109

3

110

111

3.Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός μουσείου

Σύνοψη

Η σταδιακή μετατόπιση του στόχου του μουσείου από τις συλλογές στους επισκέπτες χαρακτηρίζει την εξέλιξη του θεσμού κατά την πάροδο των δυο τελευταίων αιώνων. Ο κοινωνικός προορισμός του σύγχρονου μουσείου δίνει έμφαση στην προσέλκυση, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία του επισκέπτη. Το ζωντανό μουσείο θεμελιώνεται στην ποικιλία και την εναλλαγή των εκδηλώσεων που διοργανώνει, γεγονός που προδιαγράφει πληθώρα διαφορετικών χώρων. Αυτό το κεφάλαιο πραγματεύεται την υπόθεση ότι ο εντεινόμενος κοινωνικός στόχος του μουσείου επηρέασε καταλυτικά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του σύγχρονου μουσείου. Η ανάλυση του πολύπλοκου κτιριολογικού προγράμματος αναδεικνύει την σημασία και τον κομβικό ρόλο του χώρου υποδοχής και οδηγεί στη σύνταξη του οργανογράμματος. Τα ζητήματα αυτά αναλύονται μέσα από αποκαλυπτικές περιπτώσεις σύγχρονων κτιρίων, αλλά και επεμβάσεις σε ιστορικά κελύφη. Η επανάχρηση, η αναβίωση υφιστάμενων κτισμάτων για την ένταξη πολιτιστικών δράσεων και μουσείων αναδεικνύει τις νέες απαιτήσεις του σύγχρονου μουσείου καθώς και τα αρχιτεκτονικά διλήμματα που ανακύπτουν. Η συγκριτική αποτίμηση διατάξεων εμβαθύνει σε τυπολογικά ζητήματα τα οποία αφορούν τη μετάβαση από την πόλη στο εσωτερικό του μουσείου, την αλληλοδιείσδυση πόλης – μουσείου, τη διάρθρωση του κόμβου, το σχήμα και την διαπερατότητα του ορίου του ελεγχόμενου χώρου.

3.1. Εκπαιδευτικοί στόχοι Εκπαιδευτικοί στόχοι του δευτέρου κεφαλαίου είναι:

• η ανάδειξη του κοινωνικού χαρακτήρα του σύγχρονου αστικού μουσείου • η ανάλυση πολύπλοκου κτιριολογικού προγράμματος και η σύνταξη οργανογράμματος• η κατανόηση των διαβαθμίσεων του δημόσιου χώρου• η διάκριση του μη ελεγχόμενου αστικού χώρου από τον ελεγχόμενο χώρο του μουσείου • η σύνθεση αντιφατικών απαιτήσεων, οι οποίοι απορρέουν από τον συνδυασμό εξωστρέφειας

και ασφάλειας • η κατανόηση του κομβικού ρόλου του χώρου υποδοχής• η διερεύνηση της διαδικασίας μετάβασης από την πόλη στο εσωτερικό του κτιρίου• η ευαισθητοποίηση σε ζητήματα επέμβασης σε ιστορικά κελύφη• η ανάπτυξη της ευρηματικότητας και της εμπειρίας των σπουδαστών, ώστε να επεξεργάζο-

νται προτάσεις με ποικίλες απαιτήσεις ως προς την οργάνωση και σύνθεση χώρων.

112

113

3.2. Ο κοινωνικός ρόλος του Μ

3.2.1. Επιδράσεις στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμόΟ συνειδητός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός μουσείων προσδιορίζεται τους δυο τελευταίους αιώνες, από τις αρ-χές του 19ου αιώνα, όταν σχεδιάστηκαν και ανεγέρθηκαν τα πρώτα κτίρια ειδικά για μουσεία, έως τις μέρες μας, όπου συνεχίζεται με ακατάπαυστο ρυθμό η ανέγερση νέων κτιρίων μουσείων, καθώς και η μετασκευή υφιστάμενων κτισμάτων διαφόρων χρήσεων για την στέγαση μουσείων. Κατά την περίοδο αυτών των δυο αιώνων, η αντίληψη για το μουσείο μετατοπίστηκε από το εσωστρεφές θησαυροφυλάκιο στο εξωστρεφές ελκυστικό κοινωνικό μουσείο. Ο εντεινόμενος κοινωνικός στόχος του μουσείου επηρέασε καταλυτικά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του σύγχρονου μουσείου. Στη συνέχεια διερευνούμε τις διαφοροποιήσεις του κτιρι-ολογικού προγράμματος, του οργανογράμματος, του κελύφους, του κτιριακού τύπου κατά την πορεία εκσυγ-χρονισμού του μουσείου.

3.2.2. Κτιριολογικό πρόγραμμα. Από το δημοκρατικό μουσείο του 19ου αιώνα, στο σύγχρονο ελκυστικό μουσείο του 21ου αιώνα, η διαφύλαξη και έκθεση πολύτιμων αντικειμένων παραμένει η αδιαμφισβήτητη σταθερά. Συγχρόνως, διαιωνίζεται το ζήτη-μα του κοινωνικού ρόλου και του δημόσιου χαρακτήρα του ιδρύματος.

Στο μουσείο του 19ου αιώνα το κέντρο του ενδιαφέροντος είναι τα αντικείμενα και ειδικότερα η συλλογή, η συντήρηση και η έκθεση τους. Τον κύριο όγκο του κτιρίου καταλαμβάνουν οι εκθεσιακοί χώροι, οι οποίοι διατάσσονται στην περίμετρο εσωστρεφών αυλών, συνήθως χωρίς άμεση επέκταση σε αυτές, ώστε να εξα-σφαλίζεται ο φωτισμός και ο αερισμός τους. Στο κτιριολογικό πρόγραμμα συμπεριλαμβάνονται ακόμη χώρος εισόδου, αποθήκες, εργαστήρια και γραφεία. Η παραδοσιακή αντίληψη του μουσείου έδινε έμφαση στην τα-ξινόμηση των αντικειμένων και συχνά οδήγησε στο μουσείο – αποθήκη, το οποίο μπορεί να ήταν επαρκές για τους ερευνητές ή τους μυημένους, αλλά ήταν βαρετό για το ευρύ κοινό.

Στα μέσα του 20ου αιώνα άρχισε να απασχολεί τους φορείς του μουσείου το ζήτημα του επισκέπτη. Η πρόθεση διεύρυνσης και αριθμητικής αύξησης του κοινού εμπλούτισε το πρόγραμμα του μουσείου με νέες δράσεις, όπως περιοδικές εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, συνέδρια, εστίαση, αναψυχή, εμπόριο. Είθι-σται να θεωρούμε τα μουσεία ως χώρους τους οποίους επισκεπτόμαστε για να παρατηρήσουμε αντικείμενα, όπως έργα τέχνης, ιστορικά κειμήλια ή επιστημονικά επιτεύγματα. Όμως, όλο και συχνότερα ο σκοπός της επίσκεψης δεν είναι αναγκαστικά οι μόνιμες εκθέσεις. Σημαντική μερίδα του κοινού έρχεται στο μουσείο για να παρακολουθήσει διαλέξεις, να επισκεφθεί περιοδικές εκθέσεις, να αγοράσει αντικείμενα, να συναντήσει φίλους. Οι πολιτιστικές, ψυχαγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες, οι οποίες στεγάζονται στο μουσείο δεν είναι απαραίτητα επικουρικές των εκθέσεων, αλλά συχνά έχουν ένα ανεξάρτητο περιεχόμενο και αυτοδύναμη λειτουργία. Επίσης ούτε ο αρχικός σκοπός της επίσκεψης είναι δεσμευτικός. Η συνύπαρξη διαφορετικών δραστηριοτήτων στο μουσείο προσφέρει εναλλακτικές δυνατότητες και ενδεχομένως παρασύρει τον επισκέπτη να παρεκκλίνει από τον αρχικό του προορισμό. Η απρόβλεπτη εξέλιξη της επίσκεψης είναι πιθανή.

Στις αρχές του 21ου αιώνα η έμφαση στον επισκέπτη επιτείνεται ακόμη περισσότερο. Οι έννοιες της χαλά-ρωσης και του στεκιού έρχονται εμφατικά στο προσκήνιο και οι σύλλογοι των «φίλων του μουσείου» πλη-θαίνουν και εντείνουν την ενεργοποίηση τους. Τα μουσεία διευρύνουν και εμπλουτίζουν τον κοινωνικό και επικοινωνιακό χαρακτήρα αξιοποιώντας τις νέες εξελίξεις της τεχνολογίας και τις προσδοκίες τις κοινωνίας. Το ενδιαφέρον είναι ότι παρά την καταιγιστική εξάπλωση της εικονικής πραγματικότητας, η πλειονότητα των μουσείων επιμένει να θεμελιώνει την υπόστασή των ιδρυμάτων στην συλλογή, διαφύλαξη, έρευνα και έκθεση πολύτιμων αντικειμένων. Οι υλικές μαρτυρίες εξακολουθούν να είναι ο πυρήνας του μουσείου.

Εν κατακλείδι το ζωντανό μουσείο πηγάζει από την ποικιλία και την εναλλαγή των εκδηλώσεων, τις οποίες διοργανώνει. Το σύγχρονο μουσείο παράλληλα με την φροντίδα για τις συλλογές, μεριμνά και για τους επι-σκέπτες. Η μετατόπιση από το παραδοσιακό μουσείο, στο σύγχρονο ελκυστικό μουσείο ανέδειξε την πολυ-λειτουργικότητα, γεγονός που προδιαγράφει αυξημένες απαιτήσεις σε νέους χώρους. Το άλλοτε περιορισμένο κτιριολογικό πρόγραμμα εμπλουτίζεται και διογκώνεται διαρκώς. Στους εκθεσιακούς χώρους, τα εργαστήρια και τις αποθήκες προστίθενται χώροι διοίκησης, αίθουσες περιοδικών εκθέσεων, εκπαιδευτικοί χώροι για παι-διά, πειραματικοί χώροι για νέους, αίθουσες συνεδρίων, χώροι πολλαπλών χρήσεων, χώροι για τους «φίλους του μουσείου», χώροι εστίασης, χώροι χαλάρωσης καταστήματα, κ.ο.κ. Συγχρόνως αυξήθηκαν οι απαιτήσεις για τον χώρο εισόδου, ο οποίος πλέον καλείται να αναλάβει την ενημέρωση και τον προσανατολισμό του πολυπληθούς κοινού προς τις ποικίλες και πολυάριθμες δραστηριότητες. Η είσοδος στο μουσείο σταδιακά εξελίσσεται σε έναν κομβικό χώρο υποδοχής. Η σύγχρονη μουσειακή πραγματικότητα ανασύρει ιδέες από

114

την αρχαιοελληνική έννοια του μουσείου ως τόπο των μουσών και αναπτύσσει πλήθος δράσεων, οι οποίες καλλιεργούν τις τέχνες και τα γράμματα.

3.2.3. Οργανόγραμμα Με τι κριτήρια και με ποιο τρόπο εντάσσεται μια δραστηριότητα στο σώμα του μουσείου;

Στο παραδοσιακό μουσείο, οι δραστηριότητες τις οποίες αναπτύσσει αφορούν κυρίως τα αντικείμενα, την συλλογή, την αποθήκευση, την τεκμηρίωση, την συντήρηση και την έκθεση τους, ενώ η μέριμνα για το κοινό περιορίζεται στην λειτουργική εξυπηρέτηση πρόσβασης στους εκθεσιακούς χώρους. Η αντίληψη αυτή απει-κονίζεται στο περιορισμένο κτιριολογικό πρόγραμμα, το οποίο περιλαμβάνει χώρους εισόδου, εκθεσιακούς χώρους, και ίσως χώρους αποθήκευσης, εργαστηρίων και γραφείων. Το οργανόγραμμα του παραδοσιακού μουσείου συγκροτείται από δυο κύριες ενότητες, αφενός τους εκθεσιακούς χώρους και την κύρια είσοδο, οι οποίοι απευθύνονται στο κοινό και αφετέρου τις αποθήκες τα εργαστήρια, τα γραφεία και τις ειδικές εισόδους, χώροι οι οποίοι χρησιμοποιούνται για την μετακίνηση των εργαζομένων και για την μεταφορά αντικειμένων (Πιν.3.1,εικ.11).

Λόγοι ασφαλείας των πολύτιμων αντικειμένων αυξάνουν την σημασία των εισόδων – εξόδων του μουσείου με την πόλη, αλλά και των εσωτερικών προσβάσεων προς τους εκθεσιακούς χώρους. Ο έλεγχος της ασφάλειας του μουσείου επιδιώκεται με τον αριθμητικό περιορισμό των σημείων διόδου πόλης – συγκροτήματος, καθώς και των προσπελάσεων από και προς τους εκθεσιακούς χώρους. Οι προσπελάσεις προς τους εκθεσιακούς χώ-ρους αναλαμβάνουν τον ρόλο κόμβων και δικλείδων ασφαλείας. Στο οργανόγραμμα διακρίνονται δυο κόμβοι με διαφορετική αποστολή: Ο ένας περιλαμβάνει την κύρια είσοδο του κοινού στο μουσείο, την εν συνεχεία προσπέλαση στις εκθέσεις καθώς και την έξοδο από τις εκθέσεις. Πρόκειται για τον χώρο υποδοχής των επι-σκεπτών, αλλά και «αποχαιρετισμού», όπου παρέχεται η δυνατότητα ενημέρωσης του κοινού, εκδίδονται τα εισιτήρια και υπάρχει πρόσβαση σε βοηθητικούς χώρους.

Καθώς αναπτύσσεται ο κοινωνικός ρόλος του μουσείου, σταδιακά νέες δράσεις εμπλουτίζουν το πρόγραμ-μά του, όπως πώληση αντικειμένων, εστίαση, εκπαιδευτικά προγράμματα, προβολές, διαλέξεις, περιοδικές εκδηλώσεις – εκθέσεις. Εκτός από τα εκπαιδευτικά προγράμματα, των οποίων ένα μέρος αναπτύσσεται μέσα στον χώρο των μονίμων εκθέσεων, οι υπόλοιπες δράσεις δεν επιζητούν τον αναγκαστικό συσχετισμό με τους εκθεσιακούς χώρους. Τούτο δίνει σε πολλές εξ αυτών την δυνατότητα και ανεξάρτητης λειτουργίας εκτός του ωραρίου επίσκεψης των εκθέσεων, γεγονός που αυξάνει την ευελιξία στον χρονικό και χωρικό προγραμματι-σμό των εκδηλώσεων του μουσείου.

Το πωλητήριο και το αναψυκτήριο είναι οι πρώτοι χώροι, οι οποίοι ενσωματώνονται στο κτιριολογικό πρόγραμμα του μουσείου. Σταδιακά προσαρτώνται χώροι περιοδικών εκθέσεων, χώροι προβολών, διαλέξε-ων, αμφιθέατρα, ειδικοί χώροι για παιδικά εκπαιδευτικά προγράμματα, χώροι για τους φίλους του μουσείου. Εξ αρχής αυτοί οι νέοι χώροι πλαισιώνουν τον χώρο υποδοχής μεγεθύνοντας τον κομβικό του ρόλο και την έκτασή του.

Το οργανόγραμμα (Πιν.3.1,εικ.2) απεικονίζει την τάση εξέλιξης του κοινωνικού μουσείου. Η προσπέλαση από την πόλη προς τους νέους χώρους γίνεται μέσω της κυρίας εισόδου του μουσείου. Ενδέχεται όμως οι νέοι κοινωνικοί χώροι να εξυπηρετούνται επιπλέον και από άμεσες εισόδους. Οι ειδικές είσοδοι στον χώρο υποδοχής απευθύνονται σε πολυπληθείς ή ειδικές ομάδες επισκεπτών (όπως μαθητές, τουρίστες, ΑμεΑ) και αποφορτίζουν την ένταση της κυκλοφορίας σε ώρες αιχμής. Η απευθείας είσοδος σε συγκεκριμένο χώρο, όπως το αμφιθέατρο ή το αναψυκτήριο ενισχύει την ευέλικτη λειτουργία του αντίστοιχου χώρου και εκτός ωραρίου του υπόλοιπου μουσείου.

Οι τρόποι προσάρτησης των νέων χώρων στο σώμα του μουσείου ποικίλουν. Η χωροθέτηση των νέων δραστηριοτήτων ενδέχεται να είναι είτε στο εσωτερικό του χώρου υποδοχής είτε στην περιφέρεια αυτού εν επαφή ή εξωτερικά αυτού. Ανάλογα με τον τρόπο ένταξης καθορίζονται οι δυνατότητες ανάπτυξής της αντί-στοιχης δραστηριότητας, η συνεισφορά της στο σύνολο του μουσείου, καθώς και η εν δυνάμει ευελιξία λει-τουργίας της ειδικής χρήσης. Οι πολυάριθμες είσοδοι, συγκεντρωμένες στην ευρύτερη περιοχή του χώρου υποδοχής προσελκύουν και εξυπηρετούν το διευρυμένο κοινό χωρίς να θίγουν τον έλεγχο της ασφάλειας ο οποίος εξακολουθεί να διενεργείται σε περιορισμένα ενδότερα σημεία εισόδου προς τους εκθεσιακούς χώρους και εξόδου από αυτούς.

Με την πάροδο του χρόνου άρχισαν να εμφανίζονται κάποιες από αυτές τις δραστηριότητες και μέσα στην ενότητα των εκθεσιακών χώρων. Πρόκειται κυρίως για χώρους προβολών ή προσωρινής ανάπαυσης και συ-νήθως επιδιώκουν μερική απομόνωση από τους εκθεσιακούς χώρους (Πιν3.1,εικ.3).

115

Πίνακας 3.1. Εξέλιξη οργανογράμματος από το μουσείο του 19ου αιώνα στο σύγχρονο μουσείο.Πίνακας 3.1. Εξέλιξη οργανογράμματος από το μουσείο του 19ου αιώνα στο σύγχρονο μουσείο

1. 2 3 4

Η πολυχρωμία στο οργανόγραμμα (Πιν3.1,εικ.4) δείχνει τις διαφορετικές δράσεις τις οποίες αναπτύσσει το σύγχρονο μουσείο και απεικονίζει την πολυλειτουργικότητα. Συγχρόνως δείχνει τους εναλλακτικούς τρόπους προσάρτησης κάθε δράσης στο σώμα του μουσείου, καθώς και τους μεταξύ τους συσχετισμούς.

Για να γίνει αντιληπτό το οργανόγραμμα του σύγχρονου μουσείου ας αναφερθούμε χάριν παραδείγματος στις διαφορετικές δυνατότητες προσάρτησης της εστίασης (πράσινος κύκλος) στο σώμα του μουσείου. Ο χώ-ρος της εστίασης είτε είναι αναψυκτήριο είτε εστιατόριο προσφέρεται σε κάθε άνθρωπο για ανασυγκρότηση των δυνάμεων του, προσωρινή αποφόρτιση, χαλάρωση ή συνάντηση με φίλους. Η χρήση του χώρου εστίασης απευθύνεται στον οιονδήποτε είτε είναι επισκέπτης του μουσείου είτε όχι. Είναι γεγονός ότι ο χώρος εστίασης λειτουργεί ως μοχλός προσέλκυσης των πολιτών, των τουριστών ή των επισκεπτών και αυτό το δεδομένο αξι-οποιείται συνειδητά στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του μουσείου. Στο σύγχρονο μουσείο, οι χώροι εστίασης διαρκώς πληθαίνουν και κατανέμονται σε διάφορες θέσεις άλλοτε αξιοποιώντας οπτικές φυγές ή πανοραμικές θέες άλλοτε αναδεικνύοντας την γειτνίαση με την πόλη, άλλοτε δημιουργώντας μια ιδιαίτερη εσωστρεφή ατμόσφαιρα. Το αναψυκτήριο ενδέχεται να βρίσκεται είτε στον χώρο υποδοχής είτε στην ενότητα των εκθεσι-ακών χώρων. Ανεξάρτητα από την γειτνίαση ή την απομάκρυνση του χώρου εστίασης από τους εκθεσιακούς χώρους, η αντίληψη των παρευρισκομένων στο αναψυκτήριο ή το εστιατόριο επηρεάζεται από το πλαίσιο του μουσείου στο οποίο εντάσσεται, έστω και αν τα εκθέματα δεν είναι ορατά.

Στο οργανόγραμμα (Πιν3.1,εικ.4) απεικονίζονται διαφορετικές επιλογές θέσης και τρόπου σύνδεσης του χώρου εστίασης με το υπόλοιπο μουσείο και το γειτονικό περιβάλλον της πόλης. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι:

α) εάν το αναψυκτήριο χωροθετείται στο εσωτερικό του χώρου υποδοχής, τότε απευθύνεται κυρίως στους επισκέπτες του μουσείου,

β) εάν το αναψυκτήριο χωροθετείται στο μεταίχμιο χώρου υποδοχής – πόλης, τότε λειτουργεί ως πέρασμα και προσελκύει εξίσου τους συνειδητούς επισκέπτες ή τους ανυποψίαστους διαβάτες. Σ’ αυτή την περίπτωση, η απευθείας είσοδος από την πόλη στο αναψυκτήριο, προσδίδει σ’ αυτό ανεξαρτησία λειτουργίας και πέραν του ωραρίου του μουσείου,

γ) η αυτοδύναμη λειτουργία του αναψυκτηρίου υποστηρίζει και άλλες δραστηριότητες του μουσείου, όπως συνέδρια ή διαλέξεις,

δ) εάν το αναψυκτήριο παρεμβάλλεται στην ενότητα των εκθεσιακών χώρων, προσφέρει στον επισκέπτη δυνατότητα διαλείμματος και προσωρινής αποφόρτισης.

