ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ · Prolegomenon to the Philosophy of Quantum...

MICHAEL REDHEAD

ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ TARNERπαραδοθείσες στο Καίμπριτζ

υπό την αιγίδα του Κολλεγίου Τρίνιτυτον Φεβρουάριο του 1993

Μετάφραση: Γιώργος Κατσιλιέρης – Αθανάσιος Σαμαρτζής

Επιστημονική επιμέλεια:Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος – Αθανάσιος Σαμαρτζής

Πρόλογος:Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος

Ε-ΒΟΟΚ

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣIδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής

HΡΑΚΛΕΙΟ 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ

Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3849020-2, Fax: 210 3301583

e-mail: [email protected]

ΣΕΙΡΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ / ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΕΣ ΣΕΙΡΑΣ: Κώστας Γαβρόγλου, Αριστείδης Μπαλτάς

Τίτλος πρωτοτύπου: From Physics to Metaphysics

© για την αγγλική γλώσσα: 1995 Cambridge University Press

© 2002, για την ελληνική γλώσσα: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Μετάφραση: Γ. Κατσιλιέρης – Αθ. Σαμαρτζής

Επιστημονική επιμέλεια: Γ. Λ. Ευαγγελόπουλος – Αθ. Σαμαρτζής

Εκτύπωση: Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ

ISBN 960-524-222-2

vii

Πρόλογος στην ελληνική έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ix

Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xxix

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xxxi

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xxxiii

1. Ισμοί και σχίσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

2. Επιστήμη και υποκειμενικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3. Πειραματική μεταφυσική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

4. Θεωρίες των Πάντων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ο Michael Redhead είναι ένας από τους κορυφαίους σύγχρο-νους φιλοσόφους της επιστήμης, με ειδίκευση μάλιστα στηνφιλοσοφία της φυσικής και πιο συγκεκριμένα στην φιλοσοφίατης κβαντικής μηχανικής, της κβαντικής θεωρίας πεδίου, τηςστατιστικής μηχανικής και της θεωρίας της σχετικότητας.Ανήκει στην «σχολή» του Καίμπριτζ2, υπό την έννοια πως ηφιλοσοφία της επιστήμης στο φημισμένο αυτό αγγλικό Πανε-πιστήμιo (όπως και στην Οξφόρδη σήμερα, με τον JeremyButterfield και τους συνεργάτες του) είναι πιο «τεχνική» σεσχέση με τα χαρακτηριστικά που έχει ο τρόπος με τον οποίοθεραπεύεται η φιλοσοφία της επιστήμης, παραδείγματος χά-ριν, στα Κολλέγια του Πανεπιστημίου του Λονδίνου3.

ix

1 To προλογικό αυτό κείμενο αφιερώνεται στην μνήμη του αδικοχαμέ-νου Σπύρου Ν. Ιωνά, υποδείγματος ανθρώπου και επιστήμονα.

2 Σήμερα, μετά την συνταξιοδότησή του από το Καίμπριτζ (όπου είναιομότιμος πλέον καθηγητής), ο Redhead κατέχει την μια από τις δύουποδιευθυντικές θέσεις στο Centre for Philosophy of Natural andSocial Science του LSE.

3 Είναι χαρακτηριστικό πως o Redhead στο κείμενό του για το βιβλίοτου Στάθη Ψύλλου, Scientific Realism: How Science Tracks Truth(Routledge, Λονδίνο [1999]), στο Συμπόσιο που διοργάνωσε γι’ αυτότο περιοδικό Metascience (10/3, 341-371 [2001]), υποστηρίζει πωςυπάρχει «λονδρέζικο στυλ» ως προς το πώς να κάνει κανείς φιλοσο-φία της επιστήμης (αντιδιαστέλλοντάς το έτσι έμμεσα από το «και-μπριτζιανό» αντίστοιχο), αφού χαρακτηρίζει το βιβλίο του Ψύλλουως γνήσιο προϊόν της «λονδρέζικης σχολής», «με μια ωραία ισορρο-πία ανάμεσα στην λογική ακρίβεια και τη μελέτη «κρίσιμων -‘ευαί-σθητων’» (sensitive) ιστορικών περιστατικών» (σ. 341).

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ1

Ο Redhead έχει γράψει μέχρι στιγμής δύο βιβλία, εκτόςαπό τα πολλά άρθρα του σε φιλοσοφικά περιοδικά και τις συμ-βολές του σε συλλογικά έργα. Το ένα είναι το βιβλίο που έχε-τε στα χέρια σας. Το δεύτερο είναι το προγενέστερο, πιο «τε-χνικό» του πόνημα, Incompleteness, Nonlocality, and Realism: AProlegomenon to the Philosophy of Quantum Mechanics4. Μερικάαπό τα επιχειρήματα που αναπτύσσονται σ’ αυτό θίγονται εντάχει και στο παρόν βιβλίο (όπως το πρόβλημα της τοπικότη-τας στην κβαντική μηχανική, το οποίο συζητείται εν συντομίαστην τρίτη διάλεξη).

To βιβλίο Από τη Φυσική στη Μεταφυσική5 απαρτίζεται απότις Διαλέξεις Tarner, τις οποίες έδωσε ο Redhead στο Κολλέ-γιο Τρίνιτυ του Πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, τον Φεβρουά-ριο του 1993. Όπως αναφέρει ο ίδιος στον Πρόλογο, πήγε στοΚαίμπριτζ «μ’ έναν ορισμένο ιεραποστολικό ενθουσιασμό», μεσκοπό να υπερασπιστεί «την αντικειμενικότητα και την ορθο-λογικότητα της επιστήμης», καθώς και να συμβάλει «στην ανά-πτυξη του νέου κλάδου της φιλοσοφίας της επιστήμης» (σελ.xxxi). Οι διαλέξεις Tarner τού προσέφεραν λοιπόν την ευκαι-ρία να προβεί «σε μια σαφή, αν και ενίοτε απλουστευτική πα-ρουσίαση, που θα γνωστοποιούσε σ’ ένα ευρύτερο κοινό» (σελ.xxxi) τί είναι η φιλοσοφία της επιστήμης, με τί δηλαδή ασχο-λούνταν εκείνος, οι συνεργάτες και οι μαθητές του στο ΤμήμαΙστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης.


x

4 M.L.G. Redhead, Incompleteness, Nonlocality, and Realism: A Prolego-menon to the Philosophy of Quantum Mechanics, Clarendon Press, 2ηανατύπωση, Οξφόρδη (1989). [Ας σημειωθεί ότι αυτό το βιβλίο βρα-βεύτηκε με το Lakatos Award, επί τη ευκαιρία της αποδοχής τούοποίου ο Redhead έδωσε στις 9/2/89 στο LSE τη διάλεξη “The Natureof Reality”, η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό The British Journalfor the Philosophy of Science (40/4, 429-441 [1989]), και αναδημοσιεύ-θηκε στο J. Worrall (επιμ.), The Ontology of Science, DartmouthPublishing Company, Αλντερσοτ (1994), σ. 295-307].

5 Στην ελληνική φιλοσοφική γραμματεία υπάρχει ένα ενδιαφέρον βι-βλίο με τον ίδιον ακριβώς τίτλο. Πρόκειται για το βιβλίο του ΝίκουΤαμπάκη, Από τη Φυσική στη Μεταφυσική, Εκδόσεις Δαίδαλος – Ι. Ζα-χαρόπουλος, τέταρτη έκδοση, Αθήνα (2003).

Πρόκειται για τέσσερεις διαλέξεις, με τους αντίστοιχουςτίτλους «Ισμοί και σχίσματα», «Επιστήμη και υποκειμενικότη-τα», «Πειραματική μεταφυσική» και «Θεωρίες των Πάντων».

1

Στην πρώτη διάλεξη ο Redhead υπερασπίζεται την αντικειμε-νικότητα της επιστήμης, στρεφόμενος ενάντια σε κάθε λογήςσχετικισμό (κοινωνικό κονστρουκτιβισμό, μεταμοντερνισμό,κ.ά.). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, για τους σχετικιστές«δεν υπάρχει κανένα αρχιμήδειο σημείο, καμία θεώρηση μέσααπό τα μάτια του Θεού, απ’ όπου θα είχε νόημα να μιλάμε γιααλήθεια ως αντιστοιχία με το όντως ον, και επομένως κάθεαξίωση να συλλάβουμε την ‘πραγματικότητα’ όπως είναι καθ’αυτή, το καντιανό Ding an sich (το πράγμα καθ’αυτό), συνιστάαπλώς μια μεταφυσική μωρία» (σελ. 12). Ο ρεαλισμός «σεαδρές γραμμές, αρνείται όλα όσα βεβαιώνει ο σχετικιστής»(σελ. 14). Επιπλέον, ο σχετικισμός αυτοακυρώνεται, αφού γι’αυτόν η «αλήθεια», περιλαμβανομένης και της δικής του αλή-θειας, «αποσυντίθεται σε ένα απλό ζήτημα γνώμης» (σελ. 13).Μεταξύ των δύο αυτών θέσεων, του ρεαλισμού και του σχετι-κισμού, δεν μπορεί, κατά την άποψή του, να υπάρξει ενδιάμε-ση στάση: «άπαξ και δείξουμε υποχωρητικότητα σε ό,τι αφοράτην έννοια της αλήθειας, έχουμε ήδη πάρει έναν ολισθηρό κα-τήφορο» (σελ. 14-15). Το μόνο που μπορεί να γίνει δεκτό απότον Redhead είναι η ύπαρξη πιθανών διαβαθμίσεων του ρεαλι-σμού: «ας στραφούμε τώρα στην αντίθετη κατεύθυνση, εάν μουεπιτρέπεται η έκφραση, από έναν ασφαλή ρεαλισμό για τις κα-ρέκλες και τα τραπέζια προς έναν σαφώς πιο εικοτολογικό ρε-αλισμό –που όμως παραμένει πάντα ρεαλισμός– για τα κουάρκκαι την κβαντική χρωμοδυναμική (ΚΧΔ)» (σελ. 16).

Ο σχετικισμός «ενθαρρύνεται» από το γεγονός πως η εμπει-ρική παρατήρηση, τόσο ως προς τον προσανατολισμό της όσοκαι ως προς την εκτίμηση των αποτελεσμάτων της, ενδέχεταινα «επηρεάζεται» από το σύστημα των πεποιθήσεών μας, τωνθεωρητικών μας προ-αποφάσεων. Όμως, και σ’ αυτήν την περί-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

xi

πτωση, οι προκείμενες των συλλογισμών μας, οι ρητές ή άρ-ρητες «προϋποθέσεις» πάνω στις οποίες στηρίζονται η εκά-στοτε παρατήρηση και το εκάστοτε πείραμα, μπορούν να αξιο-λογηθούν ορθολογικά.

Όπως παρατηρεί ο φιλόσοφος Paul Teller6, o Redhead απορ-ρίπτει τον θεμελιωτισμό (foundationalism), αλλά στο πνεύματου προκατόχου του στο Καίμπριτζ, G. E. Moore, αναγνωρίζειπως η κοινή λογική απαιτεί εμπιστοσύνη στην ύπαρξη ενόςεξωτερικού κόσμου σχετικά με τον οποίο μπορούμε να έχουμεδικαιολογημένες πεποιθήσεις και να τις αξιολογούμε κριτικά.Ο Redhead δηλαδή δέχεται πως α) υπάρχει ένας αντικειμενι-κός κόσμος και β) μπορούμε να έχουμε κάποιου είδους γνώσηγι’ αυτόν.

Μάλιστα, ο John Polkinghorne λέει πως «είναι ζωογόνο τοότι συναντάμε έναν φιλόσοφο της επιστήμης που δεν αναλαμ-βάνει να διδάξει στους επιστήμονες ότι έχουν εμπλακεί σε κά-ποιο κοινωνικά κατασκευασμένο παιχνίδι της γλώσσας ή ότι,αντί να μαθαίνουν για τον φυσικό κόσμο, αυτοί απλώς βρί-σκουν εμπειρικά κατάλληλους τρόπους να μιλούν γι’ αυτόν –χρησιμοποιώντας ιδέες που είναι μεν θαυμάσιες για να κάνουντην δουλειά τους, αλλά που δεν θα έπρεπε να εκλαμβάνονταιως σοβαρές περιγραφές του κόσμου. Ο Redhead, όπως όλοισχεδόν οι επιστήμονες, είναι ρεαλιστής. Πιστεύει πως κατα-σκευάζουμε αξιόπιστους χάρτες του φυσικού μας περιβάλλο-ντος, ωστόσο, όπως όλοι οι χάρτες, δεν αποκαλύπτουν πλήρωςκάθε λεπτομέρεια της μορφολογίας του εδάφους»7.

Ας δούμε, ακολούθως, πώς ο Redhead χρησιμοποιεί το εξε-λικτικό επιχείρημα για να στηρίξει τον επιστημονικό ρεαλι-


xii

6 Βλ. την βιβλιοκρισία του Paul Teller στο περιοδικό The PhilosophicalReview (106/2, 272-275 [1997]). Ας σημειωθεί πως ο Paul Teller είναι οσυγγραφέας του βιβλίου An Interpretive Introduction to Quantum FieldTheory, Princeton University Press, Νιου Τζέρσυ (1995).

7 O John Polkinghorne παρουσίασε το παρόν βιβλίο από κοινού με τοβιβλίο του Richard Swinburne, Is There a God? (Oxford UniversityPress, Οξφόρδη [1996]) στο περιοδικό Scientific American (275/5, 121-123 [1996]).

σμό: «η μόνη βάσιμη εξήγηση για το ότι καταφέραμε να επι-βιώσουμε ως είδος συνίσταται στο ότι οι αισθήσεις μας έχουνευρέως προσαρμοστεί κατά τρόπον ώστε να καταγράφουν τονκόσμο έτσι όπως πράγματι είναι, αν μη τι άλλο στο επίπεδο τηςαδρής μακροσκοπικής περιγραφής που μας χρειάζεται στην κα-θημερινή ζωή» (σελ. 15). Όμως, παρότι το εξελικτικό επιχείρη-μα φαίνεται να στηρίζει την προκείμενη β (δηλαδή ότι μπορού-με να έχουμε κάποιου είδους γνώση για τον κόσμο), εν τούτοιςπροϋποθέτει την προκείμενη α (δηλαδή πως υπάρχει ένας ανε-ξάρτητος από τον παρατηρητή αντικειμενικός κόσμος)8.

Τέλος, ο Redhead θεωρεί πως η υποστήριξη του ρεαλισμούέχει και αυτή τα αδύναμά της σημεία. Ο ίδιος αναφέρει εν συ-ντομία τα ακόλουθα τέσσερα «μειονεκτήματα»: i) τον υποκα-θορισμό (underdetermination) των φυσικών κοσμοθεωριών απότα γεγονότα, δηλαδή ότι «ενδέχεται να υπάρχουν δύο ή περισ-σότερες διαφορετικές μεταφυσικές θεωρήσεις της φύσης τηςπραγματικότητας, από τις οποίες να συνάγονται οι ίδιες ακρι-βώς εμπειρικές συνέπειες» (σελ. 16), ii) τη ρήξη και την ασυ-νέχεια στην ιστορία της φυσικής, iii) την έλλειψη κάποιας ικα-νοποιητικής αντίληψης για την αληθοφάνεια, δηλαδή τί ακρι-βώς εννοούμε όταν λέμε πως μια θεωρία είναι «κοντά στηναλήθεια» και iv) την ύπαρξη, στις φυσικές θεωρίες, μαθηματι-κών εννοιών και δομών που δεν έχουν καμία φυσική αναφορά,που δεν αντιστοιχούν δηλαδή σε κάτι στον φυσικό κόσμο. Καισυμπεραίνει: «Επομένως, ασφαλώς και υπάρχουν προβλήματααναφορικά με τη ρεαλιστική θέση, όμως τα προβλήματα αυτάαπλώς καταδεικνύουν ότι η φιλοσοφία της φυσικής δεν συνι-στά εγχείρημα περισσότερο ολοκληρωμένο από την ίδια τηφυσική» (σελ. 19-20).

