ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΓΗΣ.pdf

Αντιλήψεις για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονοmicroία

Κώστας Γαβρόγλου ∆ηmicroήτρης ∆ιαλέτης Γιάννης Χριστιανίδης

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Τmicroήmicroα ΜΙΘΕ

Η παρούσα εργασία βασίζεται σε microία ευρύτερη microονογραφία των συγγραφέων microε τίτλο Η ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης στην αρχαία ελληνική αστρονοmicroία microία νέα προσέγγιση η οποία βραβεύτηκε από το Πανεπιστήmicroιο Αθηνών κατά το έτος 2003 καθώς και σε microία σειρά άρθρα που δηmicroοσιεύτηκαν σε ελληνικά και διεθνή επιστηmicroονικά περιοδικά1 Στις microελέτες αυτές διερευνούmicroε ενδελεχώς την ιστορία της εmicroφάνισης microη γεωκεντρικών και microη γεωστατικών αντιλήψεων σε όλη την περίοδο της αρχαίας ελληνικής αστρονοmicroίας από τους Πυθαγορείους ως τον Αρίσταρχο τον Σάmicroιο Εάν ο αναγνώστης επιθυmicroεί να αποκτήσει microία πιο ολοκληρωmicroένη γνώση τόσο των ιστορικών στοιχείων όσο και των προβληmicroατισmicroών για τα σχετικά προς το θέmicroα ιστοριογραφικά ζητήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί στους κόλπους της κοινότητας των ιστορικών των επιστηmicroών microπορεί να ανατρέξει στις εργασίες αυτές Η παρούσα εργασία είναι κατrsquo ανάγκη πιο περιορισmicroένη και επιλεκτική Σε αυτήν θα εξετάσουmicroε κατά σειρά τα ιστοριογραφικά ζητήmicroατα που σχετίζονται microε τη microελέτη της ηλιοκεντρικής (και γενικότερα της microη γεωκεντρικής και microη γεωστατικής) αστρονοmicroίας των αρχαίων Ελλήνων τις αντιλήψεις των ύστερων Πυθαγορείων για τη θέση και την κίνηση της γης και τέλος τη microαρτυρία του Αρχιmicroήδη για την ηλιοκεντρική θεωρία που αποδίδεται στον Αρίσταρχο τον Σάmicroιο 1 Κ Γαβρόγλου ∆ ∆ιαλετης Γ Χριστιανίδης laquoΑρίσταρχος και Ηλιοκεντρισmicroός Μια νέα εκτίmicroηση της microη γεωκεντρικής παράδοσης στην αρχαία ελληνική αστρονοmicroίαraquo Νεύσις τ 10 (2001) σ 3-44 J Christianidis D Dialetis K Gavroglu laquoHaving a knack for the non-intuitive Aristarchus Heliocentrism through Archimedes Geocentrismraquo History of Science τ XL (2002) σ 147-168 Κ Γαβρόγλου ∆ ∆ιαλέτης Γ Χριστιανίδης laquoΗ ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης Πλάτων και Ακαδηmicroίαraquo Νεύσις τ 12 (2003) σ 35-55

50 ∆΄ Πανελλήνιο Συνέδριο microε ∆ιεθνή Συmicromicroετοχή

Τα ιστοριογραφικά ερωτήmicroατα Είναι συχνό φαινόmicroενο στην ιστορία των επιστηmicroών ο τρόπος microε τον

οποίο οι πρώτοι microελετητές προσδιόρισαν και microελέτησαν ένα θέmicroα να έχει οριοθετήσει και παγιοποιήσει τις microεθόδους και το ερmicroηνευτικό περίγραmicromicroα εντός του οποίου και microε βάση το οποίο εργάστηκαν και όλοι οι επόmicroενοι Έτσι η επιλογή και ο τρόπος ανάγνωσης των πηγών αλλά και το ιστοριογραφικό πλαίσιο microε βάση το οποίο επιχειρείται η ερmicroηνεία τους είναι συχνά δεσmicroευmicroένα στα ερωτήmicroατα που οι αρχικοί microελετητές έθεσαν Αυτό ως ένα βαθmicroό είναι αναπόφευκτο πρέπει να παρατηρήσουmicroε όmicroως ότι microαζί microε τα αξιόλογα δείγmicroατα ιστορικής έρευνας που έχει δώσει έχει οδηγήσει επίσης σε αναχρονιστικές αναγνώσεις και σε αναποτελεσmicroατικές microεθοδολογικές προσεγγίσεις γεγονότων του πρόσφατου ή του απώτερου παρελθόντος

Τυπικό παράδειγmicroα του παραπάνω φαινοmicroένου αποτελούν στη διεθνή αλλά και στην ελληνική βιβλιογραφία (microε διαφορετικό τρόπο στην κάθε microία) οι microελέτες για το έργο του Αριστάρχου και για την ιστορία του ηλιοκεντρισmicroού Οι ιστορικοί των επιστηmicroών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα καθόρισαν microε τις microελέτες τους ποια είναι τα βασικά σύmicroφωνα microε το ιστοριογραφικό πλαίσιο εκείνης της εποχής ερωτήmicroατα προς τα οποία θα έπρεπε να προσανατολιστεί η ιστορική έρευνα για τα δύο αυτά θέmicroατα Ταυτόχρονα όmicroως καθόρισαν και τον τρόπο microε τον οποίο πολλοί microεταγενέστεροι ανέγνωσαν τις πηγές προκειmicroένου να απαντήσουν στα ερωτήmicroατα αυτά

Πιο συγκεκριmicroένα Το ζήτηmicroα του Αριστάρχου προσεγγίστηκε από την παραδοσιακή ιστοριογραφία κυρίως ως ένα πρόβληmicroα πρόδροmicroου δηmicroιουργού microίας παραγνωρισmicroένης στην εποχή της επιστηmicroονικής θεωρίας που έmicroελλε να επανεmicroφανιστεί και να θριαmicroβεύσει πολλούς αιώνες αργότερα Ο Αρίσταρχος αντιmicroετωπίστηκε και microελετήθηκε συστηmicroατικά microε αναφορά στο ιστοριογραφικό πλαίσιο που δηmicroιούργησε η κατοπινή δηmicroοσίευση του έργου του Κοπέρνικου (1473-1543) και όχι στο ιστορικό περίγραmicromicroα της αρχαίας ελληνικής αστρονοmicroίας των πρώιmicroων ελληνιστικών χρόνων Ήταν ο laquoαρχαίος Κοπέρνικοςraquo όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρεται ακόmicroα και στον τίτλο του έργου του TL Heath2 Φυσικό επακόλουθο microίας τέτοιας προσέγγισης ήταν να

2 TL Heath Aristarchus of Samos the Ancient Copernicus New York Dover 1981 (Πρώτη έκδοση 1913)

laquoΑρίσταρχος ο Σάmicroιοςraquo 51

αντιmicroετωπισθεί ευθύς εξαρχής το θέmicroα laquoΑρίσταρχοςraquo ως ένα laquoανώmicroαλο σηmicroείοraquo ως microία ειδική ιδιοφυής αλλά τελικά microη επιδεχόmicroενη ερmicroηνείας περίπτωση στην ιστορία της ελληνικής επιστήmicroης Η προσέγγιση αυτή ndash γόνιmicroη microέχρις ενός σηmicroείου και απολύτως κατανοητή στο συγκεκριmicroένο ιστοριογραφικό πλαίσιο των αρχών του 20ού αιώνα ndash microε την πάροδο του χρόνου αποτέλεσε στην πιο απλοϊκή microορφή της ένα από τα τυπικά παραδείγmicroατα του microύθου των laquoιδιοφυών αλλά παραγνωρισmicroένων στοχαστώνraquo ∆ηλαδή των στοχαστών που αποκοmicromicroένοι από τις laquoπροκαταλήψειςraquo της εποχής τους δηmicroιουργούν εκ του microηδενός ιδέες που παρά το ότι αρχικά θα αγνοηθούν (ενδεχοmicroένως και θα καταδιωχθούν) τελικά θα δικαιωθούν microετά από πολλούς αιώνες Ο microύθος του laquoπαραγνωρισmicroένου πλην όmicroως φωτισmicroένουraquo επιστήmicroονα παραmicroένει εξαιρετικά θελκτικός στο πλαίσιο microίας απλοϊκής ιδεολογικής ως επί το πλείστον χρήσης της ιστορίας των επιστηmicroών αλλά έχει πια αποκλειστεί ως ερmicroηνευτική υπόθεση από τη σύγχρονη ιστοριογραφία των επιστηmicroών ∆εν microπορεί λοιπόν να αποτελεί ερmicroηνευτική βάση για τη microελέτη της δράσης και του έργου του Αριστάρχου

Παρόmicroοιο είναι το ιστοριογραφικό περίγραmicromicroα που έχει δηmicroιουργηθεί και για το δεύτερο από τα θέmicroατα που αναφέραmicroε δηλαδή για τον ηλιοκεντρισmicroό και την ιστορία του στην αρχαία Ελλάδα Λίγο ως πολύ η ηλιοκεντρική υπόθεση αντιmicroετωπίστηκε σαν microία θεωρία που εmicroφανίστηκε αιφνιδιαστικά σαν κοmicroήτης για να εξαφανιστεί τελείως λίγο αργότερα Υπήρξε η ιδιοφυής δηmicroιουργία ενός microόνο ανθρώπου του Αριστάρχου (ή σύmicroφωνα microε ορισmicroένους του Ηρακλείδη του Ποντικού) που γεννήθηκε εκ του microηδενός χωρίς να εδράζεται σε καmicroία παράδοση χωρίς να βασίζεται σε κανένα παρατηρησιακό δεδοmicroένο χωρίς οπαδούς και γιrsquo αυτό όχι microόνο παρέmicroεινε laquoιδιότυπηraquo και περιθωριακή αλλά αντιmicroετωπίστηκε ως ασεβής και αιρετική Μία ανορθόδοξη αστρονοmicroική υπόθεση λοιπόν που ξαφνικά έφερε αναστάτωση στις καθιερωmicroένες αντιλήψεις για τον κόσmicroο ώσπου στη συνέχεια να ξεχαστεί Επιπλέον η ηλιοκεντρική υπόθεση microελετήθηκε πάντα στην τελική και πιο ολοκληρωmicroένη microορφή της και όχι στις διαδοχικές microεταλλάξεις της ndash ως microία συνεχής διαδοχή microη γεωκεντρικών ή microη γεωστατικών microοντέλων του κόσmicroου ndash στα διαφορετικά αστρονοmicroικά και φιλοσοφικά προγράmicromicroατα που εκτυλίσσονταν στις διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας Αποτέλεσmicroα microίας τέτοιας θεώρησης ήταν ότι το δευτερεύον χαρακτηριστικό της (που πρωτοεmicroφανίζεται ίσως microε τον Αρίσταρχο) δηλαδή η τοποθέτηση του ηλίου στη θέση του κεντρικού σώmicroατος του πλανητικού συστήmicroατος επισκίασε στις ιστορικές microελέτες το πρωτεύον και κύριο χαρακτηριστικό των απόψεων αυτών που ήταν η


κίνηση της γης Όmicroως αυτό το πρωτεύον το κύριο χαρακτηριστικό αυτών των απόψεων δηλαδή η κίνηση της γης ndash κίνηση που microπορεί να έχει τη microορφή της περιφοράς γύρω από κάποιο κεντρικό σώmicroα ή σηmicroείο ή της αξονικής περιστροφής ndash είναι ακριβώς το ενοποιητικό στοιχείο η αόρατη κόκκινη κλωστή που επιτρέπει στον ιστορικό της αστρονοmicroίας να παρακολουθήσει τις microεταλλαγές και τις διαφορετικές microορφές που η ίδια βασική αντίληψη της κινούmicroενης γης πήρε στα πλαίσια των διαφορετικών αστρονοmicroικών προγραmicromicroάτων που αναπτύχθηκαν σε διαφορετικές εποχές

Αυτά τα ιστοριογραφικά-ερmicroηνευτικά πλαίσια που από την αρχή διαmicroορφώθηκαν ίσως όχι πάντοτε microε τόσο ρητό τρόπο όσο αυτός που περιγράψαmicroε προσδιότισαν όπως ήταν φυσικό και τα ιστορικά ερωτήmicroατα τόσο αυτά που θεωρήθηκε ότι εκ προοιmicroίου είχαν απαντηθεί όσο και εκείνα που έπρεπε να απαντηθούν από την ιστορική έρευνα και τη microελέτη των πηγών Θεωρήθηκε λοιπόν ως δεδοmicroένο ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε έναν παραγνωρισmicroένο αλλά ιδιοφυή στοχαστή που microέσα σε ένα εχθρικό για τις απόψεις του περιβάλλον διατύπωσε θεωρίες που σχεδόν κανείς σύγχρονός του δεν κατανόησε και γιrsquo αυτό στην καλύτερη περίπτωση αγνοήθηκαν και στη χειρότερη καταδιώχθηκαν Μέσα από αυτή την οπτική γωνία τα κυριότερα από τα ερωτήmicroατα που όφειλαν να απαντηθούν ήταν τα εξής

bull Ποιες ακριβώς ήταν οι τεχνικές λεπτοmicroέρειες της ηλιοκεντρικής

υπόθεσης του Αριστάρχου και σε ποιο βαθmicroό είναι δυνατόν να προσδιορισθούν από τις υπάρχουσες ιστορικές πηγές

bull Πώς συνέλαβε τις ιδιοφυείς αυτές υποθέσεις που δεν είχαν προηγούmicroενο στην ιστορία της αστρονοmicroίας Πώς τόλmicroησε να τις εκφράσει microέσα σε έναν εχθρικό φιλοσοφικό και επιστηmicroονικό περίγυρο

bull Η υπόθεση που διατύπωσε ταυτίζεται microε το ηλιοκεντρικό σύστηmicroα του Κοπέρνικου Και τέλος

bull Ο Κοπέρνικος γνώριζε την ηλιοκεντρική υπόθεση του Αριστάρχου Μήπως το δικό του σύστηmicroα δεν ήταν τελικά τίποτα περισσότερο από microία απλή επανάληψη των ιδεών του Αριστάρχου γεγονός που φρόντισε δόλια να αποκρύψει

Η διεθνής ιστοριογραφία της ιστορίας των επιστηmicroών ασχολήθηκε

συστηmicroατικά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα microε τα τρία πρώτα ερωτήmicroατα (κυρίως microε το πρώτο) και σε πολύ microικρότερο βαθmicroό microε το τέταρτο σε αντίθεση microε την ελληνική βιβλιογραφία που επικεντρώθηκε


δραmicroατικά στο τέταρτο ερώτηmicroα3 Όπως ήταν φυσικό ο τρόπος ανάγνωσης και ερmicroηνείας των πηγών

καθορίστηκαν αυστηρά από το πρώτο και εν microέρει από το δεύτερο από τα παραπάνω ερωτήmicroατα Για το τρίτο ερώτηmicroα πολύ σύντοmicroα έγινε αποδεκτό ότι ήταν άνευ περιεχοmicroένου δεδοmicroένου ότι ο Κοπέρνικος είχε πραγmicroατευθεί την ηλιοκεντρική υπόθεση χρησιmicroοποιώντας τις έννοιες τη microεθοδολογία και τις γεωmicroετρικές microεθόδους της πτολεmicroαϊκής αστρονοmicroίας που ο Αρίσταρχος δεν γνώριζε Αποκορύφωmicroα και συνθετικό επιστέγασmicroα των επιmicroέρους ερευνών που αναπτύχθηκαν microε βάση το ιστοριογραφικό πλαίσιο που περιγράψαmicroε ήταν το έργο του Heath που microνηmicroονεύσαmicroε παραπάνω και microε το οποίο έκλεισε ουσιαστικά ο πρώτος αυτός κύκλος των ερευνών Πολύ συνοπτικά microπορούmicroε να πούmicroε ότι τα κυριότερα συmicroπέρασmicroα αυτού του πρώτου κύκλου ήταν τα εξής Είναι τεκmicroηριωmicroένο ιστορικά ότι ο Αρίσταρχος ο Σάmicroιος είχε δηmicroιουργήσει και ανακοινώσει ευρύτερα ένα είδος ηλιοκεντρικής υπόθεσης για την κίνηση της γης Η υπόθεση αυτή προέβλεπε ότι η γη περιφερόταν γύρω από τον ακίνητο ήλιο Ακίνητοι παρέmicroεναν επίσης οι απλανείς αστέρες ∆εν είναι γνωστές ωστόσο ndash και δεν είναι δυνατόν να εξακριβωθούν από τις υπάρχουσες πηγές ndash οι λεπτοmicroέρειες της κίνησης της γης Επίσης δεν είναι βέβαιο τι προέβλεπε η ηλιοκεντρική υπόθεση για την κίνηση των άλλων πλανητών

Μετά την έκδοση του βιβλίου του Heath το θέmicroα έπαψε ουσιαστικά να παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον Ελάχιστες προσθήκες υπήρξαν από τους νεότερους ερευνητές στην εικόνα που είχε ήδη διαmicroορφωθεί Κυρίως microελετήθηκε ξανά και εξαντλητικά η αξιοπιστία και η ορθότητα της φιλολογικής ανάγνωσης των πηγών και γράφτηκαν ορισmicroένα άρθρα επισκόπησης Είναι προφανές ότι η έρευνα microε βάση το συγκεκριmicroένο ιστοριογραφικό πλαίσιο είχε φτάσει στα όριά της

Στα χρόνια που ακολούθησαν κανείς δεν σκέφθηκε να επανεξετάσει τις υποθέσεις που θεωρήθηκαν αυτονόητα ως αληθείς και οι οποίες καθόρισαν το αρχικό ιστοριογραφικό πλαίσιο ∆ηλαδή κανείς δεν προσπάθησε να απαντήσει σε ερωτήmicroατα άλλου τύπου όπως

bull Εmicroφανίστηκε πράγmicroατι η ηλιοκεντρική υπόθεση αιφνιδιαστικά σαν

κοmicroήτης και εξαφανίστηκε οριστικά λίγες δκαετίες αργότερα bull Υπήρξε πράγmicroατι απλώς η ιδιοφυής δηmicroιουργία ενός ανθρώπου microία 3 Για microία σύγχρονη και επιστηmicroονικά θεmicroελιωmicroένη απάντηση στο τέταρτο αυτό ερώτηmicroα παραπέmicroπουmicroε τον αναγνώστη στο άρθρο του Owen Gingerich laquoDid Copernicus owe a debt to Aristarchusraquo Journal for the History of Astronomy τ 16 (1985) σ 37-42


δηmicroιουργία εκ του microηδενός που δεν εδράστηκε σε καmicroιά παράδοση που δεν βασίστηκε σε κανένα παρατηρησιακό δεδοmicroένο που γεννήθηκε σε ένα εχθρικό περιβάλλον χωρίς να έχει το δικό της ακροατήριο

bull Παρέmicroεινε πράγmicroατι laquoιδιότυπηraquo και περιθωριακή και αντιmicroετωπίστηκε ως ασεβής και αιρετική

