1-2 = λευκέςσελ. 3

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣΕΝΙΑΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ ΧΡΟΝΟΥ, ΧΩΡΟΥ, ΥΛΗΣ ΚΑΙΔΙΑΝΟΙΑΣ Ή ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΤΕΛΕΙΩΜΕΝΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

σελ. 4

Copyright: Κώστας Γ. ΝικολουδάκηςΖαβογιάννη 7Καμίνια - Πειραιά 185 41Τηλ. 48.11.373, 0932-773373

Εκδόσεις «Δωδώνη»Ε. Κ. ΛάζοςΑσκληπιού 3, 106 79 ΑθήναΤηλ. 36.37.973

ISBN 960-385-019-5

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

ΕΝΙΑΙΑ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ ΧΡΟΝΟΥ, ΧΩΡΟΥ, ΥΛΗΣ ΚΑΙΔΙΑΝΟΙΑΣ Ή ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΤΕΛΕΙΩΜΕΝΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

(1986-1998)

�Εκδόσεις «Δωδώνη»�Αθήνα � Γιάννινα

2000

σελ. 56 = λευκή

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................. 9

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ:Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ, ΧΩΡΙΣ ΓΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΝΟΙΑ,

ΓΙΑ ΤΑ ΛΑΘΗ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΕΚΤΡΟΠΕΣ ΤΟΥ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥΜΑΣ ΑΠΟΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΖΕΙ

I Η γνώση χωρίς φιλοσοφική διάνοια τροφοδοτεί τηνάγνοια ....................................................................... 19

II Ο τρόπος ζωής επηρεάζει άμεσα τις γνωστικέςδυνατότητες .............................................................. 37

III Για την αλήθεια (πρώτη άποψη) ............................... 65IV Για την αντίληψη και τη σχέση της με την

πραγματικότητα ........................................................ 75V Για την έννοια και τη σχέση της με την αντίληψη .... 80VI Για τη διάνοια, τη γλώσσα και τη γνώση .................. 89VII Για τη γνώση έξω από την αντίληψη ........................ 97

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ:Η ΑΥΤΟΤΕΛΗΣ ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ

ΑΜΕΣΑ ΚΑΙ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΑ ΑΥΤΕΝΕΡΓΟΣ

I Για την πραγματικότητα σαν σύνολο και σαν μέρος(η πρώτη ανάλυση) ................................................... 110

II Για την ύπαρξη της εξωτερικής πραγματικότητας ..... 119III Για την αιτία, το αποτέλεσμα και τη σχέση τους ....... 126IV Για την ουσία και την ύλη ......................................... 138

σελ. 7

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ8

V Για το χρόνο (και τη σχέση του με την ουσία) .......... 150VI Για το χώρο (και τη σχέση του με το χρόνο) .............. 170VII Για την εμμεσότητα, την ποιότητα, τα κοινά στοιχεία

και τη σχέση τους ..................................................... 203VIII Ο Θεός και η Συμπαντική Εσωτερικότητα ................ 220IX Για τη διανοητική δραστηριότητα και την εμβιότητα 244X Για τη γέννηση και το θάνατο ................................... 264XI Αναμφίβολες βασικές διαπιστώσεις και επισημάνσεις 271XII Υλισμός ή Ιδεαλισμός; .............................................. 288

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:ΠΡΩΤΕΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΗΘΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ:Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΩΣ

ΕΣΩΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ, ΧΩΡΙΣ ΕΠΑΡΚΗ ΓΝΩΣΗΉ ΑΥΤΟΚΑΘΟΡΙΣΜΟ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΟΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΙ

I Για την αναγκαιότητα και τη σχετικότητα τηςατέλειας .................................................................... 329

II Για την παράνοια και τον εγωκεντρισμό ................... 349III Για την άγνοια και την αξία ενός επαρκούς σκοπού .. 373IV Για την εσωτερική αρχή και τη σημασία της ηθικής ... 386V Για την ηθική αξία του λόγου: Η φιλοσοφική

δραστηριότητα είναι ζωή αυτοκαθοριζόμενη ............. 414

σελ. 9

ΠΡΟΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στις ακόλουθες σελίδες θα βρείτε ένα φιλοσοφικό και επι-στημονικό έργο σε μια οριοθετική στιγμή της εξέλιξής του, μετάαπό μια δωδεκάχρονη περίοδο στοχασμών, θεωρητικών αναζη-τήσεων και επεξεργασίας των διατυπώσεων. Απευθύνονται σεαναγνώστες που επιθυμούν να εισχωρήσουν σε βάθος στηφιλοσοφία, σ� εξοικειωμένους με φιλοσοφικά έργα και σεεπιστήμονες, που αναζητούν λύσεις σε κοσμολογικά προβλήματαή τις συνέπειές τους στον ευρύτερο επιστημονικό χώρο. Αξίζεινα προσεχθεί, πριν απ� όλα, γιατί ο δημιουργός του έχειαναζητήσει αποτελεσματικά τις απαντήσεις στα πιο σπουδαίακαι διαχρονικά ζητήματα της φιλοσοφίας.Δεν του ήταν αρκετό ν� απαντήσει σε ορισμένα μεγάλα ερω-

τήματα, να δείξει ευφυολογώντας τις απόψεις του και να πείσειμε διάφορους έμμεσους τρόπους για την αξιοπιστία τους. Πέρααπό την επίμονη, μακροχρόνια και μεθοδική αναζήτηση, επιθυ-μούσε να τις αποδείξει, να τις κάνει αυταπόδεικτες, από αντί-δραση σε ορισμένες κοινές και ξεκάρφωτες απόψεις, που συνήθωςαντανακλούν έναν εγωκεντρικό τρόπο ζωής. Γι� αυτόν το λόγο,το συγγραφικό έργο πέρασε από αναρίθμητες αλλαγές, αναθεω-ρήθηκαν πολλές προηγούμενες μορφές του και είναι γραμμένογια να διαβαστεί, όπως αν θα θέλαμε να γνωρίσουμε από τηναρχή, βάζοντας μια προτεραιότητα στο πλήθος των γνώσεωνκαι των διαπιστώσεών μας και όχι όπως μας έτυχε από τηνεμπειρία. Δεν τροφοδοτείται από προηγούμενες φιλοσοφικέςθεωρίες ή από τις σύγχρονες επιστημονικές ανακαλύψεις, δεν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ10

αποτελεί περιγραφή κάποιας εμπειρίας ούτε μια περιπλάνησησε άλλα συγγραφικά έργα, δεν είναι αναζήτηση χωρίςαποτέλεσμα, δεν εξελίσσεται όπως θα εξυπηρετούσε τιςεγωκεντρικές επιθυμίες μας, με φαντασιοκοπία και υπερβολέςκαι είναι διατυπωμένο σε πολλή απλή γλώσσα^ όχι μόνο σκόπιμα,γιατί η ίδια η απλότητα των νοημάτων είναι μια γενική συνέπειατης προσεκτικής διασύνδεσής τους και της απίεστης συμφωνίαςτους. Όχι πως δε θα χρειαστεί διανοητική συγκέντρωση καιεργασία, αλλά αυτή δε θα είναι αναποτελεσματική εξαιτίαςκάποιων «επιστημονικών» βερμπαλισμών ή από τις λογοτεχνικέςαυταπάτες και τα διακοσμητικά στοιχεία του λόγου.Εδώ, η γλώσσα δεν αξιοποιείται όπως σ� ένα λογοτέχνημα,

απλώς για να εντυπωσιάσει και οι αναλύσεις συχνά μοιάζουν μ�ένα ασαφές σχέδιο χωρίς χρώματα, αν όχι με μια παρανοϊκήκενολογία. Η σταθερή χρησιμοποίηση λίγων απλών και κοινώνεννοιών, η αποστασιοποίηση από τις γνωστές φιλοσοφικές ορο-λογίες, η απόδοση των νοημάτων πάντοτε με τις ίδιες απλέςεκφράσεις, οι λεπτές διαφοροποιήσεις των ίδιων συλλογισμώνκαι στον τρόπο που διατυπώνονται, όλα αυτά μη θεωρηθούν λο-γοπαίγνια, ασήμαντα ή γλωσσική φτώχεια, όπως δε θεωρούνταιοι αριθμητικές σχέσεις και οι αναλυτικές περιγραφές στους εξει-δικευμένους επιστημονικούς χώρους. Η αποφυγή και η αντικα-τάσταση ορισμένων γνωστών φιλοσοφικών όρων, τοσυγκρατημένο λεξιλόγιο, η απλούστερη (περιφραστική)διατύπωση των νοημάτων, η σαφήνεια στους βασικούς στόχουςτων συλλογισμών παρά την ευρύτητά τους, η εξαγωγήσυμπερασμάτων μέσα από γενικές αρχές, η προσεκτική^ καιπαραγωγική εξέλιξη των αφηρημένων εννοιών, χωρίς νακρύβονται πίσω από τις λέξεις, χωρίς να περιπλέκονται δεδομένεςαλήθειες, οι νέες ανακαλύψεις, η πολλαπλή και απρόσμενησυμφωνία με εμπειρικές διαπιστώσεις, οι δυνατότητες εξέλιξης

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 11

είναι τα γενικά γνωρίσματα του έργου. Πολλά από τα λεγόμενα,αν εννοηθούν με κάποια διαφοροποίηση ή απομονωμένα απότον υπόλοιπο συλλογισμό δεν είναι πρωτόγνωρα. Όπως είπε οRene Descartes, από αιώνες νωρίτερα, «είναι αδύνατο ναφανταστεί κανένας κάτι τόσο παράδοξο ή τόσο απίστευτο, πουωστόσο να μην το έχει πει κάποιος φιλόσοφος».Το έργο είναι χωρισμένο σε τρία ευρύτερα μέρη, όπως ανα-

λογούν στα τρία κεντρικά και άμεσα αλληλεξαρτημένα ζητήματατης φιλοσοφίας � γύρω από τη γνώση, την πραγματικότητα καιτην ανθρώπινη ζωή � και συνολικά σαν κοσμοθεωρία αποτελείτις γενικότερες γνωστικές αρχές και την τελειότερη εξήγηση πουέχει δοθεί για την αρχή του Σύμπαντος και την ουσία των δυνα-τοτήτων του.Το πρώτο μέρος είναι μια προσαρμοσμένη γνωσιολογική ει-

σαγωγή με μια περιορισμένη θεωρητική ανάλυση της γνώσηςσαν έννοιας και ένα γενικό καθορισμό της γνωστικής δυνατότη-τας^ για να ακολουθήσει μια ορθολογικά εξελιγμένη κοσμολογικήθεωρία για τα κοινά ζητήματα της αρχής των πραγμάτων, τηςουσίας, της σχέσης τους με το χρόνο και το χώρο και της αρχήςτων βιολογικών φαινομένων. Εδώ, βρίσκουν την απάντησή τουςμε ενιαίο τρόπο τα μεγάλα ερωτήματα. Στο τρίτο μέρος περι-λαμβάνονται οι βασικές συνέπειες των κοσμολογικών αρχώνστην εξέλιξη της ζωής, στη σχέση της με το υλικό και κοινωνικόπεριβάλλον, στις δυνατότητές της και ειδικότερα στην εσωτερικήζωή του ανθρώπου, προκαθορίζονται οι σταθερές αρχές μιας πρα-κτικής φιλοσοφίας και αναδεικνύεται η συνέπεια της κοσμολο-γικής γνώσης.Ο τίτλος «Θεολογία της Επιστήμης» δεν πρέπει να μας

παραπλανήσει και θα είχε αποφευχθεί από έλλειψη παρρησίας,αν δεν ήταν δικαιολογημένος και ο πιο εύστοχος για να δείξειγενικά το περιεχόμενο μαζί με τις ρηξικέλευθες δυνατότητές του.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ12

Στην εξέλιξη της κοσμολογικής θεωρίας και κοντά στο ζή-τημα για την αρχή της ζωής, η έννοια του Θεού διατηρείται,διαφοροποιείται και σημασιοδοτείται σαν κεντρική για τα ηθι-κολογικά ζητήματα, μετά από το συνθετικό προσδιορισμό τηςσαν Συμπαντική Εσωτερικότητα. Αν έτσι οριστικοποιείται τοαναπόφευκτο ξεπέρασμα των αρχαίων θρησκευτικών προκατα-λήψεων περί της σχέσης ανάμεσα στη ζωή, την ευρύτερη πραγ-ματικότητα και το Θεό, εξίσου διασαλεύονται ταανθρωποκεντρικά πρότυπα ζωής, τα οποία παράγονται μευπερβολική εκμετάλλευση της εμπειρίας, χωρίς να βασίζονταιστη γνώση των γενικών κοσμολογικών ζητημάτων. Προς αποφυγήπαρεξηγήσεων αυτό το ξεπέρασμα δεν είναι ο στόχος του βιβλίουκαι δε βασίζεται σε καμιά θρησκεία, σε καμιά παρέκκλισή τουςκαι σε καμιά προηγούμενη φιλοσοφική θεωρία. Ο συγγραφέαςθα ανεχόταν πολύ πιο εύκολα να κατηγορηθεί ως άθεος καιαποδέχεται το χαρακτηρισμό του ως άθρησκος, παρά ναπεριπλακεί σε θρησκευτικές αντιπαραθέσεις ή να γίνει στόχοςτέτοιων θρησκευτικών ή αντιθρησκευτικών αντιδράσεων. Οτίτλος «Θεολογία της Επιστήμης», πέρα από το σκοπό του ναυποδηλώσει τις γενικότερες αρχές της γνώσης, τις εξελικτικέςδυνατότητές τους χωρίς περιορισμό της εμπειρίας, την εμπειρικήσυμφωνία τους και τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας του Θεού,υπονοεί και αυτήν την αντιθρησκευτική μας θέση.