Ας σημειωθούν εν προκειμένω οι ακόλουθες επιφυλάξεις.Δεν είναι βέβαιον πως υπάρχει ρήξη και ασυνέχεια στην ιστο-ρία της φυσικής, ενδέχεται δηλαδή να μην υφίσταται το δεύτε-ρο «μειονέκτημα». Για να αναφέρω ένα μόνον παράδειγμα από


xiii

8 Την εν λόγω επισήμανση κάνει και ο Joe Lau στην βιβλιοκρισία τουστο περιοδικό Philosophical Books (38/1, 75-76 [1997]).

μια πλούσια βιβλιογραφία, ο φιλόσοφος της επιστήμης JohnWorrall, ένας από τους πιο συστηματικούς μελετητές του έρ-γου του Imre Lakatos, διατείνεται πως η έννοια της «επανά-στασης» στην επιστήμη, που υποστηρίχθηκε από τον KarlPopper και ιδιαίτερα από τον Thomas Kuhn, πρέπει να απορ-ριφθεί, εάν μελετηθούν προσεκτικώτερα ορισμένες ιδέες πουυπάρχουν στο έργο του Lakatos9.

Αλλά και ο φιλόσοφος Roberto Torretti10 διατυπώνει ορι-σμένες ενδιαφέρουσες ενστάσεις11 όσον αφορά τα τέσσερα«μειονεκτήματα» του επιστημονικού ρεαλισμού που αναφέρειο Redhead. Πρώτον, αμφισβητεί κατά πόσον η έννοια της αλή-θειας ως αντιστοιχίας πρέπει, για να έχει νόημα, να συνδεθείμε την «θεώρηση μέσα από τα μάτια του Θεού» (πόσο μάλλονμε το καντιανό Ding an sich). Και τούτο, διότι δεν επιδεικνύ-ουμε υποχωρητικότητα και «εννοιολογική χαλαρότητα», εάνασπαστούμε τις στερεότυπες αντιλήψεις που έχουμε για τις έν-νοιες του πράγματος και της πραγματικότητας. Ο Torretti υπο-στηρίζει πως αρκούν τα «παρευρισκόμενα πράγματα»12 (thingsat hand)13, και δεν χρειάζεται να έχουμε γνώση των πραγμάτων


xiv

9 J. Worrall, Lakatos and After, Discussion Paper Series - DP 49/00,Centre for Philosophy of Natural and Social Science, LSE, Λονδίνο(2000). O Worrall αυτή την εποχή ολοκληρώνει την συγγραφή ενόςβιβλίου για τον Lakatos.

10 Πρόκειται για τον συγγραφέα των βιβλίων, Relativity and Geometry,Dover, Νέα Υόρκη ([1983] 1996) και The Philosophy of Physics,Cambridge University Press, Καίμπριτζ (1999).

11 Βλ. την βιβλιοκρισία του Torretti στο περιοδικό Studies in History andPhilosophy of Modern Physics (28/2, 291-298 [1997]).

12 Τέτοια αντικείμενα είναι, παραδείγματος χάριν, η καρέκλα που κάθομαι,το μπισκότο που τρώω, το ποτήρι που βρίσκεται πάνω στο τραπέζι, κ.λπ.

13 Εδώ ο όρος “things at hand” ίσως παραπλανητικά παραπέμπει στον χαϊ-ντεγκεριανό όρο “vorhanden”, που στα αγγλικά μεταφράζεται ως“present at hand”, ενώ στα ελληνικά ο Γ. Τζαβάρας τον απέδωσε ως«παρευρισκόμενα» (M. Heidegger, Είναι και Χρόνος, τόμοι 2, μετάφρα-ση Γ. Τζαβάρας, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα [1985]). Ο Hei-degger διακρίνει σε “vorhanden” και σε “zu Händen” (“ready to hand”,στα αγγλικά).

καθ’αυτά (things in themselves)14, «όπως απαιτούσε η ύστερημπαρόκ φιλοσοφία». Μπορεί, έτσι, να αδυνατούμε μεν να ορί-σουμε τί είναι ένα «πραγματικό αντικείμενο» (real thing), όμωςέχουμε ένα στερεότυπο γι’ αυτό. Επίσης, η ρήξη και η ασυνέ-χεια στην ιστορία της φυσικής λίγη σημασία έχoυν, πιστεύει οTorretti, εάν οι παλιές θεωρίες χρησιμοποιούνται ακόμη, εκπαραλλήλου με τις νέες θεωρίες ή ως τμήματά τους, για να επι-λύσουν εκείνα τα προβλήματα για την αντιμετώπιση των οποί-ων αυτές επινοήθηκαν. Όσο για την έλλειψη ικανοποιητικήςαντίληψης για την αληθοφάνεια και την διάκρισή της από τηναλήθεια, ούτε εδώ υπάρχει πρόβλημα, αφού η αλήθεια μόνονως αντιστοιχία υπάρχει παντού στη ζωή. Πρόκειται, βέβαια,για την «πλαισιακή αλήθεια» (contextualized truth)15, δηλαδήγια αλήθεια που προκύπτει από τα συμφραζόμενα, από το γενι-κό πλαίσιο. Παραταύτα, ας πορευθούμε μ’ αυτήν, εφόσον (καιστον βαθμό που) αυτή είναι «επαρκής». Τέλος, ο Torretti θεω-ρεί πως η απουσία φυσικών αναφορών για ορισμένες μαθημα-τικές έννοιες και δομές των φυσικών θεωριών (δηλαδή των«αντιστοιχίσεών» τους στον φυσικό κόσμο) είναι μεν σημαντι-κό ζήτημα και αξίζει να μελετηθεί περίπτωση προς περίπτω-ση, πλην όμως δεν αποτελεί πρόβλημα για τον ρεαλισμό, εφό-σον θεωρούμε τις επιστημονικές θεωρίες ως εργαλεία για τηνεξήγηση και την κατανόηση του κόσμου –όπως αυτή επιχει-ρείται μέσα από την συνεχιζόμενη επιστημονική πρακτική–,και όχι ως «ανακριβείς αλλά ‘αληθοφανείς’ εικόνες των πραγ-μάτων καθ’ αυτά»16.

Αξίζει εδώ, παρεμπιπτόντως, να σημειωθεί πως το ζήτηματου ρόλου των μαθηματικών στις φυσικές θεωρίες φαίνεται να


xv

14 Πάντως, ο Torretti εξηγεί αναλυτικά τις ενστάσεις του για την κα-ντιανή έννοια του “things in themselves” στο R. Torretti, The Philo-sophy of Physics, όπ.π.

15 Η απόδοση του όρου “contextualized truth” ως «πλαισιακή αλήθεια»είναι εξίσου έγκυρη με την απόδοσή του ως «συγκειμενική αλήθεια»,που υιοθετήθηκε από τους μεταφραστές του βιβλίου.

16 R. Torretti, όπ.π, σ. 292.

«ανησυχεί» και να προβληματίζει περισσότερο τους φιλοσό-φους17, παρά τους φυσικούς.

Ο φυσικός Frank Wilczek, συζητώντας την κατά EugeneWigner «μη εύλογη αποτελεσματικότητα» (unreasonable effe-ctiveness) των μαθηματικών στην φυσική επιστήμη, ισχυρίζε-ται πως οι «υπερ-πραγματικοί αριθμοί» (surreal numbers) πουεπινόησε ο John Conway μπορεί κάποτε να χρησιμοποιηθούνστις φυσικές θεωρίες: «Μπορούν τέτοιες ποσότητες, των οποί-ων οι τυπικές ιδιότητες δεν φαίνονται λιγώτερο φυσικές και


xvi

17 Για μια φιλοσοφική θεώρηση του «αινίγματος» της «εφαρμοσιμότη-τας» των μαθηματικών στην μελέτη της φυσικής πραγματικότητας, βλ.M. Steiner, The Applicability of Mathematics as a Philosophical Problem,Harvard University Press, Μασαχουσέτη (1998), Ν. Ταμπάκης, Αναπα-ραστάσεις του Κόσμου: Πραγματικότητα και Σύγχρονη Φυσική, ΕκδόσειςΓκοβόστη, δεύτερη έκδοση, Αθήνα (2003). S. Shapiro, “Mathematicsand Reality”, Philosophy of Science (50/4, 523-548 [1983]) [ελληνική με-τάφραση: «Μαθηματικά και Πραγματικότητα» (μετάφραση ΜαρίαΠαναγιωτάτου), Δευκαλίων (23/2, 345-376 [2005])], καθώς και Α. Νου-νού, «Η έννοια της συμμετρίας στις κβαντικές θεωρίες πεδίου και ορόλος των συμμετρικών δομών στην επιστημονική εξήγηση», Δευκα-λίων (23/2, 323-343 [2005]). Στο προαναφερθέν άρθρο της η ΑντιγόνηΝουνού μελετά ερμηνευτικά προβλήματα των κβαντικών θεωριών πε-δίου που παρουσιάζουν συμμετρίες βαθμίδας, διερευνώντας το καθε-στώς των δυναμικών βαθμίδας και τον ρόλο τους στην επιστημονικήεξήγηση φυσικών φαινομένων, όπως το φαινόμενο Aharonov-Bohm.Αλλά και ο Αριστείδης Αραγεώργης, στο άρθρο του, «Φιλοσοφία καιΣύγχρονη Φυσική», Δευκαλίων (23/2, 117-141 [2005]), κάνει ενδιαφέ-ρουσες παρατηρήσεις για το θέμα της «εφαρμοσιμότητας» των μαθη-ματικών στην φυσική, θίγοντας, μεταξύ άλλων, το ζήτημα της «πλεο-νάζουσας δομής» (surplus structure) των μαθηματικών θεωριών εντόςτων οποίων είναι εμφυτευμένες οι φυσικές θεωρίες (οπότε και παρα-πέμπει σε σχετικές εργασίες του Redhead), αλλά και το θέμα της χρη-σιμοποίησης από τους φυσικούς προσεγγιστικών τεχνικών υπολογι-σμού που βασίζονται σε υποθέσεις ευρετικής μόνον χρησιμότητας γιατην ύπαρξη οντοτήτων και διαδικασιών, χωρίς αντίκρισμα στην φυσι-κή πραγματικότητα –όπως στην περίπτωση των «εικονικών σωματι-δίων» (virtual principles)– που εμφανίζονται στα διαγράμματαFeynman κατά τον υπολογισμό πλατών σκέδασης σε αλληλοεπιδρά-σεις που περιγράφει η κβαντική ηλεκτροδυναμική).

κομψές από αυτές των κανονικών πραγματικών αριθμών, να μαςβοηθήσουν να περιγράψουμε την φύση; Ο χρόνος θα δείξει»18.Εκτός εάν έχει δίκαιο ο Feynman στην ακόλουθη «αιρετική»άποψη που διατυπώνει στο κεφάλαιο «Η σχέση των μαθηματι-κών με τη φυσική», του βιβλίου του The Character of PhysicalLaw: «Πάντοτε με ενοχλεί το γεγονός ότι, σύμφωνα με τους νό-μους όπως τους καταλαβαίνομε σήμερα, μια υπολογιστική μη-χανή χρειάζεται έναν άπειρο αριθμό λογικών πράξεων για ναυπολογίσει τί συμβαίνει σ’ ένα εξαιρετικά μικρό κομμάτι χώ-ρου και σ’ ένα εξαιρετικά μικρό διάστημα χρόνου. Πώς είναιδυνατό να συμβαίνουν όλα αυτά σ’ αυτό το ελάχιστο κομμάτιχώρου; Γιατί πρέπει ν’ απαιτούνται τόσες λογικές πράξεις γιανα βρει κανείς τί συμβαίνει σ’ αυτόν τον μικρό χώρο και χρό-νο; Συχνά, λοιπόν, διατυπώνω την άποψη ότι θα φτάσει κάποιαστιγμή που η φυσική δεν θα χρειάζεται μαθηματική διατύπωση:στο τέλος θ’ αποκαλυφθεί ο μηχανισμός, και οι νόμοι θ’ απο-δειχτούν απλοί όπως οι κανόνες της ντάμας, παρ’ όλες τις εμ-φανείς περιπλοκότητες. Αυτή η άποψη, όμως, μοιάζει με τιςάλλες του είδους ‘Μου αρέσει, δεν μου αρέσει’. Και δεν είναικαλό να είναι κανείς προκατειλημμένος σ’ αυτά τα πράγμα-τα»19. Πάντως, είτε έχει δίκαιο ο Feynman είτε όχι, η παραπά-νω ιδέα είναι ενδεικτική της πρωτοτυπίας της σκέψης του!

2

Στη δεύτερη διάλεξη, ο Redhead ασχολείται με το ερώτημαεάν ορισμένες εξελίξεις στη θεωρητική φυσική του 20ου αιώναεπαναφέρουν τον νου, δηλαδή τον παρατηρητή, εντός του πε-


xvii

18 F. Wilczek, “Whence the Force of F = ma? – III: Cultural Diversity”,Physics Today (58/7, 10 [2005]). Για τους «υπερ-πραγματικούς αριθ-μούς» (surreal numbers), βλ. το βιβλίο του D. Knuth, Surreal Numbers,Addison-Wesley, Ρέντιγκ-Μασαχουσέτη (1974).

19 R. Feynman, The Character of Physical Law, ΜΙΤ Press, ΚαίμπριτζΜασαχουσέτης (1967) [ελληνική μετάφραση: O χαρακτήρας του φυσι-κού νόμου, μετάφραση Ελένη Πιπίνη, πρόλογος Πέτρος Δήτσας, Πα-νεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο (1990), σ. 45].

δίου της φυσικής, υπονομεύοντας έτσι την αντικειμενικότητατης επιστήμης. Όπως το θέτει ο ίδιος: «Μήπως θα μπορούσεόμως η ίδια η φυσική να υπονομεύσει τη μεταφυσική ρεαλιστι-κή προϋπόθεση;» (σελ. 20). Απαντά αρνητικά σ’ αυτό το ερώ-τημα, αφού εξετάσει εάν υπάρχει χώρος για την ανθρώπινηυποκειμενικότητα ή την συνείδηση στην θεωρία της ειδικήςσχετικότητας, την στατιστική μηχανική (όπου μελετά τηνεντροπία μ’ έναν ιδιαιτέρως πρωτότυπο τρόπο), την κβαντικήμηχανική (με ιδιαίτερη έμφαση στην κβαντική θεωρία της μέ-τρησης) και τις δύο εκδοχές της ανθρωπικής αρχής, την ισχυ-ρή και την ασθενή. Για να περιοριστώ σε ένα μόνον παράδειγ-μα, στην ειδική σχετικότητα, ο Redhead αποδεικνύει πως η μό-νη σχετικότητα που προϋποθέτει η θεωρία είναι η σχετικότη-τα ως προς το σύστημα αναφοράς. Η συζήτηση για τους παρα-τηρητές είναι απλώς ένα εύρημα που εξυπηρετεί παιδαγωγι-κούς σκοπούς, δηλαδή χρησιμεύει στο να περιγράψουμε εύκο-λα την εν λόγω θεωρία.

Ο φιλόσοφος Peter Forest διατείνεται πως ο Redhead θαμπορούσε να προσθέσει εδώ ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ τουεπιστημονικού ρεαλισμού. Θεωρεί πως ο αντι-διαισθητικός,δηλαδή ο αντιβαίνων στη διαίσθησή μας (counter-intuitive), χα-ρακτήρας μεγάλου μέρους της σύγχρονης φυσικής αποτελείένα ισχυρό επιχείρημα για την αντικειμενικότητά της20. Διότι,πράγματι, θα περιμέναμε πως ό,τι «κατασκευάζουμε» θα «ταί-ριαζε» με τη διαίσθησή μας, πράγμα που δεν συμβαίνει σε με-γάλο βαθμό με τις σύγχρονες φυσικές θεωρίες.

3

Στην «Πειραματική Μεταφυσική», την τρίτη του διάλεξη πουείναι και η πιο «τεχνική», ο Redhead στηρίζεται σε πειραματι-κά και θεωρητικά δεδομένα από την κβαντική μηχανική, για νααποδείξει πως δεν υπάρχει η «δυνατότητα να αναλύσουμε ή να


xviii

20 Βλ. την βιβλιοκρισία του Peter Forest στο περιοδικό The BritishJournal for the Philosophy of Science (48/1, 149-150 [1997]).