Το ερέθισmicroα για την εκ νέου διατύπωση microε τη microορφή ερωτηmicroάτων των

θεωρούmicroενων microέχρι πρότινος ως αναmicroφισβήτητων ιστορικών βεβαιοτήτων και ταυτόχρονα την αφορmicroή για microία νέα θεώρηση ολόκληρης της ιστορικής περιόδου στην οποία τοποθετείται το έργο του Αριστάρχου microας έδωσε microία laquoάλληraquo ανάγνωση του σχετικού microε την ηλιοκεντρική υπόθεση του Αριστάρχου χωρίου από τον Ψαmicromicroίτη του Αρχιmicroήδη Ανακαλύψαmicroε ότι ο τρόπος που η ηλιοκεντρική υπόθεση αντιmicroετωπίζεται από τον Αρχιmicroήδη σε αυτό το πολύ σηmicroαντικό ιστορικό τεκmicroήριο κάθε άλλο παρά microπορεί να ενταχθεί στο ερmicroηνευτικό πλαίσιο που έχει καθιερώσει η παραδοσιακή ιστοριογραφία της επιστήmicroης για τη microελέτη και την κατανόησή της Μέσα από ένα νέο ιστοριογραφικό πλαίσιο που επέβαλε ταυτόχρονα και microία νέα ανάγνωση των πηγών η έρευνά microας κατέληξε σε microία σειρά νέα συmicroπεράσmicroατα ορισmicroένα από τα οποία παρουσιάζουmicroε στο κείmicroενο αυτό

Η παραδοσιακή ιστοριογραφία της επιστήmicroης επηρεασmicroένη έντονα από τον κυρίαρχο ρόλο που απέκτησε ο Αριστοτελισmicroός στη δυτική microεσαιωνική σκέψη έχει υποτιmicroήσει ή και αγνοήσει συστηmicroατικά πηγές και ιστορικά τεκmicroήρια που αναδεικνύουν την πολυmicroορφία τον ρόλο αλλά και το εξαιρετικό ενδιαφέρον των laquomicroη αριστοτελικώνraquo εκφάνσεων της αρχαιοελληνικής σκέψης ιδιαίτερα στον τοmicroέα της αστρονοmicroίας κατά την πρώιmicroη ελληνιστική περίοδο Θα υποστηρίξουmicroε την άποψη ότι η ιδέα του Αριστάρχου δεν αποτελεί laquoανώmicroαλο σηmicroείοraquo στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής αστρονοmicroίας δεν είναι το παραγνωρισmicroένο και στην εποχή του ακόmicroα επίτευγmicroα ενός ιδιοφυούς στοχαστή αλλά microία από τις τελευταίες ίσως και πιο ολοκληρωmicroένες εκφάνσεις microίας αστρονοmicroικής παράδοσης που είχε ως κύριο χαρακτηριστικό την κινούmicroενη γη και η οποία παρέmicroεινε ζωντανή για αιώνες στον αρχαιοελληνικό χώρο Ταυτόχρονα θα προτείνουmicroε ένα νέο ερmicroηνευτικό πλαίσιο το οποίο οδηγεί στην ανάγκη microίας νέας συστηmicroατικής ανάγνωσης των σχετικών microε την αστρονοmicroία των πρώτων ελληνιστικών χρόνων πηγών Θα υποστηρίξουmicroε ότι πρόκειται για microία περίοδο η οποία χαρακτηρίζεται από την εmicroφάνιση και συγκρότηση microίας νέας κουλτούρας τόσο στη διατύπωση microαθηmicroατικών θεωριών όσο και στην εφαρmicroογή των microαθηmicroατικών αυτών θεωριών στην αστρονοmicroία microίας κουλτούρας η οποία δεν microένει ανεπηρέαστη από microια προϋπάρχουσα και


συνεχώς εξελισσόmicroενη κουλτούρα των παρατηρήσεων Η έmicroφαση στην αριθmicroητικοποίηση που παρατηρείται στα Μαθηmicroατικά αυτή την περίοδο και στη microελέτη των ποσοτικών πλευρών των φυσικών φαινοmicroένων συνδέεται αδιάσπαστα microε περαιτέρω βελτιώσεις και τροποποιήσεις των microετρητικών και παρατηρησιακών microεθόδων Το αποτέλεσmicroα αυτής της σύνθετης διαδικασίας δεν ήταν microόνο η ανάπτυξη νέων microαθηmicroατικών και παρατηρησιακών τεχνικών αλλά και η διαmicroόρφωση microίας νέας νοοτροπίας microίας νέας αντίληψης και πάνω απrsquo όλα ενός νέου τρόπου επιστηmicroονικής σκέψης δηλαδή η δηmicroιουργία ενός νέου λόγου εντός του οποίου στάθηκε δυνατή η συνύπαρξη για microεγάλο χρονικό διάστηmicroα γεωκεντρικών και microη γεωκεντρικών αστρονοmicroικών συστηmicroάτων και βέβαια η δηmicroιουργία και σε τελική ανάλυση η νοmicroιmicroοποίηση στα πλαίσια microετρητικών αστρονοmicroικών προγραmicromicroάτων της ηλιοκεντρικής υπόθεσης του Αριστάρχου Ας συνοψίσουmicroε

Το σύνολο σχεδόν των ιστορικών της επιστήmicroης που ασχολήθηκαν microε την ηλιοκεντρική θεωρία του Αριστάρχου υποστήριξαν ότι η διατύπωσή της υπήρξε ένα laquoανώmicroαλο σηmicroείοraquo στην ιστορία της επιστήmicroης άξιο θαυmicroασmicroού ως ιδέα που γεννήθηκε ξαφνικά χωρίς κανένα ιδιαίτερο παρατηρησιακό δεδοmicroένο χάρη στην ιδιοφυΐα ενός ατόmicroου σε ένα περίγυρο ιδεών ξένων και εχθρικών που από την αρχή την απέρριψε ως αφύσικη λανθασmicroένη και ανίερη ∆ηmicroιουργήθηκε έτσι χωρίς ίσως να ειπωθεί ποτέ ρητά η πεποίθηση ότι στην ιστορία της ελληνικής αστρονοmicroίας κάθε άλλη ιδέα για τη δοmicroή του κόσmicroου πέραν της γεωκεντρικής και γεωστατικής ήταν κατά κάποιο τρόπο περιθωριακή και ανορθόδοξη και ουδέποτε ελήφθη σοβαρά υπόψη Όmicroως microία νέα και συστηmicroατική ανάγνωση των πηγών δεν επιβεβαιώνει την κρίση αυτή Από την περίοδο ακόmicroα της ακmicroής της Πυθαγόρειας Σχολής microέχρι σχεδόν τον 1ο microΧ αιώνα η γεωκεντρική και γεωστατική αντίληψη του κόσmicroου αν και ήταν κυρίαρχη microεταξύ των αστρονόmicroων και των φιλοσόφων δεν ήταν ωστόσο η microοναδική Παράλληλα προς αυτήν υπήρχαν και άλλες αντιλήψεις για τη δοmicroή του κόσmicroου κύριο κοινό χαρακτηριστικό των οποίων ήταν η κινούmicroενη (microε τη microορφή της περιστροφής ήκαι της περιφοράς) γη

Θα πρέπει να επαναλάβουmicroε στο σηmicroείο αυτό ότι η κινούmicroενη γη συνιστά το κύριο το πρωταρχικό χαρακτηριστικό ενός microη γεωκεντρικού γεωστατικού συστήmicroατος Η κίνηση αυτή microπορεί να έχει δύο microορφές την αξονική περιστροφή (που ουσιαστικά ακυρώνει την περιστροφή της ουράνιας σφαίρας) και την περιφορά γύρω από ένα κέντρο (που δεν ταυτίζεται κατrsquo ανάγκη microε τον ήλιο ή microε κάποιο άλλο υπαρκτό ουράνιο


σώmicroα) Η πρώτη από τις κινήσεις αυτές είναι και η πιο ουσιαστική γιατί σύmicroφωνα microε τους κανόνες που διέπουν τη λειτουργία της φύσης στην αρχαιοελληνική σκέψη η περιστροφή της γης οδηγεί νοmicroοτελειακά σχεδόν στην περιφορά της4 Αν θέλουmicroε λοιπόν να ανακαλύψουmicroε τις αντιλήψεις που αποτελούν τους προδρόmicroους του ηλιοκεντρικού microοντέλου του Αριστάρχου πρέπει να microελετήσουmicroε συστηmicroατικά τις αντιλήψεις που προέβαλαν την ιδέα microίας γης η οποία κινείται microε οποιαδήποτε από τις δύο παραπάνω microορφές ndash κάτι που όλως παραδόξως δεν έχει γίνει ποτέ ως τώρα από εκείνη την τάση της ελληνικής κυρίως ιστοριογραφίας που επιmicroένει να προσεγγίζει τον Αρίσταρχο ως πρόδροmicroο δηmicroιουργό του κοπερνίκειου ηλιοκεντρικού συστήmicroατος Στις εργασίες microας που microνηmicroονεύσαmicroε στην αρχή5 παραθέτουmicroε microία εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση των στοιχείων που αποδεικνύουν ότι οι αντιλήψεις αυτές συγκρότησαν για αρκετούς αιώνες ένα πλαίσιο ιδεών αρκετά πειστικό τουλάχιστον για ένα ορισmicroένο ακροατήριο

Οι αντιλήψεις των Πυθαγορείων για την κίνηση της γης Πρόθεσή microας δεν είναι να παρουσιάσουmicroε εδώ το σύνολο των

αστρονοmicroικών ιδεών που αποδίδονται στους Πυθαγορείους ούτε να ασχοληθούmicroε microε τις επιδράσεις της πυθαγόρειας φιλοσοφίας στην εξέλιξη των αστρονοmicroικών ιδεών επιδράσεις οι οποίες υπήρξαν ουσιαστικές και ποικίλες και δεν περιορίστηκαν στην αρχαία αστρονοmicroία Θα επικεντρώσουmicroε τη microελέτη microας microόνο στις απόψεις των Πυθαγόρειων για την κίνηση της γης Όmicroως και στα σχετικώς περιορίσmicroενα αυτά πλαίσια είmicroαστε εκ των πραγmicroάτων υποχρεωmicroένοι να σταθούmicroε πριν απrsquo όλα στο λεγόmicroενο laquoΠυθαγορικό ζήτηmicroαraquo το οποίο όχι άδικα έχει παροmicroοιαστεί από τους microελετητές microε το περίφηmicroο laquoΟmicroηρικό ζήτηmicroαraquo Πρόκειται microε απλά λόγια για τη δυσκολία να διακρίνουmicroε microέσα από το σύνολο των πληροφοριών που microας έχει microεταφέρει η παράδοση τις διδασκαλίες του ίδιου του Πυθαγόρα από εκείνες των microαθητών του τις διδασκαλίες του ενός microαθητή από του άλλου αλλά και τις προσθήκες που πολλές φορές έχουν γίνει από

4 Αυτός είναι ο λόγος που τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πτολεmicroαίος αργότερα αναπτύ-σουν σωρεία επιχειρηmicroάτων εναντίον της περιστροφής της γης ενώ ασχολούνται ελάχιστα microε επιχειρήmicroατα εναντίον της περιφοράς της γης Αυτός επίσης είναι ο λόγος που ο Κοπέρ-νικος πολλούς αιώνες αργότερα στη δική του εισαγωγή στο De revolutionibus επιχειρη-microατολογεί τόσο συστηmicroατικά για την περιστροφή της γης 5 Βλ παραπάνω υποσηmicroείωση 1


Νεοπυθαγορείους και τους Νεοπλατωνικούς πολλούς αιώνες αργότερα Στη θεmicroελιώδη microελέτη του Weisheit und Wissenschaft Studien zu Pythagoras Philolaos und Plato6 ο Walter Burkert περιγράφει πολύ εύληπτα το πρόβληmicroα ως εξής laquoΟι δευτερογενείς πηγές οι οποίες συγκροτούν την παράδοση για τη ζωή και τις διδασκαλίες του Πυθαγόρα και για την ιστορία της σχολής του περιέχουν έναν microεγάλο αριθmicroό αφηγήσεων που είναι ολοφάνερα αδύνατες και ακόmicroα συχνότερα [περιέχουν] αδιαmicroφισβήτητες αντιφάσεις επάνω σε πολύ σηmicroαντικά ερωτήmicroατα ndash λχ εάν ο Πυθαγόρας ήταν παρών στην επανάσταση στον Κρότωνα εάν οι αριθmicroοί πρέπει να εννοούνται ως υλικοί ή άυλοι εάν οι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι η γη κινείται ή όχι Κάθε δυνατή απάντηση σε αυτά τα ερωτήmicroατα υποστηρίζεται από αρχαίες αυθεντίες microερικές φορές microάλιστα microε σαφή πολεmicroικό τόνο Ακόmicroα και η πιο microεγάλη ευπιστία που microπορεί να έχει κανείς φθάνει εδώ στα όριά της microε πολύ απλά λόγια είναι αδύνατον να δεχθούmicroε ldquoτον Πυθαγόρα που microας microεταφέρει η παράδοσηrdquo επειδή δεν υπάρχει microία microοναδική παράδοσηraquo7

Το πρόβληmicroα περιπλέκεται ακόmicroα περισσότερο αν λάβουmicroε υπόψη microια σειρά άλλους παράγοντες που απαριθmicroεί ο DR Dicks στη microελέτη του Η πρώιmicroη ελληνική αστρονοmicroία από τις απαρχές ως τον Αριστοτέλη8 Οι παράγοντες αυτοί είναι οι εξής 1 Ο Πυθαγόρας και οι πρώτοι microαθητές του δεν άφησαν κανένα γραπτό

κείmicroενο 2 Η αδελφότητα των Πυθαγορείων δεν ήταν microόνο microία φιλοσοφική σχολή

αλλά και microία θρησκευτική αίρεση η οποία επέβαλλε αυστηρούς κανόνες microυστικότητας σε ότι αφορά τις διδασκαλίες της

3 Υπήρξε microία ισχυρή τάση σε microεταγενέστερους συγγραφείς να αποδίδουν όσο το δυνατόν περισσότερες ανακαλύψεις στον ίδιο τον Πυθαγόρα ο οποίος γρήγορα έγινε microια σχεδόν υπεράνθρωπη microορφή για την οποία κυκλοφορούσαν ήδη από την εποχή του Αριστοτέλη πολλοί microύθοι χωρίς καmicroία ιστορική βάση

4 Η πρωταρχική αδελφότητα την οποία ίδρυσε ο Πυθαγόρας στο δεύτερο

6 Nuumlrnberg Verlag Hans Carl 1962 Αγγλική microετάφραση από τον Edwin L Minar Jr υπό τον τίτλο Lore and Science in Ancient Pythagoreanism Cambridge Mass Harvard Uni-versity Press 1972 Οι παραποmicroπές στο έργο του Burkert θα αναφέρονται πάντοτε στην αγγλική microετάφραση 7 W Burkert Όπ σ 9-10 8 DR Dicks Η πρώιmicroη ελληνική αστρονοmicroία από τις απαρχές ως τον Αριστοτέλη microτφρ Μ Παπαθανασίου Αθήνα laquo∆αίδαλοςraquo - Ι Ζαχαρόπουλος 1991 σ 84


microισό του 6ου πΧ αιώνα στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας διακλαδώθηκε γρήγορα σε πολλές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας διαλύθηκε βίαια στα microέσα του 5ου αιώνα και τα microέλη της διασκορπίστηκαν σε όλη την Ελλάδα microεταφέροντας microαζί τους και τις διδασκαλίες τους

5 Οι Πυθαγορικοί βίοι του Πορφυρίου (3ος microΧ αι) και του Ιαmicroβλίχου (4ος microΧ αι) έχουν microη κριτικό χαρακτήρα είναι εmicroφανώς κράmicroατα πυθαγορείων ορφικών και νεοπλατωνικών διδασκαλιών και τελικά είναι πολύ αναξιόπιστοι όσον αφορά τις πληροφορίες που περιέχουν για τον ίδιο τον Πυθαγόρα και τους πρώτους microαθητές του

Όπως είναι φυσικό όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν επηρεάσει

ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι microελετητές προσέγγισαν τις διδασκαλίες των Πυθαγορείων γεγονός που αντανακλάται στις ποικίλες αφηγήσεις τους για τον ρόλο που έπαιξε η σχολή αυτή στην ιστορία των ιδεών και για τον βαθmicroό στον οποίο επηρέασε τους Έλληνες στοχαστές στους αιώνες που ακολούθησαν Το ίδιο ισχύει και για την ιστορία των επιστηmicroονικών ιδεών και πιο συγκεκριmicroένα για τις αστρονοmicroικές ιδέες Ενδεικτικά της απόστασης η οποία χωρίζει τις διάφορες αφηγήσεις για τον ρόλο του Πυθαγόρα και των microαθητών του ιδιαίτερα της πρώιmicroης περιόδου στην εξέλιξη των αστρονοmicroικών ιδεών είναι τα παρακάτω αποσπάσmicroατα που προέρχονται από δύο πολύ γνωστά έργα της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής αστρονοmicroίας το κλασικό σύγγραmicromicroα Aristarchus of Samos the ancient Copernicus του TL Heath (1913) και τη microελέτη του DR Dicks (1970) που microνηmicroονεύσαmicroε πιο πριν

Ο Heath συνοψίζει την άποψή του για τις αστρονοmicroικές διδασκαλίες του Πυθαγόρα ως εξής laquoΦαίνεται εποmicroένως πιθανόν ότι η θεωρία του ίδιου του Πυθαγόρα ήταν ότι το σύmicroπαν η γη και τα άλλα ουράνια σώmicroατα έχουν σφαιρικό σχήmicroα ότι η γη είναι ακίνητη στο κέντρο ότι η σφαίρα των απλανών αστέρων έχει microία ηmicroερήσια περιστροφή εξ ανατολών προς δυσmicroάς γύρω από άξονα διερχόmicroενο από το κέντρο της γης και ότι οι πλανήτες έχουν microία δική τους ανεξάρτητη κίνηση κατά αντίθετη φορά από την κίνηση της ηmicroερήσιας περιστροφής δηλαδή εκ δυσmicroών προς ανατολάςraquo9

Το σχόλιο τώρα του Dicks στην παραπάνω αποτίmicroηση του ρόλου του Πυθαγόρα από τον Heath είναι το εξής laquoΟι ιδέες του TL Heath για το επίπεδο της αστρονοmicroικής γνώσης την εποχή του Πυθαγόρα (6ος αιώνας 9 TL Heath Όπ σ 51 Η ίδια άποψη επαναλαmicroβάνεται περίπου microε τα ίδια λόγια στη σ 94


πΧ) είναι πάρα πολύ αισιόδοξες [hellip] δεν υπάρχουν σοβαρές microαρτυρίες για τέτοια προχωρηmicroένη γνώση σε αυτή την πρώιmicroη περίοδο και από ιστορική άποψη αυτή η εικόνα είναι τελείως αναχρονιστικήraquo10

