1

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ: ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΒΙΒΛΙΩΝ ΩΣ “ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ” ΤΗΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Γεώργιος Μιχαλακόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής (Georgios Michalakopoulos, Associate Professor) The main goal of this article consists in presenting, first of all, the name-giving process to persons as it is followed in Turkish society and that being so, those names’ quality to act as “symbols” within the mechanisms of this society. Therefore, a brief historical background of the name-giving process will be presented, along with the examination of the “sources” used to single out names, the meanings that those names carry with them, the influence of the religious factor and finally, the names’ functional efficacy during the “transformation” periods experienced by the Turkish society. Also, and in the literary level, this article examines the process of giving titles to books, as a process similar to the name-giving process to persons, arguing that the book titles constitute a sort of a “mirror” reflecting not alone every literary period but also the social-political developments in Turkey.

Το άρθρο αυτό στοχεύει κατ’ αρχάς στην παρουσίαση του τρόπου ονοματοδοσίας σε άτομα που ακολουθείται στην τουρκική κοινωνία αλλά και στην εξέταση του τρόπου με τον οποίο τα ονόματα αυτά δρουν ως «σύμβολα» στο πλαίσιο της κοινωνίας αυτής. Για τον λόγο αυτό γίνεται κατά πρώτον περιληπτική αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο της πρακτικής ονοματοδοσίας, στην συνέχεια εξηγούνται οι πηγές από όπου αντλούνται τα ονόματα που δίδονται στα άτομα, δίδονται οι εξηγήσεις των ονομάτων αυτών, παρουσιάζεται η επίδραση της θρησκείας και τέλος επιχειρείται η προσέγγιση της λειτουργικής χρησιμότητας που απέκτησαν τα ονόματα αυτά στην διάρκεια των περιόδων «μεταμόρφωσης» της τουρκικής κοινωνίας. Στο επίπεδο της λογοτεχνίας εξετάζεται η λειτουργία των βιβλιοτίτλων, που εκφράζουν την τελετή «ονοματοδοσίας» για ένα βιβλιο, ως «σύμβολα» έκφρασης όχι μόνο των εκάστοτε λογοτεχνικών περιόδων αλλά και ως «καθρέφτες» των εκάστοτε κοινωνικών-πολιτικών εξελίξεων που λαμβάνουν χώρα στην Τουρκία. Λέξεις-κλειδιά: Ονόματα, Σύμβολα, Κοινωνία, Ταυτότητα, Λογοτεχνική παραγωγή

Ο Γεώργιος Μιχαλακόπουλος διδάσκει στο Τμήμα Μετάφρασης και Λογοτεχνίας τα γνωστικά αντικείμενα: «Τουρκία: Χώρα και Πολιτισμός», «Ιστορία Τουρκικής Λογοτεχνίας», «Σύγχρονη Τουρκική Λογοτεχνία» ενώ παράλληλα παραδίδει και μαθήματα Τουρκικής Γλώσσας. Έχει υπάρξει ερευνητής σε ερευνητικά Ινστιτούτα και έχει συμμετάσχει σε διεθνή συνέδρια. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εντοπίζονται στα εξής: οι εσωτερικές πολιτικές διεργασίες στην Τουρκία, οι εκφράσεις της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας, οι σχέσεις της Τουρκίας με την Μέση Ανατολή, η θέση της Τουρκίας στην περιφέρειά της αλλά και στον κόσμο.

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γεννιόμαστε στο εσωτερικό μιας κοινωνίας που έχει Παραδόσεις και έθιμα τα οποία

μεταφέρονται μέσω της γλώσσας που μιλά η κοινωνία αυτή. Πριν αρχίσουμε να

μιλάμε την γλώσσα αυτή ήδη έχουμε «βυθιστεί» στα ακούσματά της. Στο πλαίσιο

αυτό οι οικογένειες αποτελούν τους σημαντικότερους συνδετικούς κρίκους που

εξασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή. Όμως, ο ισχυρός δεσμός μεταξύ οικογένειας-

κοινωνίας εξασφαλίζεται πρωτίστως από την εσωτερική συνοχή της οικογένειας η

οποία για να διατηρήσει την συνοχή της αναπτύσσει και συντηρεί συγκεκριμένες

συμπεριφορές, μία εκ των οποίων είναι αυτό που ονομάζεται «οικογενειακός

μύθος».

Σχετικά με το ζήτημα του «οικογενειακού μύθου» θα αρκεσθούμε σε ορισμένες

αναφορές που έχουν γίνει από διακεκριμένους επιστήμονες ώστε να φανεί ότι η

σύγχρονη τουρκική κοινωνία εξακολουθεί να παραμένει πιστή στο δίπολο

Παράδοση-Θρησκεία το οποίο επηρεάζει, τουλάχιστον έως σήμερα, και την επιλογή

ονομάτων που δίδονται στα παιδιά.

Το 1963 ο A. Ferreira ανέφερε ότι: «Η έννοια του οικογενειακού μύθου αναφέρεται

σε ορισμένες πεποιθήσεις, αρκετά καλά συστηματοποιημένες, τις οποίες

συμμερίζονται όλα τα μέλη της οικογένειας, και αναφέρεται στους αμοιβαίους

ρόλους τους μέσα στην οικογένεια και στην φύση των σχέσεων...κρυφούς κανόνες

της σχέσης... πίσω από το περίβλημα των οικογενειακών στεροτύπων και της

καθημερινής ρουτίνας... σ’ έναν εξωτερικό παρατηρητή κραυγαλέα ψεύτικες, τις

συμμερίζονται και τις υποστηρίζουν όλα τα μέλη της οικογένειας, σαν ύστατες

αλήθειες που δεν υπόκεινται σε καμία κριτική ή αμφισβήτηση.»1

Διάφοροι άλλοι ερευνητές αναφέρθηκαν στα επιμέρους χαρακτηριστικά του:

μεταβίβαση από γενιά σε γενιά2, γέννηση κανόνων που καθορίζουν άλλους

κανόνες3, συμβολική κληρονομιά...(που) μπορεί να προκαλέσει δυσχέρεια εάν οι

ζωντανοί νιώθουν ότι συνθλίβονται από τις αγαθοεργίες και την αξία των

προγόνων4, ταύτιση της μοίρας του ατόμου με την εκπλήρωση μιας ‘αποστολής’

που του εμπιστεύθηκαν οι γονείς ή οι πρόγονοί του5, μέσον με το οποίο το

ανθρώπινο υποκείμενο βρίσκει απάντηση στο αίνιγμα της γέννησής του και

Η πλαγιογράφηση έγινε από τον γράφοντα 1 PARTICK THOMASSIN, Αναζητώντας τις Ρίζες – Από τον κοσμογονικό μύθο στο προσωπικό παραμύθι, Κέδρος, Αθήνα, 1993, σελ. 85. 2 Προσθήκη από την SELVINI όπως αναφέρεται στο THOMASSIN, οπ.π., σελ. 85. 3 Συμπλήρωμα από τον CAILLE όπως αναφέρετσι στο THOMASSIN, οπ.π., σελ. 85. 4 Συμπληρωματική εξήγηση από τους BOSZORMENYI-NAGY and SPARK όπως αναφέρεται στο THOMASSIN, οπ.π., σελ. 86. 5 Προσθήκη από τον H. STIERLIN όπως αναφέρεται στο THOMASSIN, οπ.π., σελ. 86.

3

θεμελιώνει έτσι την ταυτότητά του6, στοιχείο που περιλαμβάνει το φολκλόρ, το

θρύλο, ένα ταμπού, ένα μυστικό, μια προκατάληψη, μια τελετουργία και τους

οικογενειακούς κανόνες, δηλαδή αυτό που βοηθά την οικογένεια να παραμείνει

μαζί7.

Η τουρκική κοινωνία ανταποκρίνεται σε όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά, δείχνει

προσήλωση στον θεσμό της οικογένειας, σεβασμό στην Παράδοση8 και κατ’

αναλογία αποδίδεται, ακόμα και σήμερα, ιδιαίτερο βάρος στην αξία που έχει ένα

όνομα μέσω της σημασίας που αυτό φέρει.

Τελικά η κοινωνία αυτή ανταποκρίνεται καλά σε αυτό που αναφέρει ο Monroy

σχετικά με τον οικογενειακό μύθο που είναι «...μια κοινή μνήμη της προέλευσης,

είναι μια ιστορία, μια αφήγηση του παρελθόντος που δεν είναι ατομική, αλλά

συλλογική»...(που έχει) κεφαλαιώδη σημασία... «κατά την κατασκευή της

ταυτότητας, κατά την επεξεργασία των Νόμων, στα συστήματα των χρεών και των

υποχρεώσεων, στην κατασκευή της εικόνας της οικογένειας, στη διαδικασία

διαφοροποίησης του Εγώ, στα συστήματα αξιών, στην εξέλιξη των αισθηματικών

δεσμών, στην ίδια τη συνέχεια της οικογενειακής ενότητας».9

Με άλλα λόγια, αποτελεί σημείο αναφοράς για τα άτομα, καθορίζει απόλυτες

αλήθειες, εξασφαλίζει την πίστη των ατόμων μιας κοινότητας, αποτελεί σύνδεσμο

με τον εξωτερικό κόσμο, προσπαθεί να παράσχει απαντήσεις σε βασικές

αντιφάσεις της ανθρώπινης υπόστασης. Και όπως αναφέρει ο Τομασάν: «Σήμερα,

παρά μια επιφανειακά ατομιστική αντίληψη της ζωής, κάθε άνθρωπος εξακολουθεί

να αποτελεί μαζί με τους νεκρούς συγγενείς του, τους προγόνους του, τους ήρωες,

τους εξαφανισθέντες ιδρυτές, μια αόρατη κοινότητα...».10 Ενδιάμεσος κρίκος στους

6 Συμπληρωματική εξήγηση από τον EIGUER όπως αναφέρεται στο THOMASSIN, οπ.π., σελ. 87. 7 Διευκρίνηση από τον V. PILLARY όπως αναφέρεται στο THOMASSIN, οπ.π., σελ. 87. 8 Τα αποτελέσματα μιας πολύ ενδιαφέρουσας και μεγάλης έρευνας της εταιρείας IPSOS, υπό τον τίτλο Τρόποι Ζωής και Τάσεις στην Τουρκία, δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Μιλλιγιέτ (17/1/2010). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν όλα τα στοιχεία της έρευνας αυτής όμως αξίζει να εστιάσουμε σε δύο στοιχεία: στην κατηγοριοποίηση των κοινωνικών ομάδων και την διασύνδεση της κατηγοριοποίησης αυτής με το κόμμα που αυτές στηρίζουν. Οι κοινωνικές ομάδες είναι οι εξής: «Εκσυγχρονισμένοι Κάτοικοι των Πόλεων» (στήριξη στο κεμαλικό CHP), «Οπαδοί της Παράδοσης που μένουν στις Πόλεις» (στήριξη στο κυβερνών ΑΚΡ), «Συντηρητικός Αγροτικός Πληθυσμός» (στήριξη στο κυβερνών ΑΚΡ), «Αγροτικός Πληθυσμός που παραμένει αδιάφορος» και «Πολίτες χωρίς Μόνιμη Κατοικία» (κυρίως οι Κούρδοι). Το εύρημα που μας ενδιαφέρει αναφέρεται στην σημαντική επίδραση της θρησκείας στην ζωή των επονομαζόμενων «οπαδών της Παράδοσης που μένουν στις πόλεις» (77%), κάτι που ισχύει ακόμα περισσότερο για τον επονομαζόμενο «συντηρητικό αγροτικό πληθυσμό» (88%). Ανάμεσα στα πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα αξίζει να αναφέρουμε την συνεχιζόμενη ευρεία υποστήριξη στις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις ως εγγυητή «ανεξαρτησίας και τάξης». Για περισσότερα βλ. www.milliyet.com.tr το άρθρο «’Kentli modern’, Kürtçeye ve türbana uzak» (Οι «εκσυγχρονισμένοι κάτοικοι των πόλεων» κρατούνται μακριά από την Κουρδική γλώσσα και την μαντήλα»). 9 Thomassin, οπ.π., σελ. 89-90. 10 Oπ.π., 94.

