αρθραΧΑΜΕΝΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ Βασ Γιαρήμουστας

ΔΙΑΣΗΜΑ ΑΠΩΛΙΘΩΜΑΤΑ Β Machlin

Η ΣΕΛΗΝΗ Πέτρος Ροβίθης

ΠΟΛΥΧΡΩΜΟΙ ΔΡΟΜΟΙ

ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ : ΕΝΑ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Pierre Espagne

TO AΣTPΟ ΤΗΣ ΒΗΘΛΕΕΜ Διον Π. Σιμόπουλος

Τό άστρο του Κέπλερ

Μετέπειτα θεωρίες

Επίλογος

ΤΗΛΕΠΑΘΕΙΑ (3) Luc. Gianfranceschi

ΠΡΙΝ ΑΠΟ TON HOMO SAPIENS Enzo Bernardini

ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΛΑΤΟΥ Β. Petrov

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΡΩΤΗΣΗ Isaac Asimov

ΤΙΡΥΝΘΑ - ΜΙΑ ΚΥΚΛΩΠΕΙΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ Εφη Καρποδίνη

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ - ΑΝΘΡΩΠΟΦΑΓΙΑ Maria Teresa Lajole

ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΑΒΟΛΟΥ Γιωργ. Μπαλάνος

Ο ΖΑΚ ΥΒ ΚΟΥΣΤΩ ΚΑΙ ΤΑ «ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ»

Παρακαλούμε όσους άποστέ-λουν συνεργασίες στο περιοδικόνα είναι δακτυλογραφημένες.Χειρόγραφα δεν επιστρέφονται.

Οι απόψεις του περιοδικού δένταυτίζονται αναγκαστικά με τιςαπόψεις πού εκφράζονται απότους συνεργάτες του.

«ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ» μηνιαίο περιοδικό. Έτος Ιδρύσεως 1975. ΙΔΙΟ-ΚΤΗΣΙΑ : Εκδόσεις «ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ» (Γ. Σωτηρόπουλος — Σ. Άλεβιζόπουλος) Ο.Ε.— Χρήστος Δ. Λάζος. Γραφεία Πανεπιστημίου 56, 3ος όροφος τηλ. 600.059. ΕΚΔΟ-ΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Σπύρος Άλεβιζόπουλος, Βούλγαρη 72, Πειραιεύς. ΔΙΕΥΘΥΝ-ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Χρήστος Δ. Λάζος, Δημητρακοπούλου 65 - 67, Κουκάκι, 'Αθήνα.ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ Δανάη Άρνέλλου - Λάζου. ΓΛΩΣ-ΣΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Μ. Φιλιππίδου, Συνεσίου Κυρήνης 5 - 7 Αθήνα, τηλ. 6464-845.ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ 'Ηλίας Καραμπατσάκης Ε.Ε. «ILMAK», Άσκληπιού 36, τηλ.632.984. ΠΡΟΙΣΤΑΜΕΝΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ Μιχάλης Μακέδος. Βουλγαροκτό-νου 26-28, τηλ. 6433.197. ΜΟΝΤΑΖ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ «GRAMAK» Ε Π Ε . Βουλγα-ροκτόνου 26-28 τηλ. 6433.197.ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ : «Εξάμηνη 180 δρχ. ετήσια 360. 'Οργανισμών κ.λπ. 'Εξάμηνη 300.ετήσια 600, εξωτερικού εξάμηνη 10 δολλάρια, ετήσια 20 δολλάρια. 'ΕκιταγΕς, εμβά-σματα, εις Σπύρο Άλεβιζόπουλο, Πανεπιστημίου 56, "Αθήνα Τ.Τ. 142.Υπεύθυνος απέναντι του Νόμου : ΣΠΥΡΟΣ ΑΛΕΒΙΖΟΠΟΥΛΟΣ

τμηματα

ΦΙΛΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

Ανατριχιαστική σκηνή ανθρωποθυσίας των αρ-χαίων Μεξικανικών λαών. Ο μέγας ιερέαςπροσφέρει την καρδιά του θύματος στον Θεό-Ήλιο θέλοντας να του δώσει δύναμη (αυτή τουνεκρού) για την πορεία του στο στερέωμα. Μή-πως όμως το «έθιμο» αυτό είχε άλλη πανάρ-χαιη καταγωγή; Μήπως ήταν μία αναπαρά-σταση παλαιών χειρουργικών επεμβάσεων πουδιδάχτηκαν στους λαούς αυτούς από άγνωστουςδιδάσκαλους; Η απάντηση είναι πολύ δύ-σκολη.

Ολόθερμες ευχές προς τους αναγνώστες του, στέλ-νει το περιοδικό μας, ευχές για ένα ευτυχισμένο,χαρούμενο και όπως το ποθούν 1976. Τις ίδιες ευ-χές στέλνουμε και σ' όλους τους αγαπητούς και πολύ-τιμους, συνεργάτες μας, πού κοπιάζουν για την αισθη-τική παρουσία του περιοδικού, για την επιστημονικήτου πληρότητα και για την συνεχή τους προσπάθειανα το βελτιώσονν.

Ο πρώτος τόμος του περιοδικού (τεύχη 1-7) σέπολυτελή βιβλιοδεσία γίνεται ανάρπαστος. Αποτε-λεί ένα πραγματικό απόκτημα γιά κάθε βιβλιοθήκη.Με το τεύχος πού κρατάτε αρχίζει ο δεύτερος τόμοςπού θα ολοκληρωθεί, τον Ιούνιο του 1976. Πληρο-φορούμε και πάλι τους αναγνώστες μας ότι το πε-ριοδικό γράφεται στη Δημοτική, γι' αυτό όσα νομί-ζουν λάθη δεν είναι λάθη, αλλά κανόνες γραμματι-κοί της Δημοτικής γλώσσας.

Ανταποκρινόμενοι στην επιθυμία εκατοντάδων ανα-γνωστών αναδιοργανώσαμε τα σχετικά με την επιστη-μονική φαντασία. Το διήγημα, του τεύχους αυτού, τουΙσαάκ Ασίμωφ, ανήκει, στα αριστουργήματα της επι-στημονικής φαντασίας. Η δε μετάφραση και πλαισίω-ση του, από τον συνεργάτη μας κ. Διον. Π. Σιμόπουλοόχι μόνο του δίνει την λογοτεχνική ομορφιά αλλάκαι την επιστημονική εμπέδωσή του. Ο κ. Π. Ρο-βίθης σε τρία κατά σειρά άρθρα θα δώσει όλα ταστοιχεία πού γνωρίζουμε γιά τη Σελήνη την τόσοαινιγματική ακόμα σύντροφο μας. Αυτό όμως πούείναι σημαντικό κατά πολύ και το τονίζουμε ιδιαί-τερα είναι το άρθρο της αρχαιολόγου διδας ΈφηςΚαρποδίνη, γιά την Κυκλώπεια ακρόπολη της Τίρυν-θας. Σέ επιτόπια έρευνα και μελέτη, τής περιοχής,καθώς και στο Μουσείο του Ναυπλίου η συνεργά-τιδά μας συγκέντρωσε και παρουσιάζει στοιχεία πουγια ΠΡΩΤΗ φορά δημοσιεύονται. Διατηρούμε, όπωςαναφέραμε σέ προηγούμενη επιστολή, κάποια ιδιαί-τερη ευαισθησία για τα περί Ελλάδας θέματα. Επι-φυλάσσουμε στο τομέα αυτό μία έκπληξη στούς ανα-γνώστες μας. Το άρθρο «Πυραμίδες», κάνει τηναρχή μιάς σειράς, άρθρων πού βασίζονται στην επι-στημονική έρευνα. Γιά την σειρά αυτή έχουμε εξα-σφαλίσει εγκυρότατες συνεργασίες που θα συναρπά-σουν και θα ενθουσιάσουν.

Το άστρο της Βηθλεέμ τελειώνει όπως και η τη-λεπάθεια. Προσέχτε το έθιμο της ανθρωποφαγίας(μαγικής τελετής για την απόκτηση της δύναμης τουσκοτωμένου εχθρού) και την παρουσία του «Διαβό-λου» όταν χαράζει περίεργα βήματα. Συναρπαστικήη ερμηνεία του έθιμου της ανθρωποθυσίας που δίνειο συνεργάτης μας Βασ. Γιαρήμουστας, όσο γιά τηνεπαφή Κουστώ - Αίνιγμάτων θα πούμε περισσότεραστο μέλλον. Η πρακτόρευση του περιοδικού καθυστέ-ρησε λόγω εορτών, αλλά και λόγω ορισμένων Τεχνικώνβελτιώσεων. Τέλος, οι συνδρομητές πού έληξε η συν-δρομή τους να μην ξεχάσουν να την ανανεώσουν. Καλήχρονιά.

οι Εκδότες

Κύριε Διευθυντά,Πήρα το θάρρος να σας γράψω σήμερα

εξ αιτίας του άρθρου του Bocompagniπου δημοσιεύεται στο 5ο τεύχος, για ναεπισημάνω ορισμένα σημεία που παρουσιά-ζουν την εξωανθρώπινη δράση του Ένκι-Έα.

Πρώτα απ' όλα, αυτός ο παρείσακτοςκύριος της Σουμεριακής μυθολογίας ανά-μεσα στους Ένλίλ, Άν, Ναν - χούρ-σαγκ,αρεσκόταν να κυβερνά ένα «σκάφος» μα-ζί με τα παιδιά του, με το όποιο περνο-διάβαινε στο βασίλειο του. (Έγκ. Λεξ.Ήλιου). Δεν μπορούμε να μη σκεφτούμετο κοσμικό δέντρο που ενώνει τη γη μετον ουράνιο κόσμο των «Θεών», το γκίς-γκανά, που υπαινίσσεται ο πρίγκιπας τουΛαγκάς-Γουδέα, ούτε τον «πολυώροφοπύργο», που μένει ο μέγας Θεός της χώ-ρας και που αποκαλείται Ντούρ - αν - κι,σύνδεσμος ουρανού και γής. Χαρακτηρι-στικό είναι ότι ο Ενκι δεν ήταν ανέκαθενστην Σουμερία, αλλά όπως διηγείται ο«Υμνος στη Χαρουπιά» έφτασε «όταν ε-βλάστησε το ανθρώπινο γένος...».

Στη βαβυλωνιακή μυθολογία, ο Ενκι,(πολλοί γλωσσολόγοι πιστεύουν ότι τοόνομά του προέρχεται απ' το ελληνικόωκεανός), παρουσιάζεται σαν δημιουργόςτου ανθρώπινου γένους από το αίμα ενόςαρχηγού των δυνάμεων του χάους, τουΚιγκού. (Μήπως η ιστορία της δημιουρ-γίας του Homo Sapiens και η πάταξημερικών αντιδραστικών προσκεκολλημέ-νων στις παραδόσεις που θα ήταν εμπό-διο στο έργο του εκπολιτισμού;) ( α π ότο «Ποίημα της Δημιουργίας»). και ανδεν παραδεχθούμε αυτή την άποψη, δενείναι παράξενο πώς τη δημιουργία τουανθρώπου την ανέλαβε Θεός διάφορος τουΜαρδούκ, του παντοδύναμου αρχηγού τωνΘεών και Δημιουργού του Κόσμου;Ευχαριστώ για την φιλοξενία.Γ. Κατρούγκαλος, μαθητής, Ύψηλάντου129 - Πειραιεύς

Κύριοι,Διερωτώμαι αν πρέπει ν' απαντήσω

στις επιστολές των αναγνωστών σας κυ-ρίων Ραπατζίκου και Βασαρδάνη, με τιςοποίες σχολίασαν δημοσίευμα μου στοτεύχος σας Σεπτεμβρίου, γιατί συμπτω-ματικά στο τεύχος αυτό αναφέρεται επι-στολή — άρθρο μου με τίτλο «το διά-στημα και οι συγγραφείς αχαλιναγωγή-του φαντασίας» που λύνει, ως πιστεύωπολλές απορίες τους.

Συμπληρωματικά πάντως ίσως θα ήτανσκόπιμο να σημειώσω, για την πληρε-στέραν ενημέρωσιν τόσον των ανωτέρω,όσο και των αναγνωστών σας που ενδια-φέρονται για διαστημικά θέματα, τα ακό-λουθα:

Δεν είναι δυνατόν να γράφει κανείς βι-βλία αστρονομικού κυρίως περιεχομένου,δίχως να έχει έστω και στοιχειώδεις γνώ-σεις αστρονομίας, όπως στην περίπτωσηΝταίνικεν, Τόμας κ.λπ. Πώς είναι δυνα-τόν να πάρομε στα σοβαρά τέτοιους συγ-γραφείς που αγνοούν τους αστρικούς κό-σμους;

Επειδή δεν έχω το προνόμιο και τηντιμή να γνωρίζω όλες τις επιστήμες, όσοο Νταίνικεν, περιορίστηκα στο δημοσίευ-μα μου σε θέματα κυρίως αστρονομικά,γι' αυτό και ανέφερα αρκετά παραδείγμα-τα καθώς και κρίσεις διακεκριμένων επι-στημόνων που αποκαλούν τον Νταίνικενανίδεο, γιατί όχι μόνο στην αστρονομίααλλά ούτε για προϊστορία, βιολογία κ.λπ.,ξέρει τι γράφει.

Ο ιατρός Χ. Ντομπεστάιν σχολιάζον-τας τις θέσεις του Νταίνικεν για την απο-στολή στο διάστημα κατεψυγμένων αστρο-ναυτών κ.λπ. γράφει στό βιβλίο «Ησανοι θεοί αστροναύτες», σελ. 187: «Οι κα-τεψυγμένοι είχαν την ελπίδα ότι μπο-ρούν να ζήσουν... μέχρις ότου έρθει ο και-ρός ν' αποψυχθούν και να ξαναβρούν τηνυγεία τους... Στήν πραγματικότητα αυτόείναι απόλυτα αδύνατον, καθαρή ουτοπία...ο κατεψυγμένος άνθρωπος είναι αμετά-κλητα νεκρός».

Στη συνέχεια, στήν σελίδα 263, ο κα-θηγητής της προϊστορίας Χ. Κύν, σχε-τικά για όσα λέγει ο Νταίνικεν, για τηνπαγετωνική εποχή γράφει: «Στό θέμααυτό ο Νταίνικεν δεν μπορεί να πει τίπο-τα. Χάνεται μέσα σε γενικότητες καιφλυαρίες».

Πάντως επειδή εμάς ενδιαφέρει η άστρονομία, σημειώνω και ένα ακόμη μαργα-ριτάρι του Νταίνικεν: Αναφέρει στό βι-βλίο του «Επιστροφή στά Αστρα», σελ.27, για τους επιβάτες της ιπτάμενης λυ-χνίας που θα έφθαναν στον πυρήνα τουΓαλαξία μας.

Φυσικά η ιδέα αυτή είναι χωρίς σοβα-ρότητα, γιατί γνωρίζουμε πώς είναι τόσοτρομακτική η βαρύτητα στό κέντρο τουΓαλαξία ώστε όχι μόνον επιβάτες τηςλυχνίας δεν μπορούν να διαφύγουν απότην περιοχή αυτή, αλλά ούτε και αυτόακόμη το φώς, αφού τα φωτόνια, λόγωτου εξαιρετικά ισχυρού πεδίου έλξης τουγαλαξιακού κέντρου, είναι αδύνατον νααπομακρυνθούν.

Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο το κέντροντου Γαλαξία μας, που βρίσκεται στήνπεριοχή του άστερισμού του Τοξότη, δενείναι τόσο φωτεινό, όσο θα περίμενε κα-νείς, λόγω της εκεί μεγάλης συμπύκνω-σης των άστρων - ήλίων.

Γενικά πάντως, θα μπορούσαμε να πού-με πώς ο Νταίνικεν απευθύνεται κυρίωςστους ανθρώπους που πιστεύουν στον μυ-στικισμό και χρησιμοποιεί σαν μέσο τηνεπιστήμη. σε αυτό οφείλεται η επιτυ-χία του.

Δικαιολογημένα λοιπόν λέγει ο Χ. Κύνστό βιβλίο του «Ηταν οι Θεοί αστροναύ-τες», σελ. 258: «Οσα λέει είναι λαθεμένα.Είναι βέβαια θλιβερό αυτό για πολλούςαλλά δυστυχώς έτσι είναι. το ίδιο συμβαί-νει με τον βαρώνο Μυγχάουζεν. Είναιωραίο όταν διαβάζει κανείς ότι βγήκεαπό τον βάλτο στον όποιον είχε πέσει,τραβώντας τον εαυτό του από τα ίδια τουτα μαλλιά. ωραίο αλλά όχι αληθινό».

Νομίζω πώς η άποψη αυτή του Κύνθα μπορούσε να είναι και ικανοποιητικήαπάντηση για τον κ. Βασαρδάνη, που κα-θώς λέγει, έχει ευρύ φάσμα αποδοχήςμύθων.

Οσο για το βιβλίο του Γ. Μπλούμ-πριχ, πληροφορώ τον ανωτέρω πώς ατυ-χώς... το έχω διαβάσει. Τι να πει κα-

νείς για το δράμα του Ίεζεκήλ! Συνεπώςβιάστηκε ο κ. Βασαρδάνης να κάνει κρί-σεις και όχι μόνον ολίσθησε επ' αυτού αλλάέχει κάνει σύγχυση μεταξύ των διαφόρωνθεωριών για τη δημιουργία και μορφήτου Σύμπαντος, που νομίζει πώς είναιπαραμύθια. Ολες οι θεωρίες αυτές «τηςΣυνεχούς Δημιουργίας», της « Μεγάληςέκρηξης», «του Διαστελλομένου Σύμπαν-τος» κ.λπ. δεν είναι παραμύθια της αστρο-νομίας. Βασίζονται σε μελέτες, μαθημα-τικούς υπολογισμούς και κυρίως σε παρα-τηρήσεις. Σήμερα λ.χ. βλέπουμε την απο-μάκρυνση των Γαλαξιών και μάλισταμετράμε τις ακτινικές ταχύτητες απομά-κρυνσης τους. Διαπιστώνουμε δηλαδή πώςτο Σύμπαν διαστέλλεται. Αυτό είναι γε-γονός και όχι θεωρία η μυθολογία. Ανείχε διαβάσει το βιβλίο μου «Αστρα καιΓαλαξίες» και ειδικά το κεφάλαιο «ηΔημιουργία του Σύμπαντος» θα γνώριζεπώς αναφέρω τις βασικές αυτές θεωρίες,με τις γνώμες των πιο ειδικών της κοσμο-γονίας και καταλήγω πώς αυτές δεν εί-ναι και η τελευταία λέξη. Τον κ. Β. Μι-κρουδάκη και τους καλόπιστους φίλουςτου Νταίνικεν που γράφει: ο Σείριος φαί-νεται μόνον για την Μέμφιδα, κλπ., πλη-ροφορώ πώς μπορούν να δούν τον λαμ-πρό αυτόν απλανή καθημερινά. Αυτόν τόνμήνα (Οκτώβριο) ανατέλλει κατά τις 4το πρωί στήν Αθήνα και... όχι φυσικά,μόνο για μένα, που συχνά τόν παρατηρώ.ο Σείριος ακολουθεί πάντα σαν πιστόςσύντροφος τόν θαυμάσιο αστερισμό τουΏρίωνα. Ολόκληρο τόν χειμώνα θα λάμ-πει στον ουράνιο θόλο και φυσικά θαφαίνεται από ολόκληρη την Ελλάδα."Οσο προχωρεί ο χειμώνας τόσο ο Σεί-ριος θα μετατίθεται προς τη Δύση. Δενθα φαίνεται από την άνοιξη μέχρι τοφθινόπωρο, οπότε θα εμφανιστεί και πάλιμε ακρίβεια χρονομέτρου.

Ως προς την γνώμη των αμερικανώνδημοσιογράφων για τόν Νταίνικεν, ση-μειώνω πώς τις ανέφερα γιατί πιστεύωστήν αρχή ότι: Δέν έχει σημασία τί λέγεικανείς αλλά ποιος το λέγει. Με τόνκ. Μπαλάνο, μόνο συζήτηση χιούμορ μπο-ρώ να κάνω και δέν έχω τόν χρόνο γι'αυτό.

Στόν αναγνώστη σας που στό τεύχοςτου Οκτωβρίου, σελ. 64, μού γράφει πώςαν του εξηγήσω γιατί ο δορυφόρος τουΑρεως Φόβος - όχι Φοίβος — δέν είναι

τεχνητός «τότε να είσθε σίγουρος κ. Λαγ-καδά πώς αυτοί οι κύριοι — δηλαδή τύ-που Νταίνικεν, Μπαλάνου — θα περάσουνστό περιθώριο των παιδικών παραμυθιών»,απαντώ, ότι, κατά σύμπτωση, ο φίλοςΔρ Π. Ροβίθης, στό ίδιο τεύχος δημο-σιεύει το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του γιατόν Αρη, όπου έχει και τη φωτογραφίατου Φόβου που μας έστειλε ο Μάρινερ 9το 1971. Σ' αυτήν φαίνεται σαφέσταταπώς ο δορυφόρος αυτός του Αρη δένείναι τεχνητός άλλα φυσικός. Είναι δη-λαδή τεράστιος βράχος μήκους 25 χλμ.και πλάτους 20 χλμ. Δέν χρειάζεται συνε-πώς να επαναλάβω τα ίδια πράγματα.Σημειώνω μόνο τούτο: οι άνθρωποι, ατυ-χώς, είναι δυνατόν, να ψεύδονται για ναεντυπωσιάζουν τους αφελείς η καλόπι-στους και να ώφελούνται απ' αυτό. οιφωτογραφίες όμως της NASA, ΟΧΙ. Αυ-τές είναι αδιάβλητη πραγματικότης. Μπο-

2

ρεί λοιπόν όλα αναγνώστης σας να βάλεισίγουρα ως είπε, στό περιθώριο παιδικώνπαραμυθιών τους Νταίνικεν κ.λπ.

Φιλικώτατα, Αλεξ. Λαγκαδάς,—Με την επιστολή αύτη κλείνει εκ μέ-

ρους του περιοδικού τελεσίδικα η συζή-τηση για την διένεξη. Αν παραθέτουμετο γράμμα αυτό του κ. Άλ. Λαγκαδά,το κάνουμε γιατί πιστεύουμε ότι δικαιού-ται να έχει απάντηση του το κοινό πουέχει αναμιχθεί στις αντεγκλήσεις.

αυτό με τις δυνάμεις εκείνες που επηρεά-ζουν ίσως την μοίρα των ανθρώπων. Πρέ-πει να πάψετε να θεωρείτε σωστά παρό-μοια τεχνάσματα που διεξάγονται απόεπιτήδειους κομπογιανίτες για να απο-σποϋν χρήματα από τον κόσμο. Επανει-λημμένα τόσο από τις εφημερίδες όσο καιαπό διάφορα επίσημα πρόσωπα έχουνκαταγγελθεί παρόμοιες δραστηριότητεςπου στηρίζονται και διαιωνίζονται απότην ευπιστία του κόσμου. το θέμα δένκλείνει έδώ. θα επανέλθουμε διεξοδικό-τερα σε επόμενο σημείωμα μας.

τεύχος, δέν υπήρχε επίσης η συνέχειατης Άτλαντίδας». τη θέση βέβαια, θαπήρε καποιο άλλο άρθρο, σύμφωνοι, δένθα μπορούσε όμως να περιμένει τη σει-ρά του; Λείπει ακόμα η συνέχεια των άρ-θρων του κ. Δ. Σιμόπουλου, γιατί; Όσοείναι δυνατό κρατήστε τη γραμμή πουχαράξατε φυλάγοντας έτσι αλλά και δι-καιολογώντας τη σοβαρότητα του περιο-δικού. το αξίζει. Έμείς οι αναγνώστεςτου το μόνο που μας μένει να κάνουμεείναι να το υποστηρίξουμε. Και το κά-νουμε. με τιμή, Μάκης Πανώριος.

Κύριε διευθυντά,Δεχθήτε τα θερμά μου συγχαρητήρια

για την έκδοση του περιοδικού σας. τοπαρακολουθώ από το πρώτο τεύχος καιβλέπω ότι πράγματι συμπληρώνει ένα με-γάλο κενό στον χώρο των ελληνικών πε-ριοδικών. θα ήθελα με την σειρά μουνα ζητήσω πληροφορίες για ορισμένα θέ-ματα. Έ χ ω ακούσει, ότι η παράδοσηπώς «Οι βασιλείς είναι γαλαζοαίματοι»έχει τις ρίζες της στην αρχαία εποχήκαι μάλιστα τότε όταν άνθιζε ο πολιτι-σμός της Αιγύπτου. Συγκεκριμένα ότι εξω-γήινοι, οι οποίοι είχαν γαλάζιο αίμα, επι-σκέφτηκαν τότε την γη και βασίλευσαν.θα ήθελα λοιπόν ορισμένες πληροφορίεςγια το κατά πόσον οι πληροφορίες μουαυτές είναι αληθινές. Ενα άλλο θέμα πουμε απασχολεί είναι η πρόβλεψη του μέλ-λοντος μέσω του καφέ. Χωρίς να παίρνωυπεύθυνη θέση στό θέμα, ομολογώ ότιμού έτυχε να βγουν αληθινά τα όσα τυ-χαίως μού είπαν. Το «έθιμο» αυτό είναιαρκετά διαδεδομένο στην χώρα μας. θαήθελα λοιπόν να μάθω ποιοί και πότεάρχισαν να προβλέπουν το μέλλον με αυ-τόν τον τρόπο και που τέλος πάντων στη-ρίζονται. Νομίζω ότι το περιοδικό σαςείναι το μόνο αρμόδιο να μού απαντήσειΕυχαριστώ, Μ. Σάκκα.

Αγαπητή αναγνώστρια, ευχαριστούμεγια τα καλά σας λόγια. Σχετικά με τιςερωτήσεις σας σας απαντούμε ότι, άσχε-τα με το γεγονός του αν κάποτε γαλαζοαί-ματοι εξωγήινοι βασίλευσαν στη γή, π ο-τ έ και σε κ α μ ι ά περίπτωση δένβρέθηκε βασιλιάς, κόμης, δούκας και άλλοιπαρόμοιοι νάχουν γαλάζιο αίμα. Ανή-κουν κι α υ τ ο ί στό ζωικό είδος άνθρω-πος ο έμφρων, μόνο που το επίθετο έμ-φρων, πολύ λίγο τους ταιριάζει. Και τούτογιατί δέν θα χρησιμοποιούσαν παρόμοιαπροπαγανδιστικά σλόγκαν για να τονίσουντην ανύπαρκτη διαφορά τους από τουςάλλους ανθρώπους (γαλαζοαίματοι, εξα-δάκτυλοι κ.λπ.). Αυτό που γνωρίζετεείναι λανθασμένο, Σ' όλα τα ζωντανά πλά-σματα του πλανήτη μας, το αίμα τουςείναι ΚΟΚΚΙΝΟ.

Για το δεύτερο σκέλος της ερώτησηςσας, την πρόβλεψη του μέλλοντος μέσωτου καφέ πιστεύουμε ότι όσα σας συνέ-βησαν ήταν καθαρή σύμπτωση. Καμιάμά καμιά σχέση δέν υπάρχει στό «σπορ»

Κύριε Διευθυντά,Τα «Αινίγματα του Σύμπαντος» είναι

πράγματι ένα θαυμάσιο περιοδικό όπωςέχει τώρα πια διαπιστωθεί. Γεμίζει ένακενό στον επιστημονικό τομέα. Και αξί-ζει κάθε έπαινο η έκδοση του. Και κάθευποστήριξη. Πιστεύω πώς θα συνεχίσεινα είναι το ίδιο ενδιαφέρον και στά επό-μενα τεύχη του. Κι ακόμα πιστεύω ότιθα καλυτερεύει από τεύχος σε τεύχος.Όσον άφορα στά θέματα του είναι όλαενδιαφέροντα. Δέν εξαιρώ κανένα. θαήταν ευχής έργο αν μπορούσε ν' αγκα-λιάσει όλα τα θέματα που αναφέρατε στόερωτηματολόγιο του πρώτου τεύχους,ανεξάρτητα αν «κάποιον» δέν ενδιαφέ-ρει «κάποιο». Απ' αυτή την ά π ο ψ η νο-μίζω ότι το περιοδικό δέν πρέπει να δώ-σει βαρύτητα στις προτιμήσεις μεγαλύτε-ρου μέρους αναγνωστών, ως προς ένα θέμασε βάρος άλλου, αλλά να μείνει σταθερόστη γραμμή που χάραξε αγκαλιάζονταςδηλαδή, όπως είπα και πιο πάνω, όλουςτους τομείς. Ετσι δέ νομίζω ότι εξυπη-ρετεί καμιά σκοπιμότητα η ερώτηση τουτελευταίου τεύχους σχετικά με το αν οιαναγνώστες έχουν γνώμη μόνο για τουςιπτάμενους δίσκους και όχι για τα άλλαθέματα. Αν δηλαδή η μεγαλύτερη μερίδατων αναγνωστών ενδιαφέρεται μόνο γιατους ιπταμένους δίσκους πρέπει το περιο-δικό ν' ασχοληθεί αποκλειστικά μ' αυτότο θέμα σε βάρος τόσων άλλων εξ ίσουσπουδαίων: Δέν νομίζω. Επίσης θέλων' αναφερθώ τώρα σε μερικές παρατηρή-σεις μου ως προς τα τελευταία τεύχη.

Νομίζω ότι η στήλη «Οι αναγνώστεςγράφουν» απασχολεί περισσότερες σελί-δες απ' το κανονικό. Γιατί να γίνεται αυτόσε βάρος άρθρων σημαντικών που θα μπο-ρούσαν να έχουν αυτήν τη θέση. Αν ο κάθεαναγνώστης είχε τις διαφορές του κ. Λαγ-καδά και του κ. Μπαλάνου, τί θα γινόταν;Είναι πράγματι επιστημονικού ενδιαφέ-ροντος οι θέσεις τους. Ομως αυτό αςυποστηριχτεί σε άρθρα κι οχι σε αντεκδι-κήσεις. η κριτική του βιβλίου, παρ' όλοπου την καθιερώσατε σαν στήλη δέν υπάρ-χει στό τελευταίο τεύχος, γιατί; Μιλή-σατε για έγχρωμες φωτογραφίες — όχιπώς είναι απαραίτητο να υπάρχουν — αλλάστό τελευταίο τεύχος δέν είχατε ούτε καντο γενικό πράσινο η καφέ των προηγού-μενων. Καθιερώσατε τη στήλη «Επιστη-μονική Φαντασία». την αρχίσατε αλλάούτε στό 4ο ούτε στό 5ο τεύχος συνεχί-στηκε, γιατί; Ακόμα και το πολύ παλιόεπιστημονικό περιοδικό «Ήλιος» την εί-χε κρατήσει, όπως και όλες τις στήλεςπου είχε καθιερώσει. Στό προηγούμενο

— Σωστά όλα όσα αναφέρει ο αγαπη-τός μας αναγνώστης και γι' αυτό απαντού-με με την πεποίθηση ότι θα γίνουμε κατα-νοητοί. Συνανταμε πολλές δυσκολίες κάθεμορφής. Μια απ' αυτές είναι τα θέματακαι οι προτιμήσεις του κοινού. Οπωσδή-ποτε έχουμε μιά γραμμή που κρατάμεαλλά δέν μπορούμε να παραβλέψουμε τιςπροτιμήσεις του κοινού. οι επιστολέςαναγνωστών αποτελούν ζωτικό τμήμα τουπεριοδικού. Είναι η βάση του. Εκεί, σχο-λιάζοντας, διαμορφώνονται απόψεις, καιαξιολογείται η βοήθεια των αναγνωστώνπρος εμάς. οι διάφορες αντεγκλήσεις εί-ναι χρήσιμες, έφ' όσον είναι πολιτισμέ-νες. η κριτική βιβλίου μπαίνει μόνο ότανυπάρχουν βιβλία για κριτική. Οι έγχρω-μες φωτογραφίες — μονόχρωμες — παρα-μερίστηκαν χάρη της ποιοτικής και ποσο-τικής ποικιλίας των θεμάτων. Από το 4οτεύχος αυξήσαμε τις αμοιβές των συνερ-γατών μας για όφελος των θεμάτων καιτης ποιότητας τους η στήλη «Επιστη-μονική Φαντασία» δέν αγνοείται αλλάμπροστά στον όγκο της άλλης ύλης δένμπορούμε να την παρουσιάσουμε σε κάθετεύχος. Επί πλέον έχουν δημιουργηθείπαρεξηγήσεις. Στήν Ελλάδα, δυστυχώςδέν την έχουν σε μεγάλη υπόληψη ακόμα,για το τόσο σημαντικό αυτό θέμα, θαπάρουμε δραστικά μέτρα. το τμήμα πουείχε αναλάβει να καλύψει ο κ. Σιμόπου-λος, ανατέθηκε στον κ. Μπαλάνο όπωςέχετε ήδη διαπιστώσει. Εύχαριστούμεγια όλα.

3

ΧΑΜΕΝΟΙΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

ΒΑΣ. ΓΙΑΡΗΜΟΥΣΤΑΣ

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ ΜΕ ΤΑ ΣΙΔΕΡΕΝΙΑ ΣΩΜΑΤΑ

4

Κοιτίδα πολλών λαών η ΚεντρικήΑμερική είναι ακόμα ένα ανεξε-

ρεύνητο πεδίο για τους επιστήμο-νες. η ζούγκλα σκέπασε για πάντατα επιβλητικά κτίρια και κάλυψεμ' ένα μυστηριακό πέπλο τις χαμέ-νες φυλές του Νέου Κόσμου.

οι φυλές αυτές αποτελούν τόνσυνδετικό κρίκο μεταξύ τουπολιτισμού των Όλμέκ και

των πολιτισμών των Μάγια, Άζτέκκαι Ίνκα. Και οι μεν Τολτέκ θεω-ρούνται ως πρόγονοι των Άζτέκ,οι δε Χουαστέκ και Τοτονάκ τωνΜάγια. Όσα σήμερα γνωρίζουμεγια την ιστορία των ιθαγενών φυ-λών της Κεντρικής Αμερικής προ-έρχονται από δύο πηγές: Από τιςδιηγήσεις και τις πληροφορίεςΙσπανών και ιθαγενών φυλών και

από τις ανασκαφές που έγιναν μετάαπό μελέτη και ταυτόχρονη εκτί-μηση διαφόρων μύθων και παρα-τηρήσεων. το μεγαλύτερο πρό-βλημα για τους αρχαιολόγους καιτους μελετητές της περιοχής αυ-τής ήταν η συγκέντρωση στοιχείων,πολλές φορές αντιθέτων μεταξύτους, και η σύνθεση των στοιχείωναυτών.

ΤΟΛΤΕΚ

Οι Τολτέκ ήσαν φυλή νομαδικήαπό την Β.Δ. περιοχή της Αμερι-κής, που παρουσιάζεται γύρω στά600 π.Χ. και εγκαθίσταται στό Κεν-τρικό Μεξικό. Ήσαν εργατικοί καιοργανωμένοι στρατιωτικά, έτσι ώ-στε σύντομα με τους κατακτητι-κούς πολέμους που διεξήγαγαν ε-ξουσίασαν τις γύρω περιοχές. Αρ-χική πρωτεύουσα τους ήταν η Τού-λα στην τοποθεσία Τολλάν, βόρειατης σημερινής πόλης του Μεξικό,που ανακαλύφτηκε μετά από ανα-σκαφές. Δέν ήταν τόσο εντυπωσια-κή, άλλα τα μνημεία που υπάρχουνδιατηρούν μιά ιδιαίτερη αίγλη πουπηγάζει από την απλότητα τουςκαι την ιδιόμορφη τεχνοτροπίατους. τα ερείπια αυτά παρουσιά-ζουν σήμερα ίχνη μεγάλης κατα-στροφής, πιθανόν ή από κάποια

Αγαλμα από βασάλτη, ύψους 4,50.Σήμερα σώζονται μόνον τέσσαραπου συγκροτούσαν την οροφή τουναού ο όποιος βρίσκεται στην πυρα-μίδα. (Toltec).

εχθρική επίθεση η ακόμα από μιάεπανάσταση που ξέσπασε μετά απόεσωτερικές διαμάχες της φυλής.Αυτό συνέβη γύρω στά 1170 μ.Χ.με αποτέλεσμα στη συνέχεια νααναπτυχθεί μιά δεύτερη πρωτεύου-σα η Θεοτιουχακάν σε μιά έκταση3,5 Χ 2 μιλίων που ήταν αφιερω-μένη στους θεούς και τους ιερείς.Ήταν μιά πόλη θεοκρατική. Στηνεκρούπολη αυτή υπάρχουν τώραδυό υπέροχα ογκώδη μνημεία, οναός της Σελήνης και ο ναός τουΉλιου, τα μεγαλύτερα απ' όλα τααρχαία κτίσματα της Βορείου Αμε-ρικής. Οι Τολτέκ παρουσίασαν επί-σης τα πρώτα δείγματα επεξεργα-σίας μετάλλων και χρυσοχοΐας, κα-θώς και ίχνη γραφής.

Ο φτερωτός θεός Κουετζαλκοάτλλατρευόταν από τους Τολτέκ μετόση πίστη ώστε να καταφέρουννα επιβάλουν και να καθιερώσουνκαι στους άλλους λαούς τη θρη-σκεία και τις τελετουργικές ανθρω-ποθυσίες τους. Ο θρύλος των Τολ-τέκ αναφέρει ότι ο φτερωτός θεόςκαι οι σύντροφοι του έφυγαν απότη νοτιοδυτική θάλασσα, προφη-τεύοντας ότι θα ξαναγύριζαν.

Οι Άζτέκ που τους υπέταξαν, συ-νέχισαν και τελειοποίησαν σε με-γάλο βαθμό την τέχνη των Τολτέκκαι αφομοίωσαν τη θρησκεία τους.Σημαντικό ρόλο έπαιζε ο θρύλοςτου φτερωτού θεού κατά την άφιξητων Ισπανών γιατί έκανε τόν αυ-τοκράτορα των Άζτέκ Μοντεζούμανα υποδεχτεί τους Ισπανούς πι-στεύοντας ότι στό πρόσωπο τουςζωντάνευε η προφητεία της επι-στροφής με αποτέλεσμα το βίαιοτέλος του κράτους του.

ΖΑΠΟΤΕΚ

Οι Ζαποτέκ αναπτύχτηκαν γύρωαπό την κοιλάδα της Όαξάκα, πουχιλιάδες χρόνια πριν ήταν μιά με-γάλη λίμνη και βαθμιαία ξεράθηκε.Σήμερα υπάρχουν μερικά έλη, υπο-λείμματα της λίμνης αυτής. Είναιακόμα άγνωστο πότε η φυλή αυτήέφτασε στην περιοχή. Γνωρίζου-με όμως ότι τα πρώτα δείγματαοργανωμένης πόλης παρουσιάζον-ται το 300 μ.Χ., όπως επίσης και ηανάπτυξη κτιρίων απλής κατα-σκευής. Γνωρίζουν τη γραφή καιτο ημερολόγιο, η δέ κεραμική τουςείναι πολύ αναπτυγμένη, με εξαι-ρετική καλαισθησία και φινίρι-σμα. Θρησκευτικό κέντρο των Ζα-ποτέκ ήταν το Μόντε Άλπάν (500π.Χ. - 1469 μ.Χ.), που γύρω στά

1050 μ.Χ. και από ενα φαινόμενοανεξήγητο παρακμάζει, σταματά ηοικοδόμηση και η πόλη μεταβάλ-λεται σε μιά νεκρούπολη. Ο κοι-νωνικός και πολιτικός έλεγχος διε-ξάγεται από τις άλλες πόλεις τηςκοιλάδας, από την Μίτλα (πουσημαίνει τοποθεσία του θανάτου),Ζααχίλα, Έτλα.

Οι Μιξτέκ, που αργότερα κατέ-κτησαν τόν χώρο που αναπτύχθη-καν οι Ζάποτεκ, επικρατούν σανεπιδρομείς στις περισσότερες πό-λεις, αλλά υπήρξαν και πόλεις πουδέν καταλήφθηκαν ούτε ακόμα καιαπό τους Άζτέκ, με αποτέλεσμα ναεπιζήσει η διάλεκτος Ζάποτεκ μέ-χρι και σήμερα.

Ο καθηγητής Άλφόνσο Κάσο,που πρώτος ανακάλυψε τη φυλήτων Ζαποτεκ, και αφιέρωσε 20 χρό-νια σ' αυτούς, είχε να λύσει πολλά,προβλήματα. Τελικά, αρκετά έμει-ναν αναπάντητα. Πώς παρουσιά-στηκαν γλυπτά και αγάλματα Όλ-μέκ στην πρώτη αναπτυξη τωνΖαποτέκ; Ποιος πολιτισμός πριντους Ζαποτέκ στην κοιλάδα είχεαναπτύξει ιερογλυφικές γραφές, η-μερολόγιο, τέχνες και τέτοια κτί-σματα;

ΜΙΞΤΕΚ

Ο λαός αυτός ζούσε στά βουνάτης Όαξάν στά Β.Δ. του Μεξικού.Μερικά βιβλία που διασώθηκανμας επιτρέπουν να πληροφορηθού-με την ιστορία τους από το 695 μ.Χ.

Για πολλά χρόνια η δραστηριό-τητα του λαού αυτού περιοριζόταν

Παρουσιάζει τμήμα της μετόπηςτης ανατολικής πλευράς από την Πυ-ραμίδα του βορρά ή Πυραμίδα τουΚουετζαλκοάτλ.

Χρυσό μενταγιόν από τις ανασκα-φές της πόλης Μόντε Άλμπάν τωνΜιξτέκ, τάφος 7. Η εργασία είναιεξαιρετική και η σύνθεση του απόπέντε τμήματα δίνει ένα θαυμάσιοσύνολο αρμονικής γραμμής.

στην περιοχή τους, αλλά το 1.200μ.Χ. αρχίζουν να κατέρχονται προςτην κοιλάδα και με δυναμική πολι-τική παρουσία καταλαμβάνουν τιςπερισσότερες πόλεις της Όαξάκα,και ανάμεσα τους τη νεκρόποληΜόντε Άλπάν όπου συνέχιζαν καιαυτοί να θάβουν τους νεκρούς βα-σιλείς τους.

Η σωστή μετάφραση της λέξηςΜιξτέκ σημαίνει «άνθρωποι απότα σύνεφα», εκείνοι όμως πίστευανότι οι προγονοί τους βγήκαν απότα δένδρα. η μυθολογία τους επί-σης αναφέρει τον θεό Κουετζαλ-κοάτλ, ως γενικό ιερέα και νομο-θέτη, όλα όποιος συνέχισε μετά τόνθάνατο του πατέρα του επί 22 χρό-νια να βρίσκεται στην πρωτεύου-σα των Τολτέκ, Τούλα. Σύμφωναμε τόν μύθο μετά από έναν πολι-τικό πόλεμο έφυγε από την θάλασ-σα με την προφητεία ότι θα γύριζεμε το αντίθετο ρεύμα της ημέραςαυτής. Πρωτεύουσα των Μιξτέκήταν ο Ζολούλα, σήμερα Πουέπλα.Η αρχιτεκτονική κατασκευή τωνκτιρίων ήταν απλή, αλλά αντίθεταη διακόσμηση τους, η κατασκευήμωσαϊκών από πέτρα τουρκουάζκαι η σύνθεση χρωμάτων ήταν υπέ-ροχη. Επίσης δημιούργησαν υψη-

λή τέχνη αγγειοπλαστική, ήσανπερίφημοι σχεδιαστές και εξαίρε-τοι στην κατεργασία των χρυσα-φικών. Παρά τίς διαδοχικές υπο-δουλώσεις τους από τους Τολτέκ-Άζτέκ, πολλές πόλεις διατηρούντην αυτοτέλεια τους μέχρι τηνΙσπανική επιδρομή. Ακόμα και

σήμερα υπάρχουν γύρω στις 150.000άτομα τα οποία μιλούν τη διάλε-κτο των Μιξτέκ, πολλά δέ βιβλίατους υπάρχουν στην βιβλιοθήκητου Βατικανό στη Ρώμη.

ΧΟΥΑΣΤΕΚ

Οι Χουαστέκ βρίσκονται στό βό-ρειο μέρος του κόλπου του Μεξι-κό στη θέση της σημερινής πόληςΤάμπικο. Στούς προκλασικούς χρό-νους παρατηρείται μιά δραστηριό-τητα των Χουαστέκ στην ανάπτυ-ξη των τεχνών με αποτέλεσμα τηδημιουργία περίφημων αγαλμάτωνκαι ωραίων αγγείων διακοσμημέ-νων με συνθέσεις χρώματος μαύ-ρου.

Τα ήθη, τα έθιμα και η γλωσσικήδιάλεκτος των Χουαστέκ ήσαν κά-τω από την επίδραση των Μάγιαπαρόλο ότι υπήρχε μεγάλη από-σταση μεταξύ τους. Προφανώς ηδιασπάστηκαν από αυτούς η είχανεπαφή μαζί τους μέσω θαλάσσης.Οι Χουαστέκ υποτάχτηκαν στούςΆζτέκ, με αποτέλεσμα να αφομοιω-θούν απ' αυτούς και να διαφορο-ποιήσουν την τεχνική τους, πουέπεσε σε μαρασμό και χάθηκε.

ΤΟΤΟΝΑΚ

Οι Τοτονάκ ανακαλύφτηκαν, κα-τά ενα τρόπο, μέσα στά εργαστή-ρια των Μουσείων. Οι αρχαιολόγοιπροσπαθούσαν μάταια να εξηγή-σουν τη διαφορετική τεχνοτροπίαμερικών ευρημάτων και να τα κατα-τάξουν και να τα συσχετίσουν μεάλλη αντιπροσωπευτική τέχνη. Έ-τσι οδηγήθηκαν στην ανακάλυψητών Τοτονάκ.

Ο πολιτισμός αυτός που ανα-πτύχθηκε από το 500 π.Χ. έως το1519 μ.Χ. παρουσιάζει μιά δικήτου ανεπηρέαστη τέχνη, καθαρόαι-μη. Το γελαστό πρόσωπο των γλυ-πτών του βρίσκεται σε αντίθεση

Μάσκα κατασκευασμένη από Ja-de, μάτια και δόντια από όστρακα(Zapotec).

Νεκρική υδρία με την μορφή τουθεού της βροχής Cocijo (Zapotec).

με την τεχνική του γειτονικού λαούτων Όλμέκ και είναι ενα δείγματης πιο λεπτής προκολομβιανήςτέχνης, π.χ. «το γελαστό κεφάλι»,ενα από τα γλυπτά αυτά παρουσιά-ζει ίσως χορευτή η θυσιαζόμενο.το μυστηριώδες χαμόγελο, η θέσητου κεφαλιού πίσω, εκφράζουν ίσωςέκσταση ύπό την επήρεια φαρμά-κου, παρά ευτυχία.

Οι Τοτονάκ, ευρισκόμενοι ανάμε-σα στούς Ολμέκ και τους Χουα-στέκ, διατήρησαν την αυτοτέλειατους και την τέχνη τους. Κατα-σκεύαζαν επίσης, γιά άγνωστο σκο-πό, μεγάλου σχήματος αντικείμενα,όπως τα κολάρα των αλόγων απόπράσινη η μαύρη γυαλιστερή πέ-τρα. Ενα άλλο παράξενο γλυπτότους, «το κεφάλι με το δελφίνι»είναι ενα ξεχωριστό ακόμα δείγματης υψηλής τέχνης τους. η διακό-σμηση κεφαλής με πουλιά η ζώαείναι μιά παράξενη τεχνική. Απόπου την άντλησαν; οι Τοτονάκάφησαν μεγάλο αριθμό κτιρίων καιναών, τα οποία σκεπάστηκαν απότίς ζούγκλες και σήμερα οι αρχαιο-λόγοι είναι σε θέση να τα απο-καταστήσουν.

Το 1519 ο Κορτέζ εισέβαλε στηνπρωτεύουσα τους Ζέμπολα που αρι-θμούσε 30.000 κατοίκους. Υπό-δουλοι των Άζτέκ, οι Τοτονάκ ενώ-θηκαν με τους Ισπανούς και έλα-βαν μέρος στην εκστρατεία ενάν-τια στούς Άζτέκ.

6

Άς συνοψίσουμε και ας εξετά-σουμε το πρόβλημα της ανθρωπο-θυσίας, πώς δημιουργήθηκε, πώςσυνεχίστηκε και διαδόθηκε απότους Τολτέκ προς τους άλλους λα-ούς. Παράλληλα θα πρέπει να δώ-σουμε εξήγηση και για τα υψη-λής λαμπρότητας επιβλητικά κτί-ρια τα αφιερωμένα στους θεούς τουΉλιου και της Σελήνης. Επίσης,πώς μπορεί να εξηγήσει κανείς αυ-τή τη μεγάλη πρόοδο σ' ορισμέ-νους τομείς και την καθυστέρησησε άλλους.

Υπερτροφικός πολιτισμός στηναρχιτεκτονική, στην αστρολογία,το ημερολόγιο και καθυστερημέ-νος στά κοινωνικά ήθη, έθιμα, τηδιατροφή, με ενδιάμεσο κρίκο τηντέχνη της αγγειοπλαστικής και τηςζωγραφικής.

Θα πρέπει λοιπόν, μιμητικά ναδιδάχτηκαν ορισμένα πράγματα καινα τα εφάρμοσαν και μετέπειτα νατα διέδωσαν. Θέλω να καταλήξωστό συμπέρασμα, ότι, σε συνδυα-σμό με τους θρύλους, συνέβη κατάτην γνώμη μου, το έξης: Όνταεπισκέπτονταν σταδιακά η για ά-γνωστο χρονικό διάστημα τους ιθα-γενείς αυτούς. Βιολογικά εξαντλη-μένοι μετά από μακροχρόνιο τα-ξίδι, οι επισκέπτες έπρεπε να τρο-φοδοτηθούν, να ζήσουν με αποτέ-λεσμα τη λήψη έστω πλάσματοςαίματος η ακόμα να επιχειρήσουνδιάφορες επιστημονικές εγχειρή-σεις για μελέτες επί των οργανι-σμών. και έτσι αρχίζουν οι θρύ-λοι: Οι θεοί θέλουν αίμα, θέλουναιχμαλώτους, θέλουν ανθρωποθυ-σίες, θέλουν, θέλουν...η παραφθο-ρά των θρύλων, σε συνδυασμό μετη μίμηση, καθιέρωσαν τις τελε-τουργικές ανθρωποθυσίες για τονεξευμενισμό και την λατρεία των

Πήλινη τσαγιέρα προκλασικής πε-ριόδου με μαύρο και κρέμ χρώμα(Huastec).