Στη θέση πολλών συνηθισμένων και φιλοσοφικών όρων χρη-σιμοποιούνται διαφορετικοί όροι και φράσεις, όχι λιγότερο συ-νηθισμένοι, με έννοια αντίστοιχη, διαφοροποιημένη ή ευρύτερη.Ορισμένοι δε χρησιμοποιήθηκαν, γιατί οι πρώτες απόψεις και

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 13

στοχασμοί άρχισαν και διαμορφώθηκαν χωρίς εκείνους. Ησκόπιμη αποφυγή τους είναι συνέπεια του επαναπροσδιορισμούτων αποσπασματικών εννοιών, μετά από τη διαμόρφωση τηςσυνολικής θεώρησης. Προνοητικά, χρησιμεύει από τώρα ναπροσέξουμε ότι αποφεύγονται βασικοί όροι όπως: υποκείμενο,αντικείμενο, ψυχή, πνεύμα, συνείδηση, σκέψη, κρίση, δύναμη,κατάσταση, χαρακτήρας, νόμος, ελευθερία, ιδιότητα.Στη θέση αυτών χρησιμοποιούνται άλλοι κοινοί όροι όπως:

έμβιο μέρος, πράγμα και ύπαρξη, με πολλούς επιθετικούς προσ-διορισμούς (αντί υποκείμενο, αντικείμενο και ον), εσωτερικόςκόσμος, εσωτερική ή άμεση ποιότητα, βιολογική σύνθεση καιεσωδιανοητικός κόσμος (αντί ψυχή και πνεύμα), άμεση γνώση,προσοχή, αντίληψη με ή χωρίς διανοητική συγκέντρωση, διάθε-ση (αντί συνείδηση), διάνοια ή νόηση και στοχασμός (αντί μυαλό,πνεύμα και σκέψη), διαπίστωση, γνώση και αναγνώριση (αντίκρίση), έννοια και θεωρητική άποψη (αντί ιδέα), ενέργεια, επί-δραση, αιτία και δυνατότητα (αντί δύναμη), τρόπος επηρεασμού,δραστηριότητα, δυνατότητα, σχέση και αλληλεπίδραση (αντίκατάσταση), ποιότητα (χωρίς έννοια αξιολόγησης, γενικότερατης μορφής και αντί του χαρακτήρα), κοινός ή σταθερός τρόποςσύνδεσης, αλληλεπίδρασης, κοινά στοιχεία, κοινή αρχή, σταθερέςδυνατότητες και περιοδικότητα (αντί νόμος), αυτοκαθορισμός,αυτοτέλεια, προσανατολισμός (και συνδυασμό άλλων σχετικώνεννοιών, αντί της ελευθερίας).Πρέπει να προσεχθεί ξεχωριστά η λέξη «γνώση», η οποία

χρησιμοποιείται με ευρύτατη και βασική έννοια, για να σημαίνειπολυάριθμες διανοητικές πράξεις, ακόμα και την ουσία του λε-γόμενου εσωτερικού κόσμου. Θεωρείται πάντοτε γνώση, σαν αλη-θινή, λανθασμένη και διαστρεβλωμένη, σαν απλή και σύνθετηέννοια, σαν έμμεση στη γλώσσα και άμεση χωρίς τη γλώσσα,σαν αντιληπτική και σαν διαμορφωμένη εμπειρία, σαν διαπί-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ14

στωση και απόδειξη, σαν προγνωστική και διαισθητική, σαν πλη-ροφορία. Το ίδιο, οι έννοιες της ποιότητας, της δυνατότητας καιτης δραστηριότητας δεν εννοούνται σαν τελείως άσχετες, αλλάσαν να περιέχεται η μια στην άλλη. Όταν θα έχετε μια πρώτηέννοια για το σύνολο της θεωρίας μετά από την πρώτη ανάγνω-ση, θα είναι ευκολότερο να την παρακολουθήσετε και να τηνκαταλάβετε χωρίς δικές σας παρανοήσεις.Η έκδοση του βιβλίου οριοθετεί ένα σχετικό τέλος στην πο-

λυετή διαμόρφωση του παρόντος συγγραφικού έργου, ενώ αυτόβρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη και οι ατέλειές του δεν είναι λίγες.Επομένως, επιτρέψτε μου να σας ζητήσω μια ευρύτερη ανοχή,όταν θα κάνετε τις διαπιστώσεις σας για την ποιότητα και τηναξιοπιστία του. Δεν πρέπει να επισκιάσουν την ουσία των στο-χασμών και να μην προσεχθούν οι βασικές θεωρητικές θέσεις,μεμονωμένα και στο σύνολό τους, ως μια ενιαία πολυθεωρία μεδυνατότητες εξέλιξης. Αν θεωρείται επιστήμη η αστρολογία καιαξιόπιστες πολλές ψυχολογικές και κοινωνιολογικές αναλύσεις,τότε για τις ατέλειες, τις ασυνέπειες και τα λάθη εδώ πέρα θαπούμε ότι μοιάζουν με σπασμένα κλαδάκια, που αφήνουν χωρίςκαμιά βλάβη το νεοσχηματισμένο κορμό τους.Διαβάζοντας κάποιος το βιβλίο με την προτεραιότητα των

σελίδων και παρακολουθώντας τα διατυπωμένα νοήματα με όλεςτις λεπτομέρειές τους, πριν να καταλάβει το βασικό θεωρητικόσχήμα και τις κεντρικές απόψεις, δεν πρέπει να παρασυρθεί απόμεμονωμένες διαπιστώσεις και να χάσει την ουσία. Με την προϋ-πόθεση πως θα υπάρχει αυτή η ανοχή και η θετική διάθεση απότον αναγνώστη, τελικά απέφυγα να περιοριστώ στη διατύπωσημόνο των πιο βασικών και αξιόπιστων θεωρητικών θέσεων, μετη μορφή μιας περιληπτικής και καθαρής επιστημονικής θεωρίας.Αυτό έγινε με σκοπό το έργο να προσελκύσει ένα ευρύτερο ανα-γνωστικό κοινό, να συμβάλλει στη δημιουργική αναζήτηση, να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 15

προδιαθέσει για την ευκολότερη προσέγγισή του και να αναδείξειμια πολύπλευρη, ουδέτερη θεώρηση των πραγμάτων. Μια θεώ-ρηση για την πραγματικότητα, τη ζωή, το χρόνο και τις σχέσειςτους, την οποία θα διαμορφώναμε, αν στοχαζόμασταν από τηθέση όλων των άλλων, συνυπολογίζοντας τις ξεχωριστές εμπει-ρίες τους και όχι μόνο μια στιγμή της δικής μας εμπειρίας, πα-ρασυρμένοι από τις σχέσεις και τις δυνατότητές μας προς τοπεριβάλλον μας.Υπάρχουν πολλοί σπουδαίοι διανοούμενοι και φιλόσοφοι, οι

οποίοι με τα σπουδαία έργα τους αντέδρασαν με τον ευφυέστεροκαι ισχυρότερο τρόπο στις προκαταλήψεις, στη μωρία και στονεγωκεντρισμό, προσέγγισαν μεγάλες αλήθειες και υπερασπίστη-καν έναν ηθικό-φιλοσοφικό τρόπο ζωής. Παραταύτα ακόμα ζού-με στον ίδιο σκοταδισμό και οι ίδιοι αγνοούνται. Αυτή είναι μιααποθαρρυντική διαπίστωση για όσα θα έπρεπε να περιμένουμεαπό μια ακόμα λογική αντίδραση, αλλά ο Χρόνος είναι με τομέρος εκείνου που αναζητάει την αλήθεια, χωρίς να την περιορίζειστη διάρκεια της ζωής του και στο σχετικό περιβάλλον του. Ανπέρα από τη φιλοσοφική δραστηριότητα στοχεύουμε καιαντιδρούμε στο σκοταδιστικό τρόπο ζωής της ανθρώπινηςπλειονότητας, αυτό δε θ� άξιζε τον κόπο, αν εμείς δεν ήμαστανανάμεσά τους και δεν μας άγγιζαν οι συνέπειές του.

16 = λευκή

σελ. 1718 = λευκή

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

Η ΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΔΕΝΕΞΑΡΤΩΝΤΑΙ ΠΑΝΤΟΤΕ Ή ΜΟΝΟ ΑΠΟ ΜΙΑ ΠΟΣΟΤΗΤΑΓΝΩΣΕΩΝ. ΑΝΤΙΘΕΤΩΣ, Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΝΑ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ,ΧΩΡΙΣ ΓΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΝΟΙΑ, ΓΙΑ ΤΑ ΛΑΘΗ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΙΣΠΑΡΕΚΤΡΟΠΕΣ ΤΟΥ ΣΤΟΧΑΣΜΟΥ ΜΑΣ ΑΠΟΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΖΕΙ

σελ. 19

I. Η γνώση χωρίς φιλοσοφική διάνοια τρο-φοδοτεί την άγνοια

«Ποιος μπορεί ν� ανατρέψει μ� αιτίες, αυτό πουο όχλος έμαθε κάποτε να πιστεύει χωρίς αιτίες;»

FR. NIETZSCHE

Βλέποντας πως οι άνθρωποι διαμορφώνουν τις απόψεις τους,χωρίς να τις στηρίζουν και να τις αποδεικνύουν, μπορούμε ναδιαπιστώσουμε πολλά λάθη και αιτίες που επηρεάζουν την απο-τελεσματική χρησιμοποίηση της διάνοιας και έτσι να μάθουμενα στοχαζόμαστε χωρίς παρεκτροπές. Πολύ συχνά, αυτή η πα-ρεκτραπείσα διανοητική δραστηριότητά τους περιλαμβάνει αξιο-πρόσεκτους και παράξενους συνειρμούς νοημάτων, όπως είναιτα λάθη των κακόπιστων και των προκατειλημμένων. Αμφισβη-τούν ή αρνούνται την αλήθεια μιας παράδοξης άποψης, πρινακόμα να την ακούσουν και να την καταλάβουν καλά, από τησπουδαιότητα ενός ζητήματος μπορούν να συμπεράνουν ότι ηανακάλυψη της γνώσης είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη και απότην έλλειψη απλότητας του λόγου, ότι αυτός είναιπαραπλανητικός. Όμως, ένας πειστικός λόγος των κακόπιστων,ειδικά απέναντι στις φιλοσοφικές θεωρίες, έχει ένα μέροςαλήθειας: «Μεγαλοφυείς φιλόσοφοι, επιστήμονες, εξέλιξη των

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ20

επιστημών, συγγραφικό έργο επί πολλούς αιώνες και ακόμα δεναπαντήθηκαν τα πιο σπουδαία ερωτήματα, για τα οποία πολλοίυποστήριξαν πως ανακάλυψαν».Με αυτές τις εμπειρικές διαπιστώσεις θα υποστήριζαν πόσο

πολύ δύσκολο είναι να ανακαλυφθούν οι απαντήσεις τους, ανόχι αδύνατο, έχοντας πιστέψει έτσι εύκολα ότι αυτό δεν έχειγίνει ακόμα! Αλλά, πολλές φορές μας είναι δυσκολότερο ν� ανα-γνωρίσουμε μια αλήθεια από το να τη βρούμε και γι� αυτό θαπρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί και καλόπιστοι, ότανδιαβάζουμε ένα φιλοσοφικό ή επιστημονικό έργο. Απαντήσεις,που αναζητούνται με πολύ κόπο και μεγαλοφυΐα, είναι δυνατόνα έχουν δοθεί εύκολα, ακόμα και από έναν αγράμματο άνθρωπο.Ωστόσο να μη διαδίδονται, να μην αναγνωρίζονται σαναξιόπιστες, να μην υπάρχει κοινή συμφωνία, να μην έχουναποδειχθεί, να μην έχουν αποσαφηνιστεί, να μην έχουνπροσεχθεί και να αγνοούνται από εκείνους που ήταν σε θέση νατις καταλάβουν και να τις αποδείξουν. Αλλά, ακόμα και όταν ηεύρεσή τους είναι σχεδόν αδύνατη, δεν παύει να είναι δυνατήκαι δε γνωρίζουμε πότε θα πραγματοποιηθεί, ενώ το πόσο εύκολοείναι να απαντήσουμε σε ένα ερώτημα είναι μια απορία, τηςοποίας η σωστή απάντηση μπορεί να είναι πιο δύσκολη. Έναςβασικός λόγος, για τον οποίο συχνά είναι αδύνατη η ανακάλυψητης αλήθειας ή η απόδειξή της, δεν είναι η έλλειψη γνώσης,διανοητικής ευφυΐας και κόπου, αλλά η έλλειψη αναζήτησης προςτη σωστή θεωρητική κατεύθυνση, με το σωστό τρόπο, χωρίςπαρεκτροπές, άσχετα από το πώς εξηγείται αυτή η έλλειψη.