Η ανάπτυξη ανάλογου προβληματισμού ενδείκνυται προ της ενσωμάτωσης κάθε άλλης δράσης στο μου-σείο. Επισημαίνουμε ότι οι εναλλακτικές δυνατότητες ένταξης εξαρτώνται από την ιδιαιτερότητα της προ-σαρτώμενης χρήσης. Για παράδειγμα, η ένταξη των προβολών στις μόνιμες συλλογές εγείρει αντιπαραθέσεις. Η παρεμβολή επεξηγηματικών ηλεκτρονικών μέσων συμβάλλει στην ουσιαστική ενημέρωση για το έκθεμα, δημιουργεί όμως θόρυβο ηχητικό και οπτικό, ο οποίος υποδαυλίζει τον στοχασμό. Το ζήτημα της ένταξης δράσεων μέσα στην ενότητα των εκθέσεων επιδέχεται διαφορετικών ερμηνειών. Στο επόμενο κεφάλαιο επι-χειρείται η εμβάθυνση σ’ αυτόν τον εξαιρετικά ευαίσθητο, για την ουσία του μουσείου, προβληματισμό.

Συνοψίζοντας, η εξέλιξη του οργανογράμματος μαρτυρεί την μετατόπιση του μουσείου σ’ έναν πολυλει-τουργικό οργανισμό, τάση η οποία γιγαντώθηκε στον 21ο αιώνα. Το πολύχρωμο οργανόγραμμα απεικονίζει την πρόθεση συγκρότησης των διαφόρων ετερόκλητων δραστηριοτήτων, σ’ ένα ενιαίο σύνολο. Η ανάγκη συνδέσμου των επιμέρους τμημάτων καθιστά απαραίτητο έναν κόμβο διανεμητή κινήσεων, ο οποίος αφενός εγγυάται την ασφάλεια του μουσείου και αφετέρου προσελκύει και εξυπηρετεί την μέγιστη δυνατή προσπε-λασιμότητα. Η σημασία αυτού του κόμβου υπερβαίνει την λειτουργική αρτιότητα και επηρεάζει την πολυ-σύνθετη διαδικασία αντίληψης κάθε επισκέπτη. Ο χώρος υποδοχής, αναφοράς και προσανατολισμού των επι-

116

σκεπτών συμβολίζει το κοινωνικό πρόσωπο του μουσείου. Οι διαφορετικές εκδοχές της επίσκεψης, οι οποίες απορρέουν από τη διευρυμένη πολιτιστική και κοινωνική πολιτική του σύγχρονου μουσείου, θέτουν έντονα το ζήτημα της συσχέτισης των διαφόρων δραστηριοτήτων. Η επιδιωκόμενη λειτουργική ευελιξία θεμελιώνεται αφενός στην αυτονομία κάθε επιμέρους δραστηριότητας και αφετέρου στην ενσωμάτωσή της στην ενότητα του μουσείου. Το οργανόγραμμα συμβάλλει σ’ ένα μεθοδικό τρόπο σκέψης για την λειτουργική ευελιξία του μουσειακού συγκροτήματος.

3.2.4. Μετασχηματισμοί κελύφουςΣυναρτάται το κοινωνικό πρόσωπο του μουσείου με το κέλυφος του; Έχει το κέλυφος την δύναμη να επηρε-άζει τον εξωτερικό παρατηρητή είτε προσελκύοντας τον είτε αποτρέποντας τον; Η πρόθεση για το ελκυστικό μουσείο επηρεάζει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του κελύφους; Με βάση αυτά τα ερωτήματα διερευνούμε στη συνέχεια τις τάσεις μετασχηματισμού του κελύφους, οι οποίες επιδιώκουν ένα προσιτό μουσείο, ενθαρρύ-νουν δηλαδή την προσπελασιμότητα.

Είναι γεγονός ότι το κέλυφος κάθε κτίσματος έχει πολλαπλό ρόλο: α) καθορίζει τον ελεγχόμενο χώρο και τον διακρίνει από τον μη ελεγχόμενο δημόσιο περιβάλλοντα χώρο,β) απευθύνει μηνύματα στον οιονδήποτε εξωτερικό παρατηρητή είτε είναι προσερχόμενος επισκέπτης είτε

διερχόμενος πολίτης, γ) αντικατοπτρίζει το πνεύμα της εποχής κατά την οποία κατασκευάστηκε, δ) αποτυπώνει τις εξελίξεις μέσω των μεταγενέστερων επεμβάσεων ή προσθηκών. Το κέλυφος είναι η τρισδιάστατη κατασκευή, η οποία καθορίζει τον ελεγχόμενο χώρο του μουσείου. Η

έννοια του ελέγχου αφορά διάφορους τομείς, όπως ιδιοκτησιακό καθεστώς, κλιματολογικές συνθήκες, ασφά-λεια, προσπελασιμότητα, συμπεριφορά χρηστών, κοκ. Η τεχνολογική ανάπτυξη άυλων μέσων ελέγχου της ασφάλειας άμβλυνε την αναγκαιότητα της οχυρωματικής λειτουργίας του κελύφους. Επίσης οι ραγδαίες εξε-λίξεις στη τεχνολογία των διάφανων υλικών βελτίωσαν τις μηχανικές και ηλιοπροστατευτικές ιδιότητες τους και απελευθέρωσαν τον σχεδιασμό του εξωτερικού περιβλήματος από πρότερες κατασκευαστικές δεσμεύσεις. Το άλλοτε ερμητικό κέλυφος του μουσείου μπορεί σήμερα να διαρραγεί, χωρίς να διακινδυνεύουν οι θησαυροί τους οποίους φυλάσσει. Κάθε ρωγμή στο συμπαγές περίβλημα είναι μια ευκαιρία επικοινωνίας του μουσείου με τον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο. Οι διακοπές του κελύφους ενοποιούν τις εκατέρωθεν του ορίου περιο-χές δημιουργώντας διόδους ή θέες.

Από όλες τις διακοπές του ορίου ιδιαίτερη σημασία έχουν όσες είναι στην ισόγεια στάθμη, διότι αυτές υπο-στηρίζουν την προσπέλαση από την πόλη στο εσωτερικό του μουσείου και αντιστρόφως. Επομένως η υπόθεση ότι η κοινωνική έκφραση του μουσείου αποτυπώνεται κυρίως στην ισόγεια στάθμη δεν είναι έωλη. Με αυτή την παραδοχή θα εξετάσουμε το ίχνος του κελύφους στην ισόγεια στάθμη. Το περίγραμμα του ελεγχόμενου χώρου του μουσείου στη στάθμη κίνησης του πολίτη είναι συγχρόνως όριο και του δημόσιου μη ελεγχόμενου χώρου της πόλης. Αρχική πρόθεση είναι η αναγνώριση των δυνατοτήτων επικοινωνίας, οι οποίες απορρέουν από το σχήμα του ελεγχόμενου χώρου.

Εστιάζοντας στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του ελεγχόμενου χώρου διακρίνουμε το ενιαίο σχήμα από το διασπασμένο. Το ενιαίο σχήμα του ελεγχόμενου χώρου αφήνει το δημόσιο χώρο στον εξωτερικό δακτύλιο και παρέχει δυνατότητα μόνο περιφερειακής επαφής του μουσείου με την πόλη (Πιν.3.22,εικ1). Αντιθέτως, η διάσπαση του ελεγχόμενου χώρου σε περισσότερα τμήματα προκαλεί την διείσδυση του δημόσιου χώρου, αυξάνοντας τις ευκαιρίες επικοινωνίας, ενθαρρύνοντας δηλαδή τις απρογραμμάτιστες συναντήσεις του πολίτη με το περιβάλλον του μουσείου (Πιν.3.2,εικ3). Είναι όμως αυτό συμβατό με την λειτουργία του μουσείου;

Άραγε μπορεί το περιεχόμενο του μουσείου να διασπαστεί σε επιμέρους διακριτές και ανεξάρτητες ενότη-τες. Μια άμεση αρνητική απάντηση δείχνει αβάσιμη, αφού ήδη λειτουργούν σε διάσπαση πολυδύναμοι χώροι, οι οποίοι έχουν αξιοσημείωτη αναλογία με το μουσείο. Η εικόνα μιας δημόσιας πλατείας, η οποία κοσμείται με έργα τέχνης, στην οποία επεκτείνουν τις δραστηριότητες τους αναψυκτήρια, εστιατόρια, καταστήματα, ενώ περιοδικά λαμβάνουν χώρα παραστάσεις ή ομιλίες, θέτει σε αμφισβήτηση τον αυστηρό εγκλεισμό του συνόλου των παραπάνω εκδηλώσεων σε συγκεκριμένο ελεγχόμενο χώρο. Με δεδομένο ότι αυτές οι δραστη-ριότητες συγκροτούν το ποικίλο περιεχόμενο του σύγχρονου μουσείου, ο παραλληλισμός του με την αστική πλατεία είναι δόκιμος και αποκαλυπτικός. Είναι γεγονός ότι όλο και συχνότερα τα μουσεία επεκτείνουν κά-ποιες δράσεις στον μη ελεγχόμενο δημόσιο χώρο της πόλης. Το ερώτημα το οποίο μας απασχολεί αφορά τον σχεδιασμό αυτής της περιοχής ανάμεσα στο μουσείο και στην πόλη.

117

Πίνακας 3.2. Σχήμα ελεγχόμενου χώρου - περιοχή εισαγωγής.Πίνακας 3.2. Σχήμα ελεγχόμενου χώρου – Περιοχή εισαγωγής

1.Ενιαίος ελεγχόμενος χώρος

2.Διείσδυση περιοχής εισαγωγής στον ενιαίο ελεγχόμενο χώρο

3.Διασπασμένος ελεγχόμενος χώρος

4.Διείσδυση περιοχής εισαγωγής στον διασπασμένο ελεγχόμενο χώρο

Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε το περίγραμμα του σχήματος του ελεγχόμενου χώρου και να ανα-ρωτηθούμε για τις δυνατότητες οι οποίες πηγάζουν από τα κοίλα ή τα κυρτά τμήματά του καθώς και από τις ημιυπαίθριες περιοχές. Άραγε οι διακυμάνσεις του περιγράμματος συμβάλλουν στη δημιουργία διαφο-ροποιημένων περιοχών με ιδιαίτερη ταυτότητα; Διερευνούμε το ερώτημα με τη βοήθεια δυο αποκαλυπτικών παραδειγμάτων.

Στο Altes Museum, Berlin ο ημιυπαίθριος χώρος στην πρόσοψη συνδυάζει το προσδοκόμενο με την έκ-πληξη. Στον εξωτερικό δημόσιο χώρο κυριαρχεί η στοά, η οποία προσκαλεί τον πολίτη στην ημιυπαίθρια περιοχή για να του αποκαλύψει έναν πολυσήμαντο διώροφο δημόσιο χώρο εισόδου, μία δημόσια αγκαλιά μεγάλης κλίμακας και πολλαπλών εμπειριών (Πιν.1.2,εικ.13-15). Η εμπνευσμένη αλληλοδιείσδυση δημόσιου και μουσειακού χώρου, ενεργοποιεί την αντιληπτική διαδικασία του πολίτη και προσφέρει έναν μεταβατικό χώρο υψηλής ποιότητας.

Στη Neue Pinakothek, München, οι υποχωρήσεις του περιγράμματος σε συνδυασμό με τις υψομετρικές αλ-λαγές των επιπέδων δημιουργούν το προαύλιο της εισόδου και την αυλή του αναψυκτηρίου. Η τοπική εσοχή του δομημένου ορίου δημιουργεί την αγκαλιά για την κύρια είσοδο, η οποία προσελκύει και υποδέχεται τους επισκέπτες. Στη γειτονική εσοχή διαμορφώνεται ο υπαίθριος χώρος του αναψυκτηρίου, όπου η υποβάθμιση της στάθμης από το δρόμο σε συνδυασμό με το υδάτινο στοιχείο και την ράμπα δημιουργούν έναν ευχάριστο χώρο περιπάτου και χαλάρωσης στο μεταίχμιο του μουσείου με την πόλη (Πιν.3.33,εικ.1-4).

Πίνακας 3.3. Neue Pinakothek, München. Διακυμάνσεις του περιγράμματος στην ισόγεια στάθμη.Πίνακας 3.3. Neue Pinakothek, München. Διακυμάνσεις του περιγράμματος στην ισόγεια στάθμη

1.Κάτοψη

2.Αναψυκτήριο

3.Κύρια είσοδος, εξωτερική άψη

4.Κύρια είσοδος εσωτερική άποψη

Οποιαδήποτε δυνατότητα αφήνει το δομημένο όριο στη κίνηση ή στις οπτικές προσβάσεις του πολίτη είναι χειρονομία διαλόγου της πόλης με το μουσείο. Το είδος του ορίου συντίθεται από στοιχεία σταθερά, κινητά, διαφανή, αδιαφανή ή διάτρητα, διαμορφώνεται με ανισοσταθμίες και ανάλογα προδιαγράφει τον επιθυμητό βαθμό απομόνωσης ή συνένωσης των δύο εφαπτόμενων περιοχών. Η επεξεργασία αυτού του ορίου επιδρά καταλυτικά στην αντίληψη του πολίτη και κατευθύνει τη συγκινησιακή του συμπεριφορά.

118

3.2.5. Μετάβαση από την πόλη στο μουσείο Ο αστικός περίγυρος φιλτράρει τις οπτικές προσβάσεις προς το μουσείο και καθορίζει τις προσπελάσεις. Η πολεοδομική ένταξη του μουσείου στην ευρύτερη γειτονιά συναρτάται αφενός από το περίγραμμα του ελεγ-χόμενου χώρου του μουσείου και αφετέρου από το περίγραμμα του αστικού περίγυρου. Ο ενδιάμεσος χώρος, ο οποίος σχηματίζεται από τα δυο προαναφερθέντα περιγράμματα επηρεάζει την αντίληψη και τον τρόπο κίνησης των πολιτών. Ουσιαστικά πρόκειται για μια μεταβατική ζώνη κυμαινόμενου πλάτους, η οποία αρθρώ-νεται σε επιμέρους περιοχές διαφορετικών σχημάτων και μεγεθών, προδιαγράφοντας τόπους με διαφορετική φυσιογνωμία και αποστολή. Η ανομοιογένεια του αστικού περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την ιεράρχηση των περιμετρικών δρόμων υποδεικνύουν τις πλεονεκτικότερες περιοχές του οικοπέδου για την ανάδειξη της κυρίας εισόδου στην πόλη.

Η περιοχή της μετάβασης από την πόλη στο μουσείο δεν προσδιορίζεται εύκολα, αφού τα όρια της διαχέο-νται είτε μέσα στην πόλη είτε μέσα στο μουσείο. Η διάχυση των ορίων στο αστικό περιβάλλον απορρέει από το ότι ο πολίτης προσλαμβάνει ερεθίσματα σχετικά με το μουσείο από διαφορετικές αποστάσεις και συνθή-κες. Άλλοτε μια οπτική φυγή από μακριά, άλλοτε η αναπάντεχη διείσδυση της ματιάς σε εσωτερικό χώρο και άλλοτε το πέρασμα της εισόδου προϊδεάζουν τον πολίτη για το μουσείο. Μετά την άφιξη στο χώρο υποδοχής πλήθος ερεθισμάτων τον προσελκύουν να εξερευνήσει τις προσφερόμενες δράσεις του μουσείου, αρκετές από τις οποίες διαχέονται στον εσωτερικό χώρο. Το σύγχρονο μουσείο, επιθυμώντας να προσελκύσει επισκέπτες ενθαρρύνει την ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών στο εσωτερικό χώρο υποδοχής4. Διαμορφώνεται δηλαδή μια ευρύτερη περιοχή εισαγωγής, η οποία απλώνεται τόσο στην πόλη όσο και στο εσωτερικό του μουσείου, όπου ο πολίτης κινείται ελεύθερα και εξερευνά το περιβάλλον του μουσείου. Αντιλαμβανόμεθα ότι το περίγραμμα και το σχήμα της περιοχής εισαγωγής δεν καθορίζεται με ακρίβεια. Ωστόσο αναγνωρίζουμε σ’ αυτόν τον με-ταβατικό χώρο ένα χαρακτηριστικό στοιχείο: το δομημένο όριο μεταξύ του ελεγχόμενου χώρου του μουσείου και του μη ελεγχόμενου δημόσιου χώρου της πόλης, το οποίο διατρέχει το σύνολο της περιοχής της εισαγω-γής. Επομένως αντικείμενο της έρευνας μας είναι η παραμεθόριος περιοχή, η οποία αναπτύσσεται εκατέρω-θεν αυτού του ορίου. Στον (Πιν.3.2,εικ2,εικ4) η απεικόνιση της περιοχής εισαγωγής με το ίδιο χρώμα (γκρί ανοικτό) είτε πρόκειται για το ελεγχόμενο τμήμα είτε για το δημόσιο επιδιώκει να αποτυπώσει τη συνέχεια του μεταβατικού χώρου από την πόλη στο μουσείο και να διευκολύνει την αρχιτεκτονική διερεύνηση του. Το κυματιστό περίγραμμα της περιοχής εισαγωγής διαμορφώνει επιμέρους ενότητες, προδιαγράφει τόπους με διαφορετική ταυτότητα και υποδηλώνει τον ανομοιογενή χαρακτήρα της μεταβατικής περιοχής.

Σε σχέση με το δομημένο όριο του περιβλήματος του μουσείου, διακρίνουμε τμήματα της περιοχής εισα-γωγής τα οποία αναπτύσσονται στην εξωτερική πλευρά του ορίου και άλλα τα οποία αναπτύσσονται εκατέ-ρωθεν του ορίου. Οι περιοχές οι οποίες εφάπτονται μονόπλευρα στην εξωτερική πλευρά του περιβλήματος επιτρέπουν τις οπτικές προσβάσεις προς το εσωτερικό και πιθανώς τις άμεσες προσπελάσεις στις ειδικές δραστηριότητες του μουσείου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιοχές οι οποίες αναπτύσσονται αμφίπλευρα του ορίου, διότι τότε η διαδοχή δημόσιου και ελεγχόμενου χώρου ευνοεί την μύηση του επισκέπτη. Όταν η περιοχή εισαγωγής διεισδύει μέσα στο μουσείο, τότε η αλληλοδιείσδυση πόλης - μουσείου διευκολύνει τις προσπελάσεις, πληθαίνει τις ευκαιρίες για ελεύθερες - αναγνωριστικές κινήσεις, προϊδεάζει για το περιεχόμενο του μουσείου, συμβάλλει στην αποφόρτιση από τον ρυθμό της πόλης και ενθαρρύνει την εξοικείωση στις επικρατούσες τοπικές συνθήκες.

3.2.6. Κύρια είσοδος του μουσείουΑναφέραμε ήδη ότι η περιοχή εισαγωγής δεν εξαντλείται στη διαμόρφωση του εξωτερικού μη

ελεγχόμενου χώρου, αλλά επεκτείνεται και στο ελεγχόμενο τμήμα μετά το πέρασμα της εισόδου. Τομή μεταξύ του ελεγχόμενου και του μη ελεγχόμενου χώρου είναι το άνοιγμα της εισόδου, το οποίο αναλαμβάνει την με-τάβαση από τον εκτεθειμένο δημόσιο χώρο, στον προστατευμένο εσωτερικό χώρο του μουσείου.

Η κύρια είσοδος είναι ορόσημο για την ευρύτερη περιοχή και σηματοδοτεί την αρχή μιας διαφορετικής κατάστασης. Συμβολίζει την διέξοδο από τον πεζό καθημερινό κόσμο και τη μύηση στο μυθικό κόσμο των εκθεμάτων. Είναι η τομή μεταξύ του ελεγχόμενου και του μη ελεγχόμενου χώρου. Η είσοδος έχει διφυή χαρα-κτήρα και ρόλο: η εξωτερική διαμόρφωση προσκαλεί και προκαλεί, ενώ η εσωτερική της διαμόρφωση δίνει την αίσθηση του τόπου άφιξης και κλείνει μέσα τον επισκέπτη. Ο τόπος προ της θύρας έχει μεταβατικό χαρα-κτήρα, γιατί υποδέχεται προσωρινά τον προσερχόμενο και τον προετοιμάζει για την κατάσταση που ακολου-θεί.. Ανάμεσα στην προηγούμενη πορεία από τον αστικό χώρο και την επόμενη στον ελεγχόμενο μουσειακό παρεμβάλλεται μια προσωρινή στάση. Η χρονική διάρκεια της παύσης είναι απροσδιόριστη, αφού κυμαίνεται από τη στιγμιαία αλλαγή ρυθμού του προσερχόμενου επισκέπτη έως την παρατεταμένη αναμονή5. Η περιοχή

119

μετά τη θύρα είναι ο τόπος άφιξης του επισκέπτη, ο οποίος καλείται να αφήσει έξω τη συμβατικότητα και να προσανατολιστεί στο περιεχόμενο του μουσείου. Εκφράζει το βαθμό συνένωσης ή διαχωρισμού των λειτουρ-γιών, των καταστάσεων και των συμπεριφορών, οι οποίες αναπτύσσονται είτε στο μουσείο είτε στην πόλη.

