicroίζω τι είχε σηmicroειώσει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής το 1891 ενώ ο Υmicroνος έχει ήδη καθιερωθεί ως Εθνικός από το 1865 Υmicroνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήmicroατα και τας ενθερmicroοτέρας του έθνους ευχάς πρέπει και γλώσσης της ευγενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν Από την ώρα που αρχίζει να σταθεροποιείται η εικόνα του δηmicroοτικισmicroού ως κινήmicroατος επαναλαmicroβάνω η αναmicroέτρηση παίρνει άλλο χαρακτήρα Η καταστολή ή η απόπειρα καταστολής προϊόν της αντίδρασης προς τις δηmicroοτικιστικές πιέσεις προέρχεται από το σύνολο περίπου των θεσmicroών που συγκροτούν την πολιτική εξουσία Βουλή Κυβέρνηση Εκκλησία ∆ικαιοσύνη Πανεπιστήmicroιο και διαρκεί περίπου microία εξηκονταετία Τα

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

29

πραγmicroατολογικά δηλαδή στοιχεία που πρόκειται να εκθέσω σταmicroατούν στο 1967 δεδοmicroένου ότι οι συγκυρίες τόσο της δικτατορίας όσο και της microεταπολίτευσης microετατόπισαν το θέmicroα Στην περίπτωση της δικτατορίας οι εν γένει συνθήκες καταστολής χρωmicroάτισαν διαφορετικά τη γλωσσική διένεξη και στη περίπτωση της microεταπολίτευσης το microεν νέο Σύνταγmicroα δεν περιέλαβε πλέον τις διατάξεις των παλαιότερων Συνταγmicroάτων (1911 1952) περί επισήmicroου γλώσσης του κράτους οι δε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις που ακολούθησαν καθιέρωσαν και ενίσχυσαν τη διδασκαλία της δηmicroοτικής στη σχολική εκπαίδευση Αποτέλεσmicroα όλων αυτών ήταν να microετατραπεί η δηmicroοτική από σύmicroβολο ανατρεπτικού λόγου σε σύmicroβολο κατεστηmicroένου λόγου και να αλλάξουν εποmicroένως τα δεδοmicroένα της συζήτησης Βέβαια ο συmicroβολικός χαρακτήρας των γλωσσικών επιλογών που έκαναν οι διάφορες microερίδες της ελληνικής κοινωνίας δεν καταργήθηκε Οmicroως η άρση της θεσmicroικής απαγόρευσης και ιδιαίτερα της συνταγmicroατικής microετέβαλε άρδην τον τρόπο προσέγγισης του φαινοmicroένου Ακόmicroη και αν οι εκάστοτε κυβερνητικές προκρίσεις επέβαλαν microέσω της εκπαιδευτικής νοmicroοθεσίας ένα πλαίσιο γλωσσικής διδασκαλίας αυτό δεν σήmicroαινε πως η παραβίαση του πλαισίου αυτού ήταν δυνατόν να γίνει ποτέ κολάσιmicroη πράξη και να επισύρει ποινή Αντίθετα σε όλη τη διάρκεια της περιόδου που microας απασχολεί εδώ προβλέφθηκαν ψηφίστηκαν και εφαρmicroόστηκαν microέτρα που είχαν σχέση microε την πάταξη του δηmicroοτικιστικού λόγου microέσα από το δρόmicroο της θεσmicroικής κύρωσης Με άλλα λόγια οι καθαρολογικές δυνάmicroεις προσπάθησαν σε όλη την εξηκονταετία να καθυποτάξουν το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα βασιζόmicroενες στις κατασταλτικές δυνατότητες που τους παρέχονταν από τους φορείς εξουσίας microε τους οποίους ταυτίζονταν Η πρόθεσή microου λοιπόν είναι να παραθέσω τα realia αυτής της καταστολής προκειmicroένου να αναδειχθεί κάποιο ερmicroηνευτικό νήmicroα που να συνδέει αυτά τα realia microεταξύ τους Η ενασχόληση της Βουλής και στη συνέχεια της κυβέρνησης microε αυτό καθαυτό το γλωσσικό θέmicroα αρχίζει όπως είδαmicroε το 1907 Τα προγενέστερα επεισόδια των Ευαγγελιακών και των Ορεστειακών (1901 και 1903) οδήγησαν σε microεγάλη πολιτική κρίση αλλά η εmicroπλοκή στο ίδιο το γλωσσικό των δύο κυβερνήσεων που τα αντιmicroετώπισαν ήταν άmicroεση Οι φορείς που ανέλαβαν τότε να βάλουν φραγmicroούς στη microόλις διαφαινόmicroενη άλλωστε δηmicroοτικιστική απειλή ήταν η Εκκλησία και το Πανεπιστήmicroιο τα οποία ας πούmicroε ότι ακόmicroη αυτοδικούσαν Από τη microεγάλη περιπλοκότητα των Ευαγγελιακών ας συγκρατήσουmicroε ότι το διακύβευmicroα δεν ήταν η δηmicroοτική γλώσσα αλλά η microετάφραση των Ευαγγελίων1

Θα επιmicroείνω στην πρώτη κοινοβουλευτική παρέmicroβαση στο γλωσσικό η οποία σηmicroειώθηκε στα 1907 και 1908 γιατί πιστεύω πως microας επιτρέπει ήδη να διακρίνουmicroε τον πυρήνα των στοιχείων πάνω στα οποία θα οικοδοmicroηθεί τόσο ο επιθετικός λόγος όσο και η αmicroυντική οχύρωση της καθαρεύουσας Οπως είπαmicroε στο νοmicroοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που εισάγεται στη Βουλή ζητείται microε τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία να ορίζει ότι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα microη εισβάλη ο χυδαϊσmicroός εις το Σχολείονrdquo Τα επιχειρήmicroατα είναι δύο Το ένα είναι εθνικό Αυτή η γλώσσα αποτελεί ldquoτον θεmicroέλιον λίθον της εθνικής ηmicroών ενότητος2 Το άλλο είναι θρησκευτικό ldquoΗ γλώσσα η Ελληνική (hellip) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θεός δις εmicroφαντικώτατα microετεχειρίσθη(hellip)rdquo Τα βιβλία της Παλαιάς ∆ιαθήκης microεταφράστηκαν κατά τρόπον ακατανόητον κατά τρόπον αυτόχρηmicroα θεόπνευστον και είναι ιστορικώς

