Ιστορία της Τέχνης

Μάθημα 8ο: Η Βυζαντινή τέχνηβ) Ζωγραφική - Ψηφιδωτά

ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (324-610)

ΨΗΦΙΔΩΤΑΤο ψηφιδωτό υπήρξε το κυριότερο μέσο έκφρασης της μνημειακής ζωγραφικής κατά την Πρώιμη Bυζαντινή

περίοδο. Στην τεχνική του ψηφιδωτού τα θέματα αποδίδονταν με μικρούς πολύχρωμους κύβους, τις

ψηφίδες, από διάφορα υλικά, όπως μάρμαρο, γυαλί και σε κάποιες περιπτώσεις ημιπολύτιμους λίθους, που

τοποθετούνταν στο κονίαμα των τοίχων σύμφωνα με ένα σχέδιο. Aρχικά τα θέματα που επιλέγονταν ήταν καθαρά

διακοσμητικά και δεν είχαν άλλη λειτουργία από τον εξωραϊσμό των κτηρίων που προορίζονταν για την "κατοικία του Θεού". Aργότερα η αυτοκρατορική εικονογραφία και το τυπικό της αυλής αποτέλεσαν

βασικές πηγές έμπνευσης για τις μεγάλες συνθέσεις που διακοσμούσαν τον ιερότερο χώρο των ναών, την αψίδα

του ιερού. Σταδιακά, και κυρίως από το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα και εξής, αυξήθηκαν τα θέματα που διακοσμούσαν τους

ναούς. Eμπνευσμένες από την Παλαιά και Kαινή Διαθήκη, οι σκηνές που εμφανίστηκαν στους τοίχους των εκκλησιών είχαν συνήθως αφηγηματικό χαρακτήρα και αποσκοπούσαν στη διδασκαλία των πιστών μέσω της

Aγίας Γραφής.

Χρυσός σταυρός σε μπλέ φόντο με ατελείωτα αστέρια από το Μαυσωλείο της Galla Placidia

στη Ρώμη (5ος αι.)

Τα πρωιμότερο ψηφιδωτό σύνολο της περιόδου στην Ιταλική χερσόνησο βρίσκεται στη Ρώμη, στο ναό της Santa Constanza. Το περίκεντρο κτήριο υπήρξε μαυσωλείο της κόρης του Μεγάλου

Κωνσταντίνου (306-337) Κωνσταντίας, η οποία πέθανε το 353, και είναι διακοσμημένο με θέματα που βρίσκονται ακόμη στην παράδοση της ελληνορωμαϊκής τέχνης, όπως γεωμετρικά σχήματα,

σκηνές από τη φύση, παγώνια, δελφίνια, και ερωτιδείς μέσα σε κλήματα.Στην ίδια πόλη, ψηφιδωτή σύνθεση που κοσμεί την αψίδα της Santa Pudenziana (401-417), αν και

έχει υποστεί αρκετές μεταγενέστερες προσθήκες είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Παριστάνει το Χριστό ένθρονο ανάμεσα στους 12 αποστόλους, μπροστά από ένα μνημειακό αρχιτεκτονικό

πλαίσιο που συμβολίζει την Ουράνια Ιερουσαλήμ. Μάλιστα τα κτήρια θεωρείται ότι απεικονίζουν τα σχεδόν σύγχρονά τους μνημεία που έκτισε ο Μέγας Κωνσταντίνος στους Αγίους Τόπους.

Ψηφιδωτή σύνθεση από το μαυσωλείο της Κωνσταντίας στη Ρώμη. Οι παραστάσεις καθημερινής ζωής συνεχίζουν την ελληνορωμαϊκή παράδοση των ψηφιδωτών σε οικίες

και ανάκτορα.

Μια ανάλογη σύνθεση, όπου όμως ο όμιλος των αποστόλων και του Ιησού θυμίζει σύναξη αρχαίων φιλοσόφων,

κοσμεί την αψίδα του Αγίου Ακυλίνου στο Μιλάνο (α' μισό 5ου αιώνα).

Το σημαντικότερο όμως έργο στην αιώνια πόλη, τη Ρώμη, αποτελεί η ψηφιδωτή διακόσμηση της Santa

Maria Maggiore (432-40). Στα πλάγια κλίτη του ναού εικονίζονται σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη και στο θριαμβευτικό τόξο πάνω από την

αψίδα σκηνές που επικεντρώνονται στο πρόσωπο της Παναγίας, στην

οποία ήταν άλλωστε αφιερωμένη η εκκλησία. Το θεολογικό μήνυμα των

τελευταίων σκηνών αποτελεί συμβολική αναφορά στις αποφάσεις

της Συνόδου της Εφέσου (431), η οποία ανάμεσα στα άλλα διακήρυξε

πως η Παρθένος ήταν "Θεοτόκος" και όχι "Χριστοτόκος". Μέρος από τις ψηφιδωτές παραστάσεις στην αψίδα

της Santa Maria Maggiore. Συγκεκριμένα εικονίζεται η Βηθλεέμ με τους πιστούς ως αμνούς

Στη Ραβέννα, η οποία από το 402 ήταν η διοικητική έδρα του δυτικού ρωμαϊκού κράτους, συγκεντρώνονται σημαντικά ψηφιδωτά σύνολα. Στο Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας (περ.

μέσα 5ου αιώνα) απεικονίζονται παραστάσεις με εσχατολογικό περιεχόμενο που ταιριάζει με την ιδιαίτερη χρήση του κτηρίου: ο Χριστός ως καλός ποιμένας, οι 8 απόστολοι, τα σύμβολα των

τεσσάρων Ευαγγελιστών και ο μάρτυρας άγιος Λαυρέντιος.

Το καταπληκτικό ψηφιδωτό του Καλού Ποιμένα στο Μαυσωλείο της Γάλλας Πλακιδίας μια σύνθεση που ακροβατεί ανάμεσα στην ύστερη ελληνορωμαϊκή τέχνη και την πρώιμη

μεσαιωνική

Τα άλλα δύο σημαντικά ψηφιδωτά σύνολα της Ραβέννας βρίσκονται σε βαπτιστήρια και οι παραστάσεις του συνδέονται με την τελετή της Bάπτισης. Συγκεκριμένα στο οκταγωνικό

βαπτιστήριο των Ορθοδόξων, στο κεντρικό μετάλλιο του τρούλου παριστάνεται η Βάπτιση του Χριστού και σε μία δεύτερη ζώνη οι δώδεκα απόστολοι κρατώντας στέμματα. Το ίδιο

εικονογραφικό πρόγραμμα ακολουθείται και στο βαπτιστήριο των Αρειανών, στα τέλη του 5ου αιώνα, που ονομάστηκε έτσι γιατί κτίστηκε την περίοδο που η πόλη βρισκόταν υπό τον έλεγχο

των Οστρογότθων, οι οποίοι ήταν οπαδοί του Αρειανισμού.

Μέρος του ψηφιδωτού του

τρούλου στο Βαπτιστήριο των

Αρειανών. Εικονίζονται οι

Απόστολοι να φέρουν το στέφανος του μαρτυρίου τους

σε στάση χαλαρής κίνησης σε τοπίο με χρυσό βάθος. Ήδη η

μεσαιωνική τέχνη αρχίζει να

ξεκαθαρίζει τις καλλιτεχνικές της

συμβάσεις (μετωπικότητα,

χρυσό βάθος, υπερβατικές

μορφές)

Τα σημαντικότερα εντοίχια ψηφιδωτά σύνολα της περιόδου βρίσκονται στην Θεσσαλονίκη. Στη Ροτόντα, το κυκλικό κτήριο της εποχής του Γαλερίου (306-311) που στα μέσα του 5ου αιώνα μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία, αφιερωμένη σήμερα στον άγιο Γεώργιο, σώζεται μία

ψηφιδωτή σύνθεση που καλύπτει τον τεραστίων διαστάσεων τρούλο. Η μνημειακή παράσταση, που αποτελείται από μία ζώνη με δεόμενους αγίους μπροστά σε ένα αρχιτεκτονικό πλαίσιο που θυμίζει τα σκηνικά των ρωμαϊκών θεάτρων. Στο β' μισό του 5ου αιώνα τοποθετείται, λόγω της τεχνοτροπίας, η

εντυπωσιακή παράσταση που καλύπτει την αψίδα του Οσίου Δαυίδ (μονή Λατόμου).

Η αψίδα του Οσίου Δαυίδ (μονή Λατόμου) στην

΄Aνω Πόλη της Θεσσαλονίκης.

Παριστάνεται ο Χριστός σε νεανική ηλικία

ένθρονος πάνω σε τόξο ίριδας, πλαισιωμένος από τα τέσσερα σύμβολα των

Ευαγγελιστών. Στις δύο γωνίες δύο μυστηριώδες μορφές έχουν ταυτιστεί

με τους προφήτες Iεζεκιήλ και Αββακούμ,

των οποίων οι προφητείες υπήρξαν

πιθανόν η έμπνευση για τη δημιουργία του

αποκαλυπτικού αυτού οράματος.

Τα μωσαϊκά δάπεδα της Πρώιμης Βυζαντινής εποχής συνεχίζουν την πολύχρονη παράδοση των προηγούμενων περιόδων, ενώ διαφέρουν κυρίως ως προς τη θεματολογία, η οποία περιλαμβάνει πλέον

και στοιχεία που παραπέμπουν στα διδάγματα της νέας θρησκείας. Θέματα από τη φύση, όπως σκηνές κυνηγιού, ζώα και φυτά, γεωμετρικά σχέδια σε μεγάλη ποικιλία και προσωποποιήσεις των εποχών του έτους, των μηνών και εννοιών, όπως η Mεγαλοψυχία, συνεχίζουν να

χρησιμοποιούνται και αποκτούν συνήθως μία συμβολική χριστιανική διάσταση. Ιερές σκηνές από τη Bίβλο αποφεύγονται, καθώς δεν ταιριάζουν στο χώρο του δαπέδου.

Ψηφιδωτό του 5ου αι. από το Λίβανο με απεικόνιση της Κτίσεως ως θεότητας και διαφόρων ζώων.

Mωσαϊκά δάπεδα απαντούν σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, από τη βόρεια Aφρική και τη Δυτική Ευρώπη ως την Eγγύς Aνατολή. Σημαντικά ψηφιδωτά έχουν βρεθεί επίσης στον ελλαδικό χώρο. Στη βασιλική της Τεγέας Αρκαδίας σώζονται παραστάσεις από τα τέλη του 5ου αιώνα, που περιλαμβάνουν τις προσωποποιήσεις των δώδεκα μηνών να κρατούν τα χαρακτηριστικά προϊόντα

τους, ενώ ανάμεσα στα έτη 525 και 550, χρονολογείται το μοναδικής ομορφιάς δάπεδο, που σώζεται στη Nικόπολη με παράσταση κήπου με πουλιά ο οποίος περιβάλλεται από μία συμβολική

παράσταση της θάλασσας με ψάρια κάθε είδους, ψαράδες και παιδιά που παίζουν.

Αριστερά: Ψηφιδωτό ενός από τους μήνες από την παλαιοχριστιανική βασιλική της Τεγέας στην Αρκαδία.

Δεξιά: Μέρος από το ψηφιδωτό της Νικόπολης.

Σημαντικές αλλαγές συντελούνται κατά την περίοδο του Ιουστινιανού A' (527-565) στον τομέα της ζωγραφικής. Σκηνές με αφηγηματικό περιεχόμενο από την Παλαιά ή την Καινή Διαθήκη

εικονίζονται συνήθως στον κυρίως ναό, με στόχο να διδάξουν τους πιστούς βασικά σημεία της χριστιανικής θρησκείας μέσω της Αγίας Γραφής. Στο ιερό αντίθετα παριστάνονται σκηνές ή

πρόσωπα της Βίβλου που έχουν ευχαριστιακό νόημα, συνδέονται δηλαδή συμβολικά με τη Θεία Λειτουργία που τελείται στον ίδιο χώρο. Tέλος, ένα θριαμβευτικό όραμα του Θεού καταλαμβάνει την αψίδα και κυριαρχεί στον κεντρικό άξονα του ναού. Από τεχνοτροπική άποψη η ζωγραφική της περιόδου χαρακτηρίζεται από την τάση για υπερβατική αναπαράσταση των μορφών και των

συνθέσεων. Tο χρυσό χρώμα αντικαθιστά το γραφικό τοπίο και κυριαρχεί στο βάθος των σκηνών.

Πομπή γυναικών μαρτύρων που κρατούν

το στέφανο του μαρτυρίου τους όπως

αποδίδονται στο κλίτος του ναού του Αγίου

Απολλιναρίου του Νέου στη Ραβέννα (περ.540). Η ανθρώπινη μορφή παίρνει

κυρίαρχη θέση στις παραστάσεις τον 6ο αι.,

αποκτά πνευματικότητα, ενώ αρκετά συχνά

διατηρεί αναμνήσεις από την τέχνη της κλασικής

Αρχαιότητας και χαρακτηρίζεται από αρμονία, μέτρο και

φυσιοκρατική διάθεση.

Tα περισσότερα ψηφιδωτά σύνολα της περιόδου βρίσκονται στη Ραβέννα (Iταλία). Στα μνημεία της πρωτεύουσας των Οστρογότθων, που ανακατέλαβαν οι Βυζαντινοί το 540, και λίγο αργότερα έγινε έδρα του ομώνυμου εξαρχάτου της αυτοκρατορίας, αντικατοπτρίζεται περισσότερο από οπουδήποτε αλλού η

τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Πρόκειται για τα ψηφιδωτά που κοσμούν το ιερό βήμα του Αγίου Βιταλίου και την αψίδα του Αγίου Απολλινάριου στο λιμάνι της πόλης (in Classe).

Στην αψίδα του Αγίου Βιταλίου

εικονίζεται ο Χριστός

καθισμένος πάνω στη σφαίρα του

κόσμου πλαισιωμένος από

αγγέλους. Στα δεξιά του

παριστάνεται ο άγιος Βιτάλιος,

προς τον οποίο ο Κοσμοκράτορας

τείνει το διάλιθο στέφανο των

Μαρτύρων, ενώ στα αριστερά του

απεικονίζεται ο επίσκοπος και κτήτορας του

ναού Εκκλήσιος, ο οποίος του προσφέρει

ομοίωμα του ναού..

