Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό

Βήλου Αιμιλία

Σύμβουλος Καθηγητής:

Μαγκλάρας Βασίλειος

ΕΠΟ41: Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό

Πολιτισμό κατά τον 20ο Αιώνα.

Αθήνα, Νοέμβριος 2012

Παρουσιάστε τις Μαρξικές έννοιες της αλλοτρίωσης, της ιδεολογίας και του φετιχισμού του εμπορεύματος ως εργαλεία

ανάλυσης της Νεωτερικότητας.

2 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

Περιεχόμενα

Εισαγωγή. 3

(Α) Συνοπτική παρουσίαση των βασικών μαρξιστικών θέσεων. 4

(Β) Η κριτική «ματιά» του Karl Marx στη νεωτερικότητα μέσα από τις έννοιες:

Ιδεολογία, Αλλοτρίωση, Φετιχισμός του εμπορεύματος.

(i) Αλλοτρίωση. 7

(ii) Φετιχισμός του εμπορεύματος. 9

(iii) Ιδεολογία. 11

Συμπεράσματα. 13

Βιβλιογραφία. 14

3 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

Εισαγωγή.

Ο όρος «νεωτερικότητα» σηματοδοτεί την έλευση μιας νέας εποχής για την

ανθρωπότητα. Αν κι οι μελετητές ερίζουν σε σχέση με τον ακριβή ορισμό της

χρονικής στροφής της ευρωπαϊκής κοινωνίας στη νεωτερική εποχή, σαφώς

συμφωνούν, ότι τοποθετείται ανάμεσα στα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα.

Μπορεί να επισημανθεί ως σημαντική η επίδραση των ιδεών της Αναγέννησης, της

Μεταρρύθμισης, των Ανακαλύψεων και του Διαφωτισμού στη δημιουργία της

νεωτερική σκέψης. Επίσης, μπορούν με ασφάλεια να καταδειχθούν ως βασικά

χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας: η εγκαθίδρυση των εθνών-κρατών και

συνακόλουθα η γραφειοκρατία, η κωδικοποίηση των νόμων, ο συνολικός

εκσυγχρονισμός των θεσμών κι η εκκοσμίκευση της κοινωνικής ζωής. Όλα τα

παραπάνω πραγματοποιούνται σ’ ένα περιβάλλον, το οποίο κυριαρχείται απ’ τον

ορθό λόγο και την εκβιομηχάνιση της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.1 Σύμφωνα

με τον Karl Marx, απ’ τον 16ο αιώνα δημιουργούνται οι οικονομικές και κοινωνικές

προϋποθέσεις για την «πρωταρχική συσσώρευση» και την αναπόφευκτη έλευση της

εποχής του καπιταλισμού. Στις προϋποθέσεις συγκαταλέγονται κι αυτές που

χαρακτηρίζονται ως βασικά γνωρίσματα της νεωτερικότητας.2 Συμπερασματικά, σε

οποιοδήποτε σημείο του έργου του ο Karl Marx αναφέρεται στον καπιταλισμό,

αναφέρεται στη νεωτερική εποχή.

Στην εργασία που ακολουθεί παρατίθενται τα βασικά σημεία των ευρετικών

εργαλείων του μαρξισμού, του διαλεκτικού υλισμού και του ιστορικού υλισμού. Εν

συνεχεία μελετάται η βασική θέση του Karl Marx για την κίνηση της οικονομίας, της

ιστορίας και της κοινωνίας και τέλος γίνεται μια προσπάθεια παρουσίασης της

διαδικασίας που ακολουθεί για ν’ αναλύσει την νεωτερικότητα μέσα απ’ τις έννοιες

του «φετιχισμού του εμπορεύματος», της «αλλοτρίωσης» και της «ιδεολογίας».

1Σωκράτης Κονιόρδος, «Νεωτερικότητα και Σύγχρονη Κοινωνική Σκέψη», στο Σωκράτης Κονιόρδος (επίμ.) Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2010, σ. 11-36. 2 Karl Marx, Το κεφάλαιο, τόμος πρώτος, μτφ. Παναγιώτης Μαυρομάτης, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1978, σ. 738-788. Και Karl Marx – Friedrich Engels, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2001, σ. 26-27.

4 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

(Α) Συνοπτική παρουσίαση των βασικών μαρξιστικών θέσεων.