Όπως είναι φανερό πρόκειται για δύο ριζικά διαφορετικές εκτιmicroήσεις για το περιεχόmicroενο των αστρονοmicroικών θεωριών του Πυθαγόρα και των πρώτων Πυθαγορείων οι οποίες αξίζει να το υπογραmicromicroίσουmicroε βασίζονται σε ενδελεχή έρευνα από την πλευρά των δύο ιστορικών του συνόλου των συναφών προς το θέmicroα αρχαίων πηγών Το γεγονός ότι η microελέτη των ίδιων πηγών οδήγησε τους ιστορικούς σε τόσο διαφορετικές εκτιmicroήσεις και συmicroπεράσmicroατα και δεν είναι παράδοξο και οφείλεται σε δύο κυρίως λόγους α) Στο διαφορετικό ιστοριογραφικό πλαίσιο εντός του οποίου επιχειρούν να αναγνώσουν τις πηγές γεγονός που επηρρεάζει τις microεθοδολογικές προσεγγίσεις τους β) Στον τρόπο που θέτουν τα προβλήmicroατα στα οποία επιχειρούν να απαντήσουν

Στα microεθοδολογικά αυτά προβλήmicroατα πρέπει να προστεθεί και το πρόβληmicroα που δηmicroιουργείται από τη συχνά παρατηρούmicroενη αντιφατικότητα των πηγών Ας δούmicroε ένα παράδειγmicroα που προέρχεται από τα γραπτά ενός και του αυτού συγγραφέα του ∆ιογένη του Λαερτίου (περ 220 microΧ) Στο έργο του Βίοι και γνώmicroαι των εν φιλοσοφία ευδοκιmicroησάντων11 η ιδέα του σφαιρικού σχήmicroατος της γης αποδίδεται τη microία φορά στον Πυθαγόρα και την άλλη στον Παρmicroενίδη Πράγmicroατι στο κεφ Η (εδ 48-49) που έχει ως θέmicroα τον Πυθαγόρα γράφει laquoἈλλὰ microὴν καὶ τὸν οὐρανὸν πρῶτον ὀνοmicroάσαι [ενν ο Πυθαγόρας] κόσmicroον καὶ τὴν γῆν στρογγύληνmiddot ὡς δὲ Θεόφραστος Παρmicroενίδηνraquo Από την άλλη στο κεφάλαιο Θ (εδ 21) γράφει για το ίδιο θέmicroα αναφερόmicroενος αυτή τη φορά στον Παρmicroενίδη laquoΠρῶτος δ᾽ οὗτος τὴν γῆν ἀπέφαινε σφαιροειδῆ καὶ ἐν microέσῳ κεῖσθαιraquo Στην προκειmicroένη περίπτωση δεν είναι και τόσο δύσκολο να αποφασίσουmicroε ποια από τις δύο microαρτυρίες βρίσκεται πλησιέστερα προς την αλήθεια Η συνηγορία microίας πρώιmicroης αυθεντίας του microαθητή και διαδόχου του Αριστοτέλη Θεοφράστου υπέρ του Παρmicroενίδη αποτελεί ισχυρό λόγο για να την εmicroπιστευθούmicroε Το παράδειγmicroα ωστόσο είναι ενδεικτικό της αντιφατικότητας που χαρακτηρίζει τις αρχαίες microαρτυρίες ιδιαίτερα microάλιστα όταν αυτές προέρχονται από ύστερους συγγραφείς Με την ευκαιρία αυτή 10 DR Dicks Όπ σ 85-86 11 Συνήθως το έργο αυτό αναφέρεται microε τον συντοmicroευmicroένο τίτλο Βίοι των φιλοσόφων (Vi-tae philosophorum)


πάντως αξίζει να παρατηρήσουmicroε ότι σύmicroφωνα microε την παραπάνω δεύτερη microαρτυρία ο Παρmicroενίδης είναι επίσης ο πρώτος που υποστήριξε ότι η γη βρίσκεται στο κέντρο του κόσmicroου12 Το παραπάνω παράδειγmicroα δεν είναι microεmicroονωmicroένο Αντίθετα είναι ενδεικτικό της κατάστασης που επικρατεί microε το microεγαλύτερο microέρος των πηγών Μέσα τώρα σε αυτή την κινούmicroενη άmicromicroο των αντικρουόmicroενων microαρτυριών των κάθε είδους πληροφοριών ποικίλης ποιότητας και αξιοπιστίας οι οποίες στην πορεία των αιώνων έχουν υποστεί άγνωστο αριθmicroό παρεmicroβάσεων και αλλοιώσεων υπάρχει όπως φαίνεται ένα microάλλον σταθερό σηmicroείο και αυτό αφορά τις απόψεις ορισmicroένων Πυθαγορείων για τη θέση και την κίνηση της γης Πρόκειται για την ιδέα ενός microη γεωκεντρικού κοσmicroικού συστήmicroατος (το οποίο πάντως δεν είναι ηλιοκεντρικό σαν αυτό που θα προτείνει αργότερα ο Αρίσταρχος ο Σάmicroιος) σύmicroφωνα microε το οποίο η γη θεωρείται ένα ουράνιο σώmicroα που περιφέρεται όπως ο ήλιος η σελήνη οι πλανήτες και οι απλανείς αστέρες γύρω από ένα κεντρικό σώmicroα (το κεντρικό πυρ) το οποίο παρέχει την κινητήρια δύναmicroη για ολόκληρο το σύmicroπαν Η διατύπωση αυτού του συστήmicroατος δεν πρέπει να αποδίδεται στον ίδιο τον Πυθαγόρα ούτε στους πρώτους microαθητές του Αντίθετα οι περισσότεροι microελετητές το αποδίδουν στους Πυθαγορείους του τέλους του 5ου πΧ αι αν και υπάρξαν ορισmicroένοι οι οποίοι εξέφρασαν την άποψη ότι ένα τόσο σύνθετο και πολυmicroήχανο κοσmicroικό σύστηmicroα δεν θα microπορούσε να είχε διατυπωθεί σε τόσο πρώιmicroη εποχή και θα έπρεπε να είναι microεταγενέστερο13 Σύmicroφωνα πάντως microε microία microαρτυρία του δοξογράφου Αετίου (περ 100 microΧ) την οποία θα παραθέσουmicroε στη συνέχεια το σύστηmicroα το επινόησε ο Φιλόλαος ένας Πυθαγόρειος από τον Κρότωνα (ή τον Τάραντα) σύγχρονος του Σωκράτη ο οποίος λέγεται14 ότι υπήρξε δάσκαλος του ∆ηmicroοκρίτου Ο Φιλόλαος microετά τις διώξεις των Πυθαγορείων στην Κάτω Ιταλία φαίνεται ότι έζησε για ένα χρονικό διάστηmicroα στη Θήβα όπου και δίδαξε τις απόψεις του Αν η microαρτυρία του Αετίου είναι αληθής τότε το σύστηmicroα αυτό πρέπει να διατυπώθηκε σε microία εποχή που δεν απέχει πολύ από το έτος 400 πΧ

12 Η ακmicroή του Παρmicroενίδη τοποθετείται στα microέσα του 5ου πΧ αιώνα 13 Βλ W Burkert Όπ σ 337 και υποσηmicro 3 Ο BL van der Waerden στην εργασία του laquoDie Astronomie der Pythagoreerraquo (Verh d kon Ned Ak v Wet Afd Natuurk I 201 1951 σ 49 κε 54) αποδίδει το σύστηmicroα στον Πυθαγόρειο Ικέτα και θεωρεί ότι ανήκει σε ένα στάδιο αστρονοmicroικής σκέψης microεταγενέστερο του πλατωνικού Τιmicroαίου χρονολογώντας το όχι νωρίτερα από το 360 πΧ (βλ επίσης DR Dicks Όπ σ 93) 14 Με βάση microαρτυρία του Απολλόδωρου του Κυζικηνού (βλ W Burkert Όπ σ 228-229)


Οι microαρτυρίες που έχουmicroε για το κοσmicroικό αυτό σύστηmicroα πρέπει να θεωρούνται σε ότι αφορά τον πυρήνα των πληροφοριών που περιέχουν απολύτως αξιόπιστες δεδοmicroένου ότι προέρχονται microεταξύ άλλων και από τον Αριστοτέλη Πράγmicroατι στο δεύτερο βιβλίο του Περί ουρανού (293a17-293b30) ο Αριστοτέλης αναφέρει

Σε ότι αφορά λοιπόν τη θέση της γης δεν έχουν όλοι την ίδια γνώmicroη καθώς ενώ οι περισσότεροι ndash όσοι υποστηρίζουν ότι ο κόσmicroος ολόκληρος είναι πεπερασmicroένος ndash λένε ότι βρίσκεται στο κέντρο οι λεγόmicroενοι Πυθαγόρειοι από την Ιταλία υποστηρίζουν το αντίθετο ∆ιότι στο κέντρο λένε υπάρχει πυρ ενώ η γη η οποία είναι ένα από τα αστέρια κινείται κυκλικά γύρω από το κέντρο δηmicroιουργώντας τη νύκτα και τη ηmicroέρα Υποθέτουν επίσης και microια άλλη αντίθετη προς αυτή γη την οποία ονοmicroάζουν αντίχθονα προσπαθώντας να θέσουν τα φαινόmicroενα σε τάξη microε το να τα προσαρmicroόζουν προς κάποιες δικές τους εξηγήσεις και γνώmicroες και όχι αναζητώντας τις ερmicroηνείες και τις αιτίες που να συmicroφωνούν προς αυτά Και πολλοί άλλοι θα συmicroφωνούσαν βεβαίως [microε τους Πυθαγορείους] ότι στη γη δεν θα έπρεπε να αποδίδεται η θέση στο κέντρο εάν την πίστη τους τη συνάγουν όχι από τα φαινόmicroενα αλλά microάλλον από τους συλλογισmicroούς ∆ιότι νοmicroίζουν ότι στο ευγενέστατο αρmicroόζει να κατέχει τον ευγενέστατο τόπο είναι δε το πυρ ευγενέστερο της γης και το πέρας του microεταξύ το δε άκρο και το microέσον είναι πέρατα συλλογιζόmicroενοι λοιπόν microε βάση αυτά νοmicroίζουν ότι δεν είναι η γη που βρίσκεται στο κέντρο της [ουράνιας] σφαίρας αλλά microάλλον το πυρ Επιπλέον οι Πυθαγόρειοι επικαλούνται έναν πρόσθετο λόγο ότι το πλέον σηmicroαντικό [σηmicroείο] του σύmicroπαντος πρέπει πρωτίστως να προφυλάσσεται και το κέντρο είναι τέτοιο γιrsquo αυτό το πυρ το οποίο κατέχει αυτή τη θέση το ονοmicroάζουν laquoφυλακή (δηλ πύργο) του ∆ίαraquo ndash όπου ο όρος laquoκέντροraquo νοείται απολύτως δηλαδή το κέντρο ενός [πράγmicroατος ως] microεγέθους είναι κέντρο του πράγmicroατος και κατά τη φύση του [hellip] Αυτές λοιπόν είναι οι γνώmicroες που έχουν microερικοί όσον αφορά τη θέση της γης αντίστοιχες δε προς αυτές είναι και οι γνώmicroες για τη στάση και την κίνηση Γιατί δεν τα εννοούν όλοι microε τον ίδιο τρόπο γιrsquo αυτά αλλά όσοι λένε ότι δεν βρίσκεται στο κέντρο τη θέτουν σε κυκλική κίνηση γύρω από το κέντρο και microάλιστα όχι microόνο αυτή αλλά και την αντίχθονα όπως είπαmicroε προηγουmicroένως Μερικοί πάλι πιστεύουν ότι ενδεχοmicroένως περισσότερα σώmicroατα


τέτοιου είδους περιφέρονται γύρω από το κέντρο microόνο που είναι αόρατα σrsquo εmicroάς επειδή παρεmicroβάλλεται η γη Γιrsquo αυτόν τον λόγο λένε οι εκλείψεις της σελήνης είναι περισσότερες από τις εκλείψεις του ηλίου γιατί η σελήνη σκιάζεται όχι microόνο από τη γη αλλά από κάθε ένα από τα σώmicroατα που περιφέρονται [γύρω από το κεντρικό πυρ] Το ότι η γη δεν είναι στο κέντρο αλλά απέχει [από αυτό] όσο η ακτίνα του ηmicroισφαιρίου [στο οποίο περιστρέφεται] δεν είναι λόγος κατά τη γνώmicroη τους να microη λαmicroβάνουν χώρα για εmicroάς που δεν κατοικούmicroε στο κέντρο τα ίδια φαινόmicroενα όπως θα συνέβαινε και αν η γη βρισκόταν στο κέντρο ούτε τώρα άλλωστε διαπιστώνουmicroε κάποια αισθητή διαφορά [όταν παρατηρούmicroε τα φαινόmicroενα] από απόσταση ίση προς το ήmicroισυ της διαmicroέτρου [της γης]

Οι πληροφορίες που microας δίνει ο Αριστοτέλης στο παραπάνω εκτενές απόσπασmicroα επιβεβαιώνονται πλήρως και από τον σχολιαστή του Σιmicroπλίκιο (ήκmicroασε περί το 520 microΧ) ο οποίος microάλιστα προσθέτει microερικές επιπλέον εξηγήσεις για το πώς λειτουργούσε το σύστηmicroα και πώς microπορούσε να ερmicroηνεύσει microερικά από τα φαινόmicroενα που παρατηρούνται στον ουρανό Το κείmicroενο του Σιmicroπλικίου περιέχεται από τα σχόλια στο Περί ουρανού του Αριστοτέλη15 και αναφέρει τα εξής

Πρώτον όσον αφορά τη θέση [της γης ο Αριστοτέλης] λέγει ότι όσους υποστηρίζουν ότι ο κόσmicroος είναι άπειρος δεν τους απασχολεί καθόλου το ερώτηmicroα της θέσης που κατέχει [η γη] στον κόσmicroο ∆ιότι στο άπειρο δεν υπάρχει ούτε αρχή ούτε microέσο ούτε τέλος Από εκείνους τώρα που υποστηρίζουν ότι ο κόσmicroος είναι πεπερασmicroένος οι περισσότεροι λένε ότι η γη βρίσκεται στο κέντρο όπως ο Εmicroπεδοκλής ο Αναξίmicroανδρος ο Αναξιmicroένης ο Αναξαγόρας ο ∆ηmicroόκριτος και ο Πλάτων Αντίθετη τώρα γνώmicroη έχουν οι Πυθαγόρειοι και η αντίθεσή τους έγκειται στο εξής Λένε ότι η γη δεν βρίσκεται στο κέντρο αλλά στο κέντρο του σύmicroπαντος βρίσκεται το πυρ γύρω δε από το κέντρο περιφέρεται λένε η αντίχθων η οποία είναι και αυτή γη καλείται δε αντίχθων επειδή είναι αντίθετη προς τη δική microας γη microετά από την αντίχθονα έρχεται η δική microας γη η οποία περιφέρεται και αυτή γύρω από το κέντρο microετά δε από τη γη η σελήνη ∆ιότι αυτά διηγείται ο Αριστοτέλης στο [έργο του] Περί

15 Simplicius In Aristotelis quattuor libros de caelo commentaria επιmicro JL Heiberg Πε-ριέχεται στο Commentaria in Aristotelem Graeca τ 7 Berlin Reimer 1894 σ 511 20 - 512 20


των πυθαγορικών [δογmicroάτων] Όσον αφορά δε τη γη η οποία είναι ένα από τα αστέρια καθώς κινείται γύρω από το κέντρο δηmicroιουργεί ανάλογα microε τη σχέση της προς τον ήλιο τη νύκτα και την ηmicroέρα Η αντίχθων πάλι καθώς κινείται γύρω από το κέντρο ακολουθώντας τη δική microας γη δεν είναι ορατή από εmicroάς επειδή παρεmicroβάλλεται πάντοτε ανάmicroεσά microας το σώmicroα της γης Αυτά δε υποστηρίζει τα λένε όχι γιατί αναζητούν εξηγήσεις και αιτίες που να συmicroφωνούν προς τα ορατά πράγmicroατα (δηλ προς τα παρατηρούmicroενα φαινόmicroενα) αλλά επειδή προσαρmicroόζουν τα παρατηρούmicroενα φαινόmicroενα προς microερικές δικές τους γνώmicroες και εξηγήσεις προσπαθώντας έτσι να τα αντιλαmicroβάνονται σύmicroφωνα προς εκείνες πράγmicroα το οποίο είναι τελείως άτοπο ∆ιότι υποθέτοντας ότι ο τέλειος αριθmicroός είναι η δεκάδα ήθελαν να συναγάγουν ότι και τα περιφερόmicroενα [ουράνια] σώmicroατα είναι δέκα Θέτοντας λοιπόν λέει microία [τη σφαίρα] των απλανών επτά [τις σφαίρες] των πλανητών και [microία] τη δική microας γη συmicroπλήρωσαν τη δεκάδα microε την αντίχθονα Έτσι λοιπόν απέδωσε ο Αριστοτέλης τις διδασκαλίες των Πυθαγορείων Αυτοί όmicroως οι οποίοι γνωρίζουν καλύτερα τις διδασκαλίες τους περιγράφουν το κεντρικό πυρ ως τη δηmicroιουργική δύναmicroη η οποία από το κέντρο δίνει ζωή σε ολόκληρη τη γη και αναθερmicroαίνει τα ψυχρά microέρη της Γιrsquo αυτό και άλλοι microεν το ονοmicroάζουν Πύργο του ∆ία όπως και αυτός αφηγείται στο Περί των πυθαγορικών [δογmicroάτων] άλλοι δε φυλακή του ∆ία όπως [ο ίδιος αναφέρει] σε αυτό εδώ το έργο [δηλ στο Περί ουρανού] και άλλοι όπως αφηγούνται διάφοροι θρόνο του ∆ία Αποκαλούν δε τη γη άστρο επειδή είναι και αυτή όργανο του χρόνου διότι αυτή είναι η αιτία των ηmicroερών και των νυκτών αφού η ηmicroέρα γίνεται στο τmicroήmicroα της το οποίο φωτίζεται από τον ήλιο ενώ η νύκτα στο τmicroήmicroα της που βρίσκεται microέσα στον κώνο της σχηmicroατιζόmicroενης από αυτή σκιάς Αντίχθονα τέλος καλούσαν οι Πυθαγόρειοι [και] τη σελήνη όπως και laquoαιθέρια γηraquo και σώmicroα το οποίο εmicroποδίζει το ηλιακό φως [να φθάσει στη γη] το οποίο είναι χαρακτηριστικό της γης και σύνορο των ουρανών ακριβώς όπως η γη [είναι σύνορο] της υποσελήνιας περιοχής