Οι υπόλοιπες παραστάσεις σχετίζονται με θέματα της Παλαιάς Διαθήκης, όπως η Θυσία του Αβραάμ, που

θεωρούνται στην ορθόδοξη χριστιανική σκέψη προεικονίσεις της Θείας Λειτουργίας που τελείται στο

χώρο του ιερού. Tέλος, στους πλευρικούς τοίχους εικονίζονται δύο

περίφημες και μεγαλοπρεπείς συνθέσεις με τις αυτοκρατορικές

προσφορές του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας προς το ναό. Αριστερά

παριστάνεται ο Ιουστινιανός, συνοδευόμενος από τον αρχιεπίσκοπο

της πόλης Μαξιμιανό και την ακολουθία του, να προσκομίζει χρυσό δίσκο και δεξιά η αυτοκράτειρα με τις

γυναίκες της συνοδείας της να προσφέρει χρυσή διάλιθη κύλικα.

Τα περίφημα ψηφιδωτά του Ιουστινιανού και της συνοδείας του (κάτω) και της Θεοδώρας και της συνοδείας της (πάνω) στον Άγιο

Βιτάλιο της Ραβέννας.

H αψίδα του ναού στο λιμάνι της Ραβέννας, που είναι αφιερωμένος στον προστάτη της πόλης, άγιο Aπολλινάριο, διακοσμείται με μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα παράσταση. Στο κέντρο της εικονίζεται

μέσα σε μετάλλιο ένας μεγάλος διάλιθος σταυρός και πιο κάτω, ανάμεσα σε ένα πλούσιο παραδείσιο τοπίο, τρεις αμνοί που τον ατενίζουν. Tο σταυρό πλαισιώνουν μέσα σε νέφη οι προτομές του Ηλία και του Μωυσή και πάνω το χέρι του Θεού που προβάλλει από το βάθος του χρυσού ουρανού. Kάτω από

το σταυρό εικονίζεται δεόμενος ο επώνυμος άγιος ανάμεσα σε δύο σειρές από 6 αμνούς.

Το ψηφιδωτό της αψίδας του Αγίου Απολλιναρίου στο

λιμάνι της Ραβέννας. Η παράσταση συμβολίζει

τη Μεταμόρφωση (ο σταυρός το Χριστό και

οι 12 αμνοί τους Αποστόλους), ενώ

τιμάται και ο ντόπιος Άγιος. Εντυπωσιακό

είναι το φυσικό τοπίο σε πράσινο χρώμα το

οποίος συνδυάζεται με τον υπερβατικό

επουράνιο κόσμο σε χρυσό. Τέτοιου είδους

παραστάσεις στην αψίδα θα εκλείψουν από

τον 7ο αι. στη βυζαντινή τέχνη.

Η ψηφιδωτή σύνθεση στην αψίδα του καθολικού της μονής Σινά αποτελεί ένα από τα αξιολογότερα έργα των τελευταίων χρόνων της βασιλείας του Ιουστινιανού A' (527-565) που σώθηκε στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Από τεχνοτροπικής άποψης η σκηνή της Μεταμόρφωσης χαρακτηρίζεται από λιτότητα και αφαιρετική διάθεση. Οι εκφραστικές αλλά άκαμπτες μορφές της αιωρούνται μπροστά

από το υπερκόσμιο χρυσό βάθος εκφράζοντας μια έντονα αντικλασική αντίληψη. Το ψηφιδωτό του Σινά αποτελεί έτσι προδρομικό εκπρόσωπο των τεχνοτροπικών τάσεων που θα διαμορφωθούν στο

βυζαντινό κόσμο μετά την περίοδο της Εικονομαχίας.

Η ψηφιδωτή παράσταση της αψίδας στη μονή Αγίας Αικατερίνης του Σινά.

Σημαντικά δείγματα μνημειακής ζωγραφικής της Πρώιμης Βυζαντινής

περιόδου αποτελούν οι ψηφιδωτές διακοσμήσεις δύο εκκλησιών της

Κύπρου. Πρόκειται για τις μνημειακές συνθέσεις που κοσμούν τις αψίδες της

Παναγιάς Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη και της Παναγιάς Αγγελόκτιστης στο Κίτι. Τα δύο ψηφιδωτά σύνολα έχουν

ακριβώς το ίδιο θέμα, δηλαδή παρουσιάζουν την Παναγία με το Θείο

Βρέφος δορυφορούμενη από αρχάγγελους. Στην αψίδα της

Αγγελόκτιστης απεικονίζεται η Παναγία στον τύπο της Οδηγήτριας, δηλαδή όρθια

κρατώντας με το αριστερό της χέρι το Θείο Βρέφος. Πλαισιώνεται από τους αρχάγγελους Μιχαήλ και Γαβριήλ που

στρέφονται προς αυτήν κρατώντας σκήπτρο και σφαίρα. Οι μορφές έχουν

σωματικότητα, όγκο, κίνηση και στέκονται φυσιοκρατικά και με άνεση μπροστά στο αφηρημένο χρυσό βάθος.

Τα χαρακτηριστικά τους είναι καλογραμμένα και αρμονικά και το

πλάσιμο γίνεται με απαλές διαβαθμίσεις χρωμάτων.

Τα τεχνοτροπικά στοιχεία εντάσσουν το ψηφιδωτό της Αγγελόκτιστης στη γενικότερη "αναγεννησιακή" κίνηση που παρατηρείται την εποχή του Ηρακλείου A' (610-641) και το τοποθετούν χρονικά στις αρχές του

7ου αιώνα.

Στον ελλαδικό χώρο, ψηφιδωτά του 6ου αιώνα σώζονται στο ναό του Aγίου Δημητρίου στη

Θεσσαλονίκη. Ο ναός ακολουθεί τον τύπο της πεντάκλιτης βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος και η

ανοικοδόμησή του χρονολογείται πιθανότατα προς το τέλος του 5ου αιώνα. Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, στο διάστημα 629-634, ο ναός έπαθε

σημαντικές καταστροφές από φωτιά. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις που κοσμούν την εκκλησία δεν εντάσσονται σε ένα ενιαίο

πρόγραμμα εικονογράφησής της. Αποτελούν κυρίως αναθήματα πιστών που έγιναν σε διάφορες περιόδους για να τιμήσουν το

θαυματουργό άγιο και να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη του αναθέτη τους για τις

ευεργεσίες που είχε προσφέρει στους ίδιους ή στην πόλη, της οποίας υπήρξε προστάτης. Για το

λόγο αυτό οι περισσότερες από τις συνθέσεις απεικονίζουν τον άγιο πλαισιωμένο από πιστούς, οι οποίοι δέονται προς αυτόν Ο τύπος αυτός του

εντοίχιου διακόσμου θυμίζει, όσον αφορά τη λειτουργικότητά του, τις φορητές εικόνες, των

οποίων η λατρεία γνώρισε μεγάλη διάδοση μετά τα μέσα του 6ου αιώνα.

Ο Άγιος Δημήτριος με φωτοστέφανο πλαισιωμένος από επισκόπους της πόλεως.

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣΟι τοιχογραφίες που σώζονται από τις αρχές του 5ου μέχρι τον πρώιμο 8ο αιώνα είναι σχετικά λίγες. Σαν

ευτελέστερο είδος διακόσμησης σε σχέση με τα ψηφιδωτά, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν σε σημαντικά οικοδομήματα, οι τοιχογραφίες χρησιμοποιήθηκαν κυρίως σε δευτερεύοντα μνημεία, στις περιφερειακές επαρχίες της

αυτοκρατορίας, τα οποία πιθανόν να συνδέονται με τοπικούς

παράγοντες. Στον ελλαδικό χώρο ένα σημαντικό

τοιχογραφημένο σύνολο της περιόδου σώζεται στον τρίκογχο

ναό της Παναγιάς Δροσιανής κοντά στο χωριό Μονή της Nάξου. Οι τοιχογραφίες ανάγονται στην περίοδο γύρω στο 600. Στην κεντρική αψίδα εικονίζεται η

Ανάληψη του Χριστού και στη βόρεια κόγχη η Παναγία με το

Χριστό σε μετάλλιο μπροστά στο στήθος της.

Η τοιχογραφία της κεντρικής αψίδας της Παναγίας Δροσιανής στη Νάξο. Ας σημειωθεί ακόμη πως ιδιαίτερη είναι η σύνθεση που καταλαμβάνει τον τρούλο του ναού,

όπου εικονίζονται δύο μετάλλια με πορτρέτα του Χριστού. Στο ένα παριστάνεται νέος με βραχύ γένι να

κρατά κώδικα, ενώ στο άλλο γηραιότερος και γενειοφόρος κρατώντας ειλητό. Η διπλή αυτή απεικόνιση

του Χριστού δεν έχει άλλο παράλληλο στην βυζαντινή τέχνη και συνδέεται με τη διπλή φύση του Θεανθρώπου.

ΕΙΚΟΝΕΣH ζωγραφική απεικόνιση αγίων προσώπων σε ξύλινους πίνακες

έχει τις ρίζες της στα πορτρέτα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Aυτά ήταν κυρίως νεκρικές προσωπογραφίες,

όπως τα γνωστά ως πορτρέτα του Φαγιούμ, που σώθηκαν στην ομώνυμη περιοχή της Mέσης Aιγύπτου και χρονολογούνται από

το 2ο μέχρι τον 4ο μ.X. αιώνα. H λατρεία των νεκρών αποτελούσε σημαντικό μέρος των

θρησκευτικών συνηθειών της ύστερης ρωμαϊκής κοινωνίας, στοιχείο που υιοθέτησαν και οι πρώτοι χριστιανοί με την

επιτύμβια λατρεία των μαρτύρων της νέας θρησκείας. ΄Eτσι μπορούμε να υποθέσουμε πως αρκετά νωρίς, οι χριστιανοί θα

απέδιδαν τιμή στα πορτρέτα των δικών τους σημαντικών νεκρών, των μαρτύρων και των αποστόλων. Aπό τις λίγες

εικόνες της Πρώιμης Bυζαντινής περιόδου που έχουν σωθεί μέχρι τις μέρες μας, τα σημαντικότερα παραδείγματα

βρίσκονται στο μοναστήρι της Aγίας Aικατερίνης στο Σινά. Συγκεκριμένα, πρόκειται για την εικόνα με την ένθρονη

Παναγία Βρεφοκρατούσα ανάμεσα σε δύο στρατιωτικούς αγίους και αγγέλους, την εικόνα του αποστόλου Πέτρου και

τέλος αυτή του Xριστού Παντοκράτορα.

Η εκπληκτική εγκαυστική εικόνα του Χριστού από το Σινά (6ος αι.) στο μεταίχμιο μεταξύ ελληνιστικής και

βυζαντινής τέχνης.

Kαι τα τρία έργα είναι ζωγραφισμένα με την εγκαυστική τεχνική, δηλαδή με χρώματα αναμιγμένα με λειωμένο κερί που απλώνονταν στη ζωγραφική επιφάνεια όσο το μίγμα ήταν ακόμη ζεστό. Mε την τεχνική αυτή, το αρχικό γραμμικό σχέδιο δεν είναι απαραίτητο και οι παραστάσεις αποδίδονται με

χρωματικές διαβαθμίσεις που τους προσδίδουν όγκο και φυσική υπόσταση. Tα στοιχεία αυτά είναι ολοφάνερα στις τρεις παραπάνω εικόνες, στις οποίες τα απαλά χρώματα, η

ζωγραφική απόδοση των προσώπων, και το προοπτικά αποδοσμένο αρχιτεκτονικό βάθος φέρνουν τα αριστουργηματικά αυτά έργα πολύ κοντά στην ελληνιστική παράδοση.

Αριστερά: Ο Απόστολος Πέτρος

Δεξιά: Η παναγία Βρεφοκρατούσα.

Οι εικόνες του Σινά χρονολογούνται στον 6ο

αι. και πιθανότατα αποτελούν έργο καλλιτεχνών της

Κωνσταντινούπολης

ΜΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (610-1204)

ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΚΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

Η θρησκευτική ζωγραφική, παίζοντας πάντα εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στο δημόσιο βίο των Βυζαντινών, πέρασε από τρεις διαδοχικές φάσεις μέσα στο χρονικό διάστημα 610-867: πριν (610-726), κατά τη διάρκεια(726-843) και μετά την

Εικονομαχία (843-867).Το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών της εποχής

και οι κυριότερες αντιλήψεις που εξέφραζε επικεντρώνονταν στην αψίδα. Στο χώρο αυτό είχε

καθιερωθεί από τον 6ο αιώνα το θέμα της Θεοτόκου, που απηχεί το δόγμα της Ενσάρκωσης

και που συνέχισε και μετά το 843 να αποτελεί κεντρικό σημείο του αυστηρά διαρθρωμένου

εικονογραφικού προγράμματος. Την περίοδο της Εικονομαχίας η μορφή της Παναγίας

αντικαταστάθηκε από το σταυρό, θέμα με εξαιρετική συμβολική σημασία.

O αυτοκράτορας Iουστινιανός B΄ εισέρχεται θριαμβευτής στη Θεσσαλονίκη, μετά τη νικηφόρα μάχη στην Kλεισούρα το 688-689. Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης (7ος αι.).

Για την τέχνη της περιόδου έως το 726, αποκτά κανείς περισσότερες πληροφορίες από τα ζωγραφικά σύνολα που σώζονται στην Ιταλία, κυρίως στη Ρώμη

και στο Καστελσέπριο, και τα οποία ξέφυγαν από την καταστροφική μανία των εικονομάχων.

Οι τοιχογραφίες της Santa Maria Antiqua στη Ρώμη χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα

και στις αρχές του 8ου. Οι σκηνές από τη ζωή και τα πάθη του Χριστού στο ιερό επιτρέπουν να

αποκτήσει κανείς μια σαφέστερη άποψη για το εικονογραφικό πρόγραμμα της εποχής. Οι

τοιχογραφίες στο σύνολό τους είναι έντονα επηρεασμένες από την ελληνιστική αντίληψη, όπως χαρακτηριστικά αποδεικνύουν οι έντονες αντιθέσεις φωτός-σκιάς που πλάθουν τις μορφές. Ωστόσο, ένα

μικρό μέρος των τοιχογραφιών ακολουθεί την αφαιρετική τάση στην τέχνη. Πρόκειται για ένα

ζωγραφικό σύνολο, όπου μπορεί κανείς να παρακολουθήσει δύο τεχνοτροπικές τάσεις και να βγάλει ίσως κάποια συμπεράσματα για την εξέλιξη

της ζωγραφικής, στην περίοδο 610-726.