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

30

βεβαιωmicroένον ότι ο Χριστός ωmicroίλει την Ελληνικήν Ηmicroείς παραινούmicroεθα να παραιτηθώmicroεν της γλώσσης την οποίαν ωmicroίλησεν ο Θεός3 Η τροπολογία ωστόσο δεν ψηφίζεται Η συζήτηση τροφοδοτεί επί microέρες τον ηmicroερήσιο Τύπο Στην επόmicroενη Σύνοδο τον Φεβρουάριο του 1908 ο ίδιος εισηγητής ζητεί να γίνει διάβηmicroα στη γαλλική κυβέρνηση προκειmicroένου να αποmicroακρυνθεί από τη θέση του στη Σχολή Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι ο Ψυχάρης γιατί η γλώσσα που διδάσκεται εκεί είναι γλώσσα ελεεινή και χυδαίο φρικώδες κατασκεύασmicroα του διδάσκοντος αυτήνhellip4 Νέα microακρά συζήτηση κατά την οποία λίγες φωνές υποστηρίζουν το άτοπο ενός τέτοιου διαβήmicroατος Ανάmicroεσά τους ο Στέφανος ∆ραγούmicroης θα αναρωτηθεί Τι θα επράττοmicroεν κύριοι εάν η Γαλλική Κυβέρνησις microιmicroούmicroενη την ηmicroετέραν εζήτει λόγον διά την καταστροφήν ην υφίσταται η γαλλική γλώσσα διδασκοmicroένη στα Ελληνικά Γυmicroνάσια5 ∆ιάβηmicroα δεν φαίνεται να έγινε Οι συζητήσεις δεν καταλήγουν για την ώρα σε νοmicroοθετική ρύθmicroιση Η δηmicroοτικιστική απειλή δεν microοιάζει ακόmicroη τόσο microεγάλη ώστε η χρησιmicroοποίηση της καθαρεύουσας στη δηmicroόσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νόmicroου ∆υόmicroισι περίπου χρόνια αργότερα θα προστατευτεί όχι πια από νόmicroο αλλά από ειδική συνταγmicroατική διάταξη Στο διάστηmicroα αυτό η κλιmicroάκωση της καταστολής θα γίνει microε διοικητικά microέτρα Τον Μάιο του 1908 τιmicroωρούνται από τον υπουργό Παιδείας microε την ποινή της επίπληξης ο Κωστής Παλαmicroάς και ο καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Νικόλαος Χατζηδάκις για τη δηmicroόσια δηmicroοτικιστική τους τοποθέτηση Με βάση υπουργικό διάταγmicroα σύmicroφωνα microε το οποίο ldquoεις τους λειτουργούς της Μέσης Εκπαιδεύσεως [hellip] επιβάλλεται πειθαρχική ποινή αν δεικνύωσι τάσιν οπωσδήποτε εξωτερικευοmicroένην κατά της προσιδιαζούσης εις τε τα σχολεία και τους λειτουργούς αυτών Ελληνικής γλώσσης6 τιmicroωρείται microε προσωρινή απόλυση ο συγγραφέας Κώστας Παρορίτης δάσκαλος τότε στην Υδρα Θα microείνω ακόmicroη στην περίοδο πριν από τη συνταγmicroατική ρύθmicroιση του θέmicroατος η οποία όmicroως όπως ξέρουmicroε έγινε από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή του 1911 Είναι η περίοδος κατά την οποία πυκνώνουν οι κατασταλτικές πρωτοβουλίες και πληθαίνουν οι φορείς που τις αναλαmicroβάνουν Το 1911 microετά από διετή λειτουργία του Παρθεναγωγείου του Βόλου παραπέmicroπεται στη ∆ικαιοσύνη ο Αλέξανδρος ∆ελmicroούζος και οι συνεργάτες του microε τις εξής κατηγορίες αθεΐα (αδίκηmicroα το οποίο στοιχειοθετήθηκε microε τη microορφή της εξύβρισης) βλάβη των ηθών πρόσκλησις εις απεργίαν εξύβρισις του Επισκόπου παρακώλυσις προσευχής7

Πάντα το 1911 microε την ευκαιρία της αναθεώρησης του Συντάγmicroατος από τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή και τις πιέσεις που ασκούνται στην κυβέρνηση για να περιληφθεί διάταξη η οποία θα κατοχυρώνει την καθαρεύουσα ο Πατριάρχης Ιωακείmicro Γ΄ στέλνει εγκύκλιο προς την Εκκλησία της Ελλάδας που λέει τα εξής Επειδή [hellip] η ακώλυτος διάδοσις τοιούτων ολέθρίων οίαι αι του λεγοmicroένου microαλλιαρισmicroού και χυδαϊσmicroού καινοφωνιών εις την γλώσσαν τε και εις τα εθνικά και εκκλησιαστικά συmicroφέροντα δύναται ίνα επενέγκη βλάβην σηmicroαντικήν [hellip] αποτεινοmicroένη προς πάντας διά της παρούσης πατριαρχικής και συνοδικής εγκυκλίου συνιστώmicroεν όπως λάβητε τα προσήκοντα microέτρα προς προφύλαξιν από οιασδήτινος τυχόν microαλλιαρικής και χυδαϊστικής επιρροής

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

31

Τον ίδιο microήνα ο Κωστής Παλαmicroάς γενικός γραmicromicroατέας του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών τιmicroωρείται και πάλι διά microηνιαίας προσωρινής απολύσεως διότι εξήνεγκε τας κοινωνικάς αυτού περί γλώσσης πεποιθήσεως δηmicroοσιογραφικώςhellip Τον Μάρτιο του 1911 ψηφίζεται η συνταγmicroατική διάταξη πράγmicroα που θα αποτελέσει το ισχυρότερο έρεισmicroα για την περαιτέρω συγκρότηση του microηχανισmicroού καταστολής8

Ετσι η νοmicroοθεσία της σύντοmicroης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης του 1917 σύmicroφωνα microε την οποία κυκλοφορούν διδακτικά βιβλία στη δηmicroοτική είναι απολύτως αντισυνταγmicroατική και microόνον ως προϊόν επαναστατικής τάξης microπορεί να αντιmicroετωπιστεί και φυσικά να καταργηθεί Το 1920 microετά την απώλεια των εκλογών από τον Βενιζέλο και την κυβερνητική αλλαγή που ακολούθησε διορίστηκε Επιτροπή προκειmicroένου να εξετάσει τα βιβλία που εκδόθηκαν στη δηmicroοτική το 1919 Η έκθεση της Επιτροπής προτείνει τα βιβλία αυτά ldquoνα εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι [hellip] ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεωςrdquo9

Το 1925 microετά από έγγραφο της Ιεράς Συνόδου (18 Ιουλίου 1925) ερευνητικό πόρισmicroα του microητροπολίτη Ηλείας που διαβιβάστηκε στο υπουργείο πόρισmicroα ανακριτικής επιτροπής του ίδιου του υπουργείου και έκθεση του αντεισαγγελέα Πρωτοδικών ανατίθεται η ανάκριση της υπόθεσης τελικά σε αρεοπαγίτη προκειmicroένου να διερευνηθούν οι εξής κατηγορίες που βαραίνουν και πάλι τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο και τους συνεργάτες του στο Μαράσλειο ∆ιδασκαλείο 1) αντεθνική διδασκαλία 2) κατάργηση ή περιφρόνηση του microαθήmicroατος των Θρησκευτικών και 3) καλλιέργεια ηθικής εκλύσεως10

Το 1928 διενεργούνται ανακρίσεις στο ∆ιδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης microετά από έκθεση που υπέβαλε στο υπουργείο η Σχολική Επιτροπή Οι κατηγορίες εναντίον του διευθυντή του ∆ιδασκαλείου Μίλτου Κουντουρά είναι ldquoαντιθρησκευτικαί και αντιπατριωτικαί δοξασίαιrdquo του ίδιου καθώς και παροχή αχαλινώτου ελευθερίας εις τας microαθήτριας [hellip] ουχί ακινδύνου και άνευ συνεπειών διά το καθόλον ήθος των microαθητριών11

Το 1933 απολύεται ο διευθυντής του ∆ιδασκαλείου Λαmicroίας Μιχαήλ Παπαmicroαύρος κατηγορούmicroενος ότι εργάζεται κατά της γλώσσης της θρησκείας και της ιδέας της πατρίδος12

Τον Ιανουάριο του 1937 τιmicroωρείται microε δυσmicroενή microετάθεση και τίθεται υπό διοικητική εξάρτηση ο Ευάγγελος Παπανούτσος microε αφορmicroή την αλληλογραφία του microε τον Αλέξανδρο ∆ελmicroούζο Τον ∆εκέmicroβριο του 1941 παραπέmicroπεται στο Πειθαρχικό Συmicroβούλιο του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών ο καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννης Κακριδής Στην έγγραφη καταγγελία περιγράφεται ως ldquoεπιπολαία και εθνικώς επιζηmicroίαrdquo η προ της εκλογής του το 1936 δηmicroοσίευση διάλεξής του microε απλοποιηmicroένο τονικό σύστηmicroα και διατυπώνεται από microέρους της Συγκλήτου ldquoη ευχή της απολύσεωςrdquo Τιmicroωρείται τελικά microε προσωρινή απόλυση13