Από τις περιγραφές του Αριστοτέλη και του Σιmicroπλικίου microπορούmicroε να σχηmicroατίσουmicroε microία αρκετά ευκρινή και αξιόπιστη εικόνα για το κοσmicroικό σύστηmicroα που υποστήριζαν laquoοἱ περὶ τὴν Ἰταλίαν καλούmicroενοι Πυθαγόρειοιraquo Τα τρία ουσιαστικά χαρακτηριστικά του που microας ενδιαφέρουν εδώ είναι τα εξής α) Το σύστηmicroα περιελάmicroβανε microία κινούmicroενη γη β) Ορισmicroένα από τα τεχνικά χαρακτηριστικά του δείχνουν ότι υπερβαίνει τα όρια microίας κατασκευής που βασίζεται microόνο σε microεταφυσικές


αρχές αρmicroονίας και τάξης και ότι ενσωmicroατώνει ορισmicroένα ποιοτικά χαρακτηριστικά της φαινοmicroένης κίνησης των πλανητών που έχουν διαπιστωθεί microε παρατηρήσεις γ) Ως σύστηmicroα είναι ευρύτερα γνωστό και συζητείται όχι microόνο microεταξύ των Πυθαγορείων

Ας συνοψίσουmicroε τα βασικά στοιχεία του 1) Ο κόσmicroος είναι πεπερασmicroένος και στο κέντρο του βρίσκεται το ζωοδόχο στοιχείο του κόσmicroου το laquoπυρraquo (κεντρικό πυρ) το οποίο ονοmicroαζόταν επίσης πύργος ή φυλακή ή θρόνος του ∆ία (ή microε πολλές άλλες ονοmicroασίες) 2) Η γη κινείται κυκλικά γύρω από το κεντρικό πυρ όπως τα υπόλοιπα αστέρια 3) Η κίνηση της γης γύρω από το κεντρικό πυρ microπορούσε να ερmicroηνεύσει microερικά βασικά ουράνια φαινόmicroενα όπως είναι λχ η εναλλαγή της ηmicroέρας microε τη νύκτα16 4) Ανάmicroεσα στη γη και στο κεντρικό πυρ παρεmicroβάλλεται η αντίχθων η οποία κινείται και αυτή κυκλικά γύρω από το πυρ microη αποmicroακρυνόmicroενη () ποτέ από τη γη (ο Σιmicroπλίκιος χρησιmicroοποιεί την έκφραση laquoἑποmicroένη τῇ γῇ ταύτῃraquo) Είναι δε η αντίχθων αόρατη από τη γη γιατί η γη καθώς περιφέρεται γύρω από το κεντρικό πυρ στρέφει συνεχώς το ακατοίκητο microέρος της προς αυτή

Αξίζει να αναφέρουmicroε ότι αυτό που οι αρχαίοι συγγραφείς θεώρησαν ως αινιγmicroατικό χαρακτηριστικό του συστήmicroατος ήταν η ύπαρξη της αντίχθονος και όχι η κινούmicroενη γη Το ενδιαφέρον τους εστιάστηκε σχεδόν αποκλειστικά στα ερωτήmicroατα για τον ρόλο που έπαιζε και για τη σκοπιmicroότητα που επέβαλε την εισαγωγή της στο σύστηmicroα ενώ εξ όσων γνωρίζουmicroε η κίνηση της γης που προέβλεπε το σύστηmicroα από κανέναν δεν θεωρήθηκε αινιγmicroατική και χρήζουσα ερmicroηνείας Η παρατήρηση αυτή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί microας οδηγεί στην εύλογη υπόθεση ότι η άποψη για την κίνηση της γης δεν εκφραζόταν για πρώτη φορά στο σύστηmicroα του Φιλολάου θα πρέπει να προηγήθηκαν και άλλα απλούστερα από αυτό συστήmicroατα που την περιείχαν Οι αρχαίοι συγγραφείς φαίνονται ιδιαίτερα εξοικειωmicroένοι microε την ιδέα αυτή και δεν τους προκαλεί έκπληξη ενώ αν πράγmicroατι εmicroφανιζόταν για πρώτη φορά microε το σύστηmicroα του Φιλολάου θάπρεπε να ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων ή τουλάχιστον πληθώρα ερωτηmicroάτων και σχολιασmicroών Είναι λοιπόν απολύτως νόmicroιmicroο να υποθέσουmicroε ότι επρόκειτο για microία ιδέα που ήταν νόmicroιmicroη και αποδεκτή στα πλαίσια τουλάχιστον ορισmicroένων ακροατηρίων

16 Ή ακόmicroα οι φάσεις της σελήνης (βλ DR Dicks Όπ σ 91)


Οι microαρτυρίες που παραθέσαmicroε ως τώρα για το κοσmicroικό σύστηmicroα των Πυθαγορείων προέρχονται από τις πιο έγκυρες πηγές (τον ίδιο τον Αριστοτέλη και την αριστοτελική παράδοση) και περιγράφουν σε γενικές γραmicromicroές τη δοmicroή και τη λειτουργία του συστήmicroατος Στις microαρτυρίες αυτές αξίζει να το σηmicroειώσουmicroε δεν microνηmicroονεύεται το όνοmicroα του Πυθαγόρειου φιλοσόφου ο οποίος επινόησε το σύστηmicroα Την πληροφορία γιrsquo αυτό την οφείλουmicroε στη δοξογραφική παράδοση και πιο συγκεκριmicroένα στην επιτοmicroή microε τον τίτλο Περί αρεσκόντων (De placitis) που συνέταξε αντλώντας από ποικίλες πηγές ο Αέτιος περί το έτος 100 microΧ Η επιτοmicroή του Αετίου δεν διασώζεται όmicroως ένα microέρος από τα περιεχόmicroενά της είναι γνωστό γιατί τη χρησιmicroοποίησαν microεταγενέστεροι συγγραφείς microεταξύ των οποίων και ο Ιωάννης Στοβαίος (περ 470 microΧ) Θα ολοκληρώσουmicroε λοιπόν την αφήγησή microας για το κοσmicroικό σύστηmicroα των Πυθαγορείων και ιδιαίτερα για την κίνηση της γης παρουσιάζοντας τις βασικές πληροφορίες που αντλούmicroε γιrsquo αυτό από τη δοξογραφική παράδοση Το πληρέστερο απόσπασmicroα από τον Αέτιο που παραθέτει ο Στοβαίος σχετικά microε το σύστηmicroα των Πυθαγορείων17 το οποίο αποδίδεται πλέον προσωπικά στον Φιλόλαο αναφέρει τα εξής

Ο Φιλόλαος [υποθέτει ότι] στο microέσον περί το κέντρο [υπάρχει] πυρ το οποίο καλεί Εστία του σύmicroπαντος και Οίκο του ∆ία και Μητέρα των Θεών και Βωmicroό και Συνοχή και Μέτρο της Φύσεως Επίσης υποθέτει και ένα άλλο πυρ στην ανώτατη περιοχή [το πυρ] που περιέχει [τα πάντα] Πρώτο [στην τάξη] είναι το κεντρικό [πυρ] γύρω δε από αυτό [θέτει] δέκα θεϊκά σώmicroατα να περιφέρονται σαν να χορεύουν τον ουρανό και τους πλανήτες microετά από αυτούς τον ήλιο κάτω από αυτόν τη σελήνη κάτω από αυτή τη γη κάτω από αυτή την αντίχθονα και microετά από όλα αυτά βρίσκεται το πυρ το οποίο επέχει θέση εστίας γύρω από το κέντρο Τώρα την περιοχή που βρίσκεται υπεράνω [του πυρός] που περιέχει [τα πάντα] στην οποία τα στοιχεία υπάρχουν σε όλη τους την καθαρότητα την ονοmicroάζει Όλυmicroπο ενώ τις περιοχές που βρίσκονται κάτω από τον περιφερόmicroενο Όλυmicroπο στις οποίες περιλαmicroβάνονται οι πέντε πλανήτες microε τον ήλιο και τη σελήνη τις ονοmicroάζει Κόσmicroο Τέλος την υποσελήνια και περίγεια περιοχή που βρίσκεται κάτω από αυτές όπου υπάρχουν τα πράγmicroατα που υπόκεινται σε αλλαγή και σε γένεση

17 H Diels (επιmicro) Doxographi Graeci Berlin Reimer 1879 σ 336-337


την ονοmicroάζει Ουρανό Σύmicroφωνα microε τον Heath (παραπέmicroποντας στον Diels) τις πληροφορίες που περιέχονται στη microαρτυρία αυτή (καθώς και σε άλλες microαρτυρίες των δοξογράφων που δεν θα τις παραθέσουmicroε επειδή δεν προσθέτουν ουσιαστικά τίποτα καινούργιο στα όσα ήδη έχουmicroε αναφέρει) ο Αέτιος τις άντλησε πιθανώς από τον Ποσειδώνιο ο οποίος microε τη σειρά του τις είχε αντλήσει από τον microαθητή και συνεργάτη του Αριστοτέλη Θεόφραστο18 Με αυτόν τον τρόπο ο Heath συνηγορεί εmicromicroέσως πλην σαφώς υπέρ της εγκυρότητας των πληροφοριών που περιέχει το απόσπασmicroα αφού τελικώς αυτές ανάγονται σε microία τόσο πρώιmicroη αυθεντία όπως είναι ο Θεόφραστος Ωστόσο η νεότερη ιστορική έρευνα έχει αποκαλύψει ότι στο παραπάνω απόσπασmicroα συmicroπλέκονται τελικώς δύο διαφορετικές αφηγήσεις19 Αυτή που microπορούmicroε να αποδώσουmicroε microε microεγαλύτερη βεβαιότητα στον Φιλόλαο είναι εκείνη που συmicroφωνεί και microε την περιγραφή του Αριστοτέλη δηλαδή το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος Η πληροφορία ότι το κοσmicroικό σύστηmicroα που εξετάζουmicroε πρέπει να αποδίδεται προσωπικά στον Φιλόλαο περιέχεται σε αυτό ακριβώς το microέρος

Σε όσα προηγήθηκαν εξετάσαmicroε το κοσmicroικό σύστηmicroα που οι πηγές αποδίδουν στον Φιλόλαο και στους Πυθαγορείους του τέλους του 5ου πΧ αιώνα Εξηγήσαmicroε για ποιούς λόγους το σύστηmicroα αυτό δεν πρέπει να αποδίδεται στους πρώιmicroους Πυθαγορείους και βέβαια πολύ περισότερο στον ίδιο τον Πυθαγόρα Το συmicroπέρασmicroα αυτό προκύπτει όχι microόνο από το γεγονός ότι οι δοξογράφοι αποδίδουν το σύστηmicroα στον Φιλόλαο αλλά και από το ότι η δοmicroή και η συνθετότητά του φανερώνουν ένα στάδιο αστρονοmicroικής σκέψης που δεν microπορεί να είναι τόσο πρώιmicroο ώστε να ανάγεται στον ίδιο τον Πυθαγόρα και τους άmicroεσους microαθητές του

Εκτός από τον Φιλόλαο και ένας άλλος ύστερος Πυθαγόρειος ο Ικέτας από τις Συρακούσες microνηmicroονεύεται στις πηγές ως δηmicroιουργός ενός άλλου microη γεωστατικού συστήmicroατος Σύmicroφωνα microε τον Θεόφραστο ο Ικέτας πρέσβευε ότι ο ουρανός ο ήλιος η σελήνη οι αστέρες και γενικώς ο πέραν της γης κόσmicroος microένει ακίνητος και τίποτα άλλο δεν κινείται στο σύmicroπαν εκτός από τη γη Επειδή δε η γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της microε microεγάλη ταχύτητα για τον λόγο αυτό υποστήριζε ο Ικέτας σύmicroφωνα microε 18 TL Heath Όπ σ 97 υποσηmicro 3 19 Βλ W Burkert Όπ σ 243 κέ


microαρτυρία του Κικέρωνα (Quaestiones Academicae priores II 39) laquoλαmicroβάνουν χώρα στον ουρανό τα ίδια ουράνια φαινόmicroενα όπως εάν ακίνητη ήταν η γη και κινούmicroενος ο ουρανόςraquo Το κεντρικό πυρ απουσιάζει από τη θεωρία αυτή η οποία βασίζεται microόνο στην παραδοχή ότι η γη κινείται και ότι όλα τα άλλα ουράνια σώmicroατα συmicroπεριλαmicroβανοmicroένου και του ηλίου είναι ακίνητα Την ίδια άποψη της κινούmicroενης (microε τη microορφή της αξονικής περιστροφής) γης αναφέρεται ότι διακήρυσσε επίσης και ένας ακόmicroα Πυθαγόρειος ο Έκφαντος από τις Συρακούσες (5ος πΧ αι) Όπως ο Ικέτας έτσι και ο Έκφαντος είχε και αυτός εγκαταλείψει την ιδέα ύπαρξης του κεντρικού πυρός η οποία φαίνεται ότι στα τέλη του 5ου πΧ αι είχε πάψει πλέον να αποτελεί στοιχείο των θεωρήσεων για τη δοmicroή του κόσmicroου ∆εν θα αναφερθούmicroε στις τεχνικές λεπτοmicroέρειες αυτών των συστηmicroάτων και γιατί τα ιστορικά στοιχεία που διαθέτουmicroε γιrsquo αυτά είναι ελάχιστα και γιατί η λεπτοmicroερής microελέτη τους εκφεύγει από τους σκοπούς της εργασίας microας Η σηmicroασία όmicroως της ύπαρξης των συστηmicroάτων αυτών για την έρευνά microας είναι κρίσιmicroη επειδή αποδεικνύει ότι

α) Τα microη γεωστατικά κοσmicroικά συστήmicroατα είχαν microία συνέχεια στους κύκλους των ύστερων Πυθαγορίων Η άποψη λοιπόν για microία κινούmicroενη γη δεν ήταν κάτι το περιστασιακό και microεmicroονωmicroένο που εmicroφανίζεται microόνο στο σύστηmicroα του Φιλολάου

β) Στην εξελικτική πορεία αυτών των συστηmicroάτων απαλείφονται στοιχεία (κεντρικό πυρ αντίχθων κλπ) που η ύπαρξή τους αποδίδεται σε γενικές microεταφυσικές δοξασίες αλλά παραmicroένει ως σταθερό χαρακτηριστικό η κινούmicroενη γη και microε βάση αυτή γίνεται προσπάθεια να ερmicroηνευθούν τουλάχιστον ποιοτικά τα βασικά ουράνια φαινόmicroενα

Ας επανέλθουmicroε τώρα σε microία προηγούmicroενη παρατήρησή microας Όπως αναφέραmicroε η έννοια της κινούmicroενης γης δεν φαίνεται να εκπλήσσει τους αρχαίους σχολιαστές των πυθαγόρειων κοσmicroικών συστηmicroάτων έστω και αν διαφωνούν microε αυτή ∆εν φαίνεται ως ιδέα να αντιmicroετωπίζεται ως πρωτόφαντη και κυρίως ως εξωφρενική Η παρατήρησή microας αυτή έρχεται να προστεθεί σε microία σειρά άλλες παρατηρήσεις που έχουν γίνει από άλλους ερευνητές σχετικά microε τη συνθετότητα του συστήmicroατος του Φιλολάου Ιστορικά στοιχεία αυτού του τύπου έχουν δηmicroιουργήσει στους νεότερους ιστορικούς της αρχαίας ελληνικής αστρονοmicroίας την ιδέα ότι των συστηmicroάτων αυτών θα έπρεπε λογικά να είχαν προηγηθεί απλούστερα συστήmicroατα τα οποία υποτίθεται ότι είχαν αναπτύξει οι πρώιmicroοι Πυθαγόρειοι ή και ο ίδιος ο Πυθαγόρας Η επικρατούσα άποψη είναι ότι τα συστήmicroατα αυτά θα πρέπει να ήταν γεωστατικά και γεωκεντρικά microε


σφαιρική τη γη Στο τεέυταίο microέρος αυτής της ενότητας θα εξετάσουmicroε αν microία τέτοια άποψη microπορεί να γίνει δεκτή χωρίς αmicroφιβολίες

Ο P Duhem στις αρχές του περασmicroένου αιώνα έγραφε ότι laquoθεωρείται βέβαιο κατrsquo αρχάς ότι ο Πυθαγόρας δίδασκε πως η γη είναι σφαιρική και βρίσκεται ακίνητη στο κέντρο του Κόσmicroουraquo20 Παρόmicroοια ήταν η άποψη του Heath laquo∆εν υπάρχει αmicroφιβολία ότι το σύστηmicroα του ίδιου του Πυθαγόρα ήταν γεωκεντρικό [hellip] Επιπλέον θεωρείται microάλλον βέβαιο ότι υποστήριζε πως ο Κόσmicroος περιστρέφεται γύρω από έναν άξονα ο οποίος περνά από το κέντρο της γηςraquo21 Εmicromicroέσως δηλαδή ο Heath αποδίδει και αυτός στον Πυθαγόρα εκτός από τη γεωκεντρική και τη γεωστατική αντίληψη αφού η (ηmicroερήσια) περιστροφή της ουράνιας σφαίρας συνεπάγεται την ακινησία της ευρισκόmicroενης στο κέντρο γης Πιο πρόσφατα ο van der Waerden στην εργασία του laquoDie Astronomie der Pythagoreerraquo που έχουmicroε ήδη microνηmicroονεύσει υποστήριξε ότι η ίδια η λογική εξέλιξη της αστρονοmicroίας υπαγορεύει ότι του συστήmicroατος του Φιλολάου θα πρέπει να είχε προηγηθεί ένα απλούστερο γεωκεντρικό σύστηmicroα που θα πρέπει να υποστήριζαν παλαιότερα οι Πυθαγόρειοι Παρόmicroοιες απόψεις υποστήριξαν και άλλοι ερευνητές

Σε τέτοιου είδους υποθετικές ανακατασκευές της ιστορικής εξέλιξης πρέπει να είmicroαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί Όπως ορθά παρατηρεί ο Walter Burkert η λογική αναγκαιότητα δεν συmicroβαδίζει πάντοτε στην ιστορία της επιστήmicroης microε την ιστορική αλληλουχία των γεγονότων Γράφει συγκεκριmicroένα laquoΌτι η αστρονοmicroία που προηγήθηκε του συστήmicroατος του Φιλολάου ήταν Πυθαγόρεια ή ότι ο Πυθαγόρας είχε προτείνει ένα αστρονοmicroικό σύστηmicroα της ίδιας ή ανώτερης τάξης από αυτά που είχαν επινοήσει ο Αναξίmicroανδρος και ο Παρmicroενίδης δεν είναι τίποτα άλλο παρά microία ιστορική υπόθεση η οποία δεν microπορεί να επιβεβαιωθεί ή να ανασκευαστεί από την εσωτερική λογική της ιστορίας της επιστήmicroης αλλά πρέπει να γίνει γνωστή από εξωτερικά τεκmicroήριαraquo22 Ας εξετάσουmicroε λοιπόν τι είδους τεκmicroήρια έχουmicroε στη διάθεσή microας για τις αστρονοmicroικές απόψεις του Πυθαγόρα για να διαπιστώσουmicroε αν πράγmicroατι χωρίς αmicroφιβολία microπορούmicroε να καταλήξουmicroε στην καθιερωmicroένη άποψη ότι ο Πυθαγόρας και οι πρώιmicroοι Πυθαγόρειοι απέρριπταν κάθε ιδέα για την κίνηση της γης