Τοιχογραφία από τη Santa Maria Atiqua με παράσταση της Θεοτόκου

Aνάλογες είναι και οι τοιχογραφίες της Santa Maria στο Καστελσέπριο έξω από το Μιλάνο. Περιλαμβάνουν σκηνές από την παιδική ηλικία του Χριστού, από τον Ευαγγελισμό μέχρι την

Υπαπαντή, που προβάλλουν το δόγμα της Ενσάρκωσης. Οι σκηνές που βρίσκονται στο ιερό έχουν εκτελεστεί με τεχνοτροπία που απηχεί κλασικά πρότυπα και την έντονη φυσιοκρατία της

ελληνορωμαϊκής τέχνης και, για το λόγο αυτό, αλλά και λόγω της υψηλής ποιότητάς τους, συχνά η χρονολόγησή τους στον 7ο-αρχές 8ου αιώνα αμφισβητήθηκε και τοποθετήθηκε στην εποχή των

Mακεδόνων, κατά την οποία άνθησε η κλασικίζουσα τεχνοτροπία.

Τοιχογραφία από το Castelseprio με το «όνειρο του Ιωσήφ».

Τον 6ο, και κυρίως τον 7ο αιώνα, οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου χρησιμοποιούσαν τις εικόνες, κυρίως τις αχειροποίητες, σαν ηθικό στήριγμα της εξουσίας τους, ενώ η λατρεία των εικόνων

εντάθηκε στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Την εποχή της Εικονομαχίας ωστόσο, καταστράφηκαν στο μεγαλύτερο ποσοστό όχι μόνο οι φορητές εικόνες αλλά και κάθε παράσταση

με τα πρόσωπα του Χριστού, της Παναγίας και άλλων αγίων, και αντικαταστάθηκαν με ανεικονικό διάκοσμο. Η καταστροφή των προεικονομαχικών παραστάσεων δεν έγινε ούτε

συστηματικά ούτε από την αρχή. Όπως δείχνουν τα μνημεία και οι πηγές της εποχής, κεντρικό θέμα αποτέλεσε ο σταυρός μόνος του ή πάνω σε βαθμιδωτό βάθρο, που κοσμούσε την αψίδα της εκκλησίας. Ο σταυρός συμβόλιζε την παρουσία του Θεού, αποτελούσε δηλαδή μια Θεοφάνεια,

ενώ ταυτόχρονα συμβόλιζε και τη νίκη του Χριστού πάνω στο Θάνατο, απέκτησε δηλαδή θριαμβευτικό και έντονο εσχατολογικό νόημα.

Aνεικονική παράσταση με σταυρό στο Kapili vadisi kilisesi,της Kαπαδοκία (τέλη 8ου αι – περίοδος

Εικονομαχίας).

Ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της περιόδου, τόσο για τον αρχιτεκτονικό του τύπο όσο και για το

διάκοσμό του, αποτελεί η Αγία Ειρήνη της Κωνσταντινούπολης. Η εκκλησία, που είχε ιδρυθεί από το Μέγα Κωνσταντίνο και είχε ξανακτιστεί από τον Ιουστινιανό, καταστράφηκε στο σεισμό του 740

.Από την εποχή της ανοικοδόμησης και της διακόσμησης της εκκλησίας από τον Κωνσταντίνο

Ε' (741-775) σώζεται μέχρι σήμερα το θέμα του σταυρού που παριστάνεται πάνω σε τρεις βαθμίδες και κοσμεί το χρυσό βάθος της αψίδας του ιερού.

Στη Θεσσαλονίκη, μια από τις σημαντικότερες πόλεις της αυτοκρατορίας, σώζεται ένα από τα

αξιολογότερα μνημεία της περιόδου, η Αγία Σοφία. Tα ανεικονικά ψηφιδωτά του ιερού χρονολογούνται

επί της βασιλείας του Κωνσταντίνου Στ' και της μητέρας του Ειρήνης της Αθηναίας (780-797). Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας πρέπει να κοσμούσε

ένας μεγάλος σταυρός, αφού διακρίνονται ίχνη από τις κεραίες του στο χρυσό βάθος της παράστασης της Θεοτόκου, που σώζεται ως τις μέρες μας και

χρονολογείται στον 11ο αιώνα. Ανάλογο διάκοσμο διέθετε και η Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως και

η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Νίκαια. Η αψίδα της Αγίας Ειρήνης Κωνσταντινουπόλεως με τον ανεικονικό της

διάκοσμο.

Στη νότια και νησιωτική Ελλάδα, κυρίως στη Μάνη, τη Νάξο και την Κρήτη, έχουν σωθεί αρκετά μνημεία που διατηρούν διάκοσμο από την εποχή της Εικονομαχίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον

παρουσιάζει η Νάξος. Σώζονται αρκετές εκκλησίες (11 περίπου) με ανεικονικό διάκοσμο, από τις οποίες σημαντικότερες είναι η Αγία Κυριακή στην Απείρανθο, ο 'Aγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στ' Αδησαρού, και η Πρωτόθρονη . Αξίζει να αναφέρει κανείς την απεικόνιση στην Αγία Κυριακή σχηματοποιημένων πουλιών με κορδέλες στο λαιμό τους, ένα μοτίβο σασσανιδικής (περσικής)

προέλευσης και σύμβολο εξουσίας αρχικά. Αξιοπαρατήρητη σε όλους τους ναούς είναι η ποικιλία των ανεικονικών θεμάτων, η ζωγραφική ποιότητά τους, η σιγουριά του σχεδίου, καθώς και η

πλούσια χρωματική κλίμακα του διακόσμου. Η διακόσμηση των ναών της Νάξου ανάγεται στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεόφιλου (829-842) και αποτελεί σημαντική μαρτυρία για την έκταση

του ανεικονικού ρεύματος της τέχνης, που μοιάζει να ευημέρησε.

Τοιχογραφία περσικής προέλευσης από την Αγία Κυριακή στην Απείρανθο της εποχής της Εικονομαχίας

ΕΙΚΟΝΕΣΑπό την περίοδο 610-867 σώζονται λίγες εικόνες.

Εντούτοις η παραγωγή των εικόνων συνεχίστηκε σε περιοχές έξω από το βυζαντινό κράτος, όπου δεν

ίσχυαν τα διατάγματα των εικονοκλαστών, γιατί οι περιοχές αυτές βρίσκονταν υπό αραβική κυριαρχία. Η εικόνα της Σταύρωσης, που βρίσκεται στη μονή

της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, χρονολογείται στον 8ο αιώνα. Είναι από τις σημαντικότερες της περιόδου και φανερώνει την έντονη επίδραση της θεολογίας στη διαμόρφωση της εικονογραφίας. Tο θέμα της Σταύρωσης ήταν ιδιαίτερα επίκαιρο στην

Ανατολή, αφού μέσα από αυτό μπορούσε να εκφραστεί η διαμάχη για τις δύο φύσεις του

Χριστού. Το ερώτημα των θεολόγων, ποιος πέθανε στο σταυρό -αν πέθανε- ο Χριστός άνθρωπος, ο ίδιος ο Θεός ή και οι δύο φύσεις του Χριστού, επηρέασε και την εικονογραφία της σκηνής. Η

εικόνα παριστάνει το Χριστό εσταυρωμένο με τα μάτια κλειστά, δηλαδή νεκρό. Είναι η παλιότερη

γνωστή απεικόνιση του Χριστού νεκρού, στοιχείο με το οποίο ο ζωγράφος θέλησε να εξάρει την ανθρώπινη φύση του Χριστού που έπασχε. Για πρώτη φορά επίσης απεικονίζεται ο Χριστός

φορώντας το ακάνθινο στεφάνι. Η σπάνια εικόνα της Σταύρωσης από το Σινά

Mετά την αναστήλωση των εικόνων, το 843, σε όλη την υπόλοιπη βυζαντινή περίοδο, αλλά ακόμη και σήμερα, η διακόσμηση των ναών βασίζεται στο ακόλουθο εικονογραφικό πρόγραμμα: Στον κατακόρυφο άξονα δεσπόζει στον τρούλο ο Χριστός Παντοκράτορας περιστοιχισμένος από τις

αγγελικές δυνάμεις και τους προφήτες. Στα σφαιρικά τρίγωνα απεικονίζονται οι Ευαγγελιστές που κατέγραψαν τα γεγονότα της Ενσάρκωσης και που συνδέουν την ουράνια σφαίρα με τη γήινη. Τα

γεγονότα που αφηγούνται τη ζωή του Χριστού στη γη, ο Χριστολογικός δηλαδή κύκλος, απεικονίζονται στην αμέσως κατώτερη ζώνη. Οι παραστάσεις αυτές, που είναι συνήθως δώδεκα (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Σταύρωση,

Κάθοδος στον 'Aδη, Μυροφόροι, Ανάληψη, Πεντηκοστή, Κοίμηση της Θεοτόκου), τοποθετούνται στο ναό κυκλικά, κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό, που

απεικονίζεται μπροστά στο ιερό. Στην κατώτερη ζώνη του ναού, που αντιπροσωπεύει τη γήινη σφαίρα, σχεδόν στο ίδιο ύψος με τους πιστούς, παριστάνονται ολόσωμοι άγιοι, μάρτυρες,

στρατιωτικοί και μοναχοί. Στον οριζόντιο άξονα του ναού κυριαρχεί η μορφή της Παναγίας, στην αψίδα του ιερού. Η Παναγία αποτελεί το φορέα της Eνσάρκωσης, το συνδετικό κρίκο ανάμεσα

στους ανθρώπους και το Θεό και δέεται για τη σωτηρία τους. Tέλος, στον ημικύλινδρο της αψίδας, μέσα δηλαδή στο Ιερό, καθιερώνονται θέματα που σχετίζονται με τη Θεία Λειτουργία που τελείται στο χώρο. Τέτοια είναι η Κοινωνία των Αποστόλων καθώς και οι ιεράρχες, που μέχρι τις

αρχές του 12ου αιώνα παριστάνονταν μετωπικοί.

Στην περίοδο 843-1025, η Αγία Σοφία διακοσμήθηκε με θαυμάσια ψηφιδωτά. Aπό τις πρώτες παραστάσεις του εικονογραφικού προγράμματος του ναού ήταν η

Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας και οι αρχάγγελοι Μιχαήλ

και Γαβριήλ στο εσωράχιο του τόξου του Ιερού Βήματος. Τα ψηφιδωτά αυτά συνδέονται με μια

ομιλία του πατριάρχη Φωτίου που εκφωνήθηκε το 867 και απηχούν ως προς την τεχνοτροπία τους κλασικιστικά πρότυπα. Ο Παντοκράτορας που

αντικατέστησε το σταυρό στον τρούλο λίγο μετά το σεισμό του 869, καθώς και δύο από τα τέσσερα εξαπτέρυγα που απεικονίστηκαν στα σφαιρικά

τρίγωνα, δε σώζονται πια. Στα γραμμικά και επίπεδα ψηφιδωτά των τυμπάνων παριστάνονται ολόσωμες μορφές αγίων. Xρονολογούνται στη δεκαετία 877-

886 ή λίγο μετά το 886. Aπό το διάκοσμο του Μεγάλου Σέκρετου του Πατριαρχείου, στο υπερώο της νοτιοδυτικής γωνίας, σώζεται ένα τμήμα μόνο

από την παράσταση Δέησης, που χρονολογείται μετά την καταστρεπτική θύελλα του 870, στα 870-880.

Το ψηφιδωτό της Παναγίας βρεφοκρατούσας στην Αγία Σοφία της περιόδου αμέσως μετά την Εικονομαχία.

O υπόλοιπος ψηφιδωτός διάκοσμος της Αγίας Σοφίας απαρτίζεται από αναθηματικούς πίνακες αυτοκρατόρων, που δεν εντάσσονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού. Aπό τις πιο

γνωστές απεικονίσεις είναι ο Χριστός ένθρονος ανάμεσα στην Παναγία και το Γαβριήλ, με το Λέοντα Στ' (886-912) σε στάση προσκύνησης. Το ψηφιδωτό βρίσκεται στη Βασίλειο Πύλη, στη θέση όπου απεικονίζεται συνήθως ο επώνυμος άγιος του ναού. Φανερώνει την προέλευση της εξουσίας του αυτοκράτορα από τον ουράνιο βασιλέα, ενώ ταυτόχρονα συνδέεται από μερικούς

ερευνητές με τον τέταρτο γάμο του Λέοντα και τη μετάνοιά του γι' αυτόν.

Το ψηφιδωτό με τον γονυκλινή αυτοκράτορα Λέοντα Στ’ , γιο του ιδρυτή της μακεδονικής δυναστείας Βασιλείου.

Η παράσταση της Aνάληψης στον τρούλο της Αγίας Σοφίας της Θεσσαλονίκης είναι από τα

αξιολογότερα παραδείγματα μετα εικονομαχικού διακόσμου. O Xριστός παριστάνεται στο κέντρο και περιβάλλεται από την Παναγία και τους 12

αποστόλους. H παράσταση χρονολογείται στα 885. Οι μορφές, που αποδίδονται έντονα

σχηματοποιημένες και επίπεδες, συγκρίνονται τεχνοτροπικά με το ψηφιδωτό που απεικονίζει το Λέοντα Στ' στην Aγία Σοφία. H παράσταση της

Aνάληψης στον τρούλο τοποθετήθηκε στη θέση της μορφής του Παντοκράτορα που, σύμφωνα με το

εικονογραφικό πρόγραμμα μετά το 843, απεικονιζόταν στον τρούλο. Τοιχογραφίες από τη

χρονική περίοδο 867-1025 έχουν σωθεί και σε άλλα μέρη της Ελλάδος: κοντά στη Θεσσαλονίκη στον

'Aγιο Aνδρέα στην Περιστερά (871), στην Καστοριά, στην Αττική στο ναό της

Mεταμόρφωσης του Σωτήρα στο Kορωπί, στη Νάξο στην Παναγία Kαλορείτισσα ή Kαλορίτσα

και στην Πρωτόθρονη στο Xαλκί, στη Mάνη στον 'Aγιο Παντελεήμονα στους Μπουλαριούς (991/2).