αναγάγουμε ολότητες στη βάση των μερών τους» (σελ. 51). Μεαπλά λόγια, εδώ ο Redhead συνάγει ένα μάλλον ριζοσπαστικόμεταφυσικό συμπέρασμα από την μοντέρνα φυσική, και μάλι-στα από την πιο θεμελιώδη φυσική θεωρία μας, την κβαντομη-χανική. Η σημασία του συμπεράσματος είναι μεγάλη, εαν σκε-φθεί κανείς πως η επιδίωξη της αναγωγής του όλου στα μέρητου υπήρξε μία από τις κινητήριες δυνάμεις στην ιστορία τηςεπιστήμης.

Το επιχείρημα του Redhead εναντίον της αναγωγής αφορ-μάται από τη μελέτη του προβλήματος της τοπικότητας στηνκβαντική θεωρία και έχει δύο σκέλη. Πρώτα, ο Redhead υπο-στηρίζει πως τόσο το θεώρημα Kochen-Specker όσο και η πα-ραβίαση της ανισότητας Bell (ένα δημοφιλές επιχείρημα πουπροκύπτει από την ανισότητα Bell είναι πως, αφού η κβαντικήθεωρία απορρίπτει την τοπικότητα, αυτό φαίνεται να συνεπά-γεται κάποια μορφή δράσης από απόσταση, συμπέρασμα πουεμφανίζεται να αντίκειται στην ειδική σχετικότητα) ερμηνεύ-ονται άριστα αποδιδόμενα στην «οντολογική πλαισιακή εξάρ-τηση» (ontological contextuality)21. Σε γενικές γραμμές, η «ον-τολογική πλαισιακή εξάρτηση» είναι μια μορφή ολισμού πουλέει πως «αδυνατούμε να προσδιορίσουμε το τοπικώς μέγιστοπλήθος συμβιβαστών παρατηρήσιμων22 (μεγεθών) (locally ma-ximal observables) ανεξάρτητα από τις ιδιότητες που αφορούντο ολικό συνδυασμένο σύστημα (whole combined system)»(σελ. 50). Είναι σαφές πως η «οντολογική πλαισιακή εξάρτη-ση» δεν είναι συμβατή με την αναγωγή των ολοτήτων σε μέρη.


xix

21 Εδώ αποδίδω τον όρο “contextuality” ως «πλαισιακή εξάρτηση», ακο-λουθώντας την απόδοση που προέκρινε ο Βασίλης Καρακώστας στοάρθρο του, «Περί της φύσεως και ερμηνείας της κβαντικής πραγμα-τικότητας: Το πρότυπο του ενεργού επιστημονικού ρεαλισμού», Νεύ-σις (14, 48-77 [2005], σ. 61). Μπορεί, όμως, να αποδοθεί και ως «συ-γκειμενικότητα», όπως προτιμήθηκε από τους μεταφραστές του βι-βλίου.

22 Η απόδοση του “observables” ως «παρατηρήσιμα» είναι ταυτόσημημε την απόδοσή του ως «παρατηρητά», που ακολουθήθηκε στη μετά-φραση του βιβλίου.

Ακολούθως, ο Redhead δείχνει ότι οι «πεπλεγμένες καταστά-σεις» (entangled states)23 για συστήματα με περισσότερα απόένα σωματίδια είναι προβληματικές όσον αφορά το πρόγραμματης αναγωγής.

Ενδιαφέρουσες είναι όμως εν προκειμένω οι ακόλουθεςεπισημάνσεις του Joe Lau: «Ο αναγνώστης μπορεί, ωστόσο, νααναρωτηθεί πώς είναι δυνατόν να υπάρξει ‘οντολογική πλαι-σιακή εξάρτηση’ χωρίς δράση από απόσταση. Η ‘οντολογικήπλαισιακή εξάρτηση’ είναι ένα απρόοπτο γεγονός, οπότε μιαεύλογη ερώτηση είναι ποιος εμπειρικός μηχανισμός μπορεί ναπροκαλέσει την αδυναμία των τοπικών ιδιοτήτων να είναι ανε-ξάρτητες από συσχετίσεις απομακρυσμένων μερών της ολότη-τας, εάν όχι μια ακαριαία αιτιακή επίδραση μεταξύ χωρικώςαπεχόντων συστημάτων; Για να μας βοηθήσει να το κατανοή-σουμε, ο Redhead καταφεύγει στο υποθετικό παράδειγμα (πουαποδίδεται στον David Lewis) ενός διτοπικά εκδηλούμενου (bilo-cal) χεριού, το οποίο καταλαμβάνει δύο διαφορετικές χωρικέςδιατάξεις την ίδια στιγμή. Όταν το χέρι κινείται στον έναν τό-πο, κινείται επίσης και στον άλλον, αλλά όχι εξαιτίας μιας ακα-ριαίας αιτιακής αλληλεπίδρασης. Όμως, εδώ η απάντηση θαμπορούσε να είναι (και ο Redhead το υπαινίσσεται σε μια υπο-σημείωση) πως η περίπτωση της κβαντικής μηχανικής είναιαπολύτως δυσανάλογη, διότι στο παράδειγμα του διτοπικά εκ-δηλούμενου χεριού η ‘πλαισιακή εξάρτηση’ (δηλαδή ο ολιστι-κός χαρακτήρας του συστήματος) απορρέει από το ότι υπάρχειένα και μόνο αντικείμενο σε δύο χωρικές διατάξεις, ενώ στηνπερίπτωση της κβαντικής μηχανικής θεωρούμε πως υπάρχουνσχέσεις εξάρτησης μεταξύ των ιδιοτήτων δύο διαφορετικών(distinct) αντικειμένων (το σπιν δύο ηλεκτρονίων, ας πούμε)»24.


xx

23 Η απόδοση του “entangled states” ως «πεπλεγμένες καταστάσεις»προτιμήθηκε από την απόδοσή του ως «καταστάσεις εμπλοκής» τόσοστον παρόντα πρόλογο, όσο και στη μετάφραση του βιβλίου.

24 J. Lau, όπ.π, σ. 76.

4

Στην τέταρτη και τελευταία του διάλεξη ο Redhead πραγμα-τεύεται το ζήτημα της αγωνιώδους προσπάθειας των φυσικώννα διατυπώσουν μια «Θεωρία των Πάντων» (ΘτΠ). Βρισκόμα-στε ή όχι λίγο πριν από το «Τέλος της Φυσικής», όπως έχειυποστηρίξει ο Hawking; Εδώ δεν είναι σαφές τί θα συνεπαγό-ταν η διατύπωση μιας ΘτΠ. Θα οδηγούσε σε αναγωγή όλωντων επιστημών στην φυσική ή όχι;25

Πόσο αισιόδοξοι μπορούμε να είμαστε για την δυνατότηταπειραματικού ελέγχου φυσικών θεωριών –όπως οι διαφορετι-κές θεωρίες των χορδών ή των μεμβρανών– που καθεμία τουςφιλοδοξεί να αποτελέσει την Τελική ΘτΠ, όταν άμεση παρα-τήρηση με επιταχυντές ανάλογης ενέργειας είναι ανέφικτη(χωρίς, όμως, να μπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο έμμε-σης παρατήρησης)26; Επιπροσθέτως, σύμφωνα με πρόσφατεςεξελίξεις στο «μέτωπο» της θεωρίας, κάθε θεωρία χορδών συμ-βατή με την παρατηρηθείσα θετική κοσμολογική σταθεράπροβλέπει μια πληθώρα δυνατών συμπάντων –τουλάχιστον10500–, οπότε μπορεί να μην είναι ποτέ ικανή να κάνει οποιεσ-δήποτε διαψεύσιμες προβλέψεις27.

Ο Redhead, λοιπόν, υποστηρίζει πως δεν θα μπορέσουμε νακαταλήξουμε στην ανεύρεση της Τελικής ΘτΠ, για μια σειράαπό «θεωρητικούς» λόγους. Ιδού μερικοί:


xxi

25 J. Cat, “The physicists’ debates on unification in physics at the end ofthe 20th century”, Historical Studies in the Physical and BiologicalSciences (28/2, 253-299 [1998]).

26 Αξίζει να σημειωθεί πως τα τελευταία χρόνια αστροφυσικά και κο-σμολογικά παρατηρησιακά δεδομένα μας «ωθούν» να δώσουμε μεγα-λύτερη προσοχή σε θεωρίες που «πηγαίνουν» πέρα από το Καθιερω-μένο Μοντέλο και να προσπαθήσουμε, παρά τις μεγάλες δυσκολίες,να τις ελέγξουμε πειραματικά.

27 Βλ. την βιβλιοκρισία του Lee Smolin για το βιβλίο του Roger Penrose,The Road to Reality – A Complete Guide to the Laws of the Universe,Alfred A. Knopf , Νέα Υόρκη (2005), στο Physics Today (59/2, 55-56[2006]).

Πρώτον, υπάρχουν ακόμη πολλά προβλήματα εκκρεμή,όπως η ερμηνεία της κβαντικής θεωρίας, το ζήτημα της εξα-κρίβωσης των αρχικών και των συνοριακών συνθηκών του σύ-μπαντος, κλπ, που πρέπει να «αντιμετωπιστούν» προκειμένουαργότερα να καταστεί ίσως δυνατή η διατύπωση μιας ΘτΠ.

Δεύτερον, «ακόμη κι αν, κοιτάζοντας ‘μέσα από τα μάτιατου Θεού’, πέφταμε πάνω σε μια ολόσωστη ΘτΠ, θα μας ήταναδύνατο να το ξέρουμε». Και τούτο, διότι «οι επιστήμονες δενθα κατόρθωναν ποτέ να επισκοπήσουν το άπειρο εμπειρικό πε-ριεχόμενο μιας τέτοιας ΘτΠ και, όπως θα δεχόταν ακόμη και οπλέον ένθερμος επαγωγιστής, βάσει των τωρινών δεδομένων,ακόμα και η καλύτερα επικυρωμένη θεωρία μας ενδέχεται νααποδειχτεί αύριο εσφαλμένη» (σελ. 69-70).

Η απάντηση στον Redhead θα μπορούσε να είναι πως αυτό,όπως ο ίδιος λέει, ισχύει για κάθε θεωρία (ακόμα και την κα-λύτερα επικυρωμένη), άρα δεν μπορεί να αποτελεί ικανό λόγοώστε οι φυσικοί να μην αναζητούν ό,τι, ίσως εσφαλμένα καικαταχρηστικά, αποκαλούμε ΘτΠ.

Τρίτον, «δεν υπάρχει κατ’ αρχήν κανένας λόγος για να πι-στεύουμε ότι, κατεβαίνοντας κάτω από ένα ορισμένο επίπεδο,τα πράγματα θα γίνονται πιο απλά και όχι πιο περίπλοκα».Αντιθέτως, μάλιστα, ο κόσμος μπορεί να περικλείει «απειρά-ριθμα δομικά επίπεδα που μπορούν να αποκαλυφθούν, σαν μιααπείρως φθίνουσα ακολουθία από κινέζικα κουτιά» (σελ. 70),ισχυρίζεται ο Redhead.

Με την άποψη αυτή δεν θα συμφωνούσε, βέβαια, ο Feyn-man, ο οποίος στο κεφάλαιο «Αναζητώντας νέους νόμους», τουβιβλίου του The Character of Physical Law28, διαφωνεί με συνα-δέλφους τoυ που λένε πως η επιστήμη θα προχωρεί όλο και βα-θύτερα, αφού πιστεύει πως δεν μπορούμε να ανακαλύπτουμεεπ’ άπειρον νέους νόμους.

Τέταρτον, ενδιαφέρουσα, αν και όχι απολύτως πειστική, εί-ναι η σύνδεση που κάνει ο Redhead με το θεώρημα της μη πλη-


xxii

28 R. Feynman, όπ.π, σ. 129-150.

ρότητας του Gödel: «Σε κάθε μορφή επιστημονικής εξήγησηςπου εξαρτάται από τη λογική παραγωγή ενός τυπικού αξιωμα-τικού συστήματος, ερχόμαστε αντιμέτωποι με τους περιορι-σμούς που επιβάλλει το περίφημο θεώρημα του Gödel, σύμφω-να με το οποίο κάθε πρωτοβάθμια θεωρία που ‘περιέχει’ ένα‘σημαντικό’ τμήμα της αριθμητικής είναι κατ’ ανάγκην μη πλή-ρης, υπό την έννοια πως περιέχει μη αποκρίσιμες προτάσεις29

(undecidable sentences), δηλαδή προτάσεις των οποίων η τιμήαληθείας δεν γίνεται να προσδιοριστεί βάσει των αξιωμάτωντης θεωρίας. Αυτό το εντυπωσιακό αποτέλεσμα δεν το είχανυποψιαστεί οι διαμάχες του 19ου αιώνα, όμως πλήττει καίρια τηδυνατότητα μιας θεωρίας των πάντων, σε ένα επίπεδο εξαιρετι-κά θεμελιώδες» (σελ. 85).

Ανάλογα επιχειρήματα εναντίον της ιδέας μιας ΘτΠ έχουνπροβάλει, ανάμεσα σε άλλους, και οι Stephen Hawking30 καιFreeman Dyson31, επικαλούμενοι το θεώρημα της μη πληρότη-τας του Gödel για να αμφισβητήσουν τη δυνατότητα διατύπω-σης μιας ΘτΠ.

Πάντως, πέρα από το θεμιτό ή μη της χρήσης και της ερμη-νείας αυτού του θεωρήματος μέσα στο πλαίσιο της φυσικής32,κρίσιμο είναι εδώ το ερώτημα αν οι φυσικές θεωρίες τυποποι-ούνται σύμφωνα με το αξιωματικό σχήμα των λογικών τυπικώνσυστημάτων, δίχως συνάμα να διαστρεβλώνεται ριζικά ο ρόλοςκι ο χαρακτήρας τους ως φυσικών θεωριών. Νομίζω ότι οι ποι-


xxiii

29 Η απόδοση του όρου “undecidable sentences” ως «μη αποκρίσιμες (ήαναποκρίσιμες) προτάσεις» είναι ταυτόσημη με την απόδοσή του ως«αναπόκριτες προτάσεις», που ακολούθησαν οι μεταφραστές του βι-βλίου.

30 S. Hawking, “Gödel and the end of physics”,http://www.damtp.cam.ac.uk/strtst/dirac/hawking/

31 Στη βιβλιοκρισία του για το έργο του Brian Greene, The Fabric of theCosmos – Space, Time and the Texture of Reality (Penguin, Λονδίνο[2004]), που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό The New York Review ofBooks, 51/8, 13 Μαΐου 2004.

32 Βλ. ενδεικτικά T. Franzén, Gödel’s Theorem – An Incomplete Guide toIts Use and Abuse, A.K. Peters, Γουέλσλεϋ-Μασαχουσέτη (2005).