Το ιστορικό αποτύπωμα του Karl Marx στη νεωτερική κοινωνία δεν

εξαντλείται στη θεμελίωση μιας κοσμοθεωρίας, η οποία επηρέασε κι επηρεάζει την

παγκόσμια σκέψη και πολιτική σκηνή απ’ τον 19ο αιώνα έως σήμερα. Ως δική του

συμβολή εγγράφεται η επιτυχημένη συνάρθρωση θεωριών διαφορετικών

επιστημονικών πεδίων σε μια ολιστική, «διεπιστημονική», συστηματοποιημένη

θεώρηση. Σύμφωνα με τους μελετητές του Karl Marx τα τρία συστατικά μέρη του

μαρξισμού είναι η κλασσική γερμανική φιλοσοφία, η κλασσική αγγλική πολιτική

οικονομία και ο γαλλικός σοσιαλισμός.3

Βασικό ερμηνευτικό «εργαλείο» της κίνησης της κοινωνίας και της οικονομίας

για τον Karl Marx αποτελεί ο διαλεκτικός υλισμός.4 Ο διαλεκτικός υλισμός αποτελεί

τη σύζευξη της διαλεκτικής –με τον τρόπο που την διατύπωσε ο Friedrich Hegel5- με

τον επιστημονικό υλισμό του 19ου αιώνα.6 Συγκεκριμένα: η εξέλιξη σημειώνεται

βαθμηδόν με κάθε σημείο της ανάπτυξης να επαναλαμβάνει την ίδια βαθμίδα αλλά

σε ανώτερη βάση – η άρνηση της άρνησης - πρόκειται για μια σπειροειδή,

αλματοειδή ανάπτυξη.7 Η κίνηση μεταξύ των δύο αντιθετικών σημείων αποτελεί

αναπόσπαστο κι ενοποιητικό κομμάτι της εξέλιξης κι η ενότητα των αντιθέτων

συνθέτει τη διαλεκτική αντίθεση, που δύναται να περιγράψει κάθε κίνηση της φύσης ή

της κοινωνίας κι έχει εφαρμογή σε κάθε επιστημονικό πεδίο.8

Η εφαρμογή του διαλεκτικού υλισμού στο επίπεδο της κοινωνίας ονομάζεται

ιστορικός υλισμός κι επαναπροσδιορίζει την προσέγγιση, περιγραφή,

αποκωδικοποίηση κι ανάλυση της εξέλιξης της κοινωνίας και της ιστορίας με άξονα

3 Vladimir Ilyich Lenin, Για τον Μάρξ και τον Μαρξισμό, γεν. επίμ. Θ. Λιακόπουλος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2002, σ. 31. Και Νίκος Πουλαντζάς, «K. Marx και F. Engels» στο Châtelet François (επίμ.), Η Φιλοσοφία, τόμος Γ, μτφ. Παπαγιώργης Κωστής, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1990, σ. 188. 4 Αν και ο όρος «Διαλεκτικός υλισμός» επινοήθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τον στενό συνεργάτη του Karl Marx Friedrich Engels εντούτοις έχει υιοθετηθεί ως έννοια της μαρξιστικής φιλοσοφική θεώρησης. (Αντωνοπούλου Μαρία, Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας: Κοινωνική θεωρία και νεότερη κοινωνία, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2008, σ. 63-68). 5 Georg Wilhelm Friedrich Hegel: Στουτγκάρδη 27 Αυγούστου 1770 - Βερολίνο 13 Νοεμβρίου 1831) ή Έγελος υπήρξε σημαντικός Γερμανός φιλόσοφος και κύριος εκπρόσωπος του γερμανικού ιδεαλισμού. Επηρέασε βαθιά τη δυτική φιλοσοφία και έγινε γνωστός για τη διαλεκτική θεωρία του. (http://plato.stanford.edu/entries/hegel/) 6 Αντωνοπούλου Μαρία, ό.π., σ. 63. 7 Vladimir Ilyich Lenin, ό.π., σ. 37. 8 Αντωνοπούλου Μαρία, ό.π., σ. 67-68.

5 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, των σχέσεων παραγωγής9 και των μέσων

παραγωγής10, σε κάθε εποχή.11 Ο Karl Marx θεωρεί ότι το σύνολο των κοινωνικών,

οικονομικών, πολιτικών σχέσεων και διαντιδράσεων μεταξύ των ανθρώπων σ’ έναν

κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό, μπορεί ν’ αναλυθεί και να περιγραφεί μόνο αφού

γίνει αναγωγή στο σημείο εκκίνησης, στην υλική τους βάση.

Οι σχέσεις που διαμορφώνονται μεταξύ των ανθρώπων στην κοινωνική

παραγωγή, οι σχέσεις παραγωγής, είναι αναπόφευκτες, καθορισμένες κι έξω από τον

έλεγχο και τη βούληση των υποκειμένων. Οι σχέσεις παραγωγής σε συνδυασμό με τις

παραγωγικές δυνάμεις –μέσα παραγωγής κι εργατικό δυναμικό- σχηματίζουν τον

τρόπο παραγωγής, την οικονομική δομή, δηλαδή τη βάση του υπό εξέταση

κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού.12 Ο τρόπος παραγωγής της υλικής βάσης

καθορίζει, σε τελευταία ανάλυση13 την κοινωνική, πολιτική, πνευματική διαδικασία, το

εποικοδόμημα. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά κι ο ίδιος ο Karl Marx «Δεν είναι η

συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το είναι τους, αλλά, αντίστροφα, το κοινωνικό τους

είναι καθορίζει τη συνείδηση τους».14

«Η ιστορία όλων των έως τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία της πάλης των ταξικών

αγώνων».15 Σύμφωνα με τον Karl Marx, η ανθρωπότητα δεν είναι αδιαίρετη κι

ομοούσια σε καμία περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας ή της ανθρώπινης προϊστορίας.