Το 1945 αmicroέσως microετά την απελευθέρωση -κυβέρνηση Πλαστήρα- ο υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Αmicroαντος συνέταξε microε τη βοήθεια του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και του Ευάγγελου Παπανούτσου ένα σύντοmicroο νοmicroοθέτηmicroα στο οποίο οριζόταν πως η δηmicroοτική είναι

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

32

γλώσσα εθνική και αναγνωρίζεται η βασική της σηmicroασία για την ελληνική παιδεία καθώς και η θέση της στα σχολικά προγράmicromicroατα Το νοmicroοθέτηmicroα είχε τεράστια σηmicroασία εκείνη τη στιγmicroή Η τρόπον τινά ldquoνοmicroιmicroοποίησηrdquo της δηmicroοτικής είχε στόχο να microη διώκονται τις ταραγmicroένες εκείνες microέρες οι οπαδοί της Παρά την έγκριση του Υπουργικού Συmicroβουλίου η πράξη η οποία θα είχε τη microορφή αναγκαστικού νόmicroου δεν υπογράφεται από τον αντιβασιλέα-αρχιεπίσκοπο ∆αmicroασκηνό microολονότι διευθυντής του Πολιτικού Γραφείου του ήταν ο Γεώργιος Σεφέρης και σύmicroβουλος ο Κωνσταντίνος Τσάτσος Το 1964 -κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου- microε αφορmicroή τη συζήτηση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης της οποίας ΄ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά ήταν η διδασκαλία της δηmicroοτικής υποβλήθηκαν καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο για την ldquoαντεθνική και ανίερη συνωmicroοσία των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςrdquo microε τις οποίες ζητούσαν τον αφορισmicroό του Ευάγγελου Παπανούτσου και την απαγόρευση των αντιθρησκευτικών του βιβλίων Η Ιερά Σύνοδος διόρισε τότε Επιτροπή Αρχιερέων για τη διερεύνηση του περιεχοmicroένου των συγγραmicromicroάτων αυτών ∆εν microπόρεσα να εξακριβώσω αν η Επιτροπή υπέβαλε τελικά πόρισmicroα Σταmicroατώ εδώ microια και όπως είπα στην αρχή η αναmicroέτρηση του δηmicroοτικισmicroού microε την εξουσία πήρε άλλο χαρακτήρα κατά την περίοδο της δικτατορίας Σηmicroειώνω απλώς ότι στην παλαιά συνταγmicroατική διάταξη του 1911 που έλεγε Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους προστέθηκε στο Σύνταγmicroα της δικτατορίας Επίσηmicroος γλώσσα του Κράτους και της Εκπαιδεύσεως Η διάταξη αυτή εξέλιπε βέβαια στο Σύνταγmicroα του 1974 ∆εν νοmicroίζω πως είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι αυτό που συνιστά τον λογικό ειρmicroό των κατηγοριών και τις συνδέει microεταξύ τους είναι ένα τριαδικό σχήmicroα εννοιών πάνω στο οποίο θεmicroελιώνονται κάθε φορά αντιθρησκευτικότητα αντεθνικότητα ανηθικότητα Αυτό είναι και το σχήmicroα που χρησίmicroευσε ως ηθικό και ιδεολογικό έρεισmicroα της καταστολής του δηmicroοτικισmicroού Είναι φυσικό και πάρα πολύ συνηθισmicroένο microέσα σε συνθήκες φανατικής λογικής ο στόχος της επίθεσης να microετατίθεται σε σφαίρες που ευαισθητοποιούν ιδιαίτερα την κοινή γνώmicroη microια και παραπέmicroπουν σε παραβιάσεις παραδοσιακών συmicroπεριφορών και τρόπων ζωής Η απειλή λοιπόν δεν αφορούσε ένα γλωσσικό όργανο αλλά microια αντίληψη περί ζωής η οποία προστατεύτηκε microε όλα τα microέσα ιδεολογικά πολιτικά νοmicroοθετικά συνταγmicroατικά Γιrsquo αυτό πιστεύω πως το δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα έγινε στόχος κυρίως από τη στιγmicroή της συνάρθρωσής του microε την εκπαίδευση Από τη στιγmicroή δηλαδή κατά την οποία φανερώνεται και αρτιώνεται ο νεοτερικός κοινωνικός και πολιτικός του λόγος και παύει να υπάρχει ως χαλαρό σύστηmicroα ιδεών συνυφασmicroένο απλώς microε το εθνικό θέmicroα Ο στόχος της φανατικής επιθετικότητας επαναλαmicroβάνω ήταν η εκσυγχρονιστική πίεση του δηmicroοτικισmicroού Οταν αρχίσουν λοιπόν να φαίνονται στον κοινωνικοπολιτικό ορίζοντα τα ίχνη του νεοτερικού κινήmicroατος το κίνηmicroα αυτό θα αντιmicroετωπιστεί σαν microια σοβαρή απειλή απέναντι σrsquo έναν πατροπαράδοτο τρόπο ζωής που καθορίζεται από αmicroετάβλητους κώδικες κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών Από αυτό το συmicroβολισmicroό δεν νοmicroίζω πως έχει ακόmicroη αποσυνδεθεί ο δηmicroοτικισmicroός Με την αλλαγή των συγκυριών απέβαλε σιγά σιγά τα ποικίλα ιδεολογικά βάρη που κατά καιρούς τον εκάλυπταν και ενίσχυαν κυρίως την ιδιότητά του ως φορέα ανατρεπτικού λόγου Οπως είπα

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

33

και στην αρχή το τελευταίο αυτό δεν microπορεί πια να ισχύσει οι ιδεολογικές επικαλύψεις εφθάρησαν κι έmicroεινε ο πυρήνας ο αρχικός Και ο αρχικός πυρήνας είναι η νεωτερικότητα και τα όσα συνεπάγεται Πρόκειται για στοιχείο που κρύβεται πίσω από πολλές σηmicroερινές συλλογικές και ατοmicroικές αναmicroετρήσεις και αφορά φυσικά τον γενικότερο τρόπο microε τον οποίο βλέπει κανείς τη ζωή και τα πράγmicroατα 1 Το γεγονός ότι η Καινή ∆ιαθήκη αλλά και η microετάφραση των Ο΄ που γράφτηκαν δηλαδή στην ελληνική έδινε στα ελληνικά ιερά κείmicroενα microια αδιαmicroφισβήτητη πρωτοκαθεδρία Αν άλλαζε η γλώσσα τους θα εξισώνονταν microε τα κείmicroενα που ήσαν microεταφρασmicroένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες 2 Εφ Χρόνος 22 Φεβρουαρίου 1907 σελ 2 και εφ Ακρόπολις 23 Φεβρουαρίου 1907 σελ 1 3 Εφ Ακρόπολις 1η Μαρτίου 1907 σελ 3 4 Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής Συνεδρίαση ΛΘ΄ της 4ης Φεβρουαρίου 1908 σελ 329-330 5 Εφ Αθήναι 5 Φεβρουαρίου 1908 σελ 1 6 Β∆ της 3ης Οκτωβρίου 1908 7 Οι κατηγορίες αυτές διατυπώνονται στο παραπεmicroπτικό βούλευmicroα του Συmicroβουλίου Εφετών Λαρίσης (1911) και επαναλαmicroβάνονται στη δίκη που γίνεται στο Πληmicromicroελειοδικείο Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 και η οποία έχει microείνει γνωστή ως η ∆ίκη του Ναυπλίου 8 Το άρθρο 107 του Συντάγmicroατος του 1911 είχε ως εξής Επίσηmicroος γλώσσα του κράτους είναι εκείνη εις την οποίαν συντάσσεται το πολίτευmicroα και της ελληνικής νοmicroοθεσίας τα κείmicroενα πάσα προς παραφθοράν ταύτης επέmicroβασις απαγορεύεται 9 Εκθεσις της Επιτροπείας της διορισθείσης προς εξέτασις της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείων Εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου ΜΜαντζεβελάκη 1921 σελ 157 10 Γεώργιος Αντωνακάκης Τα Μαρασλειακά έκθεσις του αρεοπαγίτου Γεωργίου Αντωνακάκη προς το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών και της ∆ηmicroοτικής Εκπαιδεύσεως Εν Αθήναις 1926 11 Εκθεσις της Σχολικής Επιτροπής προς το Υπουργείο Παιδείας Θεσσαλονίκη 14 Απριλίου 1928 στο Μίλτος Κουντουράς Κλείστε τα Σχολεία επιmicro Αλέξης ∆ηmicroαράς Αθήνα εκδ Γνώση τόmicro Β΄ σελ 315-327 12 Στο ίδιο σελ 541 13 Βλ την απόφαση του Πειθαρχικού Συmicroβουλίου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου στα Πρακτικά της συνεδρίας της 11ης Ιουλίου 1942 καθώς και τη σχετική απόφαση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας στο Η αντιδικία των τόνων Εκ των συνεδρίων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Εν Αθήναις εκδ Τζάκα-∆ελαγραmicromicroάτικα 1944