Δεν είναι μόνο η άγνοια ούτε η έλλειψη εμπειρίας, που κάνουν

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 21

αδύνατη ή δύσκολη την αποφυγή των λαθών, τη σύλληψη τηςαλήθειας και τελικά την πραγματική αξιοποίηση της ζωής. Συ-νήθως, η ίδια η γνώση με τις ατελείωτες δυνατότητές της επι-τρέπει την παρανοϊκή χρησιμοποίηση της γλώσσας μας, της διά-νοιάς μας και του εαυτού μας στο σύνολό του, ο οποίος συνδέεταιάμεσα και επηρεάζεται διαρκώς από τη διανοητική δραστηριό-τητα. Χωρίς καμιά γνώση δε θα μπορούσαμε να κάνουμε κανέναλάθος, όπως και όλα εκείνα με τα οποία γινόμαστε και φαινόμα-στε έτσι διαφορετικοί από τα υπόλοιπα ζωντανά πλάσματα. Αλλάκαι συνήθως μας είναι τελείως άχρηστη ώσπου τη ξεχνάμε. «Τομεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης γνώσης σε κάθε κλάδο δενυπάρχει παρά μόνο στο χαρτί, δηλαδή στα βιβλία, στην τυπω-μένη πάνω στο χαρτί μνήμη της ανθρωπότητας. Μονάχα έναμικρό μέρος απ� αυτήν τη γνώση βρίσκεται ζωντανό σε κάθεπερίπτωση και κάθε δοσμένη στιγμή σε μερικά κεφάλια». (ArthurSchopenhauer, 1788-1860)Εξάλλου, αξιοδίδακτη δεν είναι μόνο, ούτε πάντοτε, η αλή-

θεια. Υπάρχουν σπουδαία ερωτήματα και λάθη, των οποίων ησύλληψη δεν απαιτεί λιγότερη μεγαλοφυΐα απ� όσο η εύρεση τηςσωστής απάντησης αυτών των ερωτημάτων. Ειδικά οι θεωρίεςπου βρίσκουμε στα συγγραφικά έργα των φιλοσόφων, οι διδα-σκαλίες των θρησκειών και ορισμένα λογοτεχνικά έργα αρκούνενα μας πείσουν γι� αυτό. Δεν παύουν να είναι μερικές ποιότητεςγνώσης, με τις οποίες μπορούμε να κάνουμε στοχασμούς, αντι-παραθέσεις, συνδυασμούς με άλλες απόψεις, έως και να φορτι-στούμε με απερίγραπτες διαθέσεις, οι οποίες μας παρακινούνγια διανοητικές συλλήψεις. Ερωτήματα όπως αυτό: «πρέπει ναθέλουμε να ζούμε και γιατί;» είναι σπουδαιότερα από πολλά βι-βλία.Η ίδια η εύρεση της αλήθειας, η τέλεια ακρίβεια των συλλο-

γισμών μας μπορεί να είναι η αρχή για να παραπλανηθούμε ή

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ22

για να μην καταλάβουμε τίποτα. Όπως αντιθέτως είναι δυνατόνα δείξουμε μια αλήθεια μέσα από λάθη και ασάφειες. Συχνάχρειάζεται να μιλήσουμε ή να γράψουμε με «καμπούρικο» τρόπο,για να μας καταλάβουν, όπως στα παιδιά, αν όχι να μην πούμετίποτε. Αλλά και όπως επισήμανε ο M. Heidegger (1889-1976),όταν σε μια συζήτηση κάποιος σωπάσει μπορεί να σου δώσει νακαταλάβεις καλύτερα, από εκείνον που δε θα πάψει να λέει.Χωρίς τη γλωσσο-διανοητική δραστηριότητά μας η εμπει-

ρία μας δε θα ήταν περισσότερη από εκείνην των άλλων ζώων ήτων πιο ανόητων ανθρώπων. Θα ήταν τουλάχιστον όσα είδαμε,ακούσαμε, όσα αισθανθήκαμε χωρίς να προσέξουμε, ενώ δε θαμπορούσαν ούτε να διατηρηθούν. Αυτή η εμπειρία διαπλέκεταικαι διευρύνεται με τις διαπιστώσεις σχέσεων, που γίνονται άμεσαστα στοιχεία της, με τη διατήρηση αυτών των διαπιστώσεωνσαν έννοιες μέσα στη γλώσσα και επομένως με τη χρησιμο-ποίηση της γλώσσας.Ωστόσο, έτσι, αυτή παύει να είναι καθαρή, δηλαδή ακριβώς

όσα είδαμε και ακούσαμε εμείς οι ίδιοι και ανεπηρέαστη από τηγνώση των άλλων, ενώ οι διαπιστώσεις μας μπορεί να είναι λα-θεμένες και να τις χρησιμοποιούμε για να κάνουμε πολλές άλλες.Μέσα στην εμπειρία μας δεν υπάρχει μόνο η γνώση της αλή-θειας, ενώ χωρίς γνώση είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη, ακόμακαι η αναγνώριση της πραγματικής εμπειρίας. Για να βλέπουμετην αλήθεια ή το λάθος, τη βεβαιότητα ή την άγνοιά μας μέσαστην εμπειρία που πιστεύουμε ότι διαθέτουμε, για να την αξιο-ποιήσουμε και για ν� αναγνωρίζουμε τις ελλείψεις των γνώσεώνμας δεν επαρκεί καμιά ποσότητα εμπειρίας ή γνώσης, αν δε γνω-ρίζουμε να στοχαζόμαστε και να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα.Με τη χρησιμοποίηση της γλώσσας και με στοχασμό πάνω

στην εμπειρία μπορούμε να τη διαχωρίζουμε, να τη διατηρούμε,να τη μεταδίδουμε, να τη διευρύνουμε και να παίρνουμε τα δια-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 23

νοητικά έργα και την εμπειρία πολλών άλλων ανθρώπων, απότην πρώτη στιγμή που γεννηθήκαμε. Οι ίδιες οι έννοιες, τις οποίεςβρήκαμε ετοιμοπαράδοτες, είναι απλές ποιότητες γνώσης καιεπηρεάζουν αδιάλειπτα τις δραστηριότητες της διάνοιάς μας καιτις δυνατότητές της. Στην εξειδικευμένη επιστημονική γνώσητο λεξιλόγιο είναι πολύ περιορισμένο, οι έννοιες καθορισμένεςμε κοινή εμπειρία και η συνεννόηση των ειδικών με περισσότερεςλεπτομέρειες και λιγότερη διαστρέβλωση. Το λεξιλόγιο της συ-γκεντρώνει ένα μέρος της γνώσης και το αποχωρίζει από τηνυπόλοιπη και αντιστρόφως, ο περιορισμός της γνώσης σε έναχώρο χρειάζεται τις ανάλογες έννοιες. Το μεγαλύτερο μέρος τηςγνώσης για τη ζωή και την ευρύτερη πραγματικότητα δεν προέρ-χεται από τη δική μας εμπειρία. Στα λάθη, στις ανακρίβειες καιστις ατέλειές της, ακόμα να συνυπολογίζουμε πολλά από τη με-ταφορά της, γιατί η ανασύνταξη και η διατύπωσή της με τηγλώσσα προϋποθέτει ξανά γνώση, από την οποία εξαρτάται έωςένα μέρος η αξιοπιστία της μεταδομένης.Η γλώσσα και η διάνοια δε χρησιμεύουν μόνο για να φιλο-

σοφούμε. Αν λέμε περισσότερα απ� όσα γνωρίζουμε πραγματικά,αυτό επιτρέπεται όχι μόνο από την άγνοια αλλά και από τη γνώ-ση, η οποία έχει πάντοτε ελλείψεις, τη δυνατότητα να διασυν-δέεται απεριόριστα, να χρησιμεύει για εξωδιανοητικούς σκοπούςκαι έτσι όπως μας βολεύει. Είναι συνηθισμένο να παρεξηγείταιη συμπεριφορά ενός ανθρώπου, να παραγνωρίζονται μερικάστοιχεία του εσωτερικού κόσμου του, ν� αξιολογείταιδιαστρεβλωμένα, επειδή δεν είναι λιγότερη η γνώση για τη ζωήτου, όπως και να συσκοτίζονται φανερές αλήθειες, τις οποίεςβλέπουν αμέσως οι «προσγειωμένοι» άνθρωποι, που στοχάζονταιβασισμένοι στη δική τους εμπειρική γνώση και όχι σε γνώσειςτων άλλων. Ο πολλαπλασιασμός της γνώσης, η πολυλογία, ηαπρόσεκτη χρησιμοποίηση της γλώσσας δημιουργούν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ24

περισσότερες αρχές για να απομακρυνθούμε από μια αλήθειακαι για ν� αποπροσανατολιστούμε, όταν δεν είμαστε κυρίαρχοιτης διάνοιάς μας.

Η διανοητική απορία δεν είναι μηδενική γνώση και, πραγ-ματικά, μπορεί να είναι το ίδιο σπουδαία όσο η σύλληψη μιαςαλήθειας. Μας δείχνει μια ατέλεια στη γνώση μας και μας προ-καθορίζει ποια θα είναι μια άλλη γνώση, από εκείνες στις οποίεςμας κατευθύνει. Γι� αυτό πολύ εύστοχα είπε ο W. Heisenberg(1901-1976) ότι «το να ρωτάς σωστά είναι συχνά περισσότεροαπό το μισό δρόμο για τη λύση του προβλήματος». Να προστεθείσαν επισήμανση και το αντίθετο, δηλαδή ότι το να μη ρωτάςσωστά είναι συχνά η απομάκρυνση από τη λύση του προβλήμα-τος ή η προσέγγιση σε άτοπες απαντήσεις. Όταν μας πιέζουν ν�απαντήσουμε ακριβώς στο ερώτημα που μας έθεσαν, μας ζητούννα συμφωνήσουμε ότι έχει τεθεί και διατυπωθεί σωστά. Αν δενείχαμε απορίες, τότε θα ήμασταν παντογνώστες ή δε θα γνωρί-ζαμε τίποτε, γιατί οι ίδιες είναι γνώσεις ατελών γνώσεων. Η ίδιαη θέληση � όπως θα εξακριβώσουμε � έχει την αρχή της σε μιαάμεση διανοητική απορία και αβεβαιότητα.

Βλέποντας στην εμπειρία μας την πολλαπλότητα των αντι-θέτων και των διαφορετικών απόψεων των ανθρώπων, ότι όλοιβρίσκουν κάποιους συλλογισμούς για να τις υποστηρίξουν καιότι εμείς οι ίδιοι είμαστε βεβαιωμένοι για την αλήθεια ορισμένων

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 25

απόψεων, που μετά ανακαλύψαμε το λάθος τους ή την αβασιμό-τητά τους, όπως και το αντίθετο, καταλαβαίνουμε την επιθυμίατου R. Descartes (1596-1650) ν� αρχίσει την αναζήτηση τηςγνώσης από το μηδέν. Πολύ περισσότερο, όταν δεν είμαστε σεθέση να διασταυρώσουμε τα αποτελέσματα, την ορθότητα τωνυπολογισμών και να επαληθεύσουμε τη γνώση, την οποία υπο-τίθεται πως κάποιοι άλλοι έχουν αποδείξει με επιστημονικότρόπο. Είναι δύσκολο όσο και σημαντικό να γνωρίζουμε πότεμας επιτρέπεται να διαβεβαιώνουμε για την αλήθεια ή το λάθοςκαι για την άγνοιά μας. Ωστόσο, δεν είναι αναγκαίο να έχουμεπαντογνωσία για να μην κάνουμε λάθη και για να μην παρα-πλανούμαστε. Διαθέτουμε αυτή τη δυνατότητα, όπως και τηναντίθετη, δηλαδή να κάνουμε αναρίθμητα και φοβερά λάθη, ταοποία θα ήταν αδύνατα χωρίς καμιά γνώση. Αν δεναναγνωρίζουμε μια από αυτές τις δυο αντίθετες δυνατότητες,τότε περιορίζουμε τις δυνατότητες της διάνοιας, παρεννοούμετη δραστηριότητά της και αφαιρούμε το βασικό λόγο, για τονοποίο αξιοποιήσιμη δεν είναι μόνο η γνώση των επιστημών καιτης αλήθειας. Για την πραγματοποίηση της πρώτης θα πρέπεινα γνωρίζουμε πότε δε γνωρίζουμε, πότε θα διαβεβαιώνουμε καιπότε θ� αμφιβάλλουμε. Δεν είναι μόνο η εμπειρία ούτε μιαορισμένη ποσότητα γνώσεων που χρειάζονται γι� αυτό. Οιθεωρητικές αναζητήσεις ειδικά προς τη γνωσιολογική διεύθυνσηκαι η εσωτερική εμπειρία από τις διανοητικές πράξεις μαςσυνεισφέρουν πολλά στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων τουλόγου και για να διαπιστώνουμε αξιόπιστα, με κυριαρχημένη τηδιανοητική δραστηριότητα.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ26

Όταν δεν αμφιβάλλουμε για απόψεις, οι οποίες δεν είναιδιατυπωμένες σταθερά, με λεπτομέρεια, οι οποίες είναι αναπό-δεικτες, αποσπασματικές, αβάσιμες έως και αναληθείς, και εξα-κολουθούμε έτσι προκατειλημμένοι να τις πιστεύουμε^ ή όταναντιθέτως αμφισβητούμε εξακριβωμένες, γνωστές και αποτελε-σματικές γνώσεις και έτσι το ίδιο προκατειλημμένοι στοχαζόμαστεγια να διασαλεύσουμε τις αντίθετες απόψεις, είναι βέβαιο ότιθα κάνουμε τα απλά πολύπλοκα. Θα βρίσκουμε πάντοτε εμπει-ρίες, διαπιστώσεις, παραδείγματα, αλήθειες, με τις οποίες θα δια-τηρούμε την τυφλή και παρανοϊκή βεβαιότητά μας. Ειδικά, ότανη αμφισβήτηση και η άρνηση δε βασίζεται στην αξιόπιστηγνώση ή γίνεται χωρίς κανένα όριο, μπορεί να φέρει σεαπελπιστική θέση οποιονδήποτε υπέρμαχο της αλήθειας και τηνπιο αναγνωρισμένη επιστημονική διάνοια, αλλά και ναμετατραπεί σε μέσο απόκρυψης της άγνοιάς μας. Η πιο απλήαλήθεια, όπως είναι η διαπίστωση της ύπαρξής μας, μπορεί νααμφισβητηθεί και να υποστηριχθεί ευφυώς το αντίθετο. Αυτόςο αρνητικός τρόπος στοχασμού είναι σπουδαίος για ένα βασικόλόγο: όταν είναι ένα μέσο για να δοκιμάσουμε την αξιοπιστίατων γνώσεών μας, την ευφυΐα μας να στοχαζόμαστε, ν�ανακαλύπτουμε τις λεπτομέρειες και τις παρεκτροπές. Πέραναυτού, μπορεί να χάσουμε το σκοπό της θεωρητικής αναζήτησης,να κάνουμε τα απλά πολύπλοκα, να παρασυρθούμε από τησχετική αποτελεσματικότητά του να επιφέρει σύγχυση, ν�αποτρέψουμε την ευρύτερη διαμόρφωση των απόψεων μας,επαναπαυμένοι να μην ανακαλύψουμε τα λάθη μας, ναπεριοριστούμε σε αοριστολογίες και στην σκληρή πραγματικό-τητα να αυτοδιαψευστούμε με τις πράξεις μας, με την πολυλο-γία μας και από τις συνέπειές τους.Θέλουμε να βλέπουμε την αλήθεια με τις όποιες συνέπειές

της και να κοπιάσουμε για να στοχαζόμαστε με γνώση της

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 27

άγνοιάς μας; Mε άλλα λόγια θέλουμε να ζούμε μέσα στηνπραγματικότητα ή τελικά μήπως θέλουμε να γνωρίζουμε έτσιόπως εξυπηρετούνται οι άλλοι στόχοι μας και όχι την αλήθειαπου μας δυσαρεστεί; Αυτό ίσως είναι ένα από τα πρώταερωτήματα, που θα έπρεπε να θέσουμε στον εαυτό μας.Πολλές από τις ευνόητες και απλές διαπιστώσεις μας για τις