Οι κοινωνίες, σε όλους τους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς, διαιρούνται σε

τάξεις.16 Οι τάξεις συγκροτούνται σύμφωνα με τη σχέση των υποκειμένων με τα μέσα

9 Σχέσεις παραγωγής: «Το σύνολο των υλικών οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους στο προτσές της παραγωγής του κοινωνικού προϊόντος, της ανταλλαγής και της διανομής των υλικών αγαθών». (Δ.Γ. Κασιούρας, Σύντομο κοινωνικοπολιτικό λεξικό, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1995, σ. 244). 10 Μέσα παραγωγής: «το σύνολο των εμπράγματων στοιχείων που είναι απαραίτητα για τη διαδικασία της παραγωγής εκτός από το εργατικό δυναμικό». (Στο ίδιο, σ. 180)

11 Karl Marx – Friedrich Engels, Γερμανική Ιδεολογία, τόμος Α, μτφ. Φιλίνης Κ., Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 1997, σ. 87. 12 Marx Karl, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, μτφ. Μπαλωμένος Χρήστος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2010, σ. 19. 13 Νίκος Πουλαντζάς, ό.π., σ. 189. 14 Marx Karl, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, ό.π., σ. 19. 15 Karl Marx – Friedrich Engels, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ό.π., σ. 25. 16 «Τάξεις ονομάζονται μεγάλες ομάδες ανθρώπων που ξεχωρίζουν μεταξύ τους, από τη θέση που έχουν μέσα σε ένα ιστορικά καθορισμένο σύστημα της κοινωνικής παραγωγής, από τη σχέση τους, που είναι στο μεγαλύτερο μέρος κατοχυρωμένη και διατυπωμένη με νόμους, προς τα μέσα παραγωγής, από το ρόλο τους στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας και συνεπώς από τους τρόπους που ιδιοποιούνται τη μερίδα του κοινωνικού πλούτου που διαθέτουν και το μέγεθος αυτής της μερίδας. Τάξεις είναι οι ομάδες εκείνες ανθρώπων, που η μια μπορεί να ιδιοποιείται τη δουλειά της άλλης, χάρη στη διαφορά της θέσης που κατέχει μέσα στο καθορισμένο ιστορικά σύστημα της κοινωνικής παραγωγής». (Vladimir

6 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

παραγωγής δηλαδή, οι κατέχοντες και οι μη έχοντες. Την ιστορία της κοινωνίας την

περιγράφει μια αφήγηση αλληλοδιάδοχων κοινωνικών σχηματισμών με

αλληλοδιάδοχους τρόπους ιδιοποίησης κι αφαίρεσης του κοινωνικού υπερπροϊόντος

απ’ τον άμεσο παραγωγό και συνακόλουθα με διαφορετικές μορφές κοινωνικής

οργάνωσης και πάλης των τάξεων. Στην υλική βάση κάθε κοινωνικοοικονομικού

σχηματισμού ενυπάρχει η βασική αντίθεση του. Οι έχοντες τα μέσα παραγωγής

υφαρπάζουν, με διάφορους τρόπους, την υπερεργασία όσων δεν τα διαθέτουν. Η

αντίφαση αυτή συντηρεί και εντείνει την ταξική αντίθεση και την ταξική πάλη

ανάμεσα στις δύο βασικές τάξεις17 -στην περίπτωση του καπιταλιστικού τρόπου

παραγωγής τους καπιταλιστές και την εργατική τάξη-18 και τη βασική διαλεκτική

αντίθεση αποτελεί η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας.

Ilyich Lenin, Η μεγάλη Πρωτοβουλία, στο Άπαντα, τόμος 39, γεν. επίμ. Θ. Λιακόπουλος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1988, σ. 15.) 17 Karl Marx – Friedrich Engels, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ό.π., σ. 25-26. 18 Νίκος Πουλαντζάς, ό.π., σ. 193-194.

7 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

(Β) Η κριτική «ματιά» του Karl Marx στη νεωτερικότητα μέσα από τις έννοιες:

Ιδεολογία, Αλλοτρίωση, Φετιχισμός του εμπορεύματος.