Η κύρια είσοδος προκαλεί διάλογο με τον πολίτη. Απευθύνεται στον επισκέπτη ο οποίος προγραμματισμέ-να έρχεται στο μουσείο, αλλά και στον διερχόμενο τον οποίο προσελκύει να παρεκκλίνει από την αρχική του πορεία και απροσδόκητα να επισκεφθεί το μουσείο. Η θέση της κυρίας εισόδου και η ευκρίνεια του σήματος έχουν καταλυτική σημασία για τον προσανατολισμό του πολίτη, την αποφυγή συγχύσεων, την πρόσκληση και υποδοχή του επισκέπτη. Η αναγνωρίσιμη κύρια είσοδος δεν δημιουργεί συγχύσεις, προσκαλεί και υποδέχεται το συνειδητό επισκέπτη και συγχρόνως προσελκύει τον ανυποψίαστο διαβάτη.

Η θέση της κυρίας εισόδου έχει ιδιαίτερο πολεοδομικό ενδιαφέρον, γιατί προδιαγράφει το πεδίο των οπτι-κών προσβάσεων και το δίκτυο των προσπελάσεων από την πόλη προς αυτήν. Το ενιαίο σχήμα του ελεγ-χόμενου χώρου προδιαγράφει τη χωροθέτηση της εισόδου στην περιφέρεια. Τα σημεία θέασης της εισόδου περιορίζονται σε μικρό τμήμα του περιμετρικού δημόσιου χώρου και το πεδίο των προσπελάσεων αναπτύσ-σεται μονόπλευρα. Η διάσπαση του σχήματος προσφέρει εναλλακτικές δυνατότητες για την χωροθέτηση της κυρίας εισόδου, είτε στην περίμετρο είτε στον ενδιάμεσο δημόσιο χώρο. Η επιλογή της ενδιάμεσης κομβικής θέσης για την είσοδο αναπτύσσει πολύπλευρα το πεδίο ροών και πληθαίνει τις διαφορετικές δυνατότητες προσπέλασης. Στους επόμενους πίνακες (οι οποίοι αφορούν αναλύσεις κτιρίων μουσείων), τα διαγράμματα επισημαίνουν την θέση του λειτουργικού ανοίγματος της κυρίας εισόδου, δίνουν έμφαση στις κυκλοφοριακές δυνατότητες της αντίστοιχης διάταξης και απεικονίζουν το πεδίο ροών των προσβάσεων από το εξωτερικό περιβάλλον προς την είσοδο.

3.2.7. Χώρος υποδοχής Το κυκλοφοριακό δίκτυο του μουσείου δεν είναι αποκομμένο από το αστικό δίκτυο αλλά αποτελεί προέκτασή του. Κομβικό σημείο του δικτύου είναι ο χώρος υποδοχής προς τον οποίο και από τον οποίο οι επισκέπτες με-τακινούνται. Ο χώρος υποδοχής περιέχει την κύρια είσοδο του μουσείου και τις προσπελάσεις προς τις επιμέ-ρους δραστηριότητες του μουσείου. Είναι τόπος άφιξης, ενημέρωσης και προσανατολισμού των επισκεπτών προς τις πολλές και ποικίλες επιμέρους δραστηριότητες του μουσείου και εκφράζει το κοινωνικό πρόσωπο του μουσείου. Ο χώρος υποδοχής αναπτύσσεται ανάμεσα στη πόλη και στις εκθέσεις και καλείται να αναλά-βει αφενός την ασφάλεια των εκθεμάτων και αφετέρου τη μετάβαση του επισκέπτη από το σύγχρονο ρυθμό της πόλης στην ηρεμία των εκθέσεων του μουσείου. Η διαμόρφωση του χώρου υποδοχής υπαγορεύεται από λειτουργικές παραμέτρους, αποτυπώνει τις επιλογές του αρχιτέκτονα, επιδρά στην αντίληψη και στη συγκινη-σιακή κατάσταση του επισκέπτη.

Η οργάνωση της κυκλοφορίας του ανομοιογενούς κοινού με σκοπό τον περιορισμό της όχλησης, διαρ-θρώνει την υποδοχή σε επιμέρους περιοχές. Η δυνατότητα ανεξάρτητης λειτουργίας τμημάτων του μουσείου, οδηγεί συχνά στη διαμόρφωση ειδικών υποδοχών μέσα στην κύρια υποδοχή. Δραστηριότητες οι οποίες υπο-στηρίζουν τον χώρο υποδοχής (έκδοση εισιτηρίων, πληροφόρηση, βεστιάριο, ανάγνωση εντύπων), απαιτούν ειδικές διαμορφώσεις μέσα στον χώρο υποδοχής. Οι τρόποι προσπέλασης στις διάφορες δραστηριότητες του μουσείου διαμορφώνουν ανάλογα τα όρια του χώρου υποδοχής. Το είδος της επικοινωνίας κάθε δραστηριό-τητας με τον χώρο υποδοχής εξαρτάται από την ανάγκη απομόνωσης της συγκεκριμένης δραστηριότητας και απο την αποτίμηση του αρχιτέκτονα για την παρουσία της δραστηριότητας στο μουσείο.

Ο πολύσημος ρόλος του χώρου υποδοχής, ως κοινωνική και ιδεολογική έκφραση του μουσείου, ως κυ-κλοφοριακός κόμβος, ως τόπος αναφοράς, προσανατολισμού και προετοιμασίας του επισκέπτη, πυροδοτεί πρωτοποριακές αρχιτεκτονικές προτάσεις τόσο σε νεόδμητα κτίρια μουσείων όσο και σε επεμβάσεις σε υφι-στάμενα κελύφη.

120

3.3.Παρουσίαση αποκαλυπτικών περιπτώσεων

3.3.1. Glyptothek, München. (1830, 1960)Η Γλυπτοθήκη είναι από τα πρώτα κτίρια που σχεδιάστηκαν ειδικά για μουσεία και το πρώτο κτίσμα που ανεγέρθη στην Konigsplatz στο Μόναχο το 18306. Έργο του αρχιτέκτονα Leo von Klenze, υιοθετεί το πρό-τυπο για το ιδανικό μουσείο του Durand. Το κτήριο αναπτύσσεται σε μια στάθμη, στην περίμετρο μιας τε-τράγωνης αυλής και αποτυπώνει απέριττα την αρχετυπική διάταξη του αιθρίου. Η εσωστρεφής περίκλειστη αυλή φωτίζει και αερίζει τις περιμετρικές τέσσερις πτέρυγες, όπου εκτίθενται αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά γλυπτά. Ενώ η πρόσοψη εμπνέεται από την όψη αρχαίου ελληνικού ναού (Πιν3.4,εικ17), οι εσωτερικοί χώροι με τις θολωτές οροφές υπενθυμίζουν ρωμαϊκά λουτρά8. Αρχικά οι εσωτερικοί χώροι είχαν μαρμάρινα δάπεδα έγχρωμες διακοσμήσεις στους τοίχους και τις καμάρες, ενώ τα ανοίγματα προς την αυλή ήταν ημικυκλικά, περιορισμένα στο πάνω μέρος των τοίχων (Πιν3.4,εικ.29). Μετά τον βομβαρδισμό του 1944, το κτίριο είχε σημαντικές ζημιές. Οι εργασίες ανακατασκευής άρχισαν την δεκαετία του 1960 και το μουσείο άνοιξε πάλι για το κοινό το 1972.

Κατά την αποκατάσταση του κτιρίου, διατηρήθηκε o αρχικός σχεδιασμός του κτιρίου, ο οποίος αφορούσε τη δημιουργία κυρίως εκθεσιακών χώρων. Οι επεμβάσεις περιορίστηκαν στην διάνοιξη των ανοιγμάτων ως το δάπεδο, ώστε να βελτιωθεί η οπτική επικοινωνία των εκθεσιακών χώρων με το κεντρικό αίθριο. Η έμφαση εδόθη στην ανάδειξη των εξαίρετων αρχαιοτήτων. Προς τούτο η προγενέστερη πολυχρωμία του εσωτερικού περιβάλλοντος αντικαταστάθηκε με λιτή και διακριτική διακόσμηση (Πιν3.4,εικ310). Η αφαιρετική διάθεση σε συνδυασμό με τον φυσικό φωτισμό συνεισφέρουν στην αισθητικά άρτια παρουσίαση των γλυπτών.

Μέχρι σήμερα το κέλυφος της Γλυπτοθήκης παρέμεινε αναλλοίωτο χωρίς επεκτάσεις ή εσωτερικές προ-σθήκες νέων χώρων. Το μουσείο διατηρεί την αντίληψη των μουσείων του 19ου αιώνα με τους εσωστρεφείς εκθεσιακούς χώρους, οι οποίοι δεν επεκτείνονται στο ύπαιθρο. Η περιπλάνηση στις εκθέσεις είναι μια περι-μετρική πορεία, με μοναδική δυνατότητα εξόδου στο αίθριο, στο μέσον της διαδρομής διαμέσου του αναψυ-κτηρίου.

Πίνακας 3.4. Glyptothek, München.Πίνακας 3.4. Glyptothek, München

1.Πρόσοψη

2.Άποψη του εκθεσιακού χώρου το 1900.

3.Άποψη του εκθεσιακού χώρου το 2008.

4.Περιοδικές εκθέσεις μέσα στις μόνιμες συλλογές.

5.Άποψη του κεντρικού αιθρίου

121

Πίνακας 3.5. Glyptothek, München. (1830,1960).

122

Tο μουσείο συγκροτείται κυρίως από τους εκθεσιακούς χώρους, έναν περιορισμένο χώρο υποδοχής, μια γωνιά αναψυκτηρίου και μια εσωστρεφή κεντρική αυλή (Πιν3.4,εικ.511). Το αίθριο αν και είναι ο πυρήνας της διάταξης δεν έχει άμεσες προσπελάσεις από τις εκθέσεις, αφού τα ανοίγματα στους τοίχους χρησιμεύουν μονάχα για το φωτισμό των αιθουσών, τα οποία συχνά κλείνουν με περσίδες. Τα ανωτέρω είναι εμφανή αν παρατηρήσουμε την κάτοψη, όπου η σχεδόν μονοχρωματική απόδοση των χρήσεων θέτει εύλογα ερωτήματα για το πώς το μουσείο ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις (Πιν3.512).

Οι φορείς του μουσείου για να ανταποκριθούν στην υποδοχή και εξυπηρέτηση των επισκεπτών καθώς και στην ζητούμενη οργάνωση περιοδικών εκδηλώσεων, αναπτύσσουν εναλλακτικές πρακτικές στον δεδομένο διαθέσιμο χώρο. Σ’ αυτό το πλαίσιο διοργανώνονται περιοδικές εκθέσεις σύγχρονης τέχνης παράλληλα με τα αρχαία γλυπτά13, καθώς και θερινές θεατρικές παραστάσεις στο κεντρικό αίθριο14. Η διάχυση και ανάμιξη των χρήσεων παρατηρείται επίσης στη διευθέτηση του εξαιρετικά περιορισμένου χώρου υποδοχής, όπου το πωλη-τήριο του μουσείου συμπράττει με τα εκδοτήρια των εισιτηρίων, καθώς και στη χωροθέτηση του αναψυκτηρί-ου, το οποίο παρεμβάλλεται στις εκθέσεις. και επεκτείνεται υπαιθρίως στην κεντρική αυλή)15. Η εσωστρέφεια και το ευχάριστο μικροκλίμα του φυτεμένου αιθρίου προσφέρονται για χαλάρωση και αξιοποιούνται για την επέκταση του αναψυκτηρίου και για τη φιλοξενία ψυχαγωγικών εκδηλώσεων16.

Εστιάζοντας στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της ισόγειας στάθμης, διαπιστώνουμε ότι το ενιαίο τετράγωνο σχήμα του ελεγχόμενου χώρου δεν δημιουργεί προϋποθέσεις επικοινωνίας με το εξωτερικό περιβάλλον. Τούτο ενισχύεται ακόμη περισσότερο με το συμπαγές εξωτερικό περίβλημα, στο οποίο μοναδική εξαίρεση αποτελεί το μνημειακό πρόπυλο της εισόδου στον άξονα του κτιρίου. Εντούτοις η νεοκλασσική μορφή του κτιρίου παραπέμπει όχι μόνο στα μαρμάρινα αγάλματα τα οποία εκτίθενται στο εσωτερικό, αλλά και στο πνευματικό πλαίσιο των Ελλήνων. Είναι αξιοσημείωτο ότι η Γλυπτοθήκη δεν είναι ένα μοναχικό αυτοαναφερόμενο κτίριο στον αστικό ιστό, αλλά τμήμα της τριλογίας της Königsplatz. Η θέση του κτιρίου στη βόρεια πλευρά σημαντι-κότατης αστικής πλατείας, καθώς και ο συσχετισμός του με τα γειτονικά μνημεία εντάσσουν με τον βέλτιστο τρόπο την εσωστρεφή Γλυπτοθήκη στην πόλη και προσελκύουν την προσοχή των διερχόμενων πεζών ή επο-χούμενων. Τούτο ενισχύεται ακόμη περισσότερο με την περιστασιακή φιλοξενία πολιτιστικών εκδηλώσεων στον προαύλειο χώρο της πρόσοψης του κτιρίου.

Εστιάζοντας την προσοχή μας στην κάτοψη και ειδικότερα στη διαδοχή των μεταβατικών χώρων (δημόσιος εξωτερικός περιβάλλον χώρος- πρόπυλο εισόδου- χώρος υποδοχής-αίθριο) διαπιστώνουμε ότι αυτοί είναι οργανωμένοι σε συνεχή αλληλουχία. Ωστόσο ο περιορισμένος χώρος υποδοχής καταλαμβάνεται από τον πωλητήριο, στοιχείο το οποίο αποκόπτει την αβίαστη επέκταση στο αίθριο, και στερεί το μουσείο από την ανάσα ενός μεγάλου χώρου υποδοχής.

3.3.2. British Museum, London. (1831, 2000)Το κτίριο όπου στεγάζεται σήμερα το British Museum σχεδιάστηκε από τον Robert Smirke στις αρχές του 19ου αιώνα, σύμφωνα με την τότε τυπολογία κτιρίων μουσείων, δηλαδή την ανάπτυξη των εκθεσιακών χώρων γύρω από μια μεγάλη κεντρική αυλή εικ17. Το 1823 άρχισε η κατασκευή της ανατολικής πτέρυγας για την στέγαση της King’s Library και ακολούθησε σε φάσεις η ανέγερση των άλλων πτερύγων για τις συλλογές του μουσείου18. Η πρόσοψη του μουσείου σχεδιάστηκε για να αντανακλά τον σκοπό του κτιρίου. Η μνημει-ακή είσοδος με τις σκάλες, την κιονοστοιχία και το αέτωμα παραπέμπει στα εξαιρετικά αντικείμενα τα οποία στεγάζει στο εσωτερικό (Πιν.3.6,εικ.119).Το 1857 ολοκληρώθηκε στο κέντρο της αυλής, η κατασκευή του κυλινδρικού αναγνωστηρίου20. Το έργο του Sydney Smirke έμελε να θεωρηθεί ως ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα του Λονδίνου, του οποίου η φήμη ως κέντρο μάθησης εξαπλώθηκε στον κόσμο (Πιν.3.6,εικ.221).

Πίνακας 3.6. British Museum, London.Πίνακας 3.6. British Museum, London

1. Πρόσοψη 2. Αναγνωστήριο στην

αυλή, εσωτερική άποψη 3. Νέος χώρος υποδοχής

4. Πρόσβαση στις εκθέσεις του ορόφου - αναψυκτήριο

123

Πίνακας 3.7. British Museum, London. (1831, 2000).

124

Κατά τον 20ο αιώνα η απόκτηση νέων συλλογών και οι διαρκώς διογκούμενες ανάγκες εξυπηρέτησης του κοινού πρόβαλαν εμφατικά την ανάγκη επεκτάσεων και εσωτερικών επεμβάσεων. Όμως οι διαδοχικές προσθήκες χώρων για την στέγαση των νέων συλλογών δημιούργησαν δαιδαλώδη πορεία στους εκθεσιακούς χώρους. Επιπλέον νέοι χώροι άρχισαν να προσαρτώνται για να στεγάσουν το τμήμα εκδόσεων και τα εκπαι-δευτικά προγράμματα. Το 1997 η μεταστέγαση της British Library σε νεόδμητο κτίριο απελευθέρωσε χώρους και επέτρεψε αναδιαρθρώσεις του περιεχομένου του μουσείου.

Η επιθυμία εκσυγχρονισμού του μουσείου και οι συνακόλουθες πιέσεις για δημιουργία νέων χώρων για το κοινό καρποφόρησαν στην αυγή της 2ης χιλιετίας, με την κατασκευή της διάφανης στέγασης της κεντρικής αυλής, την οποία σχεδίασε το γραφείο Foster + Partners22. Ο έλεγχος των κλιματολογικών συνθηκών στο βροχερό Λονδίνο μετέτρεψε τον άλλοτε κεντρικό αλλά έρημο υπαίθριο χώρο σε εσωτερικό πυρήνα της ζωής του μουσείου. Οι σύγχρονες επεμβάσεις προσέθεσαν στο μουσείο τον αναγκαίο άνετο χώρο υποδοχής. Η μεγαλειώδης αυλή έγινε ο τόπος άφιξης, υποδοχής, προσανατολισμού και περιπλάνησης των επισκεπτών(-Πιν.3.6,εικ.323,424). Ο μεγαλύτερος εσωτερικός δημόσιος χώρος της Ευρώπης25, εξοπλισμένος με σημεία ενη-μέρωσης, βιβλιοπωλεία, χώρους εστίασης είναι ο τόπος αναφοράς των επισκεπτών, το τοπόσημο του κοινω-νικού προσώπου του British Museum. Ο νέος λειτουργικός κόμβος συνδέει τους περιμετρικούς εκθεσιακούς χώρους με ακτινωτές προσπελάσεις, διευκολύνοντας την πλοήγηση των επισκεπτών26. Η άνοδος στον όροφο γίνεται από τις μνημειακές κλίμακες, οι οποίες περιβάλλουν το κεντρικό αναγνωστήριο. Μέσα στον χώρο του αιθρίου διαμορφώνεται επίσης η κάθοδος προς τα αμφιθέατρα και τους χώρους για τα εκπαιδευτικά προγράμ-ματα27.

Το 2000 άνοιξε επίσης το ανακαινισμένο κεντρικό αναγνωστήριο με ελεύθερη είσοδο για όλους τους επι-σκέπτες, διατηρώντας μια μεγάλη συλλογή βιβλίων για τους πολιτισμούς, οι οποίοι αντιπροσωπεύονται στο μουσείο. Όμως το 2007 απεφασίσθη η αλλαγή χρήσης και ο εσωτερικός κυλινδρικός χώρος με τον τρούλο φι-λοξένησε μέχρι το 2014 ειδικές περιοδικές εκθέσεις. Έκτοτε έχει ξεκινήσει η διαβούλευση για το μελλοντικό προορισμό αυτού του μαγευτικού χώρου.

Το μέλλον του μουσείου είναι το αντικείμενο σειράς δημόσιων συζητήσεων28. Τα κρίσιμα ζητήματα στα οποία εστιάζουν οι ομιλητές είναι η υποδοχή μεγαλύτερου και μεταβαλλόμενου κοινού, καθώς και η αυξανό-μενη σημασία των ψηφιακών τεχνολογιών στην παρουσίαση των συλλογών.

3.3.3. Rijks Museum, Amsterdam. (1885, 2013)Το κτίριο σχεδιάστηκε τον 19ο αιώνα, από τον αρχιτέκτονα Pierre Cuypers, ως ένα συνδετήριο στοιχείο με-ταξύ της υπάρχουσας πόλης του Άμστερνταμ και της μελλοντικής επέκτασης προς νότο29. Το Rijksmuseum άνοιξε το1885 και έκτοτε το κτίριο με τις χαρακτηριστικές ιστορικές όψεις είναι τοπόσημο της πόλης30. Τούτο ενισχύει η χωροθέτηση του στην όχθη του καναλιού, στο μεταίχμιο της παλιάς πόλης και της Museumplein, σε συνδυασμό με την δημόσια οδό Museumstaat, η οποία το διαπερνά εγκάρσια στην ισόγεια στάθμη αφήνοντας εκατέρωθεν δυο αίθρια31 (Πιν.3.8,εικ.132,). Έκτοτε το Μουσείο – Πύλη δεσπόζει στην πόλη, είναι το προσπε-λάσιμο μνημείο το οποίο καλεί τον διαβάτη να το εξερευνήσει33 .

Στον 20ο αιώνα, δωρεές νέων συλλογών οδήγησαν σε επεκτάσεις του αρχικού κτιρίου, καθώς και στην κάλυψη των δυο αρχικών αιθρίων και την μετατροπή τους σε εκθεσιακούς χώρους. Την δεκαετία του 1970, με την τεράστια αύξηση του αριθμού των επισκεπτών, το κτίριο άρχισε σταδιακά να υπολείπεται των σύγχρονων απαιτήσεων. Μετά από έναν αιώνα εντατικής χρήσης, ο εκσυγχρονισμός του κτιρίου έγινε επιτακτικός, ώστε το μουσείο να είναι σε θέση να ικανοποιεί τις ανάγκες των επισκεπτών του 21ου αιώνα.

Πίνακας 3.8. Rijks Museum, Amsterdam.Πίνακας 3.8, Rijks Museum, Amsterdam

1.Άποψη από την παλιά πόλη

2.Το δημόσιο πέρασμα 3.Αίθριο εργασίες εκκαθάρισης

4.Ο χώρος υποδοχής στο ανακαινισμένο αίθριο

\

125

Πίνακας 3.9. Rijks Museum, Amsterdam. (1885, 2013).