4

δύο αυτούς κόσμους στέκεται η οικογένεια και οι δεσμοί που αυτή αναπτύσσει στο

εσωτερικό της αλλά και με τον εξωτερικό κόσμο. Και ένα ισχυρό εργαλείο

νοηματοδότησης των σχέσεων αυτών, τόσο με το παρελθόν όσο και με το παρόν

και το μέλλον, αποτελεί η ονοματοδοσία η οποία μέσω ενός τελετουργικού

υποβάθρου επιτρέπει στο να γίνει αντιληπτός ο οποιοσδήποτε μύθος ως μέρος μιας

διδικασίας προσωπικής μεταμόρφωσης.11

Σήμερα, η τουρκική κοινωνία λειτουργεί – και αναζητά νοηματοδότηση – στο

προαναφερθέν πλαίσιο «μυθολογίας» σχετικά με την προέλευση και τις ιστορικές

ρίζες της. Επίσης εξελίσσεται στο εσωτερικό της μια μεγάλη διαμάχη μεταξύ

οπαδών της Παράδοσης και της Θρησκείας, του κοσμικού χαρακτήρα και αυτών

που στηρίζουν τις εκσυγχρονιστικές τάσεις με απώτερο σκοπό την απόκτηση

οπαδών.

Στην παρουσίαση αυτή, ο χώρος αναφοράς και άντλησης παραδειγμάτων θα είναι η

κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική πραγματικότητα της Τουρκίας ενώ παράλληλα

η προσοχή μας θα εστιάζεται στην «ανάγνωση» των παραγόντων που επηρεάζουν

την ονοματοδοσία ως «αντανάκλαση» των εκάστοτε κοινωνικών αλλαγών.

Ονόματα και Κοινωνική Πραγματικότητα στην σημερινή Τουρκία12

Τα ονόματα, στο επίπεδο της διασύνδεσης ενός ατόμου με μια συγκεκριμένη

κοινωνική-κουλτουραλική δομή, χαρακτηρίζονται από τις εξής λειτουργίες: 1) την

απουσία επιλογής ονόματος, εκ μέρους του ατόμου που το λαμβάνει 2) την

συμβολική αξία που εμπεριέχουν σχετικά με την ύπαρξη του συγκεκριμένου ατόμου

στην προαναφερθείσα δομή 3) τα δυναμικά και μεταβλητά χαρακτηριστικά τους τα

οποία αποτελούν «αντανάκλαση» της συγκεκριμένης κοινωνικής-κουλτουραλικής

δομής 4) το γεγονός ότι λειτουργούν ως «οχήματα» κοινωνικής μνήμης και

κουλτουραλικού μνημονικού 5) το ότι επιτρέπουν την επικοινωνία του ατόμου με

το περιβάλλον του.

Τα στοιχεία που κατά κύριο λόγο χαρακτηρίζουν έως και σήμερα την διαδικασία

ονοματοδοσίας στην Τουρκία είναι δύο: α) η ποικιλία και ο πλούτος στην επιλογή

ονομάτων β) τα θρησκευτικά κίνητρα πίσω από την επιλογή των ονομάτων.

11 ΚΑΡΕΝ ΑΡΜΣΤΡΟΝΓΚ, Σύντομη Ιστορία του Μύθου, Ωκεανίδα, 2005, σελ. 189-190. 12 Όπως θα παρατηρήσει ο αναγνώστης υπάρχει μια ασυνέχεια στην μετάφραση των τουρκικών ονομάτων. Αυτό οφείλεται στο ότι ο γράφων θέλησε να μεταφράσει αυτά που θεωρεί πιο σημαντικά για την κατανόηση της ουσίας του κειμένου. Σε ό,τι αφορά στην μετάφραση των τίτλων βιβλίων αυτή διεξήχθη, τις περισσότερες φορές και στην περίπτωση που τα βιβλία αυτά δεν είχαν μεταφραστεί στα ελληνικά, με γνώμονα την πλοκή αφού η ακριβής μετάφραση του τίτλου θα αποδεικνυόταν ασαφής για τον Έλληνα αναγνώστη.

5

Ο ψυχολόγος Erol Göka, συγγραφέας πολλών και σημαντικών έργων σχετικά με την

τουρκική κοινωνία, αναφέρει: «Η εργασία του ερευνητή Οσμάν Κιμπάρ δείχνει

ξεκάθαρα ότι μόνο το ένα τρίτο των ονομάτων μας είναι τουρκικά, και το

σημαντικό μέρος από τα υπόλοιπα προέρχονται από την αραβική γλώσσα, ένα

σημαντικό μέρος από την γαλλική και ένα μικρό μέρος από άλλες γλώσσες. Η

εργασία αυτή θέτει επί τάπητος την απροσεξία που δείχνουμε δίνοντας ονόματα

στα παιδιά μας, την προχειρότητα και το (γνωσιακό) λάθος που πέφτουμε το να

νομίζουμε ότι είναι τουρκικά τα ονόματα όπως: «Temel, Kiraz, Volkan, Selin, Levent,

κτλ.»13

Η τουρκική κοινωνία, τα τελευταία 50 χρόνια περίπου, έχει βιώσει τρεις σημαντικές

περιόδους (ή καλύτερα έχει διαβεί τρία μεγάλα σταυροδρόμια) κοινωνικών

αλλαγών που καταχρηστικά θα ονοματίσουμε ως εξής: αστικοποίηση,

εκβιομηχάνιση, παγκοσμιοποίηση. Το κοινό χαρακτηριστικό σημείο και των τριών

αυτών περιόδων εντοπίζεται στο ότι η προϋπάρχουσα καθημερινή κοινωνική-

κουλτουραλική ζωή των πόλεων εισήλθε σε τροχιά σύγκρουσης με τις

«εισαγόμενες» (σ.σ. από τις υπανάπτυκτες επαρχίες της Τουρκίας) κοινωνικές

δομές που είχαν ως κεντρικό πυρήνα αναφοράς την συνέχιση της τουρκο-ισλαμικής

Παράδοσης. Έτσι, η εγκατάσταση πολυάριθμών αγροτικών πληθυσμών στις πόλεις

προκάλεσε αλληλεπιδράσεις με τα ήδη υπάρχοντα αστικά κοινωνικά στρώματα

αλλά και «ωσμώσεις» μεταξύ των ήδη προϋπαρχόντων αστικών κοινωνικών

στρωμάτων με αποτέλεσμα την δημιουργία νέων κοινωνικών-κουλτουραλικών

περιβαλλόντων.14

Η Τουρκία, στο επίπεδο της μεταμόρφωσης των αστικών κοινωνιών και των

σχέσεων που αναπτύχθηκαν στο εσωτερικό τους εξαιτίας των προαναφερθεισών

διαδικασιών, παρουσιάζει μια «εικόνα» που προσιδιάζει μόνο σε αυτήν εξαιτίας της

ταχείας και χωρίς πρόγραμμα αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης (σ.σ.

χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτού αποτελεί το φαινόμενο των

«παραγκουπόλεων» στις παρυφές όλων των σημαντικών πόλεων στην Τουρκία).

Αυτό που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι ακόμα και σήμερα δεν φαίνεται να υπάρχει

πλήρης υποκατάσταση των παραδοσιακών κοινωνικών-κουλτουραλικών δομών

από τις σύγχρονες. Αυτό ισχύει και για το ζήτημα που εξετάζουμε. Όμως πολύ

σημαντικό στοιχείο για τον καθορισμό συμπεριφορών στην τουρκική κοινωνία

αποτελούν και οι «κλυδωνισμοί» που δημιουργήθηκαν στην κοινωνική-

κουλτουραλική δομή της εξαιτίας του ότι από την δεκαετία ’70, και για τρεις

δεκαετίες, εγκαθιδρύθηκε στην χώρα μια συγκρουσιακή πολιτική κουλτούρα η

οποία έχοντας ως καταλύτη τις προαναφερθείσες ταχείες αλλαγές (δηλ.

13 EROL GÖKA, Türklerin Psikolojisi, Timaş (İstanbul), 2008, σελ. 61. 14 CELALEDDIN ÇELIK, “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler: Kişi İsimlerine Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi/Journal of Sociological Research 2007/2, σελ. 7.

6

αστικοποίηση, εκβιομηχάνιση) έλαβαν διχαστικό χαρακτήρα.15

Σε αυτό το σχετικά πολύπλοκο πλαίσιο αναφοράς θα εξετάσουμε τις διαφορετικές

αντιλήψεις που υπάρχουν στην ονοματοδοσία.

Από ιστορική άποψη παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι κατά την περίοδο των

Σελτζούκων ήταν διαδεδομένα τα περσικά ονόματα, ενώ κατά την Δημοκρατική

Περίοδο (...) η εστίαση της προσοχής έπεφτε στην δημιουργία εθνικής συνείδησης

μέσω της διάδοσης τουρκικών ονομάτων.16 Όπως αναφέρει ο Göka: «Η

προχειρότητα στο ζήτημα της ονοματοδοσίας κορυφώθηκε στους Σελτζούκους της

Ανατολίας που έδιναν τα ονόματα προϊσλαμικών Σασανιδών και Περσών στους

ηγέτες και στις οικογένειές τους. Οι Τούρκοι ηγεμόνες που ανέλαβαν την ηγεσία του

ισλαμικού κόσμου πήραν ονόματα μόνο για δόξα και φήμη και άσχετα με την

θρησκεία. Δεν είναι μόνο η Κων/πολη αλλά και ο λαός συμβάδισε αμέσως με αυτή

την προχειρότητα. Ακόμα και σήμερα έχει εγκατασταθεί τόσο το έθιμο

ονοματοδοσίας με περσική ρίζα που αν πείτε σε κάποιον ανάμεσά μας ότι ονόματα

όπως Feridun, Hüsrev, Cem, İsfendiyar, Behram, Rüstem, Neriman, Zühre, είναι

περσικά και ότι δεν έχουν καμία σχέση με το Ισλάμ, δεν θα υπάρξει αντίρρηση.»17

Ονόματα και τουρκο-ισλαμική Παράδοση

Η επιλογή των ονομάτων μέσα σε μια κοινωνία όπως η τουρκική, που

χαρακτηρίζεται από παραδοσιακές δομές και σχέσεις, κινείται κυρίως προς την

κατεύθυνση του να συνεχιστεί η Παράδοση της θρησκευτικής κοινότητας.

Αντιθέτως, σε πιο σύγχρονες κοινωνικές δομές τα ονόματα αποτελούν ατομικές

επιλογές.

Το χαρακτηριστικό γνώρισμα κατά την επιλογή ονόματος, ακόμα και σήμερα, στην

Τουρκία δεν είναι μόνο ότι υπάρχει σημαντική θρησκευτική επιρροή, και ότι το

άτομο πρέπει να συνδεθεί με τις ρίζες του αλλά και το ότι υπάρχει ακόμα η

αντίληψη ότι τα ονόματα μεταφέρουν ευχές και μηνύματα σχετικά με το μέλλον

του ατόμου που δέχεται ένα συγκεκριμένο όνομα.