«Θεών». οι Θεοί όμως τους διδά-σκουν πώς να κτίζουν και είναιεύκολο. Έχουν χιλιάδες χέρια, τιςπρώτες ύλες άφθονες, έτσι με τιςοδηγίες και τη βοήθεια τους χτί-ζουν, ανεγείρουν μνημεία, τέχνηεύκολη από γενιά σε γενιά. γιατην κοινωνία τους, δεν ενδιαφέ-ρονται, δέν μπορούν να μεταμορ-φώσουν μάζες ολόκληρες ούτε νατους μορφώσουν από τόν ένα χρό-στόν άλλο. Αντίθετα, διακρίνουντους πιό ευφυείς, τους έξηγούν,τους μαθαίνουν ορισμένα πράγμα-τα— ένα φροντιστήριο εντατικό—και δημιουργούν την ανώτερη τάξητων ιερέων, εντολοδόχων των θεών.

Καπως έτσι προχωρώντας δη-μιουργείται η πρώτη επαφή, μετάη αποσύνδεση και η αποχώρησητων Θεών. Συνεχίζεται όμως η ζωήμε τα γνωστά επακόλουθα, περισ-σότερη ανάπτυξη, διαφοροποιή-σεις, παρερμηνείες, θρύλοι, παρα-δόσεις, πόλεμοι, κατακτήσεις αλ-λοιώνουν και μετατρέπουν τις βα-σικές αρχές. Έτσι οι ανθρωποθυ-σίες συνεχίζονται προς εξευμενι-σμό των θεών. Ξερίζωναν την καρ-διά του θύματος και την σήκωνανψηλά να την δείξουν στον ήλιο.Αρχίζουν να κτίζουν καινούργιες

πυραμίδες εξωτερικά από τις παλ-λιές, δημιουργώντας μεγαλύτερες.

Και συνεχίζουν περιμένοντας!..Παράλληλα, δημιουργούν, εκφρά-ζουν το νόημα της ζωής, τόν πόνο,τις χαρές, με καλλιτεχνική διά-θεση σε χιλιάδες κεραμικά κατα-σκευάσματα και παραστάσεις ζω-γραφικής, παρουσιάζοντας την πρα-γματική απλοϊκή εσωτερική τουςκοινωνία. Αλλάζουν μόνο ότανμιμούνται ό,τι είδαν, όταν παρα-κινούνται από τους ιερείς που αυ-τοί πλέον ουσιαστικά ελέγχουν καιδιαμορφώνουν το μέλλον της φυ-λής τους.

Κι έρχεται η πτώση με τη μορφήτων κατακτητών. Αντιστέκονται

Άγαλμα με το μισό σώμα γεμάτοζωγραφική και τατουαζ, βρέθηκε στόΚονσονέλο (Huastec).

με αξιοθαύμαστη ήρωικότητα καιαυταπάρνηση. Πολεμούν, πεθαί-νουν, χάνονται, και μαζί τους όλοςο πολιτισμός τους. Το καταστρο-φικό έργο της εμφάνισης των περισσότερων στοιχείων το αναλαμβά-νουν οι ιερείς που ακολουθούσαντους μικρούς στρατούς, η απλη-στία, η λεηλασία, ο φθόνος τωνστρατιωτών αποτελείωσαν ό,τι μπο-ρούσε να διασωθεί για να έρθειπάλι η φύση, η πυκνή πράσινηβλάστηση να σκεπάσει, να προστα-τεύσει ό,τι απόμεινε και να τα δια-τηρήσει δίνοντας τα ξανά στουςαρχαιολόγους και ερευνητές.

Βασ. Γιαρήμουτσας

ΔΙΑΣΗΜΑ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑΒ. ΜΑΧΛΙΝ

μετάφραση Κώστας Λιναρδάτος

Από παλιά, στά στρώματα δια-φόρων πετρωμάτων, οι με-ταλλωρύχοι ανεύρισκαν πα-

ράξενες πέτρες με αλλόκοτα σχή-ματα, που τους κατέπλησσαν καιτους φόβιζαν. Μερικές απ' αυτέςτις πέτρες έμοιαζαν με κουβαρια-σμένα φίδια. Άλλες θύμιζαν άλο-γοκεφαλές η πελώρια κύπελλα. Σ'αυτά τα ευρήματα οι άνθρωποιαπέδιδαν μαγικές ιδιότητες. Στήνεποχή, μάλιστα, της ειδωλολατρίας,μερικές φορές, λάτρευαν αυτές τιςπερίεργες πέτρες σαν είδωλα. σεκατοπινούς αιώνες οι άνθρωποι πί-στευαν ότι αυτές οι πέτρες φέρ-νουν ευτυχία. Αυτές οι αινιγματι-κές πέτρες είχαν, μάλιστα, την τι-μή να απεικονιστούν στους θυρεούςτριών αγγλικών πόλεων, που βρί-σκονται σε περιοχές με ανεπτυγμέ-νη βιομηχανία εξόρυξης μετάλλων.

Σήμερα, ο κάθε μαθητής γνωρί-ζει ότι αυτές οι «μαγικές» πέτρεςπαρουσιάζουν τα απολιθωμένα υπο-λείμματα οργανισμών που χάθηκανπριν από εκατομμύρια χρόνια. Οιεπιστήμονες έφθασαν σ' αυτό τοσυμπέρασμα μόλις κατά τα μέσατου 18ου αιώνα. Κατά τις προηγού-μενες όμως τρεις εκατονταετίες το

ζήτημα αυτό προκάλεσε θυελλώ-δεις συζητήσεις μεταξύ των φιλο-σόφων, των ζωολόγων και των φυ-σιοδιφών. Κατά το Μεσαίωνα, ηπλειοψηφία των σοφών πίστευε ότιτα απολιθώματα δημιουργήθηκαναπό κάποια υπερφυσική δύναμηπου βρίσκεται στά έγκατα της γης.Άλλοι υποστήριζαν ότι αυτά τααπολιθώματα φυτρώνουν από «ζων-τανούς σπόρους» που μεταφέρει ηομίχλη από τη θάλασσα η ότι αυ-τά είναι απλώς «παιγνίδια της Φύ-σης».

Ο Άγγλος σοφός Ρόμπερτ Πλότ,επιμελητής του Μουσείου της Όξ-φόρδης, συγγραφέας πολλών, θαυ-μάσια εικονογραφημένων, βιβλίων,όπως: «η φυσική Ιστορία τηςΌξφόρδης» και «η φυσική Ιστο-ρία της πόλης Στάφφορντ», πουεκδόθηκαν στά 1677 και 1687, αφιέ-ρωσε στά βιβλία του ολόκληρακεφάλαια στά απολιθώματα με τόντίτλο: «Σκαλισμένες πέτρες». Εί-ναι αξιοσημείωτο ότι ο Πλότ ση-μείωσε την φυσική ομοιότητα πολ-λών από τις «σκαλιστές πέτρες»με ζωντανούς οργανισμούς, τη στε-νή τους σχέση, ποτέ όμως δέν τουπέρασε η ιδέα για την οργανικήπροέλευση των απολιθωμάτων. ΟΠλότ γνώριζε ασφαλώς τα επιχει-ρήματα συγχρόνων του επιστημό-νων υπέρ της θεωρίας για την οργα-νική προέλευση των απολιθωμά-των. Και παρ' όλα αυτά, ύστερααπό μερικές ταλαντεύσεις, προσχώ-ρησε στήν αποψη του Άγγλου για-τρού και ζωολόγου Μάρτιν Λίστερ,που συνίστατο στο ότι τα απολι-θώματα «πραγματικά δημιουργή-θηκαν από καποια υπερφυσική δη-μιουργό δύναμη, που δρα στά εγκα-

Ο θυρεός της πόλης Σκάντορπ μεδύο απολιθώματα μαλακίων ονυχο-φόρων. Επιγραφή: «τα έργα μαςκαταυγάζουν τόν ουρανό».

Ο θυρεός της πόλης Ουίτμπι μετρείς «φιδίσιες πέτρες». Και το λα-τινικό επίγραμμα: «Υπήρξαμε καιυπάρχουμε».

Τυπικό δείγμα καλά διατηρημένουάμμωνίτη, που βρέθηκε στο Νότοτης χερσονήσου του Ταϊμίρ στη Σο-βιετική Ένωση.

Άμμωνίτης από τα περίχωρα τουΟύίτμπι, «επεξεργασμένος» απότους εμπόρους σπανίων ειδών. γιανα μοιάζει το απολίθωμα περισσό-τερο με φίδι, στο εξωτερικό (προςτο στόμιο) τμήμα του οστράκου σκά-λισαν κεφάλι με μάτια.

8

τα της γης η στά λατομεία όπουαυτά ανευρίσκονται και ότι το πιοπιθανό είναι πώς αυτά δημιουργή-θηκαν περισσότερο για την τέρψητου ανθρώπου παρά για κάτι τοωφέλιμο».

Ανάμεσα σ' άλλα περίεργα οΡόμπερτ Πλότ περιέγραψε και με-ρικά «κέρατα του Άμμωνα, κου-βαριασμένα κατά τέτοιο τρόπο ώστετο κεφάλι να βρίσκεται πάντοτεστην περιφέρεια και η ουρά στόκέντρο της πέτρας». Εννοείται ότιπρόκειται για τόν Άμμωνίτη, που

Ο θυρεός της πόλης Ντάντλι. Στόκέντρο του θυρεού είναι όλα τριλοβί-της. Επιγραφή: «Σοφός είναι εκεί-νος που προβλέπει».

είναι πολύ μακρινός συγγενής τουσημερινού καλαμαριού, του χταπο-διού και της σουπιάς. Ο αμμωνί-της είχε σπειροειδή μορφή καιήταν κλεισμένος σε όστρακο. Αυ-τά τα απολιθωμένα μαλάκια ήτανγνωστά και στους αρχαίους Έλλη-νες, πολύ πιθανόν και παλιότερα.Η χαρακτηριστική σπείρα τουοστράκου των άμμωνιτών θύμιζεστους Έλληνες το κέρας, που τοθεωρούσαν ιερό σύμβολο, συνδε-δεμένο, κυρίως με το θεό Δία-Άμμωνα. Γι' αυτό, αύτού του είδουςτ' απολιθώματα τα ονόμασαν «κέ-ρατα του Άμμωνα» και στην επι-στημονική ορολογία, πολύ αργό-τερα, ονομάστηκαν: Άμμωνίτες.

Η περιγραφή που κάνει ο Πλότστους άμμωνίτες αντανακλά τηνπαράδοση που ήταν τότε πολύ δια-δεδομένη, ότι οι άμμωνίτες είχανκεφάλι και ουρά και ότι «η προέ-λευση τους είναι από τα φίδια».

Μεταξύ των κατοίκων της αγγλι-κής πόλης Ούίτμπι υπήρχε ο μύθοςότι οι άμμωνίτες υπήρξαν καποτεζωντανά φίδια από τα οποία ήτανγεμάτη η περιοχή αυτή στους πα-λιούς καιρούς. Αλλά κατόπιν ηιέρεια από τη Σαξωνία Χίλντα, με-τάτρεψε όλα τα φίδια σε πέτρες,έχοντας σά σκοπό να καθαρίσει

τόν τόπο για να χτίσει μοναστήρι.Ο θρύλος εξηγεί την έλλειψη κε-φαλιών από «τις φιδίσιες πέτρες»της πόλης Ούίτμπι, με το ότι αργό-τερα, τάχα, τα καταράστηκε έναςάλλος ιερέας της περιοχής αυτής,ο Κάτμπερτ.

Για να «επιβεβαιώσουν» το μύθοκαι να μετατρέψουν τα απολιθώ-ματα σε πηγή εισοδημάτων, οι έμ-ποροι σπανιοτήτων στην πόλη Ού-ίτμπι συχνά «αποκαθιστούσαν» τιςκεφαλές «στις φιδόπετρες», σκαλί-ζοντας τες πάνω στά απολιθώματα.Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι στουςαπολιθωμένους άμμωνίτες προσέ-διδαν και θεραπευτικές ιδιότητες.

Τις πέτρες αυτές με το φιδίσιοσχήμα τις θεωρούσαν σαν έμβληματης πόλης Ούίτμπι, τόν 16ον αιώ-να μ.Χ. και σήμερα οι άμμωνίτεςκατέχουν τιμητική θέση στό θυρεόαυτής της πόλης της Ούαλλίας.Άλλη αγγλική πόλη, η Σκάντορπ,περιέλαβε στό θυρεό της ένα ονυ-χοφόρο αρθρόποδο, την Γριφέα,μαλάκιο με δίφυλλο όστρακο, πρό-γονο των σημερινών στρειδιών καιμυδιών. Σ' αντίθεση από τους πε-ρισσότερους συγγενείς του το ονυ-χοφόρο αυτό αρθρόποδο είχε όστρακοειδή καλύμματα διαφορετικούμεγέθους. το ονυχοφόρο βρισκό-ταν στό κυρτό κάλυμμα προς τααριστερά και μ' αυτό στερεωνό-ταν στό βυθό της θάλασσας. τοάλλο, το μικρό επίπεδο κάλυμματου χρησίμευε σαν ένα είδος στέ-

γης. Τα κυρτά όστρακα της Γρι-φέας τα ονόμαζαν «νύχια τουδιαβόλου» και πίστευαν ότι αύ-τού του είδους τα φυλαχτά θερα-πεύουν την αρθρίτιδα και άλλεςάρρώστειες των οστών.

Συχνότερα όμως στη γη συναν-τιώνται οι Τριλοβίτες — ομάδα έξα-φανισθέντων αρθροπόδων— που έ-χουν πολύ απομακρυσμένη συγγέ-νεια με τα σημερινά καρκινοειδή(καβούρια, καραβίδες, αστακούςκ.λπ.). οι τριλοβίτες άφθονούν,ιδιαίτερα, στά παλαιοζωικά στρώ-ματα της περιοχής που βρίσκε-ται γύρω από την Αγγλική πόληΝτάντλι. Στήν περιοχή αυτή τααπολιθώματα των τριλοβιτών δια-τηρήθηκαν θαυμάσια.

Κατά τόν περασμένο αιώνα αν-τίγραφα των απολιθωμάτων τωντριλοβιτών ήταν της μόδας σαναναμνηστικά. Αυτό έγινε γιατί ολά-κερα, καλά διατηρημένα δείγματατριλοβιτών, ήσαν σπάνια. Τότε οιέμποροι άρχισαν να μαζεύουν κομ-μάτια από τριλοβίτες, να τα συγ-κολλούν και να τα πουλάνε γιαολάκερα.

Όπως φαίνεται, λόγω της πλα-τιάς διάδοσης τους και της ομοιό-τητας τους με έντομα, που υπάρ-χουν σήμερα (κάνθαρους κ.λπ.),στους τριλοβίτες δέν απέδωσαν κα-μιά μαγική-ιδιότητα, ούτε δημιουρ-γήθηκε γι' αυτούς οποιοσδήποτεθρύλος. Ο λαός τους ονόμασε απλάτα έντομα του Ντάντλι. Από το18ο μ.Χ. αιώνα οι τριλοβίτες έγι-ναν το έμβλημα της Αγγλικήςπόλης Ντάντλι.

Έτσι, αυτά τα πλάσματα τουζωικού βασιλείου, που χάθηκαναπό πολύ παλιά έγιναν εμβλήματαστους θυρεούς τριών αγγλικών πό-λεων.

Β. Machlin

Δύο δείγματα τριλοβιτών. Το ένααπ' αυτά τα απολιθώματα (στηνκάτω εικόνα) είναι αναποδογυρι-σμένο.

9

10

Σε τρία κατά σειρά άρθρα ο συνεργάτης μας Δρ ΠέτροςΡοβίθης θα παρουσιάσει την κυριολεκτικά αινιγματική συν-τρόφισσα μας. Πολλά μάθαμε αφότου την κατακτήσαμε,αλλά ακόμα περισσότερα ερωτήματα περιμένουν μιαν α-πάντηση μας.

Αυτοί που μελετούν τη ζωήκαι τις ανθρώπινες σχέσειςλένε πώς η συνήθεια «ξεθω-

ριάζει» το ενδιαφέρον και την ο-μορφιά. Ο άνθρωπος «χορταίνει»εύκολα από εκείνο που λίγο πριναποζητούσε. Είναι κι αυτό μιά απότις ιδιότητες της ψυχής ν' αναζητάτην αλλαγή, την ανανέωση.

Έτσι, συνηθίσαμε να βλέπουμεκαθημερινά ένα πλήθος απο «θαύ-ματα», φαινόμενα, που αξίζουν ναδαπανήσει κανείς τη ζωή του γι'αυτά, και όμως, δέν διαθέτουμεέστω και λίγη προσοχή για χάρητους. Συνηθίσαμε να βλέπουμε κα-θημερινά σχεδόν το φεγγάρι στονουρανό να αλλάζει όψη από μέρασε μέρα, να χάνεται και να εμφα-νίζεται πάλι με στερεότυπο τρόποκαι να μή μας κάνει εντύπωση. Μετον ίδιο τρόπο συνηθίσαμε στην εναλ-λαγή των εποχών του έτους και τιςπεριμένουμε χωρίς να αγωνιούμεμήπως τυχόν δέν συμβούν μιά χρο-νιά. Μπορεί κανείς να φανταστείτην αγωνία του κόσμου αν σε μιάπεριοχή της Γης πάψουμε να εχου-με π,χ. καλοκαίρι, και ο χειμώναςγίνει πιά μόνιμη κατάσταση; Αυτότο παράδειγμα είναι καπως εύ-κολο, γιατί οι άμεσες επιδράσειςτης αλλαγής είναι ολοφάνερες. Άλλ'ας μή επεκτεινόμαστε σε τόσο υπερ-βολικά φανταστικά γεγονότα.

Στήν εποχή που ζούμε, στην «επο-χή της ταχύτητας» και του άγχους,δέν διαθέτουμε τον απαιτούμενο χρό-νο να θαυμάσουμε τον ουρανό, ανβέβαια οι συνθήκες της ζωής μαςεπιτρέπουν να τον βλέπουμε πότε-πότε. Η καθημερινή ζωή μας στέ-ρησε όχι μόνο τη διάθεση για ρεμ-βασμό, μά κι αυτή ακόμα την επα-φή μας με τη φύση. Είναι εντελώςπαράλογο το ότι αποτελεί πολυτέ-λεια η φυσική ζωή σήμερα.

Το φεγγάρι, το ουράνιο σώμα πουυμνήθηκε περισσότερο από οποιοδή-ποτε άλλο, που πάντα του απόδωσανευεργετικές επιδράσεις, θα αποτε-λέσει θέμα σειράς άρθρων, με σκοπότην ενημέρωση του αναγνωστικούκοινού, σε όσο το δυνατόν περισσό-τερα θέματα αναφορικά μ' αυτό.

Από τη στιγμή που ο άνθρωποςάφησε για λίγο έστω τη Γή καιγύρισε τα μάτια του στον ουρανόδέν έπαψε να θαυμάζει τον όμορφοκαι μυστηριώδη δίσκο της. Το μέ-γεθος της αλλά και το απαλό φώςτης επέτρεψαν την άμεση και εύ-κολη παρατήρηση, έστω και χωρίςαστρονομικό τηλεσκόπιο. Η λαμ-πρότητα της, είναι μεγαλύτερη απότα άστρα και πολύ μικρότερη απόεκείνη του Ήλιου, και σε συνδυα-σμό με την τακτική εμφάνιση τηςστον ουράνιο θόλο. Έδωσαν την ευ-καιρία να μελετηθεί, ήδη από τηναρχαιότητα. Και στήν περίπτωσηαυτή, δέν έλειψαν οι μυθολογικές,θρησκευτικές η και μαντικές δοξα-σίες που σχετίζονταν με τη Σελήνη.Είναι στ' αλήθεια ένα μεγαλειώ-δες ουράνιο σώμα που κινείται αιώ-νια γύρω από τον πλανήτη μας καιτον συνοδεύει πιστά στο δρόμο τουγύρω από τον Ήλιο. Πολλές φορέςμας δίνει την εντύπωση ψυχρού καιαπομακρυσμένου, ενώ άλλοτε μας

φαίνεται πώς είναι κοντά στη Γήκαι θερμότερο μαζί μας. η μεγάληαυτή «ασημένια σφαίρα» αντιπρο-σωπεύει τα πιο διαφορετικά πρά-γματα για πολλούς άνθρώπους: έναφώς μέσα στο σκοτάδι της νύχτας,μιά πηγή έμπνευσης για τους ποιη-τές, ένα αξιόπιστο ρολόι για τονκόσμο της υπαίθρου και τους ναυ-τιλομένους.

'Επειδή η Σελήνη βρίσκεται πάνταεκεί που μάθαμε να την βλέπουμε,ο κόσμος δέν φαίνεται να της δί-νει ιδιαίτερη σημασία. Αν όμωςφανταστούμε ότι η Σελήνη φαινό-ταν στον ουρανό μόνο μιά φορά στάδέκα χρόνια, τότε, μόνο μιά πολύτολμηρή φαντασία θα μπορούσε νασυλλάβει το τί θα γινόταν στη Γήσε κάθε μιά από τις σπάνιες αυτέςεμφανίσεις της.

Όπως ο Ήλιος, και η Σελήνηείχε κατά την αρχαιότητα τους λά-τρεις της και σχεδόν πάντοτε θεω-ρείτο Θεά. Εξαίρεση αποτέλεσανμόνο οι αρχαίοι Σκανδιναυικοί λαοί,οι Αραβες, οι Ινδοί και οι Αζτέ-κοι της Αμερικανικής ηπείρου. Εί-ναι βέβαιο σήμερα ότι η Θεά Χα-στορέτ, που αναφέρει η Γραφή πώςλατρευόταν στήν Τύρο και τη Σι-δώνα, ήταν η Σελήνη. Ήταν η Ου-ρανία Αφροδίτη, προστάτισσα καιαρωγός των ανθρωπίνων ερώτωνστους ναούς της. Οι αρχαίοι Έλλη-νες θεωρούσαν τη Σελήνη σαν θυγα-τέρα του Υπερίωνα και αδελφή τουΉλιου, που πολλές φορές την ταύ-

Το φαινόμενο της εναλλαγής των φάσεων της Σελήνης. Η Σελήνη στηντροχιά της φωτίζεται από τις ηλιακές ακτίνες. Τα εξωτερικά σχήματαείναι αυτά που πράγματι βλέπουμε: η Σελήνη στις διάφορες φάσεις της.

11

Παραστατικό σχήμα έκλειψης του Ήλιου. Η σκιά της Σελήνης πέφτειστην περιοχή Ο της γήινης επιφάνειας. Οι άνθρωποι της περιοχής Ο έχουνολική έκλειψη, ενώ όσοι βρίσκονται στις περιοχές ΚΟ και ΛΟ βλέπουντην έκλειψη σαν μερική.

τιζαν με την Άρτεμη, θεά του κυ-νηγιού, ενώ οι Ρωμαίοι τη θεωρού-σαν μόνον σαν Άρτεμη. Πολλοίλαοί μεταξύ των οποίων και οι Έ λ -ληνες και οι Ρωμαίοι, επηρεασμέ-νοι ίσως από την ονειροπόλο ρέμβηπου προκαλεί το σεληνόφως στη φύ-ση, πίστευαν ότι η Σελήνη είναιο τόπος διαμονής των ονείρων. Σεαρκετές περιπτώσεις η Σελήνη εί-ναι η Εκάτη, η θεά του φωτός,της νύχτας και του βασιλείου τώνθεών. Τη νύχτα πλανάται στουςέρημους τάφους και σε μέρη πουβαρύνονται με εγκλήματα για ναφοβίσει τους φονείς και να φρονιμα-τίσει το λαό. Για τιμωρία των ενό-χων στέλνει από τον Ά δ η στη Γητέρατα και «σημεία» υπερφυσικά.Και πάλι η Εκάτη συνδέεται μετη μαγεία και έπαιξε το σημαντικό-τερο ρόλο στά απόκρυφα έργα τωνμάγων. Τέλος, η Σελήνη ήταν η προ-σωποποίηση της θεάς Ειλειθυίας,που είναι γονιμοποιός δύναμη τηςφύσης και προστάτισσα των επιτό-κων γυναικών. Ας αφήσουμε όμως,τις μυθολογικές και θρησκευτικέςδοξασίες των αρχαίων και ας δού-με τη Σελήνη σαν ουράνιο σώμα.

Παρ' όλο που οι επιστήμονες εί-χαν αιώνες ολόκληρους στη διάθε-ση τους, για να μελετήσουν τη Σε-λήνη με ολοένα και τελειότερα μέσα,ο δορυφόρος μας παρέμεινε, κατάτο μεγαλύτερο μέρος του, ένα μυ-στήριο. Ακόμα και τώρα, μετά τηνκατάκτηση της από τον άνθρωπο,παραμένουν αρκετά μυστικά της,που τα κρύβει ζηλότυπα. Δεν ξέ-

12

ρουμε από τι αποτελείται και κυ-ρίως πώς δημιουργήθηκε. Τα σελη-νιακά δείγματα που έφεραν οι άστρο-ναύτες ήσαν σοβαρά επιτεύγματα,μά δεν έλυσαν το πρόβλημα. Υπο-θέτουμε, ότι ο δορυφόρος μας είναιαποτέλεσμα συμπύκνωσης αερίουκαι σκόνης, όπως συνέβη και με τουπόλοιπο ηλιακό μας σύστημα, πριναπό 4.500 εκατομμύρια χρόνια. Ό-μως η ηλικία των πετρωμάτων τηςμας βάζει στην υποψία ότι ίσως ναπροϋπήρξε της Γης. Πώς κινείτο στοαπώτατο παρελθόν της είναι εντε-λώς άγνωστο. Μια από τις θεωρίεςπου προτάθηκαν, με πρώτο εισηγη-τή τον G. Darwin, δέχεται ότι ηΣελήνη αποσπάστηκε από τη Γηκαι κατόπιν, μέ βαθμιαία αύξησητου μεγέθους της τροχιάς της, έφτα-σε στη σημερινή της απόσταση. Όσοκαι να μας φαίνεται αδύνατο αυτό,εν τούτοις, αποτέλεσε αντικείμενομακρών συζητήσεων. Άλλοι υπο-στήριξαν ότι η Σελήνη πλανιότανστο χώρο του ήλιακού συστήματοςσαν ανεξάρτητος πλανήτης και σεμιά προσέγγιση της στη Γη, καιμάλιστα στον χώρο της γήινης έλ-ξης, συνελήφθη και έκτοτε παρα-μένει πιστή θετή θυγατέρα της.Πάντως το θέμα της προέλευσηςτης είναι επί του παρόντος άλυτο.

Ό π ω ς αναφέρεται πάρα πάνω, ηΣελήνη λατρευόταν σαν θεά απόαμνημονεύτων χρόνων. Στούς ναούςτης υπηρετούσαν ιερείς, οι όποιοιαποθησαύρισαν πολύτιμες πληροφο-ρίες σχετικά με την κίνηση της, πουέτσι μας ήταν γ ν ω σ τ ή σε γενικές

Παραστατικό σχήμα ολικής έκλει-ψης της Σελήνης. Η Σελήνη βρί-σκεται ήδη εντός της σκιάς της Γης.

γραμμές από την αρχαιότητα. Στρέ-φεται λοιπόν περί τον άξονα τηςμιά φορά κάθε 27 και ένα τρίτοημέρας, ενώ συμπληρώνει μιά πλή-ρη στροφή γύρω από τη Γη σε 29ήμερες, 12 ώρες και 44 λεπτά πε-ρίπου. Αποτέλεσμα αυτής της κί-νησης της είναι πώς η σελήνη στρέ-φει προς τη Γη παντοτε το ίδιομέρος της επιφανείας της. Κατά τηνελλειπτική τροχιακή κίνηση της γύ-ρω από τη Γη την πλησιάζει μέχριτην απόσταση των 384.000 χιλιο-μέτρων στο περίγειο, δηλαδή στοκοντινότερο σημείο της προς τη Γη,ενώ στο σημείο της μεγαλύτερηςαπόστασης της από τη Γη, στοαπόγειο, η απόσταση φτάνει στά404.320 χιλιόμετρα. Νεότερες έρευ-νες επέτρεψαν να διαπιστώσουμε ότιη διάμετρος της Σελήνης είναι πε-ρίπου 3.456 χιλιόμετρα. Ο όγκοςτης είναι περίπου το ένα όγδοο τουόγκου της Γης, η μάζα της περί-που 82 φορές μικρότερη από τημάζα της Γης, και η πυκνότητα της33 φορές μεγαλύτερη απ' την πυ-κνότητα του νερού. Οι φάσεις τηςΣελήνης και η σταθερή εναλλαγήτους κατά τη διάρκεια του σεληνια-κού μήνα, ήταν πάντοτε όχι μόνοένα ημερολόγιο, άλλα και μιά πρό-κληση για επιστημονική σκέψη. Ό-σο κι αν μας φαίνεται παράξενο,θα πρέπει να τονιστεί ότι και σή-μερα ακόμα, το απλούστατο αυτόφαινόμενο δέν έχει κατανοηθεί απότον πολύ κόσμο. Αναφερόμαστεσυντομότατα στο θέμα αυτό αν καιπιστεύουμε ότι ίσως είναι περιττόγια τους αναγνώστες του περιοδι-κού μας.

Καθώς η Σελήνη περιφέρεται γύ-ρω από τη Γη σε διάστημα ενόςμηνός, έρχεται μιά στιγμή κατάτην οποία βρίσκεται μεταξύ Ήλιουκαι Γής, οπότε στρέφεται προς αυ-τή το σκοτεινό μέρος της και επο-μένως δέν την βλέπουμε. Τότε έχου-με «νέα Σελήνη» η «χασοφεγγα-ριά». Μετά από μιά η δυο ημέ-ρες η Σελήνη εμφανίζεται στον δυ-τικό ορίζοντα αμέσως μετά τη δύσητου Ήλιου με μορφή λεπτού μηνί-σκου. Το μέγεθος του μηνίσκουαυξάνει καθημερινά και μετά επτάπερίπου ημέρες φωτίζεται ακριβώςο μισός σεληνιακός δίσκος και έχου-με το «πρώτο τέταρτο». Στίς επό-μενες μέρες, συνεχίζει να αυξάνειτο πλάτος του μηνίσκου μέχριςότου η Σελήνη φαίνεται σαν φωτει-νός κυκλικός δίσκος, οπότε έχουμε«Πανσέληνο». Μετά, το φωτισμένομέρος της Σελήνης αρχίζει να μι-κραίνει και όταν φωτίζεται ο μι-

Δύο άλλα, από τα πιο θεαματικάφαινόμενα του ούρανού, είναι οι εκ-λείψεις της Σελήνης και του Ήλιου.Είναι φυσικό, κάθε σκοτεινό σώμα,όταν φωτίζεται από μια φωτεινή πη-γή να ρίχνει σκιά που διευθύνεταιπρος το αντίθετο μέρος της φωτει-νής πηγής. Επειδή και η Γή και ηΣελήνη, είναι σκοτεινά σφαιρικά σώ-ματα, επόμενο είναι να ρίχνουν σκιάπου διευθύνεται αντίθετα προς τηνκατεύθυνση που είναι ο Ήλιος. Καιμάλιστα, επειδή οι διαστάσεις τουΉλιου είναι πολύ μεγάλες συγκρι-νόμενες με τις διαστάσεις της Γηςκαι της Σελήνης, και επί πλέον επει-δή είναι και τα δύο σφαιρικά, περί-που, σώματα οι σκιές που ρίχνουνείναι κυκλικοί «κώνοι». Το μήκοςτης σκιάς της Γης, είναι, κατά μέσονόρον 1.382.000 χιλιόμετρα. Το μι-κρότερο μήκος της είναι 1.357.000χλμ. και το μεγαλύτερο 1.400.000

σος δίσκος της, έχουμε πάλι τέταρ-το, αλλά αυτή τη φορά το «τελευ-ταίο τέταρτο». στη συνέχεια το φω-τισμένο μέρος της συνεχίζει να μι-κραίνει, μέχρις ότου πάψει να φαί-νεται, οπότε έχουμε και πάλι «νέασελήνη» για να συνεχιστεί η ίδιαεναλλαγή. Ό λ η αύτη η διαδικασίαδιαρκεί 29 ήμερες, 12 ώρες και 44λεπτά περίπου και ονομάζεται σ ε-λ η ν ι α κ ό ς μ ή ν α ς η σ υ ν ο -δ ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο ς τ η ς Σελήνης.Κι ακόμα, το χρονικό διάστημα—με-τρούμενο σε ημέρες—που μεσολα-βεί μεταξύ νέας Σελήνης και μιαςορισμένης χρονικής στιγμής λέγε-ται «ηλικία της Σελήνης».

Συνεχίζοντας την περιγραφή τωνκινήσεων της Σελήνης δεν θα ανα-φερθούμε στις λεπτομέρειες της,γιατί είναι αρκετά εκτεταμένο θέμααλλά σε μιά σύντομη και γενική πε-ριγραφή. Η Σελήνη λοιπόν εκτε-λεί μιά πολύ σύνθετη κίνηση. Τοπολύπλοκο της κίνησης αυτής είναιτέτοιο, ώστε οι αστρονόμοι την ονο-μάζουν «άτακτο παιδί του ούρα-νού». Για τον προσδιορισμό τωνεξισώσεων που απαιτούνται για τονκαθορισμό των μελλοντικών θέσεωντης Σελήνης αθλοθετήθηκαν κατάτον περασμένον αιώνα πλουσιόταταηθικά και χρηματικά βραβεία απότην Ακαδημία των Παρισίων, τουΒερολίνου, και την Βασιλική Έ ν ω -ση (Ακαδημία της Αγγλίας), μεαποτέλεσμα να προχωρήσει το θέμααλλά να προκύψουν εξαιρετικά πολύ-πλοκα συμπεράσματα. Αναφέρε-ται χαρακτηριστικά, ότι η εξίσωσηπου προκύπτει είναι η μεγαλύτερη

Η ηλιακή ατμόσφαιρα - στέμμα - όπως φωτογραφήθηκε κατά τη διάρ-κεια ολικής έκλειψης, το 1927.

Ο σεληνιακός δίσκος καλύπτει τον ηλιακό, οπότε φαίνεται η ατμόσφαιρατου Ήλιου. Η φωτογραφία αύτη ελήφθη κατά την διάρκεια ολικής έκλει-ψης του Ήλιου, το 1952.

που υπάρχει: είναι ένα ολόκληρο βι-βλίο από 57 έντυπες σελίδες με έναμόνον ίσον. Παρά το γεγονός ότιοι μεγαλύτεροι μαθηματικοί του πε-ρασμένου αιώνα έλαβαν μέρος στιςσχετικές προσπάθειες και πολλοίμάλιστα βραβεύτηκαν, το πρόβλη-μα δεν έχει λυθεί τελειωτικά. Προςαποφυγή παρεξηγήσεων τονίζουμεοτι η διαφορά μεταξύ της προβλε-πομένης και της πραγματικής θέ-σης, είναι μικρή και δεν εμποδίζειτις προβλέψεις μας, κατά τρόπο ου-σιαστικό.

χλμ. το μήκος της σκιάς της Σελή-νης μεταβάλλεται επίσης από 367.395 χλμ. μέχρι 382.065 χλμ. Επει-δή λοιπόν η απόσταση Γής-Σελή-νης, κυμαίνεται, όπως αναφέρθηκεπάρα πάνω, μεταξύ 384.400 χλμ.και 404.320 χλμ., είναι επόμενοότι άν η Σελήνη βρεθεί προς τηνκατεύθυνση του Ήλιου και σε ευ-θεία γραμμή, τότε η σκιά της ηέστω η παρουσία της φτάνει στηνγήινη επιφάνεια. Οι τόποι της γήι-νης επιφάνειας που σαρώνονται απότη σκιά της Σελήνης βλέπουν το

13

Φωτογραφία της Σελήνης σε ηλικία10 ημερών.

δίσκο του Ήλιου να σκεπάζεται απ'το σκοτεινό δίσκο της Σελήνης καιέχουμε το φαινόμενο της έκλειψηςτου Ήλιου. Άν από ένα συγκεκρι-μένο τόπο περάσει η σκιά, τότε σκε-πάζεται ολότελα ο ηλιακός δίσκος

και έχουμε ολική έκλειψη. Αν όμωςμόνο η παρασκιά περάσει από τοντόπο εκείνο, τότε έχουμε μερική έκ-λειψη του Ήλιου. Η δακτυλιοει-δής έκλειψη είναι μιά ειδική περί-πτωση της μερικής έκλειψης. Συμ-βαίνει, όταν η σκιά της Σελήνηςδεν φτάσει στην επιφάνεια της Γηςκαι μόνο για τους τόπους εκείνουςπου βρίσκονται σε τέτοια θέση ώστεη Σελήνη να καλύπτει το κεντρικόμέρος του δίσκου και να φαίνεταιαπ' αυτόν μόνο ένας δακτύλιος φω-τεινός. Είναι φανερό τώρα πώς οιεκλείψεις του Ήλιου είναι ορατέςμόνο από τις περιοχές της Γης απότις όποιες περνά η σκιά η η παρα-σκιά της Σελήνης. Επιπλέον επει-δή η τομή της σκιάς της Σελήνηςείναι πολύ μικρή, έπεται ότι οι τό-ποι αυτοί είναι στενές λωρίδες τηςγήινης επιφάνειας, που στην καλύ-τερη περίπτωση δεν ξεπερνούν τα300 χιλιόμετρα. Αυτό συμβαίνει ό-ταν η σεληνιακή σκιά έχει το μεγα-λύτερο μήκος της. Επειδή οι εκλεί-ψεις του Ήλιου συμβαίνουν όταν οσεληνιακός δίσκος καλύψει τον ηλια-κό, αυτό σημαίνει ότι οι εκλείψειςαυτές συμβαίνουν κατά την «νέασελήνη». Γεννιέται όμως το ερώ-τημα: γιατί δε γίνεται έκλειψη τουΉλιου κάθε φορά που έχουμε νέασελήνη. Αυτό συμβαίνει γιατί τατρία ουράνια σώματα, δεν βρίσκον-ται ακριβώς στην ευθεία γραμμή κά-θε φορά που έχουμε «νέα σελήνη»επειδή η τροχιά της Σελήνης δεν

Διαδοχικές φάσεις από μιά ολική έκλειψη της Σελήνης. Η σκιά της Γηςπροχωρεί μέχρις ότου καλύψει ολόκληρο το δίσκο της Σελήνης και μετάτον αποκαλύπτει σιγά-σιγά. Οι φωτογραφίες ελήφθησαν ανά πέντε λεπτά,από το Αστεροσκοπείο HULL του Νοτίου Κεμπέκ. Η αρχή είναι πάνωαριστερά.

συμπίπτει με την τροχιά της Γηςγύρω από τον Ήλιο, αλλά παρου-σιάζει κλίση που ανέρχεται περίπουσε 6°.

Άν κατά την πανσέληνο, η Σε-λήνη περάσει μέσα από τη σκιά τηςΓης, τότε θα πάψει να φωτίζεταικαι έχουμε έκλειψη της Σελήνης.Εάν ολόκληρος ο σεληνιακός δίσκος

περάσει μέσα από τη σκιά, τότε έ-χουμε ολική έκλειψη, αλλιώς, έ-χουμε μερική. Είναι φανερό ότι ε-πειδή το αντικείμενο της έκλειψηςείναι η Σελήνη, η έκλειψη της θαφαίνεται απ' όλους τους τόπους τηςΓης, που την ώρα εκείνη μπορούννα την παρατηρούν. Κατά την ολικήφάση της έκλειψης της Σελήνης ο δί-σκος της συνεχίζει να φωτίζεται μεενα έρυθρωπό φως που οφείλεται στηδιάθλαση του ήλιακού φωτός πάνωστη γήινη ατμόσφαιρα. Όσο δε γιατην έκλειψη στην παρασκιά, η έλάτ-τωση της λαμπρότητας είναι τόσομικρή ώστε είναι δύσκολο να γίνειαντιληπτή με γυμνό οφθαλμό.

Η διάρκεια μιας ολικής έκλει-ψης της Σελήνης μπορεί, στην περί-πτωση της κεντρικής έκλειψης, ναφτάσει περίπου τις δύο ώρες, ενώσ' όλες τις άλλες περιπτώσεις είναιμικρότερη. Αντίθετα, η ολική φάσητης ηλιακής έκλειψης είναι πολύ-πολύ σύντομη και στην καλύτερηπερίπτωση διαρκεί το πολύ 7 λεπτάκαι 40". Αυτές οι διαφορές και οιδυσκολίες που παρουσιάζονται στηνπαρατήρηση των εκλείψεων του Ή-λιου έν αντιθέσει με τις παρατηρού-μενες στην περίπτωση των εκλεί-ψεων της Σελήνης, κάνουν τον πολύκόσμο να πιστεύει ότι οι σεληνια-κές είναι συχνότερες από τις ηλιακές

14

εκλείψεις. Και όμως, κάθε χρόνογίνονται 2 εως 7 εκλείψεις. Αν γί-νουν μόνον δύο τότε και οι δύο εί-ναι ηλιακές, ενώ αν γίνουν 7, τότε5 - 4 είναι ήλιακές και 2 - 3 σελη-νιακές.

Οι προβλέψεις των εκλείψεων έ-χουν υπολογιστεί ήδη και καλύπτουντη χρονική περίοδο μέχρι τέλους τουαιώνα μας. Η ακρίβεια στην πρό-βλεψη μας είναι περίπου 3 δευτερό-λεπτα. Ή δ η όμως από την αρχαιό-τητα είχαν προϋπολογιστεί εκλεί-ψεις, λόγω του ότι η σειρά με τηνοποία επαναλαμβάνονται είναι στε-ρεότυπη. Πράγματι, κάθε 223 μή-νες και ακριβέστερα κάθε 18 ετηκαι 11 ημέρες, συμβαίνουν ορισμέ-νες εκλείψεις που επαναλαμβάνον-ται με την ίδια σειρά και με ταίδια χρονικά διαστήματα μεταξύτους. Η χρονική περίοδος λέγεται«Σάρος». Σε μιά περίοδο, του «Σά-ρου» συμβαίνουν 70 εκλείψεις απότις οποίες 44 είναι ηλιακές και 29σεληνιακές. Σήμερα βέβαια δεν χρη-σιμοποιείται ο Σάρος για την πρό-βλεψη των εκλείψεων. Άλλωστε,είναι δυνατόν να παραλληλίσουμεμερικές εκλείψεις του Ήλιου ηεκλείψεις με την παρασκιά της Σε-λήνης. Για το χρονικό διάστημα μέ-χρι το τέλος του αιώνα μας, θα γί-νει μόνο μιά αξιόλογη και θεαμα-τική δακτυλιοειδής έκλειψη του Ή-λιου, ορατή από την Ελλάδα, θασυμβεί στις 29 Απριλίου 1976 καιθα είναι ορατή από τη νότια Πελο-πόννησο, τις Κυκλάδες και τα νη-σιά του ανατολικού Αιγαίου.

Αν μια έκλειψη της Σελήνης εί-ναι απλώς ένα ωραίο η ενδιαφέρονφαινόμενο, η έκλειψη του Ήλιου, ηολική, είναι θαυμαστό, περισσότεροαπό οποιοδήποτε άλλο φυσικό φαι-νόμενο.

Μερικά λεπτά πριν καλυφθεί οηλιακός δίσκος από τη Σελήνη, αρ-χίζει να σκεπάζει τη Γη το σκοτάδιτης σκιάς. Αυτό είναι πολύ εντυπω-σιακό, όταν ο καιρός είναι καθα-ρός χωρίς σύνεφα γιατί άν και είναιαιθρία, φαίνεται σαν να έχουμε συ-νεφιά. Τη στιγμή που αρχίζει η ολι-κή φάση φαίνεται ο γύρος του Ή-λιου να αποτελείται από μιά σειράφωτεινά σημεία, σα να περιβάλλονταιαπό ένα φωτεινό περιδέραιο. ηδιάρκεια του φαινομένου είναι λίγαδευτερόλεπτα και τα φωτεινά αυτάστίγματα λέγονται «κόκκοι τουΜπαίηλις». Πολλές φορές αντί των

κόκκων η και μαζί με αυτούς πα-ρουσιάζονται φωτεινοί θύσανοι. Κα-τόπιν καλύπτεται ο ηλιακός δίσκοςκαι φαίνεται το στέμμα και οι προε-ξοχές της χρωμοσφαίρας του. Μετάαπό λίγα λεπτά όσο διαρκεί το φαι-νόμενο της ολικής φάσης, αρχίζεινα αποκαλύπτεται ο ηλιακός δίσκος.Φαίνονται στην αρχή οι κόκκοι και

οι ψήκτρες και μετά σιγά-σιγά οηλιακός δίσκος. Επειδή, κατά τηδιάρκεια της έκλειψης η σκιά εμπο-δίζει το ηλιακό φως και τη θερμό-τητα να περάσουν από το μέρος τηςατμοσφαίρας που κατέχει, παρατη-ρείται πτώση της θερμοκρασίας καιγίνεται αισθητή μιά πνοή ανέμου,που προηγουμένως δεν υπήρχε. η

Φανταστικό ταξίδι στη Σελήνη, μέδιαστημόπλοιο - βαγόνι παλιάς έπο-

15

χής.

Μια παλιά φανταστική εικόνα. Ο ζωγράφος έδωσε την όψη της Γης απόπαρατηρητή που βρίσκεται πάνω στη σεληνιακή επιφάνεια.

υγρασία ανεβαίνει αισθητά και πολ-λές φορές παρατηρούνται κυματοει-δείς ταινίες στις μεγάλες επιφά-νειες. Τα σύνεφα, αν υπάρχουν, στηναρχή φαίνονται να ιριδίζουν, γίνον-

ται χαλκοπράσινα και μόλις αρχί-ζει η ολική φάση δίνουν την εντύ-πωση ότι πέφτουν. Καθώς προχω-ρεί το φαινόμενο όλα αυτά γίνον-ται αντίστροφα μέχρις ότου αποκα-

τασταθεί η φυσιολογική τάξη. Αί-σθημα φοβερό προκαλείται όταν βλέ-πει κανείς τη σκιά της Σελήνης μαύ-ρη και διάχυτη να πλησιάζει και τασύνεφα να γίνονται τελείως σκο-τεινά. Άλλά και ο ζωικός κόσμοςδέν μένει ανεπηρέαστος. τα ζώα,τρομαγμένα από την ξαφνική νύ-χτα, εκδηλώνουν με φωνές και κι-νήσεις το φόβο τους. Όσο γιατους ανθρώπους εάν παρατηρήσουντο φαινόμενο, τουλάχιστον μένουνεκστατικοί. Το επιστημονικό ενδια-φέρον των ολικών, ιδίως, εκλείψεωντου Ήλιου είναι μεγάλο. Η ολικήφάση αποτελεί μια εξαιρετική ευ-καιρία για τη φωτογράφηση της η-λιακής ατμοσφαίρας και τη μελέτητων φωτογραφιών της. Γιατί μόνοτότε μπορεί να φανεί το αμυδρόστέμμα σε όλες του τις λεπτομέ-ρειες. Γι' αυτό, όταν γίνει ολικήέκλειψη, τα διάφορα αστεροσκοπείαδιοργανώνουν αποστολές για σχετι-κές μελέτες, στους τόπους διάβα-σης της σκιάς της Σελήνης. Αλλάθα συνεχίσουμε στο επόμενο άρθρο.

Πέτρος Ροβίθης

16

ΠΟΛΥΧΡΩΜΟΙ ΔΡΟΜΟΙμετάφραση Κώστας Λιναρδάτος

Διατρέχοντας κάποτε ένα γνω-στό σας δρόμο είναι δυνατόνα μήν τον αναγνωρίσετε.

Καπως σαν να είναι οι ίδιες, γνω-στές σας στροφές, το ίδιο φυσικότοπείο. Πού είναι όμως η συνηθι-σμένη σκούρα γκρίζα άσφαλτος,που κάλυπτε το δρόμο; Τώρα μπρο-στά μας έχουμε έναν πλατύ δρόμο,που μοιάζει μ' ένα πελώριο χαλίχωρισμένο σε πράσινες, γαλάζιες,κόκκινες και κίτρινες λουρίδες.(Βλ.εικόνα Α).

Όπως ισχυρίζονται οι επιστή-μονες, που εργάζονται στο Ινστι-τούτο Αυτοκινητοδρόμων του Κιέ-βου, παρόμοιοι αυτοκινητόδρομοισε σύντομο χρονικό διάστημα θααρχίσουν να εμφανίζονται στη Σο-βιετική Ένωση.

Απο αρκετό καιρό έχει παρα-τηρηθεί ότι οι συνηθισμένοι μονό-χρωμοι δρόμοι, σιγά - σιγά, «απο-κοιμίζουν» τους οδηγούς και έτσιείναι δυνατό να προκληθούν σο-βαρά ατυχήματα. Αυτήν την ονο-

μαζόμενη οδική νάρκωση, προσπά-θησαν να την καταπολεμήσουν μεδιαφόρους τρόπους, αλλά χωρίς επι-τυχία. Όλες οι προσπάθειες πουκαταβλήθηκαν δεν έφεραν κανένααποτέλεσμα. Κι όμως τί θα συμβείαν η επιφάνεια των δρόμων βαφείμε μπογιές διαφόρων χρωμάτων;

Πολλές προτάσεις έγιναν καιπολλά σχέδια εξέτασαν και δοκί-μασαν οι επιστήμονες πριν να εμ-φανιστεί η επιτυχής λύση. Έφθα-σαν μάλιστα ν' απαρνηθούν την κα-θιερωμένη άσφαλτο.

Έγχρωμο συνθετικό μπετόν ονο-μάζεται το καινούριο οδικό επί-στρωμα. Για την προπαρασκευήτου χρησιμοποιείται ο ίδιος μηχα-νικός εξοπλισμός, που χρησιμο-ποιείται και για την κατασκευή τουάσφαλτομπετόν. Μόνον που έδώ,οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιούν-ται για την κατασκευή του συνθε-τικού μπετόν, του λεγόμενου πλαστομπετόν, είναι διαφορετικές. Τοκύριο υλικό, το βασικό μέρος αυτού

του έγχρωμου επιστρώματος, απο-τελείται από μιά άσπρη σκόνη—τογέμισμα, όπως ονομάζεται. Σανπρώτη ύλη για την προετοιμασίααυτού του γεμίσματος χρησιμο-ποιούνται τα υπολείμματα του μαρ-μάρου, τα ανοιχτόχρωμα είδη τηςάμμου των ποταμών και η άσβε-στόπετρα.