(i ) Φετιχισμός του Εμπορεύματος:

Εμπόρευμα είναι κάθε προϊόν το οποίο παράγεται με σκοπό την πώληση κι

έχει κάποια χρηστική αξία για τον άνθρωπο.19 Κάθε εμπόρευμα φέρει δύο αξίες, την

αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία. Η αξία χρήσης αποκτά νόημα όταν το

εμπόρευμα μπαίνει στη σφαίρα της κυκλοφορίας ή της ανταλλαγής και συνδέεται με

την ποιότητα, την ποσότητα και την ωφέλεια του.20 Η ανταλλακτική αξία λειτουργεί

ως «ισοδύναμο» για την ανταλλαγή με άλλα εμπορεύματα κι υπάρχει ανεξάρτητα απ’

το αν εκτίθεται το εμπόρευμα στη σφαίρα της ανταλλαγής ή της κυκλοφορίας.21

Ο Karl Marx θέλοντας ν’ αποτυπώσει την ανταλλακτική αξία όλων

εμπορευμάτων, λειτουργώντας αφαιρετικά, κατέληξε στο κοινό στοιχείο που έχουν

όλα τα προϊόντα: είναι προϊόντα ανθρώπινης εργασίας.22 Το κάθε εμπόρευμα φέρει

στερεοποιημένη την αφηρημένη ανθρώπινη εργασία και πιο συγκεκριμένα τον

αντικειμενικοποιημένο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας. Ο κοινωνικά αναγκαίος

χρόνος εργασίας είναι «ο χρόνος που απαιτείται για την παραγωγή ενός δείγματος του ίδιου

εμπορεύματος σε γενικές συνθήκες παραγωγής»23 και διαφέρει ανάλογα με τον υπό

μελέτη κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό. Η εργασία, σ’ αυτή την περίπτωση,

λειτουργεί ως γενικό ισοδύναμο.24

Στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής η ανθρώπινη εργασία αποτελεί

εμπόρευμα με μεταβλητή αξία. Η αξία της εργατική δύναμης είναι ίση με τη μάζα

(ποσότητα) των προϊόντων που είναι αναγκαία για να συντηρηθεί ο φορέας της.25 Αν

ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης είναι οι

19 Karl Marx, Το κεφάλαιο, τόμος πρώτος, ό.π., σ. 55 20 Πιο συγκεκριμένα: μια καρέκλα η οποία παραμένει στο εργαστήριο του κατασκευαστή της δεν έχει αξία χρήσης (κανείς δεν την χρησιμοποιεί) όταν όμως ο επιπλοποιός την πουλήσει ή την ανταλλάξει ή την χαρίσει με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως κάθισμα τότε ενεργοποιείται η αξία χρήσης της. 21 Karl Marx, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, ό.π., σ. 30. 22 Karl Marx, Το κεφάλαιο, τόμος πρώτος, ό.π., σ. 49-55. 23 Karl Marx, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, ό.π., σ. 37. 24 Στο ίδιο, σ. 38. 25 Δηλαδή να φροντίσει, ο εργάτης, τα της ένδυσης, της τροφής, της στέγασης, της υγειονομικής περίθαλψης για τον ίδιο και την οικογένεια του.

8 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

έξι ώρες, τότε οι υπόλοιπες ώρες εργασίας αποτελούν την υπεραξία,26 την οποία

καρπώνεται ο κεφαλαιοκράτης.27 Οι ατομικές εργασίες, οι οποίες εξασκούνται –

φαινομενικά ανεξάρτητα- στα πλαίσια του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής,

είναι «κρίκοι» του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας κι ανάγονται συνεχώς στο

μέτρο του αναγκαίου κοινωνικού χρόνου εργασίας.28 Υπάρχει μια διαλεκτική σχέση

μεταξύ του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και του κοινωνικού καταμερισμού

της εργασίας. Το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο και το ένα γεννά το άλλο.

Η σχέση είναι εξωτερικώς επιβεβλημένη κι αναπόφευκτη για τα εμπλεκόμενα μέρη.

Η συνεργασία, κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο

παραγωγής αποτελεί μια ιστορική αναγκαιότητα κι αποτελεί βασική μορφή έκφρασής

του.29

Στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής ο άνθρωπος -ο παραγωγός- δεν

αναγνωρίζει τις φυσικές ιδιότητες του εμπορεύματος, ούτε τη δική του συμβολή στην

επεξεργασία, αλλά το αναγνωρίζει ως ένα ξένο προϊόν αντικειμενικοποιημένης

εργασίας με συγκεκριμένη ανταλλακτική αξία. Ο εκτεταμένος καταμερισμός

εργασίας, ενώ κοινωνικοποιεί στο έπακρο την παραγωγή, λειτουργεί ισοπεδωτικά ως

προς τη συνειδητοποίηση, την αναγνώριση, της ανθρώπινης συμβολής σ’ αυτήν. Οι

άνθρωποι συνάπτουν κοινωνικές σχέσεις μόνο μέσω της ανταλλαγής των

εμπορευμάτων κι αναγνωρίζουν ως εμπράγματη τη μεταξύ τους σχέση. Αντί οι

σχέσεις των ανθρώπων μέσω της ανταλλαγής να ορίζονται και να κατανοούνται ως

κοινωνικές, η σχέση αναστρέφεται και κατανοούνται ως εμπράγματες.30 Αυτό εντείνει