Όμως πρέπει να τονίσουμε ότι η ίδια αντίληψη που έχει αναπτυχθεί στην τουρκική

κοινωνία σχετικά με την επιλογή ονομάτων και την ονοματοδοσία εμπεριέχει κοινά

στοιχεία – σχετικά με την ονοματοδοσία και την λογική που κρύβεται πίσω από

αυτή – με τις υπόλοιπες μουσουλμανικές κοινωνίες.18

15 Οπ.π. 16 Οπ.π. 17 EROL GÖKA, Türklerin…, σελ. 63. 18 Για περισσότερα, βλ. CELALEDDIN ÇELIK, İsim Kültürü ve Din-Şahıs İsimleri Üzerine Bir Din Sosyolojisi Denemesi, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2005, σελ. 44.

7

Με τον τρόπο αυτό έχει δημιουργηθεί μια πρακτική η οποία στηρίζεται στην

αλληλεπίδραση «πηγών» των τουρκικών ονομάτων και «παραγόντων» που

προσδιορίζουν την επιλογή ονόματος. Ο Ρασονύ κατηγοριοποιεί το τουρκικό

σύστημα ονομάτων (σ.σ. αυτό που ονομάσαμε «πηγές») μέσω επτά επικεφαλίδων:

«τα τοτεμιστικά ονόματα, η ονοματοδοσία με στόχο να δώσει σήμα στο θυμικό ή

αλλιώς στην εφευρετικότητα (προστασία ή ευχή), η ονοματοδοσία των

συμπτώσεων την στιγμή που γεννήθηκε το παιδί ή που σχετίζονται με τον τόπο,

ονόματα με την έννοια μηνυματος στην μοίρα (κακό, αιφνιδιασμός των δαιμονίων,

εκδήλωση ευγνωμοσύνης, κτλ.), ονόματα που αντανακλούν όμορφα συναισθήματα

και τις ομορφιές στην φύση, ονόματα αξιωμάτων και τίτλων»19.

Η ταξινόμηση αυτή συναντιέται σε παλιά τουρκικά έπη αλλά και στις παραδόσεις

του τουρκικού κόσμου. Τελικά οι τούρκοι μετά τον εξισλαμισμό τους άρχισαν να

ασπάζονται ευρέως αραβικά και περσικά ονόματα κυρίως επειδή η θρησκεία θα

διαδραμάτιζε από εκείνη την στιγμή και μετά σημαντικό στοιχείο καθορισμού της

καθημερινότητάς τους.20

Η επιλογή τουρκικών ονομάτων άρχισε να φθίνει μετα τις πρώτες περιόδους της

Οθωμανικής δυναστείας αλλά διατηρήθηκε στα χωριά και στα αμόρφωτα τμήματα

πληθυσμού των πόλεων21. Στο σημείο αυτό πρέπει να επιστήσουμε την προσοχή

στην διαφοροποίηση Κέντρου-Περιφέρειας (ή αλλιώς επίσημων ουλεμάδων έναντι

των κατοίκων που διατηρούσαν προϊσλαμικά τουρκικά έθιμα) που φαίνεται να

αποτελεί ενδογενές χαρακτηριστικό των τουρκικών κοινωνιών.

Ονοματοδοσία και θρησκευτική επίδραση

Όπως σε κάθε κοινωνία, η θρησκεία διαδραματίζει σημαντική πηγή έμπνευσης τόσο

στο επίπεδο συμβολισμού όσο και στην σημασία των ονομάτων. Πόσω μάλλον σε

μια τουρκική μουσουλμανική κοινωνία όπου τα ονόματα αποτελούν συμβολικά

οχήματα για την δημιουργία συνδέσμων με το Θείο, για την παροχή μηνυμάτων

προς το Θείο, για την πραγματοποίηση ευχών.

Όταν εξισλαμίσθηκαν οι Τούρκοι, τα παραδοσιακά έθιμα ονοματοδοσίας

συνεχίστηκαν, έστω και μερικώς, αλλά με την χρήση ισλαμικού τυπικού. Σε γενικές

γραμμές το τυπικό ήταν το εξής: ο πατέρας, ο παππούς ή κάποιο άτομο που ήταν

διακεκριμένο στην κοινότητα, τρεις ημέρες μετά την γέννηση, πλένεται

τελετουργικά και με το παιδί στην αγκαλιά του και έχοντας πει μια προσευχή (salat

ü selam), και έχοντας διαβάσει στο δεξί αυτί του παιδιού την προσευχή (το

19 Όπως αναφέρεται στον CELALEDDIN ÇELIK, “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler:…”, σελ. 10. 20 Οπ.π. 21 İ. BAŞGÖZ, “The Meaning of Dimension of Change of Personal Names in Turkey”, Turcica, XV, 1983, σελ. 202.

8

μπιραλλάχ) ή/και το (ισλαμικό) Πιστεύω, λέει τρεις φορές το όνομά του. Οι

Τούρκοι, έδιναν στα παιδιά τους εκτουρκισμένα ονόματα σημαντικών ανθρώπων

του Ισλάμ ή χρησιμοποιούσαν σημαντικές εποχές για το Ισλάμ: όσα παιδιά

γεννιόνταν στο Ραμαζάνι ονομάζονταν Ramazan, όσα γεννιόνταν στο Μπαϊράμ

ονομάζονταν Bayram, όσα γεννιόνταν την νύχτα της Αποκάλυψης του Κορανίου

ονομάζονταν Kadir, όσα γεννιόνταν τον έβδομο μήνα του σεληνιακού έτους

ονομάζονταν Recep, όσα γεννιόνταν στις 30 Αυγούστου ονομάζονταν Zafer (νίκη,

θρίαμβος).22

Σήμερα όταν κοιτά κάποιος τις στατιστικές σχετικά με τα ονόματα στην Τουρκία,

παρατηρεί ότι τα αντρικά και γυναικεία ονόματα είναι γενικά θρησκευτικά

ονόματα.

Ονόματα ανδρών Ονόματα γυναικών

1 Μεχμέτ 2.826.306 Φατμά 4.199.600

2 Μουσταφά 2.087.134 Αϊσέ 3.184.045

3 Αχμέτ 1.734.871 Εμινέ 2.509.480

4 Αλί 1.674.448 Χατιτζέ 2.154.569

5 Χουσεΐν 1.345.828 Ζεϊνέπ 1.004.704

(Πίνακας 1. Πηγή: www.nvi.gov.tr [Γενική Διεύθυνση Πληθυσμού και Πολιτών,

ΔΠΠ])

Στην παραδοσιακή πρακτική της τουρκικής κοινωνίας μπορεί κάποιος να βρει

ονόματα που δηλώνουν χρονικές περιόδους και τόπους που έχουν θρησκευτική

σημασία, ονόματα του Προφήτη και ονόματα ακολούθων Του, ονόματα λέξεων από

το Κοράνι, ονόματα αγίων και σοφών του Ισλάμ. Από την άλλη, και πάντα υπό την

επίδραση της θρησκείας, μπορεί κάποιος να βρει ονόματα που σκοπεύουν στην

«προφύλαξη», στο «άσυλο», σε ένα «καλό μέλλον», στην «προστασία από το κακό»,

στην «παύση γεννήσεων μόνο κοριτσιών», στην «παύση γεννήσεων νεκρών

παιδιών». Ένα πολύ χαρακτηριστικό, αλλά παράξενο προς εμάς, παράδειγμα

αποτελεί το όνομα «Satılmış» (που έχει πωληθεί) που αφορά πολύ παλιές τουρκικές

παραδόσεις και το οποίο δρα εναντίον του θανάτου του παιδιού επειδή πρόκειται

«για «κόλπο εξαπάτησης πιστεύοντας ότι το παιδί δεν ανήκει σε αυτούς τους ίδιους

και πωλείται σε άλλον»23.

Επίσης, η επιλογή ονόματος που έχει κακή ή άσχημη σημασία λειτουργούσε ως

προστασία από το «κακό μάτι», τις δυσοίωνες δυνάμεις, τις κακές σκέψεις24. Τέτοια

22 EROL GÖKA, Türklerin…, σελ. 67. 23 KUDRET EMIROĞLU, SUAVI AYDIN, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları (İstanbul), 2003, σελ. 9-10. 24 K.C. İLYASOVA, YAŞAR KALAFAT, “Türkmenistan ve Türkiye Halk İnançlarında Doğum”, Türk Folkloru

9

είναι τα ονόματα που υποδηλώνουν το επιθυμητό φύλο του παιδιού που θα

γεννηθεί ή τα ονόματα που δηλώνουν ότι οι γονείς δεν θέλουν άλλο παιδί: Yeter

(Αρκεί!), Kâfi (Αρκετά πια!) 25. Ενώ το να δοθεί στο παιδί που γεννήθηκε τελευταίο

το όνομα Döne (Γύρισμα), από αυτούς που αποκτούν συνεχώς κορίτσια, σήμαινε ότι

επιθυμούν το επόμενο παιδί που θα γεννηθεί να είναι αγόρι.

Όμως η πιο ενδιαφέρουσα τάση στην εξέλιξη της τουρκικής κουλτούρας ονομάτων

αποτελεί το γεγονός ότι μια λέξη, και στην περίπτωσή μας ένα όνομα, κέρδιζε σε

σημασία εάν υπήρχε ή οχι στο Κοράνι, χωρίς να αποδίδεται ιδαίτερο βάρος στην

σημασία. Για παράδειγμα τέτοια ονόματα ήταν τα: Aleyna, Venhar, Tenzile, Ünzile,

Yevmiddin κτλ.26

Σημαντική θέση στην διαδικασία ονοματοδοσίας παίζουν οι κάτοχοι θρησκευτικής

εξουσίας: ιμάμηδες και χότζα κυρίως στον αγροτικό πληθυσμό και «ντεντέ» στους

Αλεβήδες. Οι τελευταίοι επιλέγουν ονόματα που αναφέρονται στον Εχλί Μπεΐτ και

στους γηραιούς των Αλεβήδων-Μπεκτασίδων: Ali, Hasan, Hüseyin, Cafer, Zeynel

Abidin, Musa Kazım, Nâki κτλ.27 Όμως και στις δύο αυτές κοινότητες η απόδοση του

ονόματος ενός ατόμου που έχει «καθαγιάσει», με οποιονδήποτε τρόπο, την

κοινότητα, λειτουργεί ως προσδιοριστικό ταυτότητας, ως ενισχυτικό της

εσωτερικής αλληλεγγύης και, γιατί όχι, ως κώδικας επικοινωνίας.