Όπως είναι φυσικό, με τη μαρ-μαρόσκονη και την άμμο μόνον δενμπορούν να κατασκευαστούν δρό-μοι. Οι κόκκοι της άμμου πρέπεινα συγκολληθούν για ν' αποτελέ-σουν μιαν ενιαία μάζα, ένα μονο-λιθικό υλικό. Τέτοιου είδους άχρω-μες η ελαφρά έγχρωμες συνδετικέςουσίες, όπως είναι οι πολυαιθερι-κές ρητίνες, είναι πολύ ακριβές.Σήμερα, έχουν κατασκευαστεί φθη-νές κολλητικές ουσίες, ικανές νααντικαταστήσουν τις ρητίνες. Τέ-τοιες ουσίες είναι οι παραγόμενεςαπό τα υποπροϊόντα, που δημιουρ-γούνται κατά την παραγωγή πολ-λών χημικών προϊόντων.

Τέτοιες ουσίες, που χρησιμο-ποιούνται σαν γέμισμα και σαν κολ-λητικό υλικό, τις προσθέτουν στόμηχάνημα και τις ανακατεύουν προ-σεχτικά. Απ' αυτή την επεξεργα-σία προκύπτει ένα μίγμα πυκνό σανπάστα και χρώματος ασπριδερούκαι κιτρινωπού κάπως. Σ' αυτόακριβώς το υλικό μπορεί να δοθείοποιοδήποτε χρώμα. Άν σ' αυτότο υλικό προσθέσουμε, π.χ., λίγομίνιο του μολύβδου τότε η πάστααυτή θα πάρει ένα χρώμα καθαρόκόκκινο. Άν πάλι προσθέσουμεοξείδιο του χρωμίου τότε θα πάρειένα χρώμα σμαραγδένιο. Πάνω σ'αυτή τη βάση μπορούμε να δώσου-με στό υλικό οποιοδήποτε χρώμα.

Όπως είναι γνωστό, στό κινε-σκόπιο της έγχρωμης τηλεόρασηςαπό τρία χρώματα, το κόκκινο, τοπράσινο και το γαλάζιο δημιουρ-γούνται και τα υπόλοιπα. Η ίδιαακριβώς αρχή χρησιμοποιείται καιστην κατασκευή του συνθετικούμπετόν. Από τρία μηχανήματα, μεκαθορισμένες ποσότητες στό καθέ-να, παίρνουν ακριβώς καθορισμένηποσότητα πάστας και την αναμει-γνύουν.

Το έτοιμο πιά αυτό μείγμα τοφορτώνουν σε ανατρεπόμενα τρο-χοφόρα και το μεταφέρουν στουςδρόμους που κατασκευάζουν. Εκείεπιστρώνουν ένα λεπτό στρώμα απόαυτό το μείγμα πάνω στη συνηθι-σμένη άσφαλτο και το ισοπεδώ-νουν. Η κυκλοφορία στον πολύ-χρωμο δρόμο μπορεί ν' αρχίσειύστερα από μερικές ώρες.

17

ΕΠΙΣΤΗΜΗ

ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ

PIER. ESPAGNE

ΕΝΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

μετάφραση Μαρία Μανέτα

18

Επανερχόμαστε στην κοσμική ακτινογράφηση τωνΠυραμίδων μετά από σφοδρή επιθυμία πολλών ανα-γνωστών μας. Το θαυμάσιο αυτό άρθρο συμπληρώνεικατά πολύ το προηγούμενο του 1ου τεύχους. Τί μαςκρύβουν οι Πυραμίδες; Ένας αμερικανός υποστήριξεότι η πυραμίδα του Χέοπα κρύβει στά σπλάχνατης τα συντρίμμια του πρώτου εξωγήινου διαστημό-πλοιου. Αποτέλεσμα: καταδικάστηκε σε 8μηνη φυ-λάκιση, γιατί δέν μπόρεσε να το αποδείξει.

Τ ά μυστικά της μεγάλης Πυραμίδας, τα μυστή-ρια της κοιλάδας των βασιλέων, η κατάρα τωνΦαραώ, μερικοί τίτλοι άρθρων η εργασιών,

όπου το ψευδό - εντυπωσιακό, αναμειγνύεται με τηνεσφαλμένη πληροφορία, και με τις πιο παράλογες κερ-δοσκοπίες. Η Αίγυπτος από τον 19ο αιώνα παραδί-νεται στο όνειρο, αλλά μερικοί φωτισμένοι εκ Θεού ηπιο απλά, έμποροι ειδικευμένοι του υπερφυσικού, αντίνα είναι τίμιοι ιστορικοί, προτίμησαν να μυθογρα-φούν: κι όμως, από τις πηγές του Νείλου ως το Δέλ-τα, ο αρχαίος αιγυπτιακός κόσμος, από την προϊστο-ρία μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση, είναι φυσικά υπέ-ροχος, χωρίς να είναι αναγκαίο να προσθέσει κανείςστην ιστορία του παραδόσεις ψευδείς.

Περίπου 3.000 χρόνια πριν από τον αιώνα μας,η Αίγυπτος εξέρχεται από την προϊστορία με τονβασιλέα Μενέ, ιδρυτή της πρώτης δυναστείας, ο οποίοςενοποιεί το βασίλειο, ενώνοντας την άνω με την κάτωΑίγυπτο, δηλαδή τα εδάφη από τους καταρράκτεςέως τα εδάφη τα οποία περιβάλλουν το Δέλτα τουΝείλου. Διακόσια χρόνια αργότερα το περίπλοκοσύστημα ιερογλυφικής γραφής, επεξεργάζεται, αλλάθα διασαφηνιστεί μόνο από τον Σαμπολιόν, το 1822,χάρη στον περίφημο λίθο της Ροζέττας τον οποίονέφεραν στη Γαλλία οι Αιγυπτιολόγοι, που συνόδευαντον Βονοπάρτη κατά τη διάρκεια της εκστρατείαςτου στην Αίγυπτο. Πάνω στον λίθο της Ροζέτταςη αυτή επιγραφή είναι χαραγμένη στην ιερογλυφικήγραφή τη λεγόμενη ιερατική, στη δημοτική γραφή,απλοποιημένη της αρχαίας Αιγύπτου προερχόμενηαπό την ιερογλυφική γραφή, και στην ελληνική. Αλλάη διασαφήνιση της αιγυπτιακής γραφής δεν θα ήταναρκετή για τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς,αν πολυάριθμες ανακαλύψεις που έγιναν από επίμο-νους ερευνητές κατά μήκος της κοιλάδας του Νείλουδέν επέτρεπαν να άνασυσταθεΐ η μακρά ιστορία τηςδυναστείας των Φαραώ, να έλθουν στό φως τα επιτά-φια ερείπια, σε μεγάλο αριθμό, καθώς και έπιπλα,μούμιες, μακέττες σπιτιών, εικόνες ζωγραφισμένες,χαραγμένες η γλυπτές, της καθημερινής ζωής καινα ξεθάψουν πόλεις και ναούς. Σήμερα φαίνεται ότιοι Αιγυπτιολόγοι, αγνοούν λίγα μόνο πράγματα: απότην αυγή της ιστορίας, μέχρι την ρωμαϊκή κατάκτηση,οι Αιγύπτιοι Φαραώ είναι γνωστοί, όπως και οι γυναί-κες τους, τα παιδιά τους, οι συμμαχίες τους και οιμάχες τους, οι Θεοί τους, οι ασθένειες τους. Μάλιστασε πολλούς απ' αυτούς, των οποίων ξαναβρήκαν τιςμούμιες, έγιναν μελέτες παθολογίας πάνω στά σώμα-τα τους, τα οποία, ήσαν θαυμάσια διατηρημένα χάρηστην τέλεια επιστήμη των ταρριχευτών. Τα μουσείαολόκληρου του κόσμου ξεχειλίζουν από θησαυρούςπου απέσπασαν από την άμμο, αγάλματα, ρούχα, κο-σμήματα, παπυροι όπου είναι γραμμένοι βασιλικοίλογαριασμοί, γενεαλογίες, ιατρικά κείμενα, κείμενα

μυστικισμού, σχέδια πόλεων και ανακτόρων, πρα-γματείες γεωμετρίας και αστρονομίας. Τόν Νοέμβριοτου 1922 ο Χόουαρντ Κάρτερ ανακάλυπτε στην κοιλάδατων βασιλέων τον τάφο του Τουταγχαμών με τουςμυθικούς θησαυρούς, άθικτο, παρ' όλο που οι λεη-λάτες των τάφων, εισέδυσαν μέσα στον προθάλαμοτου επιταφίου σπηλαίου. Φαίνεται όμως ότι η εποχήτων μεγάλων ανακαλύψεων είχε περάσει. Αλλά ποτέοι αρχαιολόγοι δεν αποθαρρύνονται. Σχεδόν 400 υπό-γειοι τάφοι ανακαλύφθηκαν την ημέρα εκείνη, μέσαστην κοιλάδα των βασιλέων. Οι περισσότεροι ήσανάδειοι από τη νεκρική τους επίπλωση, γιατί οι λεη-λάτες τάφων, λυμαίνονταν από την πρώτη χιλιετία π.Χ.

Υπάρχουν ασφαλώς κι άλλοι τάφοι ακόμα αγνοού-μενοι, όπου είναι θαμμένοι ιερείς η αξιωματούχοι. Τονα τους ανακαλύψει κανείς, να τους απαλλάξει απότην άμμο, να κάνει το περίγραμμα τους και να χαρά-ξει τα σχέδια, είναι υπόθεση πολύ μεγάλης υπομονής.Αλλά οι αρχαιολόγοι δεν είναι άνθρωποι που βιά-

ζονται, και αν πριν 50 χρόνια ακόμα οι ανασκαφέςόδηγούνταν λίγο στην τύχη, σήμερα οι τεχνικές πουχρησιμοποιούνται είναι ιδιαίτερα πολύπλοκες και επι-καλούνται όλες τις πηγές της μοντέρνας επιστήμης.Δεν είναι μόνο η μέθοδος του προσδιορισμού ημερο-μηνίας με τόν άνθρακα 14 που χρησιμοποιείται, αλλάεπίσης και η γαμμαγραφία (ακτινογράφηση), που γί-νεται με την βοήθεια μιας πηγής ακτίνων γάμμα, κα-θώς και η ακτινογράφηση με ακτίνες Χ, η φωτογρά-φηση με υπεριώδεις ή με φώς διαθλώμενο (πολωμένο)και η τηλεόραση (πριν να ανοίξει ένας τάφος πουίσως δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον, με ένα άνοι-γμα που γίνεται με εργαλείο διαμέτρου 10 εκατοστών,εισάγουν μιά μικροσκοπική τηλεόραση που στέλνειπρος το εξωτερικό εικόνες του τάφου). Μιά ομάδαΑμερικανών έχει εγκατασταθεί σήμερα στο Γκιζέγια να προσπαθήσει να αποσπάσει ένα νέο μυστικόαπό την Πυραμίδα. Δεν πρόκειται για μιά ομάδααποτελούμενη μόνο από αρχαιολόγους, εφ' όσον οαρχηγός της είναι ο καθηγητής Φυσικής Λουί Άλβα-ρέζ, του εργαστηρίου Λώρενς του ΠανεπιστημίουΜπέρκλεϋ, στην Καλιφόρνια. Το εργαστήριο Λώρενςέχει ειδικευθεί στη μελέτη των ακτινογραφήσεων υψη-λής ενεργείας. Αυτή η ομάδα με τη βοήθεια της αιγυ-πτιακής κυβέρνησης, διαδοχικά θα ασχοληθεί με τιςπυραμίδες του Χέοπα και του Χεφρήν. Πριν περι-γράψουμε τη μέθοδο την οποία ο Λουί Άλβαρέζ καιοι συνεργάτες του θα χρησιμοποιήσουν για πρώτη

φορά στην αρχαιολογία θα χρειαστεί να μιλήσουμεγι' αυτά τα δύο μνημεία, όπου θα πραγματοποιηθείένα από τα πλέον εκπληκτικά πειράματα: θα χρη-σιμοποιήσουν κοσμικές ακτίνες για να προσπαθή-σουν να ανακαλύψουν τα νεκρικά δωμάτια τα οποίααγνοούνται, στην καρδιά καταπληκτικών μαζών πέ-τρας, όπως είναι οι πυραμίδες. οι πυραμίδες του Χέο-πα και του Χεφρήν είναι μέρος ενός νεκρικού συνθέ-του συνόλου, κτισμένου στο Γκιζέ, κοντά στο Κάιρο,μεταξύ 2600 και 2500 π.Χ., από τους Φαραώ της4ης δυναστείας. Οι πυραμίδες είναι βέβαια τάφοι στηνακριβή έννοια του όρου, αλλά πρέπει να ορίσουμεακριβώς ότι για τους Αιγυπτίους της αρχαιότηταςο θάνατος δέν ήταν παρά μόνον φαινόμενο, δηλαδήτο βαλσαμωμένο σώμα κλεισμένο μέσα στην σαρκο-φάγο, περιβαλλόμενο μέσα στον τάφο από ολόκληρηνεκρική επίπλωση, ζούσε μιαν άλλη ζωή αιώνια. Ηψυχή ήταν διπλή: η μία από τις υποστάσεις τηςεπέστρεφε στο σώμα μετά τήν ταφή, ενώ η άλληδιέμενε σ' ένα προνομιούχο τόπο, απρόσιτο στους ζων-

Διάδρομος εισόδου της πυραμίδας του Χέοπα. Οιόγκοι λίθων είναι συναρμολογημένοι με εξαιρετικήακρίβεια.Οι τρεις πυραμίδες της Γκίζας: Μυκερίνου, Χεφρήνκαι Χέοπα (4η δυναστεία).

19

τανούς. Ωστε, στην πραγματικότητα οι τάφοι ήσανμάλλον «κατοικίες άλλων», κατοικίες οι οποίες έπρεπενα μείνουν ακέραιες για την αιωνιότητα. Από τόνπιο πτωχό εως τόν πιο πλούσιο, όλοι οι Αιγύπτιοι,είχαν δικαίωμα σ' αύτη την αιωνιότητα. Η μουμιο-ποίηση, εξαιρετικά πολύπλοκη, εφαρμοζόταν σε όλους,δίχως διάκριση τάξης η κοινωνικής κατάστασης.Αν η νεκρική επίπλωση ήταν πάρα πολύ απλή για

τους ανθρώπους του λαού, δηλαδή μερικά πήλινα δο-χεία, μερικά ενδύματα, ένα η δύο αγαλματίδια όπου ηψυχή επέστρεφε να εγκατασταθεί, για τους αξιωμα-τούχους, τους μεγάλους ιερείς και τους πρίγκηπες, ηνεκρική επίπλωση και η σαρκοφάγος ήταν εξαιρετι-κού πλούτου. Είναι φυσικό αυτές οι μάζες χρυσούκαι πολύτιμων λίθων, οι κρυμμένες μαζί με τους νε-κρούς, να προκαλούν τους ληστές τάφων. Οι Φαραώδεν αγνοούσαν ότι θα προέκυπταν αυτοί οι κίνδυνοι.Γι' αυτό κτίζοντας όταν ήσαν στη ζωή τις τελευταίεςτους κατοικίες, επέβαλαν στους αρχιτέκτονες τουςακριβείς όρους τους: Έπρεπε οι είσοδοι των τάφωννα είναι τέλεια κρυμμένες, οι διάδρομοι που όδηγού-σαν στην αίθουσα των σαρκοφάγων να είναι φραγμέ-νοι από τεράστιες πέτρες γρανίτη και κάγκελα, καιεπίσης να κτιστούν ψεύτικοι τάφοι, για να εξαπατούντούς περίεργους, σε διάφορα σημεία δέ, υπήρχαν ψεύ-τικες πόρτες που δεν κατέληγαν πουθενά, δηλαδή μιάολόκληρη σειρά από παγίδες. Παρ' όλες τις πολυάρι-θμες προφυλάξεις, οι λεηλάτες υπήρξαν πιο πονηροίαπό τους αρχιτέκτονες των πριγκήπων. Σχεδόν 80νεκρικές κατοικίες αιγυπτιακές είναι χτισμένες σε σχή-μα πυραμίδων. Η πιο παλιά είναι η Πυραμίδα τουΣακκαρά, πυραμίδα με βαθμίδες, χτισμένη από τόναρχιτέκτονα Ιμχότεπ για τόν Φαραώ Ντζόζερ κατάτο 2700 π.Χ. Ό π ω ς όλα τα επιτάφια κτίσματα τηςαρχαίας αυτοκρατορίας, αυτή η πυραμίδα δεν είναιπαρά ενα μέρος ενός τεράστιου αρχιτεκτονικού συνό-λου. Χρειάστηκαν πολλές δεκάδες ετών για τους αρ-χαιολόγους, για να φτιάξουν τα σχέδια αυτών των θαυ-μάσιων αρχιτεκτονικών συνόλων. Το άθροισμα τωνπυραμίδων του Γκιζέ δηλαδή η Μεγάλη Πυραμίδα πουκτίστηκε για τόν Φαραώ Χέοπα, η Πυραμίδα τουΦαραώ Χεφρήν και η πυραμίδα του Μυκερίνου είναιεπίσης μέρος ενός τεράστιου συνόλου. Παντού, δια-δοχικές ανασκαφές επέτρεψαν να αποκαλυφθεί στο

μπροστινό μέρος του συνόλου, ένας ναός υποδοχής,όπου χωρίς άλλο εκτυλισσόταν το πρώτο μέρος τουτυπικού της νεκρικής ακολουθίας, κατόπιν μιά οδόςυπερυψωμένη και μνημειώδης η οποία συνέδεε τόνναό εισόδου μ' ενα νεκρικό ναό, ο όποιος χρησίμευεκατά καποιο τρόπο σαν εμπρόσθιο τμήμα στην ίδιατην πυραμίδα. Ένας η περισσότεροι τοίχοι περιφρά-γματος περιέβαλαν το σύνολο. Στήν εσωτερική πε-ρίμετρο των τοίχων άλλες κατοικίες νεκρικές είτετων αξιωματούχων είτε των συζύγων η της συζύ-γου του νεκρού Φαραώ. Κάθε ένα απ' αυτά τα σύ-νολα σχημάτιζε μιά αληθινή πόλη προορισμένη ναζήσει σ' όλη την αιωνιότητα. Αν η εξωτερική αρχι-τεκτονική της πυραμίδας είναι απλή, η κατασκευήτης, καθώς και η εσωτερική διάταξη της είναι συχνάεξαιρετικά πολύπλοκες. Εκτός από την αξιοθαύ-μαστη τεχνική της λάξευσης των λίθων, ασβεστόλι-θων η γρανίτη, πρέπει να θαυμάσουμε την αυτοκυ-ριαρχία στη συνάθροιση των ογκολίθων, καθώς καιτην ευφυία στη διευθέτηση των νεκρικών θαλάμων

Πυραμίδα του Χέοπα:1. Είσοδος του διαδρόμου εισόδου (βόρεια όψη).2. Φραγμένη είσοδος προς τόν διάδρομο που οδη-γεί στον πρώτο κτισθέντα τάφο. (Δεν έχει χρησιμο-ποιηθεί ποτέ). 3. Δεύτερος μη αποπερατωθείς θάλα-μος (δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ). 4. Μεγάλη στοάεισόδου στον νεκρικό θάλαμο. 5. Νεκρικός θάλαμος,που περιέχει την σαρκοφάγο του Χέοπα. 6. οι πέν-τε θάλαμοι αποχέτευσης. 7. Σωλήνες εξαερισμού.

Πυραμίδα τον Χεφρήν.1. Παλαιά είσοδος — βόρεια όψη.2. Τελική είσοδος — βόρεια όψη.3. Θάλαμος. Σ' αυτόν εδώ τόν θάλαμο ο Λουί Αλβα-ρέζ θα εγκαταστήσει τις πλάκες σπινθήρων που ίσωςτου επιτρέψουν να αποκαλύψει τους «θαλάμους» μέσαστή μάζα των λίθων της πυραμίδας.

20

και των διαδρόμων, που έχουν μελετηθεί κατά τέ-τοιον τρόπο ώστε δεν γκρεμίζονται κάτω από τηντεράστια μάζα που τα περιβάλλει και δεσπόζει σ'αυτά. Για να θέσουμε τέλος στό μύθο της «ΜεγάληςΠυραμίδος», «βιβλίου όπου θα άνεγινώσκετο όλη ηιστορία της άνθρωπότητος έως το τέλος της», ας πούμεαμέσως ότι εάν οι Αιγύπτιοι ήσαν εκπληκτικοί αρχι-τέκτονες, εξαιρετικοί γεωμέτρες, ειδικευμένοι αστρο-νόμοι, δέν ήσαν παρά ευτελείς μαθηματικοί. Δεν ήξε-ραν παρά πρόσθεση και αφαίρεση και καθόλου πολ-λαπλασιασμό και διαίρεση. Ποτέ δέν θα μπορούσαν.να επιδοθούν σε πολύπλοκους υπολογισμούς, τουςοποίους τους αποδίδουν για να ερμηνεύσουν μιανυποθετική «μελέτη του αστρικού ουρανού», να συμ-περάνουν απ' αυτήν τα γεγονότα τα οποία θα προκύ-ψουν και να αντιγράψουν τις ημερομηνίες που λαμβά-νονται υπό τύπον μέτρου κατά μήκος των διαδρό-μων στό εσωτερικό της Πυραμίδας του Χέοπα. ΗΜεγάλη Πυραμίδα δέν υπήρξε ποτέ ένα «βιβλίο προ-φητικό». Άς μήν λυπόμαστε, διότι η πραγματικό-τητα είναι πολύ ωραιότερη, πολύ πιο ενθουσιώδηςαπό οποιαδήποτε παράδοξη εργασία.

Για τα πειράματα του Λουί Άλβαρέζ και της ομά-δας του, η πυραμίδα του Χέοπα, θα χρησιμεύσει σανσύσταση. Θα εξηγήσουμε αργότερα πώς. Από τις με-τρήσεις που θα γίνουν πάνω σ' αυτή την πυραμίδα,τα στοιχεία σύγκρισης θα επιτρέψουν, να ερμηνεύσουμετα αποτελέσματα, μέσα στην πυραμίδα του Χεφρήν.

Άλλοι θάλαμοι για τον Χεφρήν

Η πυραμίδα του Χέοπα, χτισμένη πάνω σε μιάτετράγωνη βάση 23 μέτρων, υψώνεται πλάγια, αφούχτίστηκε γρήγορα και την επένδυσαν μ' ένα λείοστρώμα ασβέστου, της τουρά, σε 146,59 μέτρα ύψοςΤο αρχικό σχέδιο του νεκρικού διαμερίσματος προέ-βλεπε έναν νεκρικό θάλαμο κάτω από την επιφάνειατου εδάφους. Η είσοδος σ' αυτό το δωμάτιο ήτανδυνατή διά μέσου ενός μακρού διαδρόμου που ξεκινάαπό την βάση της πυραμίδας και εισέρχεται με κλίσησχετικά απότομη μέχρι τον θάλαμο. Κανείς δέν ξέρειγιατί, αφού τελείωσαν οι πρώτες εργασίες, ο τάφοςδέν χρησιμοποιήθηκε ποτέ. Ένας δεύτερος διάδρο-μος που καταλήγει σ' ένα δεύτερο θάλαμο σκάφτηκε,και αυτός ο θάλαμος είναι τοποθετημένος στον κάθετο

1. Πρώτος θάλαμος σπινθήρων.2. Δεύτερος θάλαμος σπινθήρων.3. Δέσμη νετρονίων μ, που προσκρούει στούς θαλά-μους σπινθήρων, κάθετα: οι δύο σπινθήρες παράγον-ται κάθετα ο ένας προς τον άλλο.4. Δέσμη νετρονίων που προσκρούει πλάγια στουςθαλάμους. Η ευθεία που ενώνει τους δύο σπινθήρεςδίνει τον προσανατολισμό της δέσμης.

άξονα της πυραμίδας. Αυτό το σχέδιο, παρόλο πουεκπληρώθηκε, δεν χρησίμευσε σε τίποτα. Ένας τρί-τος διάδρομος, ανερχόμενος, κατασκευάστηκε και κατα-λήγει στον οριστικό θάλαμο όπου εγκαταστάθηκε ησαρκοφάγος του Φαραώ Χέοπα. Η στοά που οδηγείσ' αυτόν τον νεκρικό θάλαμο έχει εντυπωσιακές δια-στάσεις: 8,50 μέτρα υψος, για ένα μήκος 46,50 μέ-τρων. Ο τάφος, ο οποίος βρίσκεται έδώ περιέχειακόμα την λίθινη σαρκοφάγο του Χέοπα και έχειδιαστάσεις 5,25 μέτρα, στον άξονα της πυραμίδαςαπό βορρά προς νότο, και 10,45 μέτρα στον άξονααπό ανατολικά προς δυτικά. Σε ύψος 5,82 μέτρα έχειολοκληρωτικά επενδυθεί από λίθους γρανίτη τελείωςενωμένους. Η οροφή της πυραμίδας έχει κατασκευα-στεί από 9 επίπεδες πλάκες και, για να μή συνθλιβούναπό τον όγκο των εξωτερικών λίθων, θάλαμοι απο-χέτευσης διευθετήθηκαν πάνω από την πυραμίδα γιανα ελαττώνουν την μετακίνηση συσσωρευμένων υλικών.Το δάπεδο της πυραμίδας βρίσκεται 42,28 μ., απότην επιφάνεια του εδάφους. Το εσωτερικό σχέδιοτης Μεγάλης Πυραμίδας του Χέοπα είναι τελείωςγνωστό, καθώς και τα διάφορα υλικά από τα οποίααποτελείται. Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, γιανα μπορέσουν να καταρτιστούν πίνακες συστατικοίγια την εξερεύνηση της πυραμίδας του Χεφρήν. Ηπυραμίδα του Φαραώ Χεφρήν, γιου του Χέοπα, είχεστην αρχική της κατασκευή διαστάσεις 215,24 μέτραπλάγια στη βάση, και 143,50 μ. ύψος. Ό π ω ς και ηπυραμίδα του Χέοπα, έχει προσανατολισμό από βορράπρος νότον με μία καταπληκτική ακρίβεια. Επίσηςείχε καλυφθεί από άσβεστο της τουρά. Αλλ' επίσηςχρησίμευσε για λατομείο στους Άραβες, που την απο-γύμνωσαν από την επένδυση της για να ξαναχρησι-μοποιήσουν τους λίθους. Σχεδόν μέσα στον κάθετοάξονα της πυραμίδας του Χεφρήν στην επιφάνεια τουεδάφους, ανοίγεται προς το εξωτερικό μ' ένα μακρύδιάδρομο ο νεκρικός θάλαμος διαστάσεων 10,40 μέ-τρα, μήκος 3,13 μ., πλάτος και ύψος 2,56 μέτρα στομάξιμουμ. Αυτός ο τάφος έχει θόλο σε προεξοχή,δηλαδή οι πλάκες που αποτελούν την οροφή είναιτοποθετημένες η μια πάνω στην άλλη κατά τέτοιοτρόπο, όχι κάθετα, και τείνουν να ένωθούν στην κο-ρυφή που σχηματίζεται από μιά τελευταία πλάκα.οι πάρα πολύ μικρές διαστάσεις αύτού του τάφουέβαλαν πάντα σε σκέψη τους αρχαιολόγους ότι δενπρόκειται για τον αληθινό θάλαμο του Φαραώ Χεφρήν.Αλλά το υπόλοιπο μέρος της πυραμίδας φαίνεται ογκώ-

δες, τελείως συμπαγές. Πάντως κανείς δεν βρήκεακόμα ένα άνοιγμα στά πλάγια της πυραμίδας πουθα όδηγούσε σ' ένα διάδρομο προς τον νεκρικό θά-λαμο. Φαίνεται ότι όλα μοναδικός τάφος, που ανακα-λύφτηκε την ήμερα της ανασκαφής και που περιείχεμιά σαρκοφάγο άδεια, χωρίς μούμια, δεν είναι υπο-χρεωτικά αυτός του Φαραώ. 'Ο Λουί Άλβαρέζ έθεσεστον εαυτό του την έξης ερώτηση. Γιατί ο Χεφρήν,ο γυιός του Χέοπα που έχτισε έναν τάφο μ' έναμεγαλοπρεπή νεκρικό θάλαμο, θα άρκείτο σ' ένα μι-κροσκοπικό τάφο επί του οποίου δεσπόζει ένας γι-γαντιαίος όγκος λίθων, κατ' εικόνα της πυραμίδαςπου κατασκευάστηκε από τον πατέρα του; οι αρχι-τέκτονες κατά διαταγή του Χεφρήν, δεν θα είχανκαι οι ίδιοι επίσης χτίσει κι άλλους διαδρόμους στομέσο της πυραμίδας, έναν άλλο θάλαμο που μέχριςέδώ έμεινε άγνωστος, και έτσι οι φροντίδες τις οποίεςκατέβαλαν αυτοί αποδείχτηκαν αποτελεσματικές;

Αν υπάρχει ένας άλλος νεκρικός θάλαμος, για να

21

Κατά την διάρκεια της Παλιάς Αυτοκρατορίας πουξεκινά κατά το 2.800 π.Χ., ημερομηνία που ιδρύθηκεη 3η δυναστεία από τον Φαραώ Ντζόζερ, γεννιέταιη μεγάλη νεκρική αιγυπτιακή αρχιτεκτονική. Ο Ιμ-χότεπ, ύπουργός και αρχιτέκτων του Νζτότζερ, κτίζειγια τον αυτοκράτορα του την πυραμίδα, τη λεγό-μενη με ορόφους, του Σακκαρά: Όλοι οι Φαραώ τηςαρχαίας αυτοκρατορίας μετά τον Νζτόζερ, κτίζουνμε την σειρά τους σύνολα νεκρικά σύνθετα των οποίωνη καρδιά είναι μια πυραμίδα. Δυστυχώς για τους αρ-χαιολόγους, τα σύνολα αυτά, κατά το πλείστον, λεη-λατήθηκαν από γενεές κλεπτών, που προσελκύονταν

22

από τα πλούτη που ήταν κρυμμένα με τις μούμιεςτων Φαραώ. Εν τούτοις μερικές ανακαλύψεις απο-μένονν να γίνουν: Δέν αποκλείεται οι νεκρικοί θάλα-μοι να έχουν ξεφύγει από τους λεηλάτες θαυμάσιακρυμμένοι από τους χτίστες.Οι διαστάσεις που δίδουμεεδώ για τις πιο σημαντικές πυραμίδες της Παλιάς Αυ-τοκρατορίας είναι εκείνες που έχουν υπολογιστεί απότους αρχαιολόγους των μνημείων, όταν ήταν ακέ-ραια. Πράγματι, το πλείστο των πυραμίδων κατάτην διάρκεια των αιώνων, χρησιμοποιήθηκαν σαν λα-τομεία από τους Άραβες και τους Τούρκους, που τααπογύμνωσαν από την επένδυση λείας πέτρας.

τόν ανακαλύψουν, να κάνουν συστηματικές έρευνεςμέσα από τη μάζα των λίθων της πυραμίδας, θαήταν μιά μέθοδος ιδιαίτερα μακρόχρονη και δαπα-νηρή. Κανείς ως σήμερα δεν σκέφτηκε να την χρη-σιμοποιήσει. Αλλά αν εκπληκτικές ανακαλύψεις μέ-νουν να γίνουν, ο Λουί Άλβαρέζ εννοεί να γίνει οδημιουργός με την τεχνική που τελειοποίησε. Αυτή ητεχνική επικαλείται τις κοσμικές ακτίνες. Είναι ευ-χάριστο, ποιητικό μάλιστα, να λέει κανείς ότι με τη«βοήθεια του ουρανού», που κρατούσε μιά τεράστιαθέση μέσα στην κοσμογονία και στην αιγυπτιακή τέ-χνη, ίσως ο Χεφρήν, νεκρός εδώ και περισσότερο από4500 χρόνια, θα μας παραδώσει το μυστικό του.

Πώς θα ενεργήσει ο Λουί Άλβαρέζ;

Ακτινογράφηση μιας πυραμίδας

Η γη δέχεται συνεχώς μιαν ακτινοβολία, την κα-λουμένη κοσμική ακτινοβολία, που αναδίδεται από ταάστρα, συμπεριλαμβανομένου και του ήλιου, και απότους μακρινούς Γαλαξίες, και είναι αποτέλεσμα φαν-ταστικών αντιδράσεων της τήξης, παραγόμενο στοκέντρο μαζών αστρικών και το όποιο κατά μέγαμέρος, διασχίζοντας το φράγμα που αποτελούν οιζώνες του Βάν Άλλεν, εξ αιτίας της τεράστιας ενερ-γείας του, «βομβαρδίζει» τόν φλοιό της γης. Οι κο-σμικές ακτίνες σε μεγάλο υψος είναι κατασκευασμέ-νες από ένα μεγάλο αριθμό πρωτονίων υψηλής ενερ-γείας, της ισχύος των 1018 ηλεκτρονίων - βολτ. Οιέπιταχυνταί των μορίων, οι πλέον ισχυροί τους ο-ποίους διαθέτουν οι φυσικοί στην παρούσα στιγμή,μεταβιβάζουν στα πρωτόνια μιά ενέργεια της ισχύοςτων 3.1010 ηλεκτρόνια - βολτ. Αυτή η αρχική ακτι-νοβολία πολύ υψηλής ενεργείας προκαλεί σύνθετεςατομικές αντιδράσεις στην ανωτέρα ατμόσφαιρα: απότη σύγκρουση των πρωτονίων οι πυρήνες αζώτου καιοξυγόνου συντρίβονται και μιά δευτερεύουσα ακτινο-βολία παράγεται: άφ' ενός τα συντρίμματα διαχέον-ται σε «άστρα», και προκαλούν κι άλλες παρόμοιεςπυρηνικές αντιδράσεις επί των ατόμων του οξυγόνουκαι του αζώτου (αλυσιδωτή αντίδραση), άφ' ετέρουνετρόνια απελευθερώνονται και διασχίζουν τα στρώ-ματα της ατμόσφαιρας για να φτάσουν και να δια-

Μικρή νεκρική βάρκα από αλάβαστρο χρωματιστό,που αποτελεί μέρος της επίπλωσης του τάφου τουΤουταγχαμών.

περάσουν τόν γήινο φλοιό. Τα νετρόνια αποτελούνκατά 75% τη σύσταση τη λεγόμενη «διαπεραστική»των κοσμικών ακτίνων που παρατηρούνται στην επι-φάνεια της γης. Τα νετρόνια είναι μόρια της διαμέ-σου μάζας, μεταξύ της μάζας του ηλεκτρονίου καιαυτής του πρωτονίου. Ανακαλύφτηκαν κατόπιν υπο-λογισμού το 1935 από τόν Ιάπωνα φυσικό Γιουκάβα,και δέν έγιναν «αντιληπτά» πειραματικά παρά αρκετάχρόνια αργότερα. Η διαπεραστική σύσταση των κο-σμικών ακτίνων — και κυρίως των νετρονίων, των λε-γομένων νετρόνια μ — μπορεί να διασχίσει μιά μεγάληπυκνότητα ύλης. Και όσο η πυκνότητα είναι μεγαλύ-τερη τόσο η διαπεραστική σύσταση χάνει ενέργεια,έτσι ώστε εάν σχηματίσουμε μία καμπύλη απώλειαςενεργείας της σύστασης των κοσμικών άκτίνων, σχε-τικά με την πυκνότητα μιας διδομένης ύλης, μπορείκανείς να σχηματίσει ένα πίνακα πυκνότητας, ανα-φερόμενο σε διάφορα μέρη της μάζας της ύλης. Αυτήείναι η μέθοδος, την οποία ο φυσικός Λουί Άλβαρέζθα εφαρμόσει για πρώτη φορά στην αρχαιολογικήέρευνα.

Δύο από τις τρεις μικρέςπυραμίδες που καλούνται«βασίλισσες», στους πρό-ποδες των τριών μεγάλωνπυραμίδων που καλούνταιπυραμίδες της Γκίζας.

23

Κατ' αρχήν πρέπει να προσδιορίσει τόν προσανα-τολισμό των δεσμίδων των νετρονίων. Πράγματι, ογήινος φλοιός βάλλεται συνεχώς από δέσμες νετρονίωνπροερχομένων από διαφορετικές κατευθύνσεις. Για ναπραγματοποιηθεί μιά αποτελεσματική μέτρηση προςμια δοσμένη κατεύθυνση, μιας πυκνότητας ύλης, προσ-διορίζοντας την χαμένη ποσότητα ενέργειας από τανετρόνια, κατά τη διάβαση τους διά της ύλης, πρέ-πει να γνωρίζουμε με ακρίβεια τόν προσανατολισμότων νετρονίων. Για ν' αποκτήσουν αυτό το αποτέλε-σμα οι φυσικοί, διαθέτουν δύο θαλάμους σπινθήρων,τόν ένα πάνω από τόν άλλον που απέχουν μερικάεκατοστά. Το στοιχειώδες σχεδιάγραμμα ενός θαλά-μου σπινθήρων, είναι το ακόλουθο: Δύο μεταλλικέςπλάκες ευρίσκονται ύπό πίεση, η μία θετική και η άλληαρνητική. Μεταξύ των 2 πλακών υπάρχει αέρας. Ανένα μόριο προσκρούσει και διασχίσει τις 2 πλάκες,διασχίζοντας το ενδιάμεσο στρώμα αέρα, αυτή τοιονίζει. Η διατηρούμενη πίεση μεταξύ των δύο πλα-κών προκαλεί έναν σπινθήρα που ακολουθεί την τρο-χιά του μορίου μεταξύ των δύο πλακών, εκεί όπου οαέρας υπέστη ιονισμό. Αν διαθέτει κανείς 2 θαλά-μους σπινθήρων τόν ένα υπεράνω του άλλου και έναμόριο τους διασχίζει διαδοχικά, οι φυσικοί θα παρα-τηρήσουν δύο σπινθήρες. Έ ν α μόριο που προσκρούειτους θαλάμους καθέτως, επί των πλακών θα προκα-λέσει δύο σπινθήρες, τόν ένα ακριβώς απέναντι απότόν άλλον. Αν το μόριον προσκρούσει πλάγια στουςδύο θαλάμους, οι δύο σπινθήρες θα μετατοπιστούν καιη γωνία την οποίαν σχηματίζει η ευθεία που ενώνειτα δύο σημεία όπου μέσα στους δύο θαλάμους πα-ρήχθησαν οι σπινθήρες, με την κάθετο στο σχέδιοτων πλακών των θαλάμων, επιτρέπει να προσδιορι-στεί ο προσανατολισμός της τροχιάς του μορίου. Έ ν απολύπλοκο σύστημα υπολογισμών δίνει την αξία τηςποσότητας χαμένης ενεργείας μέσω μιας δέσμης νε-Πρόσφατα ανακαλυφθείς, ένας τάφος μέσα στην κοι-λάδα των βασιλέων, όπου αναπαύονταν ακόμα μού-μιες μέσα στις σαρκοφάγους τους από ξύλο, επιχρι-σμένο με μαρμαροκονία.

τρονίων, αφού διέσχισε μιά δοθείσα πυκνότητα ύλης.

η αναζήτηση των κενών

Αυτό είναι το σύνολο των δύο θαλάμων σπινθήρωνκαι του συστήματος μέτρησης της ενέργειας των δε-σμών νετρονίων, που παράγονται από τις κοσμικέςακτίνες, το όποιο ο Λουί Άλβαρέζ και η ομάδα τουθα εγκαταστήσουν μέσα στους νεκρικούς θαλάμουςτης πυραμίδας του Χέοπα. Μετακινώντας μέσα στονμεγάλο νεκρικό θάλαμο τους θαλάμους σπινθήρωνμετά κάθε σειρά μέτρου, μελετώντας τόν προσανατο-λισμό των δεσμών και την απώλεια ενέργειας νετρο-νίων που διασχίζουν τη μάζα της πυραμίδας, θα σχη-ματίσουν έναν κατάλογο σύστασης, που για μιά δο-θείσα πυκνότητα ασβέστου, θα δώσει μιαν αξία στηναπώλεια ενέργειας. Όταν η Μεγάλη Πυραμίδα τουΧέοπα θα έχει έτσι μετρηθεί με απώλεια ενέργειαςνετρονίων, οι φυσικοί θα μεταφέρουν το υλικό τουςμέσα στον γνωστό νεκρικό θάλαμο της Πυραμίδαςτου Χεφρήν. Θα επαναλάβουν την επιχείρηση — σειράμετρήσεων με τους δύο θαλάμους σπινθήρων σε διά-φορα μέρη του νεκρικού θαλάμου για τις δέσμες νετρο-νίων διαφορετικών προσανατολισμών. Η ανάλυση καιη ερμηνεία των αποτελεσμάτων που θα γίνουν στο Πα-νεπιστήμιο Καλιφόρνιας με τη βοήθεια ενός ήλεκτρο-νικού υπολογιστή, θα «πουν» στους φυσικούς καιστους αρχαιολόγους αν η Πυραμίδα του Χεφρήν είναιένας όγκος ασβέστου χωρίς κανένα κενό, η ανυπάρχουν «κενά» στην καρδιά της Πυραμίδας που οιαρχαιολόγοι δεν έχουν ακόμα ανακαλύψει. Σε σύγ-κριση με τα δεδομένα που προκύπτουν από τη μελέτητης πυραμίδας του Χέοπα, αυτά τα κενά θα πρέπεινα προσδιοριστούν στην μάζα της πυραμίδας. Είναισίγουρο ότι οι αρχαιολόγοι θα μπορέσουν ν' ανοίξουνμιά η περισσότερες εισόδους για να φτάσουν σ' αυτάτα κενά. Οι αρχαιολόγοι θ' ανακαλύψουν τόν Χεφρήν,που κοιμάται μέσα στις απαραβίαστες σαρκοφάγουςτου εδώ και χιλιετίες; Είναι ακόμα αδύνατο να τοπει κανείς.

24

Αλλά και αν ακόμα η ακτινογράφηση της πυραμί-δας του Χεφρήν δεν αποκαλύψει τίποτα, η μέθοδος,που τελειοποίησε ο Άλβαρέζ και η ομάδα του, θαεφαρμόζεται από δώ και στο έξης στη συστηματικήμελέτη πολυαρίθμων μνημείων: όπως μερικές από τις80 πυραμίδες της Ά ν ω και Κάτω Αιγύπτου, Σα-καρά, Σνεφρού, Ντιντουφρί, Ουζεράκ, Σαχουρέ, Νε-φερικαρέ, για να αναφέρουμε μόνο τις πιο σημαντι-κές. Μέσα σε κάθε μια απ' αυτές υπάρχουν διαμερί-σματα νεκρικά πολύ γνωστά, αλλ' ίσως επίσης καικρύπτες άγνωστες ακόμα και οι οποίες ξέφυγαν απότη διορατικότητα των λεηλατών. Ό τ ι κι αν ανακα-λύψουν οι σοφοί, με μεθόδους δανεισμένες από τηπιο μοντέρνα φυσική, το πεδίο έρευνας στην Αίγυ-πτο είναι ακόμα απέραντο. Πριν 15 χρόνια όλα φαί-νονταν να έχουν ανακαλυφθεί μέσα στο απέραντο σύ-νολο της Γκίζας, αποτελούμενο από τρεις κύριες πυ-ραμίδες, του Χέοπα, Χεφρήν και Μυκερίνου, συνο-δευόμενες από τρεις μικρές πυραμίδες που λέγονται«βασίλισσες». Μόνον το 1946 ο αρχαιολόγος Λάουερπου είχε ανέβει στην κορυφή της πυραμίδας του Χέο-πα και κοίταζε τα ερείπια του νεκρικού ναού πουήταν μπροστά της, φωτισμένα με το φως του ήλιουχαμηλά στον ορίζοντα, διέκρινε ότι αυτά ήταν πολύπιο εκτεταμένα απ' όσο οι αναγραφές που είχαν γίνειτο 1940 άφηναν να υποθέσει κανείς. από τότε πουέγινε αυτή η ανακάλυψη οι εργασίες ανασκαφών επα-ναλήφθηκαν, ένώ είχαν έγκαταληφθεί προ πολλού. Καιτο 1954, κατά τη διάρκεια αυτών των εργασιών, δύοηλιακές βάρκες κρυμμένες κάτω από την άμμο ανα-καλύφθηκαν. Επρόκειτο για τεράστιες κατασκευέςπέτρινες που περιείχαν δύο ξύλινα πλοία αφιερωμέναστον πανίσχυρο Θεό-Ήλιο, τον Ρά, που μαζί μετόν Νείλο ήταν ο ανώτατος γονιμοποιητής της αιγυ-πτιακής γης.

Μια συλλογική εργασία

Πόσα χρόνια χρειάστηκαν για να συσσωρεύσουνοι χιλιάδες εργάτες, ύπό τις διαταγές ευφυών αρχιτε-κτόνων σύμφωνα με ένα σχέδιο απόλυτης ακρίβειας,τους 2.300.000 λίθινους όγκους που αποτελούν τηνπυραμίδα του Χέοπα:

Άς είμαστε υπομονετικοί. Το 1910 ο Κάρτερ καιο Καρναβόν επιχειρούσαν τις πρώτες τους έρευνεςμέσα στην κοιλάδα των βασιλέων. Στίς 4 Νοεμβρίουτου 1922, μετά από 12 χρόνια ακούραστες ανασκα-φές, ελπίδες μάταιες και ώρες ατελείωτης αποθάρρυν-σης, ο Κάρτερ, απεκάλυπτε τα πρώτα σκαλοπάτιατου τάφου του Τουταγχαμών και μάλιστα εκείνη ακόμητην ημέρα δέν ήξερε ότι θα έκανε τη σπουδαιότερηαρχαιολογική ανακάλυψη του αιώνα. Γι' αυτόν ήτανένα σκαλοπάτι σαν και τ' άλλα, που ίσως όδηγούσεσ' έναν τάφο παραβιασμένο, κενό. Η αρχαιολογίαδέν είναι πια μόνο μιά διασκέδαση πλουσίων ερασι-τεχνών. Είναι μιά εργασία μακράς υπομονής της οποίαςοι χαρές, χωρίς άλλο επειδή μοιράζονται με το στα-γονόμετρο, είναι σπάνιας έντασης. Ο Λουί Άλβαρέζκαι οι συνεργάτες του θα μας απαλλάξουν ίσως μιαςαπ' αυτές τις έντονες αγαλλιάσεις που μάς κυριεύουνόταν ένα άγνωστο αριστούργημα έρχεται στο φώς.Αυτό που μέσα στην ιστορία της αρχαιολογίας, θακάνει ώστε η ανακάλυψη — αν υπάρξει μιά ημέρα ανα-κάλυψη μέσα στην Πυραμίδα του Χεφρήν — να μηνμοιάζει καθόλου μ' εκείνες που θα έχουν προηγηθεί,είναι το ότι θα πρόκειται εκεί για μιά τεράστια συλ-

λογική εργασία όπου η προηγμένη φυσική θα έχειπαίξει ένα βασικό ρόλο. Είναι θαυμάσιο το ότι «μη-νύματα φυσικής» που προέρχονται από εξωγήινες πη-γές χρησιμεύουν να αποκαλύπτει κανείς τα μυστικά,που ως τώρα ήταν καλά φυλαγμένα από τους αυτο-κράτορες που θέλησαν να χαράξουν βαθιά τη γη μετα ίχνη τους.

Pierre Espagne

Η συσσώρευση των 2.300.000 ογκολίθων της πυρα-μίδας του Χέοπα και οι δύο είσοδοι: η ανωτέρωείσοδος όδηγεί στον νεκρικό θάλαμο.

25

ΤΟ ΑΣΤΡΟ TOΥ ΚΕΠΛΕΡ

Είδαμε ότι οι «Μάγοι, από ανα-τολών» δεν ήσαν τίποτε άλλο παράαστρολόγοι από τη Χαλδαία. Οιαστρολόγοι όμως απ' όλα τα ουρά-νια σώματα η φαινόμενα ξεχωρίζουντους πλανήτες και τις κινήσεις τουςανάμεσα στους δώδεκα αστερισμούςτης ζωδιακής ζώνης. Έ π ί πλέον τοκυριότερο είναι ότι θεωρούν σπου-δαίο και αξιοσημείωτο γεγονός τουςδιάφορους σχηματισμούς των πλανη-τών μεταξύ τους, ιδιαίτερα δε τιςσυνόδους των πλανητών.

Άς εξηγηθούμε όμως. Οι πλα-νήτες στις κανονικές τους κινήσειςγύρω από τον ήλιο φαίνονται να κι-νούνται στον ουρανό από τη Δύσηπρος την Ανατολή. Οι πλανήτες πουβρίσκονται πλησιέστερα στον ήλιοφαίνονται να κινούνται ταχύτερα, ένώ

26

οι πιο απομακρυσμένοι κινούνται αργό-τερα. Κατ' αυτόν τον τρόπο, έναςαπό τους πλανήτες είναι δυνατό ναφτάσει και να προσπεράσει κάποιονάλλο. Καθώς λοιπόν οι δύο πλανήτεςβρίσκονται όλα ένας πλάι στον άλλον,λέμε ότι «ευρίσκονται σε σύνοδο».Και δεν είναι καθόλου παράξενο το ναδει κανείς έναν πλανήτη να σταματάτην κανονική του πορεία και να οπισθο-δρομεί προς τη Δύση. Αυτή η κίνησηπαραξένευε και βασάνιζε τους αρ-χαίους. Αλλά κάτι τέτοιο είναι σήμεραγνωστό για ποιο λόγο συμβαίνει.οι πλανήτες στην πραγματικότηταδεν αλλάζουν ποτέ κατεύθυνση. Αλλάη Γή μας, καθώς περιφέρεται κι αύτηγύρω από τον ήλιο, έρχεται πολλέςφορές στη θέση να προσπεράσει έναναπό τους εξωτερικούς πλανήτες και το-

τε ο πλανήτης αυτός φ α ί ν ε τ α ι νακινείται προς τα πίσω. το ίδιο φαινό-μενο μπορεί κανείς να παρατηρήσεικαι όταν βρίσκεται μέσα σ' ένα αυτο-κίνητο και μ' αυτό προσπερνά κάποιοάλλο αυτοκίνητο.