126

Για τον επανασχεδιασμό και την επέκταση του κτιρίου προκηρύχθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, από τον οποίο αναδείχθηκε η πρόταση των Cruz y Ortiz Arquitectos, το 2001. Η νέα μελέτη επανέφερε στο Rijksmuseum το πνεύμα του αρχικού σχεδιασμού του Cuypers και αποκατέστησε την σαφήνεια της αρχικής διάταξης34. Ωστόσο η δημόσιος δίοδος έκοβε το μουσείο σε δυο μέρη διαρρηγνύοντας τη συνέχεια στην εκθε-σιακή διαδρομή. Η πρόταση όφειλε να αποκαταστήσει τη λειτουργική διάσπαση και συγχρόνως να διατηρήσει το δημόσιο πέρασμα35.

Την περίοδο 2003 – 2013 το μουσείο - μνημείο παρέμεινε κλειστό λόγω εργασιών εκσυγχρονισμού και αποκατάστασης του36. Οι νέες επεμβάσεις στο κτίριο εκκαθάρισαν τα αίθρια από τις μεταγενέστερες προσθή-κες και αξιοποίησαν τον κεντρικό άξονα του περάσματος, ως ένα φυσικό στοιχείο προσπέλασης σε αυτά37.

(Πιν.3.8,εικ.338). Τα δυο υαλοσκεπή αίθρια συνενώθηκαν κάτω από το δημόσιο δρόμο και συγκρότησαν το νέο χώρο υποδοχής του μουσείου (Πιν.3.939). Το 2013 το ανακαινισμένο Rijksmuseum άνοιξε πάλι για τους επι-σκέπτες συνδυάζοντας την ιστορία του με την ενσωμάτωση εγκαταστάσεων πλήρως εναρμονισμένων με τις σημερινές απαιτήσεις. Το δημόσιο πέρασμα επαναλειτούργησε για πεζούς και ποδηλάτες40.

Εστιάζοντας στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της ισόγειας στάθμης παρατηρούμε ότι η διάσπαση του ελεγ-χόμενου χώρου σε δυο τμήματα δημιουργεί το διαμπερές δημόσιο πέρασμα.Το γεγονός ότι η δημόσια στεγα-σμένη δίοδος ενώνει το ιστορικό κέντρο του Amsterdam με τη Museumplein, αποτελεί προέκταση της οδού Spiegelgracht και βρίσκεται επί του άξονα συμμετρίας του κτιρίου και της γέφυρας Museumbrug αποκτά μέγιστη πολεοδομική και συμβολική σημασία. Αν σημειώσουμε στο ίχνος του περιγράμματος του ελεγχόμε-νου χώρου τα σημεία της κεντρικής εισόδου παρατηρούμε, ότι στα γυάλινα τοιχώματα της διόδου υπάρχουν τέσσερις θέσεις για την κάθοδο στο χώρο υποδοχής μέσω ισάριθμων μνημειακών κλιμάκων. Ουσιαστικά η ένταξη της κυρίας εισόδου του μουσείου στην στεγασμένη δημόσια δίοδο προσκόμισε οφέλη τόσο στην πόλη όσο και στο μουσείο (Πιν.3.9). Το μουσείο αξιοποιεί στο έπακρο το δίκτυο προσπελάσεων από την πόλη για την προσέλκυση επισκεπτών και συγχρόνως αποδίδει στην πόλη έναν ευφάνταστο και πολυλειτουργικό χώρο. Οι διερχόμενοι από αυτή την σκιερή στοά με τα σταυροθόλια και τα γυάλινα όρια εκπλήσσονται από τα φω-τεινά παρακείμενα αίθρια και προσελκύονται να τα αναγνωρίσουν (Πιν.3.8,εικ.241). Ανακαλύπτουν τότε τον εντυπωσιακό πολυσύχναστο χώρο υποδοχής να αναπτύσσεται σε χαμηλότερη στάθμη εκατέρωθεν του δρό-μου, με άμεσες όμως προσβάσεις από αυτόν. (Πιν.3.8,εικ 442) Ο νέος κόμβος του μουσείου αναπτύσσεται στο χώρο των δυο αιθρίων και κάτω από το δημόσιο πέρασμα. Ο ενιαίος λειτουργικά χώρος υποδοχής, ο οποίος διασχίζεται από το δημόσιο πέρασμα και εξοπλίζεται με σημεία ενημέρωσης, χώρους εστίασης και πώλησης επιλεγμένων αντικειμένων, ανανεωμένες εγκαταστάσεις εκπαίδευσης και αμφιθέατρου συνδυάζεται αρμονικά με το μεγαλείο του Rijksmuseum43.

3.3.4. Neue Nationalgalerie, Berlin. (1968, 2018)H Neue Nationalgalerie ανήκει στην ομάδα των μεταπολεμικών κτιρίων τέχνης, τα οποία συγκρότησαν το Kulturforum, στο τότε Δυτικό Βερολίνο44. Το κτίριο είναι το μοναδικό έργο του Mies Van der Rohe, το οποίο ανεγέρθηκε μετά τον β΄ παγκόσμιο πόλεμο στην Γερμανία45, αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της αρχιτεκτο-νικής, θεωρείται δε από τα σημαντικότερα παραδείγματα του International Style. Η καθαρή και ριζοσπαστική ιδέα του βασίζεται σε μια λιτή γεωμετρία: Το μεγάλο τετράγωνο χαλύβδινο στέγαστρο με τις ελεύθερες γωνί-ες, καλύπτει έναν ενιαίο και ευέλικτο εσωτερικό χώρο (Πιν.3.10,εικ146, εικ.247). Στο έργο είναι ευανάγνωστες οι αρχές και ο τρόπος εργασίας του Mies. Η έννοια του «less is more» αποκτά υλική υπόσταση, η δε ιδέα “open-plan flexible space” υποστηρίζεται με την λεπτομερή και άρτια κατασκευή.

Πίνακας 3.10. Neue Nationalgalerie, Berlin.Πίνακας 3.10. Neue Nationalgalerie, Berlin

1.Εξωτερική άποψη 2.Η θέα από τον εσωτερικό χώρο

3. Η κάθοδος στον υπόγειο χώρο με τις μόνιμες εκθέσεις

4. Οι μόνιμες εκθέσεις στον υπόγειο χώρο

127

Πίνακας 3.11. Neue Nationalgalerie, Berlin. (1968, 2018)

128

Αυτό το καινοτόμο έργο υλοποιεί το άλμα από την ιδέα του εσωστρεφούς παραδοσιακού μουσείου με τα διαδοχικά δωμάτια εκθέσεων, στο εξωστρεφές διάφανο σύγχρονο μουσείο με τον ελεύθερο και ευέλικτο χώρο48. Το μουσείο, ως σύγχρονος ναός της τέχνης εδράζεται σε μια υπερυψωμένη πλατεία, η οποία είναι προσπελάσιμη μέσω άνετων κλιμάκων. Μεταβαίνοντας στο εσωτερικό του κτιρίου, η μακρόθεν ανάλαφρη εντύπωση μετασχηματίζεται σε μεγαλειώδη αίσθηση. Σε τούτο συντείνουν η κλίμακα της κατασκευής, ο συν-δυασμός της δυνατής δομής του στεγάστρου με την πλήρη διαφάνεια του ενιαίου εσωτερικού καλυπτόμενου χώρου, οι άρτιες κατασκευαστικές λεπτομέρειες τεχνολογίας και υλικών του 20ου αιώνα.

Ωστόσο η εμβληματική κατασκευή στεγάζει περιορισμένο τμήμα του μουσείου και ειδικότερα την υπο-δοχή των επισκεπτών και τις περιοδικές εκθέσεις. Οι μόνιμες εκθέσεις, το αναψυκτήριο και οι χώροι διοίκη-σης αναπτύσσονται στην υπόγεια στάθμη, κάτω από την υπερυψωμένη πλατεία49. Η κάθοδος από το άπλε-το φυσικό φως της άνω στάθμης στο σκοτεινό υπόγειο με τον τεχνητό φωτισμό αιφνιδιάζει τον επισκέπτη (Πιν.3.10,εικ.350, εικ.451). Η εντύπωση αναιρείται κατά την περιπλάνηση στις μόνιμες συλλογές, όπου το φως εισέρχεται από το διάφανο όριο προς την γειτονική περίκλειστη επιμήκη αυλή των γλυπτών52.

Διερευνώντας το κτίριο από την οπτική της προσπελασιμότητας του μουσείου από την πόλη διαπιστώνουμε ότι η υπερύψωση της πλατείας εισόδου απομονώνει το μουσείο από τον γύρω αστικό ιστό. Ο σχεδιασμός του οικοδομήματος υιοθετεί την μοντέρνα αποστασιοποιήση του κτιρίου από τον περίγυρό του και απευθύνεται στους πολίτες ως μια σύγχρονη ακρόπολη (citadel). Τούτο ενισχύει και η τοποθέτηση της τετράγωνης κά-τοψης με το περιμετρικό στέγαστρο στο κέντρο της υπερυψωμένης πλατείας. Στον υπόλοιπο περιβάλλοντα χώρο, οι μόνες διαμορφώσεις αφορούν τις κλίμακες ανόδου. Η διαφάνεια του ορίου του ελεγχόμενου χώρου

Μετά από την πάροδο σχεδόν μισού αιώνα προγραμματίστηκε η ανακαίνιση του κτιρίου, την οποία ανέ-λαβε ο αρχιτέκτων Chipperfield. Στο πλαίσιο του γερμανικού συστήματος ανεπτύχθη διαβούλευση για την πολιτιστική σημασία και την τεχνική απόδοση του κτιρίου53. Την περίοδο 2015 - 2018 η Neue Nationalgalerie θα παραμείνει κλειστή για τις εργασίες ανακαίνισης οι οποίες περιλαμβάνουν βασική συντήρηση όλων των δομικών στοιχείων, αποκατάσταση των ορατών επιφανειών, αποκατάσταση των υφιστάμενων επίπλων, προ-σθήκη ενός βεστιαρίου, πωλητήριου και καφέ. Ο Chipperfield αναφερόμενος στην προγραμματισμένη αποκα-τάσταση του κτιρίου επεσήμανε ότι δεν είναι απλά μια επισκευή, αλλά μια πράξη αγάπης στο πνεύμα του Mies Van der Rohe, μια μεγάλη ευθύνη για την απόδοση της αρχιτεκτονικής μέσα από τις λεπτομέρειες54.

3.3.6. National Gallery of Art, East Building, Washinghton D.C. (1941, 1978, 2016) Στο National Mall55 ανεγέρθη το 1978 η ανατολική πτέρυγα της National Gallery of Art, ως νεόδμητο κτίριο σε επέκταση της προϋπάρχουσας Πινακοθήκης (West Building 1941) (Πιν.3.12,εικ.156). Κάτω από την ενδιάμεση πλατεία, ο αρχιτέκτων I.M.Pei διαμόρφωσε την υπόγεια σύνδεση των δυο κτιρίων, ως τόπο συνάθροισης, με το αναψυκτήριο δίπλα στον καταρράκτη, το πωλητήριο, τον κυλιόμενο πεζόδρομο, τα αμφιθέατρα57. Ενώ η παλαιό κτίριο βασιζόταν στην ορθογώνια δομή, το νέο κτίριο, χωροθετημένο στο τραπεζοειδές διαθέσιμο πε-δίο, συγκροτείται με βάση την μετατόπιση τριγωνικών σχημάτων (Πιν.3.1358).

Στο κέλυφος με της αιχμηρές γωνίες, εναλλάσσονται οι μονολιθικοί τοίχοι (στις αποχρώσεις και τα υλικά του παλαιού κτιρίου) με τα εκτεταμένα υαλοστάσια. Στον αφαιρετικό σχεδιασμό των όψεων κυριαρχεί το άνοιγμα της εισόδου με το γλυπτό του Henry Moore να προαναγγέλλει το περιεχόμενο του κτιρίου, ως ναό της σύγχρονης τέχνης (Πιν3.12,εικ.259). Από τον υπόστεγο σκιερό εξωτερικό χώρο εισόδου, οι επισκέπτες μεταβαίνουν στο μεγάλο εσωστρεφές υαλοσκεπές αίθριο, το οποίο είναι ο κόμβος του κτιρίου, ο μεγαλειώδης χώρος υποδοχής και προσανατολισμού του κοινού, το πλαίσιο ανάδειξης μεγάλου μεγέθους έργων τέχνης (Πιν.3.12,εικ.360).

Πίνακας 3.12. National Gallery of Art, Washinghton D.C.Πίνακας 3.3. National Gallery of Art, Washinghton D.C

1.West Building, εξωτερική άποψη 2.East building, πρόσοψη 3.East building, χώρος υποδοχής

129

Πίνακας 3.13. National Gallery of Art, East Building, Washinghton D.C. (1941, 1978, 2016).

130

Οι περσίδες στην πυραμιδοειδή οροφή φιλτράρουν το ηλιακό φως, χάριν της οπτικής άνεσης των επισκε-πτών και της ηλιοπροστασίας των εκθεμάτων από την αλλοίωση των χρωμάτων. Η κατασκευή της οροφής σε συνδυασμό με την φαινόμενη τροχιά του ήλιου προκαλεί μεταβαλλόμενες σκιές στους περιμετρικούς τοίχους ζωντανεύοντας τον εσωτερικό χώρο. Η τριγωνική κάτοψης του αιθρίου περιβάλλεται από τρεις πτέρυγες, εκ των οποίων οι δυο αφιερώνονται στις εκθέσεις ενώ η τρίτη φιλοξενεί τη βιβλιοθήκη, χώρους γραφείων61, και το εστιατόριο με την πανοραμική θέα. Κλίμακες, γέφυρες και πατάρια αναπτύσσονται καθ’ ύψος, προσελκύ-οντας το κοινό να βιώσει και να εξερευνήσει το αίθριο κατά την πορεία του στις εκθέσεις. Γωνιές του αιθρίου διαμορφώνουν το ιδιαίτερο πλαίσιο για την ανάδειξη μεγάλων εκθεμάτων, όπως το ανηρτημένο από την ορο-φή “Untitled 1976” του Alexander Calder, ή o τάπητας με τη “Femme 1977” του Joan Miro στον υψίκορμο τοίχου του παταριού. Συγχρόνως στο αίθριο φιλοξενούνται μουσικές εκδηλώσεις άλλοτε στην ισόγεια στάθμη και άλλοτε σε πατάρι.

Η περιήγηση στις διαφορετικές αίθουσες των εκθέσεων διέρχεται κάθε φορά από το αίθριο, καθιστώντας το τόπο αναφοράς και αφορμή για προσωρινή αποφόρτιση από την πνευματική ένταση που προκαλούν οι εκ-θέσεις στον επισκέπτη. Τα κλιμακοστάσια στις γωνίες των πτερύγων επιτρέπουν την παράκαμψη του αιθρίου για όσους θέλουν να απομονωθούν στις συλλογές62. Στις αυστηρές αρχιτεκτονικές φόρμες, με την ποικιλία των εσωτερικών χώρων αναπτύσσεται ένα οικείο περιβάλλον για των παρουσίαση εκθεμάτων κάθε μεγέθους και χαρακτήρα63. Η ευελιξία διέπει την οργάνωση είτε των περιοδικών εκθέσεων είτε την αναδιάρθωση των μονίμων συλλογών. Τούτο υποστηρίζεται από την γεωμετρική ποικιλία των διαθέσιμων χώρων, οι οποίοι δια-φοροποιούνται ως προς την έκταση, το ύψος τον φωτισμό64.

Το East Building καθιερώθηκε ως ένας μεγαλειώδης δημόσιος χώρος στην πρωτεύουσα των Ηνωμένων Εθνών της Αμερικής. Το παλιό και το νέο κτίριο αναγνωρίζονται ως σημαντικά αρχιτεκτονικά επιτεύγματα και θεωρούνται εθνικοί θησαυροί. Το ίδρυμα της National Gallery of Art για να διατηρηθούν οι υποδομές στη βέλτιστη απόδοση εφαρμόζει ένα συνεχές, μακροπρόθεσμο πρόγραμμα επισκευής, αποκατάστασης και ανα-καίνισης των κτιρίων. Στα πλαίσια του προγράμματος ανακαίνισης του ανατολικού κτιρίου, έχουν πρόσφατα αποκατασταθεί οι εξωτερικές μαρμάρινες επενδύσεις των όψεων65 ενώ το διάστημα 2013-2016, οι επεμβάσεις περιλαμβάνουν σημαντική προσθήκη εκθεσιακών χώρων εντός του υπάρχοντος κελύφους, με την αξιοποίηση της άνω στάθμης των βορεινών πύργων και του ενδιάμεσου δώματος. Με εξαίρεση το αίθριο και την βιβλιο-θήκη που εξακολουθούν να είναι ανοικτοί στο κοινό, οι εκθεσιακοί χώροι είναι υπό ανακαίνιση ή αναδιοργά-νωση και θα παραμείνουν κλειστοί μέχρι το 201666.

3.3.7. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη. (1994) H ίδρυση του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη67, το 1994, στην πόλη με τα σημαντικότε-ρα βυζαντινά μνημεία του σύγχρονου ελληνικού κράτους, σηματοδοτεί την ολοκλήρωση μιας προσπάθειας, η οποία είχε αρχίσει από το 1912, λίγο μετά την απελευθέρωση της πόλης68. Το κτίριο, το οποίο εκφράζει την ιδέα του αρχικού σχεδίου το οποίο διακρίθηκε το 1977 στον τότε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό69, θεμελιώθηκε το 1989 σε τμήμα του πρώην στρατοπέδου70 στην καρδιά της Θεσσαλονίκης και εγκαινιάστηκε το 1994. Το 2001 κηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης71 και το 2005 έλαβε το Council of Europe Mu-seum Award72. Το μουσείο με την χαρακτηριστική έλλειψη ανοιγμάτων στο περίβλημα του, κλείνει πίσω από τα τείχη του κομμάτια απ’ την παλιά δόξα της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης, ενώ μοιάζει να αποστρέφεται την σύγχρονη πόλη.

Πίνακας 3.14. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη.Πίνακας 3.5. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη

1.Η διαμόρφωση προ της κυρίας εισόδου.

2.Η εσωστρεφής αυλή υποδοχής. 3.Εκθεσιακός χώρος

131

Πίνακας 3.15. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη. (1994).

132

Στο ενιαίο σχήμα της ισόγειας στάθμης, το εξωτερικό περίγραμμα έχει ελάχιστες διακοπές. Το οχυρω-ματικό κέλυφος (πίσω από το οποίο θα προβάλουν στο εγγύς μέλλον τα αναπτυσσόμενα δένδρα) διεγείρει την αίσθηση του μυστηρίου, προεικάζει τη φυγή από τη συμβατική καθημερινότητα της σύγχρονης πόλης. Η μετάβαση από την πόλη στο εσωτερικό του μουσείου λειτουργεί αποκαλυπτικά, ανακαλώντας συνειρμικά τη μνήμη σε άλλες παλαιότερες παραδόσεις73. Στην εξωτερική δενδροφυτευμένη διαμόρφωση μια λιτή πύλη σημαδεύει το πέρασμα από το χάος της πόλης στη μουσειακή τάξη(Πιν.3.14,εικ.1). Διαβαίνοντας το άνοιγμα ο επισκέπτης ανακαλύπτει έναν άλλο κόσμο, ο οποίος αναπτύσσεται στο χώρο διατεταγμένος γύρω από το κέντρο του συγκροτήματος, το οποίο είναι η εσωστρεφής αυλή74 (Πιν.3.14,εικ.275). Το αρχετυπικό αίθριο76 προστατευμένο ταυτόχρονα από τον βορρά και από την ένταση της λεωφόρου Στρατού αποτελεί τον πυρήνα ζωής του κτιριακού οργανισμού. Η εσωστρεφής περίκλειστη πλατεία με το περιμετρικό περιστύλιο είναι ο ευ-χάριστος χώρος άφιξης και προσανατολισμού των επισκεπτών, είναι το κομβικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής λύσης, το οποίο διανέμει τις διαφορετικές προσπελάσεις προς το μουσείο, τον χώρο περιοδικών εκθέσεων, το αναψυκτήριο, την διοίκηση77. Επιτρέπει ακόμη μέσω της διαγωνίου διόδου την πρόσβαση στην αυλή του αναψυκτηρίου και την οργανική σύνδεση με το γειτονικό αρχαιολογικό μουσείο μέσω του βορειοδυτικού ανοίγματος78. Έτσι το συγκρότημα διαπερνάται από μια δημόσια διαγώνια κίνηση και ουσιαστικά ψιθυρίζει την αθέατη σχέση του μουσείου με την πόλη. Η αλληλουχία των περίκλειστων αυλών προσφέρεται εξίσου στον συνειδητό επισκέπτη και στον περιπλανώμενο διαβάτη ως αστική όαση (Πιν.3.1579).