κίλες τεχνικές επίλυσης προβλημάτων στη φυσική, αλλά καιοι ουσιαστικές συσχετίσεις με άλλες, παλαιότερες θεωρίες,κάνουν ένα τέτοιο εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο, όπως εξάλ-λου δείχνουν και οι επανειλημμένες κριτικές στις σχετικές τε-χνικές προσπάθειες στη φιλοσοφία της επιστήμης. Αλλά εάν οιφυσικές θεωρίες οργανωθούν σε ένα τέτοιο «καλούπι», ενδε-χομένως θα καταστεί δυνατό να εφαρμόσει κανείς την τεχνικήτου θεωρήματος του Gödel, και να κωδικοποιήσει σχετικές δη-λώσεις τής εν λόγω τυποποιημένης θεωρίας σε μη αποκρίσιμεςπροτάσεις αντίστοιχες αυτών του θεωρήματος του Gödel, όπωςακριβώς υπαινίσσεται ο Redhead. Μια στάση που μπορεί κα-νείς να υιοθετήσει ως προς τέτοιες προτάσεις, είναι να αμφι-σβητήσει αν οι φυσικές θεωρίες μάς παρέχουν όντως προτά-σεις αυτής της μορφής. Επικαλούμενος ίσως το γνωστό γεγο-νός ότι οι μη αποκρίσιμες προτάσεις τύπου Gödel είναι κάπωςτεχνητές ως αριθμητικές δηλώσεις, οπότε είναι απίθανο ναέχουν γνήσιο μαθηματικό ενδιαφέρον (πόσο μάλλον να διεγεί-ρουν το ενδιαφέρον των φυσικών), θα μπορούσε κανείς να τουςαρνηθεί φυσικό περιεχόμενο. Συνεπώς, οι αντίστοιχες προτά-σεις της (τυπικής) φυσικής θεωρίας δεν θα αποτελούν κατ’ ανά-γκην γνήσιο κίνδυνο για μια ΘτΠ. Ωστόσο, ένα διάσημο θεώ-ρημα των Paris και Harrington του 1977 κάνει δύσκολο το ναδιατηρήσει κανείς μια τέτοια στάση. Οι Paris και Harringtonκατασκεύασαν μια μη αποφάνσιμη πρόταση, η οποία, κωδικο-ποιημένη ως μαθηματική δήλωση, δίνει μια πρόταση συνδυα-στικού τύπου όπως αυτές που προβλέπονται από τη θεωρία τουRamsey στη συνδυαστική (combinatorics)33. Αυτό την καθιστάαληθή πρόταση με αυτούσιο μαθηματικό ενδιαφέρον, η οποίαόμως δεν μπορεί να αποδειχθεί στην πρωτοβάθμια θεωρία τηςαριθμητικής34. Επομένως, εφόσον μια φυσική θεωρία μπει στο


xxiv

33 Συγκεκριμένα μια παραλλαγή του θεωρήματος του Ramsey.34 Πρόσφατα, ο Harvey Friedman έχει επεκτείνει ριζικά την κατασκευή

τέτοιων προτάσεων, παρουσιάζοντας προτάσεις συνδυαστικού τύπου–πολύ φυσικές από μαθηματική σκοπιά– οι οποίες όμως είναι ανε-ξάρτητες της θεωρίας συνόλων ZFC, και ισοδυναμούν με δηλώσεις

«καλούπι» ενός λογικού τυπικού συστήματος, οπότε και θαεμπίπτει στο θεώρημα της μη πληρότητος του Gödel, τότε ητεχνική Paris-Harrington (ή μια παραπλήσια) θα προσφέρεταιενδεχομένως για την κατασκευή μη αποκρίσιμων προτάσεωνμε γνήσιο φυσικό ενδιαφέρον35. Σ’ αυτή την περίπτωση, οιθιασώτες μιας ΘτΠ δεν θα μπορούν να αγνοήσουν τα φαινόμε-να μη πληρότητος ακόμη και στη φυσική. Ισως λοιπόν η επι-χειρηματολογία του Redhead να έχει κάποια βάση, όταν εμ-πλέκει ζητήματα της μαθηματικής λογικής στη φιλοσοφία τηςφυσικής36.

Στην ίδια διάλεξη, ο Redhead αναφέρεται για λίγο στο ερώ-τημα της προόδου στην επιστήμη και στις σχέσεις καθαρήςκαι εφαρμοσμένης έρευνας, συζητά κριτικά την θεωρία τωνεπιστημονικών επαναστάσεων του Kuhn, και κατόπιν θίγει τοδύσκολο θέμα της διαχρονικής αντιστοιχίας μεταξύ διαδοχι-κών φυσικών θεωριών, δηλαδή, υπό ποίαν έννοια είναι δυνατόνμια ορισμένη καινούργια θεωρία να αφομοιώσει τμήματα μιαςπαλιάς θεωρίας.


xxv

συνέπειας περί πολύ μεγάλων πληθικών αριθμών (large cardinals).Για περισσότερες πληροφορίες όσον αφορά το θεώρημα Paris-Har-rington και την εργασία του Harvey Friedman , βλ. T. Franzén, όπ.π,σ. 152-154.

35 Τέτοιες προτάσεις θα μπορούσαν να εμπλακούν στο ζήτημα της μο-ντελοποίησης του χωροχρονικού συνεχούς στην κβαντική βαρύτηταή και στην υδροδυναμική ακόμη (ίσως στην προσπάθεια υπέρβασηςτης γνωστής τεχνικής δυσκολίας κατά την επίλυση των εξισώσεωνNavier-Stokes). Εναλλακτικά, στην εννοιολογική ανάλυση του χωρο-χρονικού συνεχούς, δευτεροβάθμιες λογικές θεωρίες, παρόλες τις τε-χνικές τους αδυναμίες, ενδεχομένως θα προτιμούνταν, λόγω των θεω-ρημάτων Löwenheim-Skolem.

36 Τα παραπάνω σχόλια για το επιχείρημα του Redhead όσον αφορά τοθεώρημα της μη πληρότητας του Gödel και τη σημασία του για τηναπόπειρα ανεύρεσης μιας ΘτΠ, τα οφείλω στον Μίλτο Θεοδοσίου.

5

Το μικρό αυτό βιβλίο είναι υπόδειγμα σοβαρού φιλοσοφικούλόγου για την σχέση φυσικής και μεταφυσικής. Σε λίγες σελί-δες καλύπτονται με σαφήνεια δύσκολα φιλοσοφικά ερωτήματαπου πηγάζουν από τις σύγχρονες θεωρίες της φυσικής. Πρό-κειται για ένα βιβλίο φιλοσοφίας της φυσικής που «σέβεται»και δεν παρερμηνεύει την φυσική επιστήμη (όπως δυστυχώςσυμβαίνει με μερικά βιβλία αναλόγου περιεχομένου). Απαι-τούνται, βέβαια, γνώσεις φυσικής και μαθηματικών για να πα-ρακολουθήσει κανείς τα τεχνικά μέρη του βιβλίου (κυρίως τηντρίτη διάλεξη), αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις η ανάπτυξητης επιχειρηματολογίας δεν μπορεί να γίνει με τρόπο επαρκή,χωρίς την προσφυγή στα μαθηματικά μιας φυσικής θεωρίας. Οι«δεσμεύσεις», άλλωστε, που απορρέουν από αυτά εξασφαλί-ζουν την συνοχή και την ακρίβεια του επιχειρήματος.

Ο συγγραφέας κλείνει την τελευταία του διάλεξη ισχυριζό-μενος πως «η φυσική και η μεταφυσική συνυφαίνονται σε μιαναξεδιάλυτη ενότητα, εμπλουτίζοντας η μία την άλλη και ότι,κατά βάθος, καμιά τους δεν μπορεί να προοδεύσει χωρίς τηνάλλη» (σελ. 87). Το περιεχόμενο του παρόντος βιβλίου καθι-στά σαφές πώς η φυσική εμπλουτίζει τη μεταφυσική, καθώςκαι πόσο μπορεί να την βοηθήσει να εκλεπτύνει τα επιχειρή-ματά της. Ο Lau θεωρεί πως το αντίστροφο μάλλον δεν προκύ-πτει από το περιεχόμενο αυτών τουλάχιστον των διαλέξεων37

και έχει, θαρρώ, δίκαιο. Εδώ ας τολμήσουμε δύο γενικώτερες παρατηρήσεις. Πρώτον,

η ιστορική εξέλιξη της σχέσης της φυσικής με την μεταφυσικήείναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα για τον ιστορικό των ιδεών38.


xxvi

37 J. Lau, όπ.π, σ. 76.38 Παραδείγματος χάριν, ο Παναγιώτης Κονδύλης γράφει στην αρχή

του κεφαλαίου, «Η αναδόμηση της μεταφυσικής κάτω απ’ την επί-δραση της φυσικομαθηματικής επιστήμης και του πρωτείου της γνω-σιοθεωρίας», στο βιβλίο του Η Κριτική της Μεταφυσικής στη ΝεότερηΣκέψη – Από τον όψιμο Μεσαίωνα ώς το τέλος του Διαφωτισμού [εκδό-

Δεύτερον, οι φιλόσοφοι της φυσικής οφείλουν να χρησιμοποι-ούν όρους της οντολογίας με σεβασμό προς το φιλοσοφικότους περιεχόμενο, και όχι πρόχειρα, όπως γίνεται μερικές φο-ρές. Αυτό βέβαια μπορεί να επιτευχθεί μόνον με διάλογο ανά-μεσα σε φυσικούς, φιλοσόφους της φυσικής και φιλοσόφουςπου ασχολούνται με την σύγχρονη προβληματική για τηνοντολογία39.

Συνοψίζοντας, το παρόν βιβλίο είναι ένα αντιπροσωπευτικόδείγμα της υψηλής ποιότητας φιλοσοφίας της επιστήμης πουπαράγει ο στοχασμός ενός από τους καλύτερους εκπροσώπουςτης διεθνώς. Αξίζει να μελετηθεί με την δέουσα προσοχή40.

Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος


xxvii

σεις Γνώση, Αθήνα (1983), σ. 225]: «Στα παραπάνω είδαμε ότι η και-νούργια φυσική επιστήμη όχι μονάχα ανέτρεψε θεμελιώδεις δοξα-σίες της παραδοσιακής μεταφυσικής, αλλά και ώθησε σε μιαν ουσια-στική μεθερμηνεία του όρου ‘μεταφυσική’ (ή, κάποτε, ‘πρώτη φιλο-σοφία’), έτσι ώστε αυτός, όποτε χρησιμοποιούνταν με θετική έννοια,να σημαίνει την επιστήμη των πρώτων αρχών όχι πια του όντος, πα-ρά του φυσικού κόσμου. Η μεταφυσική έγινε, έτσι, γενικευμένη ή φι-λοσοφική φυσική, κι η πρόθεση ‘μετά-’ δεν υποδήλωνε τώρα πια τηνμετάβαση από τον εμπειρικό κόσμο στην σφαίρα του υπερβατικούπνεύματος, παρά την εύρεση των έσχατων δομών και νομοτελειώντου ίδιου του εμπειρικού κόσμου, οι οποίες, μολονότι δεν υπάρχουνέξω απ’ αυτόν τον ίδιο, όμως δεν είναι δυνατό να διατυπωθούν θεω-ρητικά, αν δεν υπερβαθεί το επίπεδο της άμεσης αισθητής εμπει-ρίας».

39 Προϊόν ενός γόνιμου «διαλόγου» φυσικών, φιλοσόφων της φυσικήςκαι φιλοσόφων ενδιαφερομένων για την οντολογία αποτελεί ο τόμος:M. Kuhlmann, H. Lyre, and A. Wayne (επιμ.) Ontological Aspects ofQuantum Field Theory, World Scientific, Νιου Τζέρσυ (2002).

40 Κατά την σύνταξη αυτού του κειμένου ευεργετήθηκα από την ανταλ-λαγή απόψεων με διάφορους φίλους, τους οποίους ευχαριστώ θερμά.Πρόκειται για τους Παναγιώτη Παπούλια, Αθανάσιο Π. Καπένη,Αθανάσιο Σαμαρτζή, Αλέξη Παπάζογλου, Αναστάσιο Τζιτζίκο, Μίλ-το Θεοδοσίου, Κωστή Κωβαίο, Στέλιο Βιρβιδάκη, Κώστα Γαβρό-γλου, Αριστείδη Αραγεώργη, Παναγιώτη Χαρίτο, Παναγιώτη Μπε-νετάτο, Στέφανο Τραχανά και Λευτέρη Οικονόμου.

xxix

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Μέρος του υλικού της πρώτης διάλεξης στηρίχθηκε σε μιανεργασία μου με τίτλο “Should we believe in Quarks and QCD?”(Θα έπρεπε να πιστεύουμε στα κουάρκ και την ΚΧΔ*;), η οποίαπρόκειται να δημοσιευθεί προσεχώς στα Proceedings of theThird International Symposium on the History of ParticlePhysics.**

Η τέταρτη διάλεξη αποτελεί μιαν επηυξημένη εκδοχή τουκειμένου υπό τον τίτλο “Is the End of Physics in Sight?” (Είναιορατό το τέλος της φυσικής;), που συνεισέφερα στο S. Frenchκαι H. Kamminga (επιμ.), Correspondence, Invariance and Heuri-stics, Kluwer, Ντόρντρεχτ (1993).

Ευχαριστούμε τους εκδότες για την άδειά τους να συμπερι-λάβουμε αυτό το υλικό στο παρόν έργο.

* ΚΧΔ (QCD): Κβαντική χρωμοδυναμική. [Σ.τ.Ε.]** Το κείμενο βρίσκεται στο L. Hoddeson, L.M. Brown, M. Riordan, M.

Dresden (επιμ.), The Rise of the Standard Model: A History of ParticlePhysics from 1964 to 1979, Cambridge University Press, Καίμπριτζ(1997), σ. 637-644. [Σ.τ.Ε.].

xxxi

Ξαναδιαβάζοντας το κείμενο των Διαλέξεων Tarner ένιωσα αρ-χικά τον πειρασμό να αναπτύξω περαιτέρω τα επιχειρήματα,να μετριάσω το ύφος, να παρουσιάσω μια πληθώρα εναλλακτι-κών ερμηνειών κατά τη συζήτηση της κβαντικής μηχανικής,να προσθέσω πολύ περισσότερες υποσημειώσεις, παραπομπέςκαι συναφή ακαδημαϊκά παραφερνάλια – να μετατρέψω με λί-γα λόγια τις διαλέξεις αυτές σε μια μονογραφία. Έπειτα απόαρκετή σκέψη, ωστόσο, τελικά αποφάσισα να μην κάνω τίπο-τε απ’ όλα αυτά. Ήρθα στο Καίμπριτζ το 1987 μ’ έναν ορισμέ-νο ιεραποστολικό ενθουσιασμό, με σκοπό να υπερασπιστώ τηναντικειμενικότητα και την ορθολογικότητα της επιστήμης, κα-θώς και να συμβάλω στην ανάπτυξη του νέου κλάδου της φιλο-σοφίας της φυσικήςØ ο θεσμός των Διαλέξεων Tarner μού προ-σέφερε την ευκαιρία να προβώ σε μια σαφή, αν και ενίοτεαπλουστευτική, παρουσίαση, που θα γνωστοποιούσε σ’ ένα ευ-ρύτερο ακροατήριο τι προσπαθούσαμε να κάνουμε οι συνεργά-τες μου, οι φοιτητές μου κι εγώ.

Έτσι, άφησα το κείμενο λίγο πολύ ως μια αυτολεξεί κατα-γραφή των διαλέξεών μου με τη μορφή που τις έδωσα. Επαφίε-ται στον αναγνώστη να κρίνει αν έχοντας γράψει ένα βιβλίοδιαφορετικό, το αποτέλεσμα θα ήταν ένα καλύτερο βιβλίο.

Καίμπριτζ, Απρίλιος 1994 MLGR

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Είμαι βαθύτατα ευγνώμων προς τον Πρύτανη και τους Εταίρουςτου Κολλεγίου Τρίνιτυ για την πρόσκλησή τους να δώσω τιςΔιαλέξεις Tarner.

Ο στόχος μου σε αυτό το βιβλίο, διατυπωμένος ρητά και κα-τηγορηματικά, είναι να εξετάσω ποια σχέση έχουν οι εξελί-ξεις στη σύγχρονη θεωρητική φυσική με τα μεταφυσικά ερω-τήματα που αναφέρονται στην έσχατη φύση της πραγματικό-τητας.

Λέγοντας μεταφυσικά ερωτήματα, εννοώ τα γενικόταταεκείνα ερωτήματα που αναφύονται κατά την κριτική εξέτασητων αρχών, των εννοιών και των θεμελιωδών προϋποθέσεων οιοποίες βρίσκονται πίσω από τη σύγχρονη φυσική. Πώς θα έπρε-πε να ερμηνεύσουμε τους ισχυρισμούς τους οποίους φαίνεται ναπροβάλλουν οι φυσικοί σχετικά με τον κόσμο; Έχουν σκοπό,επί παραδείγματι, να κατανοηθούν ως κυριολεκτικά αληθείς; Τιακριβώς είναι οι ισχυρισμοί αυτοί, δεδομένου ότι οι σελίδες τωνμονογραφιών θεωρητικής φυσικής καταλαμβάνονται ως επί τοπλείστον από αφηρημένο μαθηματικό φορμαλισμό;

Στο πρώτο κεφάλαιο θα εξετάσω ένα φάσμα φιλοσοφικώναπόψεων στο πλαίσιο των οποίων είναι δυνατόν να τεθούν πα-ρόμοια ερωτήματα, και θα επιχειρήσω να αποδώσω στις διά-φορες προσεγγίσεις την αξία που τους αναλογεί. Τελικά θα συ-νηγορήσω υπέρ ενός μάλλον ανεπιφύλακτου μεταφυσικού ρε-αλισμού, ο οποίος δέχεται ότι ο εξωτερικός κόσμος υπάρχειανεξάρτητα από τη γνώση μας γι’ αυτόν.

Στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετάσω επιχειρήματα προερχό-μενα από διάφορους κλάδους της σύγχρονης φυσικής για τα

xxxiii

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

οποία διατυπώνεται ενίοτε ο ισχυρισμός ότι αποδίδουν στηνυποκειμενικότητα έναν ουσιώδη ρόλο εντός της φυσικής, ανα-θέτοντας έναν κεντρικό ρόλο στον παρατηρητή, ο οποίος δη-μιουργεί τη δική του πραγματικότητα. Εάν τα επιχειρήματααυτά ευσταθούσαν, θα υπονόμευαν από το εσωτερικό της φυσι-κής τη ρεαλιστική άποψη που, σε πολύ γενικό πλαίσιο, υπο-στηρίχθηκε στο πρώτο κεφάλαιο, από το εξωτερικό της φυσι-κής. Αλλά την εγκυρότητα αυτών των επιχειρημάτων θα τηναμφισβητήσω στα πεδία της θεωρίας της σχετικότητας, τηςστατιστικής μηχανικής και της κβαντικής μηχανικής, τονίζο-ντας ιδιαίτερα τη διάκριση ανάμεσα στη γνώση του κόσμουυπό την έννοια της αυτοσύνειδης υποκειμενικής επίγνωσηςτου τι συμβαίνει, από τη μια, και στη γνώση, από την άλλη, υπότην έννοια της πειραματικής έρευνας, της καταγραφής των εν-δείξεων των οργάνων, κ.ο.κ.

Στο τρίτο κεφάλαιο θα εξετάσω λεπτομερέστερα την κβα-ντική μηχανική, διερευνώντας τι είδους κοσμοεικόνα ταιριά-ζει, κατά τρόπο πιο εύλογο, σ’ αυτή τη θεωρία. Τιτλοφορώ τοσυγκεκριμένο κεφάλαιο «Πειραματική μεταφυσική» για νααναδείξω τον ισχυρισμό μου ότι η εμπειρική έρευνα στον το-μέα της ατομικής φυσικής μπορεί να απευθύνει ορισμένα πολύγενικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση της πραγματικότητας,τα οποία ώς τώρα είχαν ενδεχομένως θεωρηθεί επιδεκτικά μό-νον μιας a priori διερεύνησης στο πνεύμα της παραδοσιακήςμεταφυσικής, στον βαθμό βέβαια που θεωρούνταν επιδεκτικάδιερεύνησης εν γένει.

Στο τελικό κεφάλαιο, θα ασχοληθώ με τη δημοφιλή ιδέαπερί μιας θεωρίας των πάντων ή ΘτΠ, όπως συχνά ονομάζεται.Στο μπεστ σέλερ του, A Brief History of Time1, ο StephenHawking κάνει λόγο για φυσικούς «που γνωρίζουν το νου τουΘεού», ενώ στο Dreams of a Final Theory2 ο Steven Weinberg


xxxiv

1 Bantam Books, Λονδίνο (1988) [ελλ. μετ., Stephen Hawking, Το χρονικότου χρόνου, Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα (1988)].

2 Hutchinson, Λονδίνο (1993) [ελλ. μετ., Stephen Weinberg, Όνειρα για μιατελική θεωρία, Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα (1995)].

επικαλέσθηκε τη δυνατότητα μιας ΘτΠ ως κύριο επιχείρημαστην προσπάθειά του να πείσει την κυβέρνηση των ΗΠΑ ναδαπανήσει μεγάλα κονδύλια για την κατασκευή του γιγαντιαί-ου υπεραγώγιμου υπερεπιταχυντή συγκρουόμενων δεσμών, τουγνωστού με το ακρωνύμιο SSC, στο Τέξας3. Επομένως, η προ-σπάθεια να εξιχνιάσουμε αυτό το ερώτημα φαίνεται να αποτε-λεί ζήτημα μεγάλης σημασίας τόσο από θεολογική άποψη όσοκαι από καθαρά πρακτικής οικονομικής πλευράς.

Προσπάθησα να κρατήσω το κείμενο όσο λιγότερο τεχνικόμπορούσα, επιμένοντας παράλληλα στην κατά το δυνατόν επα-κριβή παρουσίαση των ζητημάτων.

Εκφράζω τη βαθιά μου ευγνωμοσύνη προς τους Jeremy But-terfield, Rob Clifton, Peter Lipton και Paul Teller, οι οποίοι διά-βασαν αρχικά προσχέδια του χειρογράφου και τα σχολίασανλεπτομερώς, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι συμμερίζονταικατ’ ανάγκην τα επιχειρήματά μου, έτσι όπως αυτά παρουσιά-ζονται εδώ.

Όπως πάντοτε, η σύζυγός μου Jennifer μού προσέφερε τηνενθάρρυνσή της και πολλά άλλα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

xxxv

3 Λίγο αφότου έδωσα τις διαλέξεις αυτές, το πρόγραμμα SSC ματαιώθηκε.Έπειτα από την εξέλιξη αυτή, ο μεγάλος αδρονικός επιταχυντής συγ-κρουόμενων δεσμών, ή αλλιώς LHC, στο CERN, μάς απομένει ως το μο-ναδικό μέσο που συνεχίζουμε να έχουμε στη διάθεσή μας για να διε-ρευνήσουμε τις ΘτΠ πειραματικά.

ΟΦΕΙΛΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΝΑ ΠΑΡΑΔΕΧΘΕΙ ότι πολλοί φυσικοί θα απέρρι-πταν την προβληματική των φιλοσόφων της φυσικής ως άσχε-τη με το έργο που οι ίδιοι νομίζουν ότι επιτελούν, ήτοι, την πα-ραγωγή, απλών, ενοποιημένων, εμπειρικώς επαρκών θεωριώνπερί του κόσμου. Αυτά τα μεταφυσικά ερωτήματα, θα έλεγαν,που αναφύονται είτε ως αποτέλεσμα της ανάμειξης των φιλο-σόφων στις τεχνικότητες της θεωρητικής φυσικής, τις οποίεςκατά βάθος αυτοί, οι φιλόσοφοι δηλαδή, ουδέποτε κατανοούνπραγματικά, είτε λόγω του ότι οι ίδιοι οι φυσικοί ενίοτε παρα-σύρονται και ενδίδουν στον πειρασμό να εντρυφήσουν στιςεξεζητημένες σοφιστείες των φιλοσόφων, θέτοντας ερωτήμα-τα που δεν επιδέχονται απάντηση, συγκροτούν ένα άγονο πε-δίο όπου δεν στάθηκε ποτέ δυνατόν να επιτευχθεί η παραμικρήευδιάκριτη πρόοδος, όπου δεν υφίσταται καν γενική συμφωνίαως προς τις προκείμενες στις οποίες θα μπορούσε να βασιστείένα επιχείρημα, και όπου κάθε θέση που θα μπορούσε να συλ-λάβει ο ανθρώπινος νους έχει υποστηριχθεί από κάποια ομάδαφιλοσόφων και έχει καταρριφθεί από κάποιαν άλλη. Εν ολί-γοις, η φιλοσοφία, όπως και η θρησκεία, βρίθει ισμών και σχι-σμάτων, τους οποίους είναι σπατάλη χρόνου να προσπαθήσεικανείς να ξεδιαλύνει. Καλύτερα, λοιπόν, να κρατάει κανείς τοκεφάλι του σκυμμένο στη δουλειά, φροντίζοντας να παράγεικαλή φυσική, παρά να επιδίδεται σε μάταιες φαντασιοκοπίεςκαι θεωρητικολογίες.

1

1

Ισμοί και σχίσματα*

* Το λογοπαίγνιο του αγγλικού τίτλου του παρόντος κεφαλαίου “Isms andSchisms” δεν αποδίδεται στα ελληνικά. [Σ.τ.Μ.]

Τούτες οι τυπικές αντιδράσεις των φυσικών στη φιλοσοφίατης φυσικής φανερώνουν πόσο βαθιά παραμένει η διάστασηπου χωρίζει τις δύο κουλτούρες, αφ’ ενός των αυστηρών θετι-κών επιστημών και αφ’ ετέρου των χαλαρών επιστημών του αν-θρώπου. Ας υπερβούμε όμως αυτό το τείχος –για να χρησιμο-ποιήσουμε μια παρομοίωση– και ας ρίξουμε μια ματιά στο πώςαντιμετωπίζουν οι φιλόσοφοι τη σκοπιά των φυσικών. Ίσως ναμην εκπλαγούμε μαθαίνοντας ότι οι φιλόσοφοι θεωρούν εν γέ-νει τους φυσικούς ως αφελείς ανθρώπους, οι οποίοι κάνουν φυ-σική άκριτα, θυμίζοντας τρόπον τινά παιδιά που κάνουν ποδή-λατο, δίχως να υποψιάζονται καν τη θεωρητική βαθύτητα τηςδυναμικής των στερεών σωμάτων!

Σκοπός μου είναι να προσεγγίσω τη φιλοσοφία της φυσικήςόσο το δυνατόν πιο αμερόληπτα, αναγνωρίζοντας στοιχείααλήθειας και στη μία και στην άλλη καρικατούρα, κυρίως όμωςπροσπαθώντας να διαλύσω την εδραιωμένη αμοιβαία έλλειψηκατανόησης μεταξύ των θετικών επιστημόνων και των φιλοσό-φων. Ο ομιλητής που αναλαμβάνει να δώσει τις ΔιαλέξειςTarner καλείται να εξετάσει τις σχέσεις, ή την απουσία σχέ-σεων, ανάμεσα στους διάφορους κλάδους του επιστητού. Ηδιασύνδεση φυσικής και φιλοσοφίας προβάλλει, λοιπόν, ωςένα θέμα που ταιριάζει ιδανικά στους σκοπούς χάρη των οποί-ων θεσμοθετήθηκαν οι διαλέξεις αυτές.

Τι είναι, λοιπόν, η φυσική, τι η φιλοσοφία και τι η φιλοσο-φία της φυσικής; Πολύ χονδροειδώς, και όχι ιδιαίτερα διαφω-τιστικά, θα λέγαμε ότι φυσική είναι η μελέτη των φυσικών δια-δικασιών και φαινομένων, στις οποίες ενέχονται η ύλη και ηενέργεια, έτσι όπως εκδιπλώνονται στον χώρο και τον χρόνο,καθώς και οι πολύμορφες σχέσεις που υφίστανται μεταξύ τους.Η φιλοσοφία, με την έννοια υπό την οποία θα χρησιμοποιήσωτον όρο, εξετάζει τα εχέγγυα του εγχειρήματος που λέγεται«γνώση». Στον βαθμό δε που εξειδικεύεται και εμφανίζεται ωςφιλοσοφία της φυσικής, θέτει το ερώτημα: Τι ακριβώς είναιεκείνο που ο φυσικός ισχυρίζεται πως γνωρίζει για τον φυσικόκόσμο, και πώς πρέπει να αξιολογήσουμε τους ισχυρισμούςαυτούς;


2

Ας αρχίσουμε εξετάζοντας εν τάχει ένα τυπικό δείγμα σύγ-χρονης θεωρητικής φυσικής, έχοντας σταθερά στον νου μας τιείδους ισχυρισμοί είναι αυτοί που προβάλλονται. Επέλεξα ωςπαράδειγμα τα κουάρκ –θεμελιώδη συστατικά στοιχεία τηςύλης– και τις αλληλεπιδράσεις τους, τα οποία αποτελούν τοαντικείμενο της λεγόμενης κβαντικής χρωμοδυναμικής ή, χά-ριν συντομίας, της ΚΧΔ.

Βασικά, οι φυσικοί σήμερα πιστεύουν ότι η ύλη συνίσταταιαπό σωματίδια δύο ειδών: από τα κουάρκ, τα οποία συγκρο-τούν, παραδείγματος χάριν, τα πρωτόνια και τα νετρόνια πουβρίσκονται στον πυρήνα του ατόμου, και από τα λεπτόνια, τωνοποίων πλέον οικείο παράδειγμα αποτελούν τα ηλεκτρόνιαπου περιφέρονται γύρω από τον ατομικό πυρήνα. Τούτες οι ιδέ-ες παρουσιάζονται παραστατικά στο Σχήμα 1.1. Οι αλληλεπι-δράσεις ανάμεσα σ’ αυτά τα βασικά συστατικά της ύλης υποτί-θεται ότι πραγματοποιούνται με τη διαμεσολάβηση μιας πλη-

ΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΧΙΣMATA

3

ΣΧΗΜΑ 1.1 Η ατομική δομή σε διάφορες κλίμακες μήκους.

Κλίμακα μήκους

Ηλεκτρόνιο(ΛΕΠΤΟΝΙΟ)

Πυρήνας

Άτομο

Πυρήνας

Πρωτόνιο

Πρωτόνιο

Νετρόνιο

ΚΟΥΑΡΚ

10–8 cm

10–12 cm

10–13 cm

θώρας άλλων σωματιδίων (των λεγομένων «σωματιδίων-φορέ-ων» ή «σωματιδίων-ανταλλαγής»), των φωτονίων, των βαρυτο-νίων, των ενδιάμεσων διανυσματικών μποζονίων W και Z και,ειδικά στην περίπτωση των κουάρκ, των γλουονίων. Ο μηχανι-σμός ανταλλαγής μπορεί να ιδωθεί σχηματικά ως η δημιουργίαή εκπομπή ενός σωματιδίου-φορέα από ένα σωματίδιο ύλης καιη εν συνεχεία καταστροφή ή απορρόφηση του πρώτου από έναδεύτερο σωματίδιο ύλης. Εάν το σωματίδιο-φορέας απορροφη-θεί από το ίδιο σωματίδιο ύλης που το εξέπεμψε, τότε μιλούμεγια αυτοαλληλεπίδραση. Η παραπάνω κατάσταση συνοψίζεταιστο Σχήμα 1.2. Οι αυτοαλληλεπιδράσεις έχουν ως συνέπεια τοπρόβλημα των άπειρων συνεισφορών (ανακανονικοποιήσεων)στις μάζες των σωματιδίων και στις σταθερές σύζευξης. Οισύνθετες οντότητες που συγκροτούνται από κουάρκ ονομάζο-νται συλλήβδην αδρόνια, ένα από τα απλούστερα παραδείγμα-τα των οποίων είναι το πρωτόνιο.

Οι φυσικοί θα περιέγραφαν την ανάπτυξη της θεωρίας τωνκουάρκ την δεκατία του ’60 χονδρικά ως εξής. Δεν έχει σημα-


4

ΣΧΗΜΑ 1.2 Θεμελιώδεις αλληλεπιδράσεις, μηχανισμός ανταλλαγής και αυτοαλ-ληλεπίδραση.

ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ :

Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ

ΑΥΤΟΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ

Σωματίδιο ύλης

Σωματίδιο-φορέας

ΣΩΜΑΤΙΔΙΑ-ΦΟΡΕΙΣ :

ΒαρυτόνιαW και ΖΦωτόνιαΓλουόνια

ΒαρυτικέςΑσθενείςΗλεκτρομαγνητικέςΙσχυρές

ã

Y

Y

σία αν ένα μέρος της ορολογίας σάς είναι άγνωστο: προσπα-θούμε απλώς να ξεκαθαρίσουμε τι είδους εξηγήσεις δίνουν οιφυσικοί.