αιτίες των λαθών μας, αν τις απευθύνουμε σ� έναν καθηγητήφιλοσοφίας ή σ� ένα βαθυστόχαστο διανοούμενο θα τιςαναγνωρίσει και, πιστεύοντας στις διανοητικές δυνατότητές του,ίσως να μας αφήσει να καταλάβουμε πως αυτός γνωρίζει καικαταλαβαίνει επαρκέστερα τις δυνατότητες της γνώσης. Ωστόσομε μια προσεκτική παρακολούθηση των λόγων και των έργωντου θ� ανακαλύψουμε πως δεν είναι ο πιο αλάνθαστος και πως οίδιος κάνει λάθη, για τα οποία πίστευε και δίδασκε ότι γνωρίζειτις αιτίες τους. Παρόμοια, όπως όταν κάποιος γνωρίζει πως πρέπεινα πράξει για ν� αποφύγει τον κίνδυνο και παραταύτα, ενώμπορεί να τον αποφύγει, δεν το κάνει. Δεν επαρκεί καμιάποσότητα πραγματικής γνώσης, όταν στην ίδια στιγμή αγνοούμετην άγνοιά μας σε άλλα σχετικά ζητήματα, όταν η χρησιμότητάτης προέχει από την αξιοπιστία της και συσκοτίζει τη σημασία,τις συνέπειες και τη βεβαιότητα σε μιαν άλλη μεμονωμένη γνώσημας. Έτσι, λ.χ. κάποιος δεν πράττει διαφορετικά για ν� αποφύγειτο γνωστό κίνδυνο, γιατί στην ίδια στιγμή πιστεύει ότι με αυτόντον επικίνδυνο τρόπο θα φέρει ένα άλλο επιθυμητό αποτέλεσμακαι ότι θα δημιουργήσει δυνατότητες, τις οποίες γνωρίζει.Διανοούμαστε και πράττουμε με το σύνολο των γνώσεων καιτης εμπειρίας μας, όχι με μεμονωμένες γνώσεις.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ28

Η διάνοιά μας δεν είναι ανεπηρέαστη από την ποιότητα τηςπιο άμεσης εμπειρίας, δεν υπάρχει σαν ένα απομονωμένο πράγμακαι τα αποτελέσματά της δεν εξαρτώνται μόνο από τη γνώση.Πολλά απ� όσα θα θέλαμε μπορούν να πραγματοποιηθούν απότον καθένα, αλλά το πιο δύσκολο είναι να θέλουμε. Το ίδιο, δια-νοητικές συλλήψεις και απόψεις, οι οποίες γίνονται εύκολα κα-ταληπτές από όλους, είναι συχνά δύσκολο να είμαστε στην κα-τεύθυνση εκείνη που είναι δυνατό να τις κάνουμε, να τις διατυ-πώσουμε, να τις υποστηρίξουμε και να τις εξελίξουμε. Για ναμπορούμε, πολύ συχνά δεν επαρκεί καμιά ποσότητα γνώσεων ήεμπειρίας ούτε μια ασυνήθιστη διανοητική ισχύς. Οι απόψειςμας, η κατεύθυνση των αναζητήσεων, οι στοχασμοί μας, όπωςευρύτερα η διανοητική δραστηριότητα, δεν καθορίζονται πάντοτεσκόπιμα ή μόνο με μια προηγούμενη επαρκή γνώση μας.Επηρεάζονται από εξωτερικές αιτίες, όπως είναι οι επιδράσειςτου φυσικοκοινωνικού περιβάλλοντος και από αιτίες, που δεφαίνονται να έχουνε μια άμεση σχέση με τη λεγόμενη διάνοια,όπως είναι οι διαθέσεις. Έτσι καταλαβαίνουμε πως είναι δυνατόκαι συνηθισμένο να κάνει κάποιος μια διαπίστωση, μιαανακάλυψη, να βρει μια εξήγηση, χωρίς να έχει γίνει προηγου-μένως μια αναζήτηση προς εκείνην την κατεύθυνση, από τηνοποία θα μπορούσε να προσδιοριστεί. Δηλαδή με τον ίδιο απρο-καθόριστο τρόπο, που μπορούμε να συζητούμε για τα πιο άσχεταπράγματα, να μνημονεύσουμε το πιο απρόσμενο και να φαντα-ζόμαστε παράλογα.

Σε πολλές περιπτώσεις είναι πιο δύσκολο ν� αναγνωρίσουμετην αλήθεια ή το λάθος και την ανεπάρκεια σε μια γνώση απ�

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 29

όσο να την ανακαλύψουμε, ενώ μια γνωστή ή αυτονόητη άποψηπαίρνει μια άλλη χρησιμότητα, όταν η προσοχή στέκεται πάνωτης. Η βεβαιότητα και η προσέλκυση της προσοχήςπροϋποθέτουν κάποια γνώση, μια διαμορφωμένη άποψη καιαναζητήσεις, οι οποίες επηρεάστηκαν εξίσου τυχαία, ενώ μιαανακάλυψη, μια διαπίστωση, μια εξήγηση μπορούν να μη γίνουνταυτόχρονα με την αναγνώριση της αξιοπιστίας τους και τωνδυνατοτήτων τους. Μια περίληψη των βασικών απόψεων ενόςβιβλίου, μια πολύπλευρη και διαφωτιστική ανάλυση ορισμένωνθεωρητικών θέσεων, μια πρωτότυπη φιλολογική δημιουργία, μιαεύστοχη μετάφρασή της σε άλλη γλώσσα, ακόμα και μιααξιόπιστη μεταφορά όσων πραγματικά αντιλαμβανόμαστε,προϋποθέτουν διανοητική εργασία, συνήθως πολύ δυσκολότερηαπό μια μεμονωμένη επιστημονική ανακάλυψη και πάντοτε μιαπιο αξιοποιημένη διάνοια^ δε γίνονται τυχαία. Χρήματα μπορούννα κερδηθούν χωρίς εργασία, η διανοητική εξέλιξη όχι.Όπως το ίδιο αποτέλεσμα μπορεί να προσδιοριστεί με διαφο-

ρετικούς τρόπους και στον ίδιο τόπο να οδηγούν πολλοί δρόμοι,έτσι δεν είναι παράδοξο να επιλύσουμε ένα πρόβλημα, ν�ανακαλύψουμε, να συλλάβουμε μια θεωρία, να εξηγήσουμε μιαεμπειρική διαπίστωση και να διαμορφώσουμε μια γενική έννοια,χωρίς αυτό να γίνει με ένα μόνο προσδιορισμένο τρόπο, μετά απόστοχασμό πάνω σε σταθερό αριθμό προηγούμενων σχετικών ανα-καλύψεων και αφηρημένων γνώσεων. Πολλές επινοήσεις έχουνγίνει από ανθρώπους χωρίς ειδίκευση και χωρίς προηγούμενηθεωρητική προσέγγιση, αντίθετες και διαφορετικής πρωτοτυπίαςφιλοσοφικές θεωρίες στην ίδια χρονική περίοδο, διαφορετικές προ-σεγγίσεις στην ίδια λύση επιστημονικών προβλημάτων, μεταφο-ρική διατύπωση μιας αλήθειας από ποιητική διάνοια, διαφορετι-κά φαινόμενα έχουν εξηγηθεί εύστοχα μέσα από άλλες εμπειρι-κές διαπιστώσεις (γιατί υπάρχουν κοινές σχέσεις και κοινοί τρό-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ30

ποι αλληλεπίδρασης), στην ίδια απορία βρέθηκαν από διαφορετι-κούς λόγους και συλλογισμούς και από ένα τυχαίο λάθος έχειαναγνωρισθεί η αλήθεια.Η άμεση ή τυχαία διανοητική σύλληψη είναι αβάσιμη, όμως

η αβασιμότητα δεν είναι πάντοτε έλλειψη ορθότητας, συμφωνίαςμε την εμπειρική πραγματικότητα και έλλειψη δυνατότητας ναβασιστεί και ν� αποδειχθεί εκ των υστέρων^ βεβαίως, αυτή δεθα μπορούσε να γίνει χωρίς κάποια προηγούμενη γνώση καιδιαμόρφωση εμπειρίας. Από την άλλη, όταν μια άποψή μας είναιεύστοχη, αυτό δε σημαίνει πάντοτε ότι προηγήθηκε αναλυτικόςκαι συνεπής συλλογισμός, ότι οι υπολογισμοί μας δεν περιείχανλάθη και ότι γνωρίζουμε να στοχαζόμαστε. Η ευστοχία μαςμπορεί να εξηγείται, γιατί οι δυνατές απαντήσεις ήταν ελάχιστεςγια να «πέσουμε» έξω ή γιατί βασιστήκαμε αναιτιολόγητα σεπροηγούμενες όμοιες εμπειρίες και σε ενδείξεις.

Είναι εύκολο να μιλάμε, να κάνουμε διαπιστώσεις, να διατυ-πώνουμε απόψεις, χωρίς να έχουμε στοχαστεί ποτέ γι� αυτές καιχωρίς να χρησιμοποιούμε τη γνώση, με την οποία θα έπρεπε ναγίνεται προσεκτικά ο αξιόπιστος στοχασμός μας. Στη σκληρήπραγματικότητα της ανθρώπινης ζωής η γλώσσα και η διάνοιαδε βρίσκονται μόνο στην υπηρεσία της επιστημονικής γνώσης.Είμαστε αναγκασμένοι να μιλάμε και να συμπεριφερόμαστε χω-ρίς κυριαρχημένη διανοητική δραστηριότητα. Ωστόσο, ένας άν-θρωπος, ο οποίος διατηρεί μια φιλική σχέση με το λόγο, ανα-γνωρίζει αυτήν την αναγκαιότητα και μπορεί να δείχνει δυο πρό-σωπα, από τα οποία το ένα εξωτερικεύεται αμέσως με την «καρ-διά», ενώ το άλλο με την προσεκτική διάνοια. Σε μερικές περι-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 31

πτώσεις η πίστη μας παραμένει αντίθετη από τη γνώση μας,όπως λ.χ. όταν δεν μπορούμε να εξηγήσουμε κάτι απρόσμενο.Με τη φιλοσοφική διάνοια μπορούμε να εκφραζόμαστε χωρίςπροσεκτικό στοχασμό, σαν κοινοί θνητοί άνθρωποι, αλλά μεγνώση για την ανεπάρκειά μας και προετοιμασμένοι να γίνουμεαξιόπιστοι, όταν χρειαστεί. Έτσι, μπορούμε να διαπιστώνουμεότι μια μουσική σύνθεση μας αρέσει και συγχρόνως ναδιαβεβαιώνουμε ότι δεν είναι αξιόλογη, να πιστεύουμε ότι αύριοθα είμαστε ακόμα ζωντανοί, αλλά και να διαβεβαιώνουμε ότιδεν το γνωρίζουμε.

Όταν κάποιος μας εξωτερικεύει την άποψή του, την εμπειρίατου ή τη γνώση του με σκοπό τη μετάδοση, τη συζήτηση και τησυνεννόηση, αναπόφευκτα πρέπει ν� αρχίσει με ορισμένες έννοιεςκαι σύμβολα, με τις οποίες εμείς πρέπει να καταλάβουμε τα κοι-νά καθορισμένα, σταθερά και ίδια πράγματα, αν βέβαια θέλουμενα καταλάβουμε πιο πέρα όσα εκείνος στοχεύει. Οι αρχικές έν-νοιες, η αρχική σταθερότητα των σημασιοδοτικών ορίων τους, οπεριορισμός τους και ο τρόπος της διατύπωσής τους μπορεί ναείναι αβάσιμα, να περιέχουν λάθη και ασάφειες, να εισάγουνπαραμορφώσεις, ωστόσο, αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα. Δεν πρέ-πει να το συγχέουμε με το σκοπό τους, ο οποίος είναι να κατα-λάβουμε αυτό που θέλει ο άλλος να μας μεταφέρει πιο έμμεσα.Από κακοπιστία μπορούμε να παραλλάξουμε μια από τις έννοιεςκάτω από τον ίδιο όρο, να προσποιηθούμε ότι δεν καταλάβαμε,να δείξουμε μια διαφορετική σχέση στα πράγματα και νααναλύσουμε τις μεμονωμένες έννοιες για να αμφισβητήσουμε ή

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ32

ν� ανατρέψουμε αυτό, το οποίο ο άλλος περιορίστηκε να πει,όπως το είπε για τον έναν ή για τον άλλο λόγο.Δε χρειάζεται ούτε μπορούμε πάντοτε να πούμε αμέσως και

συγχρόνως αναλυτικά, ακριβώς αυτό το οποίο είναι στη διάνοιαμας, ενώ κάποια στιγμή πρέπει να τελειώνουμε αυτό, το οποίοαρχίσαμε να λέμε. Με τη χρονική οριοθέτησή μας δε διαβε-βαιώνουμε αναγκαστικά ότι δεν υπάρχουν άλλες δυνατότητες,άλλες συνέπειες, ότι δεν μπορεί να γίνεται το αντίθετο, ότι δενυπάρχουν πολλά άλλα παρόμοια πράγματα και περιπτώσεις, παράμόνο όσα έχουμε διαβεβαιώσει πιο πριν. Αν στοχεύουμε να πούμεπερισσότερα, αυτό πρέπει να γίνεται στην ανάλογη στιγμή, μετην προσοχή μας στο ανάλογο ζήτημα και αν χρειαστεί να προσ-διορίσουμε πιο αναλυτικά το νόημα ενός όρου, πρέπει και αυτόνα γίνει στην ανάλογη στιγμή. Όχι αδιάπαυστα με τον κάθεχρησιμοποιούμενο όρο, γιατί τότε, όπως καταλαβαίνουμε, ησυνεννόηση θα γίνει αδύνατη και η συζήτηση θα χάσει το σκοπόκαι τη συνοχή της μέσα σε μια ατελείωτη πολυλογία για τα πιοδιαφορετικά ζητήματα.Μπορούμε και καταλαβαίνουμε ευρύτερα για τη ζωή ενός

ανθρώπου από στιγμές της συμπεριφοράς του, του τρόπουέκφρασης, και μέσα από την εμπειρία παρόμοιων άλλωνανθρώπων. Όπως μπορούμε να προβλέψουμε το αποτέλεσμα καιτην εξέλιξη μέσα από την εμπειρία μας για παρόμοιεςπεριπτώσεις, να επιτύχουμε ένα αποτέλεσμα σ� ένα χώρο, ο οποίοςδεν είναι της ειδικότητάς μας (λ.χ. μια ηλεκτρολογική εργασία),να κάνουμε εύστοχους υπολογισμούς, να αξιολογήσουμεευρύτερα και να υποθέσουμε τι πρέπει να περιμένουμε πιο πέρα,στη συνέχεια, με βάση την ανάλυση τυχαίων δειγμάτων. Όπωςμπορούμε ν� αναγνωρίζουμε τι υπάρχει πραγματικά, χωρίς ναγνωρίζουμε την πραγματικότητα στο σύνολό της. Με τον ίδιοτρόπο μπορούμε να μιλάμε, να βγάλουμε συμπεράσματα, ν�

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 33

αξιολογήσουμε γενικά και να προβλέψουμε ένα μέρος από τησυνέχεια των στοχασμών με την αποσπασματική ανάγνωση ενόςβιβλίου, με μικρά περιθώρια απόκλισης στηναξιοπιστία.Μπορούμε να γνωρίζουμε σωστά ως ένα μέρος, χωρίςνα γνωρίζουμε τέλεια το σύνολο. Για τον ίδιο λόγο που ηεξειδικευμένη επιστημονική γνώση δεν παύει να είναι ελλιπήςκαι η άγνοια δεν αποτελεί αιτία για να μην είναι η γνώση δυνατή,αποτελεσματική και για να μην αναζητήσουμε πιο πέρα.