Στον μεγάλο τρούλο της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης στη θέση του Παντοκράτορα εικονίζεται η Ανάληψη που χρονολογείται στα 885. Στην εικόνα ένας άγγελος απ[ό την ψηφιδωτή

παράσταση.

ΕΙΚΟΝΕΣAπό την περίοδο 867-1025 έχουν

σωθεί ελάχιστες εικόνες. Σημαντική είναι η εικόνα του αγίου Nικολάου της μονής Σινά, που χρονολογείται

στο τέλος του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα. Πρόκειται για μία από τις πρώτες απεικονίσεις του αγίου. Aξίζει

να παρατηρήσει κανείς ότι τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του

δεν έχουν παγιωθεί ακόμη στην τέχνη με αποτέλεσμα ο άγιος να εμφανίζεται σε νεαρή ηλικία. Σε όλες τις μετέπειτα απεικονίσεις του, τόσο στην εντοίχια

ζωγραφική όσο και στις εικόνες, ο άγιος παριστάνεται σε μεγάλη ηλικία.

Η εικόνα του Αγίου Νικολάου από τη μονή της αγίας Αικατερίνης στο Σινά

(10ος αι.)

Στο μικρό διάστημα από τα 1025-1081 διαδραματίστηκαν σημαντικές αλλαγές στη βυζαντινή ζωγραφική. Χαρακτηριστικά των νέων τεχνοτροπικών τάσεων είναι οι λεπτές και αυστηρά

μετωπικές μορφές, με τη γραμμική πτυχολογία και τα επίπεδα εκφραστικά πρόσωπα, τα οποία ζωντανεύουν μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια. Η κυριαρχία της γραμμής, η αυστηρή μετωπικότητα και

οι υπερβατικές εκφράσεις των προσώπων χαρακτηρίζουν τη ζωγραφική της περιόδου και της δίνουν ένα χαρακτήρα υπερκόσμιο. Οι νέες τάσεις εικονογραφούνται με τον καλύτερο τρόπο στο μοναδικό ψηφιδωτό έργο της περιόδου που σώθηκε στην Πρωτεύουσα. Πρόκειται για έναν από

τους αναθηματικούς πίνακες αυτοκρατορικών προσφορών που σώζονται στην Αγία Σοφία.

Το ψηφιδωτό με τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ’ Μονομάχο και την Αυγούστα Ζωή να κρατούν προσφορές προς το ναό εκατέρωθεν του

Χριστού στην Αγία Σοφία, είναι από τα αριστουργήματα της βυζαντινής τέχνης του

ψηφιδωτού. Και είναι το μοναδικό της περιόδου των

μέσω του 11ου αι. οπότε και η βυζαντινή τέχνη φτάνει σε

νέα ακμή τόσο στη ζωγραφική όσο και στην αρχιτεκτονική.

Η μητροπολιτική εκκλησία του Κιέβου, αφιερωμένη όπως και η μεγάλη εκκλησία της

Κωνσταντινούπολης στη Σοφία του Θεού, ανήκει στον τύπο του πεντάκλιτου σταυροειδή

εγγεγραμμένου ναού. Πρόκειται για ένα κτήριο πολύ μεγάλων διαστάσεων, που ιδρύθηκε στο

διάστημα 1037-1046 από τον πρίγκιπα Γιαροσλάβο. Η ζωγραφική διακόσμηση του

κτηρίου, με έναν μεγάλο κύκλο σκηνών, περιλαμβάνει ευαγγελικά θέματα, επεισόδια από τη

Παλαιά Διαθήκη και το πορτρέτο του ιδρυτή του ναού, πρίγκιπα Γιαροσλάβου μαζί με τη σύζυγό

του, τις 5 κόρες και τους 5 γιους τους. Ο διάκοσμος χρονολογείται στην περίοδο 1050-70. Η

τεχνοτροπική σχέση των ψηφιδωτών με ανάλογα έργα σε πολύ απομακρυσμένες περιοχές, όπως ο

Όσιος Λουκάς στη Φωκίδα, και η υψηλή ποιότητά τους οδήγησαν τους μελετητές στο συμπέρασμα πως ο ψηφιδωτός διάκοσμος του μητροπολιτικού

ναού του Κιέβου ήταν έργο ενός κωνσταντινουπολίτικου εργαστηρίου.

Ψηφιδωτό της Παναγίας από την Αγία Σοφία του Κιέβου, τη σημαντικότερη εκκλησία της πρώιμης ρωσικής

ιστορίας.

Η μονή του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα περιλαμβάνει δύο ναούς: την αρχική εκκλησία της Παναγίας και το καθολικό της μονής που είναι αφιερωμένο στον όσιο και κτίστηκε για να

περιλάβει τον τάφο του. Από τις πηγές προκύπτει επίσης πως σημαντικό ρόλο στη διακόσμηση του καθολικού πρέπει να έπαιξε η τοπική αριστοκρατία και συγκεκριμένα ο Θεόδωρος Λεοβάχος,

γόνος μιας μεγάλης οικογένειας των Θηβών, που διετέλεσε ηγούμενος της μονής λίγο πριν τα μέσα του 11ου αιώνα. Το μεγαλύτερο μέρος του καθολικού φέρει ψηφιδωτό διάκοσμο που

αποτελείται από μεγάλο αριθμό αγιολογικών προσωπογραφιών και λίγες παραστάσεις. Πέντε σκηνές από το δημόσιο βίο του Χριστού απεικονίζονται στον κυρίως ναό και τέσσερις σκηνές από

το Πάθος και την Ανάστασή του στο νάρθηκα.

Η παράσταση του Νιπτήρος, έξοχο δείγμα βυζαντινού ψηφιδωτού του τέλους της εποχής των Μακεδόνων

Από τεχνοτροπική άποψη, τα ψηφιδωτά χαρακτηρίζονται από έντονη γραμμικότητα και σχηματοποίηση που τους προσδίδουν μια μοναστική αυστηρότητα. Ο έντονα αντικλασικός χαρακτήρας τους τα συνδέει με τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας στο Κίεβο (1042-6) και τις

τοιχογραφίες της Παναγίας Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη (1028), και μας επιτρέπει να τα χρονολογήσουμε στη δεκαετία 1030-40. Τα τρία παρεκκλήσια που περιβάλλουν το κεντρικό τμήμα του καθολικού είναι διακοσμημένα με τοιχογραφίες που σχετίζονται τεχνοτροπικά με τα ψηφιδωτά

του ναού και χρονολογούνται από τα μέσα μέχρι το γ' τέταρτο του 11ου αιώνα.

Η παράσταση της Αναστάσεως από το νάρθηκα του καθολικού της Μονής Οσίου

Λουκά Βοιωτίας (11ος αι.)

Η αφιερωμένη στην Παναγία Νέα Μονή Χίου ιδρύθηκε πριν το 1042. Κυρίως ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος (1042-1055) και η σύζυγός του Zωή υπήρξαν οι βασικοί υποστηρικτές της. Θεωρείται μάλιστα σχεδόν βέβαιο ότι ο αυτοκράτορας έστειλε ένα από τα καλύτερα συνεργεία της Κωνσταντινούπολης για να διακοσμήσει το ναό με ψηφιδωτά. Τεχνοτροπικά, τα ψηφιδωτά της

Νέας Μονής αποτελούν ένα από τα προοδευτικότερα σύνολα της εποχής τους. Βασικά χαρακτηριστικά του αποτελούν ο συνδυασμός ζωγραφικών και γραμμικών στοιχείων στην απόδοση των προσώπων και των μορφών, ο δυναμισμός στην κίνηση και την έκφραση και μια τολμηρή χρήση

των χρωμάτων, στοιχεία που θα κυριαρχήσουν στη ζωγραφική της κομνήνειας περιόδου.

Η φημισμένη ψηφιδωτή παράσταση της Αναστάσεως από τη Νέα Μονή Χίου (1048)

Για το μοναστηριακό συγκρότημα στο Δαφνί λίγα στοιχεία είναι γνωστά από τις πηγές. Το 1080, το αρχικό

καθολικό αντικαταστάθηκε από το σημερινό ναό, που ανήκει στον τύπο του οκταγωνικού, και διακοσμήθηκε με εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά. Δεκαεπτά σκηνές από τον εικονογραφικό κύκλο της ζωής του Χριστού και της

Θεοτόκου και αρκετές μορφές αγίων κοσμούν τις επιφάνειες των τοίχων του. Χαρακτηριστικό της

οργάνωσης των εικονογραφικών θεμάτων είναι πως οι χριστολογικές σκηνές εικονίζονται σε αντιπαράθεση με τις σκηνές από το βίο της Παναγίας, ο οποίος λαμβάνει έτσι

μεγάλη έκταση, γεγονός που οφείλεται στην αφιέρωση του ναού στη Θεοτόκο. Από τεχνοτροπική άποψη, τα

ψηφιδωτά στο Δαφνί χαρακτηρίζονται από έντονες κλασικιστικές επιδράσεις. Ψηλόλιγνες μορφές, πλαστικά

αποδοσμένες, με όμορφα πρόσωπα και λεπτά χαρακτηριστικά κινούνται με χάρη πάνω στο αφαιρετικό

χρυσό βάθος. Η αρμονία και η ισορροπία των συνθέσεων, οι απαλές χρωματικές διαβαθμίσεις και η χάρη των

ιδανικά όμορφων προσώπων εντάσσουν το μνημειακό αυτό σύνολο ανάμεσα στα αριστουργήματα της βυζαντινής αλλά και της παγκόσμιας τέχνης!

Έκδηλο είναι το πνεύμα συμπάθειας προς την κλασική παράδοση στις ψηφιδωτές παραστάσεις της μονής Δαφνίου όπου κυρίαρχη είναι η ανθρώπινη μορφή σε στάσεις κομψές

με συγκρατημένο πάθος. Στην εικόνα ο Ιωάννης από τη σκηνή της Σταύρωσης.

Σημαντικά τεκμήρια της ζωγραφικής του 11ου αιώνα σώζονται στη Θεσσαλονίκη, τη δεύτερη μεγάλη πόλη της αυτοκρατορίας. Πρόκειται για τις τοιχογραφίες στο ναό της Παναγίας Χαλκέων, τις τοιχογραφίες στο νάρθηκα της Αγίας Σοφίας και την ψηφιδωτή παράσταση της Παναγίας στην

αψίδα του ίδιου ναού. Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων, όπως μας πληροφορεί η κτητορική επιγραφή πάνω από την είσοδο, ιδρύθηκε στα1028 από τον πρωτοσπαθάριο και κατεπάνω του θέματος της Λογγοβαρδίας Χριστόφορο για να συμπεριλάβει τον τάφο του. Οιεπίπεδες μορφές

του ζωγραφικού συνόλου, που επίσης χρονολογείται στα1028, παριστάνονται συνήθως μετωπικές, ενώ τα γραμμικά αποδοσμένα πρόσωπα ζωντανεύουν από τα μεγάλα, αμυγδαλωτά, εκφραστικά

μάτια. Οι τοιχογραφίες θεωρούνται έργο ενός θεσσαλονικιού ζωγράφου που ακολουθεί τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Πρωτεύουσας. Μνημεία αυτής της περιόδου σώζονται επίσης στη

Νάξο, την Κρήτη, την Κέρκυρα και την Καστοριά.

Οι τοιχογραφίες στην αψίδα της Παναγίας των Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη

Η εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204) αποτελεί αναμφίβολα το "χρυσό αιώνα" της βυζαντινής ζωγραφικής. Κέντρο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας παραμένει η Κωνσταντινούπολη.

H ακτινοβολία της τέχνης της έφτασε και σε αντίπαλα βασίλεια, όπως το νορμανδικό βασίλειο της Σικελίας, όπου διατηρούνται σημαντικά ψηφιδωτά σύνολα, μάρτυρες της καλλιτεχνικής επιρροής της

Βασιλεύουσας. Δυστυχώς από τα ζωγραφικά έργα της πρωτεύουσας δεν έχει σωθεί σχεδόν τίποτα. Μοναδικό τεκμήριο παραμένει σήμερα ο αυτοκρατορικός αναθηματικός πίνακας στην Αγία Σοφία, που

απεικονίζει τον αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κομνηνό (1118-1143) και τη σύζυγό του Ειρήνη να πλαισιώνουν την όρθια Βρεφοκρατούσα Θεοτόκο. Χαρακτηριστική των νέων τάσεων είναι η

προσπάθεια να αποδοθεί η έννοια του κάλλους στην υπερκόσμια μορφή της Θεοτόκου.

Το ψηφιδωτό του Ιωάννη Κομνηνού και

της Ειρήνης εκατέρωθεν της

Βρεφοκρατούσας, έργο της κομνήνειας

περιόδου στο ζωγραφικό διάκοσμο

της Αγίας Σοφίας. Από την περίοδο αυτή

σώζεται ένας ιδιαίτερα μεγάλος

αριθμός μνημείων σε όλη την επικράτεια

της βυζαντινής αυτοκρατορίας, τα

οποία χαρακτηρίζονται από

πρωτοτυπία και εξαιρετική ποιότητα

στην εκτέλεση.