Με βάση τους καταλόγους ονομάτων της Γενικής Διεύθυνσης Πληθυσμού και

Πολιτων (βλ. Πίνακα 1) μπορούμε σε γενικές γραμμές να πούμε ότι από την ίδρυση

της Τουρκικής Δημοκρατίας, έως σήμερα, τα τρία πιο διαδεδομένα ονόματα είναι

τα: Mehmet, Ahmet, Mustafa, που είναι τα ονόματα του Προφήτη, και το όνομα Αλί

που είναι το όνομα του γαμπρού του Προφήτη. Αυτά ακολουθούνται από τα

ονόματα Hasan και Hüseyin που ήταν εγγονοί Προφήτη. Σύμφωνα με τις

στατιστικές της ΔΠΠ, και σε όλες τις χρονικές περιόδους, ανάμεσα στα πιο

διαδεδομένα γυναικεία ονόματα εμφανιζόταν η ίδια τάση αφού τα 5 πιο

διαδεδομένα ονόματα είναι τα: Fatma, Ayşe, Emine, Hatice, Zeynep που είναι τα

ονόματα της μητέρας, της συζύγου και των κοριτσιών του Προφήτη.28

Για το ζήτημα αυτό ο Erol Göka αναφέρει: « Μεταξύ των ετών 1950-1970 και 1995-

2000 υπάρχουν μεγάλες ομοιότητες από την άποψη στις αναφορές ονομάτων που

δίνονταν περισσότερο στα παιδιά. Μεταξύ των ετών 1950-1970 τα ονόματα που

Araştırmaları, 1988/2, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (Ankara), 1998, σελ. 329. 25 PERTEV N. BORATAV, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınları, (5. Baskı, İstanbul), 1999, σελ. 90. 26 CELALEDDIN ÇELIK, “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler:…”, σελ. 15. 27 Οπ.π., σελ. 15-16. 28 Όπως αναφέρεται στο CELALEDDIN ÇELIK, İsim Kültürü ve…, σελ. 302-303.

10

δίνονταν περισσότερο στα κορίτσια ήταν Ayşe, Emine, Fatma, Zeynep, Hatice,

Fadime, Meryem, Rahime, Sultan, Şerife και στα αγόρια Mehmet, Mustafa, Ahmet, Ali,

Hüseyin, Hasan, İsmail, İbrahim, Osman, Ramazan. Μεταξύ των ετών 1990-2000 τα

ονόματα που δίνονταν περισσότερο στα κορίτσια ήταν Merve, Fatma, Büşra, Elif,

Kübra, Esra, Zeynep, Ayşe, Emine, Hatice και στα αγόρια Mehmet, Mustafa, Ahmet,

Emre, Ali, Murat, İbrahim, Ömer, Burak, Hüseyin. Αυτό που τραβά την προσοχή, είτε

πρόκειται για τα κορίτσια είτε για τα αγόρια, είναι η ξεκάθαρη αναφορά στην

θρησκεία στα περισσότερα ονόματα που δίνονταν. Επομένως, και έως τα τελευταία

χρόνια δεν υπάρχει σαφές ζήτημα στην ονοματοδοσία μιας κοινωνίας που είναι

στην συντριπτική της πλειοψηφία μουσουλμανική, απλώς εμφανίζεται μια

δυσδιάκριτη ανανέωση στα ονόματα.»29

Μια ενδελεχής έρευνα στα στοιχεία της Γενικής Διεύθυνσης Πληθυσμού και

Πολιτών αποκαλύπτει τα εξής:

την δεκαετία ’80, στον κατάλογο με τα 10 πρώτα ανδρικά ονόματα που

προηγουμένως είχε την διάταξη «Mehmet, Mustafa, Ahmet, Ali, Hüseyin» εισήλθε

στην 3η θέση το όνομα «Murat» το οποίο κράτησε την θέση αυτή στο διάστημα

1970-1990. Η εξήγηση έγκειται στο ότι κατά την δεκαετία ‘80 σημαντική επίδραση

στα παιδιά είχαν τα μυθιστορήματα και κόμικς για τον «Kara Murat», οι ομότιτλες

ταινίες περιπέτειας του Cüneyt Arkın για τον «Kara Murat» (1972-1980)

επιβάλοντας, έτσι, στα παιδιά την θέληση να γίνουν και αυτά «Murat».

Σε ο,τι αφορά στα γυναικεία ονόματα, η επιλογή των ονομάτων παρουσιάζει

αρκετές διαφοροποιήσεις ανά δεκαετίες: στο διάστημα 1960-1970 στους

καταλόγους ονομάτων για κορίτσια κυριαρχούν ονόματα όπως Aynur, Aysel, Sevim,

Ayten και στα έτη 1970-1980 και 1980-1990 τα Dilek, Özlem, Aynur, Serpil, Hülya,

Aysel, Yasemin ενώ τα τουρκικά ονόματα μένουν εκτός των 20 πρώτων ονομάτων

στους κατάλογους. Επίσης, κατά τις δύο αυτές δεκαετίες, η σημαντική επίδραση της

θρησκείας οδήγησε στην εκτεταμένη επιλογή ονομάτων όπως: Sümeyye, Tuğba,

Rabia, Elif, Kübra, Betül.30

την δεκαετία ’90, την θέση των αντρικών Mehmet, Mustafa, Ahmet, Ali, Hasan,

Hüseyin – που είχαν δοθεί με την σκέψη στην θρησκεία – βλέπουμε να παίρνουν

ονόματα όπως Ammar, Yasir, Enes, Muaz, Furkan, Ensar ακολούθων του Προφήτη

που δεν υπήρχαν στην τουρκική παράδοση. Ονόματα που δεν εμφανίζονται στα 20

πρώτα προηγούμενων καταλόγων.31

Επίσης την δεκαετία αυτή εμφανίστηκε η τάση των διπλών ονομάτων, που έγιναν

29 EROL GÖKA, Türklerin Psikolojisi, Timaş (İstanbul), 2008, σελ. 63-64. 30 CELALEDDIN ÇELIK, İsim Kültürü ve…, σελ. 302-303. 31 Οπ.π.

11

και μόδα: το ένα να φέρνει στον νου το Ισλάμ ενώ το άλλο να είναι πιο σύγχρονο.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα της τάσης αυτής είναι τα: Zeynep Sude, Ayşe Ece,

Mustafa Berk, Emine Naz.

Το συμπέρασμα που συνάγεται από αυτές τις κατηγοριοποιήσεις είναι η εμφάνιση

εύηχων ονομάτων που διατηρούν την θρησκευτική διάστασή τους. Εξαιτίας αυτού

του δεύτερου χαρακτηριστικού γίνεται αντιληπτο ότι παρόμοια ονόματα είναι

διαδεδομένα σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού.

Αστικοποίηση και ονοματοδοσία

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως ο παράγοντας της αστικοποίησης συνετέλεσε

στην εμφάνιση ριζικών και μεγάλων αλλαγών στην τουρκική κοινωνία. Η

σημαντικότερη αλλαγή, στο πλαίσιο αυτό, αφορούσε τις οικογένειες που ζουν στις

πόλεις και πιο συγκεκριμένα την αλλαγή στους ρόλους των μελών της οικογένειας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ότι ενώ το δικαίωμα επιλογής ονόματος,

σύμφωνα με την τουρκική κουλτούρα, το είχαν ο παππούς και η γιαγιά – πάντα υπό

την καθοριστική επιρροή του Ισλάμ – όμως το δικαίωμα αυτό πέρασε στον πατέρα

και την μητέρα του παιδιού.32 Πιο σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι αυτές οι

αλλαγές πέρασαν και στην σημασία που έχουν τα ονόματα που δίδονται. Όπως

αναφέρει ο Τσελίκ: “Για παράδειγμα, σε μια έρευνα στο Ικόνιο, μεταξύ των

γυναικείων ονομάτων που δεν άρεσαν ήταν τα «Kezban», «Fatma», «Döndü», «Ayşe»,

“Dudu”, «Yeter», κτλ., και μεταξύ των ονομάτων που άρεσαν ήταν τα «Ayşe»,

«Zeynep», «Fatma» που έχουν παραδοσιακή-θρησκευτική διάσταση, όμως μαζί με

αυτό διαπιστώθηκε η εμφάνιση μιας νέας τάσης. Μεταξύ των ονομάτων αυτών

υπήρχαν ονόματα όπως «Merve», «Elif», «Esra», «Büşra», «Tuğba», «Betül»,

«Dilara», που εκπροσωπούν την τάση (ονομάτων που) έχουν θρησκευτική σημασία

αλλά ακούγονται ωραία – αισθητική τάση. Ομοίως, μεταξύ των ανδρικών ονομάτων

που δεν άρεσαν βρίσκονταν τα «Satılmış», «Kaya», «Savaş», «Durmuş», «Şaban»,

«Memiş», κτλ. ενώ (μεταξύ των ονομάτων) που επιλέγονταν περισσότερο ήταν

«Muhammed», «Ahmet», «Emre», «Burak», «Furkan», «Hakan», «Alperen»”.33

Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στην προαναφερθείσα «νέα τάση», περί

επιλογής εύηχων ονομάτων αλλά με θρησκευτικές αναφορές, η οποία έχει

αναπτυχθεί πάρα πολύ την τελευταία δεκαετία ως συνισταμένη της αστικοποίησης

και της αλλαγής ρόλων στον πυρήνα της οικογένειας (δηλ. το να λαμβάνει μέρος

στην επιλογή ονόματος και η μητέρα του παιδιού).

Επίσης, σε όλα αυτά, πρέπει να ληφθεί υπόψη και η επιθυμία των νεοφερμένων

32 CELALEDDIN ÇELIK, “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler:…”, σελ. 12. 33 CELALEDDIN ÇELIK, İsim Kültürü ve…, σελ. 304. Οι πλαγιογραφήσεις και η χρήση έντονης γραφής έχουν γίνει από τον γράφοντα.

12

κατοίκων των πόλεων να ανυψώσουν την κοινωνική τους υπόληψη [status] η

οποία τους οδήγησε στο να δίνουν στα παιδιά τους ονόματα που ν’ αντανακλούν τις

τάσεις των κυρίαρχων τάξεων (σ.σ. άνθρωποι των θεαμάτων, του πολιτισμού, της

οικονομίας). Η επιθυμία των γονέων να «ανήκουν» σε μια κοινότητα μέσω της

επιλογής ονόματος αντικαθιστά εκείνο το στοιχείο που υπάρχει στην παραδοσιακή

αντίληψη που αναφέρει ότι τα ονόματα εκπροσωπούν αντιλήψεις για τον κόσμο ή

την εθνική ταυτότητα.

Η δεκαετία ’80 αποτέλεσε για την Τουρκία αφετηρία πολύ σημαντικών και ριζικών

αλλαγών στην κοινωνική, πολιτική και κυρίως οικονομική ζωή της. Έτσι, την

δεκαετία αυτή έκανε δειλά την εμφάνισή της η «λαϊκή κουλτούρα» της οποίας η

επίδραση, ακόμα και στο επίπεδο της επιλογής ονομάτων, αυξήθηκε την δεκαετία

’90 και κορυφώθηκε την δεκαετία 2000.

Μετά την δεκαετία ’80, στο πλαίσιο επιλογής ονομάτων για τα παιδιά, αντί να

επιλέγονται ονόματα δημοφιλών πολιτικών, επιστημόνων ή καλλιτεχνών34 να

δίδονται ονόματα ειδώλων της «λαϊκής κουλτούρας», που προωθούνταν από τα

ΜΜΕ, και διάσημων τραγουδιστών.

Στην δε δεκαετία 2000 υπήρξε κορύφωση της τάσης για «νέα και διαφορετικά»

ονόματα ακυρώνοντας την τάση των δεκαετιών ’80 και ’90 που πρέσβευε ότι ένα

όνομα πρέπει να μεταφέρει ωραίο νόημα. Το αποτέλεσμα ήταν η «παραγωγή»

ονομάτων που είχαν δύο λέξεις και σύντομες συλλαβές και τα οποία τελικά δεν

μετέφεραν κανένα νόημα (όπως επέτασε η τουρκική παράδοση). Για τον λόγο αυτό

ιδιαίτερη εξάπλωση έχουν τα «Λεξικά Ονομάτων» μέσα από τα οποία οι γονείς

μπορούν να βρουν ονόματα που είναι πρωτότυπα.