Τα κουάρκ πρωτοεμφανίστηκαν στο λεξιλόγιο της φυσικής μέ-σω της θεμελιώδους αναπαράστασης της συμμετρίας SU(3), τηνοποία εισήγαγαν στην αδρονική φυσική (δηλαδή στη φυσική τωνισχυρών αλληλεπιδράσεων) οι Gell-Mann και Ne’eman στις αρ-χές της δεκαετίας του 1960. Τα μέχρι τότε γνωστά σωματίδια συ-σχετίσθηκαν με παραστάσεις ανωτέρων διαστάσεων της εν λόγωσυμμετρίας, όπως η οκτάδα. Τα κουάρκ εμφανίστηκαν αρχικώςως ένα κάπως σκιώδες υπόστρωμα για τη δόμηση των σωματιδίωνπου όντως παρατηρούνται στη φύση, και δη του περίφημου προ-βλεφθέντος Ω–, το οποίο συμπλήρωνε τη δεκαδιάστατη αναπαρά-σταση – σκιώδες επειδή μπορούσε κανείς να εξαγάγει δι’ αφαι-ρέσεως από αυτά (τα κουάρκ) μιαν άλγεβρα ρευμάτων4, κατόπινδε να πάρει στα σοβαρά τούτη την άλγεβρα και να αδιαφορήσειγια τα κουάρκ, πετώντας, θα λέγαμε, τη σκάλα, αφού πρώτα τηχρησιμοποίησε για να ανεβεί. Αυτός ήταν όντως ένας τρόπος γιανα φθάσει κανείς στην δημοφιλή άλγεβρα των ρευμάτων τη δε-καετία του ’60. Προς τα τέλη όμως της δεκαετίας αυτής ήλθαν ταπειράματα βαθιάς ανελαστικής σκέδασης στο SLAC, η επιβεβαί-ωση της λεγόμενης βάθμισης Bjorken, και η άμεση ερμηνεία μεόρους σημειωδών συστατικών στοιχείων, το παρτονικό μοντέλοτων νουκλεονίων. Έτσι, χρειαζόταν μόνο ένα μικρό βήμα για ναταυτίσουμε τα παρτόνια, που κατά μίαν έννοια μπορούσε κανείςνα τα «δει» άμεσα, με τα σε μεγάλο βαθμό εικαζόμενα κουάρκ. Ηεπόμενη εξέλιξη ήταν η θεωρία των αλληλεπιδράσεων των κου-άρκ, η εισαγωγή των «χρωματικών» βαθμών ελευθερίας για τακουάρκ, τα γλουονικά πεδία και ολόκληρο το οπλοστάσιο της μηαβελιανής θεωρίας βαθμίδος5 στο οικείο πλέον ΚαθιερωμένοΜοντέλο, το οποίο συμπληρώνει την ηλεκτρασθενή θεωρία των


5

4 Τα ρεύματα αναπαριστούν τον τρόπο με τον οποίο κινούνται τα φορτίατων κουάρκ. Οι αντίστοιχοι τελεστές στον κβαντομηχανικό φορμαλι-σμό ικανοποιούν αλγεβρικές σχέσεις που ορίζουν την άλγεβρα τωνρευμάτων.

5 Ο όρος «θεωρία βαθμίδας» αναφέρεται στη συμμετρία που παρουσιάζειη θεωρία όταν τα πεδία ύλης υποβάλλονται σε ορισμένους μαθηματι-

Weinberg και Salam με την κβαντική χρωμοδυναμική των ισχυ-ρών αλληλεπιδράσεων. Και αμέσως ακολούθησαν επιτυχίες υπόμορφή εμπειρικών προβλέψεων, όπως οι ποσοτικά επαληθευμέ-νες αναμενόμενες αποκλίσεις από την απλοϊκή βάθμιση Bjorken,η παραγωγή αδρονικών πιδάκων, κ.ο.κ.

Ένα σύντομο σχόλιο σε τούτη την άκρως συνοπτική ιστο-ρία: προσέξτε τον ρόλο τον οποίο διαδραμάτισαν οι αφηρημέ-νες μαθηματικές ιδέες, πρωτίστως δε εκείνες των συμμετριώνκαι της αναπαραστασιακής θεωρίας των μαθηματικών ομάδων,τη σημασία που αποδίδεται στις καινούργιες προβλέψεις, πα-ραδείγματος χάριν στην πρόβλεψη του σωματιδίου Ω–, τον ρό-λο της φαινομενολογίας στην ανάπτυξη του παρτονικού μοντέ-λου και την όλο και πιο ενισχυμένη συνειδητοποίηση του γε-γονότος ότι τα κουάρκ αποτελούν υπό μίαν έννοια πραγματικάσωματίδια, των οποίων οι αλληλεπιδράσεις θα ήταν δυνατόν ναδιερευνηθούν με την ανάπτυξη της ΚΧΔ και την ενσωμάτωσηόλης αυτής της δομής σε εκείνο που έγινε γνωστό ως Καθιε-ρωμένο Μοντέλο των στοιχειωδών σωματιδίων, και τέλος τηναδιάπτωτη σπουδαιότητα του πειραματικού ελέγχου των προ-βλέψεων της ΚΧΔ, τόσο από ποσοτική όσο και από ποιοτικήάποψη.

Πίστευαν, επομένως, οι φυσικοί στη θεωρία των κουάρκ καιτην ΚΧΔ; Ε, λοιπόν, όχι ακριβώς. Ναι μεν ότι η θεωρία δεν εί-χε αναιρεθεί εμπειρικά –κάθε άλλο μάλιστα–, όμως υπήρχαν θε-ωρητικοί γρίφοι που την καθιστούσαν μη ελκυστική για τον ρό-λο της αποδείξιμης «τελευταίας λέξης» στη θεωρία των ισχυ-


6

κούς μετασχηματισμούς, γνωστούς ως μετασχηματισμούς βαθμίδας(gauge transformations). Στην περίπτωση που οι εν λόγω μετασχηματι-σμοί επιτρέπεται να μεταβάλλονται με αυθαίρετο τρόπο από σημείο σεσημείο στον χώρο και τον χρόνο, η συμμετρία μπορεί να διατηρηθεί μό-νον εφόσον εισαχθούν αλληλεπιδράσεις, τα λεγόμενα πεδία βαθμίδας(gauge fields). Στον ηλεκτρομαγνητισμό, όλοι οι μετασχηματισμοί βαθ-μίδας αντιμετατίθενται, και έτσι συναπαρτίζουν αυτό που οι μαθηματι-κοί ονομάζουν αβελιανή ομάδα. Στην περίπτωση των γλουονίων, όμως,δεν αντιμετατίθενται όλοι οι μετασχηματισμοί βαθμίδας – ως εκ τούτου,η θεωρία χαρακτηρίζεται μη αβελιανή.

ρών αλληλεπιδράσεων. Κατ’ αρχάς, υπήρχαν όλοι εκείνοι οιγενικής φύσεως γρίφοι που αφορούσαν την κατανόηση και τηνερμηνεία της κβαντικής μηχανικής. Θα επανέλθω λεπτομερέ-στερα σε αυτούς στη συνέχεια. Μολονότι οι περισσότεροι φυ-σικοί συνηθίζουν να κρύβουν τα προβλήματα αυτά κάτω από τοχαλί, όπως θα λέγαμε, εν τούτοις θα αντέτεινα πως έστω και κά-τω από το χαλί, η βρωμιά παραμένει βρωμιά. Έπειτα υπάρχεικαι η δυσάρεστη υπόθεση των άπειρων ανακανονικοποιήσεων,οι οποίες απαιτούνται στις κβαντικές θεωρίες πεδίου όπως ηΚΧΔ. Οι περισσότεροι φυσικοί αντιμετώπιζαν τις ανακανονι-κοποιημένες θεωρίες ως κάποιου είδους «αποτελεσματικές θε-ωρίες», οι οποίες συγκάλυπταν τις λεπτομέρειες των «αληθι-νών» θεωριών πίσω από τις ανακανονικοποιημένες παραμέ-τρους, των οποίων οι πειραματικές τιμές απλώς εισάγονταν στηθεωρία «με το χέρι» κάθε φορά που ενδιαφερόμασταν γιαεμπειρικές προβλέψεις. Και όντως σχηματιζόταν η εντύπωσημιας τρόπον τινά ad hoc λύσης του προβλήματος, ως προς τοναριθμό των ρυθμίσιμων παραμέτρων που περιέχονται στο Κα-θιερωμένο Μοντέλο. Ωστόσο, η δυσαρέσκεια για το Καθιερω-μένο Μοντέλο εκπήγαζε κατά κύριο λόγο από την αισθητικήσαγήνη που ασκούσε η μεγάλη ενοποίηση, η οποία υπάγει ταδύο θεμελιώδη είδη υλικών σωματιδίων, τα κουάρκ και τα λε-πτόνια, στο ίδιο ενιαίο σχήμα. Οι μεγάλες ενοποιημένες θεω-ρίες γενικώς προέβλεψαν την αστάθεια του πρωτονίου, μέσωτης διατροπίας* των κουάρκ σε λεπτόνια. Παρ’ ότι τούτο δενέχει παρατηρηθεί ως τώρα, πολλοί φυσικοί εξακολουθούν ναπιστεύουν πως πρόκειται για μια επιτρεπτή διαδικασία, αν καισε μια πολύ μεγάλη χρονική κλίμακα, συγκρίσιμη στην πραγ-ματικότητα με την ηλικία του σύμπαντος. Στον βαθμό αυτό,λοιπόν, οι φυσικοί δεν πιστεύουν πως η χονδροειδής ΚΧΔ συ-νιστά την τελική θεωρία. Μάλιστα, επέκεινα της μεγάλης ενο-ποίησης βρίσκεται το Άγιο Δισκοπότηρο μιας Θεωρίας τωνΠάντων, η οποία ενσωματώνει τη βαρύτητα, τη δομή του χω-


7

* Διατροπία (interconvertibility): η ικανότητα ενός σωματιδίου να μετα-τρέπεται σε ένα άλλο σωματίδιο, η αλληλομετατρεψιμότητα. [Σ.τ.Μ.]

ροχρόνου και τις ισχυρές, τις ασθενείς και τις ηλεκτρομαγνη-τικές αλληλεπιδράσεις σε ένα ενοποιημένο μαθηματικό σχή-μα. Η σήμερα δημοφιλής θεωρία των υπερχορδών είναι μάλι-στα υποψήφια για τον ρόλο μιας τέτοιας Θεωρίας των Πάντων.Και πάλι, θα μας δοθεί αργότερα η ευκαιρία να εξετάσουμε εν-δελεχέστερα τούτες τις εξελίξεις.

Συνεπώς, όταν θέτουμε το ερώτημα «Πιστεύουν οι φυσικοίστην ΚΧΔ;» μοιάζει με το να ρωτάμε «Πιστεύουν οι φυσικοίστην κλασική μηχανική;». Η απάντηση είναι «ναι», εφόσον πε-ριοριζόμαστε σε επιμέρους πτυχές της θεωρητικής μοντελοποί-ησης φαινομένων, αλλά όχι υπό την έννοια ότι η ΚΧΔ θέτει σο-βαρή υποψηφιότητα να αναγνωριστεί ως απολύτως ορθή –ως ητελική απάντηση στη φυσική των ισχυρών αλληλεπιδράσεων.

Τι γίνεται όμως με τα ίδια τα κουάρκ; Πιστεύουμε συχνά ότιεδώ εδράζεται ένα ειδικό πρόβλημα που σχετίζεται με το φαι-νόμενο του εγκλωβισμού των κουάρκ. Κατά το παρελθόν, ηδιερεύνηση του «πραγματικού» διεξαγόταν με όχημα το «φα-νερό». Τα ηλεκτρόνια, τα άτομα, τα νουκλεόνια, κ.τ.λ., ήτανδυνατόν να αντιμετωπίζονται το καθένα μόνο του στην ελεύθε-ρή του κατάσταση, οπότε εν συνεχεία τα πάντα εξηγούνταν βά-σει μιας περίπλοκης αρχής δόμησης (Aufbau), η οποία επιτρέ-πει τη σύνθεση των επιμέρους μεμονωμένων στοιχείων. Πρό-κειται για την κλασική μέθοδο της ανάλυσης, δηλαδή της κα-τανόησης σύνθετων ολοτήτων με όρους των απλών συστατικώντους στοιχείων. Σ’ αυτή τη «μέθοδο της ανάλυσης» θα αναφερ-θούμε εκτενώς αργότερα. Προς το παρόν, μας αρκεί απλώς ναεπισημάνουμε ότι τα κουάρκ παρουσιάζονται ενίοτε ως ένα εί-δος αντιπαραδείγματος, καθότι δεν μπορούν ποτέ να διαχωρι-στούν από τους συντρόφους τους –αδυνατούμε να διασπάσουμεπειραματικά τα νουκλεόνια στα κουάρκ που τα συγκροτούν, μετον τρόπο, για παράδειγμα, που ο πυρήνας μπορεί κατ’ αρχήννα αποδομηθεί σε νουκλεόνια6.


8

6 Η συγκεκριμένη διαφορά οφείλεται ουσιαστικά στο ότι καθώς αυξάνε-ται η απόσταση, η δύναμη μεταξύ των κουάρκ αυξάνεται αντί να μειώ-νεται.

Ωστόσο, η υπερβολική έμφαση που δίνεται στο να κατα-στήσουμε φανερές τις πραγματικές οντότητες μαρτυρά μιαμάλλον χονδροειδή αντίληψη για το τι εννοούμε με τη λέξηφανερός. Για τους φυσικούς, τα πειράματα βαθιάς ανελαστικήςσκέδασης φανερώνουν τα κουάρκ με την ίδια βεβαιότητα όπωςαν τα κρατούσαν οι ίδιοι, ένα ένα, στην παλάμη του χεριούτους. Σε ό,τι αφορά τη φυσική των στοιχειωδών σωματιδίων, η«άμεση» παρατήρηση είναι στην πραγματικότητα αρκετά «έμ-μεση». «Βλέπουμε» τα σωματίδια βλέποντας τι μπορούν να κά-νουν: να παράγουν ίχνη τροχιών στους θαλάμους φυσαλίδων,να προκαλούν σπινθηρισμούς στους θαλάμους εκκενώσεων,κ.ο.κ.

Έτσι, οι φυσικοί, στην αβασάνιστη και διαισθητική στάσηπου τηρούν απέναντι στη δουλειά τους, στον τρόπο με τονοποίο μιλούν και σκέφτονται όταν βρίσκονται αναμεταξύ τους,συνηθίζουν να είναι ρεαλιστές σε ό,τι αφορά τις οντότητες μετις οποίες καταγίνονται, και ενώ είναι πρόχειροι στα όσα λένεγια τις οντότητες αυτές και τις συγκεκριμένες ιδιότητές τουςκαθώς και τις μεταξύ τους σχέσεις, γενικώς αισθάνονται πωςαυτό που προσπαθούν να κάνουν, και ως ένα βαθμό κατορθώ-νουν, είναι να αποκτήσουν μια «πρόσβαση στην πραγματικό-τητα».