Όπως δεν μπορούμε να λύσουμε στα λόγια ένα πολύπλοκοαριθμητικό πρόβλημα, να υπολογίσουμε και να μνημονεύσουμεόλα τα στοιχεία των πράξεων με την ανάλογη προτεραιότητα,όπως δεν μπορούμε να συγκρατήσουμε ταυτόχρονα όλα όσα ακού-σαμε και έτσι να τα συνυπολογίσουμε για να μπορέσουμε νακαταλάβουμε στη συνέχεια, δεν πρέπει ν� αξιώνουμε πάντοτεσε μια συζήτηση ν� ακούμε αποδείξεις, λεπτομερείςσυλλογισμούς, αλάνθαστη διατύπωση για ζητήματα, στα οποίαμόνο με σταθερή και επαρκή διατύπωση μπορεί να γίνει αυτόκαι αν είμαστε προετοιμασμένοι να τα παρακολουθήσουμεκοπιαστικά και να τα καταλάβουμε.Γενικά, όμως, η αδυνατότητα να μνημονεύουμε λεπτομερώς

όσα ακούσαμε, διαβάσαμε ή αντιληφθήκαμε είναι μια από τιςσυνηθισμένες και βασικές αιτίες της παρεκτροπής μας από τηναλήθεια και κάνει σχεδόν αδύνατη τη συνεννόησή μας με τουςάλλους. Η δυσκολία και η αδυνατότητα να μνημονεύσουμε λε-πτομερώς και αμέσως, συνήθως δε μας επιτρέπει να χρησιμο-ποιούμε προσεκτικά τη γλώσσα στον προφορικό λόγο, όσο μπο-ρούμε στο γραπτό, και πολύ περισσότερο ν� ανακαλύψουμε τις

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ34

ελλείψεις και τα λάθη των στοχασμών μας με στοχασμό πουμπορεί να γίνει εκ των υστέρων πάνω σε αυτούς. Ενώ με τηνανάγνωση του γραπτού ή διατηρημένου λόγου είναι δυνατό ναεννοήσουμε πολλές φορές τους ίδιους ακριβώς στοχασμούς, ναστρέψουμε την προσοχή μας στα αποσπάσματά τους, στολεξιλόγιο και μετά από την κατάληψη του συνολικού νοήματόςτους να τον παρακολουθήσουμε με μια προσεγμένηπροτεραιότητα και επομένως ν� αποφύγουμε αρκετέςπαρεκτροπές.

Η αποτελεσματικότητα της γνωστικής δραστηριότητας, ηευστοχία των στοχασμών, η ανακάλυψη των ατελειών και η δυ-νατότητα προσανατολισμού στις αναζητήσεις μας δεν πρέπεινα συγχέονται με τον ευφυή τρόπο των γλωσσικών διατυπώσεωνκαι τη συμφωνία τους με τους γραμματικούς και τους συντακτι-κούς κανόνες. Η γλώσσα δεν εξυπηρετεί μόνο άμεσα τη δυνα-τότητα να γνωρίζουμε και απ� την άλλη πλευρά η διαμορφωτικήεπίδρασή της στη διάνοια δεν είναι ανεξάρτητη από την ποιότητατων νοημάτων που διατυπώνει και σε τελική ανάλυση από τιςδυνατότητες της διάνοιας. Χάνουμε την πραγματική σημασίατων στοχασμών και την ουσία, όταν ο λόγος γίνεται υπό χρονικούςπεριορισμούς ή με σκοπό την πραγματοποίηση ορισμένων δυ-νατοτήτων και εμείς σταματάμε την προσοχή μας πάνω στουςτρόπους με τους οποίους χρησιμοποιήθηκε. Όπως όταν προσέ-χουμε στο πλάνο μιας κινηματογραφικής ταινίας για να δούμετο χρώμα των ματιών του πρωταγωνιστή, στη στιγμή που κινδυ-νεύει η ζωή του. Γι� αυτό, ειδικότερα, όταν ο λόγος γίνεται μεσκοπό την αναζήτηση, τη μετάδοση της γνώσης και τη διανοη-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 35

τική εξέλιξη δεν πρέπει να παρασυρόμαστε από τα στοιχεία, ταοποία δεν επηρεάζουν αυτήν την αποτελεσματικότητά του καιεπομένως να την υποτιμούμε ή να την υπερεκτιμούμε.Όσο εύκολο είναι να παρασυρθούμε και να βγάλουμε άτοπα

συμπεράσματα από έναν πλούσιο, περιποιημένο, πρωτότυποκαι ορμητικό λόγο, από τις λεπτές αναλύσεις των εννοιών κ.λπ.,άλλο τόσο εύκολο είναι να παραπλανηθούμε από ορθογραφικάκαι συντακτικά λάθη, από απλοϊκές και πρόχειρες διατυπώ-σεις, από ευκατάληπτα νοήματα και να μην προσέξουμε τηνπρωτοτυπία των συλλήψεων, την αμεσότητα του τρόπου προ-σέγγισης, τη σαφήνεια και την ευστοχία των απόψεων, τηναποφυγή των κοινών προκαταλήψεων, τη δημιουργικότητα τουστοχασμού, τον πραγματικό σκοπό του και, ακόμα, πολλά αξιο-ποιήσιμα στοιχεία.

Πολλές συνέπειες από την προβληματική μνημόνευση, όπωςευρύτερα οι παρεκτροπές του στοχασμού, είναι δυνατό ν� απο-φευχθούν, αν διαθέτουμε αρκετό χρόνο και κόπο για ναστοχαζόμαστε. Με σκοπό την αναμφίβολη γνώση, τη γνώση τηςάγνοιας ή της ανεπάρκειάς της, χωρίς εξωδιανοητικούς σκοπούςή επιδεικτικές διαθέσεις, αμφισβητώντας εύκολα την εμπειρίαπου μας έδωσαν και διαμορφώνοντας τις απόψεις μας εμείς οιίδιοι σαν κυρίαρχοι της διάνοιάς μας. Η δυνατότητα ναστοχαζόμαστε αποτελεσματικά δεν είναι σταθερά καθορισμένημια για πάντα, από τη στιγμή που γεννηθήκαμε με ανθρώπινημορφή ή από τη στιγμή που οι σπουδές μας περατώθηκαν. Είναιαναπόφευκτο να παρασυρόμαστε σε ανεπίτρεπτα λάθη, σεάσκοπες αναζητήσεις και να πληρώνουμε τις συνέπειές τους, αν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ36

δεν εργαζόμαστε σκληρά για ν� αξιοποιήσουμε άμεσα τιςδυνατότητες της γλώσσας και της διάνοιας.Για να είμαστε σε θέση να διαπιστώνουμε την ορθότητα της

γνώσης, τη βασιμότητά της, τις ελλείψεις της, τις απορίες της,τις συνέπειές της και για να διαμορφώνουμε τις δικές μας από-ψεις, χωρίς να παρασυρόμαστε από τις ατελείωτες δυνατότητέςτης, δεν αρκεί να συγκεντρώνουμε σαν ηλεκτρονικοί υπολογιστέςόσες μας προσφέρονται, αν η γλώσσα και η διάνοια δεν χρησι-μοποιούνται με φιλοσοφικό σκοπό, σαν αυτοσκοπός. Αντιθέτως,επειδή η διανοητική δραστηριότητα δεν περιορίζεται στη μνη-μόνευση και στη συγκέντρωση γνώσεων και τη χρησιμοποιούμεδιαρκώς για να στοχαστούμε και για να καθορίσουμε τιςεξωτερικές πράξεις μας, η γνώση χωρίς τη δυνατότητα ναβλέπουμε τα όριά της και χωρίς την αναζήτηση της βεβαιότηταςτροφοδοτεί την πολυλογία, την παράνοια, τοναποπροσανατολισμό, τη σύγχυση και την αυταπάτη.

σελ. 37

II. Ο τρόπος ζωής επηρεάζει άμεσα τις γνω-στικές δυνατότητες

Το μέλλον που προσπαθούσαν να φανταστούν και να προ-βλέψουν οι πρόγονοί μας, εμείς το ζούμε. Ο άνθρωπος ποτέ δενείχε πρόσβαση σε τόσο μεγάλη ποσότητα συγκεντρωμένηςεμπειρίας και αποδεδειγμένης γνώσης. Παρ� όλα αυτά, βλέπουμεμε απελπισία την πλειονότητα των ανθρώπων ν� αγνοούν τιςπιο μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις, να διατηρούν τιςπροκαταλήψεις τους, να διαβεβαιώνουν εύκολα παρά την άγνοιάτους, να στοχάζονται παρασυρμένοι από τις διαθέσεις τους, ναέρχονται σε αντίθεση με τις βέβαιες εμπειρικές γνώσεις, νακαθορίζουν έτσι παραπλανημένοι τις δραστηριότητές τους καιακόμα να διχάζονται από αβάσιμες απόψεις, να διαταράζουντην ειρηνική συνύπαρξή τους, για να υποστηρίξουν τηφαντασιοκοπία ορισμένων. Σε μια εξίσου βάρβαρη αντι-Μεσαιωνική εποχή, στην οποία, όπως λένε, αμφισβητούνταιεύκολα τα πάντα. Θα λέγαμε ότι είναι αναγκαίο κακό να υπάρχειτόση παράνοια, για να έχει η ανθρώπινη ζωή ατελείωτεςδυνατότητες και «περισσότερη» χρησιμότητα. Διαφορετικά, δεθα μπορούσαν να γίνουν τόσο περίπλοκες οι ανθρώπινες σχέσεις,δε θα υπήρχαν τα αναρίθμητα μικρά και μεγάλα προβλήματαπου μας απορροφούνε και η ιστορία θα είχε τελειώσει γρήγορα.Όλοι μπορούν να διανοούνται και να καταλαβαίνουν από τα

λόγια των άλλων και μοιράζονται την αυταπάτη, ότι δεν υπάρ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ38

χουν κανόνες για τη σύνθεση των διαφόρων ειδών του λόγου,ότι δεν υπάρχει εμπειρία από την προσοχή μας στις διανοητικέςδραστηριότητες, ότι δεν υπάρχουν κανόνες, για ναδιαβεβαιώνουμε αξιόπιστα και ότι επιτρέπεται στον καθένα ναδιανοείται όπως θέλει, χωρίς να απορρέουν συνέπειες στη ζωήμας. Παρά τη σκοταδιστική συμπεριφορά τους σε όλη τηδιάρκεια του εικοσιτετραώρου και χωρίς να κοπιάζουν με σκοπότη γνώση, υποστηρίζουν ανυποχώρητα τις απόψεις τους,βασισμένοι σε προκαταλήψεις, σε απλές ενδείξεις, σε τυχαίεςδιαπιστώσεις και σε επιθυμίες, ενώ όταν βρεθεί η ευκαιρία, θέλουννα πείσουν μέσα σε μια στιγμή για τη διανοητική τους ισχύ.Έχουν μετατρέψει τη γλώσσα σε προέκταση των επιφωνημάτωνκαι τελικά σε ένα ακόμα μέσο, για να ξεπεράσουν την εσωτερικήτους αβεβαιότητα μέσα από κοινωνικές σχέσεις καιδραστηριότητες.Δε δικαιολογείται με τίποτε να μας εκτρέπουν από την ανα-

γνώριση της αξιοπιστίας: Η «τυφλή» πίστη, ο αριθμός εκείνωνπου συμφωνούν ή διαφωνούν, οι διαθέσεις μας, η ευκολία ή ηδυσκολία να καταλάβουμε, η ευκολία ή η δυσκολία της ανακά-λυψης, η αξιοπιστία όσων υποστηρίζουν, η χρησιμότητα για τουςσκοπούς μας, η αμφισβήτηση χωρίς όρους, οι ομοιότητες, όπωςγενικά οι ενδείξεις. Πρέπει να εκτιμάμε την ορθότητα και τηβεβαιότητα της γνώσης παρόμοια, όπως αποφασίζουμε για τηντύχη μιας ανθρώπινη ζωής στο ποινικό δικαστήριο,αναγνωρίζοντας έτσι τα όρια της πραγματικής γνώσης μας καιπεριορίζοντας τη δυνατότητα να μας παρασύρουν, να μαςεκμεταλλευτούν, να μας «παραμυθιάσουν» και να βρεθούμεαπροετοίμαστοι. Η σταθερή πίστη σε αβάσιμες, αναπόδεικτες,απρόσεκτες και αποσπασματικές απόψεις, τις οποίες αποκαλούμε«γνώμες», αναμφίβολα εξυπηρετεί όσους έχουν λόγους ναμπορούν να μας τις αλλάξουν, όταν και όπως εκείνοι το

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 39

καθορίσουν, μ� έναν από τους αναρίθμητους ευφυείς τρόπους.Εξυπηρετεί και εμάς τους ίδιους... για να μην τις αλλάξουμε,γιατί φοβόμαστε τις συνέπειες και θεωρούμε ανώφελο ναστοχαζόμαστε με σκοπό την ανακάλυψη της άγνοιας και τηςβάσιμης βεβαιότητας. Ανάμεσα στα δυο άκρα, της ευπιστίας καιτης δυσπιστίας, θα είμαστε πιο κοντά στην πραγματικότητα,ισχυρότεροι, προετοιμασμένοι και με πιο απεριόριστη διάνοια,όταν ρέπουμε στην αμφισβήτηση και στην αναζήτηση.