Ο μεταβατικός χαρακτήρας της περιοχής εισαγωγής αναπτύσσεται οριζοντίως στην ισόγεια στάθμη της πόλης και σκηνοθετεί την μύηση και την έκπληξη του επισκέπτη. Το ενιαίο περίγραμμα της ισόγειας στάθμης υποχωρεί στις θέσεις των δυο εισόδων. Ο ρόλος τους διαφοροποιείται με την ιεραρχημένη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, τις φυτεύσεις, τις διακριτικές ανισοσταθμίες, τη σχέση πλήρων – κενών, την επεξερ-γασία των υλών. Η κύρια είσοδος αναδύει την αίσθηση της υποβλητικής σιωπής. Το μοναδικό άνοιγμα στα τείχη οδηγεί στην προστατευμένη αστική πλατεία, έναν ευχάριστο χώρο υποδοχής, προσανατολισμού, χαλά-ρωσης ή περισυλλογής. Στην βορειοδυτική πλευρά, στον ενδιάμεσο χώρο των δυο μουσείων, η είσοδος προς το αναψυκτήριο και την αίθουσα πολλαπλών χρήσεων διαμορφώθηκε με την προοπτική επικοινωνίας των δυο ιδρυμάτων και την αξιοποίηση του ενδιάμεσου πεζόδρομου ως πολιτιστικού πάρκου. Η περιοχή από τη ρυμοτομική γραμμή έως το πέρασμα στις εκθέσεις αρθρώνεται με βάση τις διαδοχικές εναλλαγές υπαιθρίων, ημιυπαιθρίων ή εσωτερικών χώρων, άλλοτε εσωστρεφών και άλλοτε εξωστρεφών. Η ενότητα των εκθέσεων απομονώνεται ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας την εσωστρέφεια και την αναδίπλωση του μουσείου στον κόσμο του πολιτισμού τον οποίο φιλοξενεί. Οι χώρου είναι λιτοί και απέριττοι, υποδηλώνουν δε χαμηλόφωνα το περιεχόμενο και τον σκοπό τους, χωρίς να παγιδεύονται σε οποιαδήποτε ιστορικιστική ή μορφοκρατική χειρονομία80 (Πιν.3.14,εικ381).

3.3.8. Museum für Angewandte Kunst, Frankfurt am Main. (1801, 1985)Το Μουσείο Εφαρμοσμένων Τεχνών ανήκει στο δίκτυο Museumsufer Frankfurt και βρίσκεται στην νότια όχθη του ποταμού Main (Πιν3.16,εικ.182). Την δεκαετία του 1980, στα πλαίσια μιας γενικότερης πολιτικής πολεοδομικής ανασυγκρότησης του κέντρου της πόλης της Φρανκφούρτης, άνθισε η ιδέα της επανάχρησης διατηρητέων κτισμάτων καθώς και της προσθήκης νέων κτισμάτων σε υφιστάμενα κελύφη για την στέγαση ιδρυμάτων μουσείων83. Την εποχή εκείνη η διάσωση του ιστορικού περιβάλλοντος ήταν ήδη οικουμενικό αίτημα. Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα διεθνείς κινητοποιήσεις, διακηρύξεις και συνθήκες αναγνώ-ρισαν τις άυλες και υλικές αξίες του κτισμένου περιβάλλοντος. Έκτοτε η ιστορική μνήμη θεωρείται πηγή για τις μελλοντικές γενιές και η ιδέα της επανάχρησης ιστορικών κτισμάτων εξαπλώνεται με γοργούς ρυθμούς. Tο παλαιό γίνεται το πρότυπο απ’ όπου το νέο αντλεί κριτικά ιδέες και τύπους. Το παλιό και το νέο αλληλο-συμπληρώνονται.

Πίνακας 3.16. Museum für Angewandte Kunst, Frankfurt am Main. Πίνακας 3.16. Museum für Angewandte Kunst, Frankfurt am Main

1.Άποψη από το ποτάμι 2.Υπαίθρια διαμόρφωση στον διαμπερή άξονα87

3.Υπαίθριο αναψυκτήριο88

4.Εσωτερικό τμήμα χώρου υποδοχής89

5.Ράμπα ανόδου στους εκθεσιακούς χώρους90

133

Πίνακας 3.17. Museum für Angewandte Kunst, Frankfurt am Main. (1801, 1985).

134

Το μουσείο στεγάστηκε στην Villa Metzler, έργο των αρχών του 19ου αιώνα καθώς και στο νέο κτίριο το οποίο ανεγέρθη την περίοδο 1979 - 1984 σε επέκταση της υφιστάμενης έπαυλης. Η σύλληψη της αρχιτεκτο-νικής πρότασης της επέκτασης πήγασε από το ευρύτερο πλαίσιο και έλαβε υπόψη όχι μόνο τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά αλλά εξίσου τα ιστορικά και τα τυπολογικά84. Ο αρχιτέκτων R. Meier διατήρησε την Villa Metzler όπως ήταν και οργάνωσε τον περιβάλλοντα χώρο, χρησιμοποιώντας ως κάναβο την κυβική μορφή της έπαυλης με τις αναλογίες και τις διαστάσεις της. Το νέο κτίριο αναπτύχθηκε σε διάταξη Γ στην ημιπερίμετρο του υφιστάμενου και σε σχετική απόσταση από αυτό, ώστε να αναδεικνύονται αμφότερα παλαιό και νέο. (Πιν3.1785.)

Η ενιαία σύνθεση συγκροτείται εντός ενός τετραγώνου περιγράμματος, δομείται δε από δυο διασταυρού-μενους άξονες, οι οποίοι διασχίζουν το μουσείο στην στάθμη του κήπου, διαμορφώνοντας τον ενδιάμεσο δη-μόσιο υπαίθριο χώρο. Τα δημόσια – μη ελεγχόμενα περάσματα σε συνδυασμό με την αλληλουχία των αυλών οργανώνουν στις τέσσερις γωνίες του τετραγώνου περιγράμματος τους ισόγειους εσωτερικούς χώρους του μουσείου. Γέφυρες συνδέουν τους διακριτούς όγκους στις υψηλότερες στάθμες αποκαθιστώντας την εσωτερι-κή λειτουργική ενότητα του μουσείου.

Η ασύμμετρη οργάνωση του σχεδίου βασίστηκε σε δύο ελαφρά στραμμένους μεταξύ τους κανάβους αφε-νός σ’ αυτόν, ο οποίος απορρέει από τη Villa Metzler και αφετέρου σ’ ένα δεύτερο ο οποίος ευθυγραμμίζεται με την όχθη του ποταμού. Η υπέρθεση των δύο αυτών πλεγμάτων δημιουργεί το υπόβαθρο του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού86. Οι άξονες προεκτείνονται στον περιβάλλοντα κήπο ως πεζόδρομοι, συσχετίζοντας το μουσείο με το ποτάμι, την πόλη και τα μελλοντικά μουσεία ανθρωπολογίας και μουσικών οργάνων. Πρόκειται για ένα δημόσιο - αστικό ίδρυμα, το οποίο απορρίπτει την μοντέρνα αποστασιοποίηση του κτιρίου από τον περίγυρό του, αλλά αντιθέτως επιδιώκει την επικοινωνία του μουσείου με την πόλη.

Εστιάζοντας στην ισόγεια στάθμη, η πολυχρωμία αποδίδει την ποικιλία των διαφορετικών χρήσεων. Η αναμενόμενη πολυλειτουργικότητα συμβαδίζει με το πρόγραμμα του σύγχρονου ελκυστικού μουσείου. Αν μελετήσουμε τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της ισόγειας στάθμης, διαπιστώνουμε ότι η διάσπαση του ελεγχόμενου χώρου σε περισσότερα τμήματα προκαλεί την διείσδυση του δημόσιου χώρου, αυξάνοντας τις ευκαιρίες επικοινωνίας. Οι ασυνέχειες στο εξωτερικό περίγραμμα του ελεγχόμενου χώρου δημιουργούν δη-μόσια περάσματα προς τον ενδιάμεσο υπαίθριο χώρο, σκηνοθετούν δηλαδή τις πύλες προς το μουσείο. Το γεγονός ότι αυτές οι δίοδοι κατανέμονται σε όλες τις πλευρές του εξωτερικού τετράγωνου περιγράμματος και συσχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αστικού περίγυρου συμβάλλει στην προσέλκυση των διερχόμενων από οποιοδήποτε σημείο της πόλης. Συγκρίνοντας μεταξύ τους το εύρος των διόδων, αξίζει να σημειώσουμε ότι τα κενά δίπλα στην Villa Metzler είναι εμφανώς μεγαλύτερα αποδίδοντας την απαιτούμενη απόσταση αναπνοής του νέου οικοδομήματος από το προγενέστερο, αναδεικνύοντας συγχρόνως και τα δυο. Το πλήθος των ειδικών εισόδων απορρέει από την πολυλειτουργικότητα του μουσείου και την επακόλουθη κατανομή διαφορετικών δραστηριοτήτων στην ισόγεια στάθμη με δυνατότητα και ανεξάρτητης λειτουργίας. Είναι αξιοσημείωτο ότι η κύρια είσοδος στον εσωτερικό χώρο του μουσείου χωροθετείται στην διασταύρωση των δημόσιων πεζόδρομων, δηλαδή στο πιο κομβικό σημείο του δικτύου προσπελάσεων από την πόλη στο μουσείο.

3.3.9. Neue Staatsgalerie, Stuttgart. (1984)Η Staatsgalerie, στη Στουττγάρδη συγκροτείται από το παλιό κλασσικό κτίριο Alte Staatsgalerie87 (1843) (Πιν.2.16,εικ1), τις προσθήκες δυο πτερύγων σε αυτό (1887), την επέκταση Neue Staatsgalerie (1984)88 και την νέα επέκταση (2002)89, 90. Η Neue Staatsgalerie, έργο του αρχιτέκτονα James Stirling, θεωρείται πρωτοπο-ριακό έργο της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής91. Η σύλληψη του έργου πηγάζει από την ιδιαίτερη τοπογραφία της περιοχής και συγχρόνως εμπνέεται από την ιστορία της αρχιτεκτονικής. Οικεία αρχιτεκτονικά θέματα, όπως η έννοια του αρχιτεκτονικού περίπατου του Le Corbusier ή η κεντρική ροτόντα στη διάταξη του Altes Museum του Schinkel εντάσσονται στον σχεδιασμό με εναλλακτικό πνεύμα. Η καινοτομία του έργου έγκειται στην αντίστιξη ετερογενών στοιχείων. Έντονα χρωματισμένα τεχνολογικά εξαρτήματα αντιπαρατίθενται σε παραδοσιακά, κλασσικά χαρακτηριστικά. Το κτίριο συνδυάζει το μνημειακό ύφος, το οποίο είθισται στα δη-μόσια κτίρια, με το ανεπίσημο ύφος το οποίο ενθαρρύνει την εξοικείωση92.

Ο ευρηματικός αστικός σχεδιασμός του κτιρίου, με την διέλευση του δημόσιου πεζόδρομου μέσα από την καρδιά του μουσείου επέδρασε ευεργετικά στην ευρύτερη περιοχή93 (Πιν.3.1894). Η αλληλοδιείσδυση πόλης μουσείου βρίσκει την κορύφωση της σε αυτό το έργο. Η μετάβαση χαρακτηρίζει μια εκτεταμένη περιοχή εισα-γωγής. Το όλο συγκρότημα σκηνοθετεί ερεθίσματα προϊδεασμού και έκπληξης στο διαβάτη, από οποιαδήποτε κατεύθυνση το προσεγγίζει.

135

Πίνακας 3.18. Neue Staatsgalerie, Stuttgart. (1984).

136

Πίνακας 3.19. Neue Staatsgalerie, Stuttgart.Πίνακας 3.18. Neue Staatsgalerie, Stuttgart

1.Άποψη της υπερυψωμένης πλατείας προς την ράμπα

2.Η κύρια είσοδος

3.Το δημόσιο πέρασμα μέσα από την ροτόντα

4.Πρόσβαση στη ροτόντα από την πάνω πόλη.

5.Η θέα από την υπερυψωμένη πλατεία

6.Άποψη του χώρου υποδοχής

7.Υπερυψωμένη πλατεία

8.Προσπέλαση από το εσωτερικό του μουσείου προς την ροτόντα

Η πλατεία εισόδου στο μουσείο υπερυψώνεται σε σχέση με τον αυτοκινητόδρομο επιδιώκοντας αφενός την απομάκρυνση από αυτόν και αφετέρου την θέα προς την Schlossplatz (Πιν.3.19,εικ.595). Το κυματιστό όριο της επιμήκους ταράτσας διαμορφώνει επιμέρους περιοχές στις θέσεις των εισόδων. Οι εκτεταμένες κυ-ματιστές επιφάνειες των υαλοστασίων προσελκύουν το βλέμμα στο εσωτερικό του χώρου υποδοχής και του αναψυκτηρίου (Πιν.3.19,εικ.696). Ο δημόσιος πεζόδρομος, ο οποίος διασχίζει το μουσείο και ενώνει τη ταρά-τσα με την πάνω πόλη, είναι πρακτικός για τους κατοίκους της γειτονιάς και προσφέρει ευχάριστες οπτικές προσβάσεις προς τη κυκλική αυλή του μουσείου (Πιν.3.19,εικ.397). Οι ασύμβατες στάθμες αίθριου - ράμπας εγγυώνται την ασφάλεια του μουσειακού περιεχομένου με την ταυτόχρονη ελεύθερη διέλευση των πολιτών από το κέντρο του μουσείου. Το δημόσιο πέρασμα αλλάζει καθ’ οδόν αναλογίες και χαρακτήρα εκπλήσσοντας τον πεζό. Από την πάνω πόλη ένα στενό και τεθλασμένο σοκάκι οδηγεί αίφνης μέσα στην υπαίθρια ροτόντα με τα αγάλματα (Πιν.3.19,εικ.498). Η ράμπα εφάπτεται στο κοίλο τοίχο και ενσωματώνεται στην αυλή. Δημόσιος και μουσειακός χώρος ταυτίζονται και συγχρόνως διατηρούν τη λειτουργική τους ανεξαρτησία. Με την έξοδο του πεζόδρομου από τη ροτόντα, αποκαλύπτεται η δημόσια υπερυψωμένη πλατεία (Πιν.3.19,εικ199, εικ.7100.). Ο περιπλανώμενος περιπατητής προσελκύεται από την κυματιστή και διάφανη επιφάνεια των υαλοστασίων, αναγνωρίζει το εσωτερικό τμήμα του χώρου υποδοχής και ανακαλύπτει το λειτουργικό άνοιγμα της κυρίας εισόδου λίγο βορειότερα για να εισέλθει από τις έγχρωμες περιστρεφόμενες πόρτες (Πιν.3.19,εικ.2).Το ελα-φρύ και διάφανο στέγαστρο σηματοδοτεί την είσοδο και προστατεύει τον πολίτη κατά την χρονική διάρκεια της αναμονής.

Το εσωτερικό τμήμα του χώρου υποδοχής κατακλύζει τον επισκέπτη με νέες απρόσμενες εντυπώσεις102. Η διαφώτιστη από ψηλά ροτόντα με τον πάγκο ενημέρωσης και πώλησης εντύπων, το κυματιστό καθιστικό στο υαλοστάσιο (Πιν.19,εικ.6), η ανοικτή διαμόρφωση του χώρου διαλέξεων, ο έγχρωμος διάφανος ανελκυστή-ρας, η δισκελής ράμπα ανόδου προς τους εκθεσιακούς χώρους, οι φυγές προς την κεντρική υπαίθρια ροτόντα, η ανοδική κυκλική ράμπα προσπέλασης σε αυτή την αυλή ή στις περιοδικές εκθέσεις (Πιν.19,εικ.4), η πρό-σβαση στο καφέ είναι τα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα οποία συντίθενται έντεχνα και συγκροτούν τον ενιαίο ρευστό χώρο υποδοχής103.

3.3.10. Romish-Germanisches Museum, Köln. (1974) Το Ρωμαιογερμανικό Μουσείο, ανεγέρθη σε απόσταση αναπνοής από τον Καθεδρικό της Κολωνίας104, στα ερείπια ρωμαϊκής βίλλας, ώστε να στεγάσει in situ το περίφημο μωσαϊκό του Διονύσου105). Οι αρχιτέκτονες Klaus Renner και Heinz Röcke όφειλαν να σχεδιάσουν ένα διακριτικό κτίριο το οποίο δεν θα ανταγωνιζόταν τον γειτονικό μνημείο του καθεδρικού (Πιν.3.21,εικ.2106). Οι βασικοί αρχιτεκτονικοί χειρισμοί, για την ελαχι-στοποίηση του κτίσματος του μουσείου επί της πλατείας είναι η αξιοποίηση της υψομετρικής διαφοράς του διαθέσιμου πεδίου, η διάσπαση του όγκου σε τρία πρίσματα, η μεταξύ τους απομάκρυνση (Πιν.3.20107).

137

Πίνακας 3.20. Romish-Germanisches Museum, Köln. (1974).

138

Πίνακας 3.21. Romish-Germanisches Museum, Köln.Πίνακας 3.20. Romish-Germanisches Museum, Köln

1.Εξωτερική άποψη

2. Γειτνίαση μουσείου - καθεδρικού

3. Εκθεσιακός χώρος, ορατός την πλατεία113

4. Το μωσαϊκό του Διονύσου

Στην πλατεία δίπλα στον καθεδρικό προβάλλει τμήμα μόνο του συνολικού όγκου του μουσείου: ένα ανοικτό-χρωμο ορθογωνικό πρίσμα, το οποίο αιωρείται πάνω σε μια σκιερή περιμετρική στοά (Πιν.3.21,εικ.1108). Το κτίριο του μουσείου στην στάθμη της πλατείας διαπερνάται από ένα δημόσιο πεζόδρομο, τμήμα ενός δικτύου ροών, το οποίο εκτείνεται από τον καθεδρικό ναό έως τις όχθες του Ρήνου. Στο διαμπερές πέρασμα βρίσκεται η κύρια είσοδος του μουσείου (Πιν.3.20).

Στη στάθμη της πλατείας ευρίσκονται οι χώροι για την εξυπηρέτηση του κοινού, ενώ οι μόνιμες εκθέσεις αναπτύσσονται είτε στην επάνω στάθμη είτε στην χαμηλότερη εξασφαλίζοντας την απαιτούμενη απομόνωση από την όχληση της πλατείας. Τα εκτεταμένα διάφανα όρια ενθαρρύνουν τις οπτικές φυγές από τον δημό-σιο χώρο της πλατείας προς τους εσωτερικούς χώρους του μουσείου προϊδεάζουν τους διαβάτες ως προς το μουσειακό περιεχόμενο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το μεγάλο υαλοστάσιο στην στοά της πρόσοψης, το οποίο προσελκύει τα βλέμματα των περαστικών να διεισδύσουν στον υπόγειο εκθεσιακό χώρο με το ψηφιδωτό του Διονύσου (Πιν.3.21,εικ.3109, εικ.4).

139

3.4 Συγκριτική αποτίμηση O συνειδητός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός μουσείων έχει διάρκεια δυο αιώνων. Κατά την πρώτη περίοδο, η οποία άρχισε τον 19ο αιώνα είναι εμφανής η υιοθέτηση μιας τυπολογίας, παγιωμένης και αποδεκτής πολιτι-σμικά. Ο τύπος θεμελιώνεται στην αρχετυπική διάταξη της εσωτερικής περίκλειστης αυλής, όπου διαδοχικοί εκθεσιακοί χώροι αναπτύσσονται γύρω από ένα αίθριο, ώστε να εξασφαλίζεται ο φυσικός φωτισμός και αερι-σμός τους. Η επανάληψη αυτής της κυτταρικής δομής συγκροτεί τον κύριο όγκο του μουσείου, ενώ ο χώρος εισόδου καταλαμβάνει μικρό τμήμα του συγκροτήματος. Τα μουσεία αναπτύσσονται κυρίως οριζόντια και ο φωτισμός από την οροφή επηρεάζει την διαμόρφωση του κελύφους.

Στον 20ο αιώνα, η αρχιτεκτονική του μουσείου απελευθερώνεται σταδιακά από περιοριστικές τυπολογικές αναφορές και ανοίγεται σε έντονους πειραματισμούς. Σε τούτο συνέβαλε και η εξέλιξη των μηχανολογικών συστημάτων, τα οποία υποβάθμισαν την αναγκαιότητα του φυσικού φωτισμού και αερισμού των χώρων. Ο τεχνητός φωτισμός και αερισμός επέτρεψε την αλλαγή της δομής των μουσείων, την ανάπτυξη καθ’ ύψος, την επιλογή κατάργησης του φυσικού φωτισμού από την οροφή, την δημιουργία μεγάλων ενιαίων εκθεσιακών χώρων με δυνατότητα επιμερισμού με κινητά χωρίσματα.

Με την πάροδο του χρόνου, η σύγχρονη αντίληψη του μουσείου συνδύασε τον πολιτισμικό - κοινωνικό - εκπαιδευτικό – ψυχαγωγικό χαρακτήρα και υιοθέτησε την πολυλειτουργικότητα. Το κτιριολογικό πρόγραμμα εμπλουτίστηκε με νέες δράσεις, ο χώρος εισόδου διογκώθηκε και απέκτησε κομβική σημασία. Η αναλογία των χώρων κοινού ως προς το σύνολο του μουσείου εκτοξεύεται στο 40%. Τα διαδοχικά οργανογράμματα του σύγχρονου μουσείου αποτυπώνουν αφενός την σταδιακή διόγκωση του κτιριολογικού προγράμματος και αφετέρου την ευελιξία της εσωτερικής οργάνωσης. Στο εμπλουτισμένο κτιριολογικό πρόγραμμα, η εγγύηση της ασφάλειας των πολύτιμων αντικειμένων εξακολουθεί να είναι βασική προϋπόθεση. Όμως η ανάπτυξη των «άυλων» συστημάτων παρακολούθησης άλλαξε τον ρόλο των δομικών στοιχείων. Ο έλεγχος της ασφάλειας των πολύτιμων αντικειμένων εντοπίζεται σε συγκεκριμένες κομβικές θέσεις, όπου διαμορφώνονται οι δίοδοι μεταξύ της ενότητας των εκθέσεων και του χώρου υποδοχής, καθώς και στον κόμβο, ο οποίος συνδέει τους εκθεσιακούς χώρους με τα εργαστήρια, τις αποθήκες και τη διοίκηση.