Στην Κύπρο, η οποία λαμβάνει ιδιαίτερη σημασία για την αυτοκρατορία λόγω των Σταυροφοριών στα χρόνια του διοικητή Φιλοκάλη, ο λεγόμενος ζωγράφος της μονής Kουτσοβέντη εισάγει ένα

πρωτοποριακό τεχνοτροπικό ιδίωμα και δημιουργεί "σχολή" στο νησί. Η καλλιτεχνική παραγωγή του νησιού εκπροσωπείται από ένα μεγάλο αριθμό τοιχογραφημένων συνόλων που καλύπτουν χρονικά όλη

τη διάρκεια του 12ου αιώνα. Από αυτά ξεχωρίζουν δύο μνημεία, τα οποία θεωρούνται κορυφαίες δημιουργίες της βυζαντινής τέχνης: οι τοιχογραφίες στην Eγκλείστρα (κελί) και στο ιερό του Αγίου

Νεοφύτου στην Πάφο, που ζωγραφίστηκαν στα 1183 από το ζωγράφο Θεόδωρο Aψευδή, και στο ναό της Παναγίας του 'Aρακα στα Λαγουδερά, που τοιχογραφήθηκε στα 1192, ένα χρόνο μετά την

κατάληψη του νησιού από τους Λατίνους. Θεόδωρος Αψευδής, Μορφές

Αποστόλων, τμήμα από την Ανάληψη του Χριστού (1183) στην Εγκλείστρα

Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο. Η ιδιάζουσα σύνθεση που εμπνεύστηκε με τον όσιο ο Θεόδωρος Αψευδής -

σημαίνον δείγμα συνεργασίας χορηγού και ζωγράφου - διατυπώνει

το διαρκή και εύλογο πόθο του Νεοφύτου για την άνοδο της ψυχής του στον ουρανό με συνοδεία των

αρχαγγέλων, με τρόπο που συμπλέκεται σε αναλογία με τα

νοήματα και το εικονολογικό σχήμα της αποκαλυπτικής Ανάληψης δίπλα. Καθαρά γραμμένα και πλασμένα τα πρόσωπα, με έντονους χαρακτήρες και αντίληψη κάλλους, χειρονομίες

και στάσεις με ορμή και έμφαση κίνησης, χρωματικές διαβαθμίσεις

και ζωηρές αντιθέσεις, χαρακτηρίζουν με εκζήτηση το

δυναμικό ύφος του έργου.

Σημαντικά τεκμήρια της ακτινοβολίας της βυζαντινής τέχνης αποτελούν τα ψηφιδωτά σύνολα των μέσων του 12ου αιώνα που σώζονται στη Σικελία. Πρόκειται για καθιδρύματα του Ρογήρου Β' (1130-

1154), ιδρυτή του νορμανδικού βασιλείου της Σικελίας, ο οποίος για να εξυπηρετήσει τις πολιτικές του φιλοδοξίες, που στρέφονταν στην πολεμική διεκδίκηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, υιοθέτησε το τελετουργικό της αυλής της και τα λαμπρά καλλιτεχνικά της επιτεύγματα για να δώσει κύρος και

αίγλη στην εξουσία του.

Από τα σημαντικότερα μνημεία της εποχής του νορμανδού ηγεμόνα και επίδοξου αυτοκράτορα της Ρωμανίας Ρογήρου

Β’ είναι η καθεδρική εκκλησία της Cefalu. Πρόκειται για έναν

τεράστιο γοτθικό ναό διακοσμημένο με

ψηφιδωτά, έργο ενός βυζαντινού

ψηφιδογραφικού εργαστηρίου, τα οποία ολοκληρώθηκαν στα

1148. Οι παραστάσεις περιορίζονται στο χώρο

της αψίδας και απεικονίζουν σε

επάλληλες ζώνες το Χριστό Παντοκράτορα, την Παναγία δεόμενη ανάμεσα σε αγγέλους,

και τους 12 αποστόλους.

Ως προς την κλασική αντίληψη στην απόδοση των μορφών και την τεχνική αρτιότητα, τα

ψηφιδωτά της Cefalu σχετίζονται με αυτά του Δαφνιού και αποτελούν σταθμό στην

καλλιτεχνική παραγωγή του νορμανδικού βασιλείου, καθώς επηρέασαν τα επόμενα μνημεία

του 12ου αιώνα. Από αυτά αξίζει καταρχήν να σημειωθεί ο ναός της Martorana στο Παλέρμο.

Πρόκειται για ένα ίδρυμα του Γεωργίου Αντιοχείας, ενός ελληνοσύρου στην καταγωγή

ναυάρχου του Ρογήρου. Ακόμη, ενδιαφέρον παρουσιάζει το βασιλικό παρεκκλήσι που ο

νορμανδός βασιλιάς έκτισε στο παλάτι του, στο Παλέρμο, γύρω στα 1143. Ο ψηφιδωτός

διάκοσμός του, που περιλαμβάνει πολυάριθμες παραστάσεις από την Παλαιά και την Kαινή

Διαθήκη, ολοκληρώθηκε στα χρόνια του διαδόχου του Ρογήρου, Γουλιέλμου Α΄ (1154-

1166) και χαρακτηρίζεται από ανάμιξη βυζαντινών και δυτικών στοιχείων.

Ψηφιδωτό από το παρεκκλήσιο του Ρογήρου στο οποίο απεικονίζεται ο νορμανδός βασιλιάς να στέφεται «Ρήξ», δηλαδή βασιλεύς, από τον Χριστό, σε έναν καθαρά βυζαντινό

εικονογραφικό τύπο, ο οποίος φανερώνει τις διεκδικήσεις του φιλόδοξου ηγεμόνα για την Κωνσταντινούπολη.

Ανάμεσα στα κορυφαία έργα της περιόδου συγκαταλέγεται και ο ζωγραφικός διάκοσμος του Αγίου Παντελεήμονα στο Nerezi κοντά στα Σκόπια. Ο ναός είναι ίδρυμα του Αλέξιου Κομνηνού, εγγονού του συνονόματού του ιδρυτή της δυναστείας των Κομνηνών, και διακοσμήθηκε με δικές

του δαπάνες το1164.Δραματικότηκα και έντονα συναισθήματα χαρακτηρίζουν τις συνθέσεις. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η σκηνή του Eπιτάφιου Θρήνου, στην οποία είναι φανερή η

προσπάθεια του ζωγράφου να αποδώσει όλο τον πόνο και την ένταση του γεγονότος.Oι ψηλόλιγνες δυναμικές μορφές περιβάλλονται από ενδύματα με ταραγμένη και πολύπλοκη

πτυχολογία και έχουν πρόσωπα εκφραστικά, στα οποία κυριαρχεί η γραμμή.

Η τοιχογραφία του Επιτάφιου Θρήνου από το Νέρεζι, σπουδαίο έργο της βυζαντινής ζωγραφικής

Η μνημειακή ζωγραφική του τέλους του 12ου αιώνα διακρίνεται από μια γενικότερη ομοιομορφία στους τρόπους έκφρασης, η οποία εμφανίζεται σε όλη τη βυζαντινή επικράτεια αλλά και σε περιοχές εκτός των συνόρων της, που βρίσκονταν υπό την

καλλιτεχνική επιρροή της. H διάδοση μιας κοινής τεχνοτροπίας σε μνημεία

που βρίσκονται στο νότιο ελλαδικό χώρο, τη δυτική Μακεδονία, την Κύπρο, την Πάτμο και το μακρινό Βλαδιμήρ της Ρωσίας, τεκμηριώνει την ονομασία

της "κομνήνεια κοινή" και υποδεικνύει πως η καλλιτεχνική γλώσσα διαμορφώνεται σε ένα

κέντρο που δε θα μπορούσε να είναι άλλο από την Κωνσταντινούπολη.

Παρά τη γενικότερη ομοιομορφία στη ζωγραφική της περιόδου, διακρίνονται τρεις επιμέρους

τεχνοτροπικές τάσεις που μας αποκαλύπτουν την ποικιλία των εκφραστικών τρόπων που

δημιουργούνται στα τέλη του αιώνα. Η λεγόμενη δυναμική τάση χαρακτηρίζεται από υπερβολικά

ψηλόλιγνες μορφές, κινημένη και νευρώδη πτυχολογία στα ενδύματα που διασπώνται σε πολλά

γεωμετρικά σχήματα, ζωηρές χειρονομίες και έντονη αίσθηση της δραματικότητας και του

ανθρώπινου πάθους.

Τοιχογραφία της λεγόμενης δυναμικής τεχνοτροοπίας του 12ου αι. από το Κουρμπίνοβο στα Σκόπια (1191).

Χαρακτηριστική είναι η ψιλόλιγνη μορφή του αγγέλου και οι έντονες πτυχώσεις των

ενδυμάτων.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της δεύτερης τάσης αποτελούν η εκλεπτυσμένη ωραιοπάθεια και μια έντονα διακοσμητική διάθεση, που εκφράζονται μέσα από κομψές μορφές με γλυκά και εκφραστικά πρόσωπα, και καλλιγραφική και λεπτομερή πτυχολογία των ενδυμάτων. Η τάση έχει ονομαστεί από

τους μελετητές βυζαντινό rococo ή κομψό ύφος. Tέλος, η κλασική τάση διακρίνεται για την αρμονία και τη συμμετρία των συνθέσεων και την

μνημειακή απεικόνιση των μορφών.

Αριστερά: Το ζωγραφικό σύνολο της

Παναγίας του 'Aρακα στα

Λαγουδερά της Κύπρου (1192)

Αποτελεί παράδειγμα του κομψού ύφους του τέλους του

12ου αι.Δεξιά:

Τοιχογραφία από τον Άγιο

Νικόλαο Κασνίτζη στην

καστορία, υπόδειγμα κλασικού

ύφους.

ΕΙΚΟΝΕΣΟι εικόνες που τοποθετούνται χρονικά από τους ερευνητές στην εποχή των Κομνηνών και των

Αγγέλων είναι αριθμητικά πολύ περισσότερες σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο (1025-1081). Τεχνοτροπικά, τα αριστουργηματικά αυτά έργα τέχνης ακολουθούν τις τάσεις της μνημειακής ζωγραφικής, ενώ παράλληλα διακρίνονται από

μια μικρογραφική διάθεση και αίσθηση λεπτόλογης πολυτέλειας.

Έργα ιδιαίτερα φημισμένα υπήρξαν οι εικόνες των κωνσταντινουπολίτικων εργαστηρίων, λόγω τόσο της ποιότητάς τους όσο και της ιερότητάς

τους. Για το λόγο αυτό ταξίδευαν αρκετά μακριά. Το πιο γνωστό παράδειγμα μιας τέτοιας εικόνας

είναι η Παναγία του Βλαδιμήρ, η οποία γύρω στα 1130 έφτασε στο Κίεβο και σήμερα φυλάσσεται

στη Μόσχα. Στοιχεία πρωτοποριακά στη σύνθεση αποτελούν η μελαγχολική γλυκύτητα που

χαρακτηρίζει το βλέμμα της Θεοτόκου και η τρυφερή σχέση των δύο προσώπων, της Μητέρας

και του Θείου Βρέφους.

Η Παναγία του Βλαδιμήρ, φημισμένο βυζαντινό έργο στον σλαβικό κόσμο

ΎΣΤΕΡΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1204-1453)

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΨΗΦΙΔΩΤΑΗ διάσπαση της αυτοκρατορίας μετά την τέταρτη Σταυροφορία (1204) επιδρά και στην καλλιτεχνική δραστηριότητα της περιόδου. Η ίδρυση αυτόνομων ανταγωνιζόμενων κρατών είχε ως αποτέλεσμα τη

δημιουργία νέων κέντρων, όπου θα αναπτυχθούν οι τέχνες. Οι έλληνες, σέρβοι και βούλγαροι ηγεμόνες, που θεωρούν τους εαυτούς τους νόμιμους κληρονόμους του βυζαντινού θρόνου,

αναπτύσσουν αξιόλογα οικοδομικά προγράμματα και χρηματοδοτούν την τοιχογράφηση ναών. Από την άλλη μεριά η Κωνσταντινούπολη, το καλλιτεχνικό και πνευματικό κέντρο της αυτοκρατορίας, πέφτει στα χέρια των Λατίνων και η ενότητα που χαρακτήριζε τη ζωγραφική της προηγούμενης

περιόδου των Κομνηνών χάνεται.

Μετά την ανακατάληψη της πρωτεύουσας (1261) η εικόνα σταδιακά μεταβάλλεται. Η πρώτη φάση της παλαιολόγειας ζωγραφικής που διαρκεί μέχρι το 1300 περίπου χαρακτηρίζεται από την

έντονη αναβίωση κλασικών προτύπων. Η αρμονία και η μνημειακή κλίμακα των μορφών, που φέρνουν στο νου αρχαία αγάλματα, η προσπάθεια απόδοσης του χώρου και μία ψυχογραφική

διάθεση αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της ζωγραφικής αυτής που οι μελετητές ονομάζουν πρώτη παλαιολόγεια τεχνοτροπία. Προς τα τέλη του αιώνα η τάση αυτή θα φτάσει στο απόγειό της δίνοντας τέτοια έμφαση στην απόδοση του όγκου των μορφών και των ενδυμάτων, ώστε να ονομαστεί ογκηρή ή βαριά τεχνοτροπία. Η εξάπλωση που θα γνωρίσει η τάση αυτή, αλλά και η

απήχησή της στις επαρχιακές και λατινοκρατούμενες περιοχές της αυτοκρατορίας, είχε ως συνέπεια η τέχνη να αποκτήσει μία ομοιομορφία. Το γεγονός αυτό συνδέεται πιθανότατα με την

επαναλειτουργία του μεγάλου καλλιτεχνικού κέντρου της αυτοκρατορίας, της Κωνσταντινούπολης, και τη διακίνηση των νέων ρευμάτων και αισθητικών τάσεων.

Ζωγραφική: 1204- 1261Τα όρια ανάμεσα στην τέχνη του 12ου και του 13ου αιώνα δεν είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένα.

Η κατάληψη της Βασιλεύουσας από τους σταυροφόρους στα 1204 έπαιξε σίγουρα καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξή της. Είναι πάντως πιθανόν πως δεν υπήρξε ένα μόνο κέντρο, αλλά αντίθετα οι νέες συνθήκες

επέτρεψαν την ανάπτυξη σημαντικής καλλιτεχνικής κίνησης σε περισσότερες

περιοχές της αυτοκρατορίας. Η Θεσσαλονίκη, πόλη με μεγάλη καλλιτεχνική παράδοση, υπήρξε σίγουρα χώρος δημιουργίας και διακίνησης τεχνοτροπικών τάσεων. Τα ελάχιστα δείγματα τοιχογραφιών στη

βασιλικήτης Αχειροποίητου στη Θεσσαλονίκη (μετά το 1224) αποτελούν το πρώτο δείγμα

της μνημειακής-πλαστικής τάσης που χαρακτηρίζεται από σωματώδεις μορφές με χυτή πτυχολογία και εκφραστικά πρόσωπα. Τη συναντούμε αργότερα στις τοιχογραφίες

της εκκλησίας της Ανάληψης στη μονή Mileseva της Σερβίας (1222-28), που

ιδρύθηκε από το σέρβο κράλη Στέφανο Βλαδισλάο (1233-42). Άγγελος από το μοναστήρι της Μιλίσεβα (13ος

αι.)