Η ονοματοδοσία, την δεκαετία αυτή, επηρεάστηκε έντονα από τις τηλεοπτικές

σειρές. Για παράδειγμα, ανάμεσα στα μοδάτα ονόματα του σήμερα ανήκει το

«Arda», το όνομα ενός από τους παιδικούς χαρακτήρες της οικογενειακής σειράς

«Aliye» η οποία ήταν η σειρά με την μεγαλύτερη τηλεθέαση την περίοδο 2004-

2006. Πάλι, ένα άλλο παράδειγμα αφορά την σειρά «Deli Yürek», που μιλά για τον

έρωτα δύο νέων από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, η οποία είχε σπάσει τα

ρεκόρ τηλεθέασης την περίοδο 1999-2003 στην Τουρκία και η οποία όταν

μεταδόθηκε σε κάποιες τουρκόφωνες Δημοκρατίες προκάλεσε «έκρηξη» στην

εμφάνιση των ονομάτων Yusuf και Zeynep (δηλ. των ηρώων της σειράς).

Όμως πρέπει να επιστήσουμε την προσοχή στο γεγονός ότι σε περιόδους κατά τις

οποίες ισχυροποιούταν η κουλτούρα της πολιτικής σύγκρουσης εμφανιζόταν αύξηση

της επιλογής ονομάτων που δηλώνουν την εθνική, την θρησκευτική, την πολιτική

34 Κατά την οθωμανική περίοδο καταγράφηκε από αρκετούς κοινωνικούς ιστορικούς ότι δόθηκαν στα νεογέννητα ονόματα δημοφιλών σουλτάνων, κρατικών αξιωματούχων ή ιδεολογιών όπως: Αβδουλχαμίτ, Ιτιχάτ βε Τερακί, ενώ στην περίοδο της Δημοκρατίας: Αβδουλχαμίτ, Ενβέρ και Κεμάλ.

13

ταυτότητα διαφόρων κοινωνικών ομάδων.35

Έτσι, οι αλλαγές που παρατηρούνται ανά δεκαετίες στην επιλογή ονομάτων

μπορούν να αποτελέσουν ασφαλείς δείκτες των τάσεων στην κοινωνία. Για

παράδειγμα αναφέρει ο Μπασγκιόζ: «τα ονόματα που επέλεγαν οι τούρκοι

διανοούμενοι για τα παιδιά τους, περισσότερο στα 1900, [μπορούμε να

παρακολουθήσουμε] τις τάσεις τουρκοποίησης και εθνικισμού». Ή πάλι μπορεί να

ειπωθεί ότι οι πατεράδες των παιδιών με ονόματα όπως Asena ή Alparslan ήταν

στην νεότητά τους ακραιφνείς εθνικιστές (ülkücü).36

Σχετικά με τις τελετές ονοματοδοσίας

Οι τελετές ονοματοδοσίας στην παραδοσιακή τουρκική κουλτούρα έχουν την

σημασία μιας συμβολικής τελετουργίας και γι’ αυτό παρουσιάζουν ιδαίτερο

ενδιαφέρον. Ας παρουσιάσουμε συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της τελετής αυτής.

Τα ονόματα των παιδιών γενικά δίδονται από τους γηραιότερους της οικογένειας.

Στην διάρκεια της ονοματοδοσίας, οι γονείς είτε πηγαίνουν το παιδί στον χότζα

μετά από μια συγκεκριμένη περίοδο μετά την γέννησή του είτε προσκαλούν τον

ιμάμη, τον χότζα ή έναν ενήλικο που χαίρει σεβασμού ώστε να διαβάσουν στο δεξί

αυτί του παιδιού την προσευχή και στο αριστερό αυτί το καμέτ [σ.σ. φράση που

λέει ο ιμάμης στην αρχή της προσευχής]. Η ονοματοδοσία μπορεί να συμπεριλάβει

ονόματα που σχετίζονται με γεγονότα που συναντιούνται τυχαία την ώρα γέννησης

του παιδιού ή με ευχές για το μέλλον. Στο τέλος υπάρχει κέρασμα προς τους

καλεσμένους.

Να σημειωθεί ότι αυτές οι τελετές που σχετίζονται με το όνομα δεν συναντιούνται

πολύ στους αγροτικούς πληθυσμούς.37 Στις οικογένειες που δεν ακολουθούν τις

παραδοσιακές νόρμες, οι τελετές αυτές φαίνεται ότι δίνουν έμφαση στον ιδιωτικό

χαρακτήρα του γεγονότος χωρίς να παρουσιάζονται ότι αποτελούν λειτουργία της

κοινότητας.

Ο Erol Göka παραθέτει μια ενδιαφέρουσα παρουσίαση του τρόπου επιλογής και

ονοματοδοσίας στις παλιές τουρκικές φυλές, πριν αυτές εξισλαμισθούν. Στην

παρουσίαση αυτή μαθαίνουμε, μεταξύ άλλων, ότι οι Πρωτο-Τούρκοι θεωρούσαν ότι

υπήρχε σύνδεσμος μεταξύ του ονόματος που θα δινόταν σε ένα παιδί με την μοίρα

35 CELALEDDIN ÇELIK, İsim Kültürü ve…, σελ. 119 και του ιδίου στο “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler:…”, σελ. 16. 36 İ. BAŞGÖZ, “The Meaning of Dimension of Change of Personal Names in Turkey”, Turcica, XV, 1983, σελ. 205. 37 CELALEDDIN ÇELIK, “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler:…”, σελ. 12.

14

του. Το όνομα δινόταν τις πρώτες ημέρες γέννησης του παιδιού, για παράδειγμα

στους Κιργίσιους και στους Καζάκους, ενώ οι Τούρκοι της Ιακουτίας έδιναν ένα

πρώτο όνομα στο παιδί τρεις μήνες μετά την γέννησή του και το κανονικό όνομα

δινόταν όταν θα άρχιζε να λυγίζει το τόξο και να εξασκεί την τοξοβολία.

Η τελετή ονοματοδοσίας παρουσίαζε διαφοροποιήσεις ανάλογα με την πατριά. Για

παράδειγμα οι Μπελτίρ που κατοικούσαν στις όχθες του ποταμού Γενίσεϊ (ποταμός

της Κ. Σιβηρίας) χρησιμοποιούσαν μια περίπλοκη τελετή σε αντίθεση με τις

τουρκικές φυλές του Αλτάι.

Για τον προσδιορισμό του ονόματος στους Πρωτο-Τούρκους δεν υπήρχε

συγκεκριμένος τρόπος. Τα ονόματα μπορεί να απέδιδαν τις ιδιότητες οργανισμών

και στοιχείων της φύσης [Boğa (Ταύρος), Arslan (Λιοντάρι) κτλ., κυνηγετικών

πουλιών όπως Doğan, Tuğrul, Çağrı, Sungur, Laçin, Turumtay, Balaban, πολύτιμων

μετάλλων όπως Demir (Σίδηρος), Gümüş (Ασήμι), Altun (Χρυσός)] ή που να έδειχναν

την θέληση για κυριαρχία στην φύση (Kutlu (Αίσιος), Aybeg, Alphan (Γενναίος

Αρχηγός), Tugluk, Küclü, Arslanatar, Buğrahan, İltutmuş). Άλλες φορές δινόταν το

όνομα του πρώτου επισκέπτη στο σπίτι μετά την γέννηση ή της πρώτης λέξης που

λέγεται μετά την γέννηση (Balta, Kılıç, Konuk, Güvercin κτλ) ή το όνομα του

αντικειμένου που είδαν ενώ γεννιόταν το παιδί ή ενός σημαντικού συμβάντος που

συνέβαινε ή μιας εργασίας που έκαναν. Ανάμεσα στις επιλογές που απαριθμώνται

βλέπουμε να υπάρχει και αυτή που αναφέρει ότι τα παλιά χρόνια, όταν ένα παιδί

πέθαινε όταν ήταν στην κοιλιά της μητέρας του, υπήρχε το έθιμο να αποκαλούν

«ανώνυμο» το παιδί θα γεννιόταν μετά ενώ όταν το παιδί πέθαινε αφού γεννιόταν

δινόταν στο επόμενο παιδί ένα «κακό» όνομα όπως «Köpek” (Σκύλος), “İtalmaz”,

“Domuzbay”, “Balçık” (πηλός, λάσπη), “Tezekbay” (κοπριά). Οι οικογένειες με

άρρωστα παιδιά και για τα οποία πίστευαν ότι δεν θα επιβίωναν έδιναν ονόματα

όπως Yaşar (Ζήσης), Binyaşar (Χιλιόχρονος), Ölmez (Αθάνατος), Dursun, Durdu,

Durmuş, Taştan (Από Βράχο), Kurc (Çelik, Ατσάλι). 38

Στην τουρκική κουλτούρα ονοματοδοσίας τα αντρικά ονόματα προβάλλουν

χαρακτηριστικά όπως σκληρότητα, ηρωισμό, ανδρεία ενώ τα γυναικεία

προβάλλουν επιθυμητές ιδιότητες για τις γυναίκες όπως: ωριμότητα, υπομονή,

αφοσίωση.39

Όνομα και ταυτότητα

Το σημείο καμπής για τις μεγάλες αλλαγές στην τουρκική κοινωνία αποτέλεσε

αναμφίβολα η ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας και οι κεμαλικές μεταρρυθμίσεις.

Βεβαίως αυτό επηρέασε και τις επιλογές ονομάτων στα παιδιά με αποτέλεσμα την 38 EROL GÖKA, Türklerin…”, σελ. 64-67. 39 CELALEDDIN ÇELIK, “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler:…”, σελ. 17.

15

απώλεια δημοτικότητας μερικών και την εξάπλωση άλλων. Η τάση εκτουρκισμού

των ονομάτων είχε ξεκινήσει λίγο νωρίτερα (περίπου το 1906) όταν σημαντικοί

λογοτέχνες όπως ο Mehmet Ziya και ο Ömer Seyfettin επέλεξαν για τους ίδιους και

τα παιδιά τους τουρκικά ονόματα: ο πρώτος ονομαζόταν πλέον Mehmet Ziya

Gökalp, η κόρη του Sevinç και ο γιος του Adsız (σ.σ. αν και κάποιος μπορεί να

ισχυρισθεί ότι πρόκειται για κάποιο λογοπαίγνιο με προεκτάσεις, αφού το όνομα

του γιου του μεταφράζεται ως «χωρίς όνομα»!). Αλλά όπως αναφέρει και ο Başgöz

«αυτό που εμφανίζεται και τονίζεται [την εποχή αυτή] είναι ότι τα ονόματα είναι

τουρκικά».40 Η αλλαγή στα ονόματα κορυφώθηκε μετά την δεκαετία 1930

πρωτοστατούντων των γραφειοκρατών και των διανοουμένων. Σύμφωνα με τον

Başgöz οι πιο σημαντικοί παράγοντες που επηρέασαν την αλλαγή στα ονόματα

ήταν η άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου και η αστικοποίηση.41

Ο παράγοντας της παγκοσμιοποίησης προσέθεσε ακόμα έναν παράγοντα στις

αλλαγές που παρουσιάσθηκαν, εκτός των προτύπων στην έννοια της Παράδοσης,

σχετικά με την επιλογή ονομάτων μέσα από την διάδοση της μαζικής επικοινωνίας

και πληροφόρησης.

40 İ. BAŞGÖZ, “The Meaning of Dimension…”, σελ. 205. 41 Οπ.π., 229-230.