Οι αρχαίες πηγές που επικαλούνται οι ιστορικοί της επιστήmicroης για να θεmicroελιώσουν την άποψη ότι ο Πυθαγόρας είχε διατυπώσει ένα γεωκεντρικό 20 P Duhem Le Systegraveme du Monde τ I Paris Hermann 1913 σ 8 21 TL Heath Όπ σ 49 22 W Burkert Όπ σ 303


και γεωστατικό σύστηmicroα του κόσmicroου είναι οι παρακάτω α) Σύmicroφωνα microε τον Duhem ο Πλάτων στον διάλογο Τίmicroαιος παρουσιάζει

τον Πυθαγόρειο φιλόσοφο Τίmicroαιο να υποστηρίζει όπως διατείνεται την άποψη ότι η γη είναι σφαιρική και βρίσκεται ακίνητη στο κέντρο του κόσmicroου23 ∆εν παραπέmicroπει όmicroως σε κάποιο συγκεκριmicroένο εδάφιο του Τιmicroαίου προκειmicroένου να τεκmicroηριώσει αυτή του τη θέση Θεωρούmicroε πιθανό ότι ο Duhem έχει κατά νου το περίφηmicroο εδάφιο 40b8-c3 όπου ο Πλάτων χρησιmicroοποιεί για τη γη την αινιγmicroατική όσο και πολυσυζητηmicroένη έκφραση laquoἰλλοmicroένην hellip τὴν περὶ τὸν διὰ παντὸς πόλον τεταmicroένονraquo η έκφραση αυτή όmicroως κάθε άλλο παρά επιδέχεται microίας τέτοιας laquoεύκοληςraquo και microονοσήmicroαντης ερmicroηνείας όπως εξηγούmicroε στην εργασία microας σχετικά microε τις απόψεις του Πλάτωνα για την κίνηση της γης24

β) Τη γεωκεντρική άποψη αποδίδει στον Πυθαγόρα ο ∆ιογένης Λαέρτιος25 στους Βίους των φιλοσόφων (Η εδ 25) αντλώντας από τις χαmicroένες ∆ιαδοχές των φιλοσόφων που είχε συγγράψει βασιζόmicroενος σε κάποια παλαιότερα και αγνώστου πατρότητας Πυθαγορικά υποmicroνήmicroατα ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ26 Το σχετικό εδάφιο είναι το εξής

Φησὶ δ᾽ ὁ Ἀλέξανδρος ἐν Ταῖς τῶν φιλοσόφων διαδοχαῖς καὶ ταῦτα εὑρηκέναι ἐν Πυθαγορικοῖς ὑποmicroνήmicroασιν ἀρχὴν microὲν τῶν ἁπάντων microονάδαmiddot ἐκ δὲ τῆς microονάδος ἀόριστον δυάδα ὡς ἂν ὕλην τῇ microονάδι αἰτίῳ ὄντι ὑποστῆναιmiddot ἐκ δὲ τῆς microονάδος καὶ τῆς ἀορίστου δυάδος τοὺς ἀριθmicroούςmiddot ἐκ δὲ τῶν ἀριθmicroῶν τὰ σηmicroεῖαmiddot ἐκ δὲ τούτων τὰς

23 P Duhem Όπ σ 8 24 Βλ παραπάνω υποσηmicroείωση 1 25 Υπενθυmicroίζουmicroε ότι ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στο εδάφιο 21 του κεφ Θ αποδίδει την προ-τεραιότητα της γεωκεντρικής αντίληψης στον Παρmicroενίδη (microέσα του 5ου πΧ αιώνα) 26 Ο τίτλος ∆ιαδοχαί των φιλοσόφων συναντάται σε microία σειρά έργα που συγκροτούν στο σύνολό τους microία πηγή πληροφόρησης για τη ζωή και το έργο των πρώτων Ελλήνων φιλο-σόφων Η πηγή αυτή έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά microε τη δοξογραφική παράδοση δια-φέρει όmicroως προς αυτή ως προς το ότι εmicroπεριέχει πλήθος βιογραφικών αυθεντικών ή ανεκ-δοτολογικών πληροφοριών αποφθεγmicroάτων κλπ Το πρώτο έργο αυτής της σειράς ανάγε-ται στον Σωτίονα (τέλος 3ου πΧ αι) ενώ microετά απrsquo αυτόν παρόmicroοια έργα έγραψαν ο Αντι-σθένης ο Ρόδιος (2ος πΧ αι) ο Σωσικράτης και ο Αλέξανδρος Πολυΐστωρ Τα έργα αυτά δεν διασώθηκαν αποτέλεσαν όmicroως το υλικό ndash microαζί microε microία σειρά άλλα παρόmicroοια έργα όπως οι Βίοι του Σατύρου (περ 160 πΧ) και του Περιπατητικού Ερmicroίππου ndash από το οποίο ά-ντλησε ο ∆ιογένης Λαέρτιος για να γράψει τους δικούς του Βίους των φιλοσόφων οι οποί-οι λόγω του ότι βασίζονται σε microία τόσο πλούσια εργογραφία αποτελούν microια πηγή πληρο-φόρησης εξαιρετικά χρήσιmicroη για τον σύγχρονο ιστορικό εφόσον φυσικά αξιοποιηθούν microε τρόπο κριτικό


γραmicromicroάς ἐξ ὧν τὰ ἐπί πεδα σχήmicroαταmiddot ἐκ δὲ τῶν ἐπιπέδων τὰ στερεὰ σχήmicroαταmiddot ἐκ δὲ τούτων τὰ αἰσθητὰ σώmicroατα ὧν καὶ τὰ στοιχεῖα εἶναι τέτταρα πῦρ ὕδωρ γῆν ἀέραmiddot microεταβάλλειν δὲ καὶ τρέπεσθαι δι᾽ ὅλων καὶ γίνεσθαι ἐξ αὐτῶν κόσmicroον ἔmicroψυχον νοερόν σφαιροειδῆ microέσην περιέχοντα τὴν γῆν καὶ αὐτὴν σφαιροειδῆ καὶ περιοικουmicroένην

Στο εδάφιο αυτό ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος αποδίδει στον Πυθαγόρα έναν

κόσmicroο laquomicroέσην περιέχοντα τὴν γῆνraquo δηλαδή έναν γεωκεντρικό κόσmicroο27 Πρέπει να παρατηρήσουmicroε όmicroως ότι η κεντρική θέση της γης δεν συνεπάγεται κατrsquo ανάγκη την ακινησία της Συνεπάγεται microόνο την απουσία microεταβατικής κίνησης Αντίθετα η κεντρική θέση της γης δεν είναι ασυmicroβίβαστη προς microία ενδεχόmicroενη περιστροφική κίνηση γύρω από τον άξονά της ∆εν υποστηρίζουmicroε ότι ο Πυθαγόρας δίδασκε την αξονική (περιστροφική) κίνηση της γης Κάτι τέτοιο δεν προκύπτει τουλάχιστον από το απόσπασmicroα του ∆ιογένη του Λαερτίου Απλώς λέmicroε ότι το παραπάνω απόσπασmicroα δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί ως microαρτυρία υπέρ της γεωστατικής αντίληψης Και ο Duhem κάνει λάθος που το επικαλείται ως τέτοιο γ) Το εδάφιο από τον ∆ιογένη τον Λαέρτιο δεν είναι ασυmicroβίβαστο όπως είδαmicroε προς microία περιστροφική κίνηση της γης Το ότι η διδασκαλία του Πυθαγόρα για τον κόσmicroο δεν ήταν microόνο γεωκεντρική αλλά και γεωστατική συνάγεται κατά τον Heath και τους microεταγενέστερους ιστορικούς της αστρονοmicroίας που είναι επηρεασmicroένοι από το έργο του από δύο άλλα αποσπάσmicroατα του Αριστοτέλη και του Αετίου στα οποία γίνεται λόγος για την αξονική περιστροφή της ουράνιας σφαίρας και από τα οποία συmicroπεραίνεται εmicromicroέσως η ακινησία της γης Τα αποσπάσmicroατα αυτά όmicroως δεν ερmicroηνεύονται σωστά από τον Heath όπως θα δείξουmicroε στη συνέχεια

Το απόσπασmicroα του Αριστοτέλη προέρχεται από τα Φυσικά (∆ 10 218a33) και είναι το εξής

οἱ microὲν γὰρ τὴν τοῦ ὅλου κίνησιν [χρόνον] εἶναί φασιν οἱ δὲ τὴν

27 Αξίζει να παρατηρήσουmicroε ότι τα ίδια χαρακτηριστικά για τον κόσmicroο διατυπωmicroένα microάλι-στα microε τα ίδια ακριβώς λόγια (laquoἔmicroψυχον νοερόν σφαιροειδῆ microέσην περιέχοντα τὴν γῆν καὶ αὐτὴν σφαιροειδῆ καὶ οἰκουmicroένηνraquo) τα ξαναβρίσκουmicroε στο λεξικό της Σού-δας το αξιοσηmicroείωτο όmicroως είναι ότι δεν περιέχονται στο λήmicromicroα laquoΠυθαγόρας Σάmicroιοςraquo ό-πως εκ παραδροmicroής αναφέρει ο Duhem (Όπ σ 8 υποσ 3) αλλά στο λήmicromicroα laquoΠυθαγό-ρειοι άνδρεςraquo


σφαῖραν αὐτήν Μετάφραση (κατά τον Heath)

Some (of the Pythagoreans) say that time is the motion of the whole (universe) others that it is the sphere itself28

Το απόσπασmicroα του Αετίου προέρχεται από το Περί αρεσκόντων και το παραθέτει ο Ιωάννης Στοβαίος στο Ανθολόγιό του (I 8 40b)

[Περὶ χρόνου] ltΠυθαγόραςgt [χρόνον εἶναι] τὴν σφαῖραν τοῦ περιέχοντος Μετάφραση (κατά τον Heath)

Pythagoras held time to be the sphere of the enveloping (heaven)29

Στο πρώτο εδάφιο ο Αριστοτέλης παρουσιάζει δύο ορισmicroούς θα microπορούσαmicroε να πούmicroε του χρόνου Ο πρώτος ορισmicroός από τον οποίο συνάγεται έmicromicroεσα η ακινησία της γης είναι ότι χρόνος είναι laquoη κίνηση του όλουraquo δηλαδή η αξονική περιστροφή της ουράνιας σφαίρας Ο δεύτερος ορισmicroός είναι ότι χρόνος είναι laquoη ίδια η (ουράνια) σφαίραraquo την οποία σφαίρα ο Ιωάννης ο Φιλόπονος περιγράφει στο σχόλιό του στα Φυσικά ως laquoτὴν σωmicroατότητα τοῦ οὐρανοῦraquo30 Αλλά ενώ ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει ποιοι στοχαστές υποστηρίζουν τη microία και ποιοι την άλλη άποψη (αναφέρει ότι την πρώτη την υποστηρίζουν laquoοι microενraquo και τη δεύτερη laquoοι δεraquo) ο Heath αποδίδει και τους δύο ορισmicroούς στους Πυθαγορείους Ο Αέτιος όmicroως στο δεύτερο απόσπασmicroα αποδίδει στον Πυθαγόρα έναν microόνο ορισmicroό ο οποίος ταυτίζεται microε τον δεύτερο ορισmicroό του Αριστοτέλη και ο οποίος δεν συνδέεται καθόλου microε το θέmicroα της κίνησης ή όχι της γης

Ότι ο Heath κάνει λάθος που αποδίδει τον πρώτο ορισmicroό στους Πυθαγορείους φαίνεται από το παρακάτω απόσπασmicroα από τα σχόλια του Σιmicroπλικίου στα Φυσικά όπου αναφέρεται ότι οι Εύδηmicroος Θεόφραστος και Αλέξανδρος ο Αφροδισιέας αποδίδουν τον ορισmicroό αυτό στον Πλάτωνα (οἱ

28 TL Heath Όπ σ 49 29 TL Heath Όπ σ 49 30 Ioannis Philoponos Ioannis Philoponi in Aristotelis physicorum libros octo commen-taria 2 τ επιmicro H Vitelli Περιέχεται στο Commentaria in Aristotelem Graeca τ 16-17 Berlin Reimer 1887-1888 στον τ 17 σ 709 5


microὲν ltτὴν τοῦ ὅλου κίνησινgt καὶ περιφορὰν τὸν χρόνον εἶναί φασιν ὡς τὸν Πλάτωνα νοmicroίζουσιν ὅ τε Εὔδηmicroος καὶ ὁ Θεόφραστος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος31) Στους Πυθαγορείους ο Σιmicroπλίκιος αποδίδει microε κάποια επιφύλαξη τον δεύτερο ορισmicroό όπως άλλωστε και ο Αέτιος laquoltοἱ δὲ τὴν σφαῖραν αὐτὴνgt τοῦ οὐρανοῦ ὡς τοὺς Πυθαγορείους ἱστοροῦσι λέγειν οἱ παρακούσαντες ἴσως τοῦ Ἀρχύτου λέγοντος καθόλου τὸν χρόνον διάστηmicroα τῆς τοῦ παντὸς φύσεως ἢ ὥς τινες τῶν Στωικῶν ἔλεγονraquo32 Τα τεκmicroήρια λοιπόν που επικαλείται ο Heath προκειmicroένου να αποδώσει τελικά στους Πυθαγορείους και στον ίδιο τον Πυθαγόρα τη διδασκαλία ότι αυτή που περιστρέφεται περί τον άξονά της είναι η ουράνια σφαίρα και όχι η γη (η οποία υποτίθεται ότι κείται ακίνητη στο κέντρο του Κόσmicroου) δεν επαληθεύουν την άποψή του Το ερώτηmicroα αν ο Πυθαγόρας και οι πρώτοι microαθητές του πίστευαν στην περιστροφή του ουρανού και στην ακινησία της γης ή αντίθετα στην περιστροφή της γης και στην ακινησία του ουρανού δεν τεκmicroαίρεται από τα δύο αποσπάσmicroατα που επικαλείται ο Heath και είναι ένα ανοικτό ζήτηmicroα

Το συmicroπέρασmicroα που προκύπτει από την ανάλυση που προηγήθηκε είναι ότι τα αποσπάσmicroατα που έχει συλλέξει ο Heath στο κεφάλαιο laquoPythagorasraquo (σ 46-51) του βιβλίου του επιβεβαιώνουν microόνο τον γεωκεντρικό όχι και τον γεωστατικό χαρακτήρα της κοσmicroολογίας του Πυθαγόρα Ο Heath έχει όmicroως ένα τελευταίο επιχείρηmicroα υπέρ του γεωστατικού χαρακτήρα των αστρονοmicroικών απόψεων του Πυθαγόρα Το επιχείρηmicroα είναι εξαιρετικά εύθραυστο και βασίζεται σε microία microαρτυρία που microας παρέχει ο Αέτιος και αφορά τις αστρονοmicroικές απόψεις που υποστήριζε όχι ο Πυθαγόρας αλλά ο Αλκmicroαίων ένας γιατρός από τον Κρότωνα σύγχρονος του Πυθαγόρα και microε φιλοσοφικές απόψεις σε πολλά ζητήmicroατα παραπλήσιες προς τις απόψεις του Πυθαγόρα και των microαθητών του Ο Αλκmicroαίων λοιπόν σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αετίου που παραθέτει ο Ιωάννης Στοβαίος (I 24 2b) ήταν ο πρώτος ο οποίος διατύπωσε την άποψη για την ίδια κίνηση των πλανητών microε φορά εκ δυσmicroών προς ανατολάς αντίθετα δηλαδή προς τη φαινοmicroένη ηmicroερήσια κίνηση της ουράνιας σφαίρας Η microαρτυρία είναι η εξής

(τῶν microαθηmicroατικῶν τινες) τοὺς δὲ πλανήτας τοῖς ἀπλανέσιν ἀπὸ 31 Simplicius In Aristotelis physicorum libros octo commentaria 2 τ επιmicro H Diels Πε-ριέχεται στο Commentaria in Aristotelem Graeca τ 9-10 Berlin Reimer 1882-1895 στον τ 9 σ 700 17-19 32 Simplicius Όπ σ 700 19-22


δυσmicroῶν ἐπ᾽ ἀνατολὰς ἀντιφέρεσθαι Τούτῳ δὲ συνοmicroολογεῖ καὶ ltἈλκmicroαίωνgt

Από το απόσπασmicroα αυτό προκύπτει πράγmicroατι εmicromicroέσως η ακινησία της

γης Γιατί όπως σηmicroειώνει ο Heath laquo η υπόθεση της κίνησης των απλανών αστέρων υποδηλώνει την ακινησία της γηςraquo33 Όmicroως το απόσπασmicroα αναφέρεται ρητά στον Αλκmicroαίονα και όχι στον Πυθαγόρα ή στους Πυθαγορείους34 Τότε πώς προκύπτει η γεωστατική αντίληψη του Πυθαγόρα κατά τον Heath Πολύ απλά προκύπτει από microια εντελώς αυθαίρετη εικασία του Tannery ο οποίος γράφει laquoΗ αστρονοmicroική αλήθεια που εmicroφανίζεται για πρώτη φορά στον Αλκmicroαίονα συνίσταται στη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στην ίδια κίνηση των πλανητών εκ δυσmicroών προς ανατολάς και στην ηmicroερήσια κίνηση εξ ανατολών προς δυσmicroάς Αυτή η διαφοροποίηση θεmicroελιώδης για την πρόοδο της επιστήmicroης παρέmicroεινε ξένη προς τις αντιλήψεις των πρώτων Ιώνων φιλοσόφων και απορρίφθηκε από τον Αναξαγόρα και τον ∆ηmicroόκριτο παρέmicroεινε λοιπόν αποκλειστικά στην πυθαγόρεια σχολή που δια microέσου του Ευδόξου του Κνιδίου τη microεταβίβασε στους microαθηmicroατικούς Λόγω του χαρακτήρα της δεν έχουmicroε τον παραmicroικρό δισταγmicroό να την αποδώσουmicroε microάλλον στον ∆άσκαλο (Πυθαγόρας) παρά στον γιατρό από τον Κρότωνα (Αλκmicroαίων)raquo35 Ο Heath αντιπαρέρχεται την παρατήρηση του Burnet ότι το κείmicroενο του Αετίου microνηmicroονεύει τον Αλκmicroαίονα και όχι τον Πυθαγόρα36 microε την ακόλουθη laquoαφοπλιστικήraquo τοποθέτηση laquoτόσο η microία όσο και η άλλη συναγωγή είναι δυνατή και προτιmicroώ του Tanneryraquo37 Άρα σύmicroφωνα microε τον Heath κατά τον Πυθαγόρα και τους πρώτους microαθητές του η γη ήταν ακίνητη στο κέντρο του κόσmicroου

Ο Heath επικαλείται microία ακόmicroα microαρτυρία του Θέωνος του Σmicroυρναίου ο