Απ' όλους λοιπόν τους ορατούςμε γυμνό μάτι «αρχαίους πλανήτες»ο Κρόνος και ο Δίας είναι οι πιοαργοκίνητοι. Ο Κρόνος χρειάζεται29,5 περίπου δικά μας χρόνια για μιάπεριφορά γύρω από τον ήλιο, ένώο Δίας χρειάζεται 12 χρόνια για τηδική του περιφορά. Αυτό σημαίνειότι οι δύο αυτοί πλανήτες έρχονταισε σύνοδο, δηλ. προσπερνά ο έναςτον άλλο, μιά φορά κάθε 20 χρόνια.Μία τέτοια σύνοδος έγινε στά μέσαΦεβρουαρίου του 1961 και η επό-μενη παρόμοια σύνοδος Δία - Κρό-νου θα ξανασυμβεί στις αρχές του1981. Συνοπτικά είναι απίθανο γιαέναν άνθρωπο να δει περισσότερες απότέσσερεις συνόδους των δύο αυτώνπλανητών κατά τη διάρκεια τηςζωής του.

Παρόλο που η σύνοδος αυτή δενείναι ένα συχνό φαινόμενο έν τούτοιςσήμερα δε μας κάνει και μεγάλη εντύ-πωση, γιατί αντιλαμβανόμαστε πλή-ρως τις κινήσεις και το λόγο για τόνόποιον το φαινόμενο αυτό, καθώς καιόλα τα παρόμοια φαινόμενα, συμ-βαίνουν συχνά και επαναλαμβάνονται.το φαινόμενο αυτό όμως θα πρέπεινα ήταν για τους μάγους αστρολόγουςκάτι το σημαντικό.

Σ' αυτά τα συμπεράσματα θα έπρε-πε να είχε καταλήξει ο φημισμένοςαστρονόμος του 17ου αιώνα ΓιόχανΚέπλερ, όταν το 1604 παρατήρησεμία παρόμοια σειρά φαινομένων. ΟΚέπλερ είπαμε ότι ήταν μαθητής τουπερίφημου Δανού αστρονόμου TychoBrahe, ο όποιος είχε εξοριστεί στηνΠράγα μετά από μιά διαφωνία τουμε τόν Βασιλιά της Δανίας. ΣτήνΠράγα ο μαθητής του Brahe , Κέπλερ,βασιζόμενος στις πολύχρονες παρα-τηρήσεις των κινήσεων των πλανη-τών που είχε κάνει ο δάσκαλος τουκαι αυτός ο ίδιος, μπόρεσε να κάνειπολλές σπουδαίες ανακαλύψεις καικυρίως να διατυπώσει τους τρεις περί-φημους νόμους για την κίνηση τωνπλανητών, που φέρουν έκτοτε και τοόνομά του. .

Σε μία αρκετά εμπεριστατωμένημελέτη που δημοσιεύτηκε στο Journalof the Royal Astronomical Societyof Canada το Δεκέμβριο του 1937,ο κληρικός W. Burke Gaffney περιέ-γραψε εκτενέστατα τις παρατηρήσειςπου έκανε ο Κέπλερ για το Άστροτων Χριστουγέννων. Η περιγραφήαυτή μας πληροφορεί ότι ο Κέπλερ

Ο Ιωάννης Κέπλερ σε παλιά γκρα-βούρα.

γνώριζε ότι το Δεκέμβριο του 1603πρόκειτο να συμβεί μία σύνοδος τουΔία με τόν Κρόνο στον αστερισμό τουΤοξότου. Για τους αστρολόγους οαστερισμός αυτός θεωρείτο σαν μίααπό τις τρεις γωνίες του «Πύρινουτριγώνου» που σχημάτιζαν μεταξύτους οι αστερισμοί του Τοξότου, τουΚριού και του Λέοντος. Πράγματι ησύνοδος αυτή έγινε στα μέσα Δεκεμ-βρίου 1603, αλλά δυστυχώς, επειδήοι πλανήτες αυτοί ευρίσκονταν πολύκοντά στον ήλιο, ο Κέπλερ δεν μπό-ρεσε να την παρατηρήσει. Έν τού-τοις, με βάση διάφορους μαθηματι-κούς υπολογισμούς που έκανε υπο-λόγισε οτι μέσα σε λίγους μήνεςθα συνέβαινε ένα ενδιαφέρον και σπά-νιο γεγονός. Το γεγονός αυτό ήτανο σχηματισμός ενός τριγώνου ανάμεσαστους πλανήτες Δία, Άρη και Κρόνο.το πλανητικό αυτό «πύρινο τρίγωνο»σ' έναν από τους αστερισμούς του«Πύρινου τριγώνου» εθεωρείτο απότις αστρολογικές δοξασίες της επο-χής σαν ένα πολύ σπουδαίο γεγονός.

Έτσι το Σεπτέμβριο 1604, αστρο-νόμοι και αστρολόγοι ανέμεναν ναπαρατηρήσουν το φαινόμενο. Ό π ω ςαναφέρει ο Κέπλερ «Μερικοί παρα-τηρούσαν για να διορθώσουν τιςαστρονομικές τους εφημερίδες, μερι-κοί από απλή ευχαρίστηση, μερικοίλόγω του ότι το συμβάν ήταν σπάνιο,μερικοί για να αποδείξουν τους υπο-λογισμούς τους, ενώ άλλοι να δουνεάν θα παρουσιαζόταν και ένας κομή-της, όπως είχε καθαρά προβλεφθείαπό τήν αστρολογία των Αράβων».

Πραγματικά οι τρεις πλανήτες βρί-σκονταν σε άριστη τοποθέτηση παρα-τήρησης γιατί έδυαν πέντε ώρες μετά

τόν ήλιο. Στίς 26 Σεπτεμβρίου 1604ο Άρης ήλθε σε σύνοδο με τόν Κρόνο,και λίγες ήμερες αργότερα, στίς αρχές'Οκτωβρίου σχηματίστηκε το περί-φημο «πύρινο τρίγωνο» των τριώνπλανητών. Οι μέρες όμως περνούσανκαι ο Άρης συνέχισε την πορεία τουερχόμενος σε σύνοδο με το Δία στίς9 Οκτωβρίου και σε απόσταση τεσ-σάρων σεληνιακών διαμέτρων κάτωαπό αυτόν.

Την επόμενη Κυριακή, 10 'Οκτω-βρίου, εκεί που δεν υπήρχε καμιάπροηγούμενη ένδειξη, διάφοροι παρα-τηρητές διέκριναν ένα νέο άστρο, έναννόβα δηλ., που ήταν τόσο λαμπρό όσοκαι ο Δίας. Η θέση του ήταν προςτα δεξιά του Δία και επάνω απ' αυτόνστην ίδια απόσταση που απείχε οΆρης κάτω από τόν Δία. Για πρώτηφορά ο Κέπλερ είδε τόν νόβα αυτόντο βράδυ της 17ης Οκτωβρίου. Απότη στιγμή εκείνη ονομάστηκε το

Άστρο του Κέπλερ, γιατί πραγμα-τικά ο περίφημος αυτός αστρονόμοςμελέτησε τόν Νόβα αυτόν έξωνυχι-στικά, δημοσιεύοντας τις παρατηρή-σεις του αυτές καθώς και την θεω-ρία του για το Άστρο της Βηθλεέμ

σε τέσσερεις πραγματείες του πουέχουν τους τίτλους: «De Stella novain pede Serpentarii» (Πράγα 1606),«De Jesu Christi servatoris nostrivero anno natalitio» (Φραγκφούρτη1606), «Teutscher Bericht von Ge-burtsjahr Jesu Christi» (Στραβούρ-γο 1613) και «De vero anno quoaeternus dei Filius Rumanam natu-ram assumpsit (Φραγκφούρτη 1614).

Έν τώ μεταξύ ο νόβα άρχισε ναχάνει τη λάμψη του παρόλο που ήτανακόμη καθαρά εμφανής τις πρώτεςπρωινές ώρες. Για τελευταία φοράο Κέπλερ τόν παρατήρησε στίς 8'Οκτωβρίου του 1605, έναν σχεδόνχρόνο μετά την πρώτη του εμφάνιση.Κατά τη λαμπρότερη φάση του ήτανο δεύτερος λαμπρότερος σουπερνόβαστην ιστορία.

Στίς 6 Σεπτεμβρίου 1606 ο Κέπλερσ' ένα γράμμα του στο φίλο του Γιό-χαν Μπάνβιτς έγραφε τα έξης:

«Όταν το περασμένο καλοκαίριεπισκέφθηκα τη Στύρια, είχα τηνκαλή τύχη να βρω στο Γκράτς έναμικρό βιβλίο του Πολωνού ΛώρενςΣουσλίγκα που είχε τόν τίτλο «Theo-remata de anno ortus ac mortis

Η κεφαλή του Περσικούθεού Μίθρα (του δικούμας Απόλλωνα) προβάλ-λει μέσα από τα Ερείπια.Αρκετά στοιχεία της Μι-

θραϊκής λατρείας υπάρχουνκαι στον Χριστιανισμό.

27

Domini deque universa Jesu Chri-sti in carne oeconomia» (Θεωρή-ματα για το έτος της γέννησης καιτου θανάτου του Κυρίου, και γιαολόκληρη την σε σάρκα οικονομία τουΙησού Χριστού). Ευχαριστήθηκα πο-λύ με το επιχείρημα του βιβλίου αυτού,και άρχισα να σκέφτομαι να το χρη-σιμοποιήσω στο μικρό μου βιβλίογια το Νέο Άστρο, που σκεφτόμουννα γράψω. Γιατί, αν ο συγγραφέαςείχε δίκιο, για να υπολογιστεί τοΧρονικό του Χριστού, πρέπει ναπροστεθούν τέσσερα χρόνια στο Χρι-στιανικό Χρονολόγιο που είναι σεχρήση τώρα. Θα προέκυπτε δηλ.ότι ο Χριστός είχε γεννηθεί ένα η δύοχρόνια μετά τη μεγάλη σύνοδο τωνΤριών Εξωτερικών Πλανητών στοπρώτο (ενα τρίτο) μέρος του Κριού,η στο τελευταίο (ενα τρίτο) των Ιχ-θύων, γεγονός που συνέβη για έκτηφορά από την ίδρυση του κόσμου.Οπότε το άστρο που οδήγησε τους

μάγους στη φάτνη του Χριστού, εάνεμφανίστηκε δύο χρόνια πριν από τηνγέννηση του Χριστού θα μπορούσε νασυγκριθεί με το δικό μας άστρο (του1604)».

Όταν τελικά μετά από μερικάχρόνια, το 1614, δημοσιεύτηκε στη

Κάποιο μετέωρο η κομή-της ήταν αδύνατο να είναιτο άστρο της Βηθλεέμ.

Η σύνοδος του Δία με τον Κρόνο.Η πρώτη φάση του φαινομένου.

Φραγκφούρτη το βιβλίο του με τονυπολογισμό του σωστού χρόνου τηςγέννησης του Χριστού, ο Κέπλερ μαςπληροφορεί τα έξης: «το άστρο αυτόδεν ήταν οι συνήθεις κομήτες ή νέαάστρα (νόβα και σουπερνόβα) αλλάμε έναν ιδιαίτερα θαυμαστό τρόποκινιόταν στο κατώτερο στρώμα τηςατμοσφαίρας Οι Μάγοι προέρ-χονταν από τη Χαλδαία, όπου γεν-νήθηκε η αστρολογία, και της οποίαςμία πρόβλεψη είναι και τούτη: Μεγά-λοι (τριπλοί) σύνοδοι πλανητών στάκύρια σημεία του ζωδιακού, ιδιαί-τερα στά ισημερινά σημεία του Κριούκαι του Ζυγοϋ, σημαίνουν μια παγκό-σμια αλλαγή πραγμάτων και ένακομητοειδές άστρο που εμφανίζεταιτον ίδιο καιρό προαναγγέλει τον ερ-χομό ενός βασιλιά ... έάν, λοιπόναποδεχτούμε ότι το νέο άστρο τωνΜάγων εμφανίστηκε για πρώτη φοράόχι μόνο τον ίδιο χρόνο που φαίνοντανο Κρόνος και ο Δίας στην ίδια μεταξύτους περιοχή, δηλαδή τον Ιούνιο του7 π.Χ., άλλα επίσης και στο ίδιο μέ-ρος του ούρανού με τους πλανήτες,τί άλλο θα μπορούσαν να συμπερά-νουν οι Χαλδαίοι από τους κανόνες

της αστρολογικής τέχνης, παρά τοότι έπέκειτο καποιο γεγονός μεγί-στης σημασίας; ... Ούτε αμφιβάλλωπώς ο Θεός είχε καταδεχτεί να συν-δράμει την ευπιστία των Χαλδαίων».

Υπάρχει ένας παράξενος παραλ-ληλισμός, μας πληροφορεί ο τέωςΔιευθυντής του πλανητηρίου Μόρ-χαιντ της Βόρειας Καρολίνας, Ρόυ Κ.Μάρσαλλ, ανάμεσα σ' αυτήν την τε-λευταία ιδέα του Κέπλερ με τη γνώμητου Άγιου Ιωάννη του Χρυσόστομουο οποίος έγραφε τα έξης: «Ο Θεόςστη μεγάλη Του καταδεκτικότηταπροσκαλεί τους Μάγους με τον τρόποτων συνήθων ασχολιών τους, καιτους δείχνει ένα μεγάλο και θαυμά-σιο άστρο, έτσι ώστε να τους εκπλήξειτρομερά με το μέγεθος και την ομορ-φιά της εμφάνισης του, και με τοντρόπο με τον οποίον αυτό ταξίδευε...Μή θεωρείτε λοιπόν ανάξιο του Θεούτο ότι προσκάλεσε τους Μάγους μεένα άστρο... το έκανε αυτό για νατους εξυψώσει σε καλύτερες ασχο-λίες. Όταν όμως τους έφερε, καιτους οδήγησε από το χέρι και τουςέθεσε μπροστά στη φάτνη, δέν τουςομιλεί πλέον διά μέσου καποιου άστρουαλλά διά μέσου ενός αγγέλου» (Χρυ-σοστόμου Homil. in Matt., II, 9).

Μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοιότι οι Χαλδαϊοι αστρολόγοι - μάγοιπραγματικά παρακολούθησαν ή πρό-σεξαν καθόλου την τριπλή αυτή σύνοδοστην οποία βασίζεται η θεωρία του

28

Η σύνοδος των τριών πλανητών Άρη, Δία και Κρόνου. Ένα σημαντικόφαινόμενο για την αστρονομία έλαβε χώρα και δημιούργησε την έντονηλάμψη που αποδόθηκε σε ενα μόνο αστέρι.

Κέπλερ; Το 1925 ο Π. Σνάμπελ απέ- παρακολουθούσαν επισταμένα τις κι-δειξε ότι ενα κείμενο σε νεοβαβυλω- νήσεις των πλανητών. Τουλάχιστοννιακή σφηνοειδή γραφή, που προέρ- πέντε από τα αστρονομικά αυτά δελ-χεται από τη φημισμένη αστρολογική τία παρατηρήσεων αρχίζουν με τησχολή της Σιππάρ αναφέρει οτι το φράση:7 π.Χ. οι αστρολόγοι της σχολής «Δίας και Κρόνος στους Ιχθύς».

ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΘΕΩΡΙΕΣ

Επί 200 χρόνια μετά τη δημο-σίευση της θεωρίας του Κέπλερ, κα-μία άλλη μνεία δεν υπάρχει στά σω-ζόμενα κείμενα για το Άστρο τωνΧριστουγέννων, μέχρις ότου το 1826ο L. Ideler στο βιβλίο του «Hand-buch der Mathematischen undTechnischen Chronologie» επανέφε-ρε στο προσκήνιο την ξεχασμένη θεω-ρία του Κέπλερ. Ένας αιώνας περ-νάει και πάλι, χωρίς περισσότερεςαναφορές για το Άστρο της Βηθλεέμ,οπότε το 1911 έρχονται στην δημο-σιότητα δύο απόψεις για το θέμα αυτό.

Η πρώτη από τον Alfred JeremiasΓερμανό θρησκειολόγο, υποστηρίζεισχεδόν αβάσιμα, ότι το άστρο τηςΒηθλεέμ ήταν το λαμπρότερο άστροστον αστερισμό του Λέοντος, γνωστόσαν Βασιλίσκος. Στήν ά π ο ψ η αυτήκατέληξα από δύο περικοπές τηςΠαλαιάς Διαθήκης που έχουμε ήδηαναφέρει. Η δεύτερη ά π ο ψ η , τον ίδιοχρόνο, δημοσιεύτηκε στο βιβλίο τουΗ. Η. Krizinger «Der Stern derWeisen», στο οποίο ο συγγραφέαςυποστηρίζει, τη θεωρία του Κέπλερμε βάση ορισμένα δεδομένα αρχαίωνσυγγραφέων.

Δύο χρόνια αργότερα, το 1913, οΑ. Stenzel εμφανώς επηρεασμένοςαπό την εμφάνιση το 1910 του φαντα-σμαγορικού κομήτη του Χάλεϋ υπο-στηρίζει στο βιβλίο του «Jesus Chri-

stus und sein Stern», ότι το άστροτης Βηθλεέμ ήταν ο εμφανισθείς το12 π.Χ., ανωτέρω κομήτης. Αλλάκαι αύτη η ά π ο ψ η αποκλείεται από ταόσα ήδη έχουμε εκθέσει.

Το 1922, ο Ο. Gerhardt, με τοβιβλίο του «Der Stern des Messias»,επαναφέρει τη θεωρία του Κέπλερστο προσκήνιο, και την υποστηρίζειμε διάφορα αστρονομικά δεδομένα. Τοίδιο κάνει το 1936 και ο Κ. Herningμε το βιβλίο του: Das Geburts und

Todesjahr Christi. To 1954 άλλωστεο L. Liebhardt υποστηρίζοντας τηθεωρία του Κέπλερ αποδεικνύει πόσοπραγματικά σπάνια ήταν η τριπλήσύνοδος των Δία - Κρόνου του 7 π.Χ.

Το 1967 ο C. St. J. Η. Danielεπαναφέρει, μεταξύ άλλων, στο προ-σκήνιο την ιδέα για έναν κομήτη πουεμφανίστηκε το 4 π.Χ., ενώ ένα χρό-νο αργότερα ο R.W. Sinnott υπο-στηρίζει, συμπληρώνοντας τη θεω-ρία του Jeremias, ότι το Άστροτης Βηθλεέμ ήταν η διπλή σύνοδοςτων πλανητών Αφροδίτης και Δίαστον αστερισμό του Λέοντος, το312 π.Χ.

Τέλος το 1969 στο βιβλίο του « DerStern der Wiesen» ο KonradinFerrari d' Occhieppo, συμπληρώ-νοντας τον Κέπλερ, υποστηρίζει ανε-πιτυχώς ότι το Άστρο των Χρι-στουγέννων ήταν ο πλανήτης Δίαςόταν αυτός στάθηκε, στις 12 Νοεμ-βρίου του 7 π.Χ., επάνω από τηΒηθλεέμ, στήν κορυφή του κώνουπου σχημάτιζε το ζωδιακό φως.

Η τελευταία και πιο επιτυχήςόμως προσπάθεια συμπλήρωσης τηςθεωρίας του Κέπλερ για την ερμη-νεία του Άστρου των Χριστουγέννωνδιατυπώθηκε το 1970 από τον ιδικόμας Έλληνα αστρονόμο αείμνηστοΚωνσταντίνο Χασάπη. Το εκτενέ-στατο βιβλίο του «Ο Αστήρ τηςΒηθλεέμ» είναι πραγματικά το πλη-ρέστερο και ογκωδέστερο (235 σελ.)βιβλίο στο θέμα αυτό που έχει εκδο-θεί μέχρι σήμερα σ' ολόκληρο τονκόσμο. Για όσους μάλιστα ενδιαφέ-ρονται ιδιαίτερα για το θέμα αυτόο υπογράφων το συνιστά χωρίς κα-μιά επιφύλαξη.

Η θεωρία αυτή του Χασάπη ξεκι-νάει με τη θεωρία του Κέπλερ επε-κτείνοντας την ώστε να περιλαμβάνει

Η Γέννηση και το άστρο της Βηθλεέμ, όπως το απεικόνισε ο εξάχρονοςΝίκος, γυιός της συνεργάτιδάς μας κ. Κλειώς Κοασίν.

και μια άλλη νεότερη που ανέφερεπεριληπτικά ο καθηγητής Στ. Πλα-κίδης, το 1952. Ο Πλακίδης ανέ-φερε τότε ότι «άλλοι έρευνηταί δέ-χονται, ότι τον Μάϊον, Όκτώβριονκαι Δεκέμβριον του 747 από κτί-σεως Ρώμης (ήτοι 7 π.Χ.) συνέβησύνοδος Διός και Κρόνου, ήκολούθησεδε τόν Μάϊον του 748 σημαντικήπροσέγγισις μετ' αύτού του Ηλίου,του Έρμού, της Αφροδίτης και τουΆρεως».

Με κύρια βάση λοιπόν το συνδυασμόαυτών των δύο θεωριών, ο Χασάπηςσυγκεντρώνει, στις 209 πρώτες σελί-δες του βιβλίου του, και αναλύει κρι-τικά όλα τα γνωστά γύρω από το Ά-στρο θέματα. Στίς τελευταίες δέ 26σελίδες του, με βάση τις διάφορεςδοξασίες των αστρολόγων της επο-χής, δίνει μία «γενική αστρολογικήερμηνεία της συγκεντρώσεως τωνπλανητών του 6 π.Χ.» αφού προη-γουμένως προειδοποιεί ότι οι αστρο-λογικές γενικά απόψεις «έφ' όσονδεν εδράζονται επί επιστημονικώνδεδομένων, δέν είναι δυνατόν ναγίνουν αποδεκταί».

Στό τέλος της αστρολογικής αυτήςερμηνείας του Χασαπη, και με βάσηαυτήν, καταλήγει στό συμπέρασμαότι η γέννηση του Χριστού πρέπεινα έγινε στίς 6 Δεκεμβρίου του 5 π.Χ.,η δέ προσκύνηση των Μάγων 13 ήμε-ρες αργότερα στίς 19 Δεκεμβρίου του5 π.Χ. Σαν άστρο της Βηθλεέμ απο-δέχεται τον πλανήτη Κρόνο, τόν όποιοαποκαλεί «ηγετικό πλανήτη της με-γάλης συγκεντρώσεως του 6 π.Χ.».

Παρά την αξιοθαύμαστη όμως αυτήπροσπάθεια, ο γράφων δέν μπορείνα αποδεχθεί την ερμηνεία αυτή σανμία τελική και απόλυτη απάντησηστό αίνιγμα του Άστρου των Χρι-στουγέννων. Είναι φυσικά μία αξιό-λογη και αξιοσέβαστη ά π ο ψ η . ηόλη δέ εργασία του αυτή, όπως γρά-φει και ο καθηγητής Ανδρέας Σώκος,είναι «καρπός εμβριθέστατης και πο-λυχρονίου μελέτης, βασισθείσης άφ'ενός μεν εις την πλουσιωτάτην πράγ-ματι βιβλιογραφίαν, ... άφ' ετέρου δέεις πολύμηνους πειραματισμούς καιυπολογισμούς γενομένους εις το Πλα-νητάριον του Ιδρύματος (Εύγενί-δου)». Παρ' όλα αυτά δέ δίνει τιςαδιαφιλονίκητες αποδείξεις που χρειά-ζεται μιά «τελική απάντησις».

Πρώτα απ' όλα δέ λαμβάνει υπόψητου το γεγονός της αρρώστιας πουπαίδευε τόν Ηρώδη. Γνωρίζουμεδηλ. σήμερα ότι ο Ηρώδης ήταν βα-ριά άρρωστος σ' όλη τη διάρκεια τωντελευταίων έξι μηνών της ζωής του,από το Σεπτέμβριο του 5 π.Χ. έωςτο θάνατο του το Μάρτιο - Απρίλιο

30

του 4 π.Χ. Λόγω της αρρώστιας τουαύτής είχε αποσυρθεί στό παλάτι τουστην Ιεριχώ, οπότε άφ' ενός μεν δένβρισκόταν στην Ιερουσαλήμ κατάτην υποτιθέμενη από τόν Χασαπη ημε-ρομηνία της επίσκεψης των Μάγωντο Δεκέμβριο, άφ' ετέρου δέ, λόγωτης αρρώστιας του αυτής, δέν θα μπο-ρούσε να δεχτεί και να συζητήσειεκτενώς με τους Μάγους, ούτε καιαργότερα θα μπορούσε να έχει τηδιάθεση η δύναμη να δώσει τη δια-ταγή της σφαγής των παίδων, έναη δύο μήνες πριν από τόν επικείμενοκαι «επώδυνο θάνατο του».

Τέλος δέν δίνονται, κατά τη γνώμητου γράφοντος, αρκετά ισχυρά επι-χειρήματα που να υποστηρίζουν τοαντίθετο από τις απόψεις πολλώνάλλων ερευνητών, όσον άφορα τηνηλικία που είχε ο Χριστός κατά τηνπροσκύνηση των Μάγων. Διότι οΙησούς δέν είναι δυνατό να ήταν 13

μόνον ημερών όταν τόν προσκύνησανοι Μάγοι, για πολλούς λόγους, αλλάιδιαίτερα για το λόγο που είχε ήδηδιατυπώσει από το 1805 ο ΕυγένιοςΒούλγαρις και που αναφέρει και οίδιος ο Χασάπης: «Έάν οι μάγοι ε-πεσκέφθησαν και προσεκύνησαν τόνΊησούν εντός των πρώτων 40 ήμε-ρων από της Γεννήσεως του, τότεδέν εξηγείται πώς έτόλμησε ο Ιω-σήφ να οδηγήσει την Μητέρα και τοΠαιδίον εις τόν ναόν των Ιεροσολύ-μων, εφ' όσον εκεί υπήρχε ο κίνδυνοςνα γίνη αντιληπτή η παρουσία τουΊησού και οι στρατιώται του Ήρώ-δου να Τόν φονεύσουν».

Άλλωστε και ο καθηγητής τηςΘεολογίας στον Πανεπιστήμιο Αθη-νών Π.Ι. Μπρατσιώτης μας πληρο-φορεί τα έξης: «Μετά την γέννησητου Ίησού έλαβε χώραν συμφώνωςπρος τόν Μωσαϊκόν νόμον η περι-τομή αύτού και η παράστασις αυτούως βρέφους τεσσαρακονθημέρου ειςτόν ναόν ... βραδύτερον δέ, ως φαίνε-

ται, και τα συναφή προς άλληλα γεγο-νότα της προσκυνήσεως των μάγων,της κατά διαταγήν του Ήρώδου σφα-γής των νηπίων της Βηθλεέμ και τηςφυγής του Ίησού εις Αίγυπτον...».

Επί πλέον, στίς Ευαγγελικές μαρ-τυρίες ο μεν Λουκάς στην περικοπήπου περιγράφει την προσκύνηση τωνβοσκών, την πρώτη νύκτα της γέννη-σης, αναφέρεται στον Ίησού και μετη λέξη «βρέφος», ενώ ο Ματθαίοςστην περικοπή που περιγράφει τηνπροσκύνηση των Μάγων Τόν αναφέ-ρει αποκλειστικά και μόνο με την λέξη«παιδίον».

ΤΟ ΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΜΑΓΩΝ

Στό γνωστό και πολυδιαβασμένο(8.000.000 αντίτυπα) βιβλίο του,που στην Ελλάδα είναι μεταφρα-σμένο με τόν τίτλο «η Βίβλος ωςΙστορία Λαών και Πολιτισμών», ο

Γερμανός Βέρνερ Κέλλερ αναφερό-μενος στό θέμα του Άστρου τηςΒηθλεέμ γράφει και τα έξης:

«Στούς αρχαιολόγους και τουςιστορικούς είναι ανατεθειμένη η πρα-γματοποίηση ενός δύσκολου έργου,από μνημεία και έγγραφα, από

μεμονωμένα ευρήματα και σπασμέ-να κομμάτια, να αναπαραστήσουντην εικόνα μιας εποχής. Για τονσύγχρονον αστρονόμο το θέμα είναιαπλούστερο. Μπορεί να γυρίσει τορολόι του κόσμου όσο του αρέσειπρος τα πίσω, να αναπαραστήσειτόν έναστρο ουρανό σε ένα Πλα-νητάριο, έτσι όπως ήταν πριν απόχιλιετίες σε κάθε έτος που θέλει,σε κάθε μήνα, ακόμη και σε κάθεημέρα. Με τόν ίδιο τρόπο μπορούννα υπολογιστούν ακριβώς οι θέσειςτων αστέρων (και των πλανητών)κατά το παρελθόν».

Πράγματι, κάθε χρόνο σ' όλατα πλανητάρια του κόσμου καθώς

επίσης και στο δικό μας το «Εύγε-νίδειον Πλανητάριον» των Αθη-νών, κατά τη διάρκεια του Δεκεμ-βρίου το πρόγραμμα που παρουσιά-ζεται έχει θέμα την εξήγηση τουΆστρου της Βηθλεέμ. με τις δυνατότητες του ειδικού ήλεκτρονι-κού πλανηταριακού προβολέα-κομ-πιούτερ, γίνεται η ακριβής αναπα-ράσταση των όσων συνέβησαν στονουρανό την αρχαία εκείνη εποχή,πριν 2000 χρόνια.

Ας μεταφερθούμε λοιπόν κι έμείςστην εποχή των Μάγων της Χαλ-δαίας, και ας φανταστούμε προςστιγμή το σκηνικό του όλου δρά-ματος. Βρισκόμαστε στην αρχαίαπόλη Σιππάρ, το έτος 7 π.Χ. Κάθεβράδυ οι ιερείς - αστρολόγοι της βα-σιλικής αυλής των Χαλδαίων μελε-τούν προσεκτικά τα φαινόμενα τουούρανού και τις κινήσεις των «θείωνπλανητών». Που και πού συμβου-λεύονται τις αρχαίες περγαμηνέςτους, με σημειώσεις σε Νεοβαβυλω-νιακή σφηνοειδή γραφή για τις θέ-σεις των διαφόρων πλανητών στοπαρελθόν. Σημειώνουν τις δικές τουςπαρατηρήσεις πολύ προσεκτικά για-τί έχουν αντιληφθεί, από μήνες, ότιπαρακολουθούν κάτι το σημαντικό.

Στίς αρχές της άνοιξης του 7 π.Χ.είχαν παρατηρήσει, από την κορυφήτου αστρολογικού τους παρατηρητη-ρίου στην βαβυλωνιακή πυραμίδα— ζιγκουράτ — της αστρολογικήςΣχολής τους, αρκετούς πλανήτεςμπλεγμένους στον ουρανό. Παρατη-ρούσαν όμως με ιδιαίτερη προσοχήτο Δία και τόν Κρόνο, των οποίωνοι τροχιές ήσαν, όπως συνήθως,κανονικές προς την Ανατολή, μόνοπου ο Δίας κινείτο λίγο πιο γρή-γορα από τόν Κρόνο. Σήμερα γνωρί-ζουμε οτι αυτό είναι φυσικό γιατί οΔίας είναι πλησιέστερα στον ήλιοαπό τόν Κρόνο. Μ' αυτή λοιπόντην ταχύτητα του ο Δίας ήλθε σεσύνοδο με τόν Κρόνο στίς 26 Μαΐουτου 7 π.Χ. Αμέσως μετά ο Δίαςσυνέχισε να προχωρεί προς τα εμ-πρός και οι δύο πλανήτες άρχισαννα απομακρύνονται ο ένας από τόνήλιο κάθε δύο περίπου χρόνια. Γι'

άλλο. και τότε κάτι παράξενο άρχι-σε να συμβαίνει. Τόν Ιούνιο οι δύοπλανήτες άρχισαν να λιγοστεύουντην ταχύτητα τους, και στίς 4 Ιου-λίου ο Κρόνος φάνηκε να σταματάει.Έντεκα ήμερες αργότερα σταμάτη-σε και ο Δίας. και οι δύο μαζί άρχι-σαν τότε να κινούνται προς τα πίσω.

Το γεγονός αυτό θα έπρεπε ναεξέπληξε τους Μάγους που μελε-τούσαν τις κινήσεις των πλανητών.Παρ' όλο που είχαν αφιερώσει όλητους τη ζωή στη μελέτη των πλα-νητών δέν μπορούσαν να γνωρίζουνγιατί οι πλανήτες κινιόνταν προς ταπίσω. Σήμερα φυσικά γνωρίζουμεότι η Γή μας είχε αρχίσει να προσ-περνά το Δία και τόν Κρόνο και οιδύο αυτοί πλανήτες φαίνονταν μό-νον στην προς τα πίσω κίνηση τουςγιατί η Γή τους προσπερνούσε. Μιάκαι ο Δίας είναι πλησιέστερα στη Γήφαινόταν ότι εκείνος κινιόταν προςτα πίσω με μεγαλύτερη ταχύτητααπό τόν Κρόνο. Έτσι οι δύο πλα-νήτες, Δίας και Κρόνος, ήλθαν καιπάλι σε σύνοδο την 5η 'Οκτωβρίου.Μετά η Γή συνέχισε το δρόμο της,και οι δύο άλλοι πλανήτες άρχισανκαι πάλι να λιγοστεύουν την ταχύ-τητα τους. Να σταματούν και πάλι,ο Δίας στίς 11 Νοεμβρίου και οΚρόνος στίς 20 Νοεμβρίου, και νααρχίζουν ξανά την κανονική τουςκίνηση προς τα ανατολικά. Έτσιξαναπέρασαν ο ένας τόν άλλον καιπάλι. Αυτή η τρίτη και τελευταίασύνοδος έγινε την 1η Δεκεμβρίου.

Κάτι που κανονικά συμβαίνει μιάφορά κάθε 20 χρόνια είχε με έναν«παράξενο» τρόπο συμβεί τρεις φο-ρές σε λιγότερο από ένα χρόνο. καιόμως ο περισσότερος κόσμος ούτεκάν το παρατήρησε. οι Μάγοι όμωςπαρακολουθούσαν το φαινόμενο αυ-τό με μεγάλη προσοχή, γιατί αυτήήταν η δουλειά τους. Ηταν δέ κάτιπου δέν είχαν ποτέ ξαναδεί η ακόμηκαι ακούσει να είχε ξανασυμβεί.

Καθώς λοιπόν έμπαινε ο νέος χρό-νος 6 π.Χ., ένας τρίτος πλανήτηςο Άρης, άρχισε να κινείται σ' αυτήτην περιοχή του ούρανού. Ο Άρηςείναι πλησιέστερα στον ήλιο καιαπό το Δία και από τόν Κρόνο, καικάνει μία περιφορά γύρω από τόν

31

αυτό κινείται στον ουρανό γρηγο-ρότερα και από τους δύο άλλους πλα-νήτες. Τον Φεβρουάριο, και συγκε-κριμένα στις 13 Φεβρουαρίου, οΆρης έρχεται σε σύνοδο με τον Κρό-νο και έξι ημέρες αργότερα ο Άρηςβρίσκεται σε μία θέση επάνω καιμεταξύ του Δία και του Κρόνου.στη θέση αύτη ο Δίας, ο Άρης καιο Κρόνος σχημάτισαν ένα λαμπρόισοσκελές τρίγωνο, στέφοντας έτσιθεαματικά την πιο παράξενη σειράφαινομένων που είχαν παρατηρήσειποτέ οι Μάγοι.

Ό λ η αύτη η θαυμάσια σειρά τωνφαινομένων έλαβε χώρα σ' έναναπό τους δώδεκα ζωδιακούς αστερι-σμούς, στους Ίχθύς. Κατά τα πι-στεύω των αστρολογικών δοξασιώντης εποχής, ο αστερισμός των Ι-χθύων αντιπροσωπεύει το ΕβραϊκόΈθνος. Άλλωστε, η Ιουδαϊκή πα-ράδοση φέρει τον αστερισμό αυτόνσαν το σύμβολο του Ισραήλ και τουΜεσσία. Και έπί πλέον το ισημε-ρινό σημείο της γήινης μετάπτωσηςέμπαινε εκείνη την εποχή στον αστε-ρισμό των Ιχθύων, αναγγέλλονταςέτσι την απαρχή μιας νέας εποχής,που θα διαρκούσε 2000 έτη περί-που. Ένας παλαιός επίσης Χαλ-δαϊκός χρησμός, που κυκλοφορούσεμεταξύ των αστρολόγων της εποχής,ανέφερε ότι μία τριπλή σύνοδος θαέσήμαινε τη γέννηση ενός νέου βα-σιλέα. Και, αστρολογικά, ο Δίαςθεωρείτο σ' όλους τους λαούς σαν«άστρο βασιλέων και τύχης». Ο Κέλλερ αναφέρει επί πλέον ότι ο Κρό-νος ήταν ο προστάτης του Ισραήλ,ένώ ο Τάκιτος τον ταυτίζει με τονΊαβέ, τον Θεό των Ιουδαίων, καιη Βαβυλωνιακή αστρολογία τον χα-ρακτηρίζει σαν τον πλανήτη πουαντιπροσωπεύει τις γειτονικές χώ-

ρες της Παλαιστίνης και της Συ-ρίας. Ο προφήτης Άμώς στην Πα-λαιά Διαθήκη τον αναφέρει με ταονόματα που χρησιμοποιούσαν οιΕβραίοι γι' αυτόν: «ανελάβατε την

σκηνήν του Μολώχ (=Κρόνου) καιτο άστρο του Θεού υμών Ραιφάν(=Κρόνου) τους τύπους αυτών, ουςεποιήσατε εαυτοίς» (Άμώς, θ ε, 26).Επί πλέον η έβδομη ημέρα της

εβδομάδας, η οποία ορίζεται από τηντετάρτη των δέκα εντολών σαν ημέ-ρα λατρείας του Θεού, είναι αστρο-λογικά συνδεδεμένη με τον Κρόνο.Ακόμη και σήμερα σε μερικές γλώσ-

σες φέρει το όνομα του Κρόνου(αγγλικά Saturday). Έτσι η τρι-πλή σύνοδος των δύο πλανητώνστον αστερισμό των Ιχθύων ίσωςυπέδειξε στους Μάγους να ψάξουννα βρουν τον νέο βασιλιά στην Ιου-δαία. Και ίσως το γεγονός αυτόνα ήταν πραγματικά εκείνο πουέκανε τους μάγους να ξεκινήσουνγια το ταξίδι τους.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι μία πα-ρόμοια τριπλή σύνοδος του Δία μετον Κρόνο επαναλαμβάνεται κάθετόσο, όχι όμως ενωρίτερα από 125-250 χρόνια. Η τελευταία τριπλήσύνοδος των Δία και Κρόνου έγινεστο τέλος του 1940 και τις αρχέςτου 1941. Αλλά τριπλές σύνοδοι τωνδύο αυτών πλανητών στον αστε-ρισμό των Ιχθύων είναι τρομεράσπάνια φαινόμενα.

Ο φημισμένος αστρονόμος Νιουγ-κεμπάουερ υπολόγισε ότι από το1800 π.Χ. εως και το 400 μ.Χ.,σε περίοδο 2.000 ετών, συνέβησανδύο τριπλές σύνοδοι των Δία-Κρό-νου στους Ίχθύς: η πρώτη μεταξύΙουνίου 861 π.Χ. και Ιανουαρίου

860 π.Χ. και η δεύτερη μεταξύΜαΐου και Δεκεμβρίου του 7 π.Χ.

Ο Πορτογάλος Εβραίος ΙσαάκΆμπραμπανέλ (1437-1508), έναςαρκετά γνωστός λόγιος του 15ουαιώνα, σε μία πραγματεία του επά-νω στο βιβλίο του Δανιήλ της Πα-λαιάς Διαθήκης, περιγράφει τουςδιάφορους πλανητικούς συνδυασμούςστους οποίους βασίζονται αστρολο-γικά τα διάφορα παγκόσμια γεγο-νότα, καταλήγοντας στο συμπέρα-σμα ότι ο πιο σπουδαίος συνδυασμόςείναι η τριπλή σύνοδος του Δία μετον Κρόνο στους Ίχθύς, κάτι πουκατά τους υπολογισμούς του, συμ-βαίνει μία φορά κάθε 2360 χρόνια.«Αυτή η σύνοδος», γράφει ο Ά μ -πρανέλ, «είναι η πιο ευτυχής γιατους Ισραηλίτες, έχοντας τη δύ-ναμη να τους υψώσει από το πιόχαμηλό στο πιό ψηλό επίπεδο, μέ-χρι τα άστρα του ούρανού, κάνονταςτο Θείο Φώς να λάμψει επάνω τουςκαι, απελευθερώνοντας τους από ταδεσμά, να τους κάνει ηγήτορες».

Σήμερα θεωρούμε την αστρολο-γία σαν προληπτική δεισιδαιμονία,αλλά φαίνεται ότι ίσως σ' αυτή τηνπερίσταση ένας συμπτωματικός συν-δυασμός έγινε αφορμή να όδηγη-θούν οι Μάγοι - αστρολόγοι στο Ά-γιο Βρέφος της Βηθλεέμ. Το γεγο-νός αυτό ήταν κάτι το α σ υ ν ή θ ι -σ τ ο . Κάτι π ο υ δ ι ά ρ κ ε σ ε αρ-κετό χρονικό διάστημα. Κάτι που,δ υ σ δ ι ά κ ρ ι τ ο μεν για τον πο-λύ κόσμο, ήταν εμφανές μόνο στουςΜάγους. Δεν είναι δυνατό να θεω-ρηθεί σαν ένα άστρο, άλλα έχουμεήδη αναφέρει ότι κάτι τέτοιο δενείναι αναγκαίο. Και κάτι άλλο. Σαςαναφέραμε ότι το άστρο των Χρι-στουγέννων έπρεπε να εμφανιστείστο δυτικό μέρος του ούρανού. Και,πράγματι, όταν το τελικό τρίγωνοτων τριών πλανητών είχε σχηματι-στεί ο ήλιος βρισκόταν και αυτόςστην ίδια περίπου περιοχή του ού-ρανού, έτσι ώστε το τρίγωνο αυτόήταν ορατό μόνον κατά μία περίοδοτης ημέρας, μετά τη δύση του ήλιου,νωρίς το βράδυ. Και η μόνη περιο-χή όπου μπορούσε κανείς να το δειήταν η δυτική, καθώς οι πλανήτεςαυτοί ακολουθούσαν τον δύοντα ήλιο.Τέλος το γεγονός αυτό συνέβη, τηνάνοιξη του 6 π.Χ., που και χρονο-λογικά και εποχιακά συμπίπτει με

Εξήγηση της φαινόμενης τροχιάςτων πλανητών.

32

τις προδιαγραφές μας.Με βάση λοιπόν τα δεδομένα αυτά,

ορισμένοι ερευνητές έδωσαν ενα αρ-κετά ενδιαφέρον χρονοδιάγραμμα τηςεποχής της Γέννησης του Χριστού:Κατ' αυτούς οι Μάγοι αντιλήφθη-καν οτι επίκειται η γέννηση ενόςβασιλέα όταν πρωτοείδαν την πρώ-τη σύνοδο του Δία με τον Κρόνο στις26 Μαίου του 7 π.Χ. Όταν όμωςπαρατήρησαν και την τρίτη σύνοδο,την 1 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους,κατάλαβαν ότι στην Παλαιστίνη(αστερισμός Ιχθύων) σύντομα θαγεννιόταν ο «Βασιλεύς των Βασι-λέων». Η γέννηση του αναγγέλ-θηκε με την εμφάνιση του «πύρινου

τριγώνου» με τους πλανήτες Δία-Άρη-Κρόνο στον αστερισμό τωνΙχθύων. Επειδή ο Άρης θεωρείτο

ανέκαθεν σαν προάγγελος πολέμων,καταστροφών, και εκπρόσωπος τουκακού, οι Μάγοι θεώρησαν υποχρέω-ση τους να έπισκεφθούν τον νεογεν-νηθέντα «Βασιλέα» και άφ' ενόςμεν να τον προσκυνήσουν και να τουπροσφέρουν τα δώρα τους, άφ' ετέ-ρου δέ, το και κυριότερο, να τονπροειδοποιήσουν για τους κινδύνουςπου τον περίμεναν.

Κατά την ανωτέρω ερμηνεία οιΜάγοι θα έπρεπε να ξεκίνησαν γιατο ταξίδι τους την άνοιξη του 6 π.Χ.και να έφθασαν στην Ιερουσαλήμ

μετά από μερικούς μήνες το καλο-καίρι του ίδιου χρόνου, ένα περίπουέτος πριν αρρωστήσει βαριά ο Ηρώ-δης. η διαταγή της σφαγής τωνπαιδιών της Βηθλεέμ θα πρέπειλοιπόν να δόθηκε μερικές εβδομάδες,ένα η δύο μήνες το πολύ, μετά τησυζήτηση που είχαν οι Μάγοι μετον Ηρώδη, δηλ. το φθινόπωρο ητον χειμώνα του 6/5 π.Χ. Μερικούςμήνες αργότερα, στο τέλος του κα-λοκαιριού του 5 π.Χ., ο Ηρώδης,σε ηλικία 70 περίπου ετών, αρρω-σταίνει βαριά και πεθαίνει έξι μή-νες μετά, τον Μάρτιο/Απρίλιο του4 π.Χ., λίγο πριν από την εορτήτου Εβραϊκού Πάσχα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Τ ί λέτε; Ήταν άραγε η παράξενη αύτη συμπε-ριφορά των πλανητών που οδήγησε τους Μά-γους στο ταξίδι τους; το μ ό ν ο που μπο-

ρ ο ύ μ ε ν α π ο ύ μ ε ε ί ν α ι Ι Σ Ω Σ . Εκείνο π ο υξέρουμε με βεβαιότητα είναι ότι το φαινόμενο αυτόπράγματι συνέβη ακριβώς όπως το περιγράψαμε.Επί πλέον η εξήγηση αυτή για το άστρο των

Χριστουγέννων είναι πολύ καλύτερη από μερικέςάλλες. Φυσικά ίσως να μήν μπορέσουμε ποτέ νααποδείξουμε εάν πραγματικά το φαινόμενο αυτό ή-ταν που έκανε τους Μάγους να ταξιδέψουν στηνΒηθλεέμ ή εάν ήταν κάτι άλλο που δέν έχουμε κάνσκεφτεί.

Έκείνο όμως που έχει σημασία είναι το έξης:ότι δέν είναι τόσο σπουδαίο το τί έγινε στον ουρανόεκείνη τη νύχτα, γιατί κάτι πολύ πιο σπουδαίο συνέ-βαινε επάνω σ' αυτήν τούτη τη Γη μας.

Κάτι υπέροχο συνέβη στη μικρή πόλη της Βηθλεέμεκείνο το βράδυ, και το γεγονός αυτό ήταν πολύπιο σπουδαίο από ο,τιδήποτε και αν γινόταν στονουρανό. Γιατί όταν ο ήλιος ανέτειλε το άλλο πρωι-νό, την πρώτη εκείνη μέρα των Χριστουγέννων, ανέ-τειλε πάνω από έναν κόσμο που ποτέ πιά δέ θα μπο-ρούσε να είναι ο ίδιος.

Σήμερα πιστεύουμε ότι η Γέννηση του Χριστούήταν ενα θαύμα. Και πολλοί πιστοί θεωρούν τηνεμφάνιση του άστρου της Βηθλεέμ σαν ενα ακόμηθαύμα. Είμαστε σε θέση όμως να εξερευνούμε καιεπιστημονικά κάθε γεγονός που συμβαίνει θεωρών-τας το σαν αποτέλεσμα των φυσικών νόμων, όταναυτοί συμπεριφέρονται με τόν κανονικό τους τρόπο.Σάς παρουσιάσαμε μία π ι θ α ν ή εξήγηση βασισμέ-νη σ' αυτούς τους φυσικούς νόμους.

Εάν προτιμάτε να πιστεύετε ότι το άστρο τωνΧριστουγέννων ήταν θαύμα, η επιστήμη δέν έχειτη δυνατότητα ούτε να υποστηρίξει αλλά ούτε καινα απορρίψει κάτι τέτοιο. Είναι ασφαλώς έξω απότο πεδίο της επιστήμης και απόλυτα μέσα στο πεδίοτης πίστης.

Προσπαθήσαμε να μήν δογματίσουμε στο κείμενομας αυτό προς την μιά η την άλλη ά π ο ψ η , παράνα εκθέσουμε τα γεγονότα μ' έναν αρκετά στρωτόκαι λογικό τρόπο, ώστε ο κάθε αναγνώστης να μπο-ρέσει να κρίνει και να αποφασίσει μόνος. Όπουεκφράστηκαν κρίσεις και συμπεράσματα στο κείμενοαυτό, αποτελούν την μελετημένη γνώμη του γρά-φοντος χωρίς καμία προσπάθεια δογματισμού. Έάνη γνώμη μας αυτή είναι λανθασμένη η όχι, αυτόδέν έχει καμία σημασία, αφού δίδονται στον ανα-γνώστη όλα τα αναγκαία στοιχεία για να διαμορφώ-σει μόνος του την προσωπική του γνώμη. Αυτόςάλλωστε ήταν και ο κύριος σκοπός της συγγραφήςμας αυτής.

Διον. Π. Σιμόμουλος

33

ΤΗΛΕΠΑΘΕΙΑεπικοινωνια με τη

σκεψηLUC. GIANFRANCESCHI

Μια νέα εποχή πρόκειται ν' ανα-τείλει στην ιστορία της επιστήμηςκαι της ανθρωπότητας.

ούτε οι μεγαλύτεροι ψυχολό-γοι και ψυχίατροι μπορούννα σχηματίσουν σήμερα μιά

σαφή-και ακριβή ιδέα για τις εξαι-ρετικές δυνατότητες που ο ανθρώ-πινος εγκέφαλος μπορεί να κατέ-χει — και που μπορεί να χρησιμο-ποιήσει — ακόμη και τώρα που η«επίσημη επιστήμη», όπως είδαμεστά προηγούμενα κεφάλαιά μας,αφήνοντας κατά μέρος τον αρχικόαρνητισμό και σκεπτικισμό της,προσπαθεί υπεράνθρωπα σήμερα νακατακτήσει και να εκμεταλλευθείτις τρομερές δυνατότητες του αν-θρωπίνου εγκεφάλου, που βρίσκον-ται ακόμα σε λήθαργο.