Ας στραφούμε τώρα στο τι θα έλεγαν οι φιλόσοφοι διαβά-ζοντας τις προηγούμενες παραγράφους. Υπό ποίαν έννοια θαόφειλε κανείς να πιστεύει στην επιστήμη εν γένει, για να μημιλήσουμε για τις σκοτεινές εξάρσεις της σύγχρονης θεωρητι-κής φυσικής;

Κατά παράδοση, η επιστημολογία, η θεωρία της γνώσης,υπήρξε το κεντρικό ενδιαφέρον της δυτικής φιλοσοφίας, ακό-μη και αν το μόνο που κατέδειξε ήταν πως οι κλασικές διατυ-πώσεις συνίστανται μάλλον σε παρανοήσεις! Πράγματι, πολ-λοί μεταμοντέρνοι θα ισχυρίζονταν ότι η σπουδαιότερη πρό-σφατη πρόοδος στη φιλοσοφία ήταν το ότι διέλυσε, και όχι τοότι επέλυσε, τα παραδοσιακά επιστημολογικά προβλήματα.Πάρτε τον θεμελιωτισμό, έναν σημαντικότατο «ισμό». Υπάρ-χουν θεμέλια της γνώσης, αποφάνσεις που απλώς γνωρίζουμε


9

ότι αληθεύουν, για τις οποίες δηλαδή δεν αναφύονται ερωτή-ματα προς περαιτέρω τεμκηρίωση, και που επομένως μπορούνεν συνεχεία να χρησιμεύσουν για την αιτιολόγηση άλλων απο-φάνσεων; Στον κατάλογο των υποψηφίων για τον ρόλο αυτό πε-ριλαμβάνονται η ύπαρξή μου και η ύπαρξη του Θεού(Descartes), η δομή της εννοιακής σκέψης (Kant), η άμεση αι-σθητηριακή εμπειρία (Mach). Κατά την άποψή μου, όλοι τούτοιοι υποψήφιοι για τον ρόλο του θεμελίου της γνώσης έχουν αρ-κούντως απαξιωθεί στη φιλοσοφική γραμματεία. Απορρίπτω,λοιπόν, τον θεμελιωτισμό. Σημειώστε, ωστόσο, ότι στην πραγ-ματικότητα ο θεμελιωτισμός περιέχει μια προϋπόθεση, συγκε-κριμένα ότι έχει νόημα να μιλούμε για την αλήθεια simpliciter*,για το πώς είναι τα πράγματα καθ’ αυτά ή για το πώς μας παρου-σιάζονται στην εμπειρία. Η πρόσφατη επίθεση εναντίον του θε-μελιωτισμού επικεντρώθηκε κατά μέγα μέρος στο να απαξιωθείτούτη η θεωρία της αλήθειας ως αντιστοιχίας. Σε τι ακριβώς συ-νίσταται η αντιστοιχία; Ομολογώ ότι οι απόπειρες να παρου-σιασθεί μια τέτοια ανάλυση δεν απεδείχθησαν ιδιαιτέρως επι-τυχείς. Ωστόσο, θα υποστηρίξω ότι και οι ίδιοι οι κριτικοί τηςθεωρίας της αλήθειας ως αντιστοιχίας προϋποθέτουν κάποιαδιαισθητική, μινιμαλιστική και ενδεχομένως μη αναλύσιμημορφή αντιστοιχίας. Η εναλλακτική της αντιστοιχίας επιλογήείναι η συνεκτικότητα, δηλαδή ένα σύστημα πεποιθήσεων οιοποίες στηρίζουν η μία την άλλη βάσει των λογικών τους σχέ-σεων. Οι πεποιθήσεις είναι, λοιπόν, αληθείς αν συνδέονται συ-νεκτικά με άλλες πεποιθήσεις. Ποιο είναι όμως το ποιόν τωναποφάνσεων που δηλώνουν ότι έχω την τάδε πεποίθηση ή ότιοι πεποιθήσεις μου συνδέονται με τον τάδε τρόπο; Εάν δεν εί-ναι αληθείς simpliciter, κατά τη μινιμαλιστική μου έννοια περίαντιστοιχίας, πώς μπορώ να ισχυριστώ ότι οι πεποιθήσεις μου(όποιες είναι πράγματι οι πεποιθήσεις μου!) αληθεύουν (κατάτην έννοια της συνεκτικότητας) δυνάμει του γεγονότος (αντι-στοιχία και πάλι;) ότι όντως συνδέονται συνεκτικά; Συνεπώς,


10

* Λατινική απόδοση του αριστοτελικού «�πλ�ς». Έχει τη σημασία του«όχι σχετικώς», «απολύτως». [Σ.τ.Μ.]

εάν υπάρχουν γεγονότα αναφορικά με το πώς συνδέονται μετα-ξύ τους οι πεποιθήσεις, τότε ίσως να μην είναι και τόσο μεγάλοβήμα το να αποδεχθούμε ότι υπάρχουν γεγονότα αναφορικά μετο πώς σχετίζονται οι πεποιθήσεις με τον κόσμο.

Ας εξετάσουμε τώρα μερικές από τις απαντήσεις στο ερώ-τημα «Πρέπει να πιστεύουμε στην επιστήμη;». Το ερώτημααυτό επιδέχεται ένα ευρύ φάσμα απαντήσεων, οι οποίες κατα-λαμβάνουν τις σελίδες των φιλοσοφικών μονογραφιών και πε-ριοδικών. Στο ένα άκρο του φάσματος βρίσκονται οι σχετικι-στές, οι οπαδοί του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού, οι ανορ-θολογιστέςØ στο άλλο άκρο βρίσκονται οι ρεαλιστές, οι αντι-κειμενιστές, οι υπέρμαχοι της επιστημονικής ορθολογικότη-τας. Και μεταξύ των δύο άκρων ευδοκιμούν όλες σχεδόν οι δυ-νατές ενδιάμεσες αποχρώσεις. Υπάρχουν, για παράδειγμα, οιθετικιστές που, υπό την έννοια με την οποία χρησιμοποιώ εδώτον όρο, εν γένει αποδέχονται ασμένως τη ρεαλιστική σκοπιάστο επίπεδο της άμεσης μακροσκοπικής παρατήρησης, πληνόμως, χαράσσοντας μια σαφή διάκριση μεταξύ παρατηρησια-κού και θεωρητικού, αντιμετωπίζουν το θεωρητικό οπλοστά-σιο απλώς ως μια υπολογιστική συσκευή ή εργαλείο, αν προ-τιμάτε, προκειμένου να συνδεθεί η παρατηρησιακή εισροή(input) με την παρατηρησιακή εκροή (output), καταλήγονταςσε μια αντίληψη για τη θεωρητική φυσική την οποία θα μπο-ρούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως προσέγγιση του «μαύρου κου-τιού». Απαγορεύεται αυστηρά η όποια φιλέρευνη διάθεση, δη-λαδή το να επιχειρήσουμε να βγάλουμε το μεταφυσικό κατσα-βίδι, να ανοίξουμε το καπάκι και να δούμε τι συμβαίνει μέσα.Μεγάλο μέρος, όμως, της σύγχρονης φιλοσοφίας της επιστή-μης συνετέλεσε στο να τεθεί υπό αμφισβήτηση κάθε σαφήςδιάκριση μεταξύ παρατήρησης και θεωρίας (εν προκειμένωκυριαρχεί το σύνθημα ότι η παρατήρηση ενέχει θεωρία). Εάνκάποιος συγκινείται από τα επιχειρήματα αυτά, τότε είτε πρέ-πει να απορρίψει τον μεταφυσικό ρεαλισμό ακόμη και στο επί-πεδο της παρατήρησης και να μετατοπιστεί σε μια θέση όπωςο πραγματισμός, όπου σύνθημα γίνεται το «είναι αληθές γιασένα αν δουλεύει για σένα» (με δεδομένους, όμως, ορισμένους


11

στόχους, μπορούμε ακόμα να προσπαθήσουμε να διατηρήσου-με μια μορφή ορθολογικότητας σχετικά με το πώς θα επιτευ-χθούν καλύτερα αυτοί οι στόχοι) είτε να οδηγηθεί στην αντί-θετη κατεύθυνση, ερμηνεύοντας ρεαλιστικά όχι μόνον τις πα-ρατηρήσεις αλλά και το θεωρητικό οπλοστάσιο.

Θα περάσω τώρα στη σκιαγράφηση των δύο άκρων. Όμωςπρέπει να τονίσω ότι οι συμβιβαστικές θέσεις συνήθως είναιασταθείς και, αν κάποιος εξετάσει ψύχραιμα το ζήτημα, είναιπολύ εύκολο να οδηγηθεί σε ένα από τα δύο άκρα. Ποια είναιλοιπόν τα επιχειρήματα του ακραιφνούς σχετικιστή, σε απο-φθεγματική μορφή;

Ο σχετικιστής αρνείται ότι υπάρχει έστω και ένα αντικει-μενικό γεγονός αναφορικά με οιαδήποτε περιοχή του επιστη-τού, είτε πρόκειται για τη φυσική επιστήμη, είτε για ηθικάερωτήματα, είτε ακόμα και για τη λογική και τα μαθηματικά.Δεν υπάρχει κανένα αρχιμήδειο σημείο, κανένα σημείο θεώ-ρησης μέσα από τα μάτια του Θεού, απ’ όπου θα είχε νόημα ναμιλάμε για αλήθεια ως αντιστοιχία με το όντως ον και επομέ-νως κάθε αξίωση να συλλάβουμε την «πραγματικότητα» όπωςείναι καθ’ αυτή, το καντιανό Ding an sich (το πράγμα καθ’ αυ-τό), συνιστά απλώς μια μεταφυσική μωρία.

Πώς θα μπορούσαμε, διερωτώνται οι σχετικιστές, να φτά-σουμε σε μια τέτοιου είδους γνώση, είτε διά μόνου του λόγου,υπόθεση που απορρίπτουν ως γελοία, είτε επί τη βάσει τηςεμπειρικής παρατήρησης, για την οποία λένε ότι είναι τόσοεξαρτημένη από θεωρητικές προϋποθέσεις ώστε αδυνατεί ναπροσφέρει ένα θεμέλιο για τη γνώση με την παραδοσιακή έν-νοια, σύμφωνα με την οποία γνώση σημαίνει γνώση της αντι-κειμενικής αλήθειας για τα πράγματα, για το τι είναι, το πώςσυμπεριφέρονται, κ.ο.κ.;

Τα πάντα σχετικεύονται και ανάγονται στο επίπεδο της κα-θαρά υποκειμενικής γνώμης ή, στην καλύτερη περίπτωση, τηςδιυποκειμεινικής συμφωνίας που εξαρτάται όχι από τον κόσμοκαι την επιστημονική διερεύνησή του, αλλά από κοινωνικοοι-κονομικούς παράγοντες και ιδεολογίες. Η αλήθεια προβάλλειέτσι ως συνεκτικότητα, ή ίσως ως ό,τι μας κάνει να νιώθουμε


12

καλά, όμως ποτέ ως αντιστοιχία προς ό,τι όντως συμβαίνει. Επίπαραδείγματι, οι σχετικιστές θα μπορούσαν κάλλιστα να ισχυ-ριστούν ότι η θρησκεία είναι αληθής κατά τη δική τους έννοια,όχι όμως επειδή όντως υπάρχει ένας Θεός ή ένας ηθικός νόμοςØ

το ίδιο ισχύει και για την επιστήμη, λένε – η απόφανση «τακουάρκ υπάρχουν» αληθεύει μόνον εφόσον κάποιος πιστεύειπως τα κουάρκ υπάρχουν, ή ίσως επειδή κάποια κοινωνική ομά-δα, όπως οι επιστήμονες που ασχολούνται με την φυσική τωνυψηλών ενεργειών, συμφωνούν ότι τα κουάρκ υπάρχουν, ποτέόμως επειδή (έκπληξη!) τα κουάρκ πράγματι υπάρχουν. Δύο εί-ναι τα συμπεράσματα στα οποία μπορεί να καταλήξει κανείςακολουθώντας αυτή τη συλλογιστική. Είτε πρέπει να παραδε-χθεί ότι δεν γνωρίζει απολύτως τίποτε, υιοθετώντας τη στάσητου σκεπτικιστή κατά την περίφημη πυρρώνεια παράδοση τηςαρχαιότητας, ή –όλως περιέργως– να ισχυρισθεί ότι γνωρίζειτο καθετί επί του οποίου έχει μια γνώμη ή πεποίθηση, διότιόταν ο σχετικιστής υποστηρίζει ότι γνωρίζει κάτι, εννοεί αυτόακριβώς. Φυσικά, ο σχετικισμός έχει κάποια εμφανώς παράδο-ξα γνωρίσματα. Γνωρίζω ότι κάτω από τα χόρτα του κήπου μουζουν ξωτικά, αν το πιστεύω εγώ ή ίσως η τοπική μου κοινότητα,ακόμη κι αν δεν το πιστεύει κανείς άλλος. Για τον σχετικιστή,εφόσον δεν υπάρχει καμία αυστηρή έννοια της αλήθειας, τότεδεν υπάρχει και καμία έννοια του σφάλματος, του να κάνεις λά-θος. Το να κάνεις λάθος, κατά την παράδοξη αντίληψή τους,σημαίνει απλώς το να διαφωνείς με κάποιον άλλο. Ακόμη καιέτσι, όμως, το ζήτημα δεν τίθεται σωστά. Όταν ο Τζακ λέει ότικάτω από τα χόρτα του κήπου του υπάρχουν ξωτικά και η Τζιλλέει πως δεν υπάρχουν, τότε και οι δυο έχουν δίκιο, ο καθέναςμε τον τρόπο του και από τη δική του σκοπιά. Γιατί όμως να θε-ωρήσουμε τον σχετικισμό αληθή; Υπό ποίαν έννοια της λέξε-ως «αληθής»; Οι σχετικιστές συχνά μιλούν με τέτοιον τρόποώστε να νομίζει κανείς πως η αλήθεια του σχετικισμού αποτε-λεί το μοναδικό πράγμα που μπορούν να γνωρίζουν σύμφωνα μετην παραδοσιακή έννοια της λέξης «γνωρίζω»Ø εφόσον όμωςδεν αποδέχονται την παραδοσιακή έννοια, μήπως τότε η αλή-θεια του σχετικισμού αποσυντίθεται σε ένα απλό ζήτημα γνώ-


13

μης; Τότε, όμως, γιατί καταπιάνονται με επιχειρήματα; Οι σχε-τικιστές, βεβαίως, θεωρούν τη θέση τους ως το απαύγασμα τηςμεταμοντέρνας λεπτοφυΐας, στην πραγματικότητα όμως η όληθέση τους ρέπει προς μιαν ασυνάρτητη παραδοξολογία.

Ας στραφούμε τώρα στο άλλο άκρο, τον ρεαλισμό. Σε αδρέςγραμμές, ο ρεαλισμός αρνείται όλα όσα βεβαιώνει ο σχετικι-στής. Υπάρχει ένας αντικειμενικός κόσμος, διακριτός απόεμάς, τους στοχασμούς και τα φαντασιοκοπήματά μας, όπου τακουάρκ είτε υπάρχουν είτε δεν υπάρχουν. Ίσως να μην κατορ-θώσουμε ποτέ να μάθουμε τελεσίδικα τι όντως συμβαίνει, είναιόμως δυνατόν να παράσχουμε πειραματικά τεκμήρια επί του ζη-τήματος, να προσφέρουμε βαθμούς στήριξης ή επιβεβαίωσηςτου ισχυρισμού ότι τα κουάρκ υπάρχουν. Γνωρίζουμε άραγεαδιαμφισβήτητα την ίδια την τεκμηριακή βάση; Όχι, όχι με βε-βαιότητα, αλλά μπορούμε να προβούμε σε εύλογες εκτιμήσειςσχετικά με την αξιοπιστία των πειραματικών αναφορών, βασι-ζόμενοι στις συνήθεις διαδικασίες ελέγχου και βαθμονόμησης.

Όλα αυτά ηχούν πολύ πλησιέστερα σε ό,τι είπε ο φυσικός,έχουμε όμως συλλάβει το αγκάθι του Ding an sich, της γνώσηςτου πώς έχουν όντως τα πράγματα; Πιστεύω ότι ο παλιός μουμέντορας, ο Popper, είχε τη σωστή προσέγγιση σε αυτό το πρό-βλημα. Εικάζουμε πώς είναι τα πράγματαØ δεν είμαστε ποτέ σεθέση να γνωρίζουμε με βεβαιότητα κατά πόσον έχουμε δίκιο, οιεικασίες μας, ωστόσο, δεν αποτελούν προϊόν καθαρής φαντα-σιοπληξίας ή ανερμάτιστης θεωρητικολογίας, αλλά υπόκεινταιστον τεκμηριακό έλεγχο των τεχνικών της πειραματικής επι-στήμης, της παρατήρησης, της διερεύνησης του κόσμου. ΟPopper βέβαια έδινε ιδιαίτερη έμφαση στον αρνητικό έλεγχοτης αναίρεσης, και ίσως κάποιος θα ήθελε να έχουμε τη δυνα-τότητα μιας περισσότερο θετικής μορφής υποστήριξης ή επι-βεβαίωσης! Όμως κάποιος έλεγχος υπάρχειØ ο κόσμος αντιδράØ

δεν μπορούμε να τον φτιάξουμε σύμφωνα με τα γούστα μας. Δενκατασκευάζουμε εμείς τα κουάρκ: εμείς απλώς αποτιμούμε τατεκμήρια υπέρ της εικασίας ότι τα κουάρκ πράγματι υπάρχουν.