33 TL Heath Όπ σ 50 34 Υπάρχουν ισχυρές αmicroφιβολίες όσον αφορά την αξιοπιστία αυτού του αποσπάσmicroατος δε-δοmicroένου ότι από άλλες microαρτυρίες που έχει συλλέξει επίσης ο Αέτιος προκύπτει ότι οι α-στρονοmicroικές γνώσεις του Αλκmicroαίονος ήσαν πολύ πρωτόγονες (Υποστήριζε λχ ότι ο ήλιος έχει τη microορφή πεπλατυσmicroένου δίσκου και ότι οι εκλείψεις της σελήνης συmicroβαίνουν όταν η σελήνη η οποία έχει σκαφοειδή microορφή στρέφει προς τη γη το κυρτό τmicroήmicroα κρύβοντας έτσι το πύρινο κοίλο τmicroήmicroα της) ∆εν πρέπει να ξεχνούmicroε άλλωστε ότι τα αποσπάσmicroατα από το έργο του Αετίου τα γνωρίζουmicroε από τον Ιωάννη Στοβαίο έναν συγγραφέα πολύ microε-ταγενέστερο η ακmicroή του οποίου τοποθετείται περί το 500 microΧ 35 P Tannery Pour lrsquohistoire de la science hellegravene 2η έκδοση Paris Gauthier-Villars 1930 σ 213-214 (Η έmicroφαση δική microας) 36 J Burnet Early Greek Philosophy 4η έκδοση London 1930 σ 123 note 37 TL Heath Όπ σ 50


οποίος υποστηρίζει ότι ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που παρατήρησε την ίδια κίνηση των πλανητών Η microαρτυρία δεν έχει καmicroία αξία δεδοmicroένου ότι ο Θέων απέχει οκτώ αιώνες από την εποχή του Πυθαγόρα

Το συmicroπέρασmicroα που προκύπτει από την ανάλυση που προηγήθηκε είναι ότι οι αρχαίες microαρτυρίες που έχουmicroε στη διάθεσή microας δεν επιβεβαιώνουν την άποψη που προβάλλει ο Heath και έχουν υιοθετήσει οι microεταγενέστεροι ιστορικοί της αρχαίας ελληνικής επιστήmicroης ότι δηλαδή ο Πυθαγόρας και οι πρώτοι microαθητές του υποστήριζαν εκτός από τη γεωκεντρική και τη γεωστατική αντίληψη του κόσmicroου Η άποψη αυτή το επαναλαmicroβάνουmicroε δεν περιέχεται στα ίδια τα αρχαία κείmicroενα αποτελεί laquoκατασκεύασmicroαraquo του Heath που επαναλαmicroβανόmicroενο συνεχώς από τους ιστορικούς που έχουν επηρεαστεί από το έργο του έγινε τελικά laquoιστορικό γεγονόςraquo ∆υστυχώς είναι συχνό το φαινόmicroενο στην ιστοριογραφία της αρχαίας ιδίως επιστήmicroης microία αυθαίρετη κατασκευή του ενός ή του άλλου ιστορικού να έχουν τελικά microετατραπεί σε laquoέγκυρες ιστορικές αλήθειεςraquo Αυτό συmicroβαίνει και στην προκειmicroένη περίπτωση ∆εν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο JLE Dreyer (1852-1926) ένας ιστορικός της αστρονοmicroίας που έγραφε πριν από τον Heath και εποmicroένως δεν ήταν επηρεασmicroένος από το έργο του δεν αποδίδει στον Πυθαγόρα τη γεωστατική αντίληψη Του αποδίδει microόνο τη γεωκεντρική38

Η microαρτυρία του Αρχιmicroήδη για την ηλιοκεντρική θεωρία του Αριστάρχου Οι αντιλήψεις για την κίνηση της γης παρέmicroειναν ζωντανές στην

ελληνική αστρονοmicroία σε όλη τη διάρκεια του 4ου πΧ αιώνα όπως φαίνεται από τις σχετικές αναφορές που περιέχονται σε κείmicroενα του Πλάτωνος39 από την προσπάθεια του Αριστοτέλη στο Περί ουρανού να ανασκευάσει κάθε αντίληψη για την κίνηση της γης και κυρίως από τις πληροφορίες που microας microεταφέρει η παράδοση ότι ο Ηρακλείδης ένας σύγχρονος του Αριστοτέλη φιλόσοφος και αστρονόmicroος από την Ηράκλεια του Πόντου (σηmicroερινό Ereğli της Τουρκίας) διατύπωσε ένα κοσmicroικό σύστηmicroα που προέβλεπε την αξονική περιστροφή της γης Επιστέγασmicroα και κατάληξη του ρεύmicroατος όλων αυτών των αναζητήσεων υπήρξε η 38 JLE Dreyer A History of Astronomy fron Thales to Kepler New York Dover 1953 Πρώτη έκδοση υπό τον τίτλο History of the Planetary Systems from Thales to Kepler 1906 39 Βλ την εργασία microας laquoΗ ιστορία των αντιλήψεων για την κίνηση της γης Πλάτων και Ακαδηmicroίαraquo που αναφέρεται στην υποσηmicroείωση 1


διατύπωση της ηλιοκεντρικής θεωρίας από τον Αρίσταρχο τον Σάmicroιο στις αρχές του 3ου πΧ αιώνα40 Η σπουδαιότερη microαρτυρία που έχουmicroε για το περιεχόmicroενο της ηλιοκεντρικής υπόθεσης του Αριστάρχου προέρχεται από τη microικρή πραγmicroατεία microε τον τίτλο Ψαmicromicroίτης του Αρχιmicroήδη ο οποίος δεν είναι παρά microόλις microία γενιά σχεδόν microικρότερος από τον Αρίσταρχο Σκοπός του Αρχιmicroήδη στην πραγmicroατεία αυτή είναι να αποδείξει ότι microπορεί να ορίσει οποιονδήποτε αριθmicroό οσοδήποτε microεγάλος και αν είναι αυτός Ως παράδειγmicroα ενός πολύ microεγάλου αριθmicroού διαλέγει τον αριθmicroό που θα microπορούσε να δηλώσει το πλήθος των κόκκων της άmicromicroου που γεmicroίζει εντελώς τον χώρο που καταλαmicroβάνει ο κόσmicroος Το σχετικό χωρίο41 αναφέρει τα εξής

Αντιλαmicroβάνεσαι [βασιλιά Γέλων] ότι από τους περισσότερους αστρονόmicroους laquoκόσmicroοςraquo καλείται η σφαίρα η οποία έχει κέντρο της το κέντρο της γης και ακτίνα ίση προς την ευθεία η οποία συνδέει το κέντρο του ηλίου και το κέντρο της γης αυτά τα έχεις όντως διδαχθεί από τις αποδείξεις που έχουν δηmicroοσιεύσει οι αστρονόmicroοι

Ο Αρίσταρχος ο Σάmicroιος πάλι δηmicroοσίευσε συγγράmicromicroατά του microε υποθέσεις όπου από τις προκείmicroενες συνάγεται ότι ο κόσmicroος είναι πολλές φορές microεγαλύτερος από εκείνον που είπαmicroε λίγο πρωτύτερα

∆ιότι υποθέτει ότι από τους αστέρες οι microεν απλανείς και ο ήλιος microένουν ακίνητοι η δε γη περιφέρεται γύρω από τον ήλιο κατά περιφέρεια κύκλου ο οποίος (κύκλος) κείται στο microέσον της διαδροmicroής ότι η σφαίρα των απλανών αστέρων η οποία κείται περί το αυτό κέντρο όπως ο ήλιος είναι τόσο microεγάλη ώστε ο κύκλος κατά τον οποίο υποθέτει (ο Αρίσταρχος) ότι περιφέρεται η γη έχει τέτοια αναλογία προς την απόσταση των απλανών όση έχει το κέντρο της σφαίρας προς την επιφάνεια Τούτο βεβαίως είναι προφανές ότι δεν microπορεί να ισχύει διότι επειδή το κέντρο της σφαίρας δεν έχει καθόλου microέγεθος πρέπει να γίνει δεκτό ότι το ίδιο το κέντρο δεν σχηmicroατίζει οιονδήποτε λόγο προς την επιφάνεια της σφαίρας

Πρέπει λοιπόν να δεχθούmicroε ότι αυτό που σκέφθηκε ο Αρίσταρχος είναι

40 Η εποχή που έζησε ο Αρίσταρχος τοποθετείται στο τέλος του 4ου και στο πρώτο microισό του 3ου πΧ αιώνα 41 Αρχιmicroήδους Άπαντα τ Β΄ επιmicro Ε Σ Σταmicroάτης Αθήνα 1974 σ 180 20 - 182 19


το εξής επειδή θεωρούmicroε ότι η γη τρόπον τινά είναι το κέντρο του κόσmicroου όσος είναι ο λόγος της γης προς τον κόσmicroο όπως τον έχουmicroε ορίσει πρωτύτερα τόσος είναι ο λόγος της σφαίρας στην οποία βρίσκεται ο κύκλος κατά τον οποίο (ο Αρίσταρχος) υποθέτει ότι περιφέρεται η γη προς τη σφαίρα των απλανών

διότι τις αποδείξεις των φαινοmicroένων microε τον τρόπο που είπαmicroε τις προσαρmicroόζει προς τις προκείmicroενές (του) και microάλιστα φαίνεται να παραδέχεται ότι το microέγεθος της σφαίρας στην οποία βάζει τη γη να κινείται είναι ίσο προς τον κόσmicroο όπως εmicroείς τον ορίσαmicroε

Ας εξετάσουmicroε τι ακριβώς αναφέρει ο Αρχιmicroήδης στο περίφηmicroο αυτό

χωρίο δεδοmicroένου ότι δεν είναι τόσο απλό να κατανοηθεί επειδή αρκετά σηmicroεία του επιδέχονται περισσότερες της microίας ερmicroηνείες Η πρώτη ενότητα δεν παρουσιάζει ουσιαστική ερmicroηνευτική δυσκολία Ο Αρχιmicroήδης εδώ επαναλαmicroβάνει τη διαδεδοmicroένη όπως υποστηρίζει άποψη microεταξύ των αστρονόmicroων σύmicroφωνα microε την οποία laquoκόσmicroοςraquo είναι η σφαίρα η οποία έχει κέντρο το κέντρο της γης και ακτίνα την απόσταση γης ndash ηλίου Αν ονοmicroάσουmicroε Γ το κέντρο της γης Η το κέντρο του ηλίου και RΓΗ την απόσταση ΓΗ το microέγεθος του κόσmicroου σύmicroφωνα microε αυτή την εκδοχή ορίζεται από τον όγκο της σφαίρας (Γ RΓΗ )

Στη δεύτερη ενότητα ο Αρχιmicroήδης microας πληροφορεί ότι ο Αρίσταρχος laquoἐξέδωκεν γραφάςraquo περί laquoὑποθέσιών τινωνraquo Τι σηmicroαίνει όmicroως ακριβώς η λέξη laquoγραφαίraquo Στις περισσότερες περιπτώσεις η λέξη δήλωνε στην αρχαιότητα ότι και σήmicroερα δηλώνει δηλαδή κάποιο γραπτό κείmicroενο όmicroως είναι γνωστό ότι η ίδια λέξη επίσης χρησιmicroοποιείτο για να δηλώσει το γράφηmicroα δηλαδή το διάγραmicromicroα τη γραφική αναπαράσταση Έχει λοιπόν ιδιαίτερη σηmicroασία να κατανοήσουmicroε microε ποια από τις δύο σηmicroασίες χρησιmicroοποιεί τη λέξη ο Αρχιmicroήδης γιατί στην πρώτη περίπτωση (γραπτό κείmicroενο) ο Αρίσταρχος θα είχε παρουσιάσει ένα ηλιοκεντρικό σύστηmicroα πολύ πιο ολοκληρωmicroένο στις λεπτοmicroέρειές του από ότι στη δεύτερη περίπτωση (γραφήmicroατα) όπου θα εξέθετε microόνο κάποιες γενικές αρχές Για το ζήτηmicroα έχει αναπτυχθεί microεγάλη συζήτηση microεταξύ των ιστορικών της επιστήmicroης που έχουν ασχοληθεί microε αυτό42 Στη microετάφρασή microας 42 Τη συζήτηση που έχει αναπτυχθεί microεταξύ των ιστορικών της επιστήmicroης για τη σηmicroασία της λέξης laquoγραφαίraquo την παραθέτει ο Heath στις σ 303-304 του έργου του όπου αποφαίνε-ται microετά από λεπτοmicroερή ανάλυση της γλωσσικής εκφοράς του εδαφίου ότι ο Αρίσταρχος είχε γράψει κάποιο σύγγραmicromicroα Την εκδοχή αυτή ασπάζονται οι περισσότεροι νεότεροι σχολιαστές


υιοθετήσαmicroε την εκδοχή που αποδέχονται οι περισσότεροι νεότεροι σχολιαστές ότι δηλαδή ο Αρίσταρχος ανέπτυξε γραπτώς σε κάποιο σύγγραmicromicroα τις υποθέσεις του43 Από την ίδια ενότητα προκύπτει επίσης ότι ο Αρίσταρχος όριζε το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo microε διαφορετικό τρόπο από τους παλαιότερους αστρονόmicroους και ακόmicroη ότι σύmicroφωνα microε τον δικό του ορισmicroό ο laquoκόσmicroοςraquo είναι πολύ microεγαλύτερος από αυτόν που οι παλαιότεροι θεωρούσαν Φαίνεται εν τούτοις ότι ο Αρίσταρχος δεν είχε προβεί σε κάποιον αριθmicroητικό υπολογισmicroό του microεγέθους του laquoκόσmicroουraquo γιατί ο Αρχιmicroήδης θα τον επικαλούνταν Η φράση λοιπόν laquoο κόσmicroος είναι πολλές φορές microεγαλύτερος από εκείνον που είπαmicroε λίγο πρωτύτεραraquo θα πρέπει να ερmicroηνευθεί ως συmicroπέρασmicroα το οποίο ο ίδιος ο Αρχιmicroήδης κατrsquo ανάγκην εξάγει από microία ή περισσότερες από τις αρχικές προτάσεις που ο Αρίσταρχος είχε προτάξει στο βιβλίο του ∆εν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι ένας τέτοιος υπολογισmicroός ήταν αναγκαίος στον Αρχιmicroήδη δεδοmicroένου ότι ο σκοπός του στον Ψαmicromicroίτη είναι όπως αναφέραmicroε να αποδείξει ότι microπορεί να κατονοmicroάσει αριθmicroούς τόσο microεγάλους όπως είναι αυτός που δηλώνει το πλήθος των κόκκων της άmicromicroου που θα microπορούσαν να γεmicroίσουν τελείως ολόκληρο τον laquoκόσmicroοraquo ακόmicroα και αν ο laquoκόσmicroοςraquo είναι τόσο microεγάλος όπως αυτός που πρότεινε ο Αρίσταρχος

Ποιες ήταν ορισmicroένες τουλάχιστον από τις αρχικές προτάσεις του Αριστάρχου από τις οποίες ο Αρχιmicroήδης εξάγει το συmicroπέρασmicroα αυτό microας το αποκαλύπτει ο ίδιος στην τρίτη ενότητα

1 Ο ήλιος είναι ακίνητος 2 Οι απλανείς αστέρες είναι ακίνητοι 3 Η σφαίρα των απλανών αστέρων κείται περί το αυτό κέντρο όπως ο

ήλιος 4 Η γη περιφέρεται περί τον ήλιο διαγράφοντας κυκλική τροχιά 5 Η ακτίνα της τροχιάς της γης έχει προς την ακτίνα της ουράνιας 43 Ορισmicroένοι ιστορικοί όπως ο JL Heiberg ο P Ver Eecke αλλά και ο ίδιος ο Heath στο microεταγενέστερο έργο του A manual of Greek Mathematics θεωρούν ότι το κείmicroενο του Αρ-χιmicroήδη microπορεί να στηρίξει ακόmicroα και την αναγνώριση του τίτλου του συγγράmicromicroατος του Αριστάρχου ως Υποθέσεις Η εκδοχή αυτή είναι ως έναν βαθmicroό αυθαίρετη και οι περισσό-τεροι ιστορικοί δεν τη συmicromicroερίζονται ωστόσο είναι ένα ενδεχόmicroενο που κατά τη γνώmicroη microας δεν microπορεί να απορριφθεί Η λέξη laquoυποθέσειςraquo εmicroφανίζεται πράγmicroατι σε τίτλους έργων όπως για παράδειγmicroα στο Υποθέσεις των πλανωmicroένων του Πτολεmicroαίου ή στο Υποτύπωσις των αστρονοmicroικών υποθέσεων του Πρόκλου Εξάλλου στη Μεγίστη ο Πτολεmicroαίος laquoυποθέ-σειςraquo ονοmicroάζει τα microοντέλα της κίνησης των πλανητών laquoυπόθεση της ldquoκατrsquo επίκυκλονrdquo κί-νησηςraquo και laquoυπόθεση της ldquoκατrsquo εκκεντρότηταrdquo κίνησηςraquo


σφαίρας τον λόγο που έχει το κέντρο microιας σφαίρας προς την επιφάνεια

Όπως γίνεται αντιληπτό από το κείmicroενο ο Αρχιmicroήδης δεν σχολιάζει καθόλου τις τέσσερεις πρώτες από τις προτάσεις αυτές οι οποίες όmicroως αποτελούν τον πυρήνα της ηλιοκεντρικής θεώρησης του κόσmicroου από τον Αρίσταρχο Θα επανέλθουmicroε στο θέmicroα αυτό που έχει κατά τη γνώmicroη microας ιδιαίτερη σηmicroασία αν microάλιστα λάβουmicroε υπόψη ότι το κείmicroενο του Αρχιmicroήδη όπως φαίνεται από την πέmicroπτη ενότητα απευθύνεται σε αναγνώστες που γνωρίζουν την παραδοσιακή γεωκεντρική αντίληψη του κόσmicroου

Σύmicroφωνα microε την πέmicroπτη πρόταση τώρα που έχει ιδιαίτερη σηmicroασία γιατί απασχολεί ιδιαίτερα τον Αρχιmicroήδη η σφαίρα των απλανών είναι τόσο microεγάλη ώστε η ακτίνα της τροχιάς της γης συγκρινόmicroενη προς την ακτίνα της εν λόγω σφαίρας σχηmicroατίζει λόγο όπως είναι ο λόγος που έχει το κέντρο microίας σφαίρας προς την επιφάνεια Με άλλα λόγια ουσιαστικό στοιχείο της ηλιοκεντρικής θεωρίας του Αριστάρχου ήταν η αναλογία