Κατά τις τελευταίες απόψεις, όλοιμας έχουμε μιά φυσική προδιάθε-ση για την τηλεπάθεια, αν και συνή-θως αυτή η τάση περνά απαρατή-ρητη, όπως ένας μυς που όταν δένχρησιμοποιείται τελικά γίνεται α-τροφικός. Γεγονός πάντως είναιότι τα παιδιά έχουν μεγαλύτερηικανότητα λήψης από τους ενήλι-κες. Ο αμερικανός καθηγητής ΓιάνΈρενουάλντ, μελετητής της βα-

θιάς ψυχολογίας, πιστεύει ότι υπάρ-χει ένας «τηλεπαθητικός χώρος»που ενώνει μητέρα και παιδί κατάτα πρώτα χρόνια της ζωής του καιαπ' τον οποίο εξαρτώνται περίεργασυναισθηματικά φαινόμενα που πα-ρουσιάζονται στην μεταξύ τουςσχέση. Κάτι ανάλογο παρατηρεί-ται — με περρισσότερη ένταση ό-μως — μεταξύ των διδύμων αδελ-φών και πολλές φορές οι φυσικοίπόνοι που μπορεί να αισθάνεταιο ένας αντανακλώνται την ίδιαστιγμή και στον άλλο. Κανέναςεγκέφαλος δέν είναι απομονωμένος« ε ν τ ε λ ώ ς » . Η απόσταση χωρίζειένα σώμα από ένα άλλο σώμα. γιατο πνεύμα όμως που είναι άυλο,οι αποστάσεις είναι σαν να μήνυπάρχουν!

Περίεργα πειράματα τηλεπάθειας

Τα πειράματα της παραψυχολο-γίας τείνουν να αποδείξουν ότι με-ταξύ σύμπαντος και ανθρώπου ύπάρχουν και «άλλες» σχέσεις εκτόςαυτών που αποδεικνύονται και έπι-βεβαιούνται με τα γνωστά αίσθη-

Το μεταφυσικό μεταδίδει συνε-χώς μηνύματα τηλεπαθητικά γι'αυτούς που ξέρουν να τα συλλά-βουν.

Γιούνγκ

τήρια όργανα, και κάθε άνθρωποςπρέπει να είναι σε θέση να λαμβά-νει μακρινές σκέψεις η να επηρεά-ζει την κίνηση των αντικειμένωνχωρίς να τα αγγίζει η να προβάλ-λει τις δικές του σκέψεις σε ένανάλλον άνθρωπο και τέλος να γνω-ρίζει γεγονότα που πρόκειται νασυμβούν μ ε λ λ ο ν τ ι κ ά .

Αγγίξαμε στά όρια της καλήςσας πίστης, το καταλαβαίνουμε· ό-μως τόσα περιστατικά συμβάλλουνστην απόδειξη των υποθέσεων μας.Άς πάρουμε ενα, ίσως το γνωστό-τερο. Τα 1898 ο αμερικανός συγ-γραφέας Μόργκαν Ρόμπερτσον, έ-γραψε σε ενα διήγημα του γιατο ναυάγιο ενός ύπερωκεανείου, του«Τιτάνα», 70.000 τόννων και μή-κους 800 ποδιών, που μετέφερε3.000 ε π ι β ά τ ε ς . Η μηχανή του είχε3 έ λ ι κ ε ς . Η αιτία του ναυαγίουήταν η σύγκρουση του με ένα πα-γόβουνο, μιά νύχτα του Απριλίου,κατά τη διάρκεια του πρώτου τα-ξιδιού του, λόγω της φοβερής ομί-χλης που επικρατούσε.

Την 14ην Απριλίου του 1912,

Οι τηλεοραματικές δυνατότητες τουεγκεφάλου μπορούν να λάβουν καινα αναπαραγάγουν τηλεπαθητικάεικόνες που μεταδίδονται από μακρι-νές αποστάσεις. Αριστερά: πραγμα-τικές εικόνες. Δεξιά: τηλεπαθητι-κές αναπαραστάσεις τους.

κατά τη διάρκεια του παρθενικούτου ταξιδιού, το «Τιτάνικ» βυθίστη-κε για την ίδια αιτία που ο Ρόμ-περτσον περιέγραψε. Ήταν 66.000τόννων, είχε μήκος 828,5 ποδώνκαι μετέφερε 3.000 ε π ι β ά τ ε ς . Ημηχανή του είχε 3 έλικες . . .

Μιά σύμπτωση; Ισως. Ορίστεόμως μερικά πειράματα παραψυχο-λογίας που δέν μπορούμε να δικαιο-λογήσουμε σε καμιά περίπτωση:

Στό Ντάρχαμ των Η.Π.Α. έναςπειραματιστής προσπαθεί ενα πεί-ραμα με τα τραπουλόχαρτα «Ζέν-ν ε ρ » . Τ η ν ί δ ι α στιγμή στό Ζάγ-κρεμπ της Γιουγκοσλαυίας ένας άλ-λος πειραματιστής προσπαθεί ναμαντέψει με ποια σειρά τοποθέτησετα χαρτιά. Στό Λονδίνο: Μέσα σ'ένα κλειστό δωμάτιο ο μαθηματι-κός Ζ. Σόαλ βγάζει χαρτιά από εναίδιο δέμα: σ' ενα διπλανό δωμάτιοο φοιτητής Μπέιλσ Σάκελτον προσ-παθεί να μαντέψει. Στήν Στοκχόλ-μη ένας μηχανικός εφευρίσκει εναμηχάνημα που πετά αυτόματα στοναέρα κύβους και κινηματογραφείτην πτώση τους. Μερικά μέλη τουτοπικού Πανεπιστημίου προσπα-θούν να επηρεάσουν με την σκέ-ψη τους και με την αυτοσυγκέν-τρωση την πτώση ενός ορισμένουαριθμημένου κύβου.

Σε κάθε ένα από τα παραπάνω πει-ράματα, τα θετικά αποτελέσματαήσαν περισσότερο αξιόλογα απ'ότι θα επέτρεπε η περίπτωση.

Σε λίγα χρόνια, με τα οργανωμέ-να πειράματα του εργαστηρίου, επι-τεύχθηκαν τόσα αποτελέσματα όσαδέν έγιναν σε όλους τους περασμέ-νους αιώνες. Οι ερευνητές ξεκίνη-σαν από το μηδέν, χωρίς προμελε-τημένες ιδέες. Μιά ιταλική εται-ρεία Παραψυχολογίας υπάρχει στηΝεαπολη, από 20 χρόνια και πλέον.Έχει αναγνωριστεί από το κράτοςκαι χρηματοδοτείται από την Προε-δρία του Υπουργικού Συμβουλίου.

Το εργαστήριο παραψυχολογίαςτων Η.Π.Α., βρίσκεται σε απόστα-ση μικρότερη των 50 μέτρων απότο γραφείο του Βέρνερ φόν Μπρά-ουν. Έτσι η κατάκτηση των πλα-νητών και η κατάκτηση του ανθρώ-πινου πνεύματος είναι έτοιμες ναδώσουν τα χέρια.

Στήν Αγγλία είναι ο δρ Σόαλτου Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ,είναι η μεγαλύτερη αυθεντία σ' αυ-τόν τον τομέα και στήν ουσία είναισπουδαίος Θ ε ο λ ό γ ο ς . Στη Γερμανίαοι περίφημοι επιστήμονες ΧάνςΜπέντερ και Πασκουάλ Γιόρντανέχουν μελετήσει την πιθανή μετά-δοση της σκέψης.

Ο δρ Τσίγκ Γιου Βάνγκ, Κινέ-ζος, με την βοήθεια συναδέλφωντου έκανε πειράματα και δηλώσειςσχεδόν απίστευτες.

Στις ΗΠΑ η σπουδαιότερη πε-ρίπτωση ήταν εκείνη μεταξύ του«λοχία Τζώνς» και του «υποκειμέ-νου Σμίθ», που έγινε στό ατομικόυποβρύχιο «Ναυτίλος» κατά τηνδιάρκεια ενός πειράματος για τοοποίο μιλήσαμε ήδη στά προηγού-μενα κεφάλαια μ α ς . Τ ο «υποκεί-μενο Σμίθ», ο μεταδότης, ήταν στόυποβρύχιο το οποίο βρισκόταν σέκατάδυση κάτω από τον ΒόρειοΠόλο, όπου κανένα ραδιοφωνικόκύμα δέν μπορούσε να φτάσει: καιόμως, επτά φορές στις δέκα το τη-λεπαθητικό μήνυμα έφτασε στονπροορισμό του! Δέν χρησιμοποιή-θηκαν ναρκωτικές ουσίες, εκτόςαπό λίγο καφέ, που κατά καποιοτρόπο είναι μάλλον διεγερτικός.Ένας ειδικός ερευνητής ο δόκτωρΧόμφρεϋ Όσμουντ της Ακαδη-μίας Επιστημών της Νέας Υόρ-κης, προσανατολίζεται και σ' αυ-τόν τον τομέα. Άν δηλαδή, ορι-σμένες ουσίες επηρεάζουν η όχιτο μυαλό.

Έφτασε η ώρα για μιά καινού-ρια εποχή στήν ιστορία της Επι-στήμης και της Ανθρωπότητας.εξ άλλου έχει παρατηρηθεί ότι καιτα ζώα μπορούν να έχουν κάποιουπερφυσικό αισθητήριο: π.χ. οιμέλισσες, τα μυρμήγκια, ενα ζεύ-γος πουλιών που φτιάχνει τη φω-λιά του. Και τα αποδημητικά που-λιά π.χ. που ορίζουν τη στιγμή τηςεκκίνησης τους, καθώς και ο σχη-ματισμός της ομάδας, φαίνονται νακατευθύνονται από μιά τηλεπαθη-τική μνήμη.

Και τί να πούμε για τα χέλια ητους σολομούς και το ένστικτοτους που τα ώθεί να ταξιδέψουνχιλιάδες χιλιόμετρα μακριά για νααφήσουν τα αυγά τους; Και η γάταπου μπορεί να διανύσει χίλια δια-κόσια χιλιόμετρα για να ξαναγυ-ρίσει στό σπίτι της; Και το ταχυ-δρομικό περιστέρι που ξαναγυρί-ζει στη βάση του; Και η αρσενικήπεταλούδα που ξαναβρίσκει τηνθηλυκή από δέκα χιλιόμετρα; Όλααυτά τα είδη ζώων, πτηνών η εντό-μων φαίνεται να χρησιμοποιούντο ίδιο αισθητήριο ένστικτο. Άνμπορούσαμε ν' ανακαλύψουμε τηφύση αύτού του φαινομένου και νατο δαμάσουμε, να το κατακτήσου-με, ίσως να αποκτήσουμε ενα νέομέσο επικοινωνίας και προσανα-τολισμού" ένα ραντάρ εντελώςπροσωπικό στη διάθεση μας!

35

Το όνειρο ως τηλεπαθητικό μή-νυμα.

Έκτός απ' την φυσιολογική εξή-γηση των ονείρων — και ως φυσιο-λογική εξήγηση εννοούμε και τηνφρούδική αλλά και την καβαλλι-στική — υπάρχει πολύ συχνά καιτο μήνυμα, το τηλεπαθητικό μή-νυμα του ονείρου, που για την εξή-γηση του δέν υπάρχει καμιά αμφι-βολία.

Για προφητικά όνειρα άλλωστεμας μιλούν και τα ίερά κείμεναδιαφόρων θρησκειών, οι παραδό-σεις και οι λαϊκές δοξασίες, όλωντ ω ν χ ω ρ ώ ν . Τ ο κατατοπιστικό υλι-κό και τα ντοκουμέντα που διαθέ-τουμε σήμερα και οι μελέτες τωνερευνητών προς την κατεύθυνσηαυτή, ο μεγάλος αριθμός των μαρτυριών καθώς και η κριτική εξέ-ταση όλων των περιπτώσεων, απο-δεικνύουν ότι εδώ, η «σύμπτωση»έχει πολύ μικρή σχέση μεταξύ ο-νείρου και πραγματικότητας.

Έχουμε πληθώρα τέτοιων περι-στατικών και οι αναγνώστες μαςοπωσδήποτε γνωρίζουν πολλά απ'αυτά, φτάνει να τους τα υπενθυμί-σουμε.

—Στήν Μπολώνια ένας νέος μα-θητευόμενος της θεολογικής σχο-λής, ο Ντον Γκαετάνο ντάλ Όλιο,ονειρεύτηκε ότι ο Πάπας Βενέδι-κτος 15ος θα πέθαινε και θα τονδιαδεχόταν ο καρδινάλιος ΆκιλεΡάτι. (Ο Πίος 11ος ο ονομασθείςο Πάπας της «Συμβάσεως» με τονΜουσολίνι).

—Στίς 4 Απριλίου 1917, στηδιάρκεια του Πρώτου ΠαγκοσμίουΠολέμου, ο Άρθουρ Ντόυλ, είδεκαθαρά στό όνειρό του ότι τα στρα-τεύματα των Κεντρικών Αυτοκρα-τοριών θα πάθαιναν πανωλεθρίακοντά σ' ένα σκούρο ποτάμι τηςΙταλίας. Ήταν τόσο σίγουρος ότιαυτό το όνειρο του θα πραγματο-ποιόταν ώστε έγραψε αμέσως στήνΑγγλική Εταιρεία Ψυχικών Ερευ-ν ώ ν . Κ α ι καθώς γνωρίζουμε απότην ιστορία, το όνειρο αυτό βγήκεα λ η θ ι ν ό . Το σκούρο ιταλικό πο-τάμι ήταν ο Πιάβε.

Όμως, όλα τα προφητικά όνει-ρα δέν έχουν αίσιο μήνυμα, η ευ-χάριστο τέλος. Πολλά προανάγ-γενλαν τραγωδίες η δραματικά γε-γονότα. Π . χ . Τ ο όνειρο π ο υ είδεο Αμερικανός Πρόεδρος ΑβραάμΛίνκολν και το δραματικό τουτέλος — δολοφονήθηκε. Ή το ό-νειρο της Καλπουρνίας, τέταρτηςσυζύγου του Ιουλίου Καίσαρα, ηοποία προειδοποιήθηκε έτσι για

τον κίνδυνο που απειλούσε τονάνδρα της την δεκάτη πέμπτη μέρατου μήνα Μαρτίου. Αυτήν ακρι-βώς την ημέρα, όπως ξέρουμε, οΒρούτος ύψωσε το δολοφονικό τουχέρι ενάντια στον Καίσαρα.

Στήν συνέχεια, έχουμε το δράματου ιδίου του Βρούτου, όπου είδετον Καίσαρα να του αναγγέλλει:σε περιμένω στους Φιλίππους. Έ-χουμε επίσης και την περίπτωσητου Ίουλιανού του Αποστάτη, πουαπό ένα όνειρο ήξερε ότι θα πέ-θαινε στη Θράκη και σ' όλη τουτη ζωή απέφευγε επιμελώς να βρε-θεί σ' αυτό το μέρος. Όμως, κατάτη διάρκεια μιας μάχης εναντίοντων Περσών χτυπήθηκε θανάσιμακαι πέθανε σε μιά μικρή επαρχια-κή πόλη που ονομαζόταν ακριβώςέτσι.

Για προφητικά όνειρα γράφει επί-σης η Οδύσσεια — το όνειρο τηςΠηνελόπης. Στήν Αίνειάδα έχου-με το όνειρο της Διδούς, στό έρ-γο του Αισχύλου το όνειρο της

Κ λ υ τ α ι μ ν ύ σ τ ρ α ς . Κ α ι επίσης μιάπλειάδα προφητικών ονείρων στήνΠαλαιά και την Καινή Διαθήκη.

Φαίνεται λοιπόν πολύ πιθανό, μεβάση τα μηνύματα των ονείρων,να μπορέσουμε ν' ανοίξουμε τονορίζοντα των γνώσεων μας, γιατίτα επεισόδια που αναφέραμε πιόπάνω, μας δείχνουν πώς η ονει-ρική πραγματικότητα και η πρα-γματικότητα της ημέρας μπορούννα έχουν ένα ακριβώς κοινό σημείο:την επαλήθευση του γεγονότος, τοοποίο μπορεί να συμβεί σε οποιο-δήποτε χρονικό διάστημα.

Ο πρώτος σύγχρονος επιστή-μονας, που ασχολήθηκε σοβαράμε το θέμα αυτό είναι ο ΆγγλοςΤ.Β. Ντάν, ο όποιος εφάρμοσε μιάτεχνική που του επέτρεπε να ξανα-θυμηθεί τα όνειρα της νύχτας, ταόποια στη συνέχεια σημείωνε, τα-ξινομώντας μετά όλα όσα ήταν«προφητικά». Από φίλους και γνω-στούς ζήτησε να κάνουν το ίδιο,

Συνέχεια στη σελ. 64

36

πριν απο τονHOMO SAPIENS

ΕΝΖΟ BERNARDINI μετάφραση Κλειώ Κοασίν

Η μυστηριώδης αρχαιολογία είναιμια συναρπαστική επιστήμη. Εδώο συνεργάτης μας δίνει παραστα-τικά εικόνα της ζωής σε πολύ πα-λιά χρονική περίοδο: 100.000 π.Χ.

Ηφήμη την οποία έχουν σή-μερα τα σπήλαια του Τοϊρά-νο κοντά στην Άλμέγκα

της Ιταλικής Ριβιέρας (Λιγουρία)οφείλεται βέβαια και στην αφάν-ταστη ομορφιά τους, που μπορείτεν' απολαύσετε, μετά από μιάμισηώρα υπόγειας διαδρομής, μέσα σεφανταστικές καμάρες, στενούς δια-δρόμους, κρυστάλλινες λιμνούλες,γιγάντιους σταλακτίτες και στα-λαγμίτες αλλά απίστευτα εύθραυ-στους. Αλλά επίσης ώφείλεται καιστην επιστημονική και παλαιοντο-λογική αξία τους. Υπάρχουν βέ-βαια άφθονα ίχνη της εποχής τηςΆρκτου των Σπηλαίων, όμως εδώ,στά σπήλαια του Τοϊράνο, βρί-σκονται ακόμα ίχνη του αρχαιό-τατου ανθρώπου του Νεάτερνταλ,που έζησε σχεδόν πριν 100.000 χρό-νια και είναι τα μόνα γνωστά ίχνηστον κόσμο.

Αλλά ποιος ήταν ο Άνθρωποςτου Νεάτερνταλ; Τον ονόμασανέτσι από την ομώνυμη περιοχή,όπου βρέθηκαν για πρώτη φοράίχνη του, το 1856, κοντά στο Ντύ-σελντορφ, στη Ρ η ν α ν ί α . Σ τ η συνέ-χεια, σε άλλες ανασκαφές στηνΕυρώπη, βρέθηκαν κι αλλά ίχνη,όλα όμως χρονολογήθηκαν στηΜέση Παλαιολιθική Εποχή, από70.000 εως 30.000 χρόνια π.Χ.

Αυτό το όν, φυσικώς και ψυχικώςενδιάμεσο των κοινωνιών που προη-γήθηκαν και αυτών που ακολούθη-σαν — στις τελευταίες άφησε γιακληρονομιά τις πρώτες θρησκευ-

τικομαγικές πράξεις, πένθιμου συ-νήθως χαρακτήρα—είχε για πολ-λές χιλιετίες μιά ζωή βραχείαςδιάρκειας, φοβερά δύσκολη κι επι-κίνδυνη.

Μάλλον κοντού αναστήματος— 1,60—με χοντρό σκελετό καιβαρύ μυϊκό σύστημα, με το κρανίοκαπως επίπεδο, κάτω απ' το οποίοάνοιγαν μεγάλες και προεξέχου-σες κόγχες, σχεδόν καθόλου μέ-τωπο, με ύφος άγριο, λόγω του μα-κρού προσώπου, άλλα όχι ζωώδες,με φανερό προγναθισμό — προεξέ-χουσες σιαγόνες — μύτη πλατιά καιζουλιγμένη, και σαγόνι σχεδόν ανύ-παρκτο, ο πρωτόγονος αυτός ανθρωπος, που ήταν υποχρεωμένος ναπερπατά όρθιος πάνω σε δυό πόδιαακόμα αρπακτικού ζώου, που θαμπορούσε ίσως να αρθρώνει μερι-κές λέξεις, ήταν υποχρεωτικά γιαπολύν καιρό κάτοικος των σπη-λαίων, όπου έφτασε αναγκασμένοςαπ' το κλίμα, που ήταν σε συνεχήπτώση θερμοκρασίας λόγω τηςεπερχόμενης τελευταίας εποχής τωνπαγετώνων.

Η Ζωή με τις αρκούδες

Ο Νεατερντάλιος άνθρωπος ζού-σε από το κυνήγι, που άσκούσεομαδικά και που το απετελούσανμεγάλα και μικρά θηλαστικά, ρινό-κεροι, βουβάλια, αρκούδες, τάραν-δοι, αγριοκάτσικα.

Η φωτιά δέν ήταν ακόμα γνω-στή σε όλες τις φυλές, και έτσι ητροφή του ήταν συνήθως ώμό κρέαςΚαμιά φορά προσθέτανε άργιλλο,άγνωστο γιατί, ίσως για μαγεία.Αυτή η συνήθεια όμως είχε κακάαποτελέσματα, γιατί προξενούσεαπόξεση στό σμάλτο των δοντιών,με επακόλουθο μολύνσεις, ουλίτι-δες και φυσικά την πτώση τους.Ήξερε να δουλεύει αρκετά καλάτον χαλικώδη πυριτόλιθο απ' τονοποίο κατασκεύαζε τα εργαλεία τουκαι τα απαραίτητα για τη ζωή τουδπλα.

Ήξερε να τιμά τους νεκρούς,τους οποίους έθαβε αφού τους δί-πλωνε τα πόδια, θάβοντας μαζίόπλα και τροφή. Πολλές φορέςστη μέση ενός κύκλου από πέτρες

Η απρόσιτη κοιλάδα του Βαρατέλλα στην περιοχή του Τοϊράνο, περιοχήγεμάτη σπήλαια.

37

τοποθετούσε μόνο το κρανίο, καιαυτό το μακάβριο έθιμο υπάρχειακόμα και τελείται από ορισμένουςπρωτόγονους λαούς. Αυτός ο Νεα-τερνάλιος άνθρωπος, ο όποιος χά-θηκε πριν 30.000 περίπου χρόνιακαι που απομεινάρια του βρίσκον-ται ακόμα καλά διατηρημένα στόΜόντε Σετίνο της Ιταλίας και στηνκοιλάδα της Άνιένε κοντά στη Ρώ-μη, δεν έχει καμιά σχέση με τονΌμο Σαπιενς, απ' τον οποίο εμείςκαταγόμαστε.

Στό Σπήλαιο του Τοϊράνο, ο άν-θρωπος πήγαινε για κυνήγι. Ίσωςνα προσπάθησε να πάρει το άνετοκαταφύγιο των σπηλαίων απ' τηναρκούδα, όμως πολύ δύσκολα θατα κατάφερνε, γιατί συνήθως οι άρ-κούδες — ήταν περισσότερες απόμία βεβαίως — ζούσαν δύο έως τέσ-σερεις οικογένειες σε κάθε σπή-λαιο, κρυβόντουσαν σε βάθος έως450 μέτρα απ' το άνοιγμα του σπη-λαίου, όπου η θερμοκρασία ήτανμάλλον σταθερή και ευχάριστη,η υγρασία λιγότερη και ο λήθαρ-γος ασφαλώς πιο ήσυχος.

Κατά μήκος του εσωτερικού δια-δρόμου βρέθηκε ένα αληθινό νε-κροταφείο με σκελετούς μεγάλωνκαι μικρών ζώων, που σε αριθμόπου έφτανε μερικές χιλιάδες. απ'τις εξετάσεις που έγιναν διαπιστώ-θηκε ότι τα περισσότερα ζώα ψό-φησαν νέα, ένώ τα γεροντότεραήσαν άρρωστα, από φυματίωση τωνοστών, αρθρίτιδα και άλλες άρρώ·στειες. για την αιτία αυτή, το κυ-νήγι, και για το ότι τα ζώα αυτάήσαν αναγκασμένα να ζουν σε πε-ριορισμένο χώρο, και δέν μπορού-σαν να έρθουν ελεύθερα σε επαφή,πολύ γρήγορα αποδεκατίστηκανκαι εξαφανίστηκαν.

Το πέρασμα των άρκτων στό Σπή-λαιο του Τοϊράνο, που λέγεται επί-σης και Μπαζούρα, — στη λιγου-ριανή διάλεκτο σημαίνει ακριβώς«στενή διάβαση» — άφησε ίχνη απ'τα νύχια των ζώων καθώς η διάβα-ση τους από εκεί δέν ήταν καιτόσο εύκολη. Μέσα στη μεγάλησάλα όπου τελειώνει το σπήλαιο,που ονομάζουν σάλα του Μυστη-ρίου, υπάρχουν ίχνη πάνω στονάργιλλο και σε ορισμένα μέρη πάνωαπό τα ίχνη των ζώων υπάρχουνκαι α ν θ ρ ώ π ι ν α . Ο άνθρωπος λοι-πόν, ο γενναίος πρωτόγονος άνθρω-πος, ήρθε μέχρι εδώ, πολέμησετην αρκούδα, τη σκότωσε ίσως,και στό ίδιο αυτό μέρος εγκαταστά-θηκε και άρχισε τις λατρευτικέςμαγικές τελετές του. Αυτό διαπι-στώνεται από τα μοναδικά εύρή-

38

Σπήλαιο της Μπάσουρα (Τοϊράνο): το «μικρό σαλόνι» (επάνω). Στό ίδιοσπήλαιο: η «αϊθουσα με τους κίονες» (κάτω).

ματο που υπάρχουν, μικρές μπά-λες άργίλλου που, κολλημένες στοντοίχο του βάθους, έμειναν εκείεπί πολλές χιλιετίες.

Γέροι από 20 χρονών

Είναι δύσκολο σήμερα για μας,που είμαστε συνηθισμένοι σε χί-λιες ανέσεις, να φανταστούμε πώςήταν η ζωή του ανθρώπου τουΝεάτερνταλ, αν μπορεί να ονομα-στεί ζωή, μιά ύπαρξη που πολύδύσκολα έφτανε ως τα είκοσι χρό-νια, ξοδεμένη πρό πάντων για τηφυσική επιβίωση, γιατί η αναμέ-τρηση ήταν αναγκαίο κακό καιδύναμη του ήταν συχνά η δύναμητης απελπισίας, όταν έπρεπε ν' αν-τιμετωπίσει ζώα μεγαλύτερα καιδυνατότερα απ' αυτόν τον ίδιο.

Στό Τοϊράνο ο άνθρωπος τουΝεάτερνταλ συναντούσε δυσκολίες

ακόμα μεγαλύτερες απ' αυτές πουσυναντούσαν οι όμοιοί του: έπρεπενα μπει στό κρυσφήγετο των αρ-κούδων, να διανύσει 450 μέτρα γε-μάτα ξαφνικούς κινδύνους, με τοφως του δαδιού — παντού ίχνη φω-τιάς ειναι ακόμα ορατά — και αφούέβρισκε το ζώο έπρεπε η να τοαντιμετωπίσει μόνος του η να τοαναγκάσει να πάει προς την έξοδο,όπου περίμεναν άλλοι κυνηγοί γιανα το σκοτώσουν. Μεταξύ των μαρ-τυριών που μας έμειναν απ' το πέ-ρασμα του δυνατού και γενναίουαύτού όντος, είναι και δύο πολύαποκαλυπτικές. Πρόκειται για δύοδιαφορετικά αποτυπώματα ποδιών,το ένα ενήλικου που έχει μήκος 27πόντους και πλάτος 11, και το άλ-λο, μάλλον νεότερο, έχει μήκος22,5 πόντους και πλάτος 9. Είναιένα πόδι πλατύ με το πρώτο δάχτυ-λο σε απόσταση από τα άλλα τέσ-

σερα. Μεταξύ των σημερινών αν-θρώπων η μόνη πιθανή σύγκρισηπου μπορεί να γίνει είναι με τουςνεο - καληδονίους, οι οποίοι με-ταξύ άλλων έχουν το σκελετό όμοιολίγο πολύ με αυτόν του ανθρώπουτου Νεάτερντάλ, παρά με του συγ-χρόνου Όμο Σαπίενς, απ' τον οποίοκαταγόμαστε, τόσο ώστε να μπο-ρούμε να υποθέσουμε ότι οι νεο-καληδόνιοι είναι η ζωντανή μαρ-τυρία του αρχαιότατου Νεαντερ-ντάλιου Ανθρώπου.

Πάντως αυτά τα αποτυπώματααπ' τον κόσμο των "Νεατερνταλίων— για την ακρίβεια είχαν ύψος165,6 και 132,5 πόντους — δέν είναιτα μόνα, γιατί υπάρχουν και άλλαστο διάδρομο, που για το λόγο αυ-τό ονομάστηκε διάδρομος των απο-τυπωμάτων, καθώς και άλλα έκείπου τελειώνει το σπήλαιο, στησάλα των Μυστηρίων. Έδώ είναισυγκεντρωμένα και τα περισσότε-ρα και κυριότερα χαρακτηριστικάόλου του Σπηλαίου της Μπαζού-

ρας. Έκτός απ' τα ίχνη της Άρ-κτου των σπηλαίων, του καμένουάνθρακα, του δαδιού που άφησε οάνθρωπος, των αποτυπωμάτων τωνδύο ποδιών του ενήλικος και τουπαιδιού, το αποτύπωμα μιας γρο-θιάς και τα ξυσίματα των νυχιών,είναι και αυτές οι μπαλίτσες πουμένουν έκεί κολλημένες σ' ένατοίχο, όπου απ' το χρόνο που πέ-ρασε σκεπάστηκε με ένα στρώμαασβεστίου.

Ποιος ήταν ο στόχος;

Πρόκειται για δεκάδες βώλους,από άργιλλο, παρμένους απ' τοέδαφος—υπάρχουν ακόμα τα ίχνητων δακτύλων καθώς μάζευαν απ'το άργιλλώδες έδαφος αυτά τα κομ-μάτια βώλων που έχουν μέγεθοςαπό 7 έως 9 πόντους, και που βρί-σκονται συγκεντρωμένα κυρίως στόβάθος του σπηλαίου, όπου το σχή-μα ενός σταλαγμίτη θυμίζει τοσχήμα της ράχης μιας αρκούδας.

Αποτύπωμα πατούσας του ανθρώπου του Νεάτερντάλ στην «σάλα τουμυστηρίου».

σε πρώτη φάση θα μπορούσαμε ναυποθέσουμε ότι αυτό ήταν ο πρα-γματικός στόχος, γιατί όχι μόνοέδώ οι βώλοι είναι περισσότεροι,αλλά γιατί έδώ φαίνεται να ήταντο κέντρο του κυνηγίου. Όμως υ-πάρχει ενα γεγονός που δέ μας επι-τρέπει να κάνουμε την πρώτη αυτήυ π ό θ ε σ η . Σ τ η βάση τ ο υ τοίχουτου βάθους βρέθηκαν τα αποτυπώ-ματα επτά ανθρώπινων ποδιών πουφαίνονται πολύ καθαρά πάνω στονάργιλλο και που μόνο άνθρωποι πουέχουν μείνει αρκετό καιρό στηνίδια θέση μπορεί να έχουν αφήσει.Έχουμε λοιπόν την υποψία, ότιο στόχος δέν ήταν ο σταλαγμίτης,αλλά ένας άνθρωπος ακουμπισμέ-νος πάνω του και οι βώλοι γι' αυ-τόν προορίζονταν. Οι δέ κολλημέ-νοι στον τοίχο βώλοι ήταν αυτοίπου δέν πετύχαιναν τον άνθρωπο-στόχο. Όμως το ερώτημα είναι,γιατί το έκαναν. Χωρίς άλλο, ηπράξη αυτή είχε θρησκευτικό χα-ρακτήρα η μάλλον μαγικοθρησκευ-τικό τέτοιο, όμως δέν γνωρίζουμετα πραγματικά αίτια αυτής της τε-λ ε τ ή ς . Τ α επτά αποτυπώματα τ ω νανθρώπινων ποδιών και όλα ταάλλα ίχνη μας κάνουν να υποθέ-σουμε ότι ο άνθρωπος δέν ερχό-ταν στό σπήλαιο μόνο για να κυ-νηγήσει τις αρκούδες, αλλά, αφούέβγαινε νικητής της αναμέτρησηςμε τα θηρία, ερχόταν στό μέροςαυτό μαζί με άλλους της φυλήςτου για να γιορτάσουν τη νίκητ ο υ ς . Η απλοϊκότητά του, ο βα-θμός της νοημοσύνης του, εκδη-λωνόταν ακριβώς με το να σχημα-τίζει βώλους άργίλλου — είδαμεότι άργιλλο προσθέτανε και στηντροφή τους — και να τους πετάπολύ πιθανόν πάνω σ' έναν ανθρώ-πινο στόχο. Ισως ο στόχος αυτόςνα ήταν ο ίδιος ο κυνηγός, που μετον τρόπο αυτό τον εύχαριστού-σαν. Ή, αντίθετα, μπορεί να ήτανη μύηση στό κυνήγι ενός εφήβουπου για πρώτη φορά πήγαινε νακυνηγήσει και με τη συμβολικήρίψη των βώλων του ίερού άργίλ-λου πάνω του να τον καθιστούσανάτρωτο. Μπορεί τέλος να ήταν καιένας τρόπος να ενοχλούν τα ζώα,για να τα αναγκάσουν να βγουν έξω.

Οπωσδήποτε το μυστήριο αύ-τού του μικρού κόσμου της μακρι-νής προϊστορίας μας, περιορισμέ-νο στό σκοτεινό άντρο ενός σπη-λαίου που το κατοίκησαν οι άρκού-δες και ο Νεατερντάλιος άνθρω-πος, είναι προορισμένο να παρα-μείνει μυστήριο για πολύν καιρόακόμα. Enzo Bernardini

39

τα μυστικα του ελατου

Κλαδιά - Μετεωρολόγοι

Φανταστείτε για μιά στιγμήότι στά χέρια σας βρέθηκεμιά φωτογραφία τραβηγμένη

σ' ενα παλιό δάσος με έλατα. Σ'αυτήν βλέπετε ίσιους κορμούς δέν-τρων, από τους οποίους όμως ξεπε-τιούνται, προς όλες τις κατευθύν-σεις, λεπτά, ξερά κλαδιά που μοιά-ζουν με μακριές βέργες. Απ' αυ-τά τα κλαδιά, που έζησαν τη ζωήτους, μπορείτε να καθορίσετε τίκαιρός ήταν όταν τραβήχτηκε ηφωτογραφία. Άν ήταν βροχερός ηστεγνός ο κ α ι ρ ό ς . Τα μακριά, νε-κρά κλαδιά του έλατου είναι πολύευκίνητα. Αλλάζουν θέση ανά-λογα με την υγρασία που υπάρχειστην ατμόσφαιρα. Όταν ο καιρόςείναι υγρός τα κλαδιά του έλα-του παίρνουν θέση οριζόντια ηακόμα λυγίζουν ελαφρά προς ταεπάνω σαν σπαθιά. Όταν έχει αρ-κετό καιρό να βρέξει τότε τα κλα-ριά του έλατου παίρνουν μιά κλίσηπρος τα κάτω, οι άκρες τους χαμη-λώνουν και ελαφρά συστρέφον-

40

ται. Όταν έχουμε συνεχή και με-γάλη ξηρασία τότε τα κλαριά τουέλατου πέφτουν και εγγίζουν σχε-δόν στό μητρικό κορμό. Φτάνεινα πέσει μιά καλή βροχή και τακλαριά του έλατου αμέσως σηκώ-νονται και ισιώνουν.

Η προπέλα (ο έλικας) του δάσους

Πολλοί ξέρουν τους φτερωτούςσπόρους του έ λ α τ ο υ . Ο ίδιος ο σπό-ρος είναι μικρούτσικος. Μόλις λί-γο πιό μεγάλος από το σπειρί τουσταριού. Πάνω όμως σ' αυτόν τοσπόρο είναι προσκολλημένο εναλεπτό φτεράκι σε ωοειδές σχήμαμακρύ με νυχάκι. οι σπόροι τουέλατου είναι πραγματικά ιπτάμεναβλήματα. Παρατηρείστε πόσο εν-διαφέρον είναι όταν πέφτουν τα σποράκια αυτά από το δέντρο. Ξεγλι-στρώντας και πέφτοντας από τηνκουκουνάρα, το σποράκι δέν πέφτειαμέσως στη γη, αλλά αρχίζει ναπ ε ρ ι σ τ ρ έ φ ε τ α ι . Ο άνεμος αρπά-ζει αυτή την προπέλα του δάσουςκαι την μεταφέρει π α ρ α π έ ρ α . Οσπόρος μπορεί να πάει πετώνταςσε μιά απόσταση δύο με τρεις φο-

μετάφραση Κώστας Λιναρδάτος

ρές, περίπου, περισσότερο από όσοείναι το ύψος του δέντρου.

Την περιστροφή του σπόρου τωνελάτων μπορείτε να την παρατηρή-σετε και στό σπίτι. Βρέστε στόδάσος κουκουνάρες από έλατα καιπάρτε τες σπίτι σας. Μόλις στε-γνώσουν οι κουκουνάρες αρχίζουννα πέφτουν απ' αυτές οι σπόροι.Πιό καλά είναι να μαζεύει κανείςτις κουκουνάρες το χειμώνα γιατίσ' αυτή την εποχή έχουν, σίγου-ρα, σ π ό ρ ο υ ς . Κ α ι σ τ η φύση, ο ιζωντανές αυτές προπέλες διασκορ-πίζονται από τα δέντρα ως τα τέλητου χειμώνα. Όμοια περίπου μετους σπόρους του έλατο» είναιφτιαγμένοι και οι σπόροι του πεύ-κου. Μόνο πώς στό έλατο το σπο-ράκι βρίσκεται στό κοίλωμα τουπτερυγίου, σαν σε μικροσκοπικόκουταλάκι, ενώ του πεύκου είναισά να συμπιέζεται από τις πλευ-ρές μικρών λαβίδων.

Οι ζωντανοί απόγονοι

Άν μπούμε σε πευκώνα η σε

δάσος από σημύδες και συναντή-σουμε εκεί νεαρά ελατά, τότε, κατάκανόνα, αυτά είναι καλοδεμένα, λυ-γερά και γερά. Στήν κορφή τουςέχουν ένα μακρύ γερό βλαστάρικαι χαμηλά είναι γεμάτα από φουν-τωτά πλαγιόκλαδα. Διαφορετικάφαίνονται τα νέα έλατα που βρί-σκονται κάτω από το πυκνό παρα-πέτασμα του ελατόδασους. Αυτάείναι αδύνατα, καχεκτικά, τα κλα-ριά τους είναι λεπτά, τα φύλλατους αραιά και κοντά, έτσι όλοτο δέντρο, στό σύνολο του θυμί-ζει ομπρέλα. Στό ελατόδασος ταδεντράκια που μεγαλώνουν δεν έ-χουν αρκετό φως. Γι' αυτά υπάρ-χει πολύ σκιά. Αυτά, κυριολεκτι-κά φυτοζωούν και βρίσκονται στάσύνορα μεταξύ ζωής και θανάτου.

Τα νεαρά φυτά άλλων δέντρων κάτωαπό παρόμοιες συνθήκες σκοτα-διού καταστρέφονται γ ρ ή γ ο ρ α . Τ οέλατο όμως στις συνθήκες αυτέςζει ή για να ακριβολογούμε δένζει, αλλά φυτοζωεί. Πραγματικά,αυτά τα δεντράκια, σχεδόν, ούτεψηλώνουν, ούτε χοντραίνουν ο κορ-μός και τα κλαράκια τους. Κι αυτόσυνεχίζεται για πολλά χρόνια. Πα-ρατηρείς το έλατο που μοιάζει μεόμπρέλλα Και ούτε μιά στιγμή δένπερνάει από το μυαλό σου ότι αυτόέχει μιά πολύ σεβαστή ηλικία. Δεν-τράκια που έχουν ύψος χαμηλότε-ρο από του ανθρώπου και τα κλα-ράκια τους είναι λίγο πιό χοντράαπό ενα δάχτυλο έχουν ηλικία,μεγαλύτερη από μιά δεκαετία. Άνλογαριάσετε τους χρονιάτικους κύ-κλους που υπάρχουν στον κορμόενός τέτοιου δέντρου (και μόνο μεισχυρό φακό μπορεί να δούμε αυ-τούς τους δακτυλίους) θα μείνουμεέκπληκτοι. Αυτό το μικροκαμωμέ-νο και καχεκτικό έλατο μπορεί ναείναι 40, 50 η και 70 ακόμα χρο-νών. Να πόσα χρόνια αυτά τα δεν-τράκια παλεύουν για να επιβιώ-σουν, μέσα στό βαθύ σκοτάδι τουδάσους από έλατα. Καταπληκτικήζωτικότητα! Οι συνομήλικοι αυτώντων μικροκαμωμένων ελάτων, ταέλατα που μεγάλωσαν με ομαλόφωτισμό είναι γερά δέντρα που τούψος τους φτάνει τα 20 - 25 μέτρα.Ενώ αυτά που μεγάλωσαν στό πυ-κνό σκοτάδι του ελατόδασους είναιμισερά και μικροκαμωμένα.

Είναι ενδιαφέρον ότι τα δέντρα-όμπρέλες που επέζησαν δέν έχα-σαν την ικανότητα τους να γίνουνπραγματικά δέντρα. Άν τα δέντρααυτά απελευθερωθούν από το μη-τρικό παραπέτασμα τότε είναι δυ-νατό να αναπτυχθούν και να γίνουν

μεγάλα και έπιβητικά έλατα.

Το πιό σπουδαίο μπουμπούκι

Το έλατο ανταμώνει την άνοιξηέτσι ακριβώς όπως και τα φυλλω-τα μας δέντρα: ανοίγουν τα μάτιατου δέντρου (τα μπουμπούκια) καιαρχίζουν να αναπτύσσονται τα νεα-ρά, τρυφερά βλαστάρια. Στήν αρχήτα βλαστάρια ξεχωρίζουν πολύ.Έχουν ενα χρώμα φωτεινό πρά-σινο και είναι πολύ τρυφερά. Αρ-γότερα δέν ξεχωρίζουν καθόλου.Παίρνουν το ίδιο σκούρο χρώμαπου έχουν και τα παλιότερα φύλλατου έλατου κι έχουν την ίδια τρα-χύτητα.

Την άνοιξη πάνω στό έλατο βλέ-πουμε πλήθος από μπουμπούκια,απ' όπου ανοίγουν και ξεπετιούν-ται τα νεαρά βλαστάρια. Στά κωνο-φόρα όμως δέντρα ανάμεσα στάμπουμπούκια τους υπάρχει ενα ξε-χωριστό, ιδιόμορφο, που είναι καιτο πιό σπουδαίο. Αυτό βρίσκεταιστό υψηλότερο σημείο του δέν-τρου, στήν κορυφή του κορμούτου, ψηλότερα από όλα τα άλλα.Άν σ' ενα νεαρό έλατο τραυματί-σουμε η κόψουμε αυτό το ιδιό-μορφο μπουμπούκι τότε το έλατοαυτό θα μείνει σακατεμένο σε όλητου τη ζ ω ή . Η ανάπτυξη του κεν-τρικού κορμού του δέντρου θα στα-μ α τ ή σ ε ι . Τ α κλαράκια π ο υ βρί-σκονται στά πλάγια ανασηκώνον-ται βαθμιαία προς τα επάνω. Μετάαπό κάμποσο καιρό τα κλαριά αυ-τά γίνονται υπέρμετρα χοντρά καιπολύ κυρτά, σαν σπαθιά. Τέτοιαδέντρα, έλατα σακατεμένα, βλέ-πουμε συχνά κατά μήκος των σιδη-ροδρομικών γραμμών. Σ' αυτές τιςπεριοχές, που είναι κατά μήκοςτων σιδηροδρομικών γραμμών, ει-δικά τα κουτσουρεύουν τα έλαταγια να μήν αναπτυχθούν και γίνουνπολύ ψηλά, και έτσι να έπιτελούνκαλύτερα το ρόλο τους, να προστα-τεύουν τις φ υ τ ε ί ε ς . Το αποτέλεσμαόμως είναι να μένει στά έλατα αυτάένα καπέλλο με φυλλαράκια σ' έναμακρύ και άδειο κορμό. Λάθοςαδικαιολόγητο.

Τέτοια είναι στήν πραγματικό-τητα η ιδιομορφία της ανάπτυξηςτου έ λ α τ ο υ . Ο κορμός του αναπτύσ-σεται και μεγαλώνει μόνο χάρηστήν αναπτυξη του ματιού (μπουμ-πουκιού) που βρίσκεται στήν ψηλό-τερη κορυφή του δ έ ν τ ρ ο υ . Το «απο-κεφαλισμένο» δεντράκι δέν ανα-πτύσσεται, δέν ψηλώνει, δέν γίνε-ται λυγερό και επιβλητικό έλατο.Συμβαίνει ώστε το ρόλο που παί-

ζει το σπουδαιότερο μπουμπούκι,αυτό που βρίσκεται στήν κορυφήτου δέντρου, μετά την αποκοπήτου, να τον άναλαβαίνει άλλο μπου-πούκι, που βρίσκεται χαμηλότερα.Απ' αυτό μπορεί να αναπτυχθεί μίακαινούρια κορυφή του δέντρου. Αυ-τή όμως θα είναι στραβή και κοντή.Ευθυτενές και υψηλό, ένα τέτοιοέλατο, δέν πρόκειται να γίνει.

Β. Petrov

41

ΙΣΑΑΚΑΣΙΜΩΦ

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΡΩΤΗΣΗ

Ο συγγραφέας του διηγήματος επιστη-μονικής φαντασίας «Η τελευταία ερώ-τηση» Δρ Ισαάκ Ασίμωφ είναι ένας απότους πιο προφητικούς συγγραφείς όλωντων εποχών. Εχει γράψει συνολικά πάνωαπό 160 βιβλία, και εκατοντάδες διηγή-ματα, δοκίμια και ά ρ θ ρ α . Τα θέματα τουποικίλλουν από διάφορα εκλαϊκευμέναθέματα της επιστήμης, έως διηγήματακαι μυθιστορήματα επιστημονικής φαντα-σίας. Εχει γράψει για κάθε σχεδόν θέμαπου μπορεί να φανταστεί κανείς: από άστρο-νομία μέχρι Σαίξπηρ, από μαθηματικάμέχρι σάτιρα, από βιολογία μέχρι ιστο-ρία, και από φυσική μέχρι για την Πα-λαιά και την Καινή Διαθήκη. Οπως όμωςπαραδέχεται και ο ίδιος, είναι περισσό-τερο γνωστός σαν συγγραφέας επιστημο-νικής φαντασίας.

Παρ' όλο που γεννήθηκε στην μικρήκωμόπολη Πετρόβιτσι της Ρωσίας στις2 Ιανουαρίου 1920, η οικογένεια του με-τανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείεςδύο χρόνια αργότερα, το 1922, όπου ονεαρός Ισαάκ μεγάλωσε, στο Μπρούκλιντης Νέας Υόρκης. Αργότερα παρακολού-θησε μαθήματα βιοχημείας στο Πανεπι-στήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, απ'όπου και έλαβε το διδακτορικό του δίπλω-μα το 1 9 4 8 . Το 1949 εκλέγεται καθηγητήςτης Βιοχημείας στην Ιατρική Σχολή τουΠανεπιστημίου της Βοστώνης, όπου συ-νεχίζει ακόμα και σήμερα να δίνει ορι-σμένες διαλέξεις κάθε χρόνο.

Το πρώτο του διήγημα επιστημονικήςφαντασίας δημοσιεύτηκε στο περιοδικό«Καταπληκτικές Ιστορίες» τον Απρίλιοτου 1940. Είχε τίτλο «Η Απειλή απότην Καλλιστώ», και αριθμούσε συνολικά6.500 λέξεις και για το οποίο έλαβε τομηδαμινό, ακόμα και τότε, ποσό των 1000δραχμών. Αυτή ήταν η αρχή. Και ήτανμιά καλή αρχή, γιατί στην περίοδο τωνπανεπιστημιακών του χρόνων και μέχριτον διορισμό του σαν καθηγητή Πανεπι-

Ελεύθερη απόδοση ΚειμένουΠρολεγόμενα, και Επίλογος

Διον. Π. Σιμόπουλου

στημίου συνέγραψε συνολικά 60 διηγή-ματα και μυθιστορήματα επιστημονικήςφαντασίας, που αριθμούσαν συνολικά από100 εως 50.000 λέξεις το καθένα.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης του αυτήςσυγγραφικής περιόδου συνέγραψε την πε-ρίφημη τριλογία του: «το Ιδρυμα», «τοΙδρυμα και η Αυτοκρατορία», και «το

Δεύτερο Ι δ ρ υ μ α » . Το μυθιστόρημα αυτόθεωρείται σήμερα πλέον σαν το καλύ-τερο μυθιστόρημα που έχει ποτέ γραφείστον χώρο της επιστημονικής φαντασίας.Επίσης στην ίδια περίοδο συνέγραψε και

ενα διήγημα 13.200 λέξεων που θεωρεί-ται απ' όλους τους ειδικούς εκτός από

τον ίδιο, ότι είναι το καλύτερο διήγημαεπιστημονικής φαντασίας που έχει ποτέγραφεί. Ο τίτλος του είναι «Ο ερχομόςτης Νύχτας» και δημοσιεύτηκε για πρώτηφορά στο περιοδικό «Καταπληκτική Επι-στημονική Φαντασία» το Σεπτέμβριο του1941. Ηταν το 320ο διήγημα που είχεγράψει.

Εν τούτοις το διήγημα που θεωρεί οίδιος σαν το καλύτερο της καριέρας τουμέχρι σήμερα είναι αυτό που δημοσιεύε-ται πάρα κάτω και τιτλοφορείται: «Ητελευταία ερώτηση». Δημοσιεύτηκε γιαπρώτη φορά το 1956 και είναι το επιστέ-γασμα μιας σειράς είκοσι διηγημάτων μεγενικό θέμα τους κομπιούτερς - ηλεκτρο-νικούς υπολογιστές, τη θέση τους στιςκοινωνίες του μέλλοντος και την έξέλι-ξή τ ο υ ς . Το διήγημα αυτό κατέχει μίαενδιαφέρουσα θέση. Ξεφεύγει τελείως απότην πεπατημένη όδό των ρομπότ της σει-ράς και των Φρανκεστάιν και ανεβάζειτον τύπο αυτό σε μιά κλίμακα τέτοια,ώστε πολλοί αναγνώστες να γράφουν στονσυγγραφέα ρωτώντας τον εάν το έγραψεο ίδιος και πώς μπορούν να το ξαναδια-βάσουν, γιατί είτε είχαν ξεχάσει τον τίτλοτου, είτε δέν θυμόντουσαν που το είχανδιαβάσει για πρώτη φορά.