[14] Κείmicroενο 13 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 89-91 copy Ερmicroής 124α AMΕΣΩΣ ∆ΙΑΛΥΣΙΣ Το Σχολείο του Βόλου VIII Ο Ξεσηκωmicroός (Ανακοίνωση που δηmicroοσιεύθηκε στις βολιώτικες εφηmicroερίδες) Ο Λαός του Βόλου ο πρωτοστατήσας εν τη αmicroύνη υπέρ της θρησκείας και της γλώσσης των πατέρων του καλείται σήmicroερον Τετάρτην ώραν 5 micromicro έmicroπροσθεν του καφενείου Μωραϊτου επί της οδού ∆ηmicroητριάδος όπως Πρώτον Συγχαρή την ελληνικήν Βουλήν και Κυβέρνησιν διά την αναγραφείσαν εν τω Συντάγmicroατι διάταξιν περιφρουρήσεως της γλώσσης αυτού

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

34

∆εύτερον Συντάξη ψήφισmicroα προς την δηmicroοτικήν αρχήν του Βόλου όπως προβή είς άmicroεσον διάλυσιν του υφησταmicroένου έτι Ανωτέρου Παρθεναγωγείου εν τω οποίω εξυβρίζετο microέχρι τούδε η θρησκεία και η γλώσσα Αι λεπτοmicroέρειαι θα γνωσθώσι σήmicroερον υπό της Επιτροπής διrsquoιδιαιτέρου παραρτήmicroατος Εν Βόλω τη 2 Μαρτίου 1911 124β ΑΝΤΕΘΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ∆Ι∆ΑΣΚΑΛΙΑ Το σχολείο του Βόλου ΙΧ Το Συλλαλητήριο (Περιγραφή από την εφηmicroερίδα laquoΘασσαλίαraquo) Από της microεσηmicroβρίας [2 Μαρτίου] έκτακτος κίνησις παρετηρήθη microεταξύ των διοργανωτών του συλλαλητηρίου Οι ιερείς της πόλεως εξεχύθησαν εις τας οικίας εις τα microπακάλικα και τις ταβέρνες συνιστώντες εις τους εν αυτοίς να σπεύσουν εις το συλλαλητήριον διότι άλλως καταστρέφεται η θρησκεία και ο εθνισmicroός Ολίγον αργότερα εθεάθη ο Σεβασmicroιώτατος περιερχόmicroενος διrsquo αmicroάξης τας οδούς και τας συνοικίας Επίσης εφrsquo αmicroαξών άλλα microέλη της επιτροπής περιήρχοντο τας συνοικίας καλούντα τον λαόν να προσέλθη εις το συλλαλητήριον Αι αρχαί είχον λάβει έκτακτα microέτρα όπως microη διασαλευθή η τάξις Ιδίως απηγόρευσαν τας κωδωνοκρουσίας Παρά τας διαταγάς όmicroως ταύτας ήρχισαν οι κώδωνες των εκκλησιών εκκωφαντικώς κρουόmicroενοι Το πλήθος ολοέν συγκεντρούmicroενον απετέλεσε microάζαν συmicroπαγή ήτις συνεκεντρώθη προ του εξώστου του ξενοδοχείου από του οποίου ήρξατο να οmicroιλή ο πρόεδρος του ηθικοθρησκευτικού συλλόγου laquoΤρεις ιεράρχαιraquo Αναγιγνώσκεται ψήφισmicroα συγχαρητήριον προς την Βουλήν και ψήφισmicroα προς το ∆ηmicroοτικόν Συmicroβούλιον διrsquo ου ζητείται η άmicroεσος κατάργησις του παρθεναγωγείου Ο κόσmicroος ζητωκραυγάζει Οι διαδηλωταί προηγουmicroένης της επιτροπής microετέβησαν εις την Επισκοπήν και δια ζητωκραυγών εκάλεσαν τον Σεβασmicroιώτατον να οmicroιλήση Ο Σεβασmicroιώτατος εξελθών επετέθη κατά του Α∆Π δριmicroύτατα ειπών ότι η διδασκαλία είναι αντεθνική και αντιχριστιανική και φανατίσας εις έπακρον το πλήθος Οι διαδηλωταί εξαφθέντες εζήτησαν να microεταβούν να καύσουν το παρθεναγωγείον Πληροφορηθέντες όmicroως ότι τούτο φυλάσσεται υπό εφίππου δυνάmicroεως ηθέλησαν να καύσουν την οικίαν του κ ∆ελmicroούζου αλλά πληροφορηθέντες ότι και εκεί εφύλασσε δύναmicroις στρατού διελύθησαν 124γ ΕΞΩ Ο ΜΑΛΛΙΑΡΟΣ ΕΞΩ Ο ΜΑΣΟΝΟΣ Το σχολείο του Βόλου Χ Το τέλος (Το βράδυ του συλλαλητηρίου το ∆ηmicroοτικό Συmicroβούλιο αποφάσισε (9 ψηφοι υπέρ και 4 εναντίον) να κλείση το Ανώτερο Παρθεναγωγείοndash Η συνέχεια των γεγονότων από την εφηmicroερίδα laquoΚήρυξraquo) [hellip] Μετά το ανάθεmicroα το σκάνδαλον εξακολουθεί Αντίστασις κατά του νόmicroου και του λαού Χθες την πρωίαν [3 Μαρτίου] ο κ ∆ελmicroούζος microε όλην του την ησυχίαν εξηκολούθησε τα θεάρεστα microαθήmicroατά του [hellip] Μόλις έmicroαθον οι πολίται ότι το σκάνδαλον εξηκολούθει εξηγριώθησαν Ευτυχώς η άγρυπνος προσοχή της αστυνοmicroίας προέλαβε λυπηρά γεγονότα ∆ιότι αφrsquo ενός microεν ετέθη ισχυρά φρουρά εκ χωροφυλάκων πέριξ του σχολείου αφrsquo ετέρου δε εκάλεσεν εις την αστυνοmicroίαν τον κ∆ελmicroούζον ηρώτησεν αυτόν διατί εξακολουθεί παρανόmicroως πλέον η λειτουργία του σχολείου Ο κ ∆ελmicroούζος απήντησεν ότι περιmicroένει να εγκριθή το ψήφισmicroα του δήmicroου από τον νοmicroάρχην Η αστυνοmicroία τω εδήλωσεν ότι εάν δεν κλείση αmicroέσως το σχολείον απεκδύεται πάσης ευθύνης διά τα συmicroβησόmicroενα[hellip] Επιστρέφοντα τον κ∆ελmicroούζον εις τον οίκον του τον αντελήφθησαν οι πολίται οίτινες ήρχισαν να τον σφυρίζουν και τον γιουχαϊζουν Έξω ο microαλλιαρός Έξω ο microασόνος Συγχρόνως εκ microέρους της δηmicroαρχίας εστάλει εις κλητήρ δια να ζητήση τα κλειδιά του οικήmicroατος [hellip] 124 δ ΚΡΥΦΟ ΣΚΟΛΕΙΟ Το σχολείο του Βόλου XI Το ωραιότερο στεφάνι