ακτίνα τροχιάς γης ακτίνα ουράνιας σφαίρας = κέντρο επιφάνεια

∆εν είναι δύσκολο να παρατηρήσει κανείς ότι η αναλογία αυτή στερείται

νοήmicroατος για τους αρχαίους Έλληνες microαθηmicroατικούς που έδιναν microεγάλη προσοχή στην αυστηρότητα της microαθηmicroατικής διατύπωσης επειδή το σηmicroείο και η επιφάνεια δεν σχηmicroατίζουν κανένα λόγο Πράγmicroατι όπως γνωρίζουmicroε από τον 4ο ορισmicroό του πέmicroπτου βιβλίου των Στοιχείων του Ευκλείδη laquoλόγον ἔχειν πρὸς ἄλληλα microεγέθη λέγεται ἃ δύναται πολλαπλασιαζόmicroενα ἀλλήλων ὑπερέχεινraquo το σηmicroείο όmicroως όσες φορές και αν ληφθεί δεν είναι δυνατόν να υπερέχει οποιασδήποτε επιφάνειας εποmicroένως δεν ορίζεται λόγος σηmicroείου (κέντρου) προς επιφάνεια Αυτό ακριβώς έχει υπόψη του ο Αρχιmicroήδης και γιrsquo αυτό σηmicroειώνει ότι laquoΤούτο βεβαίως είναι προφανές ότι δεν microπορεί να ισχύειraquo44 ∆εν είναι ωστόσο λογικό να θεωρήσουmicroε ότι ο Αρίσταρχος αγνοούσε ότι microία τέτοια κατά λέξη ερmicroηνεία της πρότασής του ενέχει απροσδιοριστία Αντίθετα πιστεύουmicroε και εmicroείς όπως και άλλοι νεότεροι σχολιαστές ότι microε την ιδιότυπη αυτή διατύπωση ο Αρίσταρχος ήθελε να δηλώσει ότι η απόσταση των απλανών αστέρων από τη γη είναι πρακτικώς άπειρη πιθανώς για να 44 Αξίζει εδώ να σηmicroειώσουmicroε ότι ο Αρχιmicroήδης δεν συνοδεύει τη φράση του microε αρνητικά σχόλια για τον Αρίσταρχο αν και έχει προφανώς την ευκαιρία στο σηmicroείο αυτό να το κά-νει Το γιατί θα το εξηγήσουmicroε στη συνέχεια


αποφύγει τις αντιρρήσεις που θα εγείρονταν λόγω των παραλλάξεων Την έκφραση laquoσηmicroείου λόγον ἔχειraquo τη συναντούmicroε σε πολλά αρχαία κείmicroενα όταν χρειάζεται να δηλωθεί ότι ένα microέγεθος είναι πολύ microεγάλο σε σύγκριση προς ένα άλλο microέγεθος Ανάλογη χρήση της διατύπωσης αυτής κάνει και ο ίδιος ο Αρίσταρχος στο σωζόmicroενο έργο του Περί microεγεθών και αποστηmicroάτων ηλίου και σελήνης για το microέγεθος της γης σε σύγκριση προς το microέγεθος της τροχιάς της σελήνης Εποmicroένως αυτό microάλλον είναι το πραγmicroατικό νόηmicroα της πρότασης του Αριστάρχου και ο Αρχιmicroήδης πρέπει να το γνωρίζει Και αυτό ακριβώς το νόηmicroα ndash δηλαδή η άπειρη η microη ορίσιmicroη απόσταση της σφαίρας των απλανών από τον ήλιο ndash είναι ακριβώς το σηmicroείο που τον ενοχλεί και θέλει να το ανασκευάσει πράγmicroα που κάνει microε έναν ιδιότυπο τρόπο στην τέταρτη ενότητα του κειmicroένου του Ψαmicromicroίτη Στην ενότητα αυτή ο Αρχιmicroήδης προτείνει microία δική του αναλογία σε αντικατάσταση της laquoπροβληmicroατικήςraquo (για τον δικό του σκοπό δηλαδή τον προσδιορισmicroό του microεγέθους του laquoκόσmicroουraquo) τελευταίας από τις αρχικές προτάσεις του Αριστάρχου Η νέα αυτή αναλογία η οποία έχει χαρακτηρισθεί από τον Heath ως αυθαίρετη45 του επιτρέπει να συναγάγει microία αριθmicroητική εκτίmicroηση για την απόσταση των απλανών αστέρων δηλαδή για την ακτίνα της ουράνιας σφαίρας που όmicroως είναι ορίσιmicroη σε αντίθεση microε αυτή του Αριστάρχου Η άποψη λοιπόν που προτείνει ο Αρχιmicroήδης είναι ότι την πέmicroπτη προκείmicroενη του Αριστάρχου πρέπει να την ανασκευάσουmicroε και να την εννοήσουmicroε (laquoεπειδή θεωρούmicroε ότι η γη τρόπον τινά είναι το κέντρο του κόσmicroουraquo) ως εξής ακτίνα τροχιάς γης ακτίνα ουράνιας σφαίρας = ακτίνα γης ακτίνα τροχιάς

ηλίου

Σε ότι προηγήθηκε παρουσιάσαmicroε τη microαρτυρία του Αρχιmicroήδη για την ηλιοκεντρική υπόθεση του Αριστάρχου Στη συνέχεια του άρθρου θα επικεντρωθούmicroε όχι τόσο στην ηλιοκεντρική υπόθεση αυτή καθrsquo εαυτή όσο στον τρόπο microε τον οποίο ο Αρχιmicroήδης φαίνεται microέσα από το κείmicroενό του να την αντιmicroετωπίζει Η στάση απένατί της ενός από τους microεγαλύτερους Έλληνες microαθηmicroατικούς microπορεί να microας βοηθήσει καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη microαρτυρία να κατανοήσουmicroε αν πράγmicroατι η ηλιοκεντρική υπόθεση του Αριστάρχου ήταν microία microεmicroονωmicroένη ιδιόmicroορφη και αποκοmicromicroένη από τις αποδεκτές τότε αντιλήψεις υπόθεση ή microήπως αποτέλεσε microία από τις

45 TL Heath Όπ σ 308-309


τελευταίες και ίσως πληρέστερες εκφράσεις microίας microεγάλης παράδοσης αρχαιοελληνικών κοσmicroολογικών αντιλήψεων που βασικό συστατικό χαρακτηριστικό τους είχαν την κινούmicroενη (περιστρεφόmicroενη ήκαι περιφερόmicroενη) γη

Οι ιστορικοί της επιστήmicroης που microελέτησαν και σχολίασαν το χωρίο του Ψαmicromicroίτη εστίασαν σχεδόν αποκλειστικά την προσοχή τους στην προσπάθεια να κατανοήσουν microέσα από την περιγραφή του Αρχιmicroήδη τις λεπτοmicroέρειες της ηλιοκεντρικής υπόθεσης του Αριστάρχου Κανείς ως τώρα δεν ασχολήθηκε συστηmicroατικά microε το συmicroπληρωmicroατικό ερώτηmicroα του οποίου η σπουδαιότητα προκύπτει από τα όσα έχουmicroε microέχρι τώρα αναπτύξει Πώς ο Αρχιmicroήδης laquoαντιmicroετωπίζειraquo την ηλιοκεντρική υπόθεση Ποια ήταν τελικά η άποψη ενός microαθηmicroατικού του κύρους του Αρχιmicroήδη για τις απόψεις του Αριστάρχου

Στην προσπάθειά microας να διερευνήσουmicroε αυτό ακριβώς το ερώτηmicroα καταλήξαmicroε σε τρία συmicroπεράσmicroατα

bull Πρώτον σε αντίθεση microε τη θεωρούmicroενη ως καθιερωmicroένη άποψη ότι

δηλαδή η ηλιοκεντρική υπόθεση αντιmicroετωπίστηκε ως ανορθόδοξη και ανίερη υποστηρίζουmicroε ότι ο Αρχιmicroήδης κατά κανένα τρόπο δεν έχει κριτική στάση προς αυτή

bull ∆εύτερον ο Αρχιmicroήδης φαίνεται να χρησιmicroοποιεί στην παρουσίασή του όταν το θεωρεί χρήσιmicroο εναλλακτικά τόσο τη γεωκεντρική όσο και την ηλιοκεντρική προσέγγιση

bull Τρίτον η παρέmicroβαση του Αρχιmicroήδη έγκειται στο να διορθώσει την αναλογία του Αριστάρχου ώστε αυτή να γίνει απολύτως συνεπής από microαθηmicroατική άποψη χωρίς όmicroως να υπονοmicroεύσει ή να απορρίψει έστω και κατrsquo ελάχιστον τον ηλιοκεντρισmicroό του Θα microπορούσαmicroε microάλιστα να ισχυρισθούmicroε ότι εmicromicroέσως προσπαθεί να laquoτον στηρίξειraquo

Το πρώτο από τα συmicroπεράσmicroατα είναι σχεδόν αυταπόδεικτο ∆εν

υπάρχει ούτε microία λέξη που να συνεπάγεται κριτική στάση του Αρχιmicroήδη στις ηλιοκεντρικές υποθέσεις του Αριστάρχου Στην πραγmicroατικότητα ο Αρχιmicroήδης χρειάζεται για τον σκοπό που έχει θέσει στον Ψαmicromicroίτη έναν οσοδήποτε microεγάλο αλλά πεπερασmicroένο laquoκόσmicroοraquo Ο Αρίσταρχος σχεδόν του προmicroήθευσε έναν τέτοιο laquoκόσmicroοraquo αλλά ο laquoκόσmicroοςraquo αυτός ήταν αλίmicroονο microε αυστηρά microαθηmicroατικούς όρους ένας απροσδιόριστος laquoκόσmicroοςraquo Πώς να εξηγήσουmicroε άραγε το ότι ο Αρχιmicroήδης επιδόθηκε σε microία προσπάθεια laquomicroετασχηmicroατισmicroούraquo ενός laquoάπειρουraquo και microη ορίσιmicroου τελικά laquoκόσmicroουraquo σε έναν πολύ microεγάλο αλλά όχι άπειρο laquoκόσmicroοraquo τη στιγmicroή που ο πιο εύκολος


και ο πιο αποτελεσmicroατικός τρόπος θα ήταν απλούστατα να απορρίψει την ίδια την ηλιοκεντρική υπόθεση που οδηγούσε στη λανθασmicroένη αναλογία για τον προσδιορισmicroό του microεγέθους του Γιατί προχώρησε στον microετασχηmicroατισmicroό της αναλογίας του Αριστάρχου αφού εάν είχε απορρίψει τον ηλιοκεντρισmicroό θα microπορούσε να προτείνει ένα αυθαίρετο πεπερασmicroένο αλλά εξαιρετικά microεγάλο laquoκόσmicroοraquo Γιατί δεν χρησιmicroοποιεί το επιχείρηmicroα ότι η microη ορίσιmicroη αναλογία του Αριστάρχου ήταν ακριβώς το αποτέλεσmicroα της α-φυσικότητας του ηλιοκεντρισmicroού Γιατί τέλος αφού διόρθωσε (όπως διόρθωσε) την εκτίmicroηση του Αριστάρχου για το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo δεν χρησιmicroοποίησε το νέο αυτό αποτέλεσmicroα αλλά προχώρησε αυξάνοντας αυτή την εκτίmicroηση κατά αυθαίρετο τρόπο microιας και θα microπορούσε να χρησιmicroοποιήσει από την αρχή το microέγεθος που τυχαία επιλέγει

Όλα αυτά δεν φανερώνουν άραγε microία έκδηλη απροθυmicroία από την πλευρά του Αρχιmicroήδη να κρίνει και να απορρίψει τελικά την ηλιοκεντρική υπόθεση Η απροθυmicroία αυτή δεν πρέπει βέβαια να ερmicroηνευθεί ως ένδειξη αποδοχής εκ microέρους του Αρχιmicroήδη της υπόθεσης του ηλιοκεντρισmicroού Ένας τέτοιος ισχυρισmicroός δεν microπορεί να στηριχθεί microόνο στον τρόπο που χειρίζεται το συγκεκριmicroένο πρόβληmicroα ∆υστυχώς δεν εντοπίσαmicroε ανάλογα τεκmicroήρια ούτε στα υπόλοιπα σηmicroεία του Ψαmicromicroίτη ούτε στα άλλα διασωθέντα έργα του Μπορούmicroε όmicroως χωρίς αmicroφιβολία να υποστηρίξουmicroε ότι ο Αρχιmicroήδης δεν δείχνει να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την επιλογή της γεωκεντρικής ή της ηλιοκεντρικής υπόθεσης Η άποψή microας για το κρίσιmicroο αυτό θέmicroα είναι ότι η απροθυmicroία του Αρχιmicroήδη να απορρίψει ή έστω να επικρίνει microε οποιοδήποτε τρόπο στην ηλιοκεντρική υπόθεση microπορεί να ερmicroηνευθεί ως ένδειξη αποδοχής του ηλιοκεντρισmicroού ως νόmicroιmicroης microαθηmicroατικής υπόθεσης που η χρήση της microπορεί να διευκολύνει την κατανόηση των ουράνιων φαινοmicroένων σχεδόν ισοδύναmicroα microε τη γεωκεντρική Το πρώτο λοιπόν συmicroπέρασmicroα είναι αυτό ∆ιαβάζοντας το χωρίο-κλειδί στο κείmicroενο του Αρχιmicroήδη (αλλά και όλες τις άλλες αναφορές που υπάρχουν στο κείmicroενο σχετικά microε την ηλιοκεντρική θεωρία) δεν βρίσκουmicroε απολύτως τίποτα που θα microπορούσε να ερmicroηνευθεί ως απόρριψη ή αmicroφισβήτηση ή έστω ως δυσφορία για τις απόψεις του Αριστάρχου Στην πραγmicroατικότητα ο Αρχιmicroήδης δεν κρίνει αυτή καθrsquo εαυτή την ηλιοκεντρική υπόθεση αλλά προσπαθεί να διορθώσει σε κάποιο βαθmicroό ένα laquoτεχνικό-microαθηmicroατικόraquo πρόβληmicroα που κάποιος άλλος θα microπορούσε να επικαλεσθεί για να την απορρίψει συνολικά Η σηmicroασία της παρατήρησης αυτής γίνεται ακόmicroα microεγαλύτερη αν λάβουmicroε υπόψη ότι ο Αρχιmicroήδης δεν ήταν microόνο microεγάλος microαθηmicroατικός αλλά και εξαίρετος γνώστης της αστρονοmicroίας Ας υπενθυmicroίσουmicroε microερικά στοιχεία Ήταν γιος του αστρονόmicroου Φειδία και


αναφέρεται microε λεπτοmicroέρειες σε αστρονοmicroικά επιτεύγmicroατα του πατέρα του ο Ψαmicromicroίτης είναι σε τελική ανάλυση και αστρονοmicroικό έργο ndash αφού εmicroπεριέχει microαρτυρίες και για δικές του αστρονοmicroικές παρατηρήσεις γνωρίζουmicroε από τον Κικέρωνα ότι είχε κατασκευάσει ένα πλανητάριο ο Ίππαρχος (βάσει πληροφορίας που αναφέρει ο Πτολεmicroαίος) αναφέρει ότι είχε ασχοληθεί microε τον προσδιορισmicroό της διάρκειας του έτους τέλος ο Μακρόβιος microνηmicroονεύει τη θεωρία του για τις αmicroοιβαίες αποστάσεις του ηλίου της σελήνης και των πλανητών

Ας έλθουmicroε τώρα σε ένα δεύτερο συmicroπέρασmicroα Ο Αρχιmicroήδης στο τέλος του χωρίου χρησιmicroοποιεί τη γεωκεντρική υπόθεση προκειmicroένου να καταστήσει στον βασιλιά Γέλωνα πιο κατανοητές τις επιπτώσεις της ηλιοκεντρικής υπόθεσης Γιατί έπρεπε να microπει στον κόπο να το κάνει αυτό αν οι δύο υποθέσεις ήταν ανταγωνιστικές και αντιφατικές η microία προς την άλλη όπως πιστεύεται σήmicroερα Οι εκφράσεις που επιλέγει ο Αρχιmicroήδης προκειmicroένου να ανακοινώσει στον Γέλωνα για ποιο λόγο επιχειρεί την αλλαγή της αναλογίας αποσκοπούν στο να εξηγήσουν microε όρους που είναι πιο γνωστοί σε ανθρώπους που δεν έχουν ειδικές αστρονοmicroικές γνώσεις κάτι ελάχιστα γνωστό laquoΠρέπει λοιπόν να δεχθούmicroε ότι αυτό που σκέφθηκε ο Αρίσταρχος είναι το εξής επειδή θεωρούmicroε ότι η γη τρόπον τινά είναι το κέντρο του κόσmicroου hellipraquo Οι λέξεις και η όλη διατύπωση είναι microάλλον microη δεσmicroευτικά για να συmicroπεράνουmicroε τι ο ίδιος πιστεύει Η αναφορά του στον γεωκεντρισmicroό microέσα στο σύνολο των συmicroφραζοmicroένων στο χωρίο είναι περισσότερο ένα διδακτικό τέχνασmicroα και όχι microία οντολογική δέσmicroευσή του Πρόκειται απλώς για τη χρήση microίας microεθοδολογίας που τον βοηθά να κάνει σεβαστή στον αναγνώστη που ασπάζεται τον γεωκεντρισmicroό τη microέθοδο που ακολουθεί ο Αρίσταρχος για να εκτιmicroήσει το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo

Η εκτίmicroησή microας ότι ο Αρχιmicroήδης εmicromicroέσως νοmicroιmicroοποιεί και αποδέχεται την ισοδυναmicroία των δύο υποθέσεων της γεωκεντρικής και της ηλιοκεντρικής ενισχύεται επίσης από τον εξής συλλογισmicroό προτείνει όπως αναφέραmicroε την αντικατάσταση της προβληmicroατικής αναλογίας του Αριστάρχου

ακτίνα τροχιάς γης ακτίνα ουράνιας σφαίρας = κέντρο επιφάνεια microε την αναλογία ακτίνα τροχιάς γης ακτίνα ουράνιας σφαίρας = ακτίνα γης ακτίνα τροχιάς

ηλίου

∆ηλαδή ο Αρχιmicroήδης τροποποιεί τον δεύτερο λόγο της αναλογίας ενώ


αφήνει αναλλοίωτο τον πρώτο λόγο Χρησιmicroοποιεί λοιπόν τελικά microία αναλογία που επινοήθηκε από τον Αρίσταρχο στο πλαίσιο της ηλιοκεντρικής υπόθεσης για να αλλάξει ένα microέρος της υποκαθιστώντας το microε microία έκφραση που προέρχεται από τη γεωκεντρική υπόθεση αφήνοντας το άλλο microέρος της ανέπαφο Στην πραγmicroατικότητα η νέα αναλογία είναι microία αναλογία που εmicroπεριέχει microετρήσιmicroες ποσότητες και η οποία κατά ένα microέρος προέρχεται από την ηλιοκεντρική υπόθεση και κατά το άλλο από τη γεωκεντρική υπόθεση Αλλά η ίδια η αναλογία στη σύλληψή της είναι προϊόν της ηλιοκεντρικής υπόθεσης Αυτό κατά την άποψή microας δεν συνιστά όπως έχει υποστηριχτεί από microερικούς laquomicroη αυστηρά microαθηmicroατικάraquo ή laquoπροχειρότητεςraquo από την πλευρά του Αρχιmicroήδη αλλά είναι microάλλον η έκφραση microίας νέας υπό διαmicroόρφωση αυτή την εποχή microαθηmicroατικής κουλτούρας κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η ενσωmicroάτωση στη γεωmicroετρία ποσοτικών-αριθmicroητικών στοιχείων Μας φέρνει στο νου όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα τον κριτή microίας microελέτης που έχει υποβληθεί προς δηmicroοσίευση σε ένα επιστηmicroονικό περιοδικό ο οποίος διάκειται ευmicroενώς προς τις απόψεις του συγγραφέα και του υποδεικνύει πώς θα διορθώσει ένα microη laquoουσιαστικό λάθοςraquo στο κείmicroενό του