Φαίνεται ότι το περιεχόμενο του διηγή-ματος αύτού τους ελκύει, αλλά και συγ-χρόνως τους φοβίζει. Υποσυνείδητα φαί-νεται ότι προσπαθούν να το ξεχάσουναλλά δέν το επιτυγχάνουν τελείως. θαήταν νομίζω ενδιαφέρον να αναφερθείεδώ ότι το διήγημα αυτό έγινε και θέμακηρύγματος σε μία εκκλησία του Μπέντ-φορντ της Μασσαχουσέτης.

Η «Τελευταία ερώτηση» είναι αναμ-φίβολα ένα διαφορετικό διήγημα επιστη-μονικής φαντασίας, γιατί πιάνει ενα θέμααπό την αρχή του, και το συνεχίζει μέσασε διαδοχικές φάσεις μέχρι το τέλος του,όπου ο αναγνώστης ανακαλύπτει ξαφνι-κά ότι...

Η τελευταία ερώτηση ετέθη για πρώτη φορά, σταμισοαστεία, στις 21 Μαίου του 2061, τον καιρό εκείνοόταν η ανθρωπότητα πρωτοείδε το φως. Η ερώτηση,που είχε για κίνητρο ένα στοίχημα πέντε δολαρίωνέγινε μιά φορά που ο Αλεξάντερ Αντέλ και ο Μπέρ-τραμ Λούπωφ έπιναν τα ποτηράκια τους.

Ησαν και οι δυό τους πιστοί επιστάτες του Μάλ-τιβακ. Και ήξεραν καλά τι κρυβόταν πίσω από τογεμάτο φωτάκια και ηλεκτρονικούς θορύβους, κρύοπρόσωπο — μίλια και μίλια προσώπου — του γιγάν-τιου αυτού κομπιούτερ. Η τουλάχιστον το 'ξεραντόσο καλά όσο οποιοσδήποτε άλλος άνθρωπος. Είχαν

τουλάχιστον μιά γενική ιδέα του όλου σχεδίου τωνρελέδων και των ηλεκτρονικών κυκλωμάτων που είχανπρο πολλού αναπτυχθεί πέρα από τα όρια από τα οποίαένας και μόνον άνθρωπος θα ήταν δυνατόν να έχειμιά σταθερή αντίληψη του όλου συστήματος.

Ο Μάλτιβακ ήταν πλήρως αύτοπροσαρμοζόμενοςκαι αυτοδιορθωνόμενος. Και έπρεπε να είναι, γιατίτίποτε το ανθρώπινο δέν μπορούσε να τον προσαρμό-σει και να τον διορθώσει αρκετά γρήγορα, η ακόμηκαι αρκετά επαρκώς. Ετσι ο Αντέλ και ο Κούπωφέπιστατούσαν τον τερατώδη γίγαντα μόνον ελαφράκαι επιφανειακά, έν τούτοις, τόσο καλά όσο όποιοσδή-

ποτε άλλος άνθρωπος. Τόν τροφοδοτούσαν με πλη-ροφορίες, προσάρμοζαν τις ερωτήσεις στα μέτρα του,και μετέφραζαν τις απαντήσεις που εκδίδονταν. Ητανφυσικό λοιπόν οι δυό τους, καθώς και όλοι οι άλλοισαν κι αυτούς, να μοιράζονται τη δόξα που ανήκεστον Μάλτιβακ.

Επί δεκαετίες, ο Μάλτιβακ είχε βοηθήσει στονσχεδιασμό των διαστημοπλοίων και τον προσδιορισμότων τροχιών που βοήθησε τον άνθρωπο να φτάσειστην Σελήνη, στον Αρη, στην Αφροδίτη, αλλά πέραναυτών, οι φτωχοί πόροι της Γης δέν μπορούσαν ναυποστηρίξουν τα διαστημόπλοια. για τα μακρινά τα-ξίδια χρειάζονταν πάρα πολλή ενέργεια. Η Γή εκ-μεταλλευόταν τον άνθρακα και το ουράνιο με ανα-πτυσσόμενη αποδοτικότητα, αλλά τα κοιτάσματα καιτων δύο ήσαν περιορισμένα.

Σιγά-σιγά όμως ο Μάλτιβακ έμαθε αρκετά ώστε ναδώσει απάντηση σε περισσότερο βασικές ερωτήσεις,στις 14 Μαίου του 2061, αυτό που ήταν καποτε θεω-ρία, έγινε πραγματικότητα.

Η ενέργεια του Ηλιου αποθηκευόταν, μετατρεπό-ταν και άρχισε να χρησιμοποιείται απ' ευθείας απόόλα τα μέρη του πλανήτη. Ολόκληρη η Γή έσβησετον καιγόμενο άνθρακα, το διασπαζόμενο ουράνιο,και άνοιξε τον διακόπτη που την συνέδεσε ολόκληρημε ενα μικρό σταθμό, που είχε διάμετρο ενός μιλίου,και περιφερόταν γύρω από τη Γή στη μέση της από-στασης, από τη Σελήνη. Ολόκληρη η Γή τροφοδο-τείτο με αόρατες δέσμες άκτίνων ηλιακής ενέργειας.

Επτά μέρες δέν ήσαν αρκετές για να ξεφτίσουντη δόξα του γεγονότος και τελικά ο Αντέλ και οΛούπωφ κατόρθωσαν να ξεφύγουν από τις δημόσιεςεκδηλώσεις και να συναντηθούν ήσυχα εκεί που κα-νείς δέν θα σκεφτόταν να ψάξει να τους βρει, στιςερημωμένες υπόγειες αίθουσες, όπου φαίνονταν μερικάτμήματα του πανίσχυρου θαμμένου κορμιού του Μάλ-τιβακ. Χωρίς επιτήρηση, ο Μάλτιβακ τεμπέλιαζε, δια-χωρίζοντας διάφορα στοιχεία με ευχαριστημένους οκνη-ρούς μικροθορύβους, μιά που κι αυτός είχε κερδίσειτις διακοπές του, κάτι που κι οι δυό τους του το ανα-γνώριζαν. Δέν είχαν αρχικά καμία πρόθεση να τονενοχλήσουν.

Είχαν φέρει μαζί τους μιά μποτίλια και το μόνοτους ενδιαφέρον την στιγμή εκείνη ήταν να ξεκουρα-στούν με συντροφιά τους την μπουκάλα.

«Είναι καταπληκτικό όταν το σκεφτεί κανείς» είπεο Α ν τ έ λ . Το πλατύ του πρόσωπο ήταν χαρακωμένοαπό την κούραση, και ανακατεύοντας το ποτό τουσιγά - σιγά με μιά γυάλινη βεργούλα, κοίταζε τα πα-γάκια που μπερδεύονταν ακατάστατα στο ποτήρι.«Ολη την ενέργεια που θα μπορούσαμε να χρησιμο-ποιήσουμε για πάντα, την έχουμε τσάμπα. Αρκετήενέργεια για να λιώσουμε την Γή, εάν το θέλαμε,και να την κάνουμε μιά μεγάλη σταγόνα ακάθαρτουύγρού σιδήρου, και έν τούτοις να μήν μας λείψεικάν όλη αυτή η ενέργεια που θα χρησιμοποιούσαμε.Ολη την ενέργεια που θα μπορούσαμε ποτέ να χρεια-

στούμε, νυν και αεί και στους αιώνες των αιώνων».Ο Λούπωφ ανασήκωσε το κεφάλι του πλαγιαστά.

Του 'χε γίνει συνήθεια όταν ήθελε να φέρει αντίρρησησε κάτι· και ήθελε να κάνει τον αντιρρησία τώρα,από ενα μέρος γιατί υποχρεώθηκε να μεταφέρει ταπαγάκια και τα ποτήρια, «Οχι για πάντα» είπε.

«Στό καλό σου Μπέρτ, σχεδόν για πάντα. Μέχριςότου ξωφλήσει ο Ηλιος».

«Αυτό όμως δέν είναι για πάντα».«Εντάξει λοιπόν. Δισεκατομμύρια και δισεκατομμύ-

ρια χρόνια. Ισως και είκοσι δισεκατομμύρια, είσαιευχαριστημένος;».

Ο Λούπωφ πέρασε το δάκτυλο του ανάμεσα στααραιά του μαλλιά σαν να προσπαθούσε να βεβαιώσειτον εαυτό του ότι του είχαν ακόμη μείνει μερικάκαι ρούφηξε απαλά λίγο από το ποτό του. «Είκοσιδισεκατομμύρια χρόνια δέν είναι για πάντα».

«Και λοιπόν για μας είναι αρκετά, ναι η όχι;».«Εν τάξει, τώρα όμως μπορούμε να συνδέσουμε

το κάθε διαστημόπλοιο στον Ηλιακό Σταθμό, και

να το στείλουμε στον Πλούτωνα μετ' επιστροφής είκοσιεκατομμύρια φορές χωρίς να ανησυχούμε για τα καύ-σιμα. Δέν μπορείς να κάνεις κάτι τέτοιο με άνθρακακαι ουράνιο. Ρώτα τον Μάλτιβακ, εάν δέν με πιστεύεις!»

«Δέν χρειάζεται να ρωτήσω τον Μάλτιβακ το ξέρω».«Τότε πάψε να κακολογας το τι έχει κάνει για μας

ο Μάλτιβακ» είπε ο Αντέλ ξαναμμένος. «τα κατά-φερε μιά χαρά».

«Και ποιος είπε το αντίθετο; το τι λέω είναι ότι οΗλιος δέν θα διαρκέσει για πάντα. Μόνον αυτό λέω.

Είμαστε ασφαλείς για είκοσι δισεκατομμύρια χρόνια,κατόπιν όμως;» πρότεινε ο Λούπωφ με σηκωμένο τοενα του δάκτυλο, που έτρεμε ελαφρά, προς τον άλλον.«Και μήν μου πεις ότι τότε θα χρησιμοποιήσουμε κά-

ποιο άλλο άστρο!».Για λίγο έμειναν κι οι δυό σιωπηλοί. Ο Αντέλ

έφερνε μόνον που και που το ποτήρι του στα χείλη,ένω τα μάτια του Λούπωφ έκλεισαν σιγά-σιγά. Ξεκου-ράζονταν.

Και τότε τα μάτια του Λούπωφ άνοιξαν ξαφνικάδιαπλατα. «Σκέφτεσαι ότι θα χρησιμοποιήσουμε κα-

ποιο άλλο άστρο όταν τα τινάξει ο Ηλιος, έτσι δένείναι;»

«Δέν σκέφτομαι τίποτε».«Και βέβαια το σκέφτεσαι. Δέν είσαι γερός στη λο-

γική κι αυτό είναι το πρόβλημα σου. Μοιάζεις μεεκείνον τον άνθρωπο σ' ενα ανέκδοτο που αναγκάστηκενα τρέξει κάτω από ένα δένδρο σ' ένα δάσος ότανέπιασε μιά ξαφνική μπόρα. Βλέπεις κι αυτός δένανησυχούσε γιατί υπολόγιζε ότι όταν το ενα δένδρομούσκευε, θα πήγαινε κάτω από ενα άλλο».

«Εν τάξει το κατάλαβα» είπε ο Αντέλ «Μή φωνά-ζεις. Οταν ο Ηλιος σβήσει, τα αλλά άστρα θα έχουνκι αυτά σβήσει».

«Καλά που το κατάλαβες» μουρμούρισε ο Λούπωφ«τα πάντα είχαν μιά αρχή στην πρωταρχική κοσμικήέκρηξη, ο,τιδήποτε κι αν ήταν αυτό και τα πάνταθα έχουν ενα τέλος όταν όλα τα άστρα θα σβήσουν.Μερικά σβήνουν γρηγορότερα α π ό ά λ λ α . Τ α άστραγίγαντες δέν θα κρατήσουν ούτε εκατό εκατομμύριαχρόνια. Ο Ηλιος θα κρατήσει είκοσι δισεκατομμύ-ρια χρόνια, και ίσως τα άστρα - νάνοι να κρατήσουνεκατό δισεκατομμύρια, το πολύ που θα μας κάνουν.Ας περάσουν όμως ένα τρισεκατομμύριο χρόνια και

τα πάντα θα σκοτεινιάσουν. Η εντροπία αναγκαστικάθα αυξηθεί στο μέγιστο όριο, και τότε τέρμα σταδίφραγκα».

«Ξέρω τα πάντα για την εντροπία» είπε ο Αντέλ,υπερασπιζόμενος την αξιοπρέπεια του.

«Αρβύλες ξέρεις».«Ξέρω τόσα όσα κι έσύ».«Τότε λοιπόν θα πρέπει να ξέρεις ότι το κάθε τι

αναγκαστικά θα σταματήσει καποτε».«Εν τάξει. Ποιος λέει όχι.»«Εσύ το 'πες κακομοίρη μου. Είπες ότι είχαμε όλη

την ενέργεια που χρειαζόμαστε για πάντα. Είπες γιαπάντα».

Ηταν τώρα η σειρά του Αντέλ να κάνει τον αντιρ-ρησία. «Ισως καποτε μπορέσουμε να ξαναδημιουρ-γήσουμε τα πάντα και πάλι» είπε.

«Ποτέ».«Γιατί όχι, καποτε».«Ποτέ»!«Ρώτα τον Μάλτιβακ!»«Ρώτησε τον έ σ ύ . Σε προκαλώ. Πέντε δολάρια λένε

ότι δέν γίνεται».Ο Αντέλ ήταν αρκετά μεθυσμένος ώστε να το προσ,-

παθήσει, αρκετά νηφάλιος ώστε να μπορέσει να σχη-ματίσει την ερώτηση με τα απαραίτητα σύμβολα καιλειτουργίες που χρειάζονταν, ώστε σε κοινές λέξειςθα μπορούσε να μεταφραστεί ως εξής: θα μπορέσεικαποια μέρα η ανθρωπότητα να επαναφέρει τον Ηλιοστην πρώτη του νεότητα ακόμη και μετά το θάνατοτου από γηρατειά; Η θα μπορούσε να εκφραστεί μάλ-λον καλύτερα καπως έτσι: Πώς θα μπορούσε η καθαρήποσότητα της εντροπίας του σύμπαντος να ελαττω-θεί;

Ο Μάλτιβακ για μια στιγμή σταμάτησε να δουλεύεικαι η σιωπή του ήταν κ α τ α θ λ ι π τ ι κ ή . Το αργό άνα-βόσβημα που έκαναν τα φωτάκια του σταμάτησε, οιμακρινοί μικροθόρυβοι των ρελέδων του σταμάτη-σαν κι αυτοί.

Και τότε καθώς οι δυο φοβισμένοι τεχνικοί αισθάν-θηκαν ότι δέν θα μπορούσαν να βαστήξουν την ανα-πνοή τους ούτε ένα δευτερόλεπτο πάρα πάνω ξαφνικάτο τηλέτυπο που ήταν συνδεδεμένο σ' εκείνο το τμήματου Μάλτιβακ ξαναζωντάνεψε απότομα. Οι τυπωμένεςλέξεις έγραφαν: ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΠΑΡΚΗΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ.

«Το στοίχημα χάλασε» ψιθύρισε ο Λούπωφ κιέφυγαν βιαστικά.

Μέχρι το επόμενο πρωινό, με κεφάλια που βούι-ζαν και μουδιασμένες γλώσσες, είχαν και οι δυό τουςξεχάσει το όλο περιστατικό.

Ο Τζερόντ, η Τζεροντίνη και οι Τζεροντέτες Ακαι Β παρακολουθούσαν την αστρική εικόνα στηντηλεοθόνη να αλλάζει καθώς η διάβαση τους από τούπερδιάστημα συμπληρώθηκε μέσα σε χρόνο μηδέν.Ταυτόχρονα το ομοιόμορφο μείγμα των άστρων παρα-χώρησε την θέση του στην επικράτηση ενός και μόνουλαμπρού σφαιρικού δίσκου στο κέντρο της.

«Νάτος ο Χ-23» είπε ο Τζερόντ με π ε π ο ί θ η σ η . Ταλεπτά του χέρια σφίχτηκαν γερά πίσω από την πλάτητου και οι κλειδώσεις τους άσπρισαν.

Τα δύο κορίτσια οι μικρές Τζεροντέτες είχανγια πρώτη φορά στην ζωή τους αισθανθεί την εμπει-ρία της διάβασης μέσω του ύπερδιαστήματος και ήσαννευρικές από την στιγμιαία αίσθηση της διαδρομής.Επνιξαν τα νευρικά τους γελάκια και άρχισαν γρή-γορα να κυνηγούν η μία την άλλη γύρω από την μη-τέρα τους, φωνάζοντας «Φτάσαμε στον Χ-23, φτάσαμεστον Χ-23, φτάσαμε...».

«Ησυχία παιδιά» είπε η Τζεροντίνη. «Είσαι βέ-βαιος Τζερόντ;»

«Υπάρχει και τίποτε άλλο να είναι κανείς εκτόςαπό σίγουρος;» ρώτησε ο Τζερόντ ρίχνοντας τηνματιά του στον όγκο του άμορφου μετάλλου ακρι-βώς κάτω από την οροφή. Διέσχιζε όλο το μήκοςτου δωματίου και χανόταν μέσα και στους δύο ακραί-ους τοίχους. Ηταν τόσο μακρύ όσο και το διαστη-μόπλοιο.

Ο Τζερόντ μόλις και μετά βίας γνώριζε ένα-δύοπράγματα για την παχιά αυτή μεταλλική βέργα εκτόςαπό το ότι την αποκαλούσαν Μικροβάκ, ότι της έθετεκανείς ερωτήσεις εάν ήθελε· και ακόμη κι αν δέν τηνρωτούσες αυτή είχε έτσι κι άλλοιώς σαν έργο τηςνα οδηγήσει το διαστημόπλοιο σ' έναν προδιατε-ταγμένο προορισμό, να τροφοδοτείται από τις ενέρ-γειες των διαφόρων Υπογαλαξιακών Σταθμών Ενερ-γείας· να υπολογίζει τις εξισώσεις για τα ύπερδιαστη-μικά άλματα.

Ο Τζερόντ και η οικογένεια του δέν είχαν να κά-νουν τίποτε παρά να περιμένουν, παραμένοντας στουςαναπαυτικούς χώρους του διαστημοπλοίου.

Καποιος είχε πει καποτε στον Τζερόντ ότι το -ακστο τέλος της λέξης «Μικροβάκ» σήμαινε «αναλογι-κός κομπιούτερ» στην αρχαία γλώσσα αλλά βρισκό-ταν στα πρόθυρα να ξεχάσει ακόμη κι αυτό.

Τα μάτια της Τζεροντίνης ήσαν υγρά καθώς κοι-τούσε την τηλεοθόνη.

«Δέν μπορώ παρά να αισθάνομαι άσχημα που αφή-νουμε την Γη».

«Μά γιατί για όνομα του Θεού;» ρώτησε ο Τζε-ρόντ απαιτητικά. «Δέν είχαμε τίποτε εκεί πέρα. ΣτόνΧ-23 θα τα 'χουμε όλα. Δέν θα 'σαι μόνη σου. Υπάρ-χουν ήδη περισσότεροι από ενα εκατομμύριο άνθρω-ποι επάνω στόν πλανήτη. Θεέ μου, ξεχνάς ότι τα δι-σέγγονα μας θα ψάχνουν για νέους κόσμους επειδήο Χ-23 θα είναι υπερπληρωμένος;»

«Το ξέρω, το ξέρω» είπε η Τζεροντίνη παθιασμένα.Η Τζεροντέτα Α τους έκοψε λέγοντας «Ο Μικρο-

βάκ μας είναι ο καλύτερος Μικροβάκ του κόσμου».«Το πιστεύω κι έγώ αυτό» είπε ο Τζερόντ ανακα-

τεύοντας τα μαλλιά της.Ηταν υπέροχο το αίσθημα του να ξέρεις οτι έχεις

έναν δικό σου Μικροβάκ και ο Τζερόντ ήταν ευτυ-χής που ανήκε στην γενιά του και σε καμιά άλλη.Στά νιάτα του πατέρα του οι μόνοι κομπιούτερς πουυπήρχαν ήσαν τεράστιες μηχανές ξαπλωμένες σ' εναχώρο 250 τετραγωνικών χλμ. Κάθε πλανήτης είχεέναν και μ ό ν ο ν . Κ α ι τους αποκαλούσαν ΠλανητικούςΑ.Κ. Επί χίλια χρόνια μεγάλωναν συνεχώς σε μέγε-θος και τότε ξαφνικά διά μιας έγινε η τελειοποίησηκαι η λέπτυνση. Αντί για τρανζίστορς τοποθετήθη-καν οι μοριακές βαλβίδες, έτσι ώστε ακόμη και ομεγαλύτερος Πλανητικός Α.Κ. μπορούσε να τοπο-θετηθεί σ' έναν χώρο ίσο με τον μισό χώρο ενός δια-στημοπλοίου.

Ο Τζερόντ αισθάνθηκε άναζοωγονημένος, όπως αι-σθανόταν πάντα όταν θυμόταν ότι ο δικός του προσω-πικός Μικροβάκ ήταν πολύ πιό περίπλοκος από τοναρχαίο και πρωτόγονο Μαλτιβάκ που είχε πρώτοςδαμάσει τον Ηλιο, και σχεδόν τόσο περίπλοκος όσοο Πλανητικός Α . Κ . Τ η ς Γης που ήταν ο μεγαλύτε-ρος και που είχε για πρώτη φορά λύσει το πρόβληματων υπερδιαστημικών ταξιδιών κάνοντας τα ταξίδιαστα άστρα πραγματικότητα.

«Τόσα πολλά άστρα, τόσοι πολλοί πλανήτες» ανα-στέναξε η Τζεροντίνη, απασχολημένη με τις δικέςτης σκέψεις. «Υποθέτω ότι οι οικογένειες θα ταξι-δεύουν σε νέους πλανήτες για πάντα όπως κάνουμεκι εμείς τώρα».

«Οχι για πάντα» είπε η Τζερόντ μ' ένα χαμόγελο.«θα σταματήσουν όλα καποτε, αλλά όχι πριν περά-σουν δισεκατομμύρια χρόνια. Πολλά δισεκατομμύ-ρια. Ακόμη και τα άστρα πεθαίνουν. Η Εντροπία α-ναγκαστικά αυξάνεται».

«Τι είναι η Εντροπία, μπαμπά;» πετάχτηκε η Τζε-ροντέτα Β.

«Εντροπία, γλυκεία μου μικρούλα, είναι μία λέξηπου σημαίνει την ποσότητα με την οποία κατανα-λώνεται το Σ ύ μ π α ν . Το κάθε τι ξοδεύεται και τελειώ-νει όπως και το μικρό σου ρομπότ, θυμάσαι;»

«Ναι αλλά δέν μπορεί κανείς να αλλάξει την μπα-ταρία όπως στο ρομπότ μου;»

«Μά τα άστρα ε ί ν α ι οι μπαταρίες μας, μικρή μου.Οταν τελειώσουν αυτά δέν υπάρχουν άλλες μπατα-

ρίες».Η Τζεροντέτα Α έβαλε τις φωνές «Μήν τ' αφήσεις,

μπαμπά. Μήν αφήσεις τ' άστρα να πεθάνουν».«Κοίτα τώρα τι έκανες» ψιθύρισε η Τζεροντίνη

αναστατωμένη.«Που ήθελες να ξέρω ότι θα τις φόβιζε;» απάντησε

και ο Τζερόντ ψυθυριστά.«Ρώτησε τον Μικροβάκ» θρηνούσε η Τζεροντέτα Α.

«Ρώτησε τον πώς θα ξαναζωντανέψουν τα άστρα καιπάλι».

«Αντε κάνε το» είπε η Τζεροντίνη. «Θα τις κά-νεις να ησυχάσουν» (Η Τζεροντέτα Β είχε κι αυτήαρχίσει να κλαίει).

Ο Τζερόντ σήκωσε τους ώμους του. «Εν τάξει,έν τάξει μικρούλες μου, θα ρωτήσω τον Μικροβάκ.Μήν στενοχωριέστε θα μας το πεί».

Ρωτώντας τον Μικροβάκ πρόσθεσε γρήγορα «Γρά-ψε την απάντηση».

Ο Τζερόντ χούφτιασε την λεπτή ταινία του σελο-φίλμ και είπε χαρούμενα «το βλέπετε ο Μικροβάκλέει ότι θα τα τακτοποιήσει όλα όταν φτάσει ο και-,ρός, γι' αυτό μήν στενοχωριέστε καθόλου».

Η Τζεροντίνη είπε «και τώρα παιδιά καιρός γιαύπνο. Θα βρισκόμαστε στο νέο μας σπίτι σύντομα».

Ο Τζερόντ διάβασε για μιά ακόμη φορά τις λέξειςστο σελοφίλμ πριν το καταστρέψει: ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑΕΙΝΑΙ ΑΝΕΠΑΡΚΗ ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ.

Σήκωσε και πάλι τους ώμους του και κοίταξε στηντηλεοθόνη. Ο Χ-23 βρισκόταν κατ' ευθείαν εμπρός.

Ο ΒΖ-23Χ του Λαμέθ ατένισε τον μαύρο βυθό του

τρισδιάστατου μικροποιημένου χάρτη του Γαλαξίακαι είπε «είμαστε άραγε γελοίοι με το να ανησυχούμεγια το όλο θέμα;»

Ο ΜΚ-17Ζ του Νικρόν κούνησε το κεφάλι του.«Δέν το ν ο μ ί ζ ω . Το ξέρεις καλά ότι ο Γαλαξίας θαέχει γεμίσει σε πέντε χρόνια με τον τωρινό ρυθμότης αύξησης».

Και οι δυό τους έμοιαζαν να είναι γύρω στα είκοσικαι οι δυό τους ήσαν ψηλοί με τέλεια κατατομή.

«Εν τούτοις» είπε ο ΒΖ-23Χ, «διστάζω ακόμη να

καταθέσω μιά απογοητευτική αναφορά στο ΓαλαξιακόΣυμβούλιο».

«Εγώ δέ θα υπολόγιζα κανενός άλλου είδους ανα-φορά. Τράνταξε τους λιγάκι. Και είναι ανάγκη νατους τραντάξουμε».

Ο ΒΖ-23Χ αναστέναξε. «το διάστημα είναι απειρο.Εκατό δισεκατομμύρια γαλαξίες μας περιμένουν. Ισωςκαι περισσότεροι».

«Εκατό δισεκατομμύρια δέν είναι καθόλου απειροκαι με τον καιρό αυτό το απειρο λιγοστεύει. Σκέψου!

Πρίν είκοσι χιλιάδες χρόνια η ανθρωπότητα έλυσεγια πρώτη φορά το πρόβλημα του πώς να κάνουνχρήση της αστρικής ενέργειας και μερικούς αιώνεςαργότερα τα διαστρικά ταξίδια πραγματοποιήθηκαν.Η ανθρωπότητα χρειάστηκε ενα εκατομμύριο χρόνια

για να γεμίσει έναν μικρό κόσμο και μετά, μέσασε δεκαπέντε χιλιάδες χρόνια, είχε πλημμυρίσει τονυπόλοιπο Γαλαξία. Και τώρα ο πληθυσμός διπλασιά-ζεται κάθε δέκα χρόνια».

Ο ΒΖ-23 Χ τον διέκοψε. «το χρωστάμε κι αυτόστην αθανασία».

«Πολύ καλά. Η αθανασία έγινε πραγματικότητακαι υπάρχει, και αναγκαστικά πρέπει να την λάβουμευπόψη μας. Παραδέχομαι ότι αυτή η αθανασία έχεικαι τις άσχημες πλευρές της. Ο Γαλαξιακός Α.Κ.μας έχει λύσει πολλά προβλήματα αλλά λύνοντας τοπρόβλημα των γηρατειών και τού θανάτου, έχει χαλά-σει όλες τις άλλες λύσεις που μας έδωσε».

«Εν τούτοις δέν νομίζω να θέλεις να εγκαταλείψειςτη ζωή».

«Κάθε άλλο» τον έκοψε ο ΜΚ-17Ζ, και μαλακώ-νοντας αμέσως είπε: «όχι ακόμη. Οπως και να τοκάνεις δέν είμαι ακόμη αρκετά μεγάλος, πόσο χρο-νών είσαι έσύ;» «Διακοσίων είκοσι τριών χρόνων.Και σύ;»

«Είμαι ακόμη κάτω από διακόσια. Αλλά ξαναγυ-ρίζοντας στο θέμα μας, ο πληθυσμός διπλασιάζεταικάθε δέκα χρόνια. Οταν ο Γαλαξίας μας αυτός γεμί-σει, θα έχουμε κατακλύσει άλλον έναν μέσα σε δέκαχρόνια. Δέκα χρόνια ακόμη και θα 'χουμε γεμίσειδύο ακόμη γ α λ α ξ ί ε ς . Σε μιαν ακόμη δεκαετία τέσ-σερεις έπί π λ έ ο ν . Σε εκατό χρόνια θα 'χουμε γεμί-σει χίλιους γ α λ α ξ ί ε ς . Σε χίλια χρόνια, ενα εκατομμύ-ριο γ α λ α ξ ί ε ς . Σε δέκα χιλιάδες χρόνια, ολόκληροτο γνωστό Σύμπαν. Και τότε τι κάνουμε;»

Ο ΒΖ-23Χ είπε «σαν υποπροϊόν μήν ξεχνάς ότιθα υπάρχει και το πρόβλημα της μετακίνησης. θα'θελα να 'ξερά πόσες μονάδες αστρικής ενέργειας θαχρειαστούν για να μεταφερθούν γαλαξίες ανθρώπωναπό έναν γαλαξία στον άλλον».

«Πολύ καλή παρατήρηση. Η ανθρωπότητα κατα-ναλώνει ήδη δύο μονάδες αστρικής ενέργειας κάθεχρόνο». «Και το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειας αυτήςσπαταλιέται. Στό κάτω κάτω, ο δικός μας Γαλαξίαςκαι μόνον σκορπάει χίλιες μονάδες αστρικής ενέρ-γειας το χρόνο ένώ έμείς χρησιμοποιούμαι μόνον τιςδύο απ' αυτές τις μονάδες».

«Εν τούτοις ακόμη και με εκατό τοις εκατό απο-δοτικότητα, δέν κάνουμε τίποτε παρά να αναχαιτί-ζουμε μόνον για λίγο το τέλος. οι ανάγκες μαςσε ενέργεια αυξάνονται με γεωμετρικό ρυθμό ακόμηπιό γρήγορα απ' ότι ο πληθυσμός. Θα μας τελειώσειη ενέργεια ακόμη πιό σύντομα από ότι οι άδειοι γαλα-ξίες. Καλή παρατήρηση. Πάρα πολύ καλή παρατή-ρηση».

«Θα αναγκαστούμε να δημιουργήσουμε νέα άστρααπό διαστρικό αέριο».

Η, καλύτερα δέν θα 'ταν, από την διασκορπισμένηθερμότητα;» ρώτησε ο ΜΚ-17Ζ σαρκαστικά.

«Ισως να υπάρχει καποιος τρόπος για να αντιστρα-φεί η εντροπία. θα πρέπει να ρωτούσαμε τον Γαλα-ξιακό Α.Κ.».

Ο ΒΖ-23Χ δέν μιλούσε σοβαρά, αλλά ο ΜΚ-17Ζέβγαλε από την τσέπη του την ατομική του μονάδασύνδεσης με τον Α . Κ . Κ α ι την τοποθέτησε μπροστάτου επάνω στο τραπέζι.

«Είμαι μισοαποφασισμένος να το κάνω», είπε, «είναικάτι που η ανθρώπινη φυλή θα πρέπει να το αντιμε-τωπίσει καποια μέρα».

Τα μάτια του στηλώθηκαν μελαγχολικά στην μονάδατης σύνδεσης του με τον Α.Κ. Είχε όγκο τριάντα μόλιςκυβικών εκατοστών και δέν έλεγε πολλά πράγματααπό μόνη της ήταν όμως συνδεδεμένη μέσω του ύπερ-διαστήματος με τον Γαλαξιακό Α.Κ. που υπηρετούσεόλη την ανθρωπότητα. Ακόμη και το υπερδιάστημα,ήταν και αυτό ενα απερίσπαστο μέρος του Γαλαξια-κού Α.Κ.

Ο ΜΚ-17Ζ δίστασε στιγμιαία, για να αναρωτηθείέάν καποια μέρα στην αθάνατη ζωή του θα του δινό-ταν η ευκαιρία να δει τον Γαλαξιακό Α.Κ. Βρισκό-ταν επάνω σ' έναν μικρό ολόδικό του κόσμο, όπουαραχνωτά δύχτια από δέσμες ενέργειας κρατούσαν τηνύλη μέσα στην όποια ρεύματα υπομεσονίων είχαν πάρειτη θέση των χοντροκομμένων μοριακών βαλβίδων.Εν τούτοις, παρά τις υποαιθέριες λειτουργίες του, οΓαλαξιακός Α.Κ. ήταν γνωστό ότι είχε μήκος 30 περί-που μέτρων.

Ο ΜΚ-17Ζ ρώτησε ξαφνικά τη μονάδα σύνδεσηςμε τον Α.Κ.: «Μπορεί η εντροπία να αντιστραφείποτέ;»

Ο ΒΖ-23Χ ξαφνιάστηκε και είπε αμέσως «Ε! τικάνεις, δέν μιλούσα στα σοβαρά να ρωτήσεις κάτιτέτοιο».

«Γιατί όχι;»«Γιατί και οι δυό μας γνωρίζουμε ότι η εντροπία

δέν μπορεί να αντιστραφεί. Δέν μπορείς να μετατρέ-ψεις και πάλι καπνό και στάχτες σε δέντρο». «Εχετεδέντρα στον κόσμο σου;» ρώτησε ο ΜΚ-17Ζ.

Ο ήχος του Γαλαξιακού Α . Κ . Τ ο υ ς ξάφνιασε, κά-νοντας τους να σωπάσουν. Η φωνή του βγήκε λεπτήκαι όμορφη από την μικρή μονάδα σύνδεσης στο τρα-πέζι. Είπε: ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΑΝΕΠΑΡΚΗ ΓΙΑΜΙΑ ΘΕΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ.

Ο ΒΖ-23Χ είπε: «τα βλέπεις;»Και αμέσως μετά οι δύο άντρες επέστρεψαν στο θέμα

της αναφοράς που θα έκαναν στο Γαλαξιακό Συμ-βούλιο.

Η διάνοια του Ζή Πράιμ διασκορπίστηκε στοννέο Γαλαξία με ένα ελαφρό ενδιαφέρον στους πολυά-ριθμους στρόμβους των άστρων που του έδιναν δύναμη.Ηταν η πρώτη φορά που έβλεπε αυτόν τον Γαλαξίακαι αναρωτήθηκε εάν θα τους έβλεπε καποτε όλους.Ησαν τόσοι πολλοί, ο καθένας τους με το φορτίο

του, την ανθρωπότητα που μετέφερε, ένα φορτίο πουήταν σχεδόν άχρηστο. Ολο και περισσότερο η πρα-γματική ουσία των ανθρώπων συγκεντρωνόταν έδώέξω στον διαστημικό χώρο.

Ο χ ι σώματα πιά, παρά δ ι ά ν ο ι ε ς . Τα αθάνατα σώ-ματα παρέμειναν πίσω επάνω στους πλανήτες, ακί-νητα και άφθαρτα στο πέρασμα των αιώνων. Μερικέςφορές κινιόνταν για μιά καποια υλική ενεργοποίησηαλλά κι αυτό γινόταν όλο και πιό σπάνια. Πολύ λίγανέα άτομα είχαν τώρα πιά δημιουργηθεί για να προσχω-ρήσουν στο απίστευτα ισχυρό πλήθος, άλλ' αυτόδέν είχε σημασία. Δέν υπήρχε παρά ελάχιστος χώροςστο Σύμπαν για νέους ανθρώπους.

Ο Ζή Πράιμ ξέφυγε από τον ρεμβασμό του, ότανήλθε σε επαφή με την δαντελλωτή ουσία μιας άλληςδιάνοιας.

«Είμαι ο Ζή Πράιμ» είπε ο Ζή Πράιμ, «κι έσύ;»«Είμαι ο Ντή Σάμπ Ούάν. Ο Γαλαξίας σου;»«Τόν αποκαλούμε απλά Γαλαξία, κι εσείς;»«Αποκαλούμε και τον δικό μας το ίδιο. Ολοι οι

άνθρωκοι αποκαλούν τον Γαλαξία τους Γαλαξία καιτίποτ' άλλο. Γιατί όχι;»

«Πράγματι. Μιά και όλοι οι Γαλαξίες είναι το ίδιο».«Οχι όλοι οι Γαλαξίες. Σ' έναν ιδιαίτερο Γαλαξία

η φυλή του ανθρώπου θα πρέπει να πρωτοδημιουργή-θ η κ ε . Κ α ι αυτόν τ ο ν κάνει διαφορετικό».

Ο Ζή Πράιμ είπε «σε ποιόν απ' όλους;»«Δέν μπορώ να πώ. Ο Παγκόσμιος Α.Κ. θα το

ξέρει».«Τόν ρωτάμε; Είμαι ξαφνικά περίεργος».Η αντίληψη του Ζή Πράιμ εύρύνθηκε μέχρις ότου

οι ίδιοι οι Γαλαξίες συνεστάλησαν και έγιναν ενανέο περισσότερο διάχυτο γαλάκτωμα σ' ένα μεγα-λύτερο πλαίσιο. Τόσες πολλές έκαντοντάδες δισεκα-τομμυρίων Γαλαξίες, όλοι με τα αθάνατα όντα τους,όλοι μεταφέροντας το φορτίο τους των νοημόνων ατό-μων, των οποίων οι διάνοιες περιφέρονταν άσκοπακαι ελεύθερα στον διαστημικό χώρο. Κι όμως έναςαπ' αυτούς ήταν μοναδικός ανάμεσα σ' όλους τους,γιατί ήταν ο πρωταρχικός Γαλαξίας. Ενας απ' αυτούς

είχε, στο ανώτερο και μακρινό παρελθόν, μία περίοδοστην οποία ήταν ο μοναδικός Γαλαξίας που κατοι-κείτο από τον άνθρωπο.

Ο Ζή Πράιμ είχε κυριευτεί από την περιέργειανα δει αυτόν τον Γαλαξία και φώναξε δυνατά: «Παγ-κόσμιε Α.Κ. Από ποιόν Γαλαξία κατάγεται η ανθρω-πότητα;»

Ο Παγκόσμιος Α . Κ . Τ ο ν άκουσε, μια και σε κάθεπλανήτη και σε κάθε σημείο του διαστημικού χώρου,είχε τους δέκτες του έτοιμους, και ο κάθε δέκτηςοδηγούσε διά μέσου του ύπερδιαστήματος σε καποιοάγνωστο σημείο, όπου ο Παγκόσμιος Α.Κ. παρέμενεμόνος του διαχωρισμένος και μακρινός.

Ο Ζή Πράιμ γνώριζε ένα μόνον άνθρωπο του οποίουοι σκέψεις είχαν εισχωρήσει σε μικρή απόσταση απότον Παγκόσμιο Α . Κ . Κ α ι του είχε πει ότι είδε μόνονμία αστραφτερή σφαίρα με διάμετρο μισό περίπουμέτρο και δυσκολοδιάκριτη.

«Αλλά πώς είναι δυνατόν αυτό και μόνον να απο-τελεί τον Παγκόσμιο Α.Κ.;» είχε ρωτήσει ο ΖήΠράιμ.

«Το μεγαλύτερο μέρος του» ήταν η απάντηση,«βρίσκεται στο ύ π ε ρ δ ι ά σ τ η μ α . Σε τι κατάσταση είναιεκεί πέρα, ούτε που μπορώ να φανταστώ».

Και ούτε κανένας άλλος μπορούσε, μιά και είχεπεράσει πρό πολλού πιά ο καιρός, το γνώριζε καλάαυτό ο Ζή Πράιμ, που οποιοσδήποτε άνθρωπος είχεοποιονδήποτε ρόλο στην κατασκευή ενός Παγκό-σμιου Α.Κ. Ο κάθε Παγκόσμιος Α . Κ . Σχεδίαζε καικατασκεύαζε τον αντικαταστάτη του. Ο καθένας τους,κατά την διάρκεια της υπόστασης του, του ενός περί-που εκατομμυρίου ετών, συγκέντρωνε τα απαραίτηταστοιχεία για να κατασκευάσει έναν καλύτερο και πιόπολύπλοκο, πιό ικανό αντικαταστάτη στον οποίονθα συγχωνεύονταν και τα δικά του στοιχεία και ηδική του προσωπικότητα.

Ο Παγκόσμιος Α.Κ. διέκοψε τις πλανόμενες σκέ-ψεις του Ζή Πράιμ, όχι με λόγια αλλά με την καθο-δήγηση. Η διανοητικότητα του Ζή Πράιμ οδηγήθηκεμέσα στην αχνοφωτισμένη θάλασσα των Γαλαξιώνκαι ένας ιδιαίτερα απ' αυτούς μεγενθύνθηκε σε άστρα.

Μία σκέψη τότε έφθασε, απείρως μακρινή, αλλάκαι απείρως καθαρή. ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΡΩΤΑΡΧΙ-ΚΟΣ ΓΑΛΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ.

Αλλά παρ' όλα αυτά ήταν το ίδιο όμοιος με οποιον-δήποτε άλλον, και ο Ζή Πράιμ έπνιξε την απογοή-τευση του.

Ο Ντή Σάμπ Ουάν του οποίου η διάνοια είχε συν-τροφεύσει την άλλη, είπε ξαφνικά, «και ενα απ' αυτάτ' άστρα είναι μήπως το πρωταρχικό άστρο του Αν-θρώπου;»

Ο Παγκόσμιος Α.Κ.εΙπε: ΤΟ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΟ ΑΣΤΡΟΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΕΧΕΙ ΜΕΤΑΤΡΑΠΕΙ ΣΕ ΝΟΒΑ.ΕΙΝΑΙ ΤΩΡΑ ΠΙΑ ΕΝΑ ΑΣΤΡΟ-ΛΕΥΚΟΣ ΝΑΝΟΣ.

«Και οι άνθρωποι του συστήματος του πέθαναν;»ρώτησε ο Ζή Πράιμ, ξαφνιασμένος και χωρίς νασκεφτεί.

Ο Παγκόσμιος Α.Κ. είπε: ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ,ΟΠΩΣ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΑΡΟΜΟΙΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΚΕ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΓΙΑ ΤΑ ΦΥ-ΣΙΚΑ ΤΟΥΣ ΣΩΜΑΤΑ.

«Ναί, βέβαια», είπε ο Ζή, Πράιμ, αλλά παρ' όλααυτά μία αίσθηση απώλειας τον κατακυρίευσε. Ηδιάνοια του απελευθέρωσε την εικόνα του Πρωταρχι-κού Γαλαξία του Ανθρώπου, την άφησε να επιστρέ-ψει πίσω και να χαθεί ανάμεσα στα άλλα δυσδιάκριταφωτεινά σημεία. Δέν ήθελε να τον ξαναδεί ποτέ πιά.

Ο Ντή Σάμπ Ούάν, είπε «Τι τρέχει;»«Τ' άστρα π ε θ α ί ν ο υ ν . Το πρωταρχικό άστρο πέ-

θανε».«Πρέπει να πεθάνουν καποτε όλα. Γιατί όχι;»«Ναί αλλά, όταν όλη η ενέργεια έχει διασκορπιστεί,

τα σώματα μας θα πεθάνουν κι αυτά στο τέλος, καιμαζί τους εσύ κι έγώ».

«Θα περάσουν δισεκατομμύρια χρόνια».«Δέν θέλω όμως να συμβεί κάτι τέτοιο ακόμη κι

αν περάσουν δισεκατομμύρια χρόνια. Παγκόσμιε Α.Κ.!Πώς είναι δυνατόν να συγκρατηθούν τα άστρα απότον θάνατο;»

Ο Ντή Σάμπ Ούάν είπε διασκεδάζοντας. «Μά συρωτάς πώς μπορεί να αλλάξει διεύθυνση η εντροπία»

Και ο Παγκόσμιος Α.Κ. απάντησε: ΔΕΝ ΥΠΑΡ-ΧΟΥΝ ΑΚΟΜΗ ΑΡΚΕΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕ-ΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ.

Οι σκέψεις τού Ζή Πράιμ έφυγαν τότε, επιστρέ-φοντας πίσω στον δικό του Γαλαξία. Δέν ξανασκέ-φτηκε ούτε στιγμή τον Ντή Σάμπ Ουάν, του οποίουτο σώμα ίσως να περίμενε σ' έναν γαλαξία ενα τρι-σεκατομμύριο έτη φωτός μακριά, η και στο γειτο-νικό ακόμη άστρο του ίδιου τού Ζή Πράιμ. Δεν είχεόμως καμιά σχέση.

Δύσθυμα ο Ζή Πράιμ άρχισε να συλλέγει μεσοα-στρικό υδρογόνο από το οποίο θα έφτιαχνε ενα δικότου μικρό άστρο. Εάν τα άστρα πρέπει καποια μέρανα πεθάνουν, τουλάχιστον μερικά μπορούσαν ακόμηνα δημιουργηθούν.

Ο Άνθρωπος βρέθηκε με τον εαυτόν του, γιατίκατά καποιον τρόπο ο Άνθρωπος ήταν διανοητικάμία μονάδα. Τόν αποτελούσαν ενα τρισεκατομμύριοτρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων αγέραστα σώματα,το καθένα στον τόπο του, το καθένα άναπαυόμενοήσυχο και αδιάφθορο, το καθένα το φρόντιζαν τέλειααυτόματα ρομπότ, το ίδιο αδιάφθορα, ένώ οι διάνοιεςόλων των σωμάτων ελεύθερα συγχωνεύονταν η μίαμε την άλλη, αδιάκριτα χωρίς διαχωρισμό.

Και ο Άνθρωπος είπε «το Σύμπαν πεθαίνει».Ο Άνθρωπος κοίταξε γύρω τους αμυδρούς Γαλα-

ξ ί ε ς . Τ α άστρα γίγαντες, τ α σπάταλα άστρα, είχανχαθεί πρό πολλού, πίσω στο αμυδρότερο από το αμυ-δρό παρελθόν. Σχεδόν όλα τα άστρα που απέμεινανήσαν πιά λευκοί νάνοι, ξεθωριασμένα εξαφανίζοντανκι αυτά βαθμηδόν.

Νέα άστρα είχαν δημιουργηθεί από την μεσοαστρικήσκόνη, μερικά από τίς φυσικές διαδικασίες, μερικάαπό τον ίδιο τον Ανθρωπο, άλλα και αυτά εξαφανί-ζονταν σιγά-σιγά. Ισως ήταν δυνατόν καπως να συν-τρίβονταν οι λευκοί νάνοι και, με τις πανίσχυρεςδυνάμεις που θα απελευθερώνονταν, νέα άστρα ναμπορούσαν να δημιουργηθούν, αλλά κι έτσι θα μπο-ρούσε να δημιουργηθεί ενα μόνον άστρο για κάθεχίλιους καταστραμμένους λευκούς νάνους. Ακόμηόμως κι αυτά τα άστρα θα έφταναν στο τέλος τους.

Ο Άνθρωπος είπε «με την πιο προσεκτική φειδώκαι με τίς οδηγίες του Κοσμικού Α.Κ., η ενέργειαπου έχει ακόμη απομείνει σ' όλο το Σύμπαν θα διαρ-κέσει για δισεκατομμύρια χρόνια».

«Εν τούτοις» είπε ο Άνθρωπος «τελικά τα πάνταθα πάρουν καποιο τέλος. Οσοδήποτε φειδωλά κι ανχρησιμοποιηθεί, οσοδήποτε κι αν παραταθεί, η ενέρ-γεια έφ' όσον έχει χρησιμοποιηθεί δέν μπορεί νααναγεννηθεί. Η εντροπία πρέπει να αυξάνεται συνε-χώς μέχρις ότου· φθάσει το μέγιστο».

Ο Άνθρωπος είπε «Δέν θα μπορούσε άραγε νααντιστραφεί η εντροπία; Ας ρωτήσουμε τον Κο-σμικό Α.Κ.».

Ο Κοσμικός Α . Κ . Τ ο υ ς περιέβαλε αλλά όχι στονδιαστημικό χώρο. Ούτε το ελαχιστότατο τμήμα τουδέν βρισκόταν στον διαστημικό χώρο. Ηταν ολόκλη-ρος στο ύπερδιάστημα και αποτελείτο από κάτι πουδέν ήταν ούτε ύλη ούτε ε ν έ ρ γ ε ι α . Το θέμα του μεγέ-θους του και της φύσης του δέν είχε πιά καμία έννοιαμε δεδομένα τα οποία θα μπορούσε ο Άνθρωπος νακατανοήσει. «Κοσμικέ Α.Κ.» είπε ο Άνθρωπος, «πώςθα ήταν δυνατόν να αντιστραφεί η εντροπία;»

Ο Κοσμικός Α.Κ. είπε: ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΚΟΜΗΑΡΚΕΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ.

Ο Άνθρωπος είπε «Συγκέντρωσε τα συμπληρωμα-τικά στοιχεία». Ο Κοσμικός Α.Κ. είπε: ΘΑ ΤΟ ΚΑΝΩ.ΕΧΩ ΗΔΗ ΑΡΧΙΣΕΙ ΝΑ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΝΩ ΤΑ ΑΠΑ-ΡΑΙΤΗΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙ ΕΚΑΤΟ ΔΙΣΕΚΑΤΟΜ-ΜΥΡΙΑ ΧΡΟΝΙΑ. ΟΙ ΠΡΟΚΑΤΟΧΟΙ ΜΟΥ ΚΙ ΕΓΩ

Ε Χ Ο Υ Μ Ε ΕΡΩΤΗΘΕΙ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΡΩΤΗΣΗ ΠΟΛ-ΛΕΣ ΦΟΡΕΣ. ΟΛΑ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΕΧΩ ΠΑ-ΡΑΜΕΝΟΥΝ ΑΝΕΠΑΡΚΗ.

«Θα έρθει όμως ο καιρός καποτε» είπε ο Άνθρωπος«όταν τα στοιχεία θα είναι αρκετά, η το πρόβλημαείναι άλυτο κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες;»

Ο Κοσμικός Α.Κ. είπε: ΚΑΝΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΛΥΤΟ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΠΟΙΕΣΔΗΠΟΤΕΣΥΝΘΗΚΕΣ.

Ο Άνθρωπος είπε «Πότε θα έχεις αρκετά στοιχείαγια να απαντήσεις στην ερώτηση;»

Ο Κοσμικός Α.Κ. είπε: ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΚΟ-ΜΗ ΑΡΚΕΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΤΙΚΗ ΑΠΑΝ-ΤΗΣΗ.