Είναι θλιβερό, πραγματικό και συνηθισμένο, ότι ακόμα οιπερισσότεροι άνθρωποι δεν αναγνωρίζουν πως μπορούμε να ωφε-ληθούμε, όταν διαθέτουμε χρόνο, για να διαβάζουμε, να στοχα-ζόμαστε, να γράφουμε, όταν αναζητάμε τη γνώση και τη βε-βαιότητα στην άμεση εμπειρία μας, στις επιστήμες και μαςελκύουν οι φιλολογικές δημιουργίες. Παραδόξως, ανάμεσά τουςθα βρούμε ευφυείς, σπουδασμένους και πολυμαθείς ανθρώπουςνα θεωρούν τη διανοητική δραστηριότητα σαν έλλειψη πράξηςκαι έτσι υπονοούμενα άχρηστη και ανεπαρκής χωρίς τηνεξωτερική. Ενώ αντιθέτως, αυτή είναι μια πραγματικήσυμπεριφορά στο εσωτερικό μας, καθορισμένη σκόπιμα ή όχι, ηουσία της ζωής, χωρίς την οποία η εξωτερική πράξη θα ήτανάσκοπη, ακαθόριστη και περιορισμένη, όπως η μετακίνηση μιαςπέτρας. Η διάνοια σχετίζεται άμεσα με όλες τις γνωστικέςδραστηριότητες από την αρχή τους με την πρώτη αίσθηση, όσοπολλές και να είναι οι λέξεις, στις οποίες την αποσυνθέτουμεκαι ειδικά σε σχέση με την ανθρώπινη γλώσσα διαμορφώνειδιαρκώς έναν ευρύτερο εσωτερικό κόσμο. Παράλληλα, η υλική

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ40

� η εκ των έξω αντιληπτή � ύπαρξη συνδέεται, εξελίσσεται καιαλληλοεπηρεάζεται με αυτόν στο σύνολό του.Όποιος τολμάει να θεωρεί ανώφελη ή εξωπραγματική τη δια-

νοητική δραστηριότητα για την αναζήτηση της άγνοιας, τωνλαθών, της αλήθειας, της βεβαιότητας, της αμφιβολίας και γε-νικά τη φιλική σχέση με το λόγο αυτοδιαψεύδεται στην πράξη,από τις ίδιες τις πράξεις του και από τις συνέπειές τους. Σχεδόνόλες οι δραστηριότητές του σε κάθε στιγμή � ακόμα και οιδιαθέσεις του � δημιουργούνται και επηρεάζονται περισσότεροαπό τη διατηρημένη γνώση του και τις διαπιστώσεις, που κάνειχρησιμοποιώντας αυτή την ευρεία εμπειρική γνώση του, παράαπό εκείνα που αντιλαμβάνεται πραγματικά έξω του. Οιδιαπιστώσεις που κάνουμε στις αντιλήψεις μας, οι απόψεις πουδιαμορφώνουμε για τη ζωή και τον κόσμο, οι θεωρητικέςαναζητήσεις μας, η γνώση των δυνατοτήτων μας και της άγνοιάςμας, οι λαθεμένες και οι αβέβαιες γνώσεις, το πού στρέφεται ηπροσοχή μας και ποια εμπειρία διαμορφώνουμε, όλα αυτά δενεπηρεάζουν μόνο την ποιότητα της διάνοιας και έχουν τιςσυνέπειές τους, άμεσα και έμμεσα. Όπως και οι δραστηριότητεςτης διάνοιας δεν υπάρχουν και δεν επηρεάζονται μόνο άμεσααπό τον εαυτό της.

Όταν κάποιος διαπιστώνει αποσπασματικά τη διαφορά τουανθρώπινου εσωτερικού κόσμου από εκείνον των άλλων ζώων,χωρίς να γνωρίζει πως εξηγείται να είναι έτσι διαφορετικός, σχη-ματίζει ανόητες απόψεις. Όπως, ότι μέσα του βρίσκεται μια πνευ-ματική ουσία, ότι δημιουργήθηκε για ένα ξεχωριστό σκοπό, ότιη δυνατότητά του να γνωρίζει είναι σταθερά η ίδια από την ώρα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 41

που γεννήθηκε και ότι μπορεί να υπάρχει ζωή - ψυχή χωρίς κα-μιά γνώση. Η γνώση δε βρίσκεται μόνο με τη μορφή των δια-μοιρασμένων αφηρημένων εννοιών στις λέξεις. Είναι η ουσίατου εσωτερικού κόσμου μας, την οποία εξωτερικεύουμε με ήχουςκαι με πράξεις. Με τη γλωσσική δυνατότητα να διατηρούμε καινα συγκεντρώνουμε γνώση για τα πράγματα και για τις δυνατό-τητές μας ανάμεσά τους, μπορούμε να καθορίζουμε άμεσα καιδημιουργικά τις εξωτερικές πράξεις μας. Χωρίς εκείνα να είναιόλα στις αισθήσεις μας, χωρίς να υπάρχουν πραγματικά και χωρίςνα μας επηρεάζουν άμεσα.Η διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου με την ελλιπή γνώση

της εξωτερικής πραγματικότητας, οι λαθεμένες και οι αβάσιμεςδιαπιστώσεις, ο καθορισμός της συμπεριφοράς με ανεπαρκή, πα-ραμορφωμένη και αναξιόπιστη γνώση, η απρόσεκτη χρησιμο-ποίηση της γλώσσας έχουν σαν γενική συνέπεια να ζούμε απο-προσανατολισμένοι και εγωκεντρικά από τη γέννηση έως τοθάνατο. Ο διανοητικός αποπροσανατολισμός και η αδυνατότητανα στοχαζόμαστε πάντοτε με γνώση της άγνοιας, των λαθών καιτης πραγματικότητας, δηλαδή η παράνοια, δεν μπορεί να μηδημιουργεί αναρίθμητες και απρόβλεπτες αρνητικές συνέπειεςστη ζωή μας. Δηλαδή στους τρόπους που επηρεαζόμαστε απότον εξωτερικό κόσμο, στη συμπεριφορά μας, στις σχέσεις μας,στη διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου μας, με μια λέξη στηνποιότητα της ζωής μας. Ή, αντιθέτως, να μην ωφελούμαστε απότην κυριαρχία της διανοητικής δραστηριότητας. Όταν λέμε «οάνθρωπος είναι ζώο λογικό», αυτό δε σημαίνει ότι δεν κάνειλάθη, ότι δεν αγνοεί και ότι δεν πράττει επηρεασμένος από τηνπλάνη και την άγνοια.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ42

Το να δει κάποιος τη σπουδαία συνεισφορά του λόγου στηζωή και πώς η γνώση επηρεάζει διαρκώς την ποιότητα του εσω-τερικού κόσμου μας και τις δραστηριότητές μας είναι η αρχή,για ν� ανακαλύψει την αξιοποίηση της ζωής στην ουσία της. Ηίδια η έλξη μας για την αναζήτηση, τη γνώση και τη διανοητικήδημιουργία είναι από τις σπουδαιότερες αξίες της ζωής και ένακαλό σημάδι. Για να προσελκυθείς, να θαυμάσεις και να δοξάσειςμια πραγματική αξία πρέπει κι εσύ, τουλάχιστον σ� εκείνη τηστιγμή, να είσαι αξιοθαύμαστος. Αν είναι τόσο σπουδαία η επί-δραση της γνώσης ή ευρύτερα του λόγου στη ζωή και συνδέονταιέτσι, που το ένα δεν υπάρχει χωρίς το άλλο, καταλαβαίνουμεεύκολα ότι χωρίς την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του, χωρίςτην κυριαρχία της διανοητικής δραστηριότητας, τη γνώση τηςάγνοιας και την αναζήτηση της βεβαιότητας δεν είναι δυνατόνα προσανατολιστούμε και ν� αξιοποιήσουμε ουσιαστικά τηνύπαρξή μας ούτε να συμβάλλουμε ηθικά στην ευρύτερηκοινωνική ευημερία. Αντί να αποδίδουν αυτήν τηνπραγματικότητα στη γνώση και στο λόγο, οι άνθρωποι ξεχνούνπως κάποιοι άλλοι φρόντισαν από την αρχή της ύπαρξής τουςνα τους διδάξουν, πως τροφοδοτούνται από την εμπειρία καιγνώση χιλιάδων ετών μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον τους, χωρίςτην οποία θα ήταν ακόμα σαν τα άλλα ζώα, υποτιμούν την ηθικήδυνατότητά τους και φτάνουν να θεωρούν τη γνώση αντίθετηαπό τη ζωή. Μέσα σε τέτοιο σκοταδισμό θ� απορούσαμε γιατίδεν υπάρχουν περισσότεροι κωφάλαλοι. Λίγοι έχουν μια βασικήγνώση γύρω από τη γνωστική δραστηριότητα, ενώ πολλοί απόαυτούς τους λίγους δεν την αξιοποιούν, όπως φαίνεται από τιςδραστηριότητές τους.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 43

Η άγνοια για την άμεση σχέση της διάνοιας με την ποιότηταόλης της ζωής και η αποστροφή για την ηθικο-φιλοσοφική δρα-στηριότητα αξίζει την προσοχή και την αντίδρασή μας. Γιατί όχιμόνο χάνουμε τη ζωή μας σαν αποπροσανατολισμένοι αλλά καιπληρώνουμε απελπιστικά τις συνέπειες του σκοταδισμού μέσαστο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον μας και άμεσα από αυτό πουγινόμαστε πραγματικά. Διαφορετικά, να πάψουμε να ψάχνουμεσαν τα παιδιά στην άμμο τις αιτίες των κακών παντού εκτός τουεαυτού μας και να ζητάμε βοήθεια από τους άλλους. Γιατί, όσηγνώση και ευφυΐα αν διαθέτουμε, είναι τέτοια η ευρύτερη πραγ-ματικότητα, που δεν μπορούμε να ζούμε αποπροσανατολισμένοι,ανάξιοι να διανοούμαστε, επαναπαυμένοι στην αναγνώριση με-ρικών φίλων και όσων άλλων εξυπηρετούνται οι κοντόφθαλμοισκοποί τους, να κλείνουμε τα μάτια στις δυσάρεστες αλήθειες,να περιορίζουμε την πραγματικότητα στα μάτια λίγων ανθρώπωνκαι στο σχετικό πιο άμεσο περιβάλλον μας, να βασιζόμαστε σεσχετικά, τυχαία και στιγμιαία πράγματα, να δοξάζουμε σχετικέςδυνατότητες και με τέτοια διάνοια να αξίζουμε τη σταθερήευτυχία. Αν με όλα τα κακά του κόσμου και με τα ατελείωταπροβλήματά τους, οι άνθρωποι εξακολουθούν να είναι τόσο εγω-κεντρικοί, να μετατρέπουν σε επαρκείς αιτίες της ζωής τουςπεραστικές δυνατότητες και να χρησιμοποιούν τη διάνοια τουςσαν μέσο για τις εξωτερικές δραστηριότητες, τότε πόσο θα ήτανκαι πώς θα ζούσαν χωρίς αυτά!

Αν πούμε ότι ζούμε και γνωρίζουμε την πραγματικότητα, αυτόθα είναι πολύ λιγότερο από τη μισή αλήθεια. Η εμπειρική πραγ-ματικότητα είναι ένα μικρό μέρος, όπως εμείς οι ίδιοι, είναι

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ44

διαφορετική για τον καθένα από την ώρα που γεννιέται και ηποιότητά της δεν είναι ανεξάρτητη από το πού, πότε και ποιοιείμαστε εμείς σαν υλική σύνθεση, σαν εσωτερικός κόσμος καιαπό το πώς διανοούμαστε. Σαν παρασυρμένα μέρη αναγκαζό-μαστε να πράτουμε για ν� αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες τωνπραγμάτων, για δραστηριότητες προσαρμογής και διατήρησηςκαι έτσι έχουμε την αυταπάτη ότι δεν αγνοούμε την κοινήπραγματικότητα, ότι αυτή είναι μόνο εξωτερικά του εαυτού μας,ότι δεν εξαρτάται εξίσου από εμάς ποια θα γνωρίσουμε και πώςθα μας επηρεάσει. Φοβερή συνέπεια αυτής της παράνοιας ναμην αξιοποιούμε επαρκώς την άμεση ύπαρξή μας με τηδιαμόρφωση αυτογνωσίας και την κυριαρχία της διάνοιας, ναπαρασυρόμαστε από τις αναρίθμητες δυνατότητες του εξωτερικούκόσμου, να είμαστε εγωκεντρικοί και η διανοητική ευφυΐα ναπέφτει στο κενό σαν καταρράκτης.Αν θεωρούμε ζωή και προσγείωση την απορρόφησή μας από

τις σχέσεις μας με δέκα ανθρώπους και πράγματα σα να ήτανεκείνα όλο το Σύμπαν, αν συμπεριφερόμαστε με την αυταπάτηότι είμαστε η επαρκής αιτία του εαυτού μας, ενώ αγνοούμε τηνίδια την ύπαρξή μας, αν θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι ανε-ξάρτητα από το ποιοι είμαστε μέσα από την πλάνη και τηνπροσοχή των άλλων, αν μεταθέτουμε τη δυσαρέσκειά μας γιαμετά από μια ολιγόωρη σκοταδιστική διασκέδαση, αν κλείνουμετα μάτια στις δυσάρεστες αλήθειες, τότε είμαστε άξιοι της τύχηςμας. Ποια είναι η λογική και η ευτυχία μιας τέτοιας ζωής τηβλέπουμε καθημερινά στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο,στο θέατρο και βέβαια στην πιο άμεση εμπειρία μας.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 45