Η ποικιλία των κοινωνικών χώρων και η απεριόριστη ελευθερία συσχετισμού τους ενθάρρυνε την ευρημα-τικότητα των αρχιτεκτόνων. Το μουσείο είτε στο περιοριστικό αστικό πλαίσιο, είτε σε δεσμευτικό υφιστάμενο κέλυφος είτε σε ελεύθερο πεδίο έδωσε δείγματα πρωτοποριακής αρχιτεκτονικής. Η επινόηση νέων διατάξεων δεν περιορίστηκε από το άμεσο περιβάλλον (context). Η συνύπαρξη πολλών αρχιτεκτονικών τάσεων ενέτεινε ακόμη περισσότερο την ποικιλία των οικοδομημάτων. Τούτο αποτυπώθηκε τόσο στο κέλυφος, όσο και στη δομή τους.

Στους επόμενους πίνακες έχουμε την δυνατότητα να συγκρίνουμε ισόγειες κατόψεις διαφορετικών μουσείων υπό το πρίσμα διαφορετικών αρχιτεκτονικών συντελεστών. Αν και η κάτοψη δεν πληροφορεί για τον όγκο του οικοδομήματος, ωστόσο απεικονίζει στοιχεία για την δομή του κτιρίου, τα γεωμετρικά χαρακτη-ριστικά του ελεγχόμενου χώρου, τις ροές πρόσβασης, την αλληλοδιείσδυση πόλης – μουσείου, τη κατανομή των διαφορετικών χρήσεων. Διευκρινίζουμε ότι όλες οι διατάξεις είναι σχεδιασμένες στην ίδια κλίμακα ώστε να είναι συγκρίσιμες και αφορούν αυτοδύναμα κτίσματα μουσείων, έστω και αν αυτά αποτελούν επεκτάσεις μεγαλύτερων ιδρυμάτων.

3.4.1. Κλίμακα Είθισται η κλίμακα του δημόσιου κτιρίου να διακρίνεται μέσα στην πόλη. Τούτο όμως δεν είναι αυτονόητο στην περίπτωση των μουσείων. Το γεγονός ότι αρκετά μουσεία στεγάζονται σε υφιστάμενα κελύφη, τα οποία κατά την εποχή ανέγερσης τους προορίζονταν είτε για κατοίκηση είτε για παραγωγή εξηγεί εν μέρει τις πα-ρατηρούμενες μεγάλες διαφοροποιήσεις στην κλίμακα των μουσείων. Τούτο γίνεται εύκολα αντιληπτό αν αναλογιστούμε αφενός τις κατοικίες όπου στεγάζονται μουσεία, όπως το Μουσείο Χατζηκυριάκου Γκίκα στην Αθήνα ή το Μουσείο Αρχιτεκτονικής στη Φρανκφούρτη και αφετέρου μητροπολιτικά μουσεία, όπως η Tate Modern Gallery ή το British Museum στο Λονδίνο.

Είναι ευνόητο ότι το μέγεθος του μουσείου εξαρτάται από το είδος και τον αριθμό των αντικειμένων, τα οποία καλείται να στεγάσει και εκθέσει. Άλλες συλλογές συγκροτούνται από μικρά αντικείμενα, όπως τα νο-μίσματα και άλλες από μεγάλα όπως τα αρχιτεκτονικά μέλη. Συχνά δε διαφορετικές συλλογές συστεγάζονται στο ίδιο μουσείο. Επιπλέον, η απόκτηση νέων συλλογών είτε από δωρεές είτε από αγορές είτε από ανασκαφές καθιστά αναγκαία την προσθήκη εκθεσιακών χώρων, δράση η οποία συχνά μεταβάλλει την αρχική κλίμακα του μουσείου.

Η κλίμακα του κτιρίου επηρεάζεται επίσης από τον επικοινωνιακό χαρακτήρα του μουσείου. Η πολιτική

140

εκάστου ιδρύματος σε συνδυασμό με τις χωρικές δυνατότητες του διαθέσιμου οικοπέδου προδιαγράφουν το είδος, την έκταση και τη σημασία των χώρων κοινού, οι οποίοι εντάσσονται στο κτίριο. Υπάρχουν ιδρύματα τα οποία συγκροτούνται κυρίως από εκθεσιακούς χώρους και άλλα τα οποία δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην πολυλειτουργικότητα του μουσείου και στην εξυπηρέτηση του κοινού. Κατά τον εκσυγχρονισμό των παλαιών μουσείων, συχνά οι επεμβάσεις αφορούν εκτεταμένες προσθήκες νέων χώρων οι οποίες αλλάζουν την κλίμα-κα του υφιστάμενου κτιρίου.

Είναι γεγονός ότι οι συνεχείς επεκτάσεις των μουσείων επηρεάζουν την κλίμακα του αρχικού κτιρίου. Ωστόσο αξίζει να επισημάνουμε ότι με την πάροδο του χρόνου διαφοροποιείται η προσέγγιση για τον σχε-διασμό των επεκτάσεων. Στον 19ο αιώνα οι επάλληλες προσθήκες αφορούσαν κυρίως εκθεσιακούς χώρους και υλοποιούντο συνήθως εν επαφή με το υφιστάμενο μουσείο. Τούτο επέφερε αλλοίωση και διόγκωση του αρχικά κατασκευασμένου όγκου και προκάλεσε δαιδαλώδη κυκλοφορία στο εσωτερικό. Χαρακτηριστικό πα-ράδειγμα αποτελεί το British Museum, London. Αντίθετα στα τέλη του 20ου αιώνα, έγινε συνειδητή αρχιτεκτο-νική επιδίωξη η εύληπτη διάκριση ανάμεσα σε παλαιό - νέο. Οι νέες επεκτάσεις κρατούν διακριτή απόσταση από το υφιστάμενο μουσείο και στο τελικό συγκρότημα αναγνωρίζεται η διάσπαση των όγκων. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι αυξημένες απαιτήσεις για νέους χώρους οδήγησαν στην ανέγερση νέου αυτοτελούς οικοδομή-ματος σε μικρή απόσταση από το παλαιό. Η λειτουργική σύνδεση παλαιού - νέου επετεύχθη άλλοτε υπογείως (National Gallery of Art, West - East Building Washinghton) και άλλοτε υπέργεια μέσω γέφυρας (Alte - Neue Staatsgalerie, Stuttgart). Σε άλλες περιπτώσεις η προσθήκη νέων χώρων έγινε προς το εσωτερικό του συγκρο-τήματος είτε με τη μετασκευή υπαίθριων χώρων σε υαλοσκεπή αίθρια είτε με τη δημιουργία υπόγειων χώρων κάτω από αυλές. Σε κάθε περίπτωση η προσθήκη νέων χώρων προκάλεσε ριζικές αναδιαρθρώσεις στο σύνολο του μουσείου.

3.4.2. Η μετάβαση από την πόλη στο μουσείοΤο σχήμα του ελεγχόμενου χώρου στην ισόγεια στάθμη είναι μια αρχική ένδειξη για την πρόθεση επικοινω-νίας του μουσείου με τους πολίτες. Για να μελετήσουμε τις δυνατότητες επικοινωνίας που απορρέουν από το κέλυφος του μουσείου εστιάζουμε στην ισόγεια στάθμη και οφείλουμε να συσχετίσουμε το σχήμα του ελεγχόμενου χώρου του μουσείου με το περίγραμμα του γειτονικού αστικού ιστού. Διευκρινίζουμε ότι εδόθη προτεραιότητα στην εύληπτη απεικόνιση του συγκριτικού πίνακα και έτσι δεν αποδίδεται το ίχνος του αστικού ιστού όταν ο περιβάλλον χώρος του μουσείου είναι εκτεταμένος

Παρατηρώντας τον Πίνακα 3.22110 εύκολα διακρίνουμε τις διατάξεις των μουσείων σε δυο ομάδες: σε αυτές που έχουν ενιαίο σχήμα και σε εκείνες που έχουν διασπασμένο. Το ενιαίο σχήμα των κτιρίων αφήνει το δημόσιο χώρο στον εξωτερικό δακτύλιο και παρέχει δυνατότητα μόνο περιφερειακής επαφής του μουσείου με την πόλη (Glyptothek, Neue Nationalgallery, British Museum, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Nation-al Gallery of Art- East Building). Αντίθετα, η διάσπαση του ελεγχόμενου χώρου σε περισσότερα τμήματα προκαλεί την διείσδυση του δημόσιου χώρου (Rijksmuseum, Romish-Germanisches Museum, Neue Staatsga-lerie, Museum for the Decorative Arts). Η διάταξη «αρχιπέλαγος» προσφέρει τους «αστικούς πορθμούς» ως δημόσιους διαύλους επικοινωνίας, δηλαδή ενθαρρύνει τις απρογραμμάτιστες συναντήσεις του διερχόμενου πολίτη με το περιβάλλον του μουσείου.

Η θέση της κυρίας εισόδου έχει ιδιαίτερο πολεοδομικό ενδιαφέρον, γιατί προδιαγράφει το πεδίο των οπτικών προσβάσεων και το δίκτυο των ροών προσπέλασης από την πόλη προς το εσωτερικό του μουσείου. Για να μελετήσουμε το δίκτυο προσπελάσεων από την πόλη στο μουσείο αποδίδουμε το περίγραμμα του γει-τονικού αστικού ιστού, το ίχνος του περιγράμματος του ελεγχόμενου χώρου και τις εισόδους επισημαίνοντας την κύρια είσοδο

Στον συγκριτικό πίνακα Πιν.3.24111 παρατηρούμε ότι η θέση της κυρίας εισόδου συναρτάται με το σχήμα του ελεγχόμενου χώρου. Ειδικότερα όταν η κύρια είσοδος βρίσκεται στην περιφέρεια του ενιαίου ελεγχόμενου χώρου τότε το πεδίο των ροών αναπτύσσεται μονόπλευρα. Αντίθετα στις διατάξεις με διάσπαση του ελεγχόμενου χώρου, όταν η κύρια είσοδος χωροθετείται στην ενδιάμεση κομβική θέση τότε το πεδίο ροών αναπτύσσεται πολύπλευρα (Museum fur Kunsthandwerk, Frankfurt am Main, Rijksmuseum, Romish-Ger-manisches Museum).

Η σημασία της κυρίας εισόδου άλλαξε ριζικά με την επικοινωνιακή πολιτική του σύγχρονου μουσείου. Ο άλλοτε περιορισμένος χώρος εισόδου εξελίχθηκε στον κόμβο του πολυλειτουργικού οργανισμού. Κοινό χαρακτηριστικό των σύγχρονων μουσείων είναι ο πολυσήμαντος και ελκυστικός χώρος υποδοχής, ο οποίος προσφέρεται στον επισκέπτη ως τόπος άφιξης, αναφοράς, προσανατολισμού, εξερεύνησης και ανάπαυσης. Άλλοτε υπαίθριος και άλλοτε εσωτερικός, άλλοτε εξωστρεφής και άλλοτε εσωστρεφής, ο χώρος υποδοχής

141

εντυπωσιάζει και εκπλήσσει τους επισκέπτες. Η ευρηματικότητα των αρχιτεκτόνων αξιοποίησε την ευελιξία του οργανογράμματος του μουσείου και κατέθεσε πλήθος εναλλακτικών προτάσεων όσον αφορά την διαδοχή δημόσιου – ελεγχόμενου χώρου και την κατανομή των επιμέρους χρήσεων.

Έχουμε ήδη αναφέρει ότι στα πλαίσια της κοινωνικής πολιτικής του μουσείου, ο χώρος υποδοχής είναι ανοικτός στην ελεύθερη πρόσβαση των πολιτών. Για να μελετήσουμε την αλληλοδιείσδυση πόλης – μου-σείου αποδίδουμε στον συγκριτικό πίνακα 3.23112 με τον ίδιο ανοικτό τόνο τον ελεύθερο δημόσιο χώρο της πόλης και τον χώρο υποδοχής του μουσείου. Απεναντίας οι χώροι που αποτρέπουν ή ελέγχουν την πρόσβαση αποδίδονται με σκούρο τόνο. Αν παρατηρήσουμε παράλληλα τους Πιν.3.22, Πιν.3.23 και εστιάσουμε την προσοχή μας στη θέση του ορίου ελεγχόμενου - μη ελεγχόμενου χώρου διαπιστώνουμε ότι η συμμετοχή του δημόσιου τμήματος της υποδοχής διαφοροποιείται έντονα. Άλλοτε ο χώρος υποδοχής αναπτύσσεται κυρίως στην ελεγχόμενη περιοχή και άλλοτε στον μη ελεγχόμενο χώρο. Ποιες είναι οι επιπτώσεις αυτής της επιλογής στην αντίληψη του πολίτη;

Η χωροθέτηση του κόμβου του μουσείου στον μη ελεγχόμενο χώρο, (όπως συμβαίνει στο Museum fur Kunsthandwerk, Frankfurt am Main) ενθαρρύνει τη διείσδυση του αστικού περίγυρου στο μουσειακό συγκρό-τημα, διευκολύνει τις προσπελάσεις, ευνοεί την ανεξάρτητη λειτουργία τμημάτων του μουσείου. Ο μη ελεγχό-μενος χώρος αναλαμβάνει την υποδοχή και τον προσανατολισμό του επισκέπτη στις επιμέρους ενότητες του μουσείου. Το περιορισμένο ελεγχόμενο τμήμα της υποδοχής εξυπηρετεί μέρος του μουσείου και ιδιαίτερα τη μετάβαση στους εκθεσιακούς χώρους.

Όταν ο χώρος υποδοχής αναπτύσσεται κυρίως στην ελεγχόμενη περιοχή, (όπως συμβαίνει στηNational Gallery of Art, Washington D.C), τότε το δημόσιο τμήμα περιορίζεται στην ανάδειξη του συμβόλου της εισό-δου, για να προσελκύσει το κοινό. Το ελεγχόμενο τμήμα υποδοχής αναλαμβάνει την άφιξη, τον προσανατο-λισμό, την ενημέρωση των επισκεπτών. Η χωροθέτηση του κόμβου στην ελεγχόμενη περιοχή του μουσείου συντελεί στην διαμόρφωση ενός εσωστρεφούς πολυσήμαντου χώρου.

Ο κομβικός ρόλος του χώρου υποδοχής οφείλει να διασφαλίσει αβίαστες προσπελάσεις στις επιμέρους και ποικίλες δραστηριότητες που οργανώνει το μουσείο. Για να μελετήσουμε την πολυλειτουργικότητα του μου-σείου αποδίδουμε χρωματικά τις διαφορετικές χρήσεις σύμφωνα με το υπόμνημα το οποίο χρησιμοποιήθηκε στη διερεύνηση του οργανογράμματος Ο Πιν.3.25113 αποδίδει χρωματικά την κατανομή των διαφορετικών χρήσεων στην ισόγεια στάθμη των μουσειακών διατάξεων. Το εσωτερικό και ελεγχόμενο τμήμα των κινήσεων αποδίδεται με κίτρινο. Με αυτό τον τρόπο διαφοροποιείται τόσο από το μη ελεγχόμενο δημόσιο τμήμα, όσο και από τους υπαίθριους ελεγχόμενους χώρους. Έτσι δίδεται η δυνατότητα μελέτης της συμβολής του υπαί-θριου η ημιυπαίθριου χώρου στην διαμόρφωση της πορείας του επισκέπτη.

Αν εμβαθύνουμε στη διάρθρωση του εσωτερικού κόμβου διακρίνουμε τρεις διαφορετικές τάσεις: α).Κυρί-αρχη παρουσία ενός εσωτερικού χώρου αναφοράς με δευτερεύουσες διαμορφώσεις των επιμέρους περιοχών στην περιφέρεια του (British Museum, National Gallery of Art- East Building). β) Διαδοχή διαφορετικών τόπων (Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού). γ) Περιορισμένος εσωτερικός χώρος (Glyptothek, Museum fur Kunsthandwerk, Frankfurt am Main).

Επίσης διαφοροποιήσεις υπάρχουν και ως προς τη επεξεργασία της τομής. Από τους προηγούμενους πί-νακες, (οι οποίοι παρουσίασαν αποκαλυπτικές περιπτώσεις κτιρίων μουσείων) διαπιστώνουμε την ανάπτυξη του χώρου υποδοχής άλλοτε καθ’ ύψος και άλλοτε οριζοντίως, καθώς και την ενδιαφέρουσα συμμετοχή των ημιυπαίθριων και υπαίθριων χώρων. Η καθ’ ύψος ενοποίηση των χώρων προσφέρει οπτικές φυγές από διαφο-ρετικά επίπεδα, γεγονός που εμπλουτίζει την εμπειρία του επισκέπτη για το χώρο και για τις δραστηριότητες οι οποίες αναπτύσσονται σ’ αυτόν. Η ανάπτυξη του χώρου υποδοχής καθ’ ύψος επιλύει λειτουργικά θέματα και διευκολύνει τον προσανατολισμό. Στην οριζόντια ανάπτυξη του χώρου υποδοχής η έμφαση δίνεται στην πορεία, στη μετάβαση, στην εναλλαγή και διαβάθμιση των ερεθισμάτων, στην εξερεύνηση του χώρου. Ανα-γνωρίζουμε ότι η απόδοση της κυρίαρχης ιδέας δεν αποκλείει την υιοθέτηση και της άλλης τάσης σε δεύτερο επίπεδο επεξεργασίας του χώρου.

Τον πολυώροφο κενό διαφώτιστο από ψηλά χώρο υποδοχής, τον συναντάμε εξίσου σε νεόδμητα μουσεία (Guggenheim - N. York, National Gallery - East Building Washinghton D.C.,) και σε μετασκευασμένα παλαιά κελύφη του 18ου - 19ου αιώνα (Grand Louvre - Paris, British Museum - London, Rijksmuseum Amsterdam). Τούτο ερμηνεύεται από τα δομικά χαρακτηριστικά αυτής της διάταξης, στην οποία ο κεντρικός κενός φω-τεινός χώρος συγκροτεί σε ένα σύνολο τις περιφερειακές δραστηριότητες. Ο κεντρικός χώρος λειτουργεί ως χώρος υποδοχής, αναφοράς και προσανατολισμού των επισκεπτών.

142

Πίνακας 3.22. Συγκρίσεις: Σχήμα Ελεγχόμενου Χώρου.

143

Πίνακας 3.23. Συγκρίσεις: Αλληλοδιείσδυση πόλης - Μουσείου.

144

Πίνακας 3.24. Συγκρίσεις: Ροές προσπελάσεων από την πόλη στο μουσείο.

145

Πίνακας 3.25. Συγκρίσεις: Κατανομή χρήσεων στην ισόγεια στάθμη.

146

Οι σύγχρονες απαιτήσεις δημιουργίας άνετου χώρου υποδοχής στα παλαιότερα μουσεία, τα οποία είχαν ανεγερθεί τον 19ου αιώνα, συχνά οδήγησαν στην υαλοσκεπή κάλυψη, της άλλοτε εσωστρεφούς αυλής. Η σχεδόν αυτονόητη επίλυση αξιοποίησε την κεντρική θέση του αιθρίου στην κτιριακή διάταξη του πρώην «παραδοσιακού» μουσείου, για την προσθήκη του απαιτούμενου χώρου και την διαμόρφωση του νέου κόμ-βου στο εκσυγχρονισμένο πλέον μουσείο (British Museum – London). Η παραλλαγή με τα δίδυμα αίθρια στο Rijksmuseum Amsterdam υπηρετεί την ίδια πρόθεση αξιοποίησης της κεντροβαρικής τους θέσης για την διαμόρφωση του κομβικού χώρου υποδοχής.

Είναι γεγονός ότι η μεταστροφή από το υπολειτουργικό απομονωμένο αίθριο, στον πιο ζωντανό κομβικό χώρο, αναβάθμισε το συγκρότημα του μουσείου ποικιλοτρόπως. Κατ’ αρχάς η προσθήκη σημαντικού χώρου εντός του κελύφους έδωσε τη δυνατότητα δημιουργίας, αφενός των υποδομών εξυπηρέτησης του διαρκώς αυξανόμενου κοινού και αφετέρου των εγκαταστάσεων για τις νέες δραστηριότητες. Ανάλογα με το προστιθέ-μενο όγκο, οι νέες χρήσεις διατάσσονται στο εσωτερικό ή στην περιφέρεια αυτού, αξιοποιώντας και την τομή για την καθ’ ύψος ανάπτυξή τους. Οι ακτινωτές προσπελάσεις επιτρέπουν ελευθερία κινήσεων και επιλογών στους επισκέπτες. Επίσης η διάνοιξη διόδων στο προγενέστερο συνεχές περίβλημα της κεντρικής αυλής δη-μιουργεί νέες δυνατότητες επικοινωνίας των άλλοτε απομονωμένων περιμετρικών εκθεσιακών χώρων με το κεντρικό αίθριο. Οι έστω σημειακές διανοίξεις διόδων αρκούν για να ανατρέψουν την παλαιότερη λειτουργική απομόνωση των εκατέρωθεν περιοχών. Στο British Museum – London, οι ενδιάμεσες είσοδοι –έξοδοι επι-δρούν στο άλλοτε συνεχές γραμμικό κυκλοφοριακό σύστημα των εκθεσιακών χώρων, προσφέροντας επιπλέον την δυνατότητα της ακτινωτής προσπέλασης προς αυτούς. Το νέο εμπλουτισμένο κυκλοφοριακό δίκτυο προσ-δίδει επιπλέον δυνατότητες στο κοινό για να οργανώσει την επίσκεψη σε επιμέρους ενότητες των εκθέσεων ανάλογα με το ενδιαφέρον και τον διαθέσιμο χρόνο. Η ενσωμάτωση του κεντρικού αύλειου χώρου, πέρα από την λειτουργική βελτίωση του μουσείου, αναβάθμισε και το κοινωνικό πρόσωπο του ιδρύματος απηχώντας και συμβολικά στο μουσείο του 21ου αιώνα.

Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και η επέμβαση στο Grand Louvre παρουσιάζοντας μια ενδιαφέρουσα παραλλα-γή. Στην περίπτωση του Louvre, η γιγάντια κλίμακα του έργου σε συνδυασμό με πολεοδομικά αιτήματα για δημόσια ελεύθερη πρόσβαση στην Cour Napoleon, απέτρεψαν την πλήρη κάλυψη της κεντρικής αυλής, αλλά οδήγησαν στην διάτρηση τμήματος του δαπέδου της, για την δημιουργία της διάφανης πυραμίδας, η οποία καλύπτει και φωτίζει τον υπόγειο κομβικό χώρο υποδοχής του μουσείου.

Αντίθετα με τα παραπάνω μουσεία, οι επεμβάσεις στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου διατήρησαν τον αρχικό σχεδιασμό, χωρίς να ενσωματώσουν το κεντρικό αίθριο στο χώρο υποδοχής ή να βελτιώσουν την επικοινω-νία του με τους περιμετρικούς εκθεσιακούς χώρους. Ωστόσο τούτο δείχνει να μην ήταν αναγκαίο, λόγω της μικρής κλίμακας του μουσείου. Σε αντίθεση με τις δαιδαλώδεις εκθεσιακές πορείες στα γιγάντια πολυώροφα μουσεία, η Γλυπτοθήκη αναπτύσσει τις λίγες και μεγάλες αίθουσες τις σε μια στάθμη γύρω από το μοναδικό αίθριο. Το κεντρικό αίθριο αξιοποιείται κυρίως για τον φωτισμό των γλυπτών, χωρίς να λειτουργεί ως τόπος αναφοράς ή κόμβος του μουσείου. Το γεγονός ότι η γραμμική πορεία διαμέσου των γλυπτών δεν προκαλεί κόπωση ή αποπροσανατολισμό, οφείλεται στην απλή διάταξη και στο μικρό μέγεθος του μουσείου, στοιχεία τα οποία υποβαθμίζουν την αναγκαιότητα ενός μεγάλου κομβικού χώρου.

Μετά την δεκαετία του 1960, τα νεόδμητα κτίρια μουσείων σχεδιάστηκαν με βάση το εμπλουτισμένο κτι-ριολογικό πρόγραμμα και το αντίστοιχο οργανόγραμμα. Εφεξής ο κομβικός χώρος υποδοχής χαρακτηρίζει τη σύλληψη του νέου μουσείου. Η ιδέα του κεντρικού «κενού» χώρου υποδοχής και προσανατολισμού των επι-σκεπτών συναντάται ευρέως. Το αίθριο εξακολουθεί να είναι το κεντρικό χαρακτηριστικό, το οποίο συγκροτεί σ’ ένα σύνολο τις επιμέρους ενότητες. Σε αντιπαράθεση με το καθαρό ορθογώνιο πρίσμα των αιθρίων των προηγούμενων μουσείων, τα σύγχρονα αίθρια θεμελιώνονται σε πιο σύνθετες γεωμετρίες. Νέα σχήματα όπως ο κύκλος και το τρίγωνο, αλλά και σύνθεση περισσοτέρων ελεύθερων σχημάτων συγκροτούν τον κομβικό χώρο.

Ο μεγαλειώδης χώρος υποδοχής της National Gallery of Art, East Building, Washington D.C., θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους δημόσιους χώρους στην πρωτεύουσα των Ηνωμένων Εθνών της Αμερικής. Το μεγάλο εσωστρεφές υαλοσκεπές αίθριο, είναι η εντυπωσιακή πλατεία, η οποία αγκαλιάζει και προσανατολίζει το κοινό. Η καθ’ ύψος ανάπτυξη αυτού του κόμβου, περιορίζει τις επιμήκεις αποστάσεις, χωροθετεί τις δρα-στηριότητες που απαιτούν κάποια απομόνωση σε διαφορετικές στάθμες από αυτήν της εισόδου και συμβάλλει στην ενότητα των εντυπώσεων που προσλαμβάνει ο επισκέπτης.

Αξιοσημείωτο είναι ότι στις ανωτέρω διατάξεις ο μεγαλειώδης εσωτερικός χώρος υποδοχής είναι τμήμα της ευρύτερης περιοχής εισαγωγής. Στη National Gallery of Art, στο British Museum, και στο Rijksmuseum, η μετάβαση από την πόλη στο μουσείο αρθρώνεται σε επιμέρους στάδια: το προαύλειο του μουσείου, τον ημιυπαίθριο χώρο, το πέρασμα της εισόδου, τον προθάλαμο, την άφιξη στο χώρο υποδοχής. Η διαδοχή αυτών

147

των χώρων, σε συνδυασμό με την εναλλαγή των υψών σκηνοθετούν την αποκάλυψη του εσωτερικού αιθρίου και την έκπληξη του επισκέπτη.

Ενδιαφέρον έχει η αντιπαράθεση της National Gallery of Art, East Building, Washington D.C., με το Μου-σείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη. Κοινό γνώρισμα είναι το ενιαίο σχήμα του ελεγχόμενου χώ-ρου και η διείσδυση της περιοχής εισαγωγής εντός του. Αμφότερα δίνουν έμφαση στη μετάβαση, στην εναλ-λαγή και στη διαβάθμιση των ερεθισμάτων, στην εξερεύνηση του χώρου. Ωστόσο η αρχιτεκτονική σύλληψη της μεταβατικής περιοχής εισαγωγής διαφέρει όσον αφορά: τη διαδοχή αστικού χώρου – ελεγχόμενου χώρου, την κατανομή των υπαίθριων χώρων, τη σχέση οριζόντιας – κατακόρυφης ανάπτυξης.

Στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, η μεταβατική περιοχή αναπτύσσεται οριζοντίως και διαρθρώνεται με την εναλλαγή υπαίθριων, ημιυπαίθριων και εσωτερικών χώρων. Το τείχος της εισόδου δηλώνει τη φυγή από τη συμβατική καθημερινότητα της σύγχρονης πόλης και υποδηλώνει μια αίσθηση μυστηρίου. Με το πέ-ρασμα της εισόδου ο επισκέπτης ανακαλύπτει την ηρεμία του αιθρίου, ανάλογη της μοναστηριακής αυλής. Αυτή η εσωστρεφής αυλή είναι ο κόμβος του μουσείου, σ΄ αυτήν ανοίγεται η αίθουσα περιοδικών εκθέσεων, απ’ αυτήν ξεκινούν οι ημιυπαίθριες προσπελάσεις στις επιμέρους ενότητες του μουσείου. Το αίθριο είναι ο τόπος αναφοράς των επισκεπτών, ενώ το εσωτερικό τμήμα του χώρου υποδοχής ευρισκόμενο ανάμεσα σε δυο αίθρια, είναι ένας διαμπερής ισόγειος χώρος, ο οποίος αναλαμβάνει κυρίως την είσοδο στους εκθεσιακούς χώρους και τη επιστροφή από αυτούς. Οι ειδικές είσοδοι στο αναψυκτήριο ή στην αίθουσα περιοδικών εκ-θέσεων διασφαλίζουν την δυνατότητα ανεξάρτητης λειτουργίας των αντίστοιχων χώρων και την προαιρετική επικοινωνία με το εσωτερικό τμήμα του χώρου υποδοχής.

Στη Neue Staatsgalerie, Stuttgart η περιοχή εισαγωγής αρθρώνεται με εξαιρετική ευρηματικότητα και ποι-κιλία. Κατ’ αρχάς ο αστικός σχεδιασμός της μεταβατικής περιοχής συγκροτείται με βάση την τομή. Αξιοποι-ώντας την μεγάλη υψομετρική διαφορά των δυο παράλληλων οδών, η αλληλουχία περασμάτων και πλατειών, εσωστρεφών και εξωστρεφών απορρέει από την κλίση του τοπογραφικού ανάγλυφου. Εν συνεχεία, ο ελεγχό-μενος χώρος της περιοχής εισαγωγής αναπτύσσεται οριζοντίως σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο ανάμεσα στις οδούς. Ο επισκέπτης κινούμενος στην υπερυψωμένη πλατεία, προσελκύεται από το εκτεταμένο κυματιστό υαλοστά-σιο, το οποίο ξεπροβάλλει από τους λίθινους συμπαγείς τοίχους. Ο χώρος υποδοχής εξακολουθεί να διεγείρει την περιέργεια του επισκέπτη και να τον εκπλήσσει ευχάριστα. Το ακανόνιστο περίγραμμα του, οι εξοχές ή εσοχές του ορίου, οι εναλλαγές διαφάνειας και αδιαφάνειας του περιβλήματος, οι διαφοροποιήσεις των υψών, οι εναλλαγές εσωτερικού – υπαίθριου χώρου συνθέτουν έναν ρευστό πολυποίκιλο χώρο. Επίσης ο ρόλος του κεντρικού αιθρίου διαφοροποιείται από τα αντίστοιχα αίθρια των προηγούμενων μουσειακών διατάξεων. Ο εσωστρεφής χαρακτήρας της ροτόντας προσφέρεται για ανάπαυλα στον επισκέπτη και εκπλήσσει τον διερχόμενο πολίτη. Οι ασύμβατες πορείες μέσα από το αίθριο προσδίδουν θεατρικότητα και συνθέτουν επιτυ-χώς τις αντιθετικές προδιαγραφές του δημόσιου περάσματος και της εσωτερικής αυλής του μουσείου.

Είναι γεγονός ότι η αρχιτεκτονική επίλυση της περιοχής εισαγωγής υπερβαίνει τις λειτουργικές προδιαγραφές και συχνά προτείνει διαμορφώσεις πολλών ερεθισμάτων και μεγάλης πολυπλοκότητας με πρόθεση να εντυπωσιάσει το κοινό. Ωστόσο θα μπορούσαμε να μελετήσουμε την επίδραση του κοινωνικού προορισμού στην αρχιτεκτονική του μουσείου και σε πιο απλές διατάξεις. Προς τούτο επιχειρούμε να σκια-γραφήσουμε δομές διαφορετικής κοινωνικής έντασης αποτιμώντας αποκαλυπτικούς μετασχηματισμούς του τετραγώνου. Ο Πίνακας 3.26114 παρουσιάζει στην ίδια κλίμακα τέσσερις διατάξεις μουσείων, των οποίων κοινό στοιχείο είναι η εγγεγραμμένη κάτοψη ισογείου σ’ ένα τετράγωνο σχεδόν ίδιου μεγέθους.

Η πρώτη οριζόντια ζώνη αφιερώνεται στην Glyptothek, ένα από τα πρώτα κτίρια το οποίο σχεδιάστηκε ειδικά για μουσείο στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι άλλες τρεις ζώνες παρουσιάζουν μουσεία, τα οποία ανεγέρ-θηκαν προς τα τέλη του 20ου αιώνα. Διευκρινίζουμε ότι η συγκριτική αποτίμηση των διατάξεων δεν επιχειρεί την ιστορική εξέλιξη του κοινωνικού ρόλου του μουσείου, αλλά ενδιαφέρεται να επισημάνει αρχιτεκτονικούς συντελεστές, οι οποίοι ευνοούν τον επικοινωνιακό χαρακτήρα του μουσείου.

Από τις προηγούμενες αναλυτικές παρουσιάσεις αυτών των μουσείων γνωρίζουμε ότι η κάτοψη του ισο-γείου απεικονίζει στην μεν Glyptothek το σύνολο του μουσείου, ενώ στα άλλα μόνο ένα τμήμα του μουσείου, εκείνο με τον πιο κοινωνικό χαρακτήρα. Υπενθυμίζουμε ότι μεγάλο μέρος από τον όγκο των μουσείων Neue Nationalgallery, Berlin και Romish-Germanisches Museum, Köln είναι υπόγειο προβάλλοντας τμήμα μόνο του συνολικού όγκου στην πόλη. Με αυτές τις παραδοχές έχει ενδιαφέρον να σχολιάσουμε τις διαφορετικές αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις, οι οποίες αφορούν την επεξεργασία είτε του ισογείου είτε του όγκου, ο οποίος επιλέχθηκε να αναδειχθεί στον αστικό ιστό.

Παρατηρώντας στην πρώτη στήλη αντιλαμβανόμαστε την ποικιλία των διατάξεων, όσον αφορά την διευ-θέτηση του ελεγχόμενου χώρου. Το ενιαίο σχήμα αντιπαρατίθεται με το διασπασμένο, ενώ οι ημιυπαίθριοι χώροι έχουν σημαντική παρουσία σε όλες τις διατάξεις. Στη δεύτερη στήλη είναι εμφανές ότι οι διασπασμένες

148

διατάξεις αναπτύσσουν δίκτυο προσπελάσεων, το οποίο ενθαρρύνει την αλληλοδιείσδυση πόλης – μουσείου. Η τρίτη στήλη παρουσιάζει τρισδιάστατα τις αντίστοιχες διατάξεις και αναδεικνύει τους μετασχηματισμούς παρόμοιων ιδεατών στερεών υπό την επίδραση διαφορετικών ιδεολογιών.

Αν εμβαθύνουμε στην σύγκριση των δυο πρώτων παραδειγμάτων αναγνωρίζουμε ως κοινά χαρακτηρι-στικά το ενιαίο σχήμα κάτοψης το οποίο περιβάλλεται από ελεύθερο χώρο και την διάθεση ανάδειξης τους ως μνημεία. Η ειδοποιός διαφορά τους έγκειται στην επεξεργασία του εξωτερικού ορίου και στην δομή. Στη Glyptothek πίσω από τους συμπαγείς τοίχους αρθρώνονται οι χώροι για τις μόνιμες εκθέσεις των γλυπτών, στην περίμετρο του αιθρίου. Η Neue Nationalgallery, Berlin ανατρέπει την αντίληψη του παραδοσιακού μου-σείου με το διαφανές εξωτερικό περίβλημα και τον ενιαίο χώρο κάτω από το γιγάντιο μεταλλικό στέγαστρο. Μετά από ένα αιώνα, το ερμητικό αδιαφανές κέλυφος του μουσείου μεταλλάσσεται σε διαφανές και η αλλη-λουχία των εκθεσιακών αιθουσών δίνει την σκυτάλη στον ενιαίο χώρο υποδοχής και περιοδικών εκδηλώσεων.

Η διάσπαση της κάτοψης ισογείου σε περισσότερα τμήματα είναι επίσης ένας χειρισμός, ο οποίος υπηρετεί τον επικοινωνιακό ρόλο του σύγχρονου μουσείου. Στις διατάξεις των Romish-Germanisches Museum, Köln και Museum for the Decorative Arts, Frankfurt am Main αναγνωρίζουμε τον καταλυτικό ρόλο των περασμά-των. Η προσέλκυση του κοινού ενισχύεται περαιτέρω στις διόδους με την εκτεταμένη διαφάνεια και διάτρηση των ορίων, καθώς και με την επέκταση σε αυτές των παράπλευρων χρήσεων του μουσείου. Τα κτίρια δεν επιδιώκουν να προβληθούν ως μνημεία, αλλά να ενταχθούν αρμονικά στο γειτονικό τους περιβάλλον. Αξιο-σημείωτες είναι οι διαφορές αυτών των διατάξεων. Στο Romish-Germanisches Museum, Köln ένας ενιαίος όγκος καλύπτει το πέρασμα και διαμορφώνει την περιμετρική στοά. Αντίθετα στο Museum for the Decorative Arts, Frankfurt am Main η διάσπαση κυριαρχεί και στους όγκους. Αυτή η χειρονομία υπηρετεί την εύληπτη διάκριση του παλαιού κτίσματος από το νέο και συγχρόνως υιοθετεί την κλίμακα του υφιστάμενου κτίσματος στην κατά πολύ μεγαλύτερη επέκταση.

149

Πίνακας 3.26. Συγκρίσεις τετράγωνων διατάξεων.

150

Σημειώσεις1 Πιν.3.1. Εξέλιξη οργανογράμματος από το μουσείο του 19ου αιώνα στο σύγχρονο μουσείο,

Eπεξεργασία © Λ. Μάντζιου.2 Πιν.3.2. Σχήμα ελεγχόμενου χώρου – Περιοχή εισαγωγής, Eπεξεργασία © Λ. Μάντζιου.3 Πιν.3.3. Neue Pinakothek, München επεξεργασία – Φωτογράφιση © Λ. Μάντζιου4 Στην Μεγάλη Βρετανία τα μουσεία έχουν ελεύθερη είσοδο και στους εκθεσιακούς χώρους.5 Ο χώρος προ της κυρίας εισόδου οφείλει να προσφέρει άνετη και ευχάριστη αναμονή των επισκεπτών,

σε περιπτώσεις πολυπληθούς προσέλευσης ή καθυστέρησης μελών μιας ομάδας. 6 Κεφάλαιο 2 του ιδίου συγγράμματος 2.2.2, 2.3.2 και Πιν.2.3.7 Πιν.3.4,εικ.1. Glyptothek, München, πρόσοψη. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Glyptothek_

München.jpg [31.7.2015]8 Γλυπτοθήκη του Μονάχου. http://www.antike-am-koenigsplatz.mwn.de/en/glyptothek-munich/das-

haus.html, [31.7.2015]9 Πιν.3.4,εικ.2. Glyptothek, München, Άποψη του εκθεσιακού χώρου το 1900 https://commons.

wikimedia.org/wiki/File:Munich_glyptothek_interior_1900.jpg10 Πιν.3.4,εικ.3. Glyptothek, München, Άποψη του εκθεσιακού χώρου το 2008. https://commons.

wikimedia.org/wiki/File:Glyptothek_München_-_Säle.JPG [31/7/2015]. Επίσης: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Glyptothek_M%C3%BCnchen_-_S%C3%A4le.JPG, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Interior,_Glyptothek_Munich_-_DSC07242.JPG, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Glyptothek_M%C3%BCnchen_127.JPG

11 Πιν.3.4,εικ.3. Glyptothek, München, Άποψη του κεντρικού αιθρίου. Φωτογράφιση © Λ. Μάντζιου. 12 Πιν.3.5, Glyptothek, München (1830,1960). Eπεξεργασία © Λ. Μάντζιου.13 Πιν.3.4,εικ.2, Glyptothek, München, Περιοδικές εκθέσεις μέσα στις μόνιμες συλλογές. http://www.

antike-am-koenigsplatz.mwn.de/en/glyptothek-munich/sonderausstellungen/archiv-glyptothek/wanderings-of-odysseus.html

14 Glyptothek münchen theater. http://www.theaterspieleglyptothek.de/ [31.7.2015]15 Αναψυκτήριο στη Γλυπτοθήκη. http://www.stadtgui.de/staedteuebersicht/muenchen/gastroguide/

cafes/03_maxvorstadt/cafe_in_der_glyptothek_impressionen.html, [31.7.2015]16 Λ.Μάντζιου, προσωπικές σημειώσεις από επισκέψεις στην Γλυπτοθήκη το 1987 και 28.4.2013.17 Εικόνα: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:BM;_Archives_-_Impression_of_the_proposed_

extension.jpg18 Για την ιστορία των επεκτάσεων στο British Museum: http://www.britishmuseum.org/about_us/the_

museums_story/architecture.aspx [11.9.2015]19 Πίνακας 3.6. British Museum, London, πρόσοψη. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:SH4_-_

Le_British_Museum.png [6/6/2015] 20 Ιστορική εξέλιξη αναγνωστηρίου Βρετανικού Μουσείου: http://www.britishmuseum.org/about_us/

the_museums_story/architecture/reading_room.aspx, [30.7.2015]21 Πίνακας 3.6. British Museum, London, Εσωτερικό του κυλινδρικού αναγνωστηρίου πριν την μετα-

τροπή του σε εκθεσιακό χώρο. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:British_Museum_Reading_Room.jpg [30/7/2015]. Επίσης: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:British_Museum_Reading_Room_Panorama_Feb_2006.jpg

22 http://www.fosterandpartners.com/projects/great-court-at-the-british-museum/, [30.7.2015] 23 Πίνακας 3.6,εικ.3. British Museum, London, Νέος χώρος υποδοχής. http://commons.wikimedia.org/

wiki/File:British_Museum_Great_Court_roof.jpg [8/3/2015]24 Πίνακας 3.6,εικ.4. British Museum, London, Πρόσβαση στις εκθέσεις του ορόφου - αναψυκτήριο

Φωτογράφιση © Λ. Μάντζιου.25 (Uffelen, 2011, 436-439). 26 Για χρήσεις χώρων στο British Museum: http://www.britishmuseum.org/visiting/floor_plans_and_

galleries.aspx [14.9.2015]27 Λ.Μάντζιου, προσωπικές σημειώσεις από την επίσκεψη στο British Museum 3.6.2015.28 Museum of the future http://www.britishmuseum.org/whats_on/museum_of_the_future.aspx,

[30.7.2015]29 (Uffelen, 2011, 414-415).30 History of the Rijksmuseum, https://www.rijksmuseum.nl/en/organisation/history-of-the-rijksmuseum,

[30.7.2015]

151

31 Για την πολεοδομική σημασία του δημόσιου περάσματος διαμέσου του Rijksmuseum: στο ίδιο σύγ-γραμμα κεφ.2.3.4.