την ατομιστική στάση των ανθρώπων κι αντιστρατεύεται τον κοινωνικό χαρακτήρα

της παραγωγής.31

Στο πεδίο της ανταλλαγής εντοπίζεται ο διπλός κοινωνικός χαρακτήρας της

παραγωγής, που οδηγεί σε αμηχανία τα κοινωνικά υποκείμενα. Απ’ τη μία η εργασία

λειτουργεί ως κοινωνική σχέση, καρπός του καταμερισμού εργασίας και το

26 Υπεραξία υφίσταται μόνο στην περίπτωση της παραγωγής εμπορευμάτων. Στην περίπτωση της παροχής υπηρεσιών υφίσταται μεν εκμετάλλευση αλλά ο κεφαλαιοκράτης εκμεταλλεύεται την υπερεργασία του εργαζόμενου. 27 Karl Marx, Το κεφάλαιο, τόμος πρώτος, ό.π., σ. 184-185. 28 Στο ίδιο, σ. 89 29 Στο ίδιο, σ. 350-351 30 Στο ίδιο, σ. 84-88. 31 Στο ίδιο, σ. 106.

9 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

αποτέλεσμα της αντικειμενικοποιείται, απ’ την άλλη λειτουργεί ως μέσο κάλυψης των

αναγκών του παραγωγού. Η σύνδεση της κάλυψης των αναγκών μέσω μιας

εξαντικειμενικοποιημένης διαδικασίας ανάγει την κατοχή εμπορευμάτων σε κυρίαρχο

αίτημα της εποχής κι αυτό ο Karl Marx το ονομάζει «φετιχισμό του

εμπορεύματος».32 Δεδομένου ότι η ανταλλαγή των εμπορευμάτων διέπεται απ’ το

«χρήμα», αυτό αποτελεί «το αντικείμενο του πόθου», το μέτρο του κοινωνικού status,

το νεωτερικό διακύβευμα εν συνόλω.33

(ii ) Αλλοτρίωση:

Η αλλοτρίωση είναι ένα ιστορικό φαινόμενο, αποτέλεσμα της ιστορικής

εξέλιξης κι αποτελεί αποκλειστικό γνώρισμα της νεωτερικής κοινωνίας και του

κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Στο έργο του Karl Marx μπορεί κανείς να

διακρίνει τρία είδη αλλοτρίωσης: αλλοτρίωση του εργάτη απ’ το προϊόν της εργασίας

του, αυτοαλλοτρίωση, δηλαδή αποξένωση του εργάτη απ’ τον εαυτό του κι

αποξένωση απ’ τον συνάνθρωπο.34

Όσο περισσότερα εμπορεύματα παράγει ένας εργάτης στον εργάσιμο χρόνο

τόσο φθηνότερο εμπόρευμα παράγεται, διότι σε κάθε παραγόμενη μονάδα

ενθυλακώνεται μικρότερη ποσότητα εργατικής δύναμης. Ο εργάτης, αφού περατώσει

την εργασία του, δηλαδή την αποθέσει σ’ ένα εμπόρευμα, εκείνη αυτόματα

αντικειμενικοποιείται, κατά συνέπεια η εργασία του αλλά και το αποτέλεσμα της

απομακρύνονται απ’ αυτόν, γίνονται ξένα. Ταυτόχρονα, ο εργάτης παρατηρεί ότι

αυξάνεται η ανταλλακτική αξία των αντικειμένων γύρω του, ενώ το μόνο αντικείμενο

που κατέχει ο ίδιος, η εργατική του δύναμη, γίνεται φθηνότερη. Συνεπώς, το ίδιο το

προϊόν της εργασίας, το εμπόρευμα, αντιστρατεύεται τον παραγωγό του κι οδηγεί

στην αποξένωση, στην απομάκρυνση του ενός απ’ τον άλλο.35

32 Στο ίδιο, σ. 84-88. 33 Στο ίδιο, σ. 106. 34 Βασίλης Ρωμανός, «Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας και το Πρόβλημα της Ορθολογικότητας της Ιστορίας», στο Σωκράτης Κονιόρδος (επίμ.) Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2010, σ. 70. 35 Karl Marx, Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844, Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα, 1975, 90-95.