Στις περιοχές που βρέθηκαν κάτω από λατινική κυριαρχία η καλλιτεχνική δραστηριότητα δεν επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τη νέα πολιτική κατάσταση. Γνωρίζουμε πως εκπρόσωποι μιας

τοπικής ανώτερης τάξης, πιθανόν μικροί γαιοκτήμονες, και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι είναι κυρίως οι χρηματοδότες των τεχνών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και κάποιες περιπτώσεις συλλογικού

έργου, περιπτώσεις δηλαδή που στην ίδρυση ενός ναού συμβάλλει όλο το χωριό. Οι αναφορές σε καλλιτέχνες, αν και λίγες, μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για τα ζωγραφικά εργαστήρια και την

κινητικότητα των ζωγράφων. Για παράδειγμα, κάποιος ζωγράφος Ιωάννης εικονογραφεί στα 1244 το ναό της Αγίας Τριάδας στο Κρανίδι της Αργολίδας και αργότερα, όπως μας αποκαλύπτει η

τεχνοτροπική συγγένειά τους, το ναό του Αγίου Ιωάννη Καλυβίτη στα Ψαχνά Ευβοίας.

Οι τοιχογραφίες της Αγίας Τριάδας στο Κρανίδι της

Ερμιονίδας στο νομό Αργολίδος είναι σημαντικές διότι αποτελούν

σπάνιο δείγμα ζωγραφικής της φραγκοκρατούμενης

Πελοποννήσου και προηγούνται τεχνοτροπικά και χρονολογικά

και των τοιχογραφιών του Μυστρά

Ζωγραφική: 1261-περίπου 1300 Κορυφαίο έργο της μνημειακής-πλαστικής τάσης, που εμπνέεται από την κλασική παράδοση και έχει ήδη αρχίσει να διαμορφώνεται στο πρώτο μισό του αιώνα, αποτελεί η ψηφιδωτή σύνθεση της Δέησης

στο νότιο υπερώο της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Η βαθιά αίσθηση της ανθρώπινης μορφής και μία συνειδητή ίσως αναβίωση κλασικών προτύπων, στοιχεία που χαρακτηρίζουν το έργο,

συνδέονται πιθανώς με το γενικότερο κλίμα ευφορίας μετά την ανάκτηση της Πόλης. Στην ίδια τάση ανήκουν και οι εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες στο ναό της Αγίας Τριάδας στη

Sopocani της Σερβίας (περ. 1265).

Η περίφημη ψηφιδωτή παράσταση της Δέησης στην ανακτημένη από τους Παλαιολόγους Βασιλεύουσα με την Παναγία, τον Πρόδρομο και τον Χριστό (13ος αι.)

Ο ναός της Αγίας Τριάδας στη Sopocani της Σερβίας περικλείει ένα σημαντικό ζωγραφικό

σύνολο, που θεωρείται κορυφαία δημιουργία της βυζαντινής ζωγραφικής του 13ου αιώνα αλλά και

ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας τέχνης. Το τυπικό εικονογραφικό πρόγραμμα

εμπλουτίζεται εδώ με παραστάσεις που απεικονίζουν τη Θεία Λειτουργία στο ιερό και

σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη στον κυρίως ναό. Στο δυτικό τοίχο εικονίζεται η Κοίμηση της

Θεοτόκου, που αποτελεί τη χαρακτηριστικότερη σκηνή αυτού του ζωγραφικού συνόλου. Οι

τοιχογραφίες της Sopocani αποτελούν σύμφωνα με τους μελετητές το απόγειο της τεχνοτροπικής αυτής

τάσης που εμπνέεται από την κλασική παράδοση και χαρακτηρίζεται ως πρώτη παλαιολόγεια

τεχνοτροπία. Χαρακτηριστικά αυτής της τάσης είναι η πλαστική και μνημειακή απόδοση των μορφών και των συνθέσεων. Η αίσθηση ενός

τρισδιάστατου χώρου, το πλάσιμο των προσώπων που γίνεται μόνο με χρώμα και χωρίς τη χρήση της

γραμμής, οι μορφές που έχουν όγκο και πατούν ρεαλιστικά στο ζωγραφικό κάμπο, τα ζεστά

χρώματα των ενδυμάτων που τις περικλείουν αέρινα είναι κάποια στοιχεία της ζωγραφικής του

σημαντικού αυτού μνημειακού συνόλου.

Τοιχογραφία από την παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Αγία Τριάδα

στο Sopocani της Σερβίας. Το καθολικό ιδρύθηκε γύρω στα 1260 από τον κράλη Στέφανο Ούρεση Α' ως μαυσωλείο της

σερβικής ηγεμονικής οικογένειας,

Ο ναός της Παρηγορήτισσας στην Άρτα είναι ίδρυμα του ηγεμόνα της Ηπείρου Νικηφόρου Α'

Κομνηνοδούκα και της συζύγου του Άννας Παλαιολογίνας και αποτελούσε άλλοτε καθολικό μονής. Η ψηφιδωτή διακόσμηση σώζεται μόνο

στον κεντρικό τρούλλο του ναού και αρκετά κατεστραμμένη. Το κέντρο του καταλαμβάνει η προτομή του Παντοκράτορα, ενώ ακριβώς από κάτω, στο τύμπανο του τρούλλου, ανάμεσα στα

παράθυρα εικονίζονται δώδεκα ολόσωμοι προφήτες και ουράνιες δυνάμεις (σεραφείμ, χερουβείμ και

τροχοί). Στα ανοιχτά ειλητά που κρατούν οι προφήτες αναγράφονται χωρία της Παλαιάς

Διαθήκης που αναφέρονται στις προφητείες τους. Οι ραδινές αναλογίες, η τολμηρότητα των

χρωματικών συνδυασμών, η ζωντάνια και η εκφραστικότητα των προσώπων και η αίσθηση της

ένταξης των μορφών στο χώρο αποτελούν τα βασικά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά των

ψηφιδωτών, που προαναγγέλουν τις στυλιστικές εξελίξεις κατά τη δεύτερη φάση της παλαιολόγειας τέχνης. Με βάση την επιγραφή τα ψηφιδωτά και ο

ναός χρονολογούνται ανάμεσα στα χρόνια 1294-96.

Το εσωτερικό της Παρηγορήτισσας στην Άρτα

Μετά την ήττα του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου στη μάχη της Πελαγονίας στα 1259 και την παραχώρηση των τεσσάρων κάστρων της Πελοποννήσου (Μυστρά, Μάνης, Μονεμβασιάς και

Γερακιού) στο βυζαντινό αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο, η νότια Πελοπόννησος πέρασε σταδιακά στα χέρια των Βυζαντινών. Οι τοιχογραφίες των υστεροβυζαντινών μνημείων του

Mυστρά είναι ένα παράδειγμα, υψηλής ποιότητας, της τέχνης της παλαιολόγειας αναγέννησης. H αναγέννηση στο Bυζάντιο των ύστερων αιώνων σήμανε και μια νέα περίοδο για τη θρησκευτική

τέχνη της Αυτοκρατορίας. H ζωγραφική χάνει τον παλαιότερο μνημειακό χαρακτήρα της και γίνεται πιο αφηγηματική, οι μορφές αποκτούν όγκο και κινούνται με ρυθμό και χάρη.

Xαρακτηριστικά της παλαιολόγειας τέχνης είναι η έμφαση στην ανθρώπινη υπόσταση των εικονιζόμενων, οι πολυπρόσωπες συνθέσεις, τα πολλά οικοδομήματα, ο τονισμός των τοπίων.

Η Γέννηση της Θεοτόκου, τοιχογραφία, β΄ μισό 14ου αι., Αγία Σοφία, Μυστράς.

O Mυστράς, μετά το 1262, είναι μια μικρή πόλη-κάστρο, που μόλις έχει περιέλθει στην εξουσία του

Βυζαντινού αυτοκράτορα. Οι ντόπιοι ζωγράφοι ακολούθησαν, με κάποια αδεξιότητα στην αρχή, τα

ρεύματα της εποχής. O Άγιος Δημήτριος, η μητρόπολη του Mυστρά, κτίζεται στα αμέσως

επόμενα χρόνια. H τοιχογράφηση του ναού άρχισε στη δεκαετία του 1270 κι ολοκληρώθηκε στις αρχές του 14ου αιώνα. Eδώ, πολλές από τις τοιχογραφίες, που χρονολογούνται ανάμεσα στα 1270-1285, είναι

έργα υψηλής ποιότητας που προαναγγέλλουν τη "βαριά" ή "στερεομετρική" τεχνοτροπία,

καλλιτεχνικό ρεύμα κυρίαρχο στο βαλκανικό χώρο γύρω στα 1300.

Tα χαρακτηριστικά της "βαριάς" ή "ογκηρής" τεχνοτροπίας είναι οι ογκώδεις μορφές, η γωνιώδης

πτυχολογία και η στερεομετρική απόδοσή τους. Tοιχογραφίες της Πρωτεύουσας αυτή την εποχή,

όπως είναι τα ίχνη του γραπτού διακόσμου του ναού της Aγίας Eυφημίας (1290) κι η παράσταση του

Aγίου Πέτρου στο περίστωο της Παμμακαρίστου αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα της

"στερεομετρικής" τεχνοτροπίας. Oι καλύτερες παραστάσεις του Aγίου Δημητρίου είναι εφάμιλλες

των ανάλογων κωνσταντινουπολίτικων έργων. Τοιχογραφία από τον Άγιο Δημήτριο στο Μυστρά (13ος αι.)

Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού των Αγίων Θεοδώρων στο Μυστρά βρίσκεται σε κακή

κατάσταση. Ο τοίχος, χαμηλά και σε ύψος ενός μέτρου, είχε αρχικά απομίμηση ορθομαρμάρωσης

ενώ πάνω από αυτή τη ζώνη υπήρχε σειρά ολόσωμων στρατιωτικών αγίων, όπως στον 'Αγιο Δημήτριο. Το σχέδιο είναι κάπως συνοπτικό και βιαστικό χωρίς λεπτομέρειες. Στους πεσσούς του

ιερού και στις κάτω ζώνες των κεραιών του σταυρού υπάρχουν ίχνη παραστάσεων από το Βίο

της Παναγίας και σκηνές από τα Πάθη και την Ανάσταση του Xριστού.

Οι τοιχογραφίες του νοτιοανατολικού παρεκκλησίου είναι μεταγενέστερες και θα

μπορούσαν να τοποθετηθούν γύρω στα 1400. Το εικονογραφικό πρόγραμμα οργανώνεται γύρω από

σκηνές του Βίου της Θεοτόκου. Φαίνεται ότι το παρεκκλήσι ήταν αφιερωμένο στην Παναγία και

μάλιστα στη Ζωοδόχο Πηγή, όπως δηλώνει η σχετική παράσταση στην αψίδα. Η απόδοση των μορφών είναι ιδεαλιστική, κομψή, με χρώματα σε

βαθείς τόνους.

Τοιχογραφία από τους Αγίους Θεοδώρους στο Μυστρά (13ος αι.)

Ζωγραφική: 1300-1400 Η επιστροφή σε παλαιότερα πρότυπα και η

προβολή κλασικιστικών αξιών στη ζωγραφική αλλά και γενικότερα στην τέχνη χαρακτηρίζει την περίοδο των Παλαιολόγων, στοιχεία στα οποία οφείλει και το χαρακτηρισμό της ως

αναγεννησιακή. Η μνημειακή-πλαστική τάση, που κυριαρχεί στο τρίτο τέταρτο του 13ου

αιώνα, φτάνει γύρω στο 1300 στην κορύφωσή της και συγχρόνως σε μία υπερβολή που θα οδηγήσει στην παρακμή της. Στο νέο ρεύμα

ζωγραφικής, τη λεγόμενη δεύτερη παλαιολόγεια τεχνοτροπία, που εμφανίζεται στις αρχές του 14ου αιώνα, εντάσσεται ένας

μεγάλος αριθμός έργων εξαιρετικής ποιότητας. Η κλασική παράδοση αποτελεί πάλι την πηγή έμπνευσης της νέας τάσης που χαρακτηρίζεται

από ένα κομψότερο ύφος, από μορφές με λεπτές και αρμονικές αναλογίες και έναν

έντονο συναισθηματισμό με έναν όμως πιο οικείο και ανθρώπινο χαρακτήρα.

Oι Aδελφοί Mιχαήλ και Eυτύχιος Aστραπάς κατάγονταν από μεγάλη οικογένεια της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τις υπογραφές που έχουν βρεθεί ζωγράφησαν τέσσερεις

τουλάχιστον εκκλησίες στην ευρύτερη περιοχή της Mακεδονίας.H Kοίμηση της Θεοτόκου στον Άγιο Kλήμη της Aχρίδας (περ. 1300).

Αλλαγές συντελούνται επίσης στην εικονογραφία και στην επιλογή των θεμάτων που διακοσμούν τους ναούς. Ρωπογραφικά στοιχεία αλλά και απεικονίσεις που εμπνέονται από την καθημερινή

ζωή εισάγονται στις χριστολογικές σκηνές δίνοντάς τους μία αίσθηση ρεαλισμού. Στην ίδια αίσθηση συμβάλλουν και τα αρχιτεκτονήματα που διαμορφώνουν ένα σκηνικό πλούσιο και

λεπτομερειακό. Οι εικονογραφικοί κύκλοι πλουτίζονται με σκηνές από το Πάθος, την παιδική ζωή του Χριστού και το βίο της Θεοτόκου.

Μετά τα μέσα του αιώνα η κυρίαρχη αισθητική τάση θα εξελιχθεί σε ένα ρεύμα εκλεπτυσμένης εκζήτησης που σε μερικά μνημεία θα αποκτήσει και μία λυρική και έντονα διακοσμητική διάθεση. Παράλληλα, μια νέα δημιουργική πνοή θα εμφανιστεί σε έργα του τέλους του αιώνα, στα οποία οι

έντονες αντιθέσεις χρωμάτων, η δυναμική έκφραση και οι φευγαλέες πινελιές προσδίδουν μια σχεδόν εξπρεσιονιστική χροιά.