«Θα συνεχίσεις όμως να προσπαθείς;» ρώτησε οΆνθρωπος.

Ο Κοσμικός Α.Κ. είπε: ΝΑΙ.Ο Άνθρωπος είπε «θα περιμένουμε».

Τα άστρα και oi Γαλαξίες πέθαναν και σβήστηκανγια πάντα, και το διάστημα σκοτείνιασε μετά απόδιαρροή δέκα τρισεκατομμυρίων χρόνων.

Ο ένας τον άλλον, ο Άνθρωπος συγχωνεύθηκε καιενώθηκε με τον Α.Κ., το καθένα από τα φυσικά σώ-ματα έχανε την διανοητική του ιδιότητα με έναν τρόποπου ήταν καπως όχι απώλεια αλλά κέρδος.

Η τελευταία διάνοια του ανθρώπου σταμάτησε λίγοπριν από τη συγχώνευση, κοιτάζοντας γύρω τον δια-στημικό χώρο που δέν περιελάμβανε παρά τα απο-μεινάρια ενός τελευταίου σκοτεινού άστρου και τίποτεάλλο εκτός από τρομερά λεπτή ύλη, που κι αυτή ταρα-ζόταν τυχαία από τα υπολείμματα της θερμότηταςπου διασκορπιόταν, ασυμπτωτικά, σε μιά ισορροπημέ-νη κατανομή που έφθανε το απόλυτο μηδέν.

Ο Άνθρωπος είπε «Α.Κ. αυτό είναι το τέλος; θαμπορούσε αυτό το χάος να αντιστραφεί και να ξανα-μετατραπεί σε Σύμπαν; Δέν μπορεί να γίνει κάτι τέ-τοιο;»

Ο Α.Κ. είπε: ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΚΟΜΗ ΑΡΚΕ-ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ.

Η τελευταία διάνοια του Ανθρώπου συγχωνεύτηκε

κι αυτή, και μόνον ο Α.Κ. υπήρχε — και αυτός στουπερδιάστημα.

Η ύλη και η ενέργεια είχαν τελειώσει και μαζίτους ο χώρος και ο χρόνος. Ακόμη και ο Α.Κ. υπήρχεμόνον χάρη στην μία τελευταία ερώτηση στην οποίαδέν είχε ποτέ δώσει απάντηση από τον καιρό που έναςμισομεθυσμένος επιμελητής του κομπιούτερ πριν δέκατρισεκατομμύρια χρόνια είχε κάνει την ερώτηση σεέναν κομπιούτερ που είχε λιγότερη σχέση από ότιένας άνθρωπος είχε στον Ανθρωπο.

Ολες οι άλλες ερωτήσεις είχαν πάρει απάντησηκαι μέχρις ότου αυτή η τελευταία ερώτηση θα εύρι-σκε την απάντηση της επίσης, ο Α.Κ. δέν μπορούσενα ελευθερώσει την συναίσθησή του.

Ολα τα στοιχεία που μπορούσε να συλλέξει είχαντελειώσει. Δέν υπήρχε κανένα άλλο πιά.

Αλλά όλα τα στοιχεία είχαν ακόμη να συνδυασθούνπλήρως και να τοποθετηθούν μαζί σε όλες τίς πιθανέςσχέσεις και συνδυασμούς.

Μιά χρονικά απροσδιόριστη περίοδος δαπανήθηκεγια να γίνει αυτό.

Και έφτασε να πληρωθεί ο καιρός ώστε ο Α.Κ. ναμπορέσει να μάθει πώς να αντιστρέψει την κατεύ-θυνση της εντροπίας.

Αλλά δέν υπήρχε πιά κανένας άνθρωπος στον οποίονο Α.Κ. θα μπορούσε να δώσει την απάντηση στηντελευταία ερώτηση. Δέν είχε όμως σημασία. Η απάν-τηση — και η απόδειξη — θα συμπεριελάμβανε καιαυτό.

Για μιά ακόμη χρονικά απροσδιόριστη περίοδο, οΑ . Κ . Σκέφτηκε πώς θα ήταν καλύτερα να το εκτελέσει.Προσεκτικά ο Α.Κ. οργάνωσε το πρόγραμμα.

Η συναίσθηση του Α.Κ. που συμπεριλάμβανε ταπάντα, το κάθε τι που ήταν καποτε το Σύμπαν, περιφε-ρόταν πάνω απ' αυτό που ήταν τώρα Χάος. Βήμα προςΒήμα, θα πρέπει να εκτελεστεί.

Και ο Α.Κ. είπε: ΓΕΝΝΗΘΗΤΩ ΦΩΣ:Και έγένετο φως...

Isaac Asimov

<ΕΠΙΛΟΓΟΣ>

Τι μπορεί να πει κανείς επί πλέον γιατην όλη πλοκή, και κυρίως για το απροσ-δόκητο όσο και εικονοπλαστικό τέλος του;Σ' αυτά τα ζητήματα ο καθένας μπορείνα δώσει τις δικές του διευκρινίσεις καικριτικές. Εδώ θα αρκεστούμε μόνον σεμιά μικρή και γενική ανάλυση του επι-στημονικού σκέλους του διηγήματος, αφή-νοντας το σκέλος της φαντασίας στη θεώ-ρηση του κάθε αναγνώστη.

Στήν «Τελευταία ερώτηση» ο επιστη-μονικός κρίκος που συνδέει τα διάφοραχρονικά πλάνα μεταξύ τους είναι το θέματης Εντροπίας. Συνδεδεμένα επίσης με-ταξύ τους είναι και τρία θέματα που μπο-ρούμε για ευκολία μας να τα ονομάσουμεεξελικτικά μιά και στα πλαίσια του διη-γήματος εξετάζουν την πιθανή εξελικτι-κή πορεία, (α) των ηλεκτρονικών υπολο-γιστών - κομπιούτερς, (β) του ανθρώπου,και (γ) των διαστημικών και κυρίως τωνδιαστρικών ταξιδιών.

Εξετάζοντας τα εξελικτικά πρώτα θέ-ματα μπορούμε να αποδεχτούμε εύκολαόλες τις «προβλέψεις» του συγγραφέα οιοποίες τοποθετούνται στο πρώτο πλάνο,του 2061. Δέν θα ήταν καθόλου φαντα-στικό να έχουν εξελιχθεί οι κομπιούτερςσε εκατό περίπου χρόνια από σήμερα,στο σημείο που να μπορούν να λύνουνπροβλήματα όπως οι τροχιές των διαστη-

μοπλοίων, — κάτι που και σήμερα γίνε-ται, με τη βοήθεια όμως ειδικών προγραμ-ματιστών ανθρώπων — η και ακόμα τηςδέσμευσης και χρήσης της ηλιακής ενέρ-γειας.

Στά υπόλοιπα όμως πλάνα η αποδοχήμας γίνεται όλο και πιό περιορισμένη,οπότε πέφτουμε στο σκέλος της φαντα-σίας. Δέν μπορούμε φυσικά να αποκλεί-σουμε την περίπτωση ότι οι κομπιούτερςθα γίνονται όλο και πιό τέλειοι, ότι θαμπορούν να κατασκευάζουν τελειότερουςαντικαταστάτες, και ότι ο όγκος τους συ-νεχώς θα μικραίνει, ενώ οι δυνατότητεςτους θα μεγαλώνουν. Μήν ξεχνάμε άλλω-στε τη ραγδαία — τερατώδη μάλλον—εξέ-λιξη που είχαν τα τρία τελευταία χρόνιαοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές τσέπης, οιοποίοι με το πάτημα μερικών πλήκτρωνδίδουν λογαρίθμους, ρίζες, ημίτονα, συ-νημίτονα και τόσους άλλους μαθηματι-κούς υπολογισμούς που μέχρι πρό τίνοςένας φοιτητής χρειαζόταν ώρες να εκτε-λέσει, ενώ σήμερα αρκούν κλάσματα μόνοτου δευτερολέπτου. Επίσης δέν μπορούμενα αποκλείσουμε ότι ο άνθρωπος θα εξε-λιχθεί στο μέλλον, γιατί ακόμα και τασημερινά μας δεδομένα το παραδέχονται.Σε ποιό όμως από τα χρονικά πλάνα τουδιηγήματος γίνεται η μεταβίβαση από τηνεπιστήμη στη φαντασία για τα δύο αυτά

θέματα, της εξέλιξης των κομπιούτερςαφ' ενός και του ανθρώπου αφ' ετέρου;

Οσον αφορά τώρα το θέμα των διαστη-μικών η καλύτερα των διαστρικών ταξι-διών ο διαχωρισμός είναι πιό εύκολος.Ανέκαθεν οι συγγραφείς επιστημονικής

φαντασίας αργά η γρήγορα έπρεπε νααντιμετωπίσουν το θέμα των τεραστίωναποστάσεων μεταξύ των διαφόρων άστρωνκαι γαλαξιών του σύμπαντος, καθώς καιτο αδιαπέραστο φράγμα που παρουσιάζε-ται με το ανώτατο όριο ταχύτητας, τηνταχύτητα του φωτός — 300.000 χιλιόμε-τρα το δευτερόλεπτο. Οι συγγραφείς επι-στημονικής φαντασίας γνωρίζουν ότι τοφράγμα αυτό είναι αδιαπέραστο, οπότεαναγκαστικά είναι υποχρεωμένοι να πε-ριορίσουν την ταχύτητα των διαστημο-πλοίων τους στα 99.999 τοις εκατό τηςταχύτητας του φωτός. Μ' αυτή όμως τηνταχύτητα ένα ταξίδι στο κέντρο του Γαλα-ξία μας θα διαρκούσε πάνω από 30.000χρόνια. Ενα ταξίδι στον άλλο μεγάλογαλαξία της τοπικής μας ομάδας, στογαλαξία της Ανδρομέδας θα διαρκούσεδύο εκατομμύρια χρόνια κ.ο.κ. Ο περιο-ρισμός όμως αυτός δέν βόλευε καθόλουτους συγγραφείς επιστημονικής φαντα-

Συνέχεια στη σελ. 64

48

τιρυνθα

Πρώτη φορά παρουσιάζε-ται η αινιγματική αυτή α-κρόπολη των Μυκηναίων.Κυκλώπεια τείχη, γιγαν-τιαία κατασκευή, τέλειααρχιτεκτονική. Γιατί κτί-στηκε τόσο κοντά στις Μυ-κήνες; (16 χιλ.). Ποιουςκαι τί προστάτευε; Γιατίκάηκε το 1200 π.Χ. όπωςκαι οι άλλες ακροπόλειςτων Μυκηναίων; Ένα συ-ναρπαστικό ερώτημα καιμια δύσκολη απάντηση.

ΕΦΗ ΚΑΡΠΟΔΙΝΗ

49

Διασχίζοντας κανείς την αρ-γολική πεδιάδα, 4 χιλιό-μετρα πριν από το Ναύπλιο

συναντά τα ερείπια από την ακρό-πολη της αρχαίας Τίρυνθας*. Κτι-σμένη πάνω σ' έναν επιμήκη λόφο,που εξέχει λίγα μέτρα από την πε-διάδα, με ανισόπεδη επιφάνεια καιέκταση 20 στρέμματα, δέν έχει τί-ποτα το εντυπωσιακό. Καθώς όμωςπλησιάζει κανείς, η προσοχή τουσυγκεντρώνεται στα αναστηλωμένασήμερα τείχη της, τα οποία, κτι-σμένα με το γνωστό κυκλώπειοτρόπο, αποτελούν ένα τέλειο πα-ράδειγμα οχυρωματικής τέχνης,που προκαλεί τον θαυμασμό.

Οι αρχαίοι απέδιδαν την κατα-σκευή τους στους Κύκλωπες, όνταμε υπερφυσικές ιδιότητες, και έλε-γαν πώς τα έκτισαν για λογαριασμότου Προίτου, βασιλιά της Τίρυν-θας και άδελφού του ηγεμόνα τουΆργους. Όλη η μυθική ιστορίατης πόλης άλλωστε παρουσιάζε-ται άμεσα η έμμεσα συνδεδεμένημε το Άργος και τις Μυκήνες, ταδύο μεγάλα αρχαία κέντρα της πε-ρ ι ο χ ή ς . Τα αρχαιολογικά ευρήματακαι οι διάφοροι μύθοι υποδηλώνουντη σημασία της Τίρυνθας κατά τηνΜυκηναϊκή εποχή και τη σπου-δαιότητα της (1600- 1100 π.Χ.). ΟΌμηρος εξ άλλου την αναφέρειμε το επίθετο «τειχιόεσσα» στονκατάλογο των πόλεων που πήρανμέρος στον Τρωικό Πόλεμο.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα τηςπεριοχής φθάνουν στη νεολιθικήεποχή. Στίς επόμενες εποχές η ζωήσυνεχίστηκε σ' αυτόν τον χώρο γιανα φθάσει στη μεγάλη της εξέλιξηκατά τα μυκηναϊκά χρόνια. Γύρωστον 14ον αιώνα π . Χ . Η ακρόποληαποκτά την οχύρωση της, που εξε-λίσσεται σε τρεις φάσεις, με τείχησυνολικής περιμέτρου 725 μέτρωνκαι πάχος που κυμαίνεται από 4,50-17 μέτρα. Σήμερα σώζονται σε ύψος

50

Περιοχή του ανακτόρου, το δάπεδο του λουτρού με την τεράστια ασβε-στολιθική πλάκα.

7,50 μ., αλλά το αρχικό τους ύψοςήταν μεγαλύτερο.

Η ακρόπολη σύμφωνα με τηνχρονολογική της εξέλιξη διακρί-νεται από τα νότια προς τα βόρειασε άνω (Α), μέση (Β) και κάτω (Γ)ακρόπολη (κάτοψη). Στήν άνω α-κρόπολη, που είναι και το αρχαιό-τερο τμήμα της οχύρωσης, υπήρχετο ανάκτορο.

Το περίφημο κυκλώπειο τείχοςτης είναι κτισμένο με μεγάλους α-κανόνιστους λίθους (το μήκος τουςφθάνει καποτε ως τα 3 μέτρα), μεμικρότερες πέτρες στά μεταξύ τουςδιάκενα (εικ. 1 ) . Ο τρόπος κατα-σκευής τους, αν ληφθούν υπόψητα τεχνικά μέσα της εποχής, προ-καλεί το θαυμασμό και εύλογα ανα-ρωτιέται κανείς πώς ήταν δυνατόννα κυριευθεί ενα τέτοιο οχυρωμα-τικό έργο με τα τότε γνωστά πολι-ορκητικά μέσα. Ακόμη γεννιέταιη απορία για τους λόγους που ώθη-σαν σε μιά τέτοια μεγαλόπρεπη ο-χύρωση. Πολλοί πιστεύουν πώςσυνετέλεσαν καθαρά λόγοι προσ-τασίας, μαζί με καποια προσπά-θεια να προκληθεί εντύπωση, τόσοστον υπήκοο όσο και στον ξένοεπισκέπτη και να αυξηθεί έτσι ηαίγλη της δυναστείας. Μά και ηίδια η θέση της ακρόπολης δη-μιουργεί ερωτηματικά. Απέχει μό-νο 16 χιλιόμετρα από τις Μυκήνεςκαι η παρουσία δύο τόσο ισχυρώνακροπόλεων σε τόσο κοντινή από-σταση αποτελεί πρόβλημα για τουςερευνητές.

Την τελειωτική της μορφή πήρεη ακρόπολη στον 13ον αιώνα π.Χ.

Η κύρια είσοδος βρίσκεται στήν

ανατολική πλευρά και είναι προσι-τή με ενα κεκλιμένο επίπεδο (ρά-μπα) έναν δρόμο δηλ. με έντονηανηφορική κλίση, από πατημένοχώμα και χαλίκια (είκ. 2). Περνών-τας κανείς την είσοδο και κατευθυ-νόμενος προς τα αριστερά, φθάνειστήν κεντρική πύλη που οδηγείστήν άνω ακρόπολη και το ανάκτο-ρο, ενώ ο δρόμος προς τα δεξιά φέρ-νει στήν κάτω α κ ρ ό π ο λ η . Η πύληπροστατεύεται δεξιά και αριστεράμε μεγάλη φροντίδα (είκ. 3). Έτσι,αν ο εχθρός κατόρθωνε να φθάσειστον διάδρομο που οδηγεί σ' αυ-τήν, θα έπρεπε να αντιμετωπίσει τησυντονισμένη επίθεση των πολιορ-κημένων και από τα δύο τείχη,πράγμα που θα τον έφερνε σε πολύδύσκολη θέση, αφού θα ήταν υπο-χρεωμένος να κρατά την ασπίδαμε το αριστερό χέρι και να αφήνειακάλυπτο το δεξιό του πλευρό.Επομένως το να πλησιάσει εχθρόςτην πύλη φαίνεται σχεδόν αδύνατο,το να την παραβιάσει δέ, μάλλονακατόρθωτο. Όλη αυτή η πρόνοιααφήνει καταπληκτο το σημερινόεπισκέπτη. Συνεχίζοντας κανείς την

*Όταν λέμε ακρόπολη εννοούμετην οχυρωμένη με ισχυρά κυκλώ-πεια τείχη περιοχή, όπου βρίσκον-ταν τα ανάκτορα των βασιλέων καιοι κατοικίες των μεγιστάνων. Στάτείχη της θα καταφύγουν την ώρατου κινδύνου οι υ π ή κ ο ο ι . Η ακρό-πολη είναι το πιο εντυπωσιακό δη-μιούργημα της μυκηναϊκής αρχι-τεκτονικής.

Σελίδα 49. Επάνω δεξιά: το εσωτε-ρικό της ανατολικής σύριγγας απότα βόρεια. Στό επάνω μέρος τα τοι-χώματα συγκλίνουν για να σχημα-τιστεί μια οξυκόρυφη καμάρα. Κάτωδεξιά: τμήμα από τον διάδρομο τηςνότιας σύριγγας όπως σώζεται σή-μερα.

Πάνω αριστ.: ένα ακόμη δείγμα απότην τέχνη της εποχής. Χρυσό δα-κτυλίδι από την Τίρυνθα που φέρειθρησκευτική παράσταση. Παριστά-νεται η θεά να κάθεται πάνω σε πτυσ-σόμενο κάθισμα και να ακουμπάτα πόδια σε υποπόδιο. Πίσω τηςδιακρίνεται ενα πουλί και μπροστάυπάρχει ενα θυμιατήριο. 4 δαίμο-νες κρατώντας πρόχους βαδίζουνπρος τη θεά. Έχουν κορμό λιοντα-ριού, φορούν περίεργους δερμάτινουςμανδύες καί στέκονται στα πίσω πό-δια. Κατά τον Χρ. Τσούντα αποτε-λούν τους προάγγελους των σατύ-ρων και των μυθικών όντων τωνδασών της ιστορικής εποχής.

Κέντρο: οι σύριγγες από την εξω-τερική πλευρά τού τείχους στηνΒΔ. πλευρά της κάτω ακρόπολης.

Η ανακάλυψη τους προκάλεσε ζωη-ρή εντύπωση για την τεχνική τηςκατασκευής τους. Οι δύο παράλλη-λες αυτές σύριγγες όδηγούσαν σεδύο υπόγειες πηγές έξω από τηνγραμμή των τειχών. Έτσι εξασφά-λιζαν νερό στην ακρόπολη, που γιαυτό τον λόγο άλλωστε (οποιαδή-ποτε και για μεγαλύτερη ασφάλειακατά τις πολιορκίες) είχε έπεκταθείστο βορειότερο τμήμα του λόφου.Κάτι ανάλογο διαπιστώθηκε επίσηςκαι στα Β Α . Της ακρόπολης τωνΜυκηνών αλλά και στό μυκηναϊκότείχος της ακρόπολης των Aθηνώv.

πορεία προς στην άνω ακρόπολη,συναντά μιά πρώτη αυλή (κάτοψη5), που στά ανατολικά της είχε μιάεπιμήκη στοά (έναν χώρο δηλαδήστεγασμένο, ανοικτό προς την αυ-λή με μιά σειρά κίονες μπροστά).Κάτω απ' αυτήν τη στοά, σε χα-μηλότερο επίπεδο και στό εσω-τερικό του τείχους, υπάρχει μιάσειρά από μικρά τετράγωνα δωμά-τια, που συνδέονται μ' ενα μακρό-στενο διάδρομο, η περίφημη ανα-τολική σύριγγα της Τίρυνθας (είκ.4 ) . Ο διάδρομος έχει χαμηλό ύψος,τοιχώματα κατακόρυφα μέχρι τουύψους των 1,75 μέτρων, ενώ απόεκεί και επάνω στεγάζεται με οξυ-κόρυφο θόλο κατά το έκφορικό σύ-στημα (είκ. 5). Μιά δεύτερη σύριγ-γα βρίσκεται στό νοτιότερο τμήματης ακρόπολης (είκ. 6), όπου φθά-νει κανείς κατεβαίνοντας μιά σκά-λα με άνετα σκαλοπάτια (είκ. 7).Ένας μακρόστενος διάδρομος κα-τευθυνόμενος από βορρά προς νότο(είκ. 8), στεγασμένος κι αυτός μεέκφορικό τρόπο, φωτισμένος απόμιά κάθετη σχισμή στά ανατολικά,ανοίγεται σε μιά σειρά από ευρύ-χωρους θαλάμους με κλίση στουςθόλους, από τα πλευρικά τοιχώ-ματα προς το μέσο, έτσι ώστε οιτοίχοι του βάθους, που δέν διατη-ρούνται σήμερα ολόκληροι και πουαποτελούσαν την εξωτερική πρό-σοψη του τείχους, να είναι κάθε-τοι (είκ. 9 ) . Το έκφορικό σύστημα,με κατάληξη άλλοτε οξεία και άλ-λοτε σκαφοειδή, έχει το πλεονέ-κτημα ότι επιτρέπει τη γεφύρωσημεγάλων ανοιγμάτων, έτσι που όχιμόνον να μή εμποδίζεται η υψηλήκαι ογκώδης ύπερκατασκευή, αλλάκαι να διευκολύνεται η εκμετάλλευ-ση του εσωτερικού χώρου του τεί-χους χωρίς όμως μειώνεται η ναχάνεται η αμυντική του επιφάνεια,άφού η φρουρά μπορούσε να κυκλο-φορεί άνετα και να μάχεται στηνκορυφή (εικ. 10). Οι σύριγγες απο-τελούν ενα από τα πιό ενδιαφέρον-τα αρχιτεκτονικά στοιχεία και οπροορισμός τους έδωσε αφορμήσε πολλές υ π ο θ έ σ ε ι ς . Η πιό πιθα-νή είναι ότι χρησίμευαν σαν απο-θηκευτικοί χώροι.

Στό ψηλότερο σημείο της ακρό-πολης βρισκόταν το ανάκτορο. γιανα φθάσει κανείς στην κεντρικήτου αυλή, θα έπρεπε να περάσειαπό αλλεπάλληλες φρουρούμενεςεισόδους, για να θαμπωθεί στη συ-νέχεια από τον πλούτο και τη με-γαλοπρέπεια του ανακτόρου, πουστό κεντρικό του τμήμα, το μέγα-ρο, βρισκόταν ο βασιλικός θρόνος.

Τμήματα που σώθηκαν μας μι-λούν για μιά διακόσμηση μεγαλο-πρεπή και σπουδαία, που υπήρχεστό δαπεδο και στους τοίχους, τουςκαλυμμένους με μεγάλες ζωγραφι-κές παραστάσεις. Ζωγραφική δια-κόσμηση πρέπει να έφεραν καιάλλα διαμερίσματα του ανακτόρουκαι όχι μόνο το μέγαρο. Οι παρα-στάσεις αυτές (κυνήγι κάπρου, γυ-ναίκες πάνω σε άρμα που παίρνουνμέρος στό κυνήγι, πομπή γυναικών,είκ. 11, 12, 13, 14), εκτός από τηνκαλλιτεχνική τους αξία, αποτελούν

Κάτοψη της ακρόπολης: Α. Άνωακρόπολη, Β. Μέση ακρόπολη, Γ.Κάτω ακρόπολη.1. Κεκλιμένο επίπεδο, 2. Ανατο-λική είσοδος της ακρόπολης, 3. Διά-δρομος, 4. Πύλη άνω ακρόπολης,5. Αυλή, 6. Ανατολική σύριγγα,7. Νότια σύριγγα, 11. Κεντική αυλήανακτόρου, 12. Μέγαρο, 13. Βωμός,14. Πυλίδα, 15 Καμπυλωτή προέ-κταση του τείχους, 16. Σύριγγες κά-τω ακρόπολης, 17. Δυτική σκάλα,18. Πύργος, 19. Δωμάτιο λουτρού.

πηγή πληροφοριών για τη ζωήστό μυκηναϊκό χώρο. Βεβαίως πα-ρατηρούνται επιδράσεις ζωηρές ά-πό την Μινωική τέχνη, τα θέματαόμως έχουν πιό πολλή σχέση μετον πόλεμο και το κυνήγι. Όπωσ-δηποτε υπολείπονται σε χάρη καιλυρισμό από τις τοιχογραφίες τηςΚρήτης η της Σαντορίνης.

Από τα πολυάριθμα διαμερίσμα-τα που βρίσκονταν γύρω από τομέγαρο, ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτο εί-ναι το δωμάτιο του λουτρού, με μιάτεράστια ασβεστολιθική πλάκα γιαδάπεδο, διαστάσεων 3 x 4 μέτρα,πάχος 0,70 μ. Κ α ι βάρος που ξε-περνά τους 20 τόνους (είκ. 1 5 ) . Ταίχνη που έχουν απομείνει δείχνουνπώς πρέπει να είχε επένδυση στουςτοίχους. Ένας μικρός ανοικτός φω-ταγωγός σε σχήμα Τ, προσκτισμέ-νος στό μέγαρο, τραβά την προ-σοχή, το δαπεδο του, με έντονηκλίση προς νότο, κατέληγε στόστόμιο ενός υπονόμου. Προορι-σμός του η συγκέντρωση των νερώντης βροχής από τις γύρω στέγες.Συνολικά, τέσσαρα βασικά συστή-

Δυτική πλευρά της ακρόπολης. Ημεγάλη κλίμακα που καταλήγει στηνπυλίδα. Τα σκαλοπάτια όμως παρα-μονεύανε και περιμένανε αυτόν πουθα τολμούσε να διαβεί την πυλίδα.

52

Γυναίκες πάνω σε άρμα,τμήμα τοιχογραφίας απότο ανάκτορο. Οι γυναίκεςπαριστάνονται σε φυσικόμέγεθος. Το σχέδιο έχει δύομόνον διαστάσεις, λείπειτο βάθος και η προοπτική.Τα πρόσωπα είναι ζωγρα-φισμένα σε κατατομή, ταμάτια όμως κατά πρόσω-πον.

ματα δημιουργούσαν ενα δίκτυουπονόμων για τις ανάγκες ολόκλη-ρης της ακρόπολης.

Το ανάκτορο και όλη η ακρόπο-λη επικοινωνούν με την πλευράπου είναι στραμμένη στην θάλασσαμέσω μιας εντυπωσιακής κλίμακαςπου καταλήγει σε μιά μικρή πυλί-δα (είκ. 1 6 ) . Η κλίμακα προστα-τευόταν στό επάνω μέρος από ένανπύργο και από μιά καμπυλωτή προ-έκταση του τείχους (είκ. 17α, 17β).

Η Πυλίδα στην Δ. πλευρά της ά-κρόπολης. Φρουρός ακοίμητος. Ηύπαρξή της άρρηκτα δεμένη με τουςογκολίθους 32 αιώνες τώρα. για τονάνθρωπο χρόνος υπερβολικός, γιατην πέτρα κάτι ασήμαντο άφού ηζωή της μετριέται διαφορετικά.

3 . Η κύρια πύλη που όδηγεί στηνακρόπολη και το ανάκτορο, από τονΒορρά (εξωτερική πλευρά).

2. To κεκλιμένο επίπεδο στην ανα-τολική πλευρά της ακρόπολης.

η ύπαρξη της πυλίδας δημιούρ-γησε πλήθος υποθέσεων. Έτσι υπο-στηρίχθηκε ότι χρησίμευε για ναδιευκολύνει σε καιρό πολιορκίαςτην εξασφάλιση νερού από πηγάδιπου υπήρχε εξω από την ακρόποληκαι σε όχι μακρινή απόσταση. Φαί-νεται όμως απίθανο αυτή η τερά-στια ακρόπολη να έχει εξαρτήσειτην ύδρευση της σε χώρο που θαμπορούσε να μήν ελέγχει, με τηνπαραμικρή εχθρική επίθεση. Φυσι-κά η θεωρία αυτή εγκαταλείφθηκεαμέσως μετά την ανακάλυψη (1962)δύο συριγγών στην Β.Δ. πλευρά τηςκάτω ακρόπολης (είκ. 18). Οι σύ-ριγγες αυτές, παράλληλες μεταξύτους, ξεκινούν από το εσωτερικότης ακρόπολης, διατρέχουν μιά δια-δρομή κάτω από το τείχος και όδη-γούν η κάθε μιά σε μία πηγή κάτωα π ό τ η γ η . Τ ο τμήμα π ο υ περνάκάτω από το τείχος είναι στεγασμέ-νο με έκφορικό τρόπο. Οι σύριγγες

Τμήμα από την νότια σύριγγα. Τοφως του δειλινού δεν κατορθώνει ναγλυκάνει την αυστηρότητα των ογ-κολίθων.

αυτές, έργο της τελευταίας περιό-δου (1250 περίπου π.Χ.), χρησί-μευαν στό να προμηθεύουν νερόστην ακρόπολη χωρίς ο εχθρός ναμπορεί να το αντιληφθεί η να μπο-ρεί να εμποδίσει τους πολιορκη-μένους και να τους φέρει σε δύσκο-λη θέση.

Η ανακάλυψη τους, τόσους αιώ-νες μετά την κατασκευή τους, μαςδίνει ένα ακόμη δείγμα για τιςυψηλές επιτεύξεις της αρχιτεκτο-νικής στην εποχή εκείνη.

Η καμπυλωτή προέκταση του τεί-χους που προστάτευε την κλίμακακαι την πυλίδα. Το πάχος του τεί-χους είναι εντυπωσιακό.

Η ύπαρξη έτσι της πυλίδας καιοι λόγοι της κατασκευής της παρα-μένουν π ρ ό β λ η μ α . Η πυλίδα είναιανοιγμένη λοξά στό πάχος του δυ-τικού τείχους (είκ. 1 9 ) . Τ ο πλά-τος της είναι 1,5 μέτρα, το υψοςτης 2,5 μέτρα και στεγάζεται μεεκφορική κ α μ ά ρ α . Το άνοιγμα τηςαυξάνει προς τα μέσα τόσο κατάτο ύψος όσο και κατά το πλάτοςαποκτώντας την μορφή αναστραμ-μένης χ ο ά ν η ς . Ο αμυντικός σκο-πός της κατασκευής είναι σαφήςκαι αποτελεί μιά θαυμάσια τακτικήεπινόηση: το μικρό άνοιγμα δεν ε-πέτρεπε στους επιτιθεμένους να εί-σορμήσουν παρά ένας - ένας η τοπολύ δύο - δ ύ ο . Ο άξονας όμωςτης πύλης που δέν είναι ευθύγραμ-μος αλλά γωνιώδης μετά τα πρώτα

53

το περίφημο κυνήγι του κάπρου.Ο ζωγράφος κατορθώνει να δώσει

στην όλη σύνθεση μια φυσικότητακαι κίνηση. Οι μορφές δεν είναι δια-τεταγμένες σε οριζόντιες σειρές αλλάτα επίπεδα τους συγχέονται, πράγμαπου ζωντανεύει τη σύνθεση και δη-μιονργεί ένα κάποιο προοπτικό απο-τέλεσμα. Εντύπωση προκαλούν οιρόδακες και οι κυματοειδείς γραμ-μές που χρησιμοποιεί ο καλλιτέχνηςγια να αποδώσει το δέρμα τωνζώων.

μέτρα, τους εμπόδιζε να κτυπούνένα μεγάλο μέρος της φρουράς. Απ'την άλλη πλευρά το μεγαλύτεροεσωτερικό άνοιγμα έδινε την άνεσησε πολλούς υπερασπιστές να συγ-κεντρώνουν τις βολές τους εναντίοντων ολίγων επιτιθεμένων. Έτσι οιεχθροί ήταν δύσκολο να εισχωρή-σουν. Κι αν όμως το κατώρθωνανήσαν αναγκασμένοι ν' άνεβούν μιάκλίμακα 45 - 50 μέτρα (είκ. 16), βαλ-λόμενοι από τους αμυνόμενους, ά-φού η δίοδος, μετά τα πρώτα 5,40μέτρα που ήσαν ανηφορικά καιλιθόστρωτα, αποκτά σκαλοπάτια(σώθηκαν 65) που καταλήγουν στονπύργο. Αλλά κι αν ακόμη κατώρ-θωναν ν' άνεβούν τα σκαλοπάτια,στον πύργο τους περίμενε το τε-λευταίο, απροσπέλαστο εμπόδιο,ο λάκκος, του οποίου οι διαστάσειςδεν άφηναν περιθώριο για να τονυ π ε ρ π η δ ή σ ο υ ν . Ο λάκκος αυτός,από ίχνη που βρέθηκαν, πρέπει ναέφερε κάλυμμα ξύλινο, ενα είδοςκινητής γέφυρας που σε καιρό ει-

ρήνης οδηγούσε από τον πύργο σεμιά πλακόστρωτη διάβαση, η ο-ποία κατέληγε στό α ν ά κ τ ο ρ ο . Ηγέφυρα αυτή μπορούσε εξ ίσουεύκολα σε καιρό επιδρομής να α-φαιρεθεί και να αποκόψει τη διά-βαση προς το εσωτερικό. Επομέ-νως η πυλίδα έπρεπε να μένει μό-νιμα ανοικτή, άφού ούτε ίχνη θυ-ρώματος διατήρησε ούτε άλλωστεη διαμόρφωση της άφηνε περιθώ-ριο για την κατασκευή και λειτουρ-γία τέτοιας εγκατάστασης. Όπωςήταν φυσικό η ανάγκη της κατα-σκευής ενός τόσο ισχυρού συγκρο-τήματος δημιουργεί προβλήματα έρμηνείας και δείχνει ότι οι άρχον-τες της Τίρυνθας, όπως και τωνάλλων ακροπόλεων, ήθελαν να έ-χουν διαρκή ετοιμότητα, σά να ευ-ρίσκονταν υπό συνεχή απειλή κα-ποιας επιθετικής ενέργειας.

Γύρω στά 1200 π . Χ . το ανάκτοροτης Τίρυνθας καταστρέφεται απόφωτιά. Ανάλογη καταστροφή πλήτ-τει την ίδια περίπου χρονολογία

και άλλες μυκηναϊκές ακροπόλεις(Μυκηνών, Επάνω Έ γ κ λ ι α ν ο ύ ) . Τααίτια της καταστροφής δέν είναιγνωστά.

Ένα αιώνα αργότερα, η Αργο-λίδα περιέρχεται στους Δωριείς, οιΜυκήνες και η Τίρυνθα θα κατορ-θώσουν να διατηρήσουν για μερι-κούς αιώνες την αυτονομία τους,χωρίς όμως να αποφύγουν τελικάτην υποταγή στό Άργος.

Σήμερα τα ερείπια από την ακρό-πολη μπορεί να μή διατηρούν στοι-χεία που να εντυπωσιάζουν με τηνπρώτη ματιά, αποτελούν όμως πηγήπροβληματισμού για τον σύγχρονομελετητή και τον προσεκτικό επι-σκέπτη, τόσο για τη θέση όσο καιγια την οχύρωση της ακρόπολης.Κι οπωσδήποτε δέν μπορεί παράνα σκεφτεί κανείς φεύγοντας απότην ακρόπολη, ότι το όλο συγκρό-τημα πρέπει να στηρίχθηκε πά-νω σ' ενα οικοδομικό σχέδιο καιπρόγραμμα ευρύ και προκαθορι-σμένο.

54

οι ζωντανοι νεκροιΗ θυσία για το λαό των Ντογκόν είναι πράξη πνευματικήκαι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή . Ο τελετουργικός κύκλος της «κατάπο-σης και της π ρ ο σ φ ο ρ ά ς » . Η ζωτική δύναμη διεισδύει στονμ υ η μ έ ν ο . Η περίπλοκη συμβολογία των Ντογκόν. Φαγητόκαι ποτό θεωρούνται σύμβολα δ ύ ν α μ η ς . Η πολιτική απο-τελεί μέρος της θρησκείας και της μαγείας.

μετάφραση Κλειώ Κοασίν

σε ένα παράξενο βραχώδες τοπίονοτιοδυτικά του Σουδάν, ζει μια μο-ναδική νομαδική φυλή, που δένεπηρεάστηκε ακόμα από τον ευ-ρωπαϊκό πολιτισμό, ο λαός τωνΝτογκόν. Πολύ λίγοι ευρωπαίοιεισχώρησαν στό κράτος τους, κυ-ρίως αυτοί που έχουν χρέος να δια-τηρήσουν το νόμο και την τάξη.Και από αυτούς πάλι πολύ λίγοιμπόρεσαν να διακρίνουν μέσα στόαφρικανικό χάος, τα ίχνη της υψη-λής μεταφυσικής που κατευθύνουντα ήθη και τα έθιμα και ρυθμίζουντην εσωτερική και εξωτερική ζωήαύτού του λαού.

Ο χώρος στρώματα άσβεστο-ποιημένης άμμου, λόγω των πολύξηρών ανέμων, ένας ήλιος που,παίζοντας, αποκαλύπτει στό μονα-δικό αυτό τοπίο ονειρικά σκηνικάκαι ένας λαός, που φέρεται αδιά-φορα προς τον ευρωπαίο και ζειμιά ζωή, που μοιάζει, περισσότεροόνειρο παρά πραγματικότητα.

Εϊναι δύσκολο να φτάσει κανείςσε μιά πρακτική λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α . Τασπουδαιότερα ιδιαίτερα σημεία δένμπορεί να τα αντιληφθεί ο ευρω-παίος.

Στό ιδιόμορφο νομαδικό σπίτιοι πόρτες και τα παράθυρα δένέχουν προστατευτικά φύλλα καιαφήνουν έτσι τον άνεμο να περνάανεμπόδιστος, άλλοτε κλαυθμυρί-ζοντας και άλλοτε βρυχώμενος, γε-μίζοντας τα πάντα με άγχος. Είναιαυτός ο ίδιος ο άνεμος που ξεραί-νει πρόσωπα και πέτρες. Οι άνθρω-ποι Ντογκόν είναι οπισθοδρομικοί,λένε οι λευκοί κάτοικοι της Δυτι-κής Αφρικής. Επικίνδυνοι χω-ρικοί-πολεμιστές. Η κοινή γνώμητους χαρακτηρίζει σαν τους σκλη-

Ο Ν'γκακόλα, θεοποιημένο είδωλο

του λαού των Μάνια.

ρότερους και αγριότερους μαχη-τές της Αφρικανικής Δύσης. Σκλη-ροτράχηλοι πολεμιστές που εξακο-λουθούν να έχουν ένα φοβερό έθιμο:την ανθρωποθυσία.

Η πραγματική νοοτροπία όμωςαυτού του λαού είναι δύσκολο ναεξηγηθεί και είναι ουσιαστικά δια-φορετική από αυτό που δείχνει.

Η ΘΥΣΙΑ ΣΑΝ ΠΗΓΗ ΖΩΤΙΚΗΣΔΥΝΑΜΗΣ

Ένας τελετουργικός κύκλος πουπαρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον εί-ναι αυτός της «κατάποσης και τηςπροσφοράς» από το στόμα. Το

55

Σύμβολα του λαού των Ντογκόν.

σπουδαιότερο μέρος του τελετουρ-γικού της θυσίας είναι το αίμα,το συκώτι και αλλά μέλη του σώ-ματος του θύματος που τρώγονταικατά τη διάρκεια της θυσίας. Έτσιδημιουργείται ένα είδος μαγικούκύκλου, ανάμεσα στον θύτη, στοθυσιαστήριο η βωμό, στο θύμα καιστην επικαλούμενη πνευματική δύ-ναμη η εξουσία. Μέσα στο θύμαβρίσκεται το ρευστό της επικαλού-μενης «θεότητας» δηλαδή ο «Νόμ-μο» η ο Υιός του Θεού, που είναιεπίσης και ο Λόγος που κινείταισαν το φίδι και το νερό, πάνω στόμανδύα, που σκεπάζει την κοι-λιά της μητέρας - γης.

Υγρό ηχηρό, που είναι η ομι-λία, η πρώτη ομιλία στον κόσμο.

Ο Λόγος, που είναι στενά δεμέ-

56

νος με τη γη και η βασική προϋ-πόθεση για όλη τη δημιουργία.

(Για ποιά οπισθοδρομικότητα,λοιπόν, κατηγορούμε τους Νταγ-κόν, ύστερα από την αποκάλυψημιας τόσο βαθιάς γνώσης και πνευ-ματικότητας;)

Αυτός ο λαός έχει τη θυσία σανμία συγκεκριμένη εκδήλωση. Αυ-τός που θυσιάζει, τελεί την προσφο-ρά καταπίνοντας και φτύνοντας τοα ί μ α . Η ζωτική δύναμη, ο Νόμμο,δηλαδή η ουσία που αποκαλύπτε-ται μόνο στό Λόγο, βρίσκεται μέσαστό αίμα του θύματος και διεισδύειμέσα σ' αυτόν που έχει τη γνώση,δηλαδή τον μυημένο ή αυτόν πουθυσιάζει και που μ' αυτό τον τρόποπαίρνει δύναμη. θα πάρει ακόμαμεγαλύτερη δύναμη όμως αν μπο-

ρέσει να καταβροχθίσει το συκώτιτου θύματος. Αυτό το όργανο είναιο κρυφός σύνδεσμος της προσωπι-κότητας της «ψυχής». Από το συ-κώτι προέρχεται η μαγική δύναμη,που μετά από διάφορες διαδικασίεςθα ξαναγυρίσει πάλι σε άλλο συ-κώτι. Με τον τρόπο αυτό μεταδί-δεται και διανέμεται ομαδικά πλού-τος γ ν ώ σ ε ω ν . Η θυσία λοιπόν γιατους Ντογκόν αποτελεί προσφοράζωτικής δύναμης. Όλη τη μέρα κά-θε πράξη και κάθε εργασία γίνεταισαν μιά επίκληση προς τη δύναμη,με ίχνη και χαρακτηριστικά βα-θιάς πνευματικότητας.

Κάθε κίνηση είναι συμβολικήακόμα και κάθε κατασκευή. Άςπάρουμε τη δομή των σπιτιώντους.

Η πρόσοψη κάθε σπιτιού πα-ρουσιάζει ενα δικτυωτό από δέκαοριζόντια κοιλώματα, που καθένααπό αυτά έχει εσωτερικά οκτώ κά-θετα κοιλώματα με φάρδος μέχριμία π α λ ά μ η . Σ α ν σκακιέρα με εσο-χές και προεξοχές, που γίνονταιφωλιές για τα χελιδόνια και όπουσκαλίζονται διάφορα πρόσωπα. Ε-πίσης χρησιμεύουν και σαν βωμοίγια θυσία στους νεκρούς. οι οκτώσειρές είναι οκτώ πρόγονοι και οαριθμός δέκα αντιπροσωπεύει τηνκαταγωγή των προγόνων (10, όπωςτ α δέκα δάκτυλα τ ω ν χ ε ρ ι ώ ν ) . Τ οαποτέλεσμα του υπερφυσικού είναιφανερό. Αρχή της καταγωγής τωνπρογόνων είναι ο θεός του Σιτο-βολώνα του Ουρανού, που ήρθεστην ακάθαρτη τη ρυπαρή γη, μετάτην πρώτη αμαρτία που έγινε απότο πρώτο ζευγάρι και έφερε νέεςκαλές δυνάμεις. Άπό τότε οι από-γονοι του Σιδηρουργού θεωρούν-ται διαφορετικοί από όλους τουςάλλους ανθρώπους γενικά. Οι ακά-θαρτοι άνθρωποι (πουρού) είναιαπόγονοι του πρώτου νεκρού αν-θρώπου. Οι ζωντανοί άνθρωποι (ό-μο) είναι οι κοινοί Ντογκόν. Οιλευκοί άνθρωποι (πίλι), είναι οικοινοί τεχνίτες και όλοι οι άλλοικάτοικοι της γης.

Η ΠΕΡΙΠΛΟΚΗ ΣΥΜΒΟΛΟΓΙΑΤΩΝ ΝΤΟΓΚΟΝ

Οι σιδηρουργοί είναι από φύσητους οι λιγότερο δυνατοί από τουςάλλους ανθρώπους λέει η φαντα-σία των Ντογκόν, γιατί ο πρώτοςΣιδηρουργός έδωσε από τη δικήτου δύναμη στη γη και έτσι έμεινεαδύνατος. Οι σιδηρουργοί Εξακο-λουθούν και σήμερα να χτυπούν

το σφυρί, για να ξανακερδίσουνέτσι τη ζωτική δύναμη που δικαιω-ματικά τους ανήκει. Δέν μπορεί κα-νείς να ζήσει χωρίς αρκετή ζωτικήδ ύ ν α μ η . Η φαντασία φροντίζει καιπροβλέπει σε ποιο μέρος η τροφήδέν είναι αρκετή. Αυτή η διαδικα-σία που δίνει και ξαναπαίρνει τηδύναμη, είναι μιά αντιπροσωπευ-τική πράξη δικαιοσύνης.

Είναι υπακοή στη θεότητα, πουκατοικεί μέσα στους Ντογκόν για-τί η πνευματική ωριμότητα τουςείναι τέτοια, ώστε να καταλαβαί-νουν ότι καθένας έχει μέσα τουτο Θεό και ένα ιερό κ α θ ή κ ο ν . Ηφωτιά πάνω στό δίσκο του σιδη-ρουργού είναι αντανάκλαση τουήλιου, γι' αυτό εργάζονται τη μέρακαι ποτέ τη ν ύ χ τ α . Η μέρα ήχείαπό το θόρυβο των σφυριών, ενώη νύχτα αναταράσσεται από τις χί-λιες μυστικές φωνές που σέρνει οάνεμος. Συσχετίζοντας τη δοξα-σία αύτή με τη χριστιανική συμ-βολογία, θα μπορούσαμε να πούμε,ότι ο Χριστός είναι ο σιδηρουρ-γός που έσωσε την ανθρωπότητα,μόνο που οι χριστιανοί, αντίθετααπό τους Ντογκόν, δέν συνταυτί-στηκαν τόσο με το Ιερό Μυστή-ριο, ώστε να το ζουν καθημερινά.

Ακόμα και οι γυναίκες ξανα-ζούν, στό δικό τους σιδηρουργείο,το καθήκον του αρχαίου σιδηρουρ-γού και οικοδόμου.

Γνωρίζουν αγγειοπλαστική, όπωςγνώριζαν στη μακρινή μυθική επο-χή. Δέν είναι ανάγκη να είναι σύ-ζυγοι σιδηρουργού. Όλες οι γυ-ναίκες μπορούν να μάθουν τηντέχνη της κεραμικής. Κάθε μιάτους γίνεται έτσι συμβολικά εκεί-νη, που ζυμώνει το αγγείο πάνωστό θάμβος του πρώτου ζευγα-γαριού.

Το αγγείο είναι το όν, ο άνθρω-π ο ς . Η γυναίκα, όπως η πρώτηγυναίκα του πρώτου ζευγαριού, πα-ριστάνει το δημιουργό ανάμεσαστη θεότητα και στον άνθρωπο.

Η περιτομή είναι και αυτή πρά-ξη ιερή που διδάσκεται από ψηλά,Ο πόνος είναι αναγκαίος και ανα-πόφευκτος, όταν χύνεται το αίμα.Νικιέται όμως με την υπερηφάνειακαι το ά σ μ α . Το αίμα ρέει αλλάτί μ' αυτό; οι νέοι τραγουδούν:«Ένα καιρό εγώ έλεγα δέν υπάρ-χουν ερωτευμένοι (οι πρώτοι), μάσήμερα είδα το μαχαίρι και δένέχω κανένα φόβο, γιατί όταν τομαχαίρι με πληγώνει αυτό είναικαλό, δέν θα ήταν καλό μαχαίρι,αν δέν με πλήγωνε». Τραυματί-ζονται, σκορπούν το αίμα, πίνουν

α ί μ α . Η περιτομή δίνει δύναμη,το συκώτι του θύματος δίνει δύ-ναμη, όταν πίνουν αίμα παίρνουνδύναμη, δίνουν αίμα και το ξανα-π α ί ρ ν ο υ ν . Η ομαδική θυσία υπο-νοεί, ότι ο εγωισμός και η αυτο-προβολή είναι πράγματα άγνωστα.Πρέπει να σταματήσουμε να θεω-ρούμε τους αφρικανούς υποανά-πτυκτους, γιατί, στην απλούστερηπερίπτωση, κάνουν κακό για νατελέσουν τη μαγεία.

ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΥΨΗΛΗΣΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

Η θυσία των Ντογκόν είναι θε-τική και κατευθύνεται σε δύο πλευ-ρές. Τελείται η πάνω σε ένα άλλοάνθρωπο η πάνω στους ίδιους τουςεαυτούς τους. Είναι πάντοτε μιάπράξη ίερή και χωρίς κανένα συμ-

Γυναίκα Ντογκόν που φέρει στό κε-φάλι της το έμβλημα του Νόμμο,υιού του θεού, ζωοποιού δύναμης.

φέρον. Θεωρείται συμφέρον το κα-λό, που χαρίζει την ευτυχία, καικακό, αυτό που δίνει συμφορές.Δέν είναι άσχετο το ότι θυσία στηγλώσσα των Ντογκόν σημαίνει «ξα-ναδίνω ζ ω ή » . Η ζωτική δύναμη, οΛόγος, γεμίζει το είναι του ανθρώ-που.

Ο εθιμοτυπικός κύκλος της κα-τάποσης και της προσφοράς από

το στόμα, είναι ένας πνευματικόςκύκλος, που εμφανίζεται με αυτότον τρόπο, με τη διατροφή.

Είναι ο αντίστοιχος συμβολικόςπαγκόσμιος κύκλος που οι Ντογ-κόν πιστεύουν, ότι: ο ΈβδομοςΝόμμο κατάπιε έναν νεκρό απότο κεφάλι, αλλά έφτυσε τις πέτρες,που τις ονομάζουν Ντουγκουέ, δη-λαδή τα διάφορα άλλα μέρη τουσώματος του ανθρώπου, που έγι-ναν πέτρες, δηλαδή νεκρό σώμα.Αυτό το σχήμα ανθρώπου, πουπαρουσιάζεται μέσα από τις πέτρες,αντιστοιχεί με την αναπαράστασητης ανθρώπινης ψυχής.