10 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

Η αποξένωση απ’ τον εαυτό του αναφέρεται στη σχέση του παραγωγού με

την εργασία του. Ο άνθρωπος δεν επιβεβαιώνει τον εαυτό του μέσ’ απ’ την εργασία,

διότι πρόκειται για μια διαδικασία εξωτερικά επιβεβλημένη - επιβάλλεται απ’ την

κοινωνία, ως μέσο ικανοποίησης των βασικών βιοτικών αναγκών- και δεν αποτελεί

επιλογή του. Ως αποτέλεσμα προκύπτει, ένας εργαζόμενος να είναι ευτυχής μόνο τις

ώρες που δεν εργάζεται και σ’ αυτό το χρονικό διάστημα φροντίζει απλά να καλύπτει

τις βιοτικές του ανάγκες, «τα ζωώδη ένστικτα του». Κατ’ αυτό τον τρόπο

απομακρύνεται απ’ την ανθρώπινη φύση και αντιπαθεί τον ίδιο του τον εαυτό.36

Η συνεργασία με άλλα υποκείμενα, για τα οποία ο εργαζόμενος δεν

αισθάνεται κάποια -στοιχειώδους έστω μορφής - αλληλεγγύη και συντροφικότητα, τα

θέτει σε απόσταση απ’ τον ίδιο.37 Η αποξένωση απ’ τον εαυτό του, απ’ την ανθρώπινη

ουσία, εκφράζεται κι ως αποξένωση από κάθε άλλο υποκείμενο, με το οποίο έρχεται

σε επαφή.38

Ο εξωτερικά και βίαια επιβεβλημένος καταμερισμός της εργασίας είναι η

πηγή κάθε έκφανσης της αλλοτρίωσης. Η αλλοτρίωση επηρεάζει

ψυχοσυναισθηματικά τα υποκείμενα αλλά στην κοινωνία έχει πολλαπλάσιο

αντίκτυπο.39 Το συλλογικό συμφέρον έρχεται σε αντίθεση με το ατομικό, ενώ

ταυτόχρονα το υποκείμενο χρειάζεται την κοινωνία για να πραγματώσει τις ανάγκες

του και το αντίστροφο. Σ’ αυτό το σημείο, το κράτος αναλαμβάνει να διαδραματίσει

σημαντικό ρόλο: παρουσιάζεται ως διαμεσολαβητής ανάμεσα στο άτομο και την

κοινότητα. Φροντίζει, μέσω θεσμικών διαδικασιών, για την ομαλή λειτουργία της

κοινωνίας και κυρίως την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού καταμερισμού

εργασίας.40

36 Στο ίδιο, σ. 96. 37 Βασίλης Ρωμανός, ό.π., σ. 71. 38 Karl Marx, Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844, ό.π., σ. 96. 39 Βασίλης Ρωμανός, ό.π., σ. 71-73. 40

Karl Marx – Friedrich Engels, Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., σ. 79.

11 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

(iii) Ιδεολογία:

Κάθε τρόπος παραγωγής συγκροτείται σε οικονομικό, πολιτικό κι ιδεολογικό

επίπεδο. Η τάξη των εκμεταλλευτών άρχει σε όλα τα επίπεδα, ενώ η τάξη των

καταπιεζόμενων άρχεται με οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό τρόπο.41 «Οι ιδέες

της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες»,42 μ’ αυτά τα λόγια ο Karl

Marx κι ο Friedrich Engels43 ξεκινούν την πολεμική τους απέναντι στην πολιτική

χειραγώγησης που εξασκεί η κυρίαρχη τάξη σε κάθε εποχή. Η παραγωγή των ιδεών

συνδέεται άμεσα με την υλική δραστηριότητα κι είναι η έκφανση της στο πνευματικό

επίπεδο, στο εποικοδόμημα.44 Μέσω του καταμερισμού της εργασίας, η εργατική

τάξη αναλαμβάνει τη χειρονακτική εργασία ενώ η άρχουσα τάξη αναλαμβάνει να

φέρει σε πέρας την πνευματική εργασία, άρα ν’ ασχοληθεί με τη διανόηση και το

έργο της.45

Ο Karl Marx αντιμετωπίζει την έννοια της ιδεολογίας με κριτικό τρόπο,

θεωρεί ότι σκοπός της ιδεολογίας είναι η εξαπάτηση κι η παραπλάνηση των μαζών.

Συνδέει την εξάπλωση των ιδεών της άρχουσας τάξης με τη διατήρηση και την

περεταίρω ενίσχυση του ταξικού συστήματος. Μέσω ενός δικτύου θεσμών, οι οποίοι

εδράζονται στο εποικοδόμημα, η άρχουσα τάξη αναπαράγει, αναπαριστά, επεξηγεί

και παρουσιάζει την κοινωνική πραγματικότητα. Αποτέλεσμα της παραπάνω

διαδικασίας είναι η δημιουργία, η μορφοποίηση κι η συντήρηση ενός συνεκτικού

συνόλου ιδεών με σκοπό τη δημιουργία μιας κοινής -ψευδούς- συνείδησης των μελών

όλων των τάξεων. Δεδομένου ότι η βασική αντίθεση του καπιταλισμού, η αντίθεση

κεφαλαίου – εργασίας, εδράζεται στα διαφορετικά συμφέροντα των τάξεων, η ύπαρξη

κοινής συνείδησης δημιουργεί μια φαντασιακή πραγματικότητα μακριά και πέρα απ’