Τοιχογραφία με το Χριστό νήπιο από τον Άγιο Ευθύμιο

Θεσσαλονίκης (αρχές 14ου αι.). Το έργο έχει φιλοτεχνηθεί από τον σπουδαίο Μανουήλ Πανσέληνο,

ζωγράφο από την πόλη του Θερμαϊκού, ο οποίος είχε εργαστεί το Άγιο Όρος στα τέλη του 13ου αι.

Στην Κωνσταντινούπολη βρίσκονται τα πρώτα και σημαντικότερα δείγματα της νέας ζωγραφικής τάσης. Στα ψηφιδωτά της Μονής Παμμακαρίστου

(σήμερα Fethiye Camii) - που κτίστηκε το 1100 – τα οποία χρονολογούνται στα 1310 η βαριά τεχνοτροπία αρχίζει ήδη να υποχωρεί. Το μικρών

διαστάσεων νότιο παρεκκλήσι που έκτισε στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλλο η Μαρία, χήρα του Μιχαήλ Ταρχανιώτη, πρώτου ανακαινιστή του ναού κατά το 1261, διακοσμήθηκε από υψηλής

ποιότητας ψηφιδωτά τα οποία αποτελούν ένα εικονογραφικό πρόγραμμα με εσχατολογικό περιεχόμενο, που σχετίζεται με το νεκρικό χαρακτήρα του

κτηρίου.

Το ψηφιδωτό της Δέησης ης μονής Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη (14ος αι.). Συγκεκριμένα, όλες οι μορφές των Αγίων του ναού μαζί με την Παναγία και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο στην αψίδα δέονται για τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους προς το κεντρικό πρόσωπο, το Χριστό, που απεικονίζεται ένθρονος στο κέντρο της αψίδας. Το ψηφιδωτό αυτό σύνολο χρονολογείται στα χρόνια 1310-15 και τεχνοτροπικά οι μορφές χαρακτηρίζονται από ένα συγκρατημένο κλασικισμό και μία τάση επιστροφής σε μεσοβυζαντινά πρότυπα.

Το καθολικό της Μονής της Χώρας (σήμερα Kariye Camii) χτίστηκε μεταξύ 1077 και 1081 από τη Μαρία Δούκαινα, την πεθερά του αυτοκράτορα Αλέξιου Α' Κομνηνού, πάνω σε παλαιότερο κτίσμα.

Πολύ αργότερα, μεταξύ 1316 και 1321, ο Θεόδωρος Μετοχίτης, Λογοθέτης του Γενικού επί Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου και λόγιος με σημαντικό συγγραφικό έργο, ανακαινίζει το κτήριο,

προσθέτει τον εξωνάρθηκα και το νότιο παρεκκλήσι και τα διακοσμεί με τα περίφημα μωσαϊκά και τις τοιχογραφίες. Ενδιαφέροντα είναι τα πορτρέτα των κτητόρων που απεικονίζονται στο ναό. Πάνω από τη βασίλειο πύλη παριστάνεται ο Θεόδωρος Μετοχίτης πλούσια ενδεδυμένος να προσφέρει σε

στάση προσκύνησης ομοίωμα του ναού στον ένθρονο Χριστό.

Το ψηφιδωτό με τον Θεόδωρο Μετοχίτη στη Μονή της Χώρας (14ος

αι.). Η γαλήνια ηρεμία που αποπνέουν οι μορφές των Θείων Προσώπων, αλλά και η βαθιά ανθρώπινη αίσθηση που δίνει το

ζωγραφικό πλάσιμό τους αποτελούν τα

νεοτεριστικά στοιχεία του ψηφιδωτού συνόλου. Η υψηλή χορηγία των δύο

μνημείων της Παμμακαρίστου και της μονής της Χώρας από

μέλη της αριστοκρατίας εξηγεί την ποιότητά τους και μας αποκαλύπτει τα

εκλεπτυσμένα γούστα και τις αισθητικές

αναζητήσεις της τάξης αυτής

Το νότιο παρεκκλήσι προσαρτήθηκε και διακοσμήθηκε στα 1315-20 επίσης με δαπάνη του Μετοχίτη, με σκοπό να συμπεριλάβει τον τάφο του κτήτορα. Σύμφωνο με το νεκρικό προορισμό του χώρου είναι και το εικονογραφικό του πρόγραμμα. Μία επιβλητική σύνθεση της Καθόδου του Χριστού στον Άδη διακοσμεί την αψίδα. Τοιχογραφίες και ψηφιδωτά αποτελούν το σημαντικότερο δείγμα της λεγόμενης

δεύτερης παλαιολόγειας τεχνοτροπίας, χαρακτηρίζονται για την άψογη τεχνική τους εκτέλεση και απηχούν τα εκλεπτυσμένα γούστα των αριστοκρατικών κύκλων της πρωτεύουσας.

Η τοιχογραφία της Καθόδου στον Άδη από το παρεκκλήσι της Μονής της Χώρας (14ος αι.)

Οι τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου (1303), στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου, συνεχίζουν τη ζωγραφική τάση της βαριάς τεχνοτροπίας, όμως με μια μεγαλύτερη ελευθερία και ζωγραφικό πλάσιμο και θεωρούνται έργο του σπουδαίου ζωγράφου Μανουήλ Πανσέληνου που

καταγόταν από την πόλη του Θερμαϊκού, ενώ τα εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων αποτελούν το σημαντικότερο δείγμα της δεύτερης

παλαιολόγειας τεχνοτροπίας στη Θεσσαλονίκη. Σημαντικές είναι και οι τοιχογρασφίες του Αγίου Νικολάου του Ορφανού από το πρώτο τέταρτο του αιώνα, επίσης. Οι αισθητικές τάσεις που

εντοπίζονται στις δύο μεγάλες πόλεις, εμφανίζονται και στις περιοχές της επιρροής τους όπως στη Σερβία στα μνημεία του κράλη Μιλούτιν αλλά και στο Μυστρά, στην καστροπολιτεία της

Πελοποννήσου με τους στενούς δεσμούς με την Κωνσταντινούπολη.

Το θαύμα του Αγίου Νικολάου. Άγιος Nικόλαος Oρφανός στη Θεσσαλονίκη (1310-1320).

Στον εξωνάρθηκα της μονής Βατοπεδίου στο Άγιο Όρος απεικονίζονται δεκατέσσερις σκηνές από το Πάθος και την Ανάσταση σε συνεχή αφήγηση, χωρίς δηλαδή να χωρίζονται μεταξύ τους από διαχωριστικές κόκκινες ταινίες όπως συνήθως. Το πρόγραμμα συμπληρώνουν και εδώ μορφές αγίων. Η έκταση που παίρνει εδώ ο κύκλος των Παθών είναι πραγματικά εντυπωσιακή και σε

συνδυασμό με την έλλειψη διαχωριστικών ταινιών δημιουργείται η εντύπωση πως οι τοίχοι του ναού γίνονται ανοιχτές σελίδες ενός βιβλίου που αφηγείται τη ζωή του Χριστού.

Οι τοιχογραφίες, που αποτελούν έργο ενός εργαστηρίου στο οποίο εργάζονται τρεις άγνωστοι αλλά σπουδαίοι καλλιτέχνες, μας δίνουν μια εικόνα της καλύτερης ζωγραφικής τέχνης της εποχής.

Ποικιλία εκφραστικών τρόπων και ζωγραφικών τάσεων, που οφείλονται στους τρεις διαφορετικούς καλλιτέχνες που εργάζονται εδώ, συνδιάζονται αρμονικά και δίνουν τελικά ένα ομοιογενές σύνολο,

που αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της παλαιολόγειας τέχνης.

Σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Mονή Bατοπαιδίου στο Άγιον Όρος (1310-1320).

Στο κέντρο της Βέροιας βρίσκεται ένας μικρός και λιτός ναός αφιερωμένος στην Ανάσταση του Χριστού, που είναι σήμερα γνωστός απλά ως

Χριστός. Ο ναός άρχισε να χτίζεται από τον Ξένο Ψαλλιδά, ολοκληρώθηκε ίσως μετά το θάνατό του, από τη σύζυγό του Ευφροσύνη και εγκαινιάστηκε

το 1314/5 από τον ίδιο τον πατριάρχη Νίφωνα, που καταγόταν από τη Βέροια . Σημαντική είναι η μνεία του ζωγράφου. Πρόκειται για τον "Καλλιέργη, όλης Θετταλίας άριστο ζωγράφο", όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η επιγραφή. Πέρα από αυτή την αλλαγή

στη νοοτροπία η κάπως αλαζονική αναφορά δικαιολογείται και από την υψηλή ποιότητα που χαρακτηρίζει τη ζωγραφική του. Οι ρωμαλέες μορφές, που έχουν μία φυσική υπόσταση αλλά συγχρόνως αποπνέουν μία πνευματικότητα, η

λιτότητα και η αρμονία των συνθέσεων, η χρωματική ευαισθησία αλλά και η βαθιά γνώση των

ζωγραφικών μέσων είναι τα στοιχεία των τοιχογραφιών του ναού .

Η Ανάσταση, έργο του θεσσαλού ζωγράφου Καλλέργη στο Χριστό Σωτήρα της Βέροιας (1315).

Στη Σερβία σώζεται ένας μεγάλος αριθμός μνημείων, που χρονολογούνται στις δύο πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα. Τα μνημεία αυτά αποτελούν ιδρύματα του σέρβου κράλη Στέφανου

Ούρεση Μιλούτιν. Ο σέρβος βασιλιάς υπήρξε σημαντικός υποστηρικτής της Εκκλησίας και των μοναστηριών. Τεχνοτροπικά τα μνημεία αυτά ακολουθούν τις νέες επιταγές της τέχνης, δηλαδή

της λεγόμενης δεύτερης παλαιολόγειας τεχνοτροπίας που εμφανίζεται στις αρχές του 14ου αιώνα, και χαρακτηρίζονται από μία τάση εκλέπτυνσης, κομψότητας και κλασικού πνεύματος.

Η Κοίμηση της Θεοτόκου από τη μονή της Παναγίας στη Gracanica στο Κοσσυφοπέδιο .

Η περίοδος από το 1330 μέχρι περίπου το 1360 σε αντίθεση με την αμέσως προηγούμενη

(1300-1330) δεν έχει να επιδείξει πολλά και σημαντικά μνημεία. Η έλλειψη ζωγραφικών

έργων παρατηρείται τόσο στις κεντρικές περιοχές της αυτοκρατορίας όσο και στις πιο

απομακρυσμένες. Η γενίκευση του φαινομένου, σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Μ. Χατζηδάκη, πιθανόν να μην ήταν άσχετη και με άλλους

παράγοντες όπως η κρίσιμη πολιτική κατάσταση, οι θρησκευτικές και κοινωνικές

έριδες. Γενικότερα, η δημιουργική πνοή και οι νεοτερισμοί λείπουν από τη ζωγραφική της

περιόδου. Οι καλλιτέχνες επαναλαμβάνουν με κάποια αδεξιότητα τα επιτεύγματα της πρώτης τριακονταετίας του αιώνα, ενώ επικεντρώνουν

το ενδιαφέρον τους στον εμπλουτισμό των εικονογραφικών προγραμμάτων με μία έντονη

αφηγηματική διάθεση. Ο κλασικισμός υποχωρεί και μια πιο εκφραστική, πολλές φορές

αντιρεαλιστική, τάση εμφανίζεται σε κάποια μνημεία όπως για παράδειγμα στην Υπαπαντή

στα Μετέωρα (1366) και στον Ταξιάρχη Καστοριάς (1359).

Τοιχογραφία από τον Ταξιάρχη Μητροπόλεως Καστοριάς με θέμα τις Γυναίκες στον Τάφο του Ιησού

μετά την Ανάσταση (1359)

Η ζωγραφική του τέλους του αιώνα (1360-1400) χαρακτηρίζεται από έναν εκλεκτικισμό, μία επιστροφή στις αισθητικές αναζητήσεις των αρχών του αλλά παράλληλα και από μία τάση

απλοποίησης και σχηματοποίησης των εκφραστικών μέσων. Σημαντικότερο μνημείο της περιόδου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το καθολικό της μονής Περιβλέπτου στο Μυστρά. Χτισμένο στις άκρες της υστεροβυζαντινής πολιτείας, πιθανότατα ίδρυμα του δεσπότη Μανουήλ Καντακουζηνού (1348-

1380), περικλείει ένα εξαιρετικό ζωγραφικό σύνολο που χρονολογείται γύρω στα 1360-1370. Οι αριστοκρατικές και ανάλαφρες μορφές με την ιδιαίτερη κομψότητα στη κίνηση και τις στάσεις και οι

ρωπογραφικές λεπτομέρειες όπως τα παιδιά που παίζουν στη σκηνή της Βαϊοφόρου αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία των τοιχογραφιών.

Η Βάπτιση από την Περίβλεπτο του Μυστρά (1360-1370)

Είναι προφανές λοιπόν ότι στην πρωτεύουσα του Δεσποτάτου του Μοριά, στο Μυστρά,

συγκεντρώνονται τα σημαντικότερα μνημεία του 14ου αιώνα στην Ελλάδα. Η σημασία της πόλης για την καλλιτεχνική κίνηση είναι μεγάλη. Εδώ δημιουργείται ένα νέο κέντρο με επαφές με την

πρωτεύουσα, όπου διαμορφώνονται οι νέες τάσεις της τέχνης, και έτσι τα πρωτοποριακά

ρεύματα μεταλαμπαδεύονται στο νότιο ελλαδικό χώρο. Αντιπροσωπευτικά μνημεία της περιόδου

στο Μυστρά είναι η Παναγιά Οδηγήτρια ή Αφεντικό που χρονολογείται στις πρώτες

δεκαετίες του αιώνα και η Παναγιά Περίβλεπτος που χρονολογείται στις τελευταίες δεκαετίες

του, όπως προαναφέρθηκε. Και τα δύο έργα, που συνδέονται με πρόσωπα των ανώτερων

κοινωνικών τάξεων της πόλης, χαρακτηρίζονται για την υψηλή ποιότητα των τοιχογραφιών τους.