16

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΟΔΟΣΙΑ: Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΟΤΙΤΛΩΝ42

Αλήθεια, οι τίτλοι των βιβλίων περιορίζονται μόνο σε μερικές λέξεις στο εξώφυλλο;

«Vatan yahut Silistre», «Αşk-ı Memnun», «Yaban”, «Mahur Beste», «Her Gece

Bodrum», «Git Kendini Çok Sevdirmeden»... Τι αφηγούνται στην πραγματικότητα οι

τίτλοι αυτών των βιβλίων που επιλέχθηκαν από διάφορες περιόδους;

Από ιστορική σκοπιά, το βιβλίο στην οθωμανική περίοδο απέκτησε «αισθητική»

διάσταση και καλλιτεχνική αξία μέσα από τα τα «hüsu-I hat» (καλλιγραφία),

«tezhip» (διακόσμηση), «minyatür» (μικρογραφία), «ebru» (‘νερά’), «ciltçilik»

(βιβλιοδεσία) κτλ. Με τις τεχνικές αυτές το βιβλίο έγινε αντικείμενο αισθητικής,

εκπροσωπούσε τον πλούτο μέσω της εξωτερικής δομής και της όψης του

περιεχομένου του.

Ένα από τα στοιχεία που συνέδραμαν στην ισχυροποίηση των χαρακτηριστικών

αυτών ήταν και οι τίτλοι που δίδονταν. Πράγματι, οι τίτλοι των βιβλίων εκείνης της

εποχής στόχευαν στο να είναι εντυπωσιακοί, καλλιτεχνικοί και μόνιμοι. Έτσι

εμφανίστηκαν στην οθωμανική ποίηση – στην τουρκική ή αραβική γλώσσα –

πολυτελείς ή «μεγαλοπρεπείς» (όπως ονομάστηκαν) τίτλοι βιβλίων που

ακολουθούσαν την λεγόμενη «ποιητική πρόζα» (secî) η οποία μετέφερε τα

στομφώδη ίχνη του προφορικού τρόπου απαγγελίας της Λογοτεχνίας Ντιβάν.

Ας δώσουμε μερικά παραδείγματα: Mîzanü’l-hak fî-ihtiyâri’l-ehak (Μέθοδος Στίξης

και Συζήτησης στο Ισλάμ, Kâtip Çelebi), Keşfü’z-zünûn an esâmîi’l-kütübi ve’l-fünûn

(Απομάκρυνση των Αμφιβολιών που προέρχονται από τις Ονομασίες των Βιβλίων

και των Επιστημών, Kâtip Çelebi), Hadâiku’l-hakâyık fî tekmileti’ş-Şakâyık

(Nev’îzâde Atâî), Güldeste-I Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nadiredân (İsmail

Belîğ), Eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye (Taşköprüzâde).

Αυτός ο τρόπος ονοματοδοσίας άρχισε να φθίνει από την περίοδο Τανζιμάτ

και μετά (σ.σ. εισαγωγή και μίμηση δυτικών προτύπων σε όλο το φάσμα της

κοινωνικής, πολιτικής, στρατιωτικής και οικονομικής ζωής) όταν ανακαλύφθηκε ο

«ελκυστικός» χαρακτήρας οτιδήποτε προερχόταν από την Δύση.

Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από αμφινταλάντευση, από δυαδικότητα

σε όλα τα επίπεδα. Ήδη την περίοδο αυτή οι «μεγαλοπρεπείς» τίτλοι βιβλίων

αρχίζουν, σιγά-σιγά, να δίνουν άτολμα την θέση τους σε τίτλους που περιέχουν το

«ή»/«ή αλλιώς». Την περίοδο αυτή παρουσιάζονται οι πρώτες προσπάθειες

42 Οι μεταφράσεις των τίτλων έγιναν από τον συντάκτη του άρθρου, εκτός από εκείνους που ανήκουν σε βιβλία που έχουν ήδη εκδοθεί.

17

«ρεαλιστικής» γραφής, εμφανίζεται η ανάδειξη της «τουρκικότητας» με το γύρισμα

του 20ου αιώνα, η στροφή προς τον λαό, η «εξερεύνηση» της Ανατολίας.

Ορισμένα παραδείγματα της τάσης αυτής είναι τα λογοτεχνικά έργα: Vatan

Yahut Silistre (Πατρώα Γη ή Σιλίστρια, Namık Kemal), İntibah Yahut Ali Beyin

Sergüzeşti (Το Ξύπημα ή η Περιπέτεια του Αλί Μπέι, Namık Kemal), Belde Yahut

Divaneliklerim (Η Πόλη ή Η Τρέλα μου, Abdülhak Hamid), Tarık Yahut Endülüs’ün

Fethi (Ταρίκ ή Η Κατάκτηση της Ισπανίας, Abdülhak Hamid), Demir Bey Yahut

İnkişaf-ı Esrar (Ο Ντεμίρ Μπέι ή Το Ξεδίπλωμα του Μυστηρίου, Ahmed Midhat

Efendi), Dünyaya İkinci Geliş Yahut İstanbul’da Neler Olmuş (Δεύτερη Μετενσάρκωση

ή Τι Συνέβη στην Κων/πολη, Ahmed Midhat Efendi), Fennî Bir Roman Yahut Amerika

Doktorları (Ένα Επιστημονικό Διήγημα ή Οι Γιατροί της Αμερικής, Ahmed Midhat

Efendi), Rikalde Yahut Amerika’da Vahşet âlemi (Ρικάλντε ή Αμερική η Γη της Βίας,

Ahmed Midhat Efendi), Hasan Mellâh Yahut Sır İçinde Esrâr (Χασάν Μελάχ ή Το

Μυστήριο μέσα σε ένα Αίνιγμα, Ahmed Midhat Efendi), Turfanda mı Yoksa Turfa mı?

(Πρώιμο ή Ασήμαντο;, Mizancı Mehmed Murat), Hâlâ Seviyor Yahut İftirâk (Ακόμα

Αγαπά ή Συκοφαντία, Mehmed Celâl), Dehşet Yahut Üç Mezar (Φρίκη ή Οι Τρεις

Τάφοι, Mehmed Celâl).

Αυτή η ατολμία, αυτή η ανασφάλεια εγκαταλείπεται με την ίδρυση της

Τουρκικής Δημοκρατίας όταν εμφανίζονται τίτλοι μονολεκτικοί ή δύο λέξεων, που

είναι σαφείς, ξεκάθαροι και σύντομοι, αντανακλώντας την αποφασιστικότητα για

την δημιουργία ενός νέου μέλλοντος. Η τάση αυτή μπορούμε με ασφάλεια να πούμε

ότι συνεχίσθηκε έως τις δεκαετίες ’50 και ’60.

Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία ξεχωριστή θέση κατέχουν τα

κοινωνικά ζητήματα, η «ανακάλυψη», πλέον, της Ανατολίας, του λαού που την

κατοικεί και των ηθών και εθίμων του, η ανάδειξη της τουρκικής ταυτότητας, η

απλή γλώσσα αφήγησης. Λίγο μετά το 1923 μπορούμε να πούμε ότι αναπτύσσεται

η λεγόμενη «Λογοτεχνία της Δημοκρατικής Περιόδου» η οποία εστιάζεται στον

αντίκτυπο που είχαν οι βαθιές και ριζικές αλλαγές που επέφεραν στην κοινωνία οι

κεμαλικές μεταρρυθμίσεις, στην παραχώρηση μεγαλύτερου «χώρου» στα ζητήματα

της Ανατολίας, στην πιο επισταμένη εξιστόρηση του «Πολέμου της Ανεξαρτησίας».

Εμφανίζονται τίτλοι όπως: Vurun Kahpeye (Χτυπήστε την Πόρνη, Halide Edip),

Sinekli Bakkal (Ο Δρόμος του Σινεκλί Μπακάλ, Halide Edip), Tatarcık (Η Σκνίπα,

Halide Edip), Yaban (Ο Ξένος, Yakup Kadri), Hüküm Gecesi (Η Νύχτα της

Ετυμηγορίας, Yakup Kadri), Sodom ve Gomore (Σόδομα και Γόμορα, Yakup Kadri),

Panorama (Πανόραμα, Yakup Kadri), Ankara (Άγκυρα, Yakup Kadri), Çalıkuşu (Ο

Τρωγλοδύτης, R. Nuri Güntekin), Damga (Η Σφραγίδα, R. Nuri Güntekin), Gizli El (Η

Κρυφή Χειρ, R. Nuri Güntekin), Acımak (Η Συμπόνια, R. Nuri Güntekin), Billur Kalp

(Καρδιά από Κρύσταλο, H. Rahmi Gürpınar), Tutuşmuş Gönüller (Φλεγόμενες

Καρδιές, H. Rahmi Gürpınar), Kokotlar Mektebi (Το Σχολείο των Ιεροδούλων, H.

18

Rahmi Gürpınar), Kesik Baş (Το Κομμένο Κεφάλι, H. Rahmi Gürpınar), Çapkın Kız (Η

Σκανταλιάρα, Aka Gündüz), Odun Kokusu (Μυρωδιά από Καμένα Ξύλα, Aka

Gündüz), Yaldız (Επιχρύσωση, Aka Gündüz) που αποτελούν πολύ χαρακτηριστικά

παραδείγματα του δρόμου που είχε χαραχθεί από τις κεμαλικές μεταρρυθμίσεις και

από την Τουρκική Δημοκρατία.

Βεβαίως υπήρχαν και τίτλοι βιβλίων που ήταν πιο «ποιητικοί», που ωθούσαν σε

διαφορετικά οράματα: Kızılcık Dalları (Τα Κλαδιά της Κρανιάς, R. Nuri), Yaprak

Dökümü (Όταν πέφτουν τα Φύλλα, R. Nuri), Gönül Bir Yeldeğirmenidir Sevda Öğütür

(Η Καρδιά είναι ένας Ανεμόμυλος που αλέθει τον Πόνο, H. Rahmi), Kuyruklu Yıldız

Altında Bir İzdivaç (Παντρειά κάτω από έναν Κομήτη, H. Rahmi), Rahmet Yolları

Kesti (Η Ευσπλαχνία του Θεού είχε στήσει καρτέρι, K. Tahir), Yediçınar Yaylası (Το

Οροπέδιο των Επτά Πλατάνων, K. Tahir), Saatleri Ayarlama Enstitüsü (Το

Ινστιτούτο Ρύθμισης Ρολογιών, A. H. Tanpınar), Sahnenin Dışındakiler (Αυτοί που

βρίσκονται εκτός Σκηνής, A. H. Tanpınar), Yağmur Beklerken (Περιμένοντας την

Βροχή, T. Buğra), Tütün Zamanı (Η Εποχή για τα Καπνά, Necati Cumalı), Hilâl

Görününce (Όταν εμφανίζεται η Ημισέληνος, Sevinç Çokum) κτλ. Όμως τα βιβλία

αυτά δεν αποτελούσαν την πλειονότητα.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο εμφανίζεται στην τουρκική λογοτεχνία,

φανερά υπό την επίδραση της ψυχολογικής ανάτασης που έφερε σε παγκόσμιο

επίπεδο η λήξη αυτής της οδυνηρής περιπέτειας, το αίσθημα της «ασφάλειας», το

αίσθημα ότι πρέπει να διασυνδεθεί ο άνθρωπος με την ζωή και τον κόσμο. Έτσι

ανοίγει ο δρόμος για ριζικές αλλαγές στην αντίληψη περί τέχνης και οι λογοτέχνες

στρέφονται και πάλι – με νέους τρόπους αυτή την φορά οι οποίοι χαρακτηρίζονται

ακόμα και «παράξενοι» - στα ζητήματα της «χώρας» και του «χωριού», στις

ιστορίες, στα μυθιστορήματα και στο θέατρο. Το διάστημα 1940-1950 είναι για την

τουρκική λογοτεχνία μια περίοδος «κίνησης» και εμφάνισης προσωπικοτήτων. Από

την δεκαετία ’60 οι Τούρκοι λογοτέχνες – στους οποίους πλέον ανήκει και ένας

αυξανόμενος αριθμός γυναικών συγγραφέων – αρχίζουν να «γνωρίζουν» άλλα

κράτη, να αποτυπώνουν τα διεθνή προβλήματα, ενώ μετά τα μέσα της δεκαετίας

αυτής και έως σήμερα εξετάζουν λεπτομερώς τα φαινόμενα της εσωτερικής και

εξωτερικής μετανάστευσης και της αστικοποίησης μέσω της αναζήτησης νέων

τρόπων αφήγησης.