την αλήθεια. Πρόδηλα, η άρχουσα τάξη, μέσω της ιδεολογίας, προτάσσει μια

ανεστραμμένη και κίβδηλη εικόνα της κοινωνική πραγματικότητας. Γίνεται

αντιληπτό, ότι ακόμη κι οι στοιχειώδεις νεωτερικές προκείμενες της «ελευθερίας», της

41 Νίκος Πουλαντζάς, ό.π., σ. 195-196. 42 Karl Marx – Friedrich Engels, Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., σ. 94. 43 Friedrich Engels, (1820 - 1895) Γερμανός φιλόσοφος ο οποίος επεξεργάστηκε μαζί με τον Καρλ Μαρξ την θεωρία του επιστημονικού Κομμουνισμού και του διαλεκτικού υλισμού. (http://www.marxists.org/archive/marx/bio/engels/en-1892.htm). 44 Karl Marx – Friedrich Engels, Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., σ. 66-68. 45 Στο ίδιο, σ. 94.

12 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

«ατομικότητας» και της «ισότητας» διαστρεβλώνονται, επαναπροσδιορίζεται ο

τρόπος προσέγγισης των αξιών κι αλλοιώνεται η ουσία τους. Τα αιτήματα του

Διαφωτισμού –μήτρα της νεωτερικής εποχής- αναστρέφονται και δεν λειτουργούν

πλέον απελευθερωτικά για τον ανθρώπινο νου αλλά συνεισφέρουν στη συσκότιση,

στον εξαναγκασμό και στην επιβολή του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, με ό,τι

αυτό συνεπάγεται.46

Παράλληλα, ο Karl Marx, θεωρεί ότι η ιδεολογία αξιοποιείται με τρόπο

τέτοιο, ώστε να συγκαλύπτει τις πράξεις της εξουσίας. Η εξουσία της άρχουσας

τάξης, στο πολιτικό επίπεδο, εκφράζεται μέσ’ απ’ την ύπαρξη κι αναπαραγωγή του

κρατικού μηχανισμού. Η ιδεολογία χρησιμεύει στην αναπαραγωγή και διατήρηση

της καθεστηκυίας τάξης, εθελοντικά από πλευράς των αρχόμενων. Η συνείδηση των

εργατών διαπλάθεται με τρόπο τέτοιο, ώστε η υποταγή στις επιταγές της άρχουσας

τάξης να παρουσιάζεται ως κάτι απόλυτα λογικό και φυσικό.47 Οι ιδεολογικοί

μηχανισμοί του κράτους εξυπηρετούν τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης κάθε

εποχής.48

Εν τέλει, η ιδεολογία αποτελεί μια νοητική κατασκευή χειραγώγησης των

μαζών, η οποία επεισέρχεται κι επιβάλλεται στο φαντασιακό τους αλλά στοχεύει

στρατηγικά στην αναίμακτη κι εξολοκλήρου υποταγή τους.

46 Βασίλης Ρωμανός, ό.π., σ. 79. Και Karl Marx – Friedrich Engels, Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., σ. 94-96. 47 Βασίλης Ρωμανός, ό.π., σ. 80-81. Και Karl Marx – Friedrich Engels, Γερμανική Ιδεολογία, ό.π., σ. 94-96. 48 Το κράτος εκτός από τους μηχανισμούς καταστολής και διατήρησης της τάξης (η αστυνομία, ο στρατός, τα δικαστήρια, το σωφρονιστικό σύστημα) αξιοποιεί μια πλειάδα ιδεολογικών μηχανισμών: Θρησκευτικός, με το σύστημα των διαφόρων εκκλησιών. Σχολικός, το εκπαιδευτικό σύστημα σε όλες τις βαθμίδες. Οικογενειακός, η δομή της οικογένειας και η αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού. Νομικός. Συνδικαλιστικός, η προσπάθεια αξιοποίηση των συνδικάτων ως μέτρο εφησυχασμού της εργατικής τάξης. Πολιτικός, το πολιτικό σύστημα και τα πολιτικά κόμματα. Πολιτιστικός, προαγωγή συγκεκριμένης μορφής τέχνης, επαγγελματικού αθλητισμού κ.ο.κ. (Louis Althusser, Θέσεις, μτφ. Ξενοφών Γιαταγάνας, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 1999, σ. 73-74 και 93-95).

13 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

Συμπεράσματα.