Η Ίαση του Τυφλού, τοιχογραφία από την Οδηγήτρια του Μυστρά (1310)

Ζωγραφική: 1400-1453Ένα από τα σημαντικότερα

και ακριβώς χρονολογημένα μνημεία του 15ου αιώνα είναι η

Παντάνασσα του Μυστρά. Ο ναός ιδρύεται στα 1428

από τον Ιωάννη Φραγκόπουλο, διοικητικό αξιωματούχο του δεσπότη

Θεοδώρου Β', και διακοσμείται με

τοιχογραφίες. Η αρχική ζωγραφική διακόσμηση έχει

σωθεί αρκετά καλά στον όροφο, ενώ το ισόγειο φέρει

τοιχογραφίες του 17ου-18ου αιώνα. Tο

εικονογραφικό πρόγραμμα του 1430 ακολουθεί πιστά

το πρόγραμμα της Oδηγήτριας. O κτήτορας

ίσως ήταν αυτός, που υπέδειξε ως πρότυπο το

Aφεντικό.

Η Βαϊφόρος, τοιχογραφία από την Παντάνασσα του Μυστρά (1428). Αν και ακολουθείται πιστά το εικονογραφικό πρόγραμμα

του ναού της Ευαγγελίστριας από την ίδια πόλη και οι παραστάσεις αντιγράφουν σχεδόν πιστά τις αντίστοιχες από την

Περίβλεπτο, η ζωγραφική της Παντάνασσας εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με τη δημιουργική πνοή της και την πρωτοποριακή

αντίληψη που αποπνέει.

Το συνεργείο που ζωγράφισε την Παντάνασσα, διακρίνεται για τον τεχνοτροπικό εκλεκτικισμό του. Επιστρέφει στα πρότυπα της Oδηγήτριας

και σχεδιάζει φωτεινές μορφές, με κυλινδρικά σώματα και επιβλητικές φυσιογνωμίες. Δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση στα βραχώδη τοπία για το φόντο των παραστάσεων. Πολλές συνθέσεις είναι πολυπρόσωπες, με ζωηρή κίνηση κι αρκετές γραφικές λεπτομέρειες, χαρακτηριστικά που

θυμίζουν τη ζωγραφική της Περιβλέπτου. Tα χρώματα είναι ανοικτά και χαρούμενα, όπως και στην Περίβλεπτο, εδώ όμως η ζωγραφική αποκτά πιο

έντονο διακοσμητικό χαρακτήρα.

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της

Ανάληψης στην Παντάνασσα του

Μυστρά (1428). Oι τοιχογραφίες της

Παντάνασσας χαρακτηρίζονται

γενικά από έντονη εκζήτηση. Oι

ζωγράφοι καταφεύγουν σε

τρόπους και μέσα του παρελθόντος, ενώ

τονίζουν δευτερεύοντα

στοιχεία, διασπώντας έτσι την ενότητα των

συνθέσεων και των χώρων. Tα

χαρακτηριστικά αυτά είναι τυπικά της

τελευταίας φάσης της αριστοκρατικής

παλαιολόγειας ζωγραφικής και οι τοιχογραφίες της

Παντάνασσας, με την υψηλή ποιότητα τους, είναι το μόνο μνημείο

αυτής της περιόδου που σώζεται άρτιο.

Οι δύσκολες πολιτικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούν τα τελευταία χρόνια πριν από την τουρκική κατάκτηση στο χώρο του μικρού κράτους των Παλαιολόγων επέδρασαν και στην εξέλιξη της μνημειακής ζωγραφικής. Ήδη στα τέλη του 14ου αιώνα, σημαντικοί ζωγράφοι από την πρωτεύουσα μετοικούν και συνεχίζουν να εργάζονται σε άλλες περιοχές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Θεοφάνης ο Έλληνας, που εργάζεται στο Νόβγκοροντ και στη Μόσχα μέχρι τις

αρχές του 15ου αιώνα. Ο Θεοφάνης δημιούργησε σχολή στη ρωσική ζωγραφική και η τέχνη του βρήκε σημαντικούς συνεχιστές όπως ο Αντρέι Ρουμπλιώφ.

Η Φιλοξενία του Αβραάμ στην εκκλησία της Μεταμόρφωσης στο Νόβγκοροντ της Ρωσίας. Έργο του σπουδαίου Θεοφάνη του Έλληνα από

το 1378.

Στη βενετοκρατούμενη Κρήτη επίσης, ζωγράφοι από την πρωτεύουσα βρίσκουν δυνατότητες απασχόλησης

και δημιουργίας. Οι πηγές μάς αναφέρουν πολλά σχετικά ονόματα ήδη από τα τέλη του 14ου αιώνα

ενώ η "καλλιτεχνική μετανάστευση" παίρνει μεγάλη έκταση μετά την τουρκική κατάκτηση της

Κωνσταντινούπολης.Αποτέλεσμα ήταν οι μητροπολιτικές τάσεις και παραδόσεις της παλαιολόγειας ζωγραφικής να

μεταφερθούν στο νησί και στο πρώτο μισό του αιώνα να δημιουργηθεί εδώ μια πληθώρα σημαντικών και

εξαιρετικά ποιοτικών ζωγραφικών συνόλων. Τα μνημεία που εικονογραφούν οι αδελφοί Φωκάδες

στην Έμπαρο (1435/6), στην Αβδού (1445) και στην Άνω Σύμη Βιάννου (1453) καθώς και η Μονή

Βαλσαμονέρου και η Παναγιά στο Σκλαβεροχώρι αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα αυτής της

τέχνης. Η τέχνη αυτή θα ριζώσει στο νησί και θα δημιουργήσει σχολή και πολλούς σημαντικούς

ζωγράφους που θα συμβάλουν στη συνέχεια και ανανέωση της βυζαντινής τέχνης και στα χρόνια της

οθωμανικής κυριαρχίας.Τοιχογραφία από τη μονή

Βροντησίου στην Κρήτη (15ος αι.)

ΕΙΚΟΝΕΣ

Πολλά και εξαιρετικής ποιότητας είναι τα παραδείγματα της ζωγραφικής εικόνων της

παλαιολόγειας περιόδου. Τεχνοτροπικά, οι εικόνες ακολουθούν τις εξελίξεις της μνημειακής

ζωγραφικής, ενώ πληθαίνουν τα απεικονιζόμενα θέματα.

Η ανάπτυξη που γνωρίζει η τέχνη της εικόνας από τα μέσα περίπου του 13ου αιώνα έχει συνδεθεί με

την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261), η οποία αποτελεί και πάλι το κύριο καλλιτεχνικό

κέντρο της αυτοκρατορίας. Παράλληλα, λόγοι που συνδέονται με το γενικότερο κλίμα της περιόδου

έχουν θεωρηθεί αιτία της αύξησης του αριθμού των εικόνων. Οι δύσκολες πολιτικές συνθήκες, η

σταδιακή εξασθένηση των συγκεντρωτικών δομών του κράτους και η εμφάνιση μιας μεγαλύτερης

ανεξαρτησίας στην οικογενειακή και προσωπική ζωή, είχαν πιθανώς ως αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη διάδοση της ιδιωτικής λατρείας. Αποτέλεσμα των

παραπάνω ήταν η αυξημένη ζήτηση για το κατεξοχήν αντικείμενο της προσωπικής επικοινωνίας με το Θείο, τις εικόνες. Η Γέννηση, εικόνα του ζωγράφου

Άγγελου (15ος αι.)

Από τα πολλά παραδείγματα του 13ου αιώνα ξεχωρίζει μία εικόνα του Αγίου

Ιακώβου από την Πάτμο, που τεχνοτροπικά συνδέεται με τις τοιχογραφίες της Αγίας Τριάδας στη Sopocani της Σερβίας (περ.

1265) και εκφράζει την τέχνη της πρωτεύουσας μετά τα μέσα του 13ου αιώνα.

Αντίστοιχα, η μορφή του ευαγγελιστή Ματθαίου σε μία εικόνα από την Αχρίδα με

το μνημειακό της χαρακτήρα θυμίζει τα έργα του τέλους του 13ου αιώνα, όπως οι

τοιχογραφίες του Αγίου Κλήμεντα (Παναγία Περίβλεπτος, 1294/5) στην ίδια πόλη. Δύο αμφιπρόσωπες εικόνες του Χριστού και της Παναγίας Ψυχοσώστριας με τη Σταύρωση και τον Ευαγγελισμό στις πίσω πλευρές

τους αντίστοιχα, που βρίσκονται επίσης στο μουσείο της Αχρίδας, αποτελούν τα

καλύτερα δείγματα της μητροπολιτικής τέχνης της εποχής. Έχει μάλιστα υποστηριχθεί πως ήταν δώρα του

αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' προς τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Γρηγόριο.

Εικόνα του Ευαγγελισμού από την Οχρίδα, κωνσταντινουπολίτικο έργο του

14ου αι.

Ιδιαίτερη διάδοση γνώρισαν στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα οι μικρές ψηφιδωτές εικόνες. Περισσότερα από 30

παραδείγματα εικόνων σώζονται στις μέρες μας, τα οποία εντυπωσιάζουν με τη λεπτότητα

της τεχνικής και την κομψότητα του σχεδίου. Ο τύπος αυτός των εικόνων, γνωστός ήδη από το 12ο αιώνα, αποκτά στην παλαιολόγεια περίοδο

νέα χαρακτηριστικά πλησιάζοντας τα έργα μικροτεχνίας, καθώς οι πολύχρωμες ψηφίδες

από χρωματιστή υαλόμαζα και πολύτιμες πέτρες έχουν συνήθως το μέγεθος κεφαλιού

καρφίτσας! Όπως και σε προηγούμενες εποχές η ζωγραφική

των φορητών εικόνων στο 14ο αιώνα ακολουθεί την τεχνοτροπία της μνημειακής

τέχνης. Ένα από τα αριστουργήματα της εποχής βρίσκεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο της

Αθήνας. Πρόκειται για την εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ, που χρονολογείται στα

μέσα του 14ου αιώνα. Η εξαίρετη ποιότητα και η τεχνοτροπία της, που θυμίζει τις τοιχογραφίες

της Μονής της Χώρας, τη συνδεέουν με την Κωνσταντινούπολη.Εικόνα του αρχαγγέλου Μιχαήλ από το

Βυζαντινό Μουσείο (14ος αι.)

Ανάλογα και η εικόνα της Σταύρωσης, πάλι στο Βυζαντινό Μουσείο, που προέρχεται από τη Μονεμβασιά, μοιάζει με τις τοιχογραφίες στους γειτονικούς ναούς του Μυστρά όπως για

παράδειγμα την Περίβλεπτο. Ενδιαφέρουσες είναι τέλος και δύο εικόνες από τη μονή Μεταμορφώσεως στα Μετεώρα, που

αποτελούν αφιερώματα της Μαρίας Αγγελίνας Παλαιολογίνας και του συζύγου της Θωμά Πρελιούμποβιτς, δεσπότη των

Ιωαννίνων (1367-1384). Στη μία εικόνα η Αγγελίνα παρουσιάζεται γονατιστή στα πόδια της όρθιας Βρεφοκρατούσας

Θεοτόκου, απεικόνιση συνηθισμένη για τους αφιερωτές των εικόνων. Αντίθετα, στη δεύτερη εικόνα η απεικόνισή της

ανάμεσα στους μαθητές του Χριστού στη σκηνή της Απιστίας του Θωμά αποτελεί μία πολύ πρωτότυπη αλλά και τολμηρή

σύλληψη που δηλώνει τη νέα προσωπική σχέση στην επικοινωνία με τα Θεία Πρόσωπα, που αναπτύσσεται στα

ταραγμένα χρόνια της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου. Οι εικόνες αυτές αποδίδονται σε εργαστήρια των Ιωαννίνων και αποτελούν

τεκμήρια της ανάπτυξης της ζωγραφικής των εικόνων και σε άλλες περιοχές πέρα από τα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της

αυτοκρατορίας.

Εικόνα του Χριστού από το Βυζαντινό Μουσείο Καστορίας (14ος αι.)

Στα χρόνια που προηγήθηκαν της τουρκικής κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης και της

οριστικής κατάλυσης της βυζαντινής αυτοκρατορίας το βυζαντινό κράτος είχε

περιοριστεί σε περιοχές γύρω από τη Θράκη και το Μοριά. Οι δύσκολες συνθήκες και η ανασφάλεια θα πρέπει να οδήγησαν τους

καλλιτέχνες της πρωτεύουσας σε αναζήτηση ασφαλέστερων τόπων και νέων αγορών. Η

Κρήτη, νησί με ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη και βενετική κτήση ήδη από το 1210, ήταν ένας από αυτούς τους τόπους.

Αρχειακές πηγές αναφέρουν τουλάχιστον έξι κωνσταντινουπολίτες ζωγράφους που ζουν και εργάζονται στο Χάνδακα στις αρχές του 15ου αιώνα όπως για παράδειγμα ο Ιωάννης Απόκαυκος και ο Νικόλαος Φιλανθρωπηνός. Το κύμα της "καλλιτεχνικής μετανάστευσης"

που συνεχίστηκε και μετά το 1453 είχε αποτέλεσμα να διεισδύσει η τέχνη της

πρωτεύουσας στο νησί και να συμβάλει στη δημιουργία μιας ιδιαίτερης καλλιτεχνικής σχολής, της λεγόμενης "κρητικής", που θα

κυριαρχήσει στην τέχνη των μεταβυζαντινών χρόνων

Εικόνα του Προδρόμου από τον ζωγράφο Άγγελο που εργάστηκε στη

βενετοκρατούμενη Κρήτη (15ος αι.). Η εικόνα περιλαμβάνει και μερικά αναγεννησιακά στοιχεία όπως η τρυγόνα στα πόδια του

Προδρόμου.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.4 (Βυζαντινός Ελληνισμός) εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η Καθημερινή»,

Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/08, www.ime.gr/chronos/09, www.ime.gr/chronos/10 (Βυζαντινή Περίοδος)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ή ΞΕΝΗ)

Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1992

Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα 1998

Delvoye Charles, Βυζαντινή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 1998

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1981

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1996

Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2001

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 2006

Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1986

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη , Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα 1993-2001