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

35

(Από επιστολή του Αλέξανδρου ∆ελmicroούζου στις παλιές του microαθήτριες) [hellip] Η αστυνοmicroία δεν microπορούσε να εγγυηθεί για τη ζωή microου και microε υποχρέωσε επί microια εβδοmicroάδα να microη βγω έξω από το σπίτι microου που ήταν τριγυρισmicroένο από κατασκόπους Και όmicroως ο ενθουσιασmicroός σας ενέπνευσε τον ίδιον ενθουσιασmicroό και σε πολλούς γονείς και από την πρώτη microέρα ως την τελευταία που έφυγα ερχόσαστε και κει τακτικάndash το τι αψηφούσατε έξω στους δρόmicroους το ξέρωndash και είδα εmicroπρός microου ζωντανεmicroένη την εικόνα του ΚΡΥΦΟΥ ΣΚΟΛΕΙΟΥ ndashΚύριε διευθυντά να ερχώmicroαστε εδώ τουλάχιστον η δική microας τάξις και να κάνωmicroε microάθηmicroα ndashΠαιδί microου δεν κάνει ακόmicroη ndashΑς πηγαίνωmicroε λοιπόν στις ελιές ψηλά σε κείνο το microικρό σπιτάκι ndash∆εν κάνει ο κόσmicroος είναι ερεθισmicroένος ndashΕ τότε ας πηγαίνωmicroε περίπατο και ας τα λέmicroε περπατώντας Έτσι microου microίλησε κάποια από σας [hellip] και τα λόγια της που ήταν ο κοινός σας πόθος έπλεκαν το ωραιότερο στεφάνι στην εργασία του σχολείου Επέτυχε τον πρώτο και τελικό σκοπό κάθε σχολείου να microορφώση χαρακτήρες [hellip]

Σπέτσες 8 Σεπτεmicroβρίου 1911 [15] Κείmicroενο 14 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 121 copy Ερmicroής 130 ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΗΝ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΗΝ ∆ιάταγmicroα 2585 (11 Μαΐου 1917) της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης (laquoΣύmicroβουλος επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεωςraquo ο Γ Αβέρωφ) Προτάσει του Ηmicroετέρου επί της ∆ηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευmicroάτων Συmicroβούλου απεφασίσαmicroεν και διατάσσοmicroεν [hellip] Άρθρον 5 Ίνα τύχη εγκρίσεως διδακτικόν βιβλίον οφείλει γ)[hellip] Να είναι όσον το δυνατόν απλούν και σαφές κατά την γλώσσαν και το ύφος Τα δια τας τέσσαρας πρώτας τάξεις των δηmicroοτικών σχολείων προοριζόmicroενα αναγνωστικά ως και τα βιβλία των αριθmicroητικών ασκήσεων διά την γ΄ δ΄ ε΄ και ς΄ τάξιν των αυτών σχολείων οφείλουσι να είναι γεγραmicromicroένα εις την κοινήν οmicroιλουmicroένην (δηmicroοτικήν) γλώσσαν απηλλαγmicroένην παντός αρχαϊσmicroού ή ιδιωτισmicroού [hellip] [16] Κείmicroενο 15 ∆ηmicroαράς Α επιmicro 1974 Η microεταρρύθmicroιση που δεν έγινε Αθήνα Ερmicroής σελ 130-131 copy Ερmicroής

ΝΑ ΚΑΩΣI

Προτάσεις ldquoτης Επιτροπείας της διορισθείσης [ τον Νοέmicroβριο 1920 ] προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δηmicroοτικών σχολείωνrdquo

1 Να κηρυχθώσιν αυτοδικαίως άκυροι ως αντισυνταγmicroατικοί οι Νόmicroοι καθrsquo ους εγένετο η αλλαγή της γλώσσης των αναγνωστικών βιβλίων της δηmicroοτικής εκπαιδεύσεως microετά πάντων των εις εκτέλεσιν αυτών αφορώντων Βασιλικών ∆ιαταγmicroάτων εγκυκλίων και επισήmicroων οδηγιών των διδασκάλων 2 Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συmicroφώνως προς τους νόmicroους εκείνους συνταχθέντα και σήmicroερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως 3 Να αναθεωρηθή το πρόγραmicromicroα των δηmicroοτικών σχολείων και microετά τούτο να προκηρυχθή διαγωνισmicroός προς συγγραφήν νέων αναγνωστικών βιβλίων διrsquo αυτά εν γλώσση συmicroφώνω προς τας εν τη παρούση εκθέσει διατυπωθείσας αρχάς 4 Προς το παρόν και προ της παρασκευής των νέων βιβλίων να αφεθώσιν ελεύθεροι

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

36

οι διδάσκαλοι να εισαγάγωσι προς καιρόν εκ των εγκεκριmicroένων προ του 1917 βιβλίων όσα κρίνουσι microάλλον σύmicroφωνα προς τα εν τη παρούση εκθέσει διαλαmicroβανόmicroενα επανερχόmicroενοι ως προς την γλωσσικήν και γραmicromicroατικήν διδασκαλίαν εις το πρόγραmicromicroα του 1913 5 Να microελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα microεταρρύθmicroισις της Τε δηmicroοτικής και της microέσης εκπαιδεύσεως κατά Τε τον οργανισmicroόν και την διοίκησην αυτής 6 Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπηmicroάτων 7 Ίνα microη νοmicroισθή ότι η Επιτροπεία προβαίνει αυθαιρέτως εις την διατύπωσιν των προτάσεών της εκφράζει αύτη την ευχήν τω Σ Υπουργείω να δηmicroοσιευθή η παρούσα έκθεσις αυτής 8 Να δηmicroοσιευθώσιν ωσαύτως και διαδοθώσιν όσον το δυνατόν ευρύτατα και άλλαι microελέται αποβλέπουσαι εις εξέλεγξιν των επιβούλως εις τους δηmicroοδιδασκάλους και τους αδαείς microεταδοθέντων ψευδεπιστηmicroονικών διδαγmicroάτων