Αντίληψη μεταφυσική, αλλη-γορική, που συγχέεται πάντοτε καιδέν γίνεται κατανοητή από τουςλευκούς. Όποιος μέχρι σήμερα έ-γραψε γι' αυτά τα πράγματα καινόμισε ότι βρήκε το κλειδί τηςαλήθειας αναφέρεται στη βαθιά συμβολογία, νομίζοντας την σαν τημόνη υλιστική εκδήλωση η λα-τρεία της πέτρας, ένα νόημα πουείναι αδύνατο να παραδεχτούμε στιςδικές μας θρησκείες. Ή πολύ αφε-λείς ήταν αυτοί οι κριτικοί η ήτανκακά πληροφορημένοι ή, τέλος,έδωσαν μεγάλη σημασία στό χρώματου δέρματος. Παρέλειψαν η δένγνώριζαν την έμφυτη αντίληψη τηςσοφίας της αυτογνωσίας, που έχουνόσοι δέν ξέρουν ούτε να γράφουνούτε να διαβάζουν και, πρό πάντων,δέν έχουν ιδέα για τον πολιτισμόμας. Οι Ντογκόν, λοιπόν, θεωρούν-ται οι «ζωντανοί νεκροί» όταν πλη-σιάζουν το βωμό της θυσίας, ενώθεωρούν τον εαυτό τους νεκρό σεόλη τη διάρκεια της μέρας με ό,τικαι αν ασχολούνται. Βέβαια είναιδύσκολο για μας τους Ευρωπαίουςνα καταλάβουμε τη νοοτροπία αυ-τή δηλ. δέν μπορούμε να θεωρή-σουμε νεκρούς ανθρώπους, αυτούςπου κινούνται και συζητούν στηναγορά κανονίζοντας και τις τιμέςτων εμπορευμάτων. Ή να θεωρή-σουμε νεκρούς τους ανθρώπους πουεργάζονται στους αγρούς η πουκυνηγούν ένα θήραμα. για μας εί-ναι πραγματική τρέλα, να θεωρούμε ζωντανούς μόνο τους προγό-νους που αρκετά χρόνια αναπαύον-ται στις νεκροπόλεις. Αυτοί γί-νονται ζωντανοί μόνο κατά τη στι-γμή της θυσίας. Τότε ζωντανοί άν-θρωποι--που θεωρούν τους εαυ-τούς τους νεκρούς —τρέφονται συμ-βολικά από τα μέλη τους για ναγίνουν ζωντανοί. Σ' αυτήν τη φαν-ταστική αναπαράσταση οι ακά-θαρτοι είναι νεκροί και, τρεφόμε-νοι συνέχεια και συμβολικά, παίρ-

57

νουν και δύναμη, αλλά και ζουνειρηνικά με τους υλικά μόνο νε-κρούς των νεκροπόλεων. Και δενκάνουν διάκριση όταν πρόκειταινα θυσιάσουν, αν το θύμα είναιένα ζώο η κάποιος ά ν θ ρ ω π ο ς . Τομόνο που τους ενδιαφέρει είναι ναφάνε, να πιουν, να πάρουν ζωο-ποιό δύναμη. Και όσο περισσότερομπορούν να φάνε και να πιουν, τό-σο περισσότερη ζωτική δύναμηπαίρνουν.

Εμείς οι Ευρωπαίοι, δεν κατα-λαβαίνουμε καθόλου αυτή τη λα-τρεία και το νόημα της, και ακρι-βώς για το λόγο αυτό οι αφρικανοίαναγκάζονται να κρύβονται, νακρύβουν την πίστη τους από τουςαποικιοκράτες πολιτισμένους ευ-ρωπαίους.

ΕΝΑΣ ΘΡΥΛΟΣ ΤΩΝ ΜΑΝΙΑ

Ένας θρύλος των Μάνια αναφέ-ρει για έναν άνθρωπο γίγαντα μεακόρεστη όρεξη και ανοικτό χλωμόδέρμα που ήταν βίαιος και τρομε-ρός, τον Ν'γκακόλα. Αυτός λοι-πόν ο Γίγαντας, είχε πείσει τουςλαούς να του στείλουν νεαρά ζευ-γάρια, που θα τα έτρωγε και μετάθα τα επανέφερε τελειότερα.

Οι Μάνια τον πίστεψαν, γιατίποθούσαν πάντοτε και πίστευαν σεμία μελλοντική πνευματική ανά-ταση, και έλπιζαν σε μιά παντο-τινή σωτηρία. Έτσι οι γεροντότε-ροι αποφάσισαν και έστειλαν τανεαρά ζευγάρια. Μά όταν είδανότι από κάθε ζευγάρι γύριζε μόνοο ένας, κατάλαβαν ότι ο Γίγανταςτους είχε κοροϊδέψει. Γι' αυτό απο-φάσισαν να τον εξοντώσουν. Έ-φτιαξαν λοιπόν διακόσια δέκα οκτώψωμιά και μέσα έβαλαν από μιάσκληρή πέτρα.

Ο Γίγαντας καταβρόχθισε σεπολύ λίγο χρόνο όλα τα ψωμιά καιαμέσως σχεδόν έπεσε νεκρός. Όλοιοι κάτοικοι του χωριού έπεσαντότε πάνω του και τον έκαναν κομ-μάτια.

Οι μαύροι είχαν πάντοτε μιάαβεβαιότητα για τη ζωή και μιάδυσπιστία για τους λευκούς. «οιλευκοί, λένε, είναι δυνατοί, έχουνπλοία, αεροπλάνα, όπλα, ενώ έμείςέχουμε μόνο τις πιρόγκες μας. Ό-μως γιατί υποφέρουν και πεθαί-νουν σαν και μας;»

Αναρωτιούνται πάντοτε από πούπροέρχεται η δύναμη και η γνώσητων λ ε υ κ ώ ν . Ο Ν'γκακόλα είχεανοιχτό χρώμα σ τ ό δέρμα ήταν

δυνατός και έτρωγε. Οι μαύροιτον έκαναν κομμάτια, τον έφαγανγια να πάρουν από τη δύναμη τουκαι μετά τον θ ε ο π ο ί η σ α ν . Η ωραίαλευκή γενειάδα του γίγαντα, φυλά-γεται μέχρι σήμερα σε ένα μέρος,που θεωρείται ιερό. Κατά τον ίδιοτρόπο φυλάγονται και οι πέτρες,που χρησιμοποιήθηκαν για την έ-ξόντωσή του.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΝΔΥΑΖΕΤΑΙΜΕ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ

ΤΗ ΜΑΓΕΙΑ

για να αναγνωρίζεται αυτή η λα-τρεία τοποθετούνται ιερές πέτρεςστά ιερά μέρη όπου λατρεύεταιη θρησκεία του Ν ' γ κ α κ ό λ α . Η ρί-ζα του θρύλου των Μάνια βρίσκε-ται εδώ στην προγονική μανία τωνφτωχών αυτών ανθρώπων, που δένθεωρούν τίποτα καλύτερο από τονα τρώνε. Γι' αυτούς όλοι οι δυνα-τοί τ ρ ώ ν ε . Ο Ν'γκακόλα ήταν δυ-νατός και έτρωγε. Γι' αυτούς τοπνεύμα κατοικεί στο στομάχι, αντί-θετα με έμας και τον πολιτισμό μας.Έμείς κατά βάθος είμαστε υλιστέςκαι ας μιλούμε για ψυχή και γιαπνεύμα.

Οι αφρικανοί είναι πνευματικοίάνθρωποι και ας θυσιάζουν και αςτρώνε και ας θεοποιούν το συκώτιη το στομάχι ενός όντος που θεο-ποίησαν. Όταν θεοποίησαν τονΝ'γκακόλα, οι ίδιοι οι Μάνια τουπρόσφεραν θυσία κρέας και άλλαφ α γ ώ σ ι μ α . Κ α ι εδώ βλέπουμε στοβάθος την αντίδραση κάθε ανθρώ-

που και κάθε κοινωνίας μέχρι σή-μερα. Δηλαδή πρώτα τον φόβο γιακάθε δυνατό ηγέτη η τύραννο καιμετά την πτώση τ ο υ . Η ανάμνησητου παραμένει, η ανδρεία του εξυ-μνείται, οι πράξεις του καταγρά-φονται. Με λίγα λόγια περνά στηνα θ α ν α σ ί α . Ο Φρομπένιους, στημελέτη του για τους πρωτόγονουςλαούς της Αφρικής μας αποκαλύ-πτει, πόσο στενά συνδέεται ο μύ-θος με την πράξη. Εδώ το αίσθηματου πρωτόγονου παίζει μεγάλο ρό-λ ο . Τ ο θρησκευτικό αίσθημα ται-ριάζει και στό σύμβολο και στηνπράξη.

Το να τρέφονται συμβολικά απότο θεό είναι μιά ιερή π ρ ά ξ η . Τονα τρέφονται από ζωντανούς ανθρώ-πους είναι και αυτό μιά ιερή πράξη,στην ουσία είναι η ίδια προηγού-μενη πράξη. Επομένως η ανθρω-ποφαγία είναι πράξη πνευματικήκαι θρησκευτική.

Η ΑΝΘΡΩΠΟΦΑΓΙΑ ΣΑΝΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ

Για όλες τις άνθρωποφάγες φυ-λές της Αφρικής, το να φάνε έναναρχηγό η βασιλιά, θεωρείται σαννα παίρνουν τη μεγαλύτερη δύναμηπ ο υ μπορούν ν α πάρουν π ο τ έ . Τ αίχνη της ανθρωποφαγίας δέν έλει-ψαν ποτέ σχεδόν μέχρι σήμερα απότις φυλές του Κογκό. Γι' αυτές μαςμιλά και ο Στάνλεϋ κατά τις γνω-στές του περιοδίες, και εξερευνή-σεις στην Αφρική του Ισημερι-νού. Πρόκειται για τις φυλές τωνΆσάμα, Μπακούμου, Βαρέγκα,Μπασάνι, Μ π ά τ β α . Ο Στάνλεϋ καιοι σύντροφοι του ένιωσαν κατα-νόηση για τους ανθρώπους αυ-τούς.

Αυτές οι φυλές τρέφονται με τασώματα των νεκρών εχθρών τουςκαι με τους αιχμαλώτους τους. Ό-μως έφαγαν και τους δεκατρείς πι-λότους στό Κιντού και εξεγέρθη-κε τότε η κοινή γνώμη.

Φυσικά ηθικά διδάγματα δέν πε-ριμένουμε, ούτε βέβαια σκεπτόμα-στε κάτι τέτοιο. Μόνο, θα έπρεπενα απελευθερώσουμε τον μαύρο απότους δικούς μας μύθους, τους μύ-θους των λευκών.

Maria Teresa Lojolo

58

τα βηματα

του διαβολουΓ. Μ Π Α Λ Α Ν Ο Σ

Όταν ο Διάβολος αρχίζει να περπατά στην Γη", τότε πολλάπερίεργα μπορούν να συμβούν. Διάβολος ή εξωγήινη συ-σκευή; Ένα απίθανο συμπέρασμα.

Ηταν μια παγωμένη χειμωνιάτικη νύχτα στηνεπαρχία του Ντέβον της Νοτιοδυτικής Α γ -γλίας. Το χιόνι είχε πέσει πυκνό το προηγού-

μενο βράδυ και το πρωί όλα ήταν σκεπασμένα απόένα παχύ, άσπρο στρώμα. Μια νύχτα γραφική, θαλέγαμε, για μας στη Νότια Ευρώπη, πολύ κοινήόμως για την Αγγλία.

Η νύχτα όμως εκείνη δεν ήταν σαν όλες τις άλλες.Κάτι αλλόκοτο είχε επισκεφτεί και τριγυρίσει στηνύπαιθρο, περνώντας πάνω από σπίτια, φράχτες, ποτά-μια και λίμνες. Κάτι που ξύπνησε ξεχασμένους φόβουςμιας παλιότερης εποχής στους δυσειδαίμονες κατοί-κους του Ντέβον. Ξαναγύριζαν στην εποχή που οΔιάβολος ήταν ένα υπαρκτό πρόσωπο και όχι τοαρχέγονο σύμβολο της σύγχρονης ψυχολογίας. Στήνεποχή που οι μάγισσες πήγαιναν πετώντας στον τόποτης μεγάλης τελετής και μύησης τη Νύχτα της ΑγίαςΒαλπουργίας.

Σήμερα, βλέποντας με μεγαλύτερη αντικειμενικό-τητα τα γεγονότα, κρίνουμε περιττή την παρουσίατου Διαβόλου, με την αρκετά κωμική τραγίσια μορφήτου, αλλά δικαιολογούμε τον τρόμο που δημιουργή-θηκε τότε. Ήταν η πιο φυσική εξήγηση για το θρήσκοχωρικό της εποχής.

Σήμερα ο Διάβολος δεν είναι δεκτός, αλλά μήπωςδόθηκε και καποια άλλη, πιο ικανοποιητική εξήγηση;σε λίγο θα δούμε και τις νεότερες α π ό ψ ε ι ς . Το κατάπόσον είναι ικανοποιητικές όμως, θα το αποφασίσεικανείς μόνος του.

Ισως δέν εξηγήσαμε ακόμη τι ακριβώς συνέβη,αλλά ο αναγνώστης θα το έχει ήδη υποπτευθεί απότον τίτλο. Καιρός λοιπόν να δούμε και τις λεπτο-μέρειες των σ υ μ β ά ν τ ω ν . Τ α γεγονότα τ ο υ Ντέβονδεν ήσαν ακριβώς η α ρ χ ή . Το άγνωστο «κ ά τ ι»,που τριγύριζε μέσα στη νύχτα, είχε πάει κι άλλού.Και όταν, χρόνια αργότερα, ξαναγύρισε στο Ντέ-βον, η παρουσία του είχε αναφερθεί σε διάφορα ση-μεία της Γης.

Ας αρχίσουμε κάπως έμμεσα, με μιά είδηση πουδημοσιεύθηκε στις 14 Μαρτίου 1840 στους «Τάιμς»του Λ ο ν δ ί ν ο υ . Η είδηση αναφέρει ότι, στήν περιοχή

που συναντώνται οι ορεινές κοιλάδες του Γκλένορ-τσυ, Γκλένλυον και Γκλενοτσάιν της Σκωτίας, πε-ρίεργα ίχνη είχαν βρεθεί στο χιόνι το χειμώνα του1839 και 1 8 4 0 . Τα ίχνη, που κάλυπταν μιαν έκταση12 μιλίων, δεν ανήκαν σε κανένα ζώο γνωστό στηΣκωτία, άλλα έμοιαζαν με τα ίχνη που αφήνουνοι οπλές του α λ ό γ ο υ . Το πιο περίεργο, εξηγεί η εί-δηση, ήταν ότι δε φαίνονταν να είναι ίχνη τετραπό-δου, αλλά καποιου άλλου ζώου που προχωρούσε μεπηδήματα. Κανείς κάτοικος της περιοχής δεν είχεδει το ζώο που τα είχε προκαλέσει.

Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, το πρωί της 8ης Φε-βρουαρίου 1855, είναι αμφίβολο αν κανείς κάτοικοςστά χωριά του Ντέβον είχε διαβάσει η θυμόταν γιατα περίεργα ίχνη των ορεινών Σκωτικών κοιλάδων.

Όταν το πρωί ο φούρναρης του χωριού Τόπσαμάνοιξε την πόρτα του, το θέαμα που αντίκρισε ήτανένα μίγμα του πολύ κοινού με το πολύ παράξενο. Στόχιόνι υπήρχαν ολοκάθαρα ίχνη από καποιο μικρό αλο-γάκι και αυτό ήταν το κ ο ι ν ό . Το παράξενο βρισκό-ταν σε όλα τα άλλα χαρακτηριστικά των βημάτων.

Τα ίχνη φαίνονταν να πλησιάζουν την πόρτα του,άλλα σε απόσταση ενός μέτρου έκαναν απότομηστροφή δεξιά και κατευθύνονταν ίσια προς ένα τοίχούψους 1,5 μ έ τ ρ ω ν . Το μυστηριώδες αλογάκι δέ φαι-νόταν να είχε περάσει τον τοίχο μ' ένα π ή δ η μ α . Ταίχνη από τις οπλές υπήρχαν και πάνω στον τοίχοκαι συνέχιζαν κανονικά από άλλη πλευρά.

Και ποιο αλογάκι θα άφηνε ίχνη σε ευθεία γραμμήη πιο τετραποδο γενικά;

Σύντομα ο πανικός αγκάλιαζε την επαρχία τουΝ τ έ β ο ν . Τα ίχνη δεν ήταν μόνο στήν αυλή του φούρ-νου, ούτε κάν μόνο στό Τόπσαμ. Δεκάδες χιλιάδεςίχνη βρέθηκαν ολοκάθαρα στό χιόνι που σκέπαζε ταχωριά Έξμουθ, Τάινμουθ, Λύμπστοουν, Ντώουλιςκ. ά . του Ντέβον και κάλυπταν μιά διαδρομή 160 χιλιο-μέτρων. Άς δούμε μιά σχετική ανταπόκριση των«Τάιμς» της 16ης Φεβρουαρίου 1855.

«Το μυστηριώδες ζώο θα πρέπει να ήταν προικι-σμένο με τη δύναμη της πανταχού παρουσίας, γιατίτα ίχνη βρέθηκαν σε όλων των ειδών τα απρόσιτα

59

σημεία — στις στέγες των σπιτιών και σε στενούςτοίχους, σε κήπους και αυλές κλεισμένες από υψη-λούς τοίχους και πάσσαλους, καθώς επίσης και στουςανοιχτούς αγρούς. Δεν υπάρχει σχεδόν κήπος στοΛύμπστοουν όπου να μήν παρατηρήθηκαν ίχνη οπλών».

Μπορεί κανείς εύκολα να φανταστεί τον τρόμο πουκατέλαβε τους κατοίκους της περιοχής. Ανάλογεςοπλές υποτίθεται ότι έχει και ο Διάβολος. Οπλέςμεγαλόσωμου τράγου μάλλον, άλλα και τα ίχνη στοχιόνι ήσαν πολύ μικρά για να είναι αλόγου η γάιδα-ρου. Και γιατί όχι ίχνη μικρού αλόγου ή τράγου ήάλλου ζώου, θα ρωτήσετε. Αν η περιγραφή των«Τάιμς» δε σας έδωσε ήδη την απάντηση, το γιατίόχι θα φανεί αμέσως από την πιο ακριβή περιγραφήτους.

Τα ίχνη προχωρούσαν στην ίδια ακριβώς γραμμή,το ένα πίσω από το άλλο και με κανονική απόσταση8 ιντσών, η 20 περίπου εκατοστών, μεταξύ τ ο υ ς . Τομήκος κάθε ίχνους ήταν γύρω στά 10 εκατοστά καιτο πλάτος του 7 ως 8. Κανένα ζώο, δίποδο η τετρά-

ποδο, δεν περπατά βάζοντας τα πόδια του το έναακριβώς μπροστά από το άλλο σε ευθεία γραμμή,κρατώντας μάλιστα σταθερά την ίδια απόσταση ασχέ-τως φυσικών εμποδίων.

Το πιο καταπληκτικό γεγονός όμως, βρισκότανστήν ίδια τη διαδρομή που ακολουθούσαν τα ίχνη.Ό π ω ς έγραψαν οι «Τάιμς», διέσχιζαν σε ευθεία γραμ-μή κήπους, αυλές, στέγες σπιτιών, μάντρες, ποτάμιακαι χωράφια, διατηρώντας πάντα, την ίδια απόσταση,είτε πρόκειτο για επίπεδο χωράφι, είτε για κατη-φορική στέγη σπιτιού.

Ποιο ζώο θα μπορούσε ν' ακολουθήσει τέτοια δια-δρομή πάνω από τόσα εμπόδια, όπως τοίχους καιστέγες — σε μιά περίπτωση ύψους 7 μέτρων — χωρίςνα πειράξει το γύρω χιόνι! Σημειωτέον ότι κανείςένοικος, πάνω στη στέγη του οποίου βρέθηκαν ταίχνη, δεν ανέφερε κανένα θόρυβο. Και διέσχιζαν οχιμόνο σπίτια και μάντρες, αλλά και τον ποταμό Έξε,που στο σημείο έκείνο το πλάτος του ξεπερνά τατρία χιλιόμετρα.

Ό π ω ς είπαμε, οι κάτοικοι τρομοκρατήθηκαν. Γρή-γορα σχημάτισαν ένοπλες ομάδες, που ξεκίνησαν ναβρουν και να εξοντώσουν το άγνωστο πλάσμα. Φυσικά,δέ βρήκαν τίποτε και γύρισαν πίσω απρακτοι γιαν' αρχίσουν τις συζητήσεις και τις ε ι κ α σ ί ε ς . Η φαν-τασία άρχισε να οργιάζει.

«Ίσως ήταν καγκουρώ που δραπέτευσε από τσίρ-κο», πρότεινε ο αίδεσιμώτατος Τζ. Μ. Μάσγκρεηβ...«Ήταν κουνάβι», εξήγησε ο γνωστός βιολόγος τηςεποχή Δρ Όουεν... Ήταν μεγάλο π ο υ λ ί . . . Κ ύ κ ν ο ς ,ίσως, υπέθεσαν άλλοι... Ό χ ι , ήταν ποντίκι που πη-δούσε, πρότεινε καποιος άλλος... Μήπως ήταν μεγά-λος βάτραχος:... Μήπως ήταν ένυδρίδα;...

Όλες οι υποθέσεις έγιναν στην πραγματικότητακαι με κάθε σ ο β α ρ ό τ η τ α . Η πιό αστεία όμως υπό-θεση ήταν εκείνη του λαγού που πηδούσε, κρατώνταςενωμένα τα πόδια του, ώστε ν' αφήνει ίχνη σ' ευθείαγραμμή ! Φαίνεται ότι καποιος λαγός θέλησε να κάνηφάρσα και σκέφθηκε: « Ά ς τρέξω με ένωμένα ταπόδια καμιά εκατοστή μίλια, έτσι για να τους κόψωτη χολή και να μάθουν να μήν ξανακυνηγήσουν λα-γούς».

Οι πολλοί, βέβαια, δέν έπαψαν να πιστεύουν ότι οΣατανάς είχε επισκεφτεί τα χωριά τους και για πολ-λές μέρες φρόντιζαν να μήν κυκλοφορούν έξω μετάτη δύση του ήλιου.

Είναι περιττό ν' αποδείξουμε για ποιο λόγο ταίχνη δέ θα μπορούσαν να προέρχονται από... Κ α γ -κουρώ, κουνάβια, κύκνους και — αν είναι δυνατόν ! —βατράχια η λαγούς με ενωμένα τα πόδια. Αρκείνα σκεφτεί κανείς την ευθύγραμμη τοποθέτηση τωνιχνών, που απαιτεί μονόποδο ζώο και οχι τετραποδοη δίποδο, το πέρασμα πάνω από κάθε εμπόδιο, πουδέν μπορεί να γίνει από κανένα ζώο και τις κανονι-κές αποστάσεις, και θα δεί ότι όλες αυτές οι υποθέ-σεις ήταν το λιγότερο αστείες.

Το πρόβλημα της προέλευσης των ιχνών δέν είναιτόσο απλό, και μάλιστα όταν δέν είναι η μοναδικήπερίπτωση.

Στίς 17 Μαρτίου 1855 τα «Εικονογραφημένα Νέατου Λονδίνου» δημοσίευσαν πληροφορίες ανταπο-κριτή τους από τη Χαϊδελβέργη ότι παρόμοια ίχνηεμφανίζονταν κάθε χρόνο σε περιοχή της ΡωσικήςΠ ο λ ω ν ί α ς . Το σημείο που παρουσιάζονταν ήταν στάσύνορα της Γαλικίας, στον αμμόλοφο Πιασοβαγκόρα.Και έκεί οι κάτοικοι τα απέδιδαν σε υπερφυσικά αίτια.Αυτό που δέν γνωρίζω είναι αν το φαινόμενο παρα-τηρείται και στίς μέρες μας.

Τρίτη περίπτωση παρόμοιων ιχνών αναφέρεται απότον διάσημο Άγγλο εξερευνητή Σέρ Τζέημς ΚλάρκΡόςς, στά 1 8 4 0 . Ο Ρόςς αναφέρει στ' απομνημο-νεύματα του ότι βρήκε ίχνη άγνωστου ζώου στη Νήσοτης θλίψεως του συγκροτήματος των Κέργκελεν, στοΝότιο Ινδικό Ωκεανό. Δοκίμασε να τ' ακολουθή-σει πάνω στο χιόνι, αλλά δέν μπόρεσε ν' ανακαλύψειτο πλάσμα που τα είχε π ρ ο κ α λ έ σ ε ι . Τα ίχνη και εδώείχαν την ίδια μορφή μ' εκείνα του Ντέβον.

Τετάρτη εμφάνιση των βημάτων έχουμε στίς 9Ιανουαρίου 1913 στο Σεβινίγκεν της Ολλανδίας. Στήνπερίπτωση αυτή ξεκινούσαν από την παραλία και διέ-σχιζαν καπου 200 χιλιόμετρα πάνω στο χιονισμένοέδαφος, για να καταλήξουν και πάλι στη θάλασσα.

Και στήν 'Ολλανδία τα ίχνη διέσχιζαν κλειστέςαυλές και ανέβαιναν σε μάντρες και στέγες. Έ ν α ακόμηπερίεργο χαρακτηριστικό είναι ότι περνούσαν κάτωαπό κλαδιά, που απείχαν ένα μόνο μέτρο από τοέδαφος, χωρίς να πειράξουν το χιόνι πάνω στά κλα-διά.

Η πέμπτη εμφάνιση των βημάτων αναφέρεται καιπάλι από το Ντέβον, τον Οκτώβριο του 1950 καιτα ίχνη εξετάστηκαν από τον Δρα Έρικ Ντίνγκουωλ,πρόεδρο της Βρεταννικής Εταιρίας Ψυχικών Ερευ-νών. Στήν περίπτωση αυτή, περιέγραψε ο Δρ Ντίν-γκουωλ, τα ίχνη άρχιζαν από τη βάση ενός γκρεμνούκοντά στη θάλασσα, προχωρούσαν στήν άμμο σεαπόσταση δύο μέτρων το ένα από το άλλο και έφθα-ναν στη θάλασσα, όπου και χάνονταν.

Θα έλεγε κανείς, ότι το άγνωστο πλάσμα — άν ήτανπλάσμα — είχε βγει μέσα από το γκρεμνό και είχεμπει μέσα στη θάλασσα. Περιττό να προσθέσουμεότι ούτε και ο Δρ Ντίνγκουωλ μπόρεσε να δώσειικανοποιητική ερμηνεία και κατέταξε το φαινόμενοστίς πέντε ανεξήγητες περιπτώσεις από τις χιλιά-δες που εξέτασε συνολικά στήν καριέρα του.

το τέλος στο επόμενο

60

Ο ΖΑΚ ΥΒ ΚΟΥΣΤΩ ΚΑΙ... ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

Ο κ. Σκούρας, ο Ζάκ-Υβ Κουστώ και στο κέν-τρο ο κ. Χρήστος Λάζος διευθυντής σύνταξηςτου περιοδικού. Ο κ. Σκούρας συστήνει το πε-ριοδικό στον κ. Ζάκ-"Υβ Κουστώ.

ο Ζακ Υβ Κουστώ, οκ. Αβέρωφ, ο κ. Σκούραςκαι ο κ. Λάζος. Είναι ηστιγμή των αφιερώσεων καιτων αυτογράφων. Το γνω-στό μίνι βαθυσκάφος πε-ριβλημένο μ' ενα κάλυμμααπό πεπιεσμένο χαρτόνι γιαπροστασία. Υπάρχουν α-νοίγματα για τα διάφοραόργανα που προεξέχουν.Ένα υπέρ - σύγχρονο ελι-κόπτερο στην πρύμνη τουπλοίου «Καλυψώ» για τιςανάγκες των ερευνών τουΖακ Υβ Κουστώ.

Ο κ. Σκούρας και ο κ. Κουστώ κοιτάζουν στην σελίδαόπου το περιοδικό παρουσίασε τις πρώτες ενέργειες τουΓάλλου ερευνητή σχετικά με την Σαντορίνη. Το περιοδικόθα παρουσιάζει όλες τις έρευνες του διάσημου Γάλλου, στηναναζήτηση του καταποντισμένου πολιτισμού της Σαντο-ρίνης.

61

Το ενδιαφέρον του κόσμου για τα πολεμικά γεγο-νότα που συνέβαιναν στό Βιετνάμ επί σειρά ετών,δέν επέτρεψε να ακουστούν άλλες ειδήσεις πολιτιστι-κού η επιστημονικού ενδιαφέροντος που αφορούσαντην πολύπαθη χώρα.

Έτσι, μόλις τους τελευταίους μήνες αποκαλύφθη-κε ότι ο δορυφόρος μελέτης των πλουτοπαραγωγικώνπόρων της Γης ERTS - Ι προσέφερε απρόοπτη εξυ-πηρέτηση στους αρχαιολόγους. Συγκεκριμένα, επι-σήμανε από το διάστημα αρχαία ερείπια στό Βιετ-νάμ, την ύπαρξη των οποίων κανένας δέν είχε μέχριτώρα υποπτευθεί —ούτε κάν οι στρατιωτικοί. Έ π ίπλέον, με τη βοήθεια φωτογραφιών που απέστειλε οτεχνητός δορυφόρος, κατορθώθηκε να εξακριβωθείη ακριβής θέση ορισμένων άλλων αρχαίων αρδευτι-κών δικτύων στην ίδια περιοχή.

Η απροσδόκητη ανακάλυψη του ERTS - Ι έχειπροκαλέσει στους αρχαιολόγους που ασχολούνται μετις ανατολικές χώρες και τους πολιτισμούς τους, με-γάλη ανυπομονησία να φτάσουν οι ίδιοι στά νεοανακα-λυφθέντα μνημεία. οι άνθρωποι αυτοί διερωτώνταιμήπως τα έπισημανθέντα μνημεία διατηρούνται τόσοκαλά όσο και τα περίφημα ερείπια του Άνκορ-Βάτ,της Καμπότζης. Αν πράγματι συμβαίνει κάτι τέ-τοιο, θα πρόκειται για τη μεγαλύτερη ανακάλυψητης αρχαιολογίας κατά την τελευταία εικοσαετία.

Στη Μόσχα εκδόθηκε το πρώτο βιβλίο του τρί-τομου Άτλαντα των ω κ ε α ν ώ ν . Ο πρώτος τόμος αφιε-ρώνεται στον Ειρηνικό ωκεανό.

Στήν εργασία αυτή, που δημιουργήθηκε με τηνχρησιμοποίηση σοβιετικών και ξένων υλικών, ωκεα-νογραφικών και μετεωρολογικών μελετών φωτίζον-ται πάνω από 900 θέματα. για πρώτη φορά δίνε-ται χαρακτηρισμός των βασικών φυσικών στοιχείωντου υδάτινου στρώματος μέχρι βάθους 5.000 μέτρων,της δε ατμόσφαιρας μέχρι ύψους 1 6 - 1 8 χιλιομέ-τρων.

Χαρακτηρίζονται διεξοδικά ο βυθός, το κλίμα, ηυδρολογία, η ύδροχημεία και άλλες ιδιομορφίες τηςμεγαλύτερης υδάτινης λεκάνης του πλανήτη μας.Εξαιρετικά πολύτιμες είναι οι πληροφορίες για τηνκατανομή των επίκεντρων των ισχυρών ύποθαλασ-

62

σίων σεισμών, τη διάταξη των ηφαιστείων, μεγάληαξία δέ, έχουν οι χάρτες των τυφώνων. Στόν Άτλαν-τα υπάρχουν χάρτες χημικής δομής των υδάτων.

Οι πολυάριθμοι χάρτες του κεφαλαίου «Ύδρο-γεωλογία» περιέχουν στοιχεία για την θερμοκρασία,τον αλμυρό και συμπαγή χαρακτήρα του νερού, τηνταχύτητα διάδοσης του ήχου στήν επιφάνεια και στάβάθη, τις παλίρροιες, τα κύματα που δημιουργούνταιαπό τους ανέμους.

Η έκδοση του Άτλαντα προκάλεσε μεγάλο ενδια-φέρον στους ειδικούς, γιατί παρόμοιες εκδόσεις, πουτόσο ολοκληρωμένα φωτίζουν τις ιδιομορφίες των ω-κεανών, δέν έχουν ακόμα γίνει πουθενά στόν κόσμο.

Από τότε που ο Δαρβίνος παρουσίασε τη θεωρίατης εξέλιξης, το θέμα της καταγωγής και ηλικίαςτου ανθρώπου δέν έπαψε να απασχολεί τους αρμό-διους επιστήμονες και να συναρπάζει το κοινό. Ό μ ω ς ,ο χώρος αυτός της επιστημονικής έρευνας είναι τέ-τοιος, ώστε ανεπιφύλακτα ισχύει ο κανόνας ότι, οσοπερισσότερα μαθαίνει κανείς, τόσο λιγότερα γνωρί-ζει. Κάθε νέα ανακάλυψη μεταθέτει την ηλικία τουανθρώπου προς τα πίσω και καθιστά την καταγωγήτου περισσότερο σκοτεινή.

Το 1974 έγινε ένα συνέδριο στό πανεπιστήμιο τηςΝ. Υόρκης στό οποίο πήραν μέρος 30 εξέχοντες φυσι-κοί, βιολόγοι, παλαιοντολόγοι και ανθρωπολόγοι. Στόσυνέδριο αυτό ανακοινώθηκαν τα τελευταία στοιχείααπό έρευνες στήν Αφρική, που για μιά ακόμα φοράδημιούργησαν περισσότερα προβλήματα από όσα έ'λυ-σαν και έθεσαν περισσότερα ερωτηματικά απ' όσεςεξασφάλισαν απαντήσεις.

Λίγο πρωτύτερα βρέθηκαν στήν Αιθιοπία άφθονακόκαλα και εργαλεία που άνηκαν σε όντα συγγενήη πρόγονα του σημερινού ανθρώπου, του Homo Sa-piens. Έ ν α από τα πιο σημαντικά ευρήματα της κα-τηγορίας αυτής ήταν η ανακάλυψη περισσοτέρων από100 απολιθωμάτων ενός άνθρωποειδούς. Μεταξύ τουςβρέθηκε και ενα ολόκληρο, ανέπαφο κρανίο ηλικίας3.000.000 ετών.

Ο κάτοχος του κρανίου αύτού θα πρέπει να είχεμεγάλο και αναπτυγμένο εγκέφαλο και τα -πόδια τουήσαν τέτοια, ώστε θα πρέπει να έμοιαζε πολύ με τοσημερινό απόγονο του και να περπατούσε όρθιος,όπως κι έμείς.

Το εύρημα αυτό, που έγινε από την ομάδα τουΈθνικού Μουσείου της Κένυα, ακολούθησε μιά ανα-κοίνωση, που υποστήριζε ότι τουλάχιστον τρεις τύποιανθρώπων ζούσαν σ' εκείνη την περιοχή της Γης, μαζί,για 2.000.000 έτη. Αυτό στηρίζεται σε πλήθος ευρη-μάτων που παρουσίασε ο διευθυντής της ομάδας τηςΚένυα.

Ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσαν στο συνέδριο τηςΝ. Υόρκης τα ευρήματα του νεαρού Άμερικανούπαλαιοντολόγου Μπίλ Γιόχανσεν. που πραγματοποίησετην ανακάλυψη του στην περιοχή Άφάρ της Αιθιο-πίας. Εργάστηκε τους τελευταίους μήνες του 1973και ανακάλυψε μερικά κομμάτια από κόκαλα ποδιώνκαι ένα μέρος από κρανίο ηλικίας μεγαλύτερης από3.000.000 έτη.

Τέλος, κομμάτια από κρανίο και δόντια, ηλικίας5.000.000 ετών. βρήκε στα δυτικά της λίμνης Ρούν-τολφ ο καθηγητής Πάττερσον του Πανεπιστημίουτου Χάρβαρντ.

Έ ν α από τα κύρια Θέματα που απασχόλησαν τηνεπιστημονική συγκέντρωση της Ν. Υόρκης ήταν τοέξης: σε ποια ακριβώς περιοχή της Γης πρωτοπαρου-σιάστηκε ο ανθρωποειδής — ο πρωτόγονος άνθρωπος.

Η ά π ο ψ η του Δρ Γιόχανσεν είναι ότι δεν μπορεί ναδοθεί οριστική απάντηση στο ερώτημα. Φαίνεταιπάντως ότι η Ανατολική Αφρική συμπεριλαμβανο-μένης και της Αιθιοπίας, ήταν το λίκνο όπαυ άνα-πτύχτηκε και εξελίχτηκε ο πρωτόγονος άνθρωπος.

Είναι γνωστό ότι ο καφές είναι ένα ελαφρό διεγερ-τικό για άτομα όπιασδήποτε ηλικίας. Αλλά ο κανό-νας έχει και τις εξαίρεσεις τ ο υ . Σε ανακοίνωση τουΑμερικάνικου Ιατρικού Συλλόγου αναφέρεται ότιένα η δύο φλιτζάνια καφέ έχουν καταπραϋντική επί-δραση στα ύπερκινητικά παιδιά.

Η ύπερκινησία οφείλεται σε μιά διαταραχή νευρο-λογικού χαρακτήρα και το παιδί, που πάσχει απ'αυτή, δεν παύει σχεδόν ποτέ να κινεί τα άκρα του.Οι κινήσεις αυτές είναι ζωηρές και τις περισσότερεςφορές ακούσιες.

Συνήθως η ύπερκινησία αντιμετωπίζεται με διάφο-ρα φάρμακα. Όμως, η άνακοίνοιση του Αμερικάνι-κου Ιατρικού Συλλόγου αναφέρει ότι μιά σειρά πει-ραμάτων απέδειξε πώς τα ίδια ή και καλύτερα απο-τελέσματα έχει ο καφές, όταν βέβαια, χορηγείται σεμέτριες δόσεις.

Η απότομη μείωση της φωτεινότητας του Ήλιου,κι όχι οι γήινοι κατακλυσμοί ήταν η αιτία της ριζικήςαναπροσαρμογής του κλίματος του πλανήτη μας στηνεποχή των μεγάλων π α γ ε τ ώ ν ω ν . Τ η ν υπόθεση αυτήδιατύπωσε ο σοβιετικός επιστήμονας Γκράντ Κοτσά-

ροφ στο διεθνές σεμινάριο για τα προβλήματα φυσικήςτου διαστημικού χώρου που έγινε στο Λένινγκραντ.

Σύμφωνα με τον καταμερισμό των ισοτόπων τουαλουμινίου — 26 και του βόριου — 10 σε στρώματατου βυθού από διάφορες γεωλογικές εποχές κατόρθω-σε να αποκαταστήσει τη δυναμική «ακτινοβολία» τηςΓης με χείμαρρους σωματιδίων από την ηλιακή κορώ-να κατά τη διάρκεια μερικών εκατομμυρίων ετών. Πα-ράλληλα καταχωρήθηκαν επακριβώς οι περίοδοι ανό-δου και πτώσης, μιά από τις οποίες και οδήγησεστην καθολική ψύξη του πλανήτη μας.

Κατά την γνώμη του επιστήμονα, οι αλλαγές φω-τεινότητας του Ήλιου, με τις όποιες άμεσα συνδέον-ται οι αλλαγές έντατικότητας της ακτινοβολίας του,συντελούνται σαν αποτέλεσμα άλματοειδούς μετατό-πισης της ουσίας μέσα στά «σπλάχνα» του Ήλιου.

Η πρώτη σοδειά κουκουλιών μαζεύτηκε στη στέπαΓολόντνι — άνυδρη μισοέρημο στη Μέση Ασία, πουμετατραπηκε στά χρόνια της Σοβιετικής εξουσίας σεμεγάλη γεωργική π ε ρ ι ο χ ή . Τ α κρατικά αγροκτήματαπου δημιουργήθηκαν εδώ συγκέντρωσαν 550 τόνν.κουκουλιών εξαιρετικής ποιότητας. Το σχέδιο ανά-

πτυξης της οικονομίας της περιοχής αυτής προβλέ-πει στά προσεχή 5 χρόνια την οργάνωση παραγωγήςμεταξάς.

Το πρώτο καλλιεργήσιμο φυτό στη στέπα Γολόν-τνι, όπου φύτρωνε μόνο καμηλόχορτο, έγινε το βαμ-βάκι. Τώρα κάθε χρόνο μαζεύουν έδώ πάνω από600.000 τόνν. βαμβάκι. Καλλιεργούνται επίσης διά-φορα λαχανικά, φρούτα, ζαρζαβατικά, πατάτα. Έ δ ώασχολούνται τώρα με την αναπαραγωγή ζώων, που-λερικών, κι ακόμα ψαριών σε τεχνητές λ ί μ ν ε ς . Η καλ-λιέργεια μουριών και η αναπαραγωγή μεταξοσκωλή-κων ολοκλήρωσαν το πρόγραμμα γεωργικής αξιο-ποίησης της στέπας.

Άν και η πρώτη «σοδειά μεταξάς» πάρθηκε μόνοφέτος, οι μουριές φέρνουν στις τοπικές περιοχές ωφέ-λεια ήδη από μερικά χρόνια. Εκατομμύρια μουριές,που έχουν φυτευτεί κατά μήκος των αρδευτικών διω-ρύγων, καλύπτουν με σκιά τις κοίτες τους. Με τηβοήθεια των δέντρων αυτών εδραιώνουν τα φρά-γματα των ύδροτεχνικών εγκαταστάσεων, προστα-τεύουν το επίχωμα των σιδηροδρομικών γραμμών απότην διάβρωση των ύπεδάφιων αλμυρών υδάτων.

63

ΤΗΛΕΠΑΘΕΙΑ

κι αυτοί δέχτηκαν ε υ χ α ρ ί σ τ ω ς . Τααποτελέσματα αυτού του πειράμα-τος, απόδειξαν ότι όλοι μας κατάτη νύχτα βλέπουμε το μέλλον, ό-μως πολύ λίγοι από μας θυμόμα-στε τι βλέπουμε. Γιατί η «συνεί-δηση» της ημέρας μόλις ξυπνήσει,έχει την τάση να σβήνει κάθε ίχνοςονείρου από τη μνήμη και έπειταο εγκέφαλος του κοιμισμένου είναικύριος στην κατάσταση της συνεί-δησης και ελεύθερος να δώσει ο-ποια ερμηνεία θέλει στα κύματαπου συλλαμβάνει.

Φαίνεται επίσης ότι το ονειρικό«εγώ» έχει την τάση ν' ανακατεύειμεταξύ τους τόσο τις εικόνες τουπαρελθόντος όσο και τις μελλον-τικές. Η τελευταία αυτή λεπτομέ-ρεια, ιδιαίτερα αφήνει να διαφαί-νεται ένα σύμπαν ευρύτερο απ'αυτό που εμείς γνωρίζουμε καιόπου κυριαρχούν νόμοι βασικά δια-φορετικοί απ' τους δικούς μας.

Γιατί, όχι μόνο δέν θυμόμαστε ταόνειρά μας αλλά και αυτά τα λίγαπου μένουν στη μνήμη μας δέν μπο-ρούμε να τα αξιολογήσουμε επα-κριβώς. Και αυτό, λόγω του αδυ-σώπητου νόμου που μας χωρίζεισαν αδιαφανής πέπλος απ' τηνψυχική νυχτερινή ζωή μας. Βέ-βαια ο πέπλος έχει καποιο λόγο,που υπάρχει, όμως, είναι φανερόεπίσης ότι ο λόγος αυτός δεν μαςαφήνει να φτάσουμε ως τα κρυφάμυστικά της ψυχής μας. Συμπέ-ρασμα: Η ανεπαρκής γνώση τωνονείρων μας, είναι βασική αιτίαγια την μερική μόνο γνώση πουέχουμε για τον εαυτό μας.

Για το λόγο αυτό λοιπόν, η προ-σοχή των ερευνητών και επιστημό-νων όλου του κόσμου και των δια-φόρων Εταιρειών Ψυχικών Ερευ-νών στρέφεται όχι πλέον προς ορι-σμένα φαινόμενα αυθόρμητα, ακρι-βή και συνεπή, που συνέβησαν

ήδη, και έχουν ταξινομηθεί, παράτο γεγονός ότι δέν είναι πάντοτεεύκολο να βρεθούν και ν' αξιολο-γηθούν σωστά, αλλά προσανατο-λίζεται προς εκδηλώσεις, ίσως λι-γότερο επίσημες, όμως περισσό-τερο κατάλληλες, για τη σύγχρο-νη τεχνική μελέτη και αξιολό-γηση.

Ετσι δέν θα μιλάμε πλέον γιατηλεπάθεια και για μαντεία, αλλάγενικά για μια «ικανότητα υπεραι-σθητικής λήψης» που θα συμπερι-λαμβάνει όλες τις δυνατές πιθανό-τητες γνώσεων του εγκεφάλου, πουθα είναι ανώτερες από κάθε φυσιο-λογική γνώση και ικανότητα.

Ακόμη πιο γενικός είναι ο όρος«του παράγοντος PSI», στον οποίοσυμπεριλαμβάνονται όλες οι δυνα-τότητες εν δράσει η ναρκωμένεςτου εγκεφάλου, ακόμα και τωνβιολογικών, μηχανικών η φωτο-χημικών φαινομένων κ.λπ.

Η παραψυχολογία ετοιμάζεταιίσως να μας ανοίξει τις πόρτες ενόςάλλου ευρύτερου σύμπαντος έξωαπό κάθε σύνορο του διαστήματος,του χρόνου και της ύλης, ενός σύμ-παντος όπου η Γνώση δεν θα έχεικανένα απολύτως φραγμό!...

Luc. Gianfrancesch

ΙΣΑΑΚΑΣΙΜΩΦ

σίας, γιατί ακόμα κι αν δικαιολογούσαντη δυνατότητα των πολύχρονων αυτώνταξιδιών μέσα στα χρονικά όρια της ζωήςτων διαστημικών ταξιδιωτών, χάρη στησύμπτυξη του χρόνου, όπως προβλέπειη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν,εν τούτοις οι ήρωες του ήσαν καταδι-κασμένοι να επιστρέψουν στη Γή μετάπάροδο χιλιάδων χρόνων. Γι' αυτό όλοισχεδόν οι συγγραφείς επιστημονικής φαν-τασίας, όπως και ο Ασίμωφ στην «Τε-λευταία ερώτηση», κάνουν χρήση του

«υπερδιαστήματος». Το ύπερδιάστημα αυ-τό υποτίθεται ότι είναι ενα είδος τούνελπου κάπως πώς δημιουργείται από καποια

μηχανή του διαστημοπλοίου και με-ταφέρει το διαστημόπλοιο σε ελάχιστοχρόνο από τον ενα μέρος του σύμπαντοςστο άλλο. με άλλα λόγια το «υπερδιά-στημα» δέν είναι τίποτε άλλο παρά αυτόπου συνήθως αποκαλούμε «τα φτερά τηςφαντασίας» μας. Απλά λοιπόν ύπερδιά-στημα δέν υπάρχει, παρ' όλο που είναιμιά αναπόσπαστη ανεκτίμητη και αναγ-καία εφεύρεση στα περισσότερα διηγή-ματα επιστημονικής φαντασίας. Και μιάυποσημείωση: για όσους θεωρούν τις μαύ-ρες και λευκές οπές του διαστήματος σαν«υπερδιάστημα» η απάντηση είναι ότιίσως έχουν δίκιο, αλλά κανένα διαστη-μόπλοιο που θα μπει στο εσωτερικό μιαςμαύρης οπής δέν πρόκειται να βγει απόμιά λευκή όπή, όπως το ξέρουμε, γιανα μας πει ότι κάναμε λάθος.

Τέλος, στο πλέον βασικό επιστημονικόθέμα του διηγήματος, την Εντροπία, καιτην έξέλειξη των άστρων, η έπιστημονι-κότητα του συγγραφέα δέν μεταπηδά ού-τε για μιά στιγμή στο σκέλος της φαντα-σίας. Και εδώ, βρίσκεται η ανωτερότητακαι η υπεροχή που έχουν κάνει τον Ασί-μωφ έναν τόσο επιτυχημένο συγγραφέα.Γιατί βήμα προς βήμα, μεθοδικά και χω-ρίς να το καταλάβει σχεδόν ο αναγνώ-στης, με το τέλος του διηγήματος έχειμάθει ενα από τα βασικότερα θέματα τηςεξέλιξης του σύμπαντος, και ένα από τα

κυριότερα κεφάλαια της Φυσικής: τι σημαίνει Εντροπία και που οδηγεί το σύμπαν το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμανόμος.

Μπορεί μάλιστα το διήγημα αυτό ναθεωρηθεί και λίγο π ρ ο φ η τ ι κ ό . Το 1956το πιό ενδεδειγμένο μοντέλο που είχαμεγια την εξέλιξη του σύμπαντος ήταν τολεγόμενο παλλόμενο σύμπαν. Θεωρείτοδηλαδή ότι παρ' όλο που σήμερα το σύμ-παν διαστέλλεται εμφανώς, δισεκατομμύ-ρια χρόνια στο μέλλον η διαστολή αυτή θααντιστραφεί και θα αρχίσει η συστολήτου, η οποία θα επαναφέρει όλη την ύλητου σύμπαντος στο κέντρο, όπου μιά τερά-στια σύγκρουση θα επιφέρει μιά νέα κο-σμική έκρηξη και θα ξαναρχίσει η δια-στολή, και έτσι θα συμβαίνει επ' απειρον.Κατ' αυτόν τον τρόπο υπήρχε η ελπίδατης αντιστροφής της Εντροπίας στην κο-σμική έκρηξη του κέντρου. Πρό μηνόςόμως επισταμένες μετρήσεις και μελέτεςμερικών αστροφυσικών στις ΗνωμένεςΠολιτείες απέδειξαν ότι δέν υφίστανταισήμερα η στο μέλλον οι απαιτούμενες βα-ρυτικές δυνάμεις για να σταματήσουνκαποτε τη διαστολή του σύμπαντος. Οπό-τε η διαστολή θα συνεχιστεί, αναγκαστι-κά η Εντροπία θα τείνει να φτάσει στομέγιστο, «η ύλη και ενέργεια θα τελειώ-σουν και μαζί τους ο χώρος και ο Χρό-νος». Εκτος εάν...

64