Ας επιστρέψουμε τώρα στις συμβιβαστικές απόψεις. Λοι-πόν, άπαξ και δείξουμε υποχωρητικότητα σε ό,τι αφορά την έν-


14

νοια της αλήθειας, έχουμε ήδη πάρει έναν ολισθηρό κατήφορο.Πιθανόν να προσπαθήσουμε να συγκρατηθούμε σε κάποια εν-διάμεση θέση όπως ο πραγματισμός, ο οποίος βλέπει την αλή-θεια ως την τελική συναίνεση μιας ομάδας ιδανικών ερευνη-τών, πώς όμως μπορούμε να πούμε σε τι συνίσταται ένας ιδανι-κός ερευνητής; Μήπως, μιλώντας κυνικά, αυτός δεν θα ήταν άλ-λος παρά εκείνος που τελικά θα κατέληγε να συμφωνήσει μεεμάς τους ίδιους; Είναι αδύνατον να αντισταθούμε στη θελκτι-κότητα του ακραιφνούς σχετικισμού. Συνεπώς, εάν δεν θέλουμενα μετατραπούμε σε σχετικιστές, το μυστικό είναι να μην επι-τρέψουμε την πρώτη, δολίως θελκτική μετατόπιση, εκείνη τουνα φανούμε ενδοτικοί στο ζήτημα της αλήθειας. Γιατί ίσως τοθέμα των κουάρκ να μην έχει και τόση σημασία, νομίζω όμωςπως στην καθημερινή ζωή όντως υπάρχει διαφορά στο να πι-στεύουμε στην ιατρική επιστήμη και όχι στα μάγια και τα ξόρ-κια και γνωρίζω με βεβαιότητα με τίνος το αεροπλάνο θέλω ναταξιδέψω – με του ρεαλιστή, όχι με του σχετικιστή!

Έτσι, ας αρχίσουμε και πάλι από το άλλο άκρο και ας θέ-σουμε το ερώτημα αν θα έπρεπε να υιοθετούμε τη ρεαλιστικήσκοπιά όποτε πρόκειται για ζητήματα που αφορούν τον μακρο-σκοπικό κόσμο της καθημερινής ζωής, όπως θα δέχονταν οι θε-τικιστές. Ένα βαρύνον επιχείρημα που συνηγορεί υπέρ της ενλόγω άποψης είναι το εξελικτικό: η μόνη βάσιμη εξήγηση γιατο ότι καταφέραμε να επιβιώσουμε ως είδος συνίσταται στο ότιοι αισθήσεις μας έχουν ευρέως προσαρμοστεί κατά τρόπονώστε να καταγράφουν τον κόσμο έτσι όπως πράγματι είναι, ανμη τι άλλο στο επίπεδο της αδρής μακροσκοπικής περιγραφήςπου μας χρειάζεται στην καθημερινή ζωή. Οφείλουμε φυσικάνα αναγνωρίσουμε ότι το επιχείρημα τούτο πάσχει σε ορισμέ-νο βαθμό από μιαν αναπόφευκτη κυκλικότητα, δεδομένου ότικάποια αξιοπιστία της εμπειρίας είναι απαραίτητη προκειμέ-νου να θεμελιωθεί η πίστη μας στη θεωρία της εξέλιξης. Τοεπιχείρημα όμως είναι φαυλοκυκλικό, επειδή το συμπέρασμάτου αποτελεί μια σημαντική ενίσχυση της πρώτης μας ήσσο-νος υπόθεσης περί της αξιοπιστίας της εμπειρίας. Εάν, ωστό-σο, στο ερώτημά μας σχετικά με την καθημερινή ζωή πρέπει


15

να απαντήσουμε θετικά, ας στραφούμε τώρα στην αντίθετη κα-τεύθυνση, εάν μου επιτρέπεται η έκφραση, από έναν ασφαλήρεαλισμό για τις καρέκλες και τα τραπέζια προς έναν σαφώςπιο εικοτολογικό ρεαλισμό –που όμως παραμένει πάντα ρεαλι-σμός– για τα κουάρκ και την ΚΧΔ.

Πιστεύω ότι το μύχιο αίσθημα του φυσικού περί των ζητη-μάτων αυτών είναι ορθό κατά πάσα πιθανότητα (να μια ακόμηεικασία για εσάς) και απορρίπτω τις φαινομενικά φιλελεύθε-ρες, ανοιχτόμυαλες και εξισωτικές, σε τελική όμως ανάλυσηκαταστροφικές, θεωρίες των σχετικιστών και των οπαδών τουκοινωνικού κονστρουκτιβισμού, κι αν κάποιος καταλογίσειτην άποψή μου αυτή στο κοινωνικοοικονομικό μου περιβάλ-λον ή στις εμπειρίες που βίωσα ως έμβρυο στην κοιλιά της μά-νας μου, θα απαντούσα απλώς: «μπούρδες».

Έχω έτσι ήδη χρωματισθεί ως αδιαπραγμάτευτα ρεαλιστής.Εν τούτοις, υπάρχουν ορισμένα ζητήματα στα οποία χρειάζε-ται να δοθεί η δέουσα προσοχή.

1. Ο υποκαθορισμός: ενδέχεται να υπάρχουν δύο ή πε-ρισσότερες διαφορετικές μεταφυσικές θεωρήσεις της φύ-σης της πραγματικότητας, από τις οποίες να συνάγονταιοι ίδιες ακριβώς εμπειρικές συνέπειες. Πώς τότε θα μπο-ρούσαν τα πειράματα να παράσχουν τεκμήρια υπέρ τηςμίας ή της άλλης θεώρησης;

Ένα σχετικό παράδειγμα, το οποίο ανακύπτει και στηνκλασική φυσική, συνίσταται στη σύγκρουση της σωματι-διακής και της πεδιακής θεώρησης όσον αφορά την έσχα-τη φύση της ύλης. Ας αναλογιστούμε το εξής απλούστατοερώτημα: Πώς μετακινείται ένας σβόλος ύλης από το Αστο Β; Ενώ η σωματιδιακή θεώρηση υποστηρίζει ότι έναςυποστατός σβόλος ύλης αποτελούμενος από σωματίδιααπλώς μετατοπίστηκε από το Α στο Β, η θεωρία των πε-δίων θα έλεγε ότι ένα πεδίο δυνάμεων μετέβαλε τη διάτα-ξή του στον χώρο, περνώντας από μια διάταξη που πα-ρουσίαζε συγκέντρωση γύρω από το Α σε μιαν άλλη πουπαρουσιάζει συγκέντρωση γύρω από το Β. Εν τούτοις, πα-


16

ρά το ότι είναι ίσως αδύνατον να διαφοροποιήσουμεεμπειρικά τις δύο θεωρίες, ενδεχομένως να λειτουργούνδιαφορετικά από ευρετική σκοπιά: η πρώτη μεταφυσικήπροσέγγιση, σε αντίθεση προς τη δεύτερη, η οποία πιθα-νόν να είναι σχετικώς στείρα από ευρετική σκοπιά, μπο-ρεί να οδηγεί με απόλυτα φυσικό τρόπο σε μια ακολουθίαεμπειρικά ελέγξιμων θεωριών. Ένα άκρως διαφωτιστικόσχετικό παράδειγμα αποτελεί η μεγάλη γονιμότητα πουδιέκρινε τις εξελίξεις στην κβαντική θεωρία πεδίου κατάτη δεκαετία του 1960 σε αντιδιαστολή προς το αντίπαλότης πρόγραμμα, το λεγόμενο πρόγραμμα της μήτρας σκέ-δασης7. Τούτο επιτρέπει στον Popper να μιλά για μεταφυ-σικά ερευνητικά προγράμματα8 και να υποστηρίζει ότιαυτά επιδέχονται ορθολογική αξιολόγηση, όχι βάσει τηςεμπειρικής ελεγξιμότητάς τους, διότι τέτοια δεν διαθέ-τουν, αλλά βάσει της γονιμότητάς τους στο να καθοδη-γούν την ανάπτυξη νέων φυσικών θεωριών, οι οποίες είναιελέγξιμες και που μάλιστα μπορεί να επιβιώσουν ακόμηκαι ύστερα από αυστηρούς ελέγχους. Ομολογουμένως,προκειμένου να μετατρέψουμε μια τέτοια προσέγγισητων πραγμάτων σε αντικειμενικό κριτήριο για την αξιολό-γηση μεταφυσικών ερευνητικών προγραμμάτων, θα χρει-αζόμασταν μιαν ανάλυση της γονιμότητας που δεν θα μαςέφερνε πάλι πίσω στον υποκειμενισμό. Τούτα αναμφίβο-λα σχετίζονται με το λεπτό ζήτημα της απλότητας –γόνι-μα είναι τα προγράμματα που μπορούν να διαρθρωθούνεπιτυχώς με έναν φυσικό, ανεπιτήδευτο ή «απλό» τρόπο.Αν απλές προσαρμογές μπορεί να οδηγήσουν σε εμπειρι-κές επιτυχίες, τούτο συνιστά μια διαισθητική ένδειξη ότιτο πρόγραμμα βρίσκεται στο μονοπάτι της αλήθειας. Επι-τρέψτε μου να διευκρινίσω τι εννοώ: Δεν προτείνω μιαν


17

7 Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. M.L.G. Redhead “Some philoso-phical aspects of particle physics”, Studies in History and Philosophy ofScience, 11, 279-304 (1980).

8 K.R. Popper, Quantum Theory and the Schism in Physics, Rowman andLittlefield, Τότουα, Νιου Τζέρσυ, σ. 159 κ.ε. (1982).

αναντίρρητη λύση του προβλήματος του υποκαθορισμού,απλώς επισημαίνω την κατά την άποψή μου πλέον ελπι-δοφόρα γραμμή κρούσης.

2. Ο ρεαλισμός δέχθηκε συχνά επιθέσεις με αφορμή τοότι υφίσταται σημαντική έλλειψη σύγκλισης στην ιστο-ρία της θεωρητικής φυσικής, η οποία, σύμφωνα με αυτότο επιχείρημα, χαρακτηρίζεται μάλλον από ασυνέχειαπαρά από συνεχή σωρευτική πρόοδο. Παρά ταύτα, πι-στεύω ότι η ενδελεχής ιστορική ανάλυση συχνά αποκα-λύπτει περισσότερη συνέχεια απ’ ό,τι θα υποπτευότανκανείς, αν και μάλλον στο επίπεδο της δομής παρά τηςοντολογίας. Για να αντιληφθείτε τούτη τη διάκριση σεμια κάπως πιο γενικευμένη μορφή, δοκιμάστε να συγκρί-νετε την περίπτωση στην οποία θέτουμε το ερώτημα «Τιείναι πεδίο;» με εκείνη όπου το ερώτημα γίνεται «Ποιεςείναι οι μαθηματικές εξισώσεις που διέπουν τη συμπερι-φορά του;». Στο ζήτημα αυτό θα επανέλθω αργότερα.

3. Ο ρεαλισμός φαίνεται να απαιτεί μιαν αποχρώσα έν-νοια της αληθοφάνειας. Δεδομένου ότι συχνά οι θεωρίεςμας απαξιώνονται, μπορούμε παρά ταύτα να προσδώσουμεκάποιο νόημα στην έννοια της προσέγγισης της αλήθειας;Πρόκειται για ένα εξόχως ακανθώδες πρόβλημα στη φι-λοσοφία της επιστήμης, το οποίο συναρτάται στενά με τοερώτημα: μια θεωρία τι ακριβώς αφορά9; Ας θεωρήσουμε,επί παραδείγματι, μιαν αστρονομική θεωρία που προβλέ-πει τον αριθμό P των πλανητών και τον αριθμό D των ημε-ρών της εβδομάδας. Έστω, λοιπόν, ότι η συγκεκριμένη θε-ωρία οδηγεί σε εσφαλμένα αποτελέσματα τόσο για το Pόσο και για το D, αλλά ότι προσδιορίζει ορθώς το άθροι-σμα P + D. Θα έπρεπε άραγε να λάβουμε το γεγονός αυτόυπ’ όψιν όταν θελήσουμε να αξιολογήσουμε το κατά πό-σον η θεωρία αυτή βρίσκεται εγγύτερα στην αλήθεια; Στο


18

9 Πρβλ. D. Miller, “The accuracy of predictions”, Synthese, 30, 159-91(1975).

ερώτημα αυτό δεν έχει δοθεί καμία πλήρως ικανοποιητικήαπάντηση10. Παρ’ ότι διαισθητικά τείνουμε να πιστέψουμεότι το P + D δεν αποτελεί κάποιο αξιόλογο και σημαντικόμέγεθος ώστε να μας ενδιαφέρει ο σωστός υπολογισμόςτου, πώς είναι, εν τούτοις, δυνατόν να αποκλείσουμε ένατέτοιο ενδεχόμενο σε καθαρώς λογική βάση;

4. Τούτο παραπέμπει στο εξής ερώτημα: Οφείλουμε ναείμαστε ρεαλιστές απέναντι σε κάθε πλευρά μιας θεω-ρίας; Στην περίπτωση πολλών θεωριών της μαθηματικήςφυσικής, η απάντηση μοιάζει να είναι σαφέστατα «όχι».Το φυσικό περιεχόμενο συχνά βρίσκεται εγκυστωμένοσε μιαν ευρύτερη μαθηματική δομή, που η ίδια δεν έχεικαμία φυσική αναφορά. Στα παραδείγματα μιας τέτοιαςκατάστασης πραγμάτων θα μπορούσε να συμπεριληφθεί ηαναλυτική μήτρα σκέδασης11, όπου εισάγονται καθαράμαθηματικά αξιώματα τα οποία ελέγχουν τη συμπεριφοράτων φυσικών μεγεθών που συνεχίζονται αναλυτικά στομιγαδικό επίπεδο, ή ο ρόλος των μετασχηματισμών βαθ-μίδας σε μια θεωρία στην οποία τα σημαντικά από φυσι-κής απόψεως μεγέθη παραμένουν αναλλοίωτα υπό μετα-σχηματισμούς βαθμίδας.

Παρόμοιες εξελίξεις ασφαλώς ενισχύουν την άποψη ότιη μαθηματική φυσική δεν αποτελεί τίποτε άλλο παρά ένασύνολο μαθηματικών κατασκευών, ένα μαύρο κουτί τοοποίο συνδέεται με τον κόσμο αποκλειστικά και μόνο μέ-σω των εμπειρικών προβλέψεών του. Ακόμη όμως κι ανκάποια τμήματα μιας μαθηματικής θεωρίας δεν έχουν φυ-σικά ομόλογα, δεν προκύπτει εκ τούτου ότι οφείλουμε νατηρούμε εργαλειοκρατική στάση έναντι ολόκληρης τηςδομής.


19

10 Για περιεκτικές αναλύσεις, βλ. G. Oddie, Likeness to Truth, Reidel,Ντόρντρεχτ (1986) και I. Niiniluoto, Truthlikeness, Reidel, Ντόρντρεχτ(1987).

11 Πρβλ. Redhead, ό.π. (σημ. 4, σ. 17).

Επομένως, ασφαλώς και υπάρχουν προβλήματα αναφορικάμε τη ρεαλιστική θέση, όμως τα προβλήματα αυτά απλώς κα-ταδεικνύουν ότι η φιλοσοφία της φυσικής δεν συνιστά ένα εγ-χείρημα περισσότερο ολοκληρωμένο από την ίδια τη φυσική.Τόσο η μία όσο και η άλλη μάς φέρνουν αντιμέτωπους με νέεςπροκλήσεις για περαιτέρω προσπάθεια.

Μήπως θα μπορούσε όμως η ίδια η φυσική να υπονομεύσειτη μεταφυσική ρεαλιστική προϋπόθεση; Πρόκειται για έναερώτημα στο οποίο θα στρέψουμε την προσοχή μας στο επό-μενο κεφάλαιο.


20

Η προεπισκόπηση των επόμενων σελίδων δεν είναι διαθέσιμη

ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ · Prolegomenon to the Philosophy of Quantum...

Documents

Transcript of ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ · Prolegomenon to the Philosophy of Quantum...