Η δεκαετία του ’80 αποτέλεσε για την Τουρκική Λογοτεχνία, σε αντιστοιχία με όσα

καινοτόμα άρχιζαν να συμβαίνουν και σε άλλους τομείς της τουρκικής κοινωνίας,

το σημείο εμφάνισης νέων τάσεων: νοσταλγία για το «παλιό» με αφορμή τις

αλλαγές προς το χειρότερο της εικόνας της Κων/πολης, απελευθέρωση από το

ταμπού της ομοφυλοφιλίας, εξήγηση του πολυπλοκου χαρακτήρα της σύγχρονης

ζωής. Όμως συνεχίζουν να ισχυροποιούνται και τα λογοτεχνικά είδη που

εμφανίστηκαν την περασμένη δεκαετία: νέες απόψεις στα ιστορικά

19

μυθιστορήματα, η θέση της γυναίκας, η δύσκολη ζωή των Τούρκων μεταναστών

στην Ευρώπη, θρησκευτικά μυθιστορήματα που εμπνέονται από τον θρησκευτικό

τρόπο ζωής.

Εντελώς συνοπτικά, και με τον κίνδυνο να παραλείψουμε κάποια σημαντικά

λογοτεχνικά έργα, παραθέτω τους εξής τίλους βιβλίων ως ένδειξη όσων

αναφέρθηκαν: İpek ve Bakır (Χαλκός και Μετάξι, Tomris Uyar), Yürekte Bukağı

(Ακίνητη Καρδιά, Tomris Uyar), Yaza Yolculuk (Προορισμός: Καλοκαίρι, Tomris

Uyar), Makina (Η Μηχανή, Sevinç Çokum), Bir Eski Sokak Sesi (Η Φωνή του Παλιού

Δρόμου, Sevinç Çokum), Ağustos Başağı (Τα Στάχυα του Αυγούστου, Sevinç Çokum),

Or’da Kimse Var mı?: Viva la Muerte (Υπάρχει κάποιος εκεί; Viva la Muerte, Alev

Alatlı), Akışı Olmayan Sular (Ακίνητα Νερά, Pınar Kür), Yarın Yarın (Αύριο! Αύριο!,

Pınar Kür), Ağda Zamanı (Στον Ιστό της Αράχνης, İnci Aral), Yeni Yalan Zamanlar

(Ψεύτης Χρόνος και πάλι, İnci Aral), Yoksulluk İçimizde (Η Μιζέρια μέσα μας,

Mustafa Kutlu), Ya Tahammül Ya Sefer (Υπομονή ή Ταξίδι;, Mustafa Kutlu), Kadınlar

da Vardır (Υπάρχουν και Γυναίκες, Erendiz Atasü), Taş Üstüne Gül Oyması (Το

Σκαλισμένο Τριαντάφυλλο στην Πέτρα, Erendiz Atasü), Dağın Öteki Yüzü (Το άλλο

Πρόσωπο του Βουνού, Erendiz Atasü), İşsızlığın Ortasında (…Και γύρω μου Μοναξιά,

Mehmet Eroğlu), Her Gece Bodrum (Οι Βραδιές στην Αλικαρνασσό, Selim İleri),

Ölünceye Kadar Seninim (Έως τον Θάνατο Δικός σου, Selim İleri), Bir Daha Geri

Gelmeyecekler (Αυτά που δεν θα επιστρέψουν ξανά, Selim İleri), Solmaz Hanım,

Kimsesiz Okurlar İçin (Solmaz Hanım, Για Μοναχικούς Αναγνώστες, Selim İleri), Dört

Mevsim Sonbahar (Φθινόπωρο συνεχώς…, Ahmet Altan), Uzun Sürmüş Bir Yaz

(Ατέλειωτο Καλοκαίρι, Nedim Gürsel), Kadınlar Kitabı (Το Βιβλίο των Γυναικών,

Nedim Gürsel), Sevgilim İstanbul (Αγαπημένη μου Ιστανμπούλ, Nedim Gürsel),

Balkanlara Dönüş (Επιστροφή στα Βαλκάνια, Nedim Gürsel), Cevdet Bey ve Oğulları

(Ο Τζεβντέτ Μπέι και οι Γιοι του, Orhan Pamuk), Beyaz Kale (Το Λευκό Κάστρο,

Orhan Pamuk), Yeni Hayat (Η Καινούργια Ζωή, Orhan Pamuk), Kahramanlar Ölmeli

(Οι Ήρωες πρέπει να πεθάνουν, Ahmet Yurdakul), Sessiz Çığlıklar (Κραυγές χωρίς

Φωνή, Semra Özdamar), Kadırga’da Son Horon (“Ο Τελευταίον ο Χορόν” στην

Καντίργκα της Πόλης, Semra Özdamar), Sevgili Arsız Ölüm (Ο Θάνατος ενός Αχρείου

που αγαπούσα, Latife Tekin), Berci Kristin Çöp Masalları (Τα Παραμύθια των

Σκουπιδιών της Μπερτζή Κριστίν, Latife Tekin), Salkım Hanım’ın Taneleri (Salkım

Hanım, Ζώντας τα Κομμάτια της Ζωής μου, Yılmaz Karakoyunlu), Güz Sancısı

(Πληγές του Φθινοπώρου, Yılmaz Karakoyunlu), Bir Şehre Gidememek (Η Πόλη που

δεν μπορούμε να Φτάσουμε, Mario Levi), Son Yeniçeriler (Οι Τελευταίοι Γενίτσαροι,

Reha Çamurluoğlu), Çanakkale Mahşeri (Δαρδανέλια – Η Ημέρα της Κρίσεως,

Mehmed Niyazi Özdemir), Alpler Geçit Vermiyor (Οι Άλπεις έγιναν αδιάβατες, Rıza

Hekim), Uzak Yuvada Bahar (Άνοιξη στο Μακρινό Καταφύγιο, Rıza Hekim),

Beklenmedik Ziyaretçi (Ο Επισκέπτης που δεν περιμέναμε, Aras Ören), Yenişehir’de

20

Bir Oğle Vakti (Ένα Μεσημέρι στο Γενισεχιρ, Sevgi Soysal), Bir Kadının

Penceresinden (Μια Γυναίκα κοιτάει έξω από το Παραθυρό της, Oktay Rifat), Minyeli

Abdullah (Minyeli Abdullah – Το άλλο Πρόσωπο της Τουρκίας, Hekimoğlu İsmail),

Maznun (Άδικη Κατηγορία, Hekimoğlu İsmail).

Σήμερα τι γίνεται; Τα βιβλία σήμερα αποτελούν οικονομικά προϊόντα που πρέπει να

υπακούν στους νόμους της αγοράς. Πρέπει να φαίνονται εντυπωσιακά, στην

σελιδοποίηση, στις γραμματοσειρές, στα εξώφυλλα και στους τίτλους. Ιδιαιτέρως

τα λογοτεχνικά έργα πρέπει να εμφανίζουν τίτλους που είναι συναισθηματικά

φορτισμένοι, που μεταφέρουν συνειρμούς. Ο συνδυασμός «οικονομία της αγοράς-

εντυπωσιακοί τίτλοι-λογοτεχνική ποικιλία-ενδιαφέρον για την Παράδοση» άρχισε

να εμφανίζεται την δεκαετία ’80 μέσω των ριζικών αλλαγών σε κοινωνία, οικονομία

και πολιτισμικές διαδικασίες. Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της διαδικασίας

αυτής, σε λογοτεχνικό επίπεδο, ήταν η εκλαΐκευση και η διάδοση της «λαϊκής

κουλτούρας» στην κοινωνία.

Ας παραθέσουμε ορισμένα παραδείγματα ανάμεσα στην πλούσια λογοτεχνική

παραγωγή: Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak (Αυτό το Καλοκαίρι θα χωρίσουμε για

πρώτη φορά, S. İleri), Ah Tutku Beni Öldürür müsün? (Αυτό το Πάθος είναι

Θανατηφόρο, Cahide Birgül), Yalnızlık Gittiğin Yoldan Gelir (Χρήματα από τον Δρόμο

που πας στην Μοναξιά, Selçuk Altun), Bir Sen Yakınsın Uzakta Kalınca (Μακριά αλλά

Τόσο Κοντά…, Selçuk Altun), Gölgemi Bıraktım Lâle Bahçelerinde (Στους Κήπους με

τις Τουλίπες άφησα την Σκιά μου, Gül İrepoğlu), Çifte Kapıların Gölgesi (Η Σκιά της

Διπλής Πύλης, Gülayşe Koçak), Konuştuğumuz Gibi Uzaklara (Πέρα Μακριά...όπως

συζητήσαμε, Kürşat Başar), Rüzgârıma Kapılma Gülüm (Ο Δικός μου Σπασμένος

Ανεμοδείκτης, Nâlân Akgöl), Bu İşte Bir Yalnızlık Var (Ο Δρόμος της Μοναξιάς, Tuna

Kiremitçi), Git Kendini Çok Sevdirmeden (Φύγε Χωρίς να σε αγαπήσουν Πολύ, Tuna

Kiremitçi), Postmodern Bir Kız Sevdim (Αγάπησα μια Μεταμοντέρνα Κοπέλα,

Süreyya Evren), Babil’de Ölüm İstanbul’da Aşk (Θάνατος στην Βαβυλώνα, Έρωτας

στην Κων/πολη, İskender Pala), Hiçbir Yer (Πουθενά, Fatma K. Barbarosoğlu), Kuş

Diline Öykünen (Κάνοντας την Φωνή των Πουλιών, Ayşegül Devecioğlu), Bu Filmin

Kötü Adamı Benim (Εγώ…Ο Κακός αυτής της Ταινίας, Murat Gülsoy), İçimde Kim

Var? (Ποιος Υπάρχει Μέσα μου; Yekta Kopan), Kar Yağıyor Hayatıma (Χιόνι στην

Ζωή μου, Selim İleri), Puslu Kıtalar Atlası (Οι Χάρτες για τις Ακτές με Ομίχλη, İhsan

Oktay Anar), Kitabu’l-Hiyel (Καταφετζήδες και Απατεώνες, İ. Oktay Anar), Kitab-ı

Duvduvânî (Το Παράξενο Βιβλίο του Ντουβντουβάν Εφέντι, Y. Hakan Erdem).

21

Συμπέρασμα

Από όσα εκτέθηκαν φαίνεται ότι η ονοματοδοσία (είτε αφορά παιδιά είτε

λογοτεχνικά έργα) διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην τουρκική κοινωνία ως μέσο

αποτύπωσης σημαντικών γεγονότων, προσωπικών και μαζικών. Μάλιστα, τα

συναισθήματα που γεννώνται εξαιτίας των γεγονότων αυτών προβάλονται και

στην ψυχική ζωή της τουρκικής κοινωνίας.