Η άγνοια και ο εγωκεντρισμός ανέκαθεν προσέφεραν τη δυ-νατότητα να πραγματοποιηθούν τα όνειρα και οι σκοποί κάποιωνδολοπλόκων ανθρώπων με αθόρυβο τρόπο, με την ανοχή μας, μετην υποστήριξή μας και πιο έμμεσα με την πραγματοποίησητων δυνατοτήτων της επιστημονικής γνώσης απ� όλους εμάς.Πάνω στη διανοητική αναξιότητα βασίζεται η «αξιοπιστία» καιη επίδραση πολλών ειδών απατεώνων, «τρέφεται» ο αποπροσα-νατολισμός του ενός από τον αποπροσανατολισμό του άλλουκαι γίνεται η εκμετάλλευση της άγνοιας για την κοινήπραγματικότητα και ενός βάσιμου προτύπου ηθικήςσυμπεριφοράς. Αν οι πολιτικοί ετοιμάζουν το φέρετρο τηςανθρωπότητας, τότε οι περισσότεροι άνθρωποι σκάβουν τολάκκο της.Πώς μπορεί κάποιος να είναι σταθερά καλός, δίκαιος, άξιος

να ευτυχήσει και ν� αξιοποιεί πραγματικά την ύπαρξή του, όταναυτός δε γνωρίζει να στοχάζεται και να καταλαβαίνει τις πραγ-ματικές σχέσεις; Όταν δεν είναι φίλος της αλήθειας, όταν η προ-σοχή του είναι αποσπασμένη,όταν έχει διαστρεβλωμένη γνώσηγια την κοινωνία, τη ζωή και τον εαυτό του, όταν η διάνοια χρη-σιμοποιείται σαν μέσο για την πραγματοποίηση μερικώνπεραστικών δυνατοτήτων, για να μην αισθανόμαστε τιποτένιοι!Αντιστρόφως, όταν με άσκοπες, ανόητες και εγωκεντρικέςδραστηριότητες αρκούμαστε να μην αισθανόμαστε τιποτένιοι,όταν διαρκώς στοχεύουμε να δικαιολογήσουμε με έμμεσο τρόποτην ύπαρξή μας, τότε με τον τρόπο ζωής μας δε συνεισφέρουμεστην αξιοποίηση των δυνατοτήτων του λόγου ή ευρύτερα στηνεσωτερική ανέλιξη. Αποτρέπουμε να δημιουργήσουμε τηδυνατότητα να στοχαζόμαστε χωρίς παρεκτροπές, νασυμφωνούμε πάντοτε με την αλήθεια ανεξάρτητα από τιςσυνέπειές της, ν� αναγνωρίζουμε τα λάθη μας, να μην

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ46

πλανόμαστε και η πάντοτε ελλιπής γνώση μας παρασύρει σεάσκοπες πράξεις με απρόβλεπτες συνέπειες.

Όσο μπορεί η άγνοια, η πλάνη και η γνώση να παραμορφώ-σουν και να καταστρέψουν την ηθική, άλλο τόσο η έλλειψη εσω-διανοητικής αναζήτησης και ηθικής μπορεί να παραμορφώσεικαι ν� αποπροσανατολίσει τη γνώση και τη διάνοια. Όταν έναςάνθρωπος στοχεύει περισσότερο απ� όλα στη σχέση του μεκάποιον άλλο άνθρωπο, στο χρήμα, στην πολιτική του παράταξη,στο καλλιτεχνικό έργο του, γενικά στην πραγματοποίηση μιαςδυνατότητάς του μέσα στο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον του.Όταν μετατρέπει σε επαρκή αιτία της ύπαρξής του όλες αυτέςτις εξωτερικές δυνατότητές του και χωρίς αυτές δε βρίσκει νόημαστη ζωή, όταν πάνω απ� όλα αυτά δε βάζει την αμεροληψία, τηγνώση, την αναζήτηση της βεβαιότητας, ενώ αντιθέτως τα θεω-ρεί λιγότερο σημαντικά, αυτός ο άνθρωπος � και κάθε λογικήύπαρξη μέσα στο Σύμπαν � δεν είναι αξιόπιστος. Δεν είναι σεθέση να διανοείται με διαρκή γνώση των ατελειών στη γνώσηκαι στο στοχασμό του, με σταθερή συνέπεια και σαν ουδέτερος.Είναι ολοφάνερο στην εμπειρία και στη θεωρία, πως γι� αυτόνυπάρχουν πάντοτε λόγοι για ν� αρνηθεί την αλήθεια, πως δενπροβληματίζεται για τα συλλογιστικά λάθη του, πως δεν προσέχειαρκετά για να τ� αποφύγει, πως θα χρειαστεί να πει ψέματα καινα διαστρεβλώσει, πως δεν έχει διάθεση να αναζητήσει και επα-ναπαύεται σε όσα πιστεύει, πως από εγωισμό δε θ� αναγνωρίσειτα λάθη του ή την άγνοιά του σ� ένα ζήτημα, πως διαρκώςστοχάζεται, για να εξυπηρετήσει τον εγωκεντρισμό του και πωςθα πράξει με ανεπαρκή γνώση,αν όχι με πλάνη. Ποιο είναι,

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 47

λοιπόν, το νόημα της γνώσης και της λογικής, όταν αυτή είναιτο μέσο για αποπροσανατολιστικές δραστηριότητες, για τηνευχάριστη αυταπάτη και την αναγνώρισή μας από τους άλλουςκαι πώς μπορεί τότε να είμαστε δίκαιοι, καλοί και ευτυχισμένοι;Αν η εμπειρία, η γνώση και η βεβαιότητα δε δημιουργούνται

με εμάς τους ίδιους, με ηθικο-φιλοσοφικό τρόπο ζωής, η διανοη-τική εξέλιξή μας θα περιορίζεται στη συγκέντρωση γνώσεωνμέσα στις λέξεις, στην ανάμνησή τους, στην πολυλογία και στηγλωσσική ευφυΐα. Από φιλοσοφική σκοπιά το να έχει κάποιοςσαν σκοπό τον πολλαπλασιασμό των γνώσεών του ανεξάρτητααπό τη χρησιμότητά τους για τον εσωτερικό μας προσανατολι-σμό, για την ανακάλυψη της αλήθειας και την αποτελεσματικό-τητα του στοχασμού, είναι σαν εκείνους τους φιλάργυρους (τουςκοιν. σπαγκοραμμένους), που αποσκοπούν στον πολλαπλασια-σμό των χρημάτων τους, χωρίς να τ� αξιοποιούν ή να ξοδεύουναρκετά, ή σαν εκείνους που τα ποντάρουν στα τυχερά παιγνίδια.

Είναι στον τρόπο ζωής του φιλόσοφου ανθρώπου ν� αμφι-βάλλει, ν� απορεί, ν� αναδεικνύει την ανεπάρκεια και την αβα-σιμότητα, ν� αποδεικνύει, να διατηρεί την εμπειρία του, ναστοχάζεται για τους συλλογισμούς του, ν� αναζητάει εξηγήσεις,να προσέχει τις σχέσεις των πραγμάτων, να διατυπώνει και νασυγκεντρώνει τις απόψεις του, να διαπιστώνει τη μεγάλη άγνοιάτου για την ευρύτερη αντιληπτή πραγματικότητα και πώςεπιδράει παραπλανητικά στη ζωή μας ένα μικρό μέρος εκείνηςμαζί με μερικούς ανθρώπους και τις σχέσεις τους. Γι� αυτό μπορείνα παρεμβαίνει στους επιστημονικούς χώρους και, χωρίς ναγνωρίζει πάντοτε περισσότερα, να προσέξει κάποιες ασυνέπειές

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ48

τους, τις ατέλειές τους, ν� αμφισβητήσει θεωρίες για τις οποίεςδεν αμφιβάλλει κανένας, ακόμα και να παραπλανήσει εκείνουςπου γνωρίζουν επαρκέστερα τα σχετικά ζητήματα. Τελικά, γιατον ίδιο λόγο παρασύρεται, αναλύει πολύ τις έννοιες και τουςστοχασμούς του και μπορεί να κάνει τα περισσότερα λάθη απ�όλους.Για όλες τις επιστήμες, ο λόγος είναι το κοινό διάμεσο της

δημιουργίας και της εξέλιξής τους, όπως είναι ο κορμός για τοδέντρο. Πολλοί επιστήμονες θα μπορούσαν να συνεισφέρουνστην εξέλιξη των επιστημών και ν� αποφύγουν πολλάαδικαιολόγητα και βασικά λάθη, αν είχαν λιγότερη άγνοια γύρωαπό το λόγο ή τη φιλοσοφία και έναν τρόπο ζωής όχι αντίθετοπρος την αξιοποίηση των δυνατοτήτων του. Αν όταν στοχεύουμενα πούμε την αλήθεια, να την ανακαλύψουμε, να μην κάνουμελάθη, είναι συχνά δύσκολο έως αδύνατο αυτό να γίνει, τότε ναδιανοηθούμε πόσο διαστρέφεται η διάνοια μας, όταν δεν είμαστεφίλοι της αλήθειας, όταν δεν προβληματιζόμαστε για τησυμφωνία μας με αυτήν και δεν είναι στον τρόπο ζωής μας ηαναζήτηση και η ανάδειξή της. Οι πλάνες, οι αβάσιμεςδιαβεβαιώσεις, η πίστη σε άτοπες απόψεις, η ασυνεννοησία, οιπαραμορφωμένες έννοιες μας για τη ζωή, τους ανθρώπους, γιατην πραγματικότητα, για το «καλό» και το «κακό», όλος αυτός οδιανοητικός αποπροσανατολισμός δεν είναι μόνο η αιτία ναχάσουμε το νόημα της ζωής μας, αλλά και συνέπεια από τοναποπροσανατολιστικό τρόπο ζωής.Είναι μια κακή τύχη, αλλά και μια πολύ χρήσιμη εμπειρία

για ένα φιλόσοφο άνθρωπο να περιβάλλεται από εχθρόσοφουςανθρώπους, που δημιουργούν προβλήματα στη ζωή του και στηνεξέλιξή του. Χρησιμοποιώντας τη διάνοιά του, για να διαμορ-φώσει τον τρόπο ζωής και τις σχέσεις του ανάμεσα σ� εκείνους,αναγκαστικά γίνεται ισχυρότερος απέναντι στις επιθέσεις του

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 49

κοινού εγωισμού και της κακίας. Σπουδάζει αξιοποιώντας τηδυσάρεστη εμπειρία του, σπουδάζει ακόμα και να χρησιμοποιείτη διάνοιά του σαν ασπίδα απέναντι στις κοινές καταχρήσειςτου λόγου και στην κοινή παράνοια.

Δεν είναι αναγκαίο να είμαστε συγγραφείς, για να καταλά-βουμε τη σπουδαιότητα του λόγου για τη ζωή μας ή για να είμα-στε φιλόσοφοι. Ωστόσο, μόνο με το γραφτό λόγο μπορούμε ναμνημονεύουμε τους στοχασμούς μας, τις εμπειρίες και τις διαπι-στώσεις μας, όταν το θέλουμε να τους προσέξουμε με όλες τιςλεπτομέρειές τους σε διαφορετικές στιγμές, να τους βάλουμεπροτεραιότητα, να τους συσχετίσουμε, να τους αποσαφηνίσουμε,να τους επαναδιατυπώσουμε, να τους διορθώσουμε και να εξε-λίξουμε σε βάθος τις απόψεις μας. Όταν δημιουργούμε καιδιατηρούμε τους στοχασμούς μας, κάνουμε όλα όσα μαςεξελίσσουν σαν διανοούμενους, γιατί το όφελός μας δενπροέρχεται μόνο από το τελικό αποτέλεσμα της δημιουργίας ενόςσυγγραφικού έργου ή από την ανάγνωσή του. Η προσπάθεια ναμνημονεύσουμε τις εμπειρίες μας, να τις περιγράψουμελεπτομερώς, να τις αναλύσουμε, ο στοχασμός γι� αυτήν την ίδιατην προσπάθεια, η γνώση καινούριων εννοιών, η αναζήτηση καιη μνημόνευση των αξιόλογων χωρίων ενός βιβλίου, η περίληψηκαι η μετάφραση, η επιλογή των φιλολογικών στοιχείων, ο τρόποςδιατύπωσης, κ.λπ., όλα αυτά είναι δραστηριότητες σαν εκείνεςμε τις οποίες εκγυμνάζουμε το σώμα μας. Εσωτερικές εργασίες,αναπόφευκτες για ένα συγγραφέα.Όλοι τρεφόμαστε και κάνουμε κινήσεις που συμβάλλουν στη

διατήρηση ή στην ισχυροποίηση του σώματός μας και ορισμένων

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ50

δυνατοτήτων του. Ο αθλητής, όμως, είναι εκείνος που κάνει μεσκοπό και γνώση, όσα χρειάζονται για να είναι υγιής και γιαακόμα καλύτερη απόδοση. Παρόμοια, όλοι έχουμε διάνοια, τηχρησιμοποιούμε, αλλά μόνο εκείνος που γράφει και δημιουργείφιλολογικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα κάνει προσεκτι-κά, μ� εξελισσόμενη εμπειρία και με γνώση, όσα θα τις πολλα-πλασιάσουν τις δυνατότητες, θ� ανεβάσουν την απόδοσή τηςκαι θα την αξιοποιήσουν. Το χαρτί και ο στυλογράφος είναι ταχρησιμότερα εργαλεία του στοχαστή. Όταν κάποιος διαθέτειαρκετό χρόνο για να στοχάζεται, να διαβάζει και να γράφει �ακόμα και ένα ημερολόγιο της ζωής του �, με το πέρασμα τουχρόνου διαπιστώνει μέσα στην εμπειρία του πώς ο λόγοςσυνεισφέρει στη διανοητική ευφυΐα, στο μεγάλωμα της εμπειρίας,στην αξιοποίηση της ζωής του και ακόμα, άθελά του, πόσοςσκοταδισμός τον περιβάλλει. Όταν βρεθεί στη θέση να δει πόσοπαρανοϊκά καθορίζουν πολλοί άνθρωποι τη ζωή τους, την υποταγήτης λογικής στις εγωιστικές διαθέσεις τους, την αποστροφή τουςγια την αναζήτηση και τη γνώση, την ασυνεννοησία τους, τηνψευτιά και τα προβλήματά τους, επαληθεύει με την απαγωγήεις άτοπο στην πράξη την ορθότητα της επιλογής του, με τηνοποία έθρεψε τη λογική του και ανακάλυψε την τρέλα όσων τοναπότρεπαν να φιλοσοφήσει. Αντιθέτως, ο σκοταδιστής άνθρωποςπου δεν αναζητάει, δε διατηρεί τις γνώσεις του και δε στοχάζεταιπάνω στους στοχασμούς του, δε βλέπει πως μπορεί κάποιος απόμόνος του να διευρύνει τις γνωστικές του δυνατότητες, ενώ αντο διαπιστώσει, τότε θα θεωρήσει πως η γνωστική δραστηριότηταείναι ανώφελη και έξω από τη ζωή.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 51