Εν Αθήναις τη 10η Φεβρουαρίου 1921 [17] Κείmicroενο 16 Σταυρίδη-Πατρικίου Ρ 1999 Γλώσσα Εκπαίδευση και Πολιτική Αθήνα Ολκός σελ 129-133 copy Με τη Μεταρρύθmicroιση του 1917 ndashοποία ας microην ξεχνάmicroε ότι περιορίστηκε σε γλωσσικά ζητήmicroατα και ειδικότερα στην εισαγωγή της δηmicroοτικής γλώσσας στις πρώτες τάξεις του ∆ηmicroοτικούndash σηmicroειώνεται ασφαλώς η πρώτη επιτυχία του δηmicroοτικισmicroού στο επίπεδο των πολιτικών θεσmicroών Ακριβώς όmicroως κατά την περίοδο αυτής της επίτευξης κάποιων σηmicroαντικών στόχων παρουσιάζονται στο δηmicroοτικιστικό κίνηmicroα οι οξύτερες συγκρούσεις και οι microεγαλύτερες αντιφάσεις Η εικόνα που διαmicroορφώνεται είναι η εξής Οι φιλελεύθερες βενιζελικές δυνάmicroεις των διανοουmicroένων microαζί microε τους σοσιαλίζοντες Κοινωνιολόγους εκφράζονται microέσα από τον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό ένα κίνηmicroα που εξειδικεύεται από τους τότε επικεφαλής του υπουργείου Παιδείας δηλαδή τον Γληνό τον ∆ελmicroούζο και τον Τριανταφυλλίδη Τον ψυχαρισmicroό την εmicromicroονή δηλαδή σε ένα γλωσσικό σύστηmicroα microε την ταυτόχρονη ωστόσο απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής την οποία επεξεργάζεται και εκφράζει ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος τον υιοθετούν οι ιστορικοί αρχηγοί και microεγάλη microερίδα σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών microrsquo επικεφαλής τους συνεργάτες του Νουmicroά Ρήγα Γκόλφη και Κώστα Παρορίτη Μια πρώτη ερmicroηνεία αυτής της σύmicroπτωσης είναι ότι έmicroειναν απέξω από την υπόθεση της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης και οι microεν και οι δε Και αν για τους ιστορικούς αρχηγούς η συmicromicroετοχή στην εξουσία εκείνη τη στιγmicroή είχε σχέση microε το κύρος τους για τους σοσιαλιστές φαίνεται πως είχε σχέση και microε το ψωmicroί τους Έτσι τουλάχιστον το εξηγεί microε τον γνωστό πρόχειρο και πάντα επιθετικό τρόπο ο Γ Κορδάτος laquoΟ Ταγκόπουλος ήθελε κάτι να microασήσει Ήταν φτωχός και περίmicroενε πως ο Γληνός που είχε εκείνα τα χρόνια το λύειν και δεσmicroείν στο Υπουργείο της Παιδείας θα τον έβανε σε καmicroιά θέση ή θα του ανάθετε να γράψει τα νέα αναγνωσmicroατάριαraquo Όπως κι αν είναι πρόκειται για microια περίοδο που ο ψυχαρισmicroός επιτίθεται στον εκπαιδευτικό δηmicroοτικισmicroό microε επιχειρήmicroατα περιεχοmicroένου πολιτικού και όχι γλωσσικού Αφού γράφει στον Νουmicroά πως laquoο Ψυχάρης στέκεται στο δηmicroοτικισmicroό ότι ο Μαρξ στο σοσιαλισmicroόraquo καταγγέλλεται η laquoδηmicroοκρατικοποίησηraquo που επιχειρείται και κατηγορείται η Μεταρρύθmicroιση ως laquoαστικήraquo στο όνοmicroα του ψυχαρισmicroού Οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης αντιδρούν ήρεmicroα ωθώντας τελικά τον Ψυχάρη στους περιορισmicroένους χώρους του ιστορικού συmicroβόλου laquoΗ Μεταρρύθmicroιση στέκει σε αντίληψη microεταψυχαρικήraquo ndashγράφει ο ∆ελmicroούζοςndash laquoόπου το επιβάλλει και η επιστήmicroη και η ζωή- χωρίς βέβαια microrsquo αυτό να παραγνωρίζει την ιστορική πια προσωπικότητα του Ψυχάρη και την ξεχωριστή σηmicroασία του έργου τουraquo

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

37

Έτσι περίπου θα εξελιχθούν και τα πράγmicroατα Πολύ γρήγορα θα γίνει φανερό πως ο Ψυχάρης δεν microπορεί να έχει καmicroιά ουσιαστική επικοινωνία ούτε microε τη microερίδα των σοσιαλιστών δηmicroοτικιστών ούτε microε τη microερίδα των φιλελευθέρων Και για microεν τους πρώτους καταλαβαίνει εύκολα κανείς πως η σύmicroπτωση στις απόψεις για microια γλωσσική microορφή συγκυριακή κατά τα άλλα δεν microπορεί να γεφυρώσει το ιδεολογικό χάσmicroα Αυτό microάλιστα είναι κάτι που ισχύει για τον Ψυχάρη από πάντα microολονότι δηλαδή microέχρι το 1914 εξέφραζε ιδέες ριζοσπαστικές ακόmicroη και microε διεθνιστικές τάσεις είχε πάντοτε επικριτική στάση απέναντι σε καθετί το γερmicroανικό και εποmicroένως απέναντι και στον γερmicroανικό σοσιαλισmicroό ∆εν νοmicroίζω λοιπόν ότι υπάρχουν περιθώρια σύγχυσης ως προς την αιτία για την οποία όχι απλώς επιδοκιmicroάστηκε αλλά υιοθετήθηκε ο ψυχαρισmicroός από τους σοσιαλιστές Πρόκειται για την υιοθέτηση ενός είδους λόγου που χρησίmicroευε ως σύmicroβολο στην αντιπαράθεση ανάmicroεσα στο εργατικό κίνηmicroα που άρχιζε να αναπτύσσεται και στον αστικό φιλελευθερισmicroό που βρισκόταν σε δυναmicroική άνοδο Οι σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές microετά το 1917 είναι υποχρεωmicroένοι να διαφοροποιηθούν από την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του Βενιζέλου και να απορρίψουν το γλωσσικό της σύmicroβολο το οποίο εκείνη τη στιγmicroή απεικονίζει τον επαναστατικό λόγο των προοδευτικών αστών Με άλλα λόγια είναι υποχρεωmicroένοι να απορρίψουν τη δηmicroοτική του Τριανταφυλλίδη Από την άλλη microεριά αποδεχόmicroενοι το τυπικό του Ψυχάρη έχουν ένα διπλό όφελος Οικειοποιούνται το ίδιο το πρόσωπο σύmicroβολο τολmicroηρών αγώνων εναντίον εδραιωmicroένων ιδεών θεσmicroών και ισορροπιών αλλά κυρίως αποκτούν microια σηmicroαία ταξικού αγώνα η οποία συνίσταται σrsquo ένα λόγο που θεωρείται πολύ πιο κοντά στην αυθεντική έκφραση των λαϊκών στρωmicroάτων Άλλωστε τα έντονα λαϊκά στοιχεία που υπάρχουν στη γλώσσα του Ψυχάρη ndashτα οποία πολλές φορές microετά τη γλωσσολογική επεξεργασία γίνονται δυσαναγνώριστα ή και ιδιωmicroατικάndash καθιστούν αυτή τη γλώσσα πολύ πιο ευδιάκριτη στην αντίθεσή της microε την καθαρεύουσα απrsquo ότι είναι η αξιοπρεπής δηmicroοτική του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου Ο ψυχαρισmicroός λοιπόν αποτελεί για τους σοσιαλιστές δηmicroοτικιστές ένα επιδεικτικό σηmicroείο συσπείρωσης και αναγνώρισης ndashκάτι σαν την τραγιάσκαndash microε το οποίο microπορούν εφεξής να βρίσκονται σε ίσες αποστάσεις απέναντι και στους καθαρολόγους και στους laquomicroεταψυχαρικούςraquo δηmicroοτικιστές Αποκτούν δηλαδή διακριτικά σηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν από τα ndashκατά την άποψή τουςndash σύmicroβολα τόσο των συντηρητικών αστικών δυνάmicroεων όσο και των εκσυγχρονιστικών Πιστεύω ότι αυτό είναι και το πλαίσιο microέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσει κανείς τους όρους γένεσης των γλωσσικών ιδιωmicroάτων που επί δεκαετίες χαρακτήριζαν συγκεκριmicroένες πολιτικοκοινωνικές κατηγορίες προσώπων και ιδεών Ειδικότερα νοmicroίζω ότι σrsquo αυτό το σηmicroείο πρέπει να αναζητήσουmicroε και την αρχή της διαmicroόρφωσης του κοmicromicroουνιστικού ιδιώmicroατος ανεξάρτητα από τις microεταγενέστερες διεθνιστικού χαρακτήρα προσθήκες ειδικών ξενόγλωσσων κυρίως όρων Ως προς την άλλη όψη του φαινοmicroένου την αδυναmicroία δηλαδή του Ψυχάρη να κατανοήσει τους laquoφυσικούςraquo του συmicromicroάχους τους φιλελεύθερους διανοούmicroενους της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης πρέπει να σηmicroειωθεί το εξής Η ιδεολογική συγγένεια ή και ταύτιση που υπήρχε ανάmicroεσά τους τουλάχιστον ως το 1914 έκανε δυσεξήγητη την από microέρους του βίαιη απόρριψή τους για άλλους λόγους εκτός από αυτούς που απορρέουν από τη laquoγλωσσική προδοσίαraquo και το συmicroβιβασmicroό Ωστόσο αν λάβουmicroε υπόψη ότι η περίοδος της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης συmicroπίπτει microε την περίοδο της ιδεολογικής microεταστροφής του Ψυχάρη πρέπει να δεχτούmicroε ότι και σrsquo αυτήν την περίπτωση οι κύριοι λόγοι της αποδοκιmicroασίας και τελικά της ρήξης ήσαν πολιτικοί Η microεταστροφή του Ψυχάρη σήmicroαινε τελικά άρνηση της γενικότερης κοινωνικής πρακτικής την οποία ασκούσαν οι πρωταγωνιστές της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης είτε ως στελέχη microιας επαναστατικής κυβέρνησης είτε ως αγωνιστές της αντιπολίτευσης Η πρακτική αυτή ιδεολογικού περιεχοmicroένου φιλελεύθερου και εκσυγχρονιστικού στην οποία κάποτε είχε δοθεί microε πάθος και ο ίδιος ndashόπως πχ στην υπόθεση Ντρέυφουςndash δεν ταίριαζε πια microε τις νέες του αντιλήψεις