Στο σηmicroείο αυτό ndash και ερχόmicroαστε τώρα στο τρίτο microας συmicroπέρασmicroα ndash ο Αρχιmicroήδης δεν microοιάζει να θέλει να απορρίψει την άποψη του Αριστάρχου αλλά microάλλον επιθυmicroεί να δείξει ότι η άποψη αυτή (δηλαδή ο ηλιοκεντρισmicroός) microπορεί να συνεχίσει να θεωρείται ως έγκυρη και θεmicroιτή παρά το τεχνικό πρόβληmicroα που υπάρχει και για το οποίο ο ίδιος πρόσφερε microία λύση Μοιάζει σα να τον απασχολεί να laquoσώσει τον Αρίσταρχοraquo Αν δεν λάβουmicroε υπόψη microας αυτή την πλευρά του κειmicroένου του Αρχιmicroήδη η όλη προσέγγισή του στο πρόβληmicroα microε τις αναλογίες microοιάζει πράγmicroατι αλλόκοτη Η επιmicroονή του να συζητήσει τόσο λεπτοmicroερειακά το πρόβληmicroα της αναλογίας είναι ένδειξη της απροθυmicroίας του να απορρίψει τον ηλιοκεντρισmicroό και της προσπάθειάς του να επινοήσει πειστικά επιχειρήmicroατα προκειmicroένου να προσδιορίσει το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo microε ορθές microαθηmicroατικές εκφράσεις Το γεγονός ότι ο Αρχιmicroήδης όχι microόνο δεν χρησιmicroοποιεί κάποια microειωτική έκφραση για τον Αρίσταρχο αλλά και ότι τον αναφέρει και σε πολλά άλλα σηmicroεία στον Ψαmicromicroίτη δείχνει τον σεβασmicroό του για τον συγγραφέα του Περί microεγεθών και αποστηmicroάτων hellip και υποστηρικτή της ηλιοκεντρικής υπόθεσης

Θα microπορούσε ενδεχοmicroένως κάποιος να αντιτείνει ότι ο τρόπος που εκφράζεται ο Αρχιmicroήδης δεν οφείλεται στην εκτίmicroηση microε την οποία περιέβαλε τον Αρίσταρχο και το όλο επιστηmicroονικό έργο του αλλά απλώς ότι αυτό είναι το συγγραφικό ύφος του έτσι συmicroπεριφέρεται κάθε φορά που


είναι επικριτικός microε κάποιον Με άλλα λόγια microπορεί ο Αρχιmicroήδης να απέφευγε πάντοτε να διατυπώνει επικριτικά σχόλια για το έργο άλλων και απλώς να ακολουθούσε την τακτική να επεmicroβαίνει στα αποτελέσmicroατά τους microε τρόπο ώστε τελικά να ακυρώνει τα επιχειρήmicroατά τους Για να ελέγξουmicroε εάν όντως χρησιmicroοποιεί συστηmicroατικά ένα τέτοιο modus operandi προσπαθήσαmicroε να προσδιορίσουmicroε ποιο ακριβώς είναι το χαρακτηριστικό ύφος του Αρχιmicroήδη όταν κρίνει τα έργα άλλων ∆εν microπορέσαmicroε όmicroως να βρούmicroε σε κανένα από τα σωζόmicroενα έργα του έστω και microία κατηγορηmicroατική και απερίφραστη κριτική για το έργο άλλων Κατόπιν αυτού προσπαθήσαmicroε να προσδιορίσουmicroε σε ποιο πλαίσιο ο Αρχιmicroήδης microνηmicroονεύει ονόmicroατα άλλων προσώπων Και τότε βρεθήκαmicroε microπροστά σε microία ευχάριστη έκπληξη ∆ιαπιστώσαmicroε ότι ο Αρχιmicroήδης microνηmicroονεύει ονόmicroατα microόνο όταν εκτιmicroά και θέλει να εγκωmicroιάσει το έργο κάποιου Και σαν να microην έφτανε αυτό διαπιστώσαmicroε ότι το όνοmicroα που αναφέρεται πιο συχνά από όλα τα άλλα στο σύνολο του έργου του είναι το όνοmicroα του Αριστάρχου

Ο Αρχιmicroήδης αναφέρεται ονοmicroαστικά στον Αρίσταρχο συνολικά δέκα (10) φορές Όλες οι αναφορές βρίσκονται στον Ψαmicromicroίτη Τον αναφέρει περισσότερες φορές απrsquo όσες αναφέρει τον Κόνωνα για τον οποίο δεν χάνει την ευκαιρία να εκφράσει τον θαυmicroασmicroό του κάθε φορά που του δίνεται η ευκαιρία Ο τελευταίος αναφέρεται οκτώ (8) φορές τρεις φορές στην εισαγωγή του Περί ελίκων δύο (2) φορές στις εισαγωγές των δύο βιβλίων Περί σφαίρας και κυλίνδρου και τρεις (3) φορές στο Κύκλου microέτρησις Ο Εύδοξος αναφέρεται τέσσερεις (4) φορές microία (1) φορά στο Περί των microηχανικών θεωρηmicroάτων hellip microια (1) στον Ψαmicromicroίτη και δύο (2) φορές στην εισαγωγή του Περί σφαίρας και κυλίνδρου I Ο ∆ηmicroόκριτος αναφέρεται microια (1) φορά στο Περί των microηχανικών θεωρηmicroάτων hellip Ο Ερατοσθένης αναφέρεται microια (1) φορά στην εισαγωγή του Περί των microηχανικών θεωρηmicroάτων hellip και βέβαια είναι αυτός στον οποίο απευθύνει το Βοεικόν πρόβληmicroα Ο Ευκλείδης αναφέρεται microια (1) φορά στο Περί σφαίρας και κυλίνδρου I αλλά microάλλον πρόκειται για φράση που έχει προστεθεί από κάποιον σχολιαστή Τέλος ο αστρονόmicroος Φειδίας ο πατέρας του Αρχιmicroήδη microνηmicroονεύεται microία microόνο (1) φορά στον Ψαmicromicroίτη Αξίζει να επαναλάβουmicroε ότι όλοι οι παραπάνω αναφέρονται είτε για να εγκωmicroιαστούν για τα επιτεύγmicroατά τους είτε σε ένα πλαίσιο που καθιστά φανερό ότι ο Αρχιmicroήδης συmicromicroερίζεται την ίδια προσέγγιση των προβληmicroάτων microε αυτούς

Ας συνοψίσουmicroε Ο Αρχιmicroήδης στον Ψαmicromicroίτη microπόρεσε να δείξει ότι είναι δυνατόν να κατονοmicroαστεί και να γραφτεί ένας εξαιρετικά microεγάλος αριθmicroός ndash υπονοώντας microε αυτόν τον τρόπο ότι είναι δυνατόν να κατονοmicroαστεί και να


γραφτεί ένας αυθαίρετα microεγάλος αριθmicroός ndash επιλέγοντας να χρησιmicroοποιήσει για τον σκοπό αυτό microία τιmicroή για το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo που ήταν αυθαίρετη Το κείmicroενο του Αρχιmicroήδη απευθύνεται στον βασιλιά Γέλωνα και έχει εκλαϊκευτικό τόνο Η microέθοδος που χρησιmicroοποιεί ήταν να βρει τον αριθmicroό των κόκκων άmicromicroου που laquoγεmicroίζουνraquo πλήρως τον laquoκόσmicroοraquo Γιrsquo αυτόν τον σκοπό χρειάστηκε προφανώς έναν πεπερασmicroένο laquoκόσmicroοraquo ndash δεν παίζει τόσο microεγάλο ρόλο αν ήταν laquomicroικρόςraquo ή laquomicroεγάλοςraquo αρκεί να ήταν πεπερασmicroένος Τι θα ήταν πιο φυσιολογικό αν αγνοούσε τελείως τον Αρίσταρχο και πρότεινε έναν αυθαίρετα microεγάλο laquoκόσmicroοraquo Ή αν υιοθετούσε microία από τις υπόλοιπες εκτιmicroήσεις που υπήρχαν για το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo Γιατί επέλεξε microία προβληmicroατική από microαθηmicroατική άποψη έκφραση για να προτείνει κατόπιν microία καλώς ορισmicroένη microεν έκφραση αλλά ακολουθώντας microία microέθοδο που δεν χαρακτηρίζεται από microαθηmicroατική αυστηρότητα έκφρασης Θα microπορούσε να αναρωτηθεί κανείς γιατί ο Αρχιmicroήδης αποφάσισε να επιλέξει από όλες τις εκτιmicroήσεις για το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo τη microόνη που έδινε άπειρο microέγεθος και να επινοήσει έναν laquoιδιότυποraquo τρόπο ώστε να καταλήξει τελικά σε microία πεπερασmicroένη τιmicroή

Μία απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά θα microπορούσε να είναι ότι ο συγγραφέας του Ψαmicromicroίτη δεν είναι ο Αρχιmicroήδης Είναι η εύκολη απάντηση και πραγmicroατικά δεν είναι καθόλου πειστική Είναι πάντως η απάντηση που δίνουν ορισmicroένοι ιστορικοί όπως οι Erchardt και Erchardt-Siebold46 Αλλά αν αυτοί οι συγγραφείς έχουν τη γνώmicroη ότι ένας τέτοιος τρόπος του σκέπτεσθαι microη αυστηρός δεν αρmicroόζει στον Αρχιmicroήδη γιατί θα πρέπει να θεωρούmicroε ότι θα ταίριαζε στον υποτιθέmicroενο άγνωστο συγγραφέα του Ψαmicromicroίτη έστω και αν αυτός δεν ήταν κάποιος διακεκριmicroένος microαθηmicroατικός

Μπορούmicroε όmicroως να επιχειρηmicroατολογήσουmicroε σε microία διαφορετική κατεύθυνση Ότι δηλαδή ο Αρχιmicroήδης ακολουθεί αυτήν την προσέγγιση για να υπογραmicromicroίσει το γεγονός ότι επιλέγει συνειδητά την εmicroπλοκή microε τις συγκεκριmicroένες ποσότητες που είναι αποτέλεσmicroα υπολογισmicroών στο πλαίσιο ενός νέου αστρονοmicroικού-γεωmicroετρικού λόγου που ο Αρίσταρχος φαίνεται να είχε επεξεργαστεί συστηmicroατικά για πρώτη φορά ∆εν ενδιαφέρει τον Αρχιmicroήδη να χρησιmicroοποιήσει τις εκτιmicroήσεις που είχαν προκύψει από παλαιότερους στοχαστές στο πλαίσιο ενός διαφορετικού αστρονοmicroικού λόγου Ούτε τον ενδιαφέρει η αυθαίρετη διατύπωση microίας πεπερασmicroένης τιmicroής για το microέγεθος του laquoκόσmicroουraquo Του είναι πολύ προτιmicroότερο να αρχίσει από microία έκφραση που microπορεί microεν να microην είναι τόσο βολική για τους 46 R von Erhardt amp E von Erchardt-Siebold laquoArchimedesrsquo Sand-Reckoner Aristarchos and Copernicusraquo Isis 33 (1942) σ 578-602 στη σ 588 κε


σκοπούς του (προσδιορισmicroός του microεγέθους του κόσmicroου) αλλά που είναι αποτέλεσmicroα του νέου τρόπου άσκησης της γεωmicroετρίας και της microαθηmicroατικής αστρονοmicroίας που είχε ήδη αρχίσει να microορφοποιείται Κύριο χαρακτηριστικό του νέου τρόπου άσκησης της γεωmicroετρίας και της αστρονοmicroίας ήταν όπως αναφέρθηκε η laquoαριθmicroητικοποίησηraquo Πιο συγκεκριmicroένα η ελληνική γεωmicroετρία microέχρι την εποχή του Ευκλείδη (περί το 300 πΧ) ήταν αποκλειστικά σχεδόν laquoαναστοχαστικήraquo ενώ οι ποσοτικές microέθοδοι δεν ήταν οργανικά ενταγmicroένες σε αυτή Τα αντικείmicroενα της ήταν σηmicroεία ευθείες σχήmicroατα του επιπέδου και του χώρου τα οποία ο γεωmicroέτρης τα χειριζόταν microε διάφορους τρόπους (microε microετασχηmicroατισmicroούς συνδυασmicroούς κά) όχι όmicroως αριθmicroητικά Η laquoαριθmicroητικοποιηmicroένηraquo γεωmicroετρία είναι microία γεωmicroετρία στην οποία ένα ευθύγραmicromicroο τmicroήmicroα έχει ένα microήκος το οποίο εκφράζεται ως αριθmicroός microία γωνία ή ένα τόξο έχει ένα microέτρο που επίσης εκφράζεται από έναν αριθmicroό ένα επίπεδο σχήmicroα έχει εmicroβαδόν και ένα τρισδιάστατο σχήmicroα έχει όγκο που είναι επίσης αριθmicroοί ο λόγος microεταξύ δύο γεωmicroετρικών αντικειmicroένων ορίζεται ως λόγος microεταξύ αριθmicroών κοκ Αντίστοιχα στη microαθηmicroατική αστρονοmicroία ένα τόξο ή ένα χρονικό microέγεθος έχουν microέτρα και εκφράζονται microε αριθmicroούς Η laquoαριθmicroητικοποίησηraquo της γεωmicroετρίας και της αστρονοmicroίας λαmicroβάνουν χώρα σε αυτή την περίοδο και τόσο ο Αρίσταρχος όσο και ο Αρχιmicroήδης ήταν από τους πρωταγωνιστές αυτής της προσπάθειας Εργάζονταν και οι δύο θα microπορούσαmicroε να πούmicroε χρησιmicroοποιώντας αναχρονιστικά ίσως έναν όρο από τη σύγχρονη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο πλαίσιο του ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος ήσαν και οι δύο φορείς microίας νέας microαθηmicroατικής παράδοσης ndash της αριθmicroητικοποίησης των Μαθηmicroατικών Γιrsquo αυτόν τον λόγο ο Αρχιmicroήδης βλέπει microε συmicroπάθεια το έργο του Αριστάρχου και επιλέγει να το προβάλει (διορθώνοντας τις όποιες τεχνικές του ατέλειες) Πάνω και πέρα από τις διαmicroάχες περί ηλιοκεντρισmicroού και γεωκεντρισmicroού ο Αρχιmicroήδης βλέπει τον Αρίσταρχο ως έναν συνάδελφό του ο οποίος χρησιmicroοποιεί τόσο στα Μαθηmicroατικά όσο και στην αστρονοmicroία τεχνικές που εντάσσονται σε microία νέα υπό διαmicroόρφωση αυτή την εποχή παράδοση άσκησης των επιστηmicroών αυτών στην οποία τελικώς ανήκει και ο ίδιος


Τα ιστοριογραφικά ερωτήmicroατα Είναι συχνό φαινόmicroενο στην ιστορία των επιστηmicroών ο τρόπος microε τον

οποίο οι πρώτοι microελετητές προσδιόρισαν και microελέτησαν ένα θέmicroα να έχει οριοθετήσει και παγιοποιήσει τις microεθόδους και το ερmicroηνευτικό περίγραmicromicroα εντός του οποίου και microε βάση το οποίο εργάστηκαν και όλοι οι επόmicroενοι Έτσι η επιλογή και ο τρόπος ανάγνωσης των πηγών αλλά και το ιστοριογραφικό πλαίσιο microε βάση το οποίο επιχειρείται η ερmicroηνεία τους είναι συχνά δεσmicroευmicroένα στα ερωτήmicroατα που οι αρχικοί microελετητές έθεσαν Αυτό ως ένα βαθmicroό είναι αναπόφευκτο πρέπει να παρατηρήσουmicroε όmicroως ότι microαζί microε τα αξιόλογα δείγmicroατα ιστορικής έρευνας που έχει δώσει έχει οδηγήσει επίσης σε αναχρονιστικές αναγνώσεις και σε αναποτελεσmicroατικές microεθοδολογικές προσεγγίσεις γεγονότων του πρόσφατου ή του απώτερου παρελθόντος

Τυπικό παράδειγmicroα του παραπάνω φαινοmicroένου αποτελούν στη διεθνή αλλά και στην ελληνική βιβλιογραφία (microε διαφορετικό τρόπο στην κάθε microία) οι microελέτες για το έργο του Αριστάρχου και για την ιστορία του ηλιοκεντρισmicroού Οι ιστορικοί των επιστηmicroών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα καθόρισαν microε τις microελέτες τους ποια είναι τα βασικά σύmicroφωνα microε το ιστοριογραφικό πλαίσιο εκείνης της εποχής ερωτήmicroατα προς τα οποία θα έπρεπε να προσανατολιστεί η ιστορική έρευνα για τα δύο αυτά θέmicroατα Ταυτόχρονα όmicroως καθόρισαν και τον τρόπο microε τον οποίο πολλοί microεταγενέστεροι ανέγνωσαν τις πηγές προκειmicroένου να απαντήσουν στα ερωτήmicroατα αυτά

Πιο συγκεκριmicroένα Το ζήτηmicroα του Αριστάρχου προσεγγίστηκε από την παραδοσιακή ιστοριογραφία κυρίως ως ένα πρόβληmicroα πρόδροmicroου δηmicroιουργού microίας παραγνωρισmicroένης στην εποχή της επιστηmicroονικής θεωρίας που έmicroελλε να επανεmicroφανιστεί και να θριαmicroβεύσει πολλούς αιώνες αργότερα Ο Αρίσταρχος αντιmicroετωπίστηκε και microελετήθηκε συστηmicroατικά microε αναφορά στο ιστοριογραφικό πλαίσιο που δηmicroιούργησε η κατοπινή δηmicroοσίευση του έργου του Κοπέρνικου (1473-1543) και όχι στο ιστορικό περίγραmicromicroα της αρχαίας ελληνικής αστρονοmicroίας των πρώιmicroων ελληνιστικών χρόνων Ήταν ο laquoαρχαίος Κοπέρνικοςraquo όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρεται ακόmicroα και στον τίτλο του έργου του TL Heath2 Φυσικό επακόλουθο microίας τέτοιας προσέγγισης ήταν να

2 TL Heath Aristarchus of Samos the Ancient Copernicus New York Dover 1981 (Πρώτη έκδοση 1913)




























































































































































ηλίου





















ηλίου











































































































































































ηλίου





















ηλίου


































ηλίου
















ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΓΗΣ.pdf

Documents

Transcript of ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΓΗΣ.pdf