Έτσι, το όνομα μεταφέρει, ακόμα και σήμερα, έντονα σημάδια του παρελθόντος

(κοντινού ή μακρινού), αποτελεί το μέσο διασύνδεσης της Παράδοσής με το Ισλάμ.

Για τον λόγο αυτό σήμερα, οι θρησκευτικές δυνάμεις, οι οπαδοί του κοσμικού

χαρακτήρα και οι οπαδοί των σύγχρονων δυτικών τάσεων προσπαθούν να

συνδέσουν ο καθένας από την μεριά του την ψυχολογία των Τούρκων με τις δικές

τους ερμηνείες περί πραγματικότητας. Οι ερμηνείες αυτές επιχειρείται να

μεταφερθούν στην κοινωνία μέσω αρχετύπων (οι μετριοπαθείς ισλαμιστές που

κυβερνούν μιλούν για το οθωμανικό παρελθόν, οι οπαδοί του κοσμικού χαρακτήρα

εξάρουν τις αρετές του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ).

Σε αντίθεση με την ελληνική κοινωνία, η τουρκική κοινωνία προσπαθεί να

ανακαλύψει μια νέα ερμηνεία της σύγχρονης πραγματικότητας ούτως ώστε να

συνδέσει το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον. Και αυτό μέσω της αποδοχής των

αρχετύπων-«σωτήρων» πάνω στα οποία έχει αυτή οικοδομηθεί.43

43 Για περισσότερα βλ. C.G.JUNG – C. KERENYI, Η Επιστήμη της Μυθολογίας, Ιάμβλιχος, 2008, σελ. 100-101, 103-104, 109-111.

22

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ44

ΜΕΡΙΚΕΣ «ΑΙΤΙΕΣ» ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ «ΥΠΕΥΘΥΝΕΣ» ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΟΝΟΜΑΤΟΣ

Τα «μοδάτα» ονόματα της δεκαετίας 2000 Τα τελευταία χρόνια, τα σύγχρονα «μοδάτα» ονόματα που παρήχθησαν με την αγωνία του «διαφορετικού» παρουσιάζουν είτε μια ανάμιξη ξένων λέξεων γλώσσες με καθαρά τουρκικές είτε βρέθηκαν σε ειδικά λεξικά. Παρόμοια ονόματα είναι τα εξής: Αντρικά: Abay, Andaç, Berke, Keyhan, Laçin, Merih, Pamir, Pozan, Ulaç, Utkan, Sonat Γυναικεία: Alara, Alçin, Ayşan, Azra, Bike, Delfin, Durul, Evşen, Gazal, Ildır, Kayra, Püren, Serva Κοινά και στους δύο: Ada, Ahsen, Bilhan, Cevher, Destan, Doğa, Doruk, Ilgın, İlter, İnal, Meftun, Nisan, Ogan, Omay, Özgü, Uytun, Ümür, Vurgun. Τα πολιτικά κόμματα και οι ιδεολογίες καθόρισαν και τα ονόματα Διαδεδομένα ονόματα που δόθηκαν εξαιτίας αριστερών ιδεολογικών

αντανακλαστικών, πριν το 1980: Umut, Barış, Deniz, Özgür, Özlem, Devrim, Uygar, Nazım, Piraye, Ulaş, Eylem.

Διαδεδομένα ονόματα που δόθηκαν εξαιτίας εθνικιστικών ιδεολογικών αντανακλαστικών, πριν το 1980:

Turan, Alparslan, Atilla, Asena, Ülkü, Işık, Kürşat. Διαδεδομένα ονόματα που δόθηκαν εξαιτίας εθνικιστικών ιδεολογικών

αντανακλαστικών, μετά το 1980: Kağan, Kaan, Doğuhan, Metehan, Alp, Alperen, Boğaç, Türkmen, İzgi, Aybüke, Aydilge.

Διαδεδομένα ονόματα που δόθηκαν στο πλαίσιο της «Εθνικής Άποψης» (Milli Görüş) κατά την δεκαετία 1980:

Selamet, Necmettin, Adil, Mücahit, Fatih. Γυναικεία ονόματα που διαδόθηκαν στους θρησκευτικούς κύκλους, μετά την

δεκαετία 1980: Merve, Sümeyye, Büşra, Tuğba, Rabia, Elif, Kübra, Betül, Şeyma

Feyza, Beyza.

44 Τα στοιχεία προέρχονται από το άρθρο του BURHAN EREN στο περιοδικό Turkuaz (22.12.2009) και την ιστοσελίδα της Γενικής Διεύθυνσης Πληθυσμού και Πολιτών της Τουρκίας (www.nvi.gov.tr) και η επεξεργασία τους έγινε από τον γράφοντα.

23

Ο σεισμός «ταρακούνησε» και τις στατιστικές ονομάτων Μερικά μεγάλα γεγονότα που επηρέζουν σε βάθος την κοινωνία συγκαταλέγονται μεταξύ των σημαντικών προσδιοριστικών στοιχείων σε ό,τι αφορά στην ονοματοδοσία. Σχετικά πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί ο μεγάλος σεισμός στον Κόλπο του Μαρμαρά το 1999. Οι στατιστικές έρευνες που έγιναν στις περιοχές που έπαθαν ζημιές από τον σεισμό δείχνουν ότι μετά τον σεισμό δόθηκαν περισσότερο κάποια συγκεκριμένα ονόματα σε αντικατάσταση άλλων που επικρατούσαν έως εκείνη την στιγμή. Ονόματα που δόθηκαν μετά τον σεισμό: Afet (Θεομηνία), Kurtuluş (Σωτηρία), Kurtul, Kısmet (Ριζικό), Nasuh, Nasip (Πεπρωμένο), Kader, Elem, Felek, Melek (Άγγελος), Can, Kahraman, Hicran (Χωρισμός), Deva, Hayat, Yaşam, Umut (Ελπίδα), Erdem. Ονόματα που δεν δόθηκαν μετά τον σεισμό: Bülent, Durmuş, Osman, Veli, Devlet, Rahşan, Koray, Hüsamettin, Enis, Osman, Metin, Hikmet, Sefa, Yüksel, Ceylan, Aydın, Deniz.

24

ΤΑ ΠΙΟ ΔΙΑΔΕΔΟΜΕΝΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΑΝΑ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ

Τα 10 πρώτα ονόματα των τελευταίων 50 ετών Στην περίοδο που ξεκινά πριν 25-30 χρόνια και καταλήγει στο σήμερα φαίνεται ότι τα 10 πρώτα διαδεδομένα γυναικεία και αντρικά ονόματα είναι περίπου τα ίδια. Αξιοσημείωτο είναι ότι πριν το 1970, τα 10 πρώτα σε σειρά γυναικεία και αντρικά ονόματα σύμφωνα με τους νομούς της Τουρκίας είναι τα ίδια παντού, παρά τις μικρές διαφοροποιήσεις. Γεννηθέντες την περίοδο 1950-1970: Γυναικεία: Ayşe, Emine, Fatma, Zeynep, Hatice, Fadime, Meryem, Rahime, Sultan, Şerife. Αντρικά: Mehmet, Mustafa, Ahmet, Ali, Hüseyin, Hasan, İsmail, İbrahim, Osman, Ramazan. Γεννηθέντες την περίοδο 1970-1980: Γυναικεία: Fatma, Ayşe, Emine, Hatice, Zeynep, Hülya, Dilek, Filiz, Yasemin, Özlem. Αντρικά: Mehmet, Mustafa, Murat, Ali, Ahmet, Hüseyin, Hasan, İbrahim, İsmail, Ramazan. Γεννηθέντες την περίοδο 1980-1990: Γυναικεία: Fatma, Ayşe, Hatice, Emine, Zeynep, Özlem, Elif, Yasemin, Esra, Dilek. Αντρικά: Mehmet, Mustafa, Murat, Ahmet, Ali, Fatih, Hüseyin, İbrahim, Hasan, Gökhan. Γεννηθέντες την περίοδο 1990-2000: Γυναικεία: Merve, Fatma, Büşra, Elif, Kübra, Esra, Zeynep, Ayşe, Emine, Hatice. Αντρικά: Mehmet, Mustafa, Ahmet, Emre, Ali, Murat, İbrahim, Ömer, Burak, Hüseyin. Γεννηθέντες την περίοδο 2000-2005: Γυναικεία: Zeynep, Elif, Merve, İrem, Fatma, Esra, Büşra, Ayşe, Rabia, Merve, Sıla. Αντρικά: Yusuf, Furkan, Mustafa, Emre.

ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΟΥΝ «ΠΕΡΑΣΗ»

Ο τίτλος αναφέρεται στα ονόματα που εκτοπίστηκαν από τις επιλογές των γονέων κατά την δεκαετία 2000 όταν αναζητούνταν το «καινούργιο», το «διαφορετικό». Σύμφωνα με την τουρκική Παράδοση ονοματοδοσίας έπρεπε να δίδονται τα ονόματα των «γηραιών του σπιτιού» για να υπάρχει συνέχεια στην οικογένεια, να υπάρχει η θρησκευτική διάσταση στο όνομα, ή άλλες φορές έπρεπε τα ονόματα να εκφράζουν μια ευχή ώστε είτε να δοθεί τέλος στις συνεχείς γεννήσεις νεκρών παιδιών είτε να πάψουν οι συνεχείς γεννήσεις κοριτσιών. Πολλοί άνθρωποι που έφεραν τέτοια ονόματα, τα άλλαξαν προσφεύγοντας στα δικαστήρια.

25

Σϋμφωνα με τις στατιστικές, τα ονόματα που δεν έχουν «πέραση», είναι τα εξής: Γυναικεία: Kezban, Döndü, Fadime, Fadimana, Dudu, Yeter, Döne, Kadriye, Asiye, Nuriye, Şerife, Dürdane. Αντρικά: Satılmış, Durmuş, Dursun, Şaban, Abdurrahman, Memiş, Abuzer, Murtaza, Tarkan, Hüsamettin.

26

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΡΕΝ ΑΡΜΣΤΡΟΝΓΚ, Σύντομη Ιστορία του Μύθου, Ωκεανίδα, 2005. İ. BAŞGÖZ, “The Meaning of Dimension of Change of Personal Names in Turkey”, Turcica, XV, 1983. PERTEV N. BORATAV, 100 Soruda Türk Folkloru, Gerçek Yayınları, (5. Baskı, İstanbul), 1999. CELALEDDIN ÇELIK, İsim Kültürü ve Din-Şahıs İsimleri Üzerine Bir Din Sosyolojisi Denemesi, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2005. CELALEDDIN ÇELIK, “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler: Kişi İsimlerine Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi/Journal of Sociological Research 2007/2. KUDRET EMIROĞLU, SUAVI AYDIN, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları (İstanbul), 2003. EROL GÖKA, Türklerin Psikolojisi, Timaş (İstanbul), 2008. K.C. İLYASOVA, YAŞAR KALAFAT, “Türkmenistan ve Türkiye Halk İnançlarında Doğum”, Türk Folkloru Araştırmaları, 1988/2, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (Ankara), 1998. C.G.JUNG – C. KERENYI, Η Επιστήμη της Μυθολογίας, Ιάμβλιχος, 2008. PARTICK THOMASSIN, Αναζητώντας τις Ρίζες – Από τον κοσμογονικό μύθο στο προσωπικό παραμύθι, Κέδρος, Αθήνα, 1993. Εφημερίδα Μιλλιγιέτ (www.milliyet.com.tr). Περιοδικό Turkuaz (22.12.2009) Ιστοσελίδα της Γενικής Διεύθυνσης Πληθυσμού και Πολιτών της Τουρκίας (www.nvi.gov.tr).