32 Πιν.3.8,εικ.1. Rijksmuseum Amsterdam. Άποψη από την παλιά πόλη. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Overzicht%2C_middengedeelte_van_de_voorgevel_-_Amsterdam_-_20370963_-_RCE.jpg [1/3/2015]

33 Για την ιστορία του δημόσιου περάσματος: https://bicycledutch.wordpress.com/2013/07/18/bicycle-underpass-rijksmuseum-amsterdam/

34 http://www.dezeen.com/2013/04/04/rijksmuseum-by-cruz-y-ortiz-arquitectos-and-michel-wilmotte/. Επίσης http://www.archdaily.com/357590/rijksmuseum-cruz-y-ortiz-arquitectos [11.9.2015]

35 http://www.domusweb.it/en/architecture/2013/04/02/revisiting-the-rijksmuseum.html,[31.7.2015]36 Εικόνες από τις εργασίες μετασκευής των αιθρίων και αποκατάστασης των εσωτερικών χώρων και

του διακόσμου του Rijksmuseum https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rijksmuseum_Amsterdam_-_Atrium, [31.7.2015] και https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rijksmuseum_Amsterdam_in_the_2000s [31.7.2015]

37 The future of the Rijksmuseum. https://www.rijksmuseum.nl/en/renovation/the-renovation, [30.7.2015]

38 Πιν3.8,εικ3. Rijksmuseum Amsterdam, Εργασίες καθαιρέσεων στο αίθριο. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Interieur%2C_overzicht_van_de_oostelijke_binnenplaats%2C_tijdens_de_ontmantel-ing%2C_voor_de_grote_restauratie_-_Amsterdam_-_20370029_-_RCE.jpg Επίσης http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rijksmuseum_Amsterdam_ca_1895_rotated.jpg,

39 Πιν.3.9 Rijksmuseum Amsterdam. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.40 Rijksmuseum passageway officially open for cyclists. http://www.simplyamsterdam.nl/Rijksmuseum_

passageway_officially_open_for_cyclists.html, [31.7.2015]41 Πιν.3.8,εικ.2. Rijksmuseum Amsterdam, Το δημόσιο πέρασμα. Φωτογράφιση © Λ. Μάντζιου. 42 Πιν.3.8,εικ.4 Rijksmuseum Amsterdam, αίθριο. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Atrium_Ri-

jksmuseum_Amsterdam_02.jpg43 Λ.Μάντζιου, προσωπικές σημειώσεις από την επίσκεψη στο Rijksmuseum, 2.5.2013.44 Για τον σχεδιασμό του πολιτιστικού κέντρου στη περιοχή Tiergarten, στο τότε Δυτικό Βερολίνο: στο

ίδιο σύγγραμμα κεφ1.2 και Πιν1.3.45 Neue, Narionalgallerie, The story. http://www.miessociety.org/legacy/projects/neue-nationalgalerie/#646 Πιν3.10,εικ.1, New Nationalgallerie, Berlin εξωτερική άποψη https://commons.wikimedia.org/wiki/

File:Neue_Nationalgalerie_Berlin.jpg, Επίσης βλέπε: https://en.wikipedia.org/wiki/Neue_Nationalgal-erie#/media/File:Neue_nationalgalerie_treppen.jpg

47 Πιν3.10,εικ.2. New Nationalgallerie, Berlin άποψη από το εσωτερικό. https://en.wikipedia.org/wiki/Neue_Nationalgalerie#/media/File:Berlin_Neue_Nationalgalerie_June_2002.jpg

48 http://www.smb.museum/en/museums-and-institutions/neue-nationalgalerie/home.html [3.7.2015]49 Πιν3.11. New Nationalgallerie, Berlin, Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.50 Πιν3.10,εικ.3. New Nationalgallerie, Berlin. Η κάθοδος στον υπόγειο χώρο με τις μόνιμες εκθέσεις.

Φωτογράφιση © Λ. Μάντζιου.51 Πιν3.10,εικ.4. New Nationalgallerie, Berlin. Οι μόνιμες εκθέσεις στο υπόγειο. Φωτογράφιση © Λ.

Μάντζιου. 52 Λ. Μάντζιου, προσωπικές σημειώσεις από την επίσκεψη στη Neue Nationalagallerie, Berlin, 5.1989.53 http://www.theguardian.com/artanddesign/2014/dec/01/berlin-beats-london-for-architecture-david-

chipperfield, [4.7.2015]54 Chipperfield said: “There is something sacred about this. It is a bit like a Greek temple. It’s something

that means a lot to us. Restoring a Miesian building is not easy: every element, every joint is part of the architecture. Mies said that god was in the details. If you mess his details around, you have lost the architecture.” http://www.theguardian.com/artanddesign/2014/dec/01/berlin-beats-london-for-architec-ture-david-chipperfield, [4.7.2015]

55 Για την πολεοδομική σημασία του National Mall στην Ουάσιγκτον: στο ίδιο σύγγραμμα κεφ 2.3.3.56 Πιν.3.12,εικ.1. National Gallery of Art, Washinghton D.C. https://commons.wikimedia.org/wiki/

File:Nga_west_building.jpg [10/9/2015] Επίσης: West and East Buildings, aerial view from the south-west, http://www.nga.gov/images/architecture/big_east.htm, [3.7.2015]. Για την ιστορία της National gallery: http://www.nga.gov/content/ngaweb/about/buildings.html, [3.7.2015]

57 Για την κατασκευή της υπόγειας σύνδεσης και την διάταξη των χώρων συνάθροισης: http://www.

152

nga.gov/collection/eastarch5.shtm, [3.7.2015], http://www.nga.gov/content/ngaweb/visit/maps-and-information/east-building.html, [3.7.2015]

58 Πιν.3.13. National Gallery of Art, Washinghton D.C. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.59 Πιν.3.12,εικ.2. National Gallery of Art, Washinghton D.C. Άποψη του East Building. από το West

Building https://commons.wikimedia.org/wiki/File:National_Gallery_East_Wing_by_Matthew_Bisanz.JPG, [3.8.2015]

60 Πιν.3.12,εικ.3. National Gallery of Art, East Building, Washinghton D.C. Το εσωτερικό αίθριο. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:National_Gallery_of_Art_-_East_Building_(5945994409).jpg [3/8/2015] Επίσης βλ.: http://www.nga.gov/collection/eastarch3.shtm, [3.7.2015], https://commons.wi-kimedia.org/wiki/File:National_Gallery_of_Art_-_East_Building_(5945994409).jpg, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:National_Gallery_of_Art_DC_2007i.jpg

61 Εικόνα από την πτέρυγα των γραφείων: http://www.nga.gov/images/architecture/big_floors.htm, [3.7.2015]

62 Λ. Μάντζιου, προσωπικές σημειώσεις από επίσκεψη στο National Gallery East Building 12.1982.63 (McLanathan, 1978) 64 Ποικιλία εκθεσιακών χώρων στην East Building National Gallery of Art. http://www.nga.gov/collec-

tion/eastarch4.shtm, [3.7.2015], Επίσης: http://www.nga.gov/content/ngaweb/Collection/locationview.html?floor=eb-ground&pageNumber=1#locationview.html?floor=eb-ground&pageNumber=1&_suid=143861566741708395149457832655, [3.7.2015]

65 Erik Bootsma, National Gallery East Wing crumbling from Pei’s inflexibility, December 11, 2009 http://greatergreaterwashington.org/post/4287/national-gallery-east-wing-crumbling-from-peis-inflexi-bility/, [3.7.2015]

66 East Building Renovation. http://www.nga.gov/content/ngaweb/Collection/modern-art-during-ren-ovation.html, [3.7.2015], http://www.nga.gov/content/ngaweb/visit/maps-and-information/renova-tion-information.html, [3.7.2015], http://www.nga.gov/content/ngaweb/press/2013/eastbuilding.html, [3.7.2015]

67 Αρμοδιότητες του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, http://www.yppo.gr/1/g1540.jsp?obj_id=99 [27.7.2015], http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3272, [27.7.2015]

68 Το ιστορικό της ίδρυσης του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού http://mbp.gr/html/gr/mu_mouseio.htm, [27.7.2015].

69 Α΄ βραβείο στον πανελλήνιο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, ο οποίος προκηρύχθηκε με αυτό το θέμα το 1977.

70 Η μικρού μήκους ταινία παρουσιάζει την ιστορία του τοπίου και της χρήσης της περιοχής του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη και στοχεύει να καταγράψει, να προβάλει και να διαφυλάξει τις προσωπικές αναμνήσεις και τη συλλογική μνήμη. https://www.youtube.com/watch?v=q5My8dBbmks, [27.7.2015]

71 Το κτίριο του Βυζαντινού μουσείου Θεσσαλονίκης θεωρείται ένα από τα καλύτερα έργα δημόσιας αρχιτεκτονικής που δημιουργήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα. Απέσπασε ειδική διάκριση από διεθνή επιτροπή στον διαγωνισμό «Βραβεία 2000» του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής και το 2001 κηρύχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού «ιστορικό διατηρητέο μνημείο» και έργο τέχνης. http://mbp.gr/html/gr/mu_ktirio.htm, [27.7.2015]

72 Βράβευση του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού από το Συμβούλιο της Ευρώπης για την συμβο-λή του στην κατανόηση της ευρωπαϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς Η κριτική επιτροπή βάσισε την απόφασή της στην «ισορροπία μεταξύ συντήρησης, διατήρησης και παρουσίασης», επεσήμανε ότι το Μουσείο είναι «φιλικό προς τον επισκέπτη» και τόνισε τον παιδαγωγικό του χαρακτήρα. http://mbp.gr/html/gr/nea_vraveio.htm, [27.7.2015]

73 (Κρόκος, χ.ε.).74 Σημαιοφορίδης, χ.ε). 75 Πιν.3.14,εικ.2, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη, Η εσωστρεφής αυλή υποδοχής,

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Museum_of_Byzantine_Culture,_Thessaloniki,_Greece_(9182794112).jpg [10/9/2015]

76 Για τον ρόλο του αιθρίου στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Μάντζιου. Λ. (2009) Βιοκλι-ματική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα – Αναδρομή, Βιοκλιματική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα. Αθήνα. ΕΡΓΟΝ IV, σ.14-20. ISBN: 978-960-98216-2-9.

77 (Γιακουμακάτος, 1996, 15-22).

153

78 Αναμνήσεις Λ. Μάντζιου ως συνεργάτης στο γραφείο Κ. Κρόκου, κατά την περίοδο εκπόνησης της οριστικής μελέτης του Βυζαντινού μουσείου 1985-1987.

79 Πιν.3.15. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.80 (Γιακουμακάτος, 1996, Θέματα Χώρου + Τεχνών, τ.27, σ.40).81 Πιν.3.14,εικ.3. Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη, Εκθεσιακός χώρος. https://commons.

wikimedia.org/wiki/File:Museum_of_Byzantine_Culture,_Thessaloniki,_Greece_(9169315908).jpg [27/7/2015]

82 Πιν.3.16, εικ.1. Museum für Angewandte Kunst, Frankfurt am Main. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Frankfurt_Villa_Metzler_und_makffm.jpg [26/7/2015]

83 Στο ίδιο σύγγραμμα κεφ.2.3.7 Museumsufer, Frankfurt84 http://www.richardmeier.com/?projects=museum-for-the-decorative-arts [27.7.2015]85 Πιν3.17. Museum für Angewandte Kunst, Frankfurt am Main. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.86 (Richard Meier Architect, Rizzoli, 1984, 268 – 287).87 Η Alte Staatsgallerie χτίστηκε την περίοδο 1839-1843 σύμφωνα με τα σχέδια του αρχιτέκτονα Gottlob

Georg von Barth και άνοιξε 1843 ως Μουσείο Καλών Τεχνών. Η επέκταση του κτιρίου προς την πίσω πλευρά έγινε την περίοδο 1881-1888 από τον Albert von Bok. http://www.staatsgalerie.de/geschichte/alt.php

88 Η Neue Staatsagallerie, Stuttgart είναι έργο των αρχιτεκτόνων James Stirling, Michael Wilford & Associates. Η μελέτη βραβεύθηκε στον διεθνή διαγωνισμό, τον οποίο προκήρυξε το 1974 το κρατίδιο της Βάδης-Βυρτεμβέργης, http://www.staatsgalerie.de/geschichte/neu.php

89 Το 2002 άνοιξε το τρίτο κτίριο της Staatsgalerie πίσω από την Alte Staatsgalerie, το οποίο στεγάζει το Τμήμα Συλλογής Χαρακτικών και Σχεδίων και σχεδιάστηκε από τους Katharina und Wilfrid Steib, http://www.staatsgalerie.de/geschichte/erw.php

90 Για την ιστορία των επεκτάσεων στην Staatsgallery: http://www.staatsgalerie.de/geschichte_e/erw.php [4/1/2013]

91 J.M.Ibos, D.Lyon, Les travaux d’ Hercule – Le nouveau musee de Stuttgart de James Stirling et Mi-chael Wilford, AA 235, Octobre 1984 VII, p.VII – XV.

92 (Rodiek, 1984).93 Για την πολεοδομική σημασία της Neue Staatsgalerie: στο ίδιο σύγγραμμα κεφ.2.3.9.94 Πιν.3.19. Neue Staatsagallerie, Stuttgart. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.95 Πιν.3.18,εικ.5. Φωτογράφιση © Λ. Μάντζιου. 96 Πιν.3.18,εικ.6. Σκίτσο © Λ. Μάντζιου.97 Πιν.3.18,εικ.3. Σκίτσο © Λ. Μάντζιου. 98 Πιν.3.18,εικ.4. Φωτογράφιση © Λ. Μάντζιου.99 Πιν.3.18,εικ.1. Σκίτσο © Λ. Μάντζιου.100 Πιν.3.18,εικ.7. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Neue_Staatsgalerie_Stuttgart.jpg [5.8.2015]

και http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Staatsgalerie_Stuttgart_bei_Nacht.jpg[28/2/2015]101 Πιν.3.18,εικ.2. Εικ http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Staatsgalerie1.jpg[6/3/2015]102 Απόψεις από το εσωτερικό του χώρου υποδοχής: http://www.einzigartige-museen.de/2012/04/

staatsgalerie-stuttgart/3-foyer_neue_sta_sgalerie_g/ και http://www.washington.edu/ark2/archtm/Sttg78.html και http://blog.ohny.org/field-trip-friday-staatsgalerie-stuttgart/.

103 Λ.Μάντζιου, προσωπικές σημειώσεις από τις επισκέψεις στην Neue Staatsgalerie 6.1987 και 30.5.2013.

104 Για τον αστικό σχεδιασμό στην Dom Platz, στην Κολωνία: στο ίδιο σύγραμμα κεφ.2.3.5.105 Πιν.3.20,εικ.4. Romish-Germanisches Museum, Köln, το Μωσαϊκό του Διονύσου. https://

commons.wikimedia.org/...saic,_from_around_A.D._220_230,_Romisch-Germanisches_Museum,_Cologne_(8115570743).jpg και https://en.wikipedia.org/wiki/Romano-Germanic_Museum#/media/File:Dionysosmosaik.JPG

106 Πιν.3.20,εικ2. Romish-Germanisches Museum, Köln, Γειτνίαση μουσείου – καθεδρικού. Σκίτσο © Λ. Μάντζιου.

107 Πιν.3.21. Romish-Germanisches Museum, Köln. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου108 Πιν.3.20,εικ.1. Romish-Germanisches Museum, Köln άποψη από την πλατεία του Καθεδρικού. https://

commons.wikimedia.org/wiki/File:R%C3%B6misch-Germanisches_Museum_K%C3%B6ln_(2514-16).jpg, [4.8.2015]

109 Πιν.3.20,εικ.3. Romish-Germanisches Museum, Köln,εκθεσιακός χώρος ορατός από την πλατεία.

154

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sepulcher_of_Poblicius_Römisch-Germanisches_Museum_Cologne_2.jpg [4/8/2015]

110 Πιν.3.22. Συγκρίσεις: Σχήμα Ελεγχόμενου Χώρου. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου111 Πιν.3.24. Συγκρίσεις: Ροές προσπελάσεων από την πόλη στο μουσείο. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου. 112 Πιν.3.23. Συγκρίσεις:Αλληλοδιείσδυση πόλης - μουσείου. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου. 113 Πιν.3.25. Συγκρίσεις: Κατανομή χρήσεων στην ισόγεια στάθμη. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.114 Πιν.3.26. Συγκρίσεις τετράγωνων διατάξεων. Επεξεργασία © Λ. Μάντζιου.

155

Βιβλιογραφικές αναφορέςΓιακουμακάτος. Α. (1996). Μας έχουν σημαδέψει ερείπια συγκλονιστικά. Τα αρχέτυπα και η μνημοσύνη

στην αρχιτεκτονική του Κ. Κρόκου. Ενημερωτικό δελτίο ΤΕΕ, τ.1922, 15-22.Γιακουμακάτος Α. (1996). Τα λοφία, τα κιβώρια και το Βυζαντινό Μουσείο στη Θεσσαλονίκη. Θέματα

Χώρου + Τεχνών, 27, 40.Κρόκος. Κ. (χ.ε.). Με αφορμή τα σχέδια του Βυζαντινού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Τεύχος 2.Σημαιοφορίδης, Γ. (χ.ε.). Βυζαντινό μουσείο Θεσσαλονίκης. Μια μελέτη του Κυριάκου Κρόκου. Τεύχος 2.Ibos. J., Lyon,. D. (1984). Le nouveau musée de Stuttgart de James Stirling et Michael Wilford. L’Architec-

ture d’ aujourd’hui 235. Octobre.McLanathan. (1978). East Building - National Gallery of Art. Board of Trustees, National Gallery of Art.Richard Meier Architect. (1984). Museum for the Decorative Arts (pp.) 268 – 287. N. York: Rizzoli. ISBN

0-8478-0497-6Rodiek, T. (1984). James Stirling Die Neue Staatsgalerie Stuttgart. Verlag Gerd Hatje.Stuttgart. ISBN

3-7757-0199-0Uffelen. C. (2011). Contemporary museums. Architecture, history, collections. Braun. ISBN 978-3-03768-

067-4ΔικτυογραφίαΜουσείο Βυζαντινού πολιτισμού. Ιστορικό. (2012). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://odysseus.culture.

gr/h/1/gh152.jsp?obj_id=3272Antike am Königsplatz, Glyptothek, The building. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.an-

tike-am-koenigsplatz.mwn.de/en/glyptothek-munich/das-haus.html Antike am Königsplatz, Glyptothek,. Special exhibitions (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 απόhttp://www.

antike-am-koenigsplatz.mwn.de/en/glyptothek-munich/sonderausstellungen/archiv-glyptothek/wan-derings-of-odysseus.html

Bicycle Underpass Rijksmuseum Amsterdam. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από https://bicycledutch.word-press.com/2013/07/18/bicycle-underpass-rijksmuseum-amsterdam/

Buildings:West Building, East Building, and Sculpture Gallery (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.nga.gov/content/ngaweb/about/buildings.html

East Building Architectural Tour. Interior Atrium. (χε). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.nga.gov/col-lection/eastarch3.shtm

Great Court at the British Museum, London, UK 1994-2000. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.fosterandpartners.com/projects/great-court-at-the-british-museum/

Museum for the Decorative Arts. Frankfurt am Main, Germany 1979 – 1985. (χ.ε.) Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.richardmeier.com/?projects=museum-for-the-decorative-arts

Nationalgallerie. Staatliche Museen zu Berlin. Refurbishment. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.smb.museum/en/museums-and-institutions/neue-nationalgalerie/refurbishment.html

National Gallery of Art. Maps and Hours.(χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.nga.gov/content/ngaweb/visit/maps-and-information.html

National Gallery of Art. The collection: Location view. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.nga.gov/content/ngaweb/Collection/locationview.html?floor=eb-ground&pageNumber=1#locationview.html?floor=eb-ground&pageNumber=1

Rijksmuseum by Cruz y Ortiz Architectos and Jean - Michel Wilmotte (2013). De zeen. Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.dezeen.com/2013/04/04/rijksmuseum-by-cruz-y-ortiz-arquitectos-and-mi-chel-wilmotte/

Rijksmuseum/ Cruz y Ortiz Architectos (2013 April.10). Arch daily.Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.archdaily.com/357590/rijksmuseum-cruz-y-ortiz-arquitectos

History of the Rijksmuseum. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από https://www.rijksmuseum.nl/en/organisation/history-of-the-rijksmuseum

History of the Staatsgallerie. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.staatsgalerie.de/geschichte_e/Szita,J.(χε). Revisiting the Rijksmuseum. Domus. Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.domusweb.it/en/

architecture/2013/04/02/revisiting-the-rijksmuseum.htmlThe British Museum. Architecture. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://www.britishmuseum.org/about_

us/the_museums_story/architecture.aspxThe British Museum. Floor plans. View list of museum Galleries. (χ.ε.). Ανακτήθηκε 14.3.2016 από http://

www.britishmuseum.org/visiting/floor_plans.aspx