Τόσο η έννοια του «φετιχισμού του εμπορεύματος», όσο κι η έννοια της

«αλλοτρίωσης», στο έργο του Karl Marx, δείχνουν με γλαφυρό τρόπο τη σχιζοειδή

φύση του καπιταλισμού. Ο άνθρωπος είναι εγκλωβισμένος κι ασφυκτιά λόγω του

συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, είτε το συνειδητοποιεί

είτε όχι. Θα μπορούσε, ίσως, κάποιος να διακρίνει εδώ τη σκιαγράφηση της

«ψυχαναλυτικής διάστασης» της νεωτερικής κοινωνίας. Οι συνέπειες της αλλοτρίωσης

και του φετιχισμού του εμπορεύματος στον άνθρωπο και κατ’ επέκταση στην

κοινωνία, απασχόλησαν μεγάλους διανοητές του εικοστού αιώνα σε διάφορα

επιστημονικά πεδία. Η εμμονή της απόκτησης υλικών αγαθών και χρήματος, μια

συγκαλυμμένη έκφραση του «φετιχισμού του εμπορεύματος», είναι παρούσα στην

καθημερινότητα της νεωτερικής κοινωνίας.

Ενδεχομένως η έννοια της «ιδεολογίας» ν’ αποφορτίστηκε απ’ την αρνητική

χροιά που είχε –σύμφωνα με τον Karl Marx- και ν’ αποκαταστάθηκε απ’ τους

μετέπειτα μαρξιστές (ειδικά ο Antonio Gramsci49 αφιέρωσε μεγάλο κομμάτι του

έργου του στην «Ηγεμονία» των ιδεών), αλλά η κριτική του Karl Marx εξακολουθεί

να ενέχει ωμό ρεαλισμό. Η ανάλυση της λειτουργίας της «ιδεολογίας», με την έννοια

των ιδεών της άρχουσας τάξης, αποτυπώνει με θαυμάσιο τρόπο το αποτέλεσμα της

παρέμβασης στη συνείδηση των μαζών ακόμη και στις μέρες μας. Οι ιδεολογικοί

μηχανισμοί αξιοποιώντας μέσα - τα οποία δεν υπήρχαν την εποχή που έζησε ο Karl

Marx - όπως είναι ο κινηματογράφος, τα σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το

διαδίκτυο, παρεμβαίνουν, διαμορφώνουν κι επηρεάζουν συνειδήσεις.

Ανεξάρτητα με το αν κάποιος συμφωνεί ή διαφωνεί με τη συνολική θεώρηση

του Karl Marx, η ανάλυση κι η κριτική που έκανε στην εποχή της νεωτερικότητας

ήταν σκληρή αλλά ακριβής. Οι επιδράσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής

στην κοινωνία εγγράφονται στη συλλογική συνείδηση με αρνητικό τρόπο κι

αντίστοιχα εκφράζονται στην καθημερινότητα.

49Antonio Gramsci- (1891 —1937) Ιταλός φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός και πολιτικός επιστήμονας.

(http://www.marxists.org/archive/gramsci/)

14 Βήλου Αιμιλία

aimilia.vilou@gmail.com

Βιβλιογραφία.

Althusser Louis, Θέσεις, μτφ. Γιαταγάνας Ξενοφών, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 1999.

Lenin Vladimir Ilyich, Για τον Μάρξ και τον Μαρξισμό, γεν. επίμ. Λιακόπουλος Θ., Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2002.

Lenin Vladimir Ilyich, Η μεγάλη Πρωτοβουλία, στο Άπαντα, τόμος 39, γεν. επίμ. Λιακόπουλος Θ., Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1988.

Marx Karl, Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844, Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα, 1975.

Marx Karl, Το κεφάλαιο, τόμος πρώτος, μτφ. Μαυρομάτης Παναγιώτης, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1978.

Marx Karl, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, μτφ. Μπαλωμένος Χρήστος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2010.

Marx Karl – Engels Friedrich, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2001.

Marx Karl –Engels Friedrich, Γερμανική Ιδεολογία, τόμος Α, μτφ. Φιλίνης Κ., Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 1997.

Αντωνοπούλου Μαρία, Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας: Κοινωνική θεωρία και νεότερη κοινωνία, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2008.

Κασιούρας Δ.Γ., Σύντομο κοινωνικοπολιτικό λεξικό, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1995.

Κονιόρδος Σωκράτης, «Νεωτερικότητα και Σύγχρονη Κοινωνική Σκέψη», στο Σωκράτης Κονιόρδος (επίμ.) Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα,2010.

Πουλαντζάς Νίκος, «K. Marx και F. Engels» στο Châtelet François (επίμ.), Η Φιλοσοφία, τόμος Γ, μτφ. Παπαγιώργης Κωστής, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1990.

Ρωμανός Βασίλης, «Η Μαρξική Κριτική της Νεωτερικότητας και το Πρόβλημα της Ορθολογικότητας της Ιστορίας», στο Σωκράτης Κονιόρδος (επίμ.) Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα,2010.

Διαδυκτιακές πηγές, τελευταία πρόσβαση 8η Νοέμβρη 2012.

http://plato.stanford.edu/entries/hegel/

http://www.marxists.org/archive/marx/bio/engels/en-1892.htm

http://www.marxists.org/archive/gramsci/