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

38

Έτσι κατά την περίοδο 1910-1930 την περίοδο δηλαδή της θεσmicroικής κυριαρχίας του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού έναντι του ψυχαρισmicroού ο Ψυχάρης εδραιώνεται microεν ο ίδιος ως σύmicroβολο αλλά ταυτόχρονα διακόπτει κάθε ουσιαστική επικοινωνία microε όλες τις δυνάmicroεις που χρησιmicroοποιούν τη δηmicroοτική ως επαναστατικό λόγο ανεξάρτητα από το αν οι δυνάmicroεις αυτές είναι ο laquoλαόςraquo των φιλελευθέρων ή η εργατική τάξη των σοσιαλιστών και αργότερα των κοmicromicroουνιστών Η περίοδος αυτή κλείνει σε microια στιγmicroή microοιραία για όλους Το 1929 πεθαίνει ο Ψυχάρης χωρίς ποτέ να συγχωρήσει το συmicroβιβασmicroό του εκπαιδευτικού δηmicroοτικισmicroού Το 1929 διαλύεται ο φορέας του laquoσυmicroβιβασmicroούraquo ο Εκπαιδευτικός Όmicroιλος Το 1929 η νέα Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση της κυβέρνησης Βενιζέλου microε υπουργούς Παιδείας τον Κωνσταντίνο Γόντικα και τον Γεώργιο Παπανδρέου προχωρεί στη συνολικότερη microέχρι τότε θεσmicroική καθιέρωση της δηmicroοτικής Εισάγεται η διδασκαλία της στα Γυmicroνάσια και επιχειρείται για πρώτη φορά η διδασκαλία των αρχαίων από microετάφραση Ο επαναστατικός λόγος τείνει να γίνει επίσηmicroος λόγος Τέλος το 1929 ψηφίζεται από την κυβέρνηση Βενιζέλου το ιδιώνυmicroο Η φιλελεύθερη κυβέρνηση θα καταφέρει ένα microεγάλο πλήγmicroα στον ίδιο της το φιλελευθερισmicroό ίσως γιατί όπως λέει ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου laquoέχει έλλειψη πεποιθήσεως επί των ιδίων [της] αρχών και επί των ιδίων [της] πολιτικών δυνάmicroεωνraquo ίσως και διότι θεωρεί ότι ήρθε η ώρα να οργανώσει microια αποτελεσmicroατική άmicroυνα απέναντι στο αναπτυσσόmicroενο εργατικό κίνηmicroα Έτσι από το 1929 η δηmicroοτική ως σύmicroβολο κοινωνικής ανατροπής και ως έκφραση επαναστατικού λόγου περιορίζεται στην ψυχαρική της εκδοχή και ταυτόχρονα αλλάζει οριστικά χέρια Με βάση τις ψυχαρικές καταβολές που την έκαναν ευδιάκριτη απέναντι τόσο στην καθαρεύουσα όσο και στη γλώσσα του Εκπαιδευτικού Οmicroίλου περνάει από το βενιζελισmicroό στο κοmicromicroουνιστικό κίνηmicroα και microε τη σταδιακή προσθήκη των στοιχείων που υπαινίχθηκα παραπάνω θα αποκτήσει την ιδιοmicroορφία του κοmicromicroατικού λόγου [18] Κείmicroενο 17 Παπανούτσος Ε Π 1982 Αποmicroνηmicroονεύmicroατα Αθήνα Φιλιππότης σελ 107-109 copy Φιλιππότης Με την Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση του 1964 έχει συνδεθεί το όνοmicroα όχι microόνο του Γ Παπανδρέου που της έδωσε καίρια θέση microέσα στο κυβερνητικό πρόγραmicromicroα αλλά και του υφυπουργού της Παιδείας Λουκή Ακρίτα Ο Ακρίτας Κύπριος την καταγωγή λογοτέχνης και δηmicroοσιογράφος της ∆ηmicroοκρατίας microαχητής (που είχε σταθεί άλλοτε στο πλευρό του στρατηγού Πλαστήρα) ενστερνίστηκε τις ιδέες της Μεταρρύθmicroισης και τις διακήρυξε microε ενθουσιασmicroό και ευγλωττία τόσο από τις στήλες του ηmicroερήσιου Τύπου όσο και από το βήmicroα της Βουλής Η συνεργασία microας κατά την προετοιmicroασία και τη διεξαγωγή της κοινοβουλευτικής microάχης για την ψήφιση των νέων νοmicroοθετικών microέτρων από την laquoΕπιτροπή Νοmicroοθ Εξουσιοδοτήσεωςraquo (του άρθρου 35 του τότε Ελληνικού Συντάγmicroατος) υπήρξε στενή και γόνιmicroη Είχε βαθιά αισθανθεί την εύνοια της πολιτικής του τύχης να βρίσκεται την ώρα εκείνη σε microια κορυφαία και υπεύθυνη θέση απrsquo όπου η προσφορά του microπορούσε να έχει αποφασιστική σηmicroασία για την εθνική microας ιστορία (όπως και για την προσωπική του σταδιοδροmicroία) και επειδή του παραστεκόmicroουν microε αγάπη και ειλικρίνεια έδειχνε στο πρόσωπό microου (microιά και ήmicroουν πρεσβύτερός του) πολύ σεβασmicroό Όταν microαινότανε η θύελλα εναντίον microου υποκινούmicroενη από δυνάmicroεις σκοτεινές είχε το θάρρος να microε υπερασπίσει απέναντι σε υψηλά στεκόmicroενους και γερά οχυρωmicroένους αντιπάλους και πολλές φορές στα συνέδρια των Εκπαιδευτικών και στην αίθουσα της Βουλής έπλεξε το εγκώmicroιό του ∆εν εφθόνησε ακόmicroη και τότε που ο αντιπολιτευόmicroενος Τύπος και οι κοmicromicroατικοί του ανταγωνιστές για να πληγώσουν τη φιλοτιmicroία του υπογράmicromicroιζαν microε κακεντρέχεια ότι όχι αυτός αλλά εγώ διηύθυνα το Υπουργείο της Παιδείας απεναντίας ο ίδιος ετόνιζε την προσωπική συmicroβολή microου στο κυβερνητικό εκπαιδευτικό έργο Τα ίδια ακριβώς είmicroαι υποχρεωmicroένος να γράψω και για τον διάδοχο του Ακρίτα στη θέση του υφυπουργού της Παιδείας τον κΓεώργιο Μυλωνά άνθρωπο καλλιεργηmicroένο και microε λεπτούς τρόπους (γιο του παλαίmicroαχου δηmicroοκράτη πολιτευτή Αλέξανδρου Μυλωνά) και microε αυτόν κατά τη συνυπηρεσία microας στο Υπουργείο εκείνους τους δύσκολους καιρούς συνεργάστηκα φιλικότατα microέσα σε ατmicroόσφαιραν αmicroοιβαίας και εγκάρδιας εκτίmicroησης και εmicroπιστοσύνης ∆υστυχώς ο θάνατος επήρε πρόωρα τον Λουκή Ακρίτα (τον Ιανουάριο του 1965) και microε τον Γεώργιο Μυλωνά διακόπηκε απότοmicroα η

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες

39

συνεργασία microας microε την πτώση της Κυβέρνησης Παπανδρέου (τον Ιούλιο του 1965) Οι καλές καταστάσεις αντίθετα προς τις κακές είναι σχεδόν κατά κανόνα βραχύβιες στον τόπο microαςhellip Η στάση των αντιφρονούντων πολιτικών και πνευmicroατικών κύκλων απέναντι στην Εκπαιδευτική Μεταρρύθmicroιση υπήρξε αληθινά αξιοθρήνητη Όταν ξαναφέρνω στο νου microου το οικτρό θέαmicroα που παρουσίασε τότε η λεγόmicroενη επίλεκτη microερίδα ή ηγετική τάξη της κοινωνίας microας microε τα δηmicroοσιογραφικά της όργανα τους ακαδηmicroαϊκούς και τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους της ντρέποmicroαι και σαν Έλληνας και σαν γραmicromicroατισmicroένος άνθρωπος Πριν ακόmicroα δοθεί στη δηmicroοσιότητα το νοmicroοθέτηmicroα microε την εισηγητική του έκθεση (πράγmicroα που έγινε αmicroέσως microε την κατάθεσή του στη Γραmicromicroατεία της Βουλής) είχεν αρχίσει η πολεmicroική εναντίον microου microε κακοπιστία εmicroπάθεια και βιαιότητα που δεν έχουν τα προηγούmicroενά τους στην πρόσφατη τουλάχιστον ιστορία microας Όταν δηmicroοσιεύτηκαν στις εφηmicroερίδες τα κείmicroενα και φάνηκε ότι η Κοινή Γνώmicroη υποδέχτηκε τα προτεινόmicroενα microέτρα microε χαρά και ελπίδες η επίθεση έφτασε πια στην αγριότητα και ξεπέρασε τα όρια της ντροπής ∆εν ήσαν microόνο οι βάναυσοι αρθρογράφοι και οι κατά σύστηmicroα συκοφάντες του κίτρινου Τύπου που έχυναν κάθε microέρα το σιχαmicroερό δηλητήριό τους αλλά και πολλοί microεγαλόσχηmicroοι πανεπιστηmicroιακοί εκπαιδευτικοί και κληρικοί Αυτοί ιδίως ήσαν οι εξοργιστικότεροιmiddot αντί να καθοδηγήσουν microε το παράδειγmicroά τους την κριτική ακόmicroη και τη δυσmicroενή στον ορθό δρόmicroο που είναι ο αντικειmicroενικός έλεγχος και η ευπρεπής διατύπωση των αντιρρήσεων microε σκοπό να γίνουν φανερά τα χάσmicroατα τα αβλεπτήmicroατα ακόmicroη και τα λάθη του συζητούmicroενου νοmicroοθετήmicroατος εκείνοι πρώτοι microεταχειρίστηκαν τα αθέmicroιτα microέσα της πολεmicroικής τη σοφιστεία τη διαστροφή τους κακεντρεχείς υπαινιγmicroούς το ψεύδος τον διασυρmicroό Και προπάντων την κατασυκοφάντηση του υποτιθέmicroενου πρωτεργάτη (ή laquoαρχιτέκτοναraquo όπως τον είπαν) της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης ndash εmicroένα προσωπικά Πύρινα άρθρα microε παχείς εντυπωσιακούς τίτλους δηmicroοσιεύονταν καθεmicroέρα στις αντιπολιτευόmicroενες εφηmicroερίδες (laquoΚαθηmicroερινήraquo laquoΕστίαraquo laquoΑκρόποληraquo laquoΒραδινήraquo laquoΗmicroέραraquo και στις επαρχιακές ακόmicroη όπως στον laquoΕλληνικό Βορράraquo της Θεσσαλονίκης) εναντίον της laquoαντεθνικής και ανίερης συνωmicroοσίας των απάτριδων και άθεων ανατροπέων της Εθνικής microας Παιδείαςraquo Μερικοί (έξαλλοι κληρικοί και στενοκέφαλοι πιστοί) υπέβαλαν και καταγγελίες στην Ιερά Σύνοδο ζητώντας να αφοριστώ και να απαγορευτεί η κυκλοφορία των αντιθρησκευτικών συγγραmicromicroάτων microου Το εχθρικό τούτο microένος microεταδόθηκε στους hellip δρόmicroους της πρωτεύουσας (όπου έγιναν διαδηλώσεις παραεκκλησιαστικών σωmicroατείων microε σύνθηmicroα laquoΈξω από το Υπουργείο ο άθεος Παπανούτσοςraquo) καθώς και στην αίθουσα της Βουλής Εκεί η ατmicroόσφαιρα έγινε ανυπόφορη Την ηmicroέρα που επρόκειτο να αρχίσει η συζrsquoητηση του νomicrooσχεδίου της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθmicroισης επλησίασα τον κΚωνστΤσάτσο τότε επιτελικό στέλεχος του αντιπολιτευόmicroενου την Κυβέρνηση κόmicromicroατος laquoΕ(θνικής) Ρ(ιζοσπαστικής) Έ(νωσης)raquo που τον είδα να microπαίνει στην αδειανή ακόmicroη αίθουσα της Βουλής και microε όλο που είχαν ψυχρανθεί οι σχέσεις microας (εξαιτίας ενος λιβέλλου του για την αρνητική στάση microου στο ζήτηmicroα αν θα είναι ή όχι συmicroφέρουσα στην Ελλάδα η είσοδος της στην laquoΕυρωπαϊκή Κοινήν Αγοράraquo) και του είπα να προσπαθήσει η συζήτηση του νόmicroου από το κόmicromicroα του να κρατηθεί σε υψηλό επίπεδο νηφαλιότητας και ευπρέπειας Με διαβεβαίωσε ότι θα το κάνει αλλά φαίνεται ότι δεν επέτυχε να πείσει τους συναδέλφους του Γιατί οι laquoεθνικόφρονεςraquo βουλευτές επετέθηκαν λαύροι κατά της κυβερνητικής πολιτικής στην Εκπαίδευση και διακήρυτταν σε όλους τους τόνους ότι αν εφαρmicroοστεί το laquoκαταχθόνιοraquo τούτο πρόγραmicromicroα το Έθνος θα αποκοπεί απόhellip την laquoελληνοχριστιανικήraquo του παράδοση και τον δυτικό πολιτισmicroό θα αλλαξοπιστήσει και θα εκβαρβαρωθεί Στους λόγους των δεν άφηναν ευκαιρία να microην εκτοξεύουν εναντίον microου τις πιο απίθανες κατηγορίες