Το βιβλίο χρησιμεύει παρόμοια, όπως για το σώμα ένα πο-λυκατάστημα με είδη διατροφής και συντήρησης και όχι μόνο.Μέσα σε αυτό βρίσκουμε γνωστά και άγνωστα προϊόντα, μαςθυμίζουν κάποια άλλα, βλέπουμε τις εργασίες που έγιναν απόάλλους, για να φθάσουν καλά στις θέσεις τους, μας παρασύρουννα τα δούμε όλα. Όταν προσέχουμε το καθένα ξεχωριστά,ανακαλύπτουμε πολλά άλλα, τα οποία δε βλέπαμε, συνηθίζουμενα τ� αναγνωρίζουμε από μακριά, να θυμόμαστε τις θέσεις πουθα τα ξαναβρούμε. Ποια πράγματα θέλουμε, θ� αγοράσουμε ήαν... θ� αρπάξουμε κανένα, εξαρτάται από εμάς. Η ανάγνωσηενός καλού βιβλίου δεν είναι βέβαιο ότι θα μας χρησιμεύσει.Αντιθέτως, μπορούμε ν� αξιοποιήσουμε το χειρότερο. Πρέπει ναγνωρίζουμε τι θέλουμε, να ξεχωρίζουμε τα πιο αξιόλογα βιβλία,όπως τα χρήσιμα και σπουδαιότερα στοιχεία τους, νακαταλαβαίνουμε τι διαβάζουμε, όταν δεν καταλαβαίνουμε να τοαναγνωρίζουμε και να μην παραπλανούμαστε από τις φιλολογικέςκαταχρήσεις. Εκτός από τη γνώση, η οποία μας χρησιμεύει πιοάμεσα, όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο πρέπει ν� αποσκοπούμε στηνεσωδιανοητική μας ανέλιξη, στη διαμόρφωση των δικών μαςαπόψεων και ειδικότερα στη δυνατότητά μας να χρησιμοποιούμετη γλώσσα ευφυέστερα. Βεβαίως όχι για να έχουμε διαβάσειένα ακόμα και για να ξεχάσουμε την πραγματικότητα. Δεν είναιαναγκαίο να περιορίζεται στην επιστημονική αλήθεια και ησυνεισφορά της λογοτεχνίας μπορεί να είναι πολύ μεγάλη. Τασπουδαιότερα βιβλία δεν πρέπει να παύουμε οριστικά να ταδιαβάζουμε, όχι μόνο για να μη ξεχνάμε το σπουδαίο περιεχόμενότους αλλά και γιατί θα εξακολουθούν να συνεισφέρουν στηγνωστική μας δραστηριότητα με διαπιστώσεις, που δεν είχαμεκάνει και ευρύτερα, όπως γνωρίζουμε.Για ν� απαλλαγεί από την προκατάληψή του ένας άνθρωπος,

ο οποίος δεν είναι φίλος του βιβλίου, για να καταλάβει τις συνέ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ52

πειες πρέπει να πεισθεί ευρύτερα πως η διάνοια, η γνώση και ηγλώσσα επηρεάζουν διαρκώς τη ζωή μας με άμεσο τρόπο. Πωςδε χάνουμε το χρόνο μας όταν διαβάζουμε, γράφουμε καιστοχαζόμαστε, αλλά αντιθέτως τον αξιοποιούμε με τον καλύτεροτρόπο. Το μόνο πράγμα, το οποίο είναι πάντοτε και παντού μαζίμας, είναι ο εαυτός μας και αξίζει να επενδύσουμε σε αυτόν, γιανα διαθέτουμε την ευτυχία και τη γνώση πάντοτε και παντούμαζί μας.Η διανοητική δραστηριότητα με φιλοσοφικό σκοπό και γε-

νικά η φιλική σχέση με το λόγο, ο οποίος είναι η είσοδος τουεσωτερικού κόσμου μας, συνεισφέρουν ατελείωτα και φανεράστη διανοητική ευφυΐα, στην εσωτερική μας ανέλιξη, αποτρέπουντην απορρόφησή μας από το σχετικό περιβάλλον, τιςδραστηριότητες που παρασύρουν σε ανώφελους τρόπους ζωής,ενώ αντιθέτως επιφέρουν προβλήματα, εξαρτήσεις και εσωτερικήκαταστροφή. Ο εσωτερικός κόσμος � η ουσία της ζωής � απότον οποίο δε νοείται ανεξάρτητα η αξιοποίηση της ζωής, γίνεταιαιτία του εαυτού του, όπως το αξίζει να είναι. Η αναζήτηση τηςαλήθειας και της βεβαιότητας είναι από μόνη της ωφέλιμη, γιατίείναι εξ� ορισμού η αναζήτηση της πραγματικότητας, μέσα στηνοποία είμαστε σαν ένα μικρό μέρος της, και των πραγματικώνσχέσεων με τη ζωή μας. Αναζήτηση της αλήθειας σημαίνειδιάβασμα, γράψιμο, απορία και στοχασμός. Για να μπορείκάποιος να προσανατολιστεί ηθικά στη ζωή, πρέπει να«απογειωθεί» και ν� αντιληφθεί συνολικά τα πράγματα από έναύψος.

Η φιλοσοφία σαν έργο του λόγου είναι το πιο αξιόλογο και

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 53

σαν εσωτερική δραστηριότητα είναι εξέλιξη της αυτογνωσίας.Η φιλοσοφική δραστηριότητα με την ευρύτερη έννοιά της είναιη φιλική σχέση με το λόγο και με την αλήθεια, η αναζήτηση τηςβεβαιότητας και της προτεραιότητας στη γνώση των πραγμά-των, η γνωστική δραστηριότητα με σκοπό τον προσανατολισμότης ζωής και τελικά σαν έργο είναι ένα σύμπλεγμα κοσμοθεω-ρητικών απόψεων. Η δυνατότητα να μας χρησιμεύσει άμεσα ηγνώση ή μια απλή διαπίστωση και να μας επηρεάσει έτσιεσωτερικά τη ζωή, αυτή από μόνη της είναι η γενική αρχή γιατη φιλοσοφική αναζήτηση. Αυτός είναι ο βασικός λόγος, γιατον οποίο υπάρχει η πίστη σε μια άποψη, η βεβαιότητα για τηναλήθεια ή το λάθος της, όταν δεν έχουμε αποδείξεις, όταν δενέχει γίνει καμιά σκόπιμη αναζήτηση για τη διαμόρφωση καιτην υποστήριξή της, ακόμα και όταν βλέπουμε πως ανατρέπεται.Παράδειγμα, η άποψη ότι ο θάνατος είναι το οριστικό τέλος τηςζωής και μια άλλη, ότι με το χρήμα λύνονται όλα τα προβλήμα-τα. Είναι μερικές κοινές απόψεις, οι οποίες μπορούν και επηρεά-ζουν άμεσα τον τρόπο ζωής μας και η αλλαγή της θέσης μαςπρος αυτές θα σήμαινε αναγνώριση πολλών άλλων λαθών καισυνεπειών, θα επέφερε διακοπή ορισμένων δραστηριοτήτων, αλ-λαγή στη συμπεριφορά, επαναπροσδιορισμό των στόχων και τωναξιών. Η διατήρηση της θέσης μας επιτρέπει να συνεχίσουμεόπως αρχίσαμε και προετοιμάσαμε με πολλούς τρόπους, μεκάποιο κόπο και χρόνο, δηλ. όπως μας βολεύει.Η φιλοσοφία ως έργο του λόγου συνεισφέρει στη δημιουργία

και στην εξέλιξη των επιστημών και η σπουδαιότητά της δενπροέρχεται μόνο από την αξιοπιστία της γνώσης, όπως στις επι-στήμες. Οι αμφιβολίες και οι απορίες που δημιουργεί, οι αντι-παραθέσεις, οι παράδοξες απόψεις, οι ασάφειες μας επιβάλλουννα στοχαζόμαστε πιο προσεκτικά, ν� αξιοποιήσουμε την εμπειρίαμας και να κυριαρχήσουμε τη γνωστική δραστηριότητα. Ενώ οι

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ54

αναζητήσεις στις διαχρονικές και διατοπικές διευθύνσεις,ανεξάρτητα από τις απαντήσεις, αναδεικνύουν τη σημασία τηςγνώσης και της διανοητικής δραστηριότητας για την αξιοποίησητης ζωής. Ο σκοπός της, όπως και η χρησιμότητά της, δεν είναιμόνο η ανακάλυψη της αλήθειας ούτε η μετάδοσή της μ� ένασταθερό απολιθωμένο τρόπο. Είναι στο σύνολό τους η εσωτερικήδραστηριότητα και η εμπειρία, που διαμορφώνεται στο πέρασματου χρόνου. Δεν έχει χρονικά όρια η διανοητική εργασία, για ναδιατηρούμε τις γνώσεις μας, τις εμπειρίες μας, η αναζήτηση τηςβεβαιότητας, η προνοητικότητα για τις δυσκολίες της ζωής, ηδιεύρυνση των γνώσεών μας και οι δυνατότητες ναδιαμορφωθούν διαφορετικές απόψεις με άλλους στοχασμούς καιπαραθέσεις, μέσα από κάποια άλλη εμπειρία, είναι ατελείωτες.Έτσι, η συνεισφορά της για τη γνώση, για την ανάδειξη τηςαξιοπιστίας της και για την αξιοποίηση της ζωής και της διάνοιαςείναι το ίδιο ατελείωτη. Σαν τρόπος ζωής η φιλοσοφική δραστη-ριότητα δεν περιορίζει τη διάνοια σε μια μόνο κατεύθυνση τηςγνώσης, αλλά αντιθέτως περιστρέφεται και τροφοδοτείται απότο σύνολο της εμπειρίας μας και από όλες τις άλλεςδραστηριότητές μας.Ο γρήγορος ρυθμός εξέλιξης της επιστημονικής γνώσης, η

διάδοσή της από βιβλία, ηλεκτρονικούς υπολογιστές, περιοδικά,έντυπα, ραδιοτηλεοπτικά μέσα, από εκπαιδευτικούς και εξειδι-κευμένους επιστήμονες και η ευνοϊκή τύχη να παίρνουμε τη γνώ-ση και τις απαντήσεις, χωρίς να χρονοτριβούμε και να κοπιά-ζουμε για την αξιοπιστία τους, δεν ελαττώνουν τη σπουδαιότητακαι την αναγκαιότητα της φιλοσοφικής δραστηριότητας. Δενπρέπει να επαναπαυόμαστε στην πληρωμένη καικονσερβοποιημένη γνώση, όπως ένα παιδί το οποίο μεγαλώνειμε τη φροντίδα και την εργασία της οικογένειάς του. Όπως εκείνοπρέπει σε κάποια στιγμή να σταθεί στα πόδια του και να μπορεί

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 55

να επιβιώσει μακριά από τους γονείς του ή όταν εκείνοι δε θαυπάρχουν, παρόμοια πρέπει να είμαστε σε θέση να εκτιμούμεσωστά τα πράγματα, να καταλαβαίνουμε τις γνωστικές μαςελλείψεις,να ξεχωρίζουμε την αξιοπιστία, να βγάζουμε τα σωστάσυμπεράσματα από την εμπειρία μας, να υπολογίζουμε εύστοχακαι σε τελική ανάλυση να γνωρίζουμε πώς θα επιβιώσουμεσυνολικά, πώς θα προετοιμάσουμε την τύχη μας και τι θα πρέπεινα περιμένουμε από τις δραστηριότητές μας.

Ο άνθρωπος, ο οποίος αγνοεί τη φιλοσοφία, διαμορφώνεικαι υποστηρίζει απόψεις για κοινά ζητήματα και διαπιστώσεις,τις οποίες οι φιλόσοφοι έχουν εκθέσει προσεκτικά πριν απόεκείνον, μετά από αρκετό στοχασμό, υποστηριγμένες ήαμφισβητημένες με περισσότερους συλλογισμούς, μεσυγκεντρωμένες περισσότερες διαπιστώσεις, αντιπαραθέσεις,εξηγήσεις, παραδείγματα. Στη μεγάλη συνεισφορά τηςφιλοσοφίας για την αξιοποίηση της διάνοιας υπάρχει και αυτήη σπουδαία δυνατότητα να εξελίξουμε τις απόψεις μας, έχονταςγνώση για όσα θα μπορούσε να μας αντιπαρατάξει κάποιος άλλοςκαι έτσι να πάψουμε ν� αρκούμαστε σε στοχασμούς, για τουςοποίους αγνοούσαμε μερικές από τις συνέπειες και τις ατέλειέςτους. Έχουμε ακόμα τη δυνατότητα και είναι αρκετά σημαντικόνα γνωρίζουμε, τουλάχιστον έναν αριθμό δυνατών απαντήσεωνσχετικά με ορισμένα ερωτήματα, τα οποία θεωρούνταιαναπάντητα και ότι μια από αυτές τις λύσεις ίσως να είναι ηορθή, παρά να τις αγνοούμε τελείως, ακόμα και τα ίδια ταερωτήματα.Ο στοχαστικός άνθρωπος, εκτός από τη δικαίωση που οφείλει

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ56

στους προηγούμενούς του για τις ευφυείς ανακαλύψεις τους καιτην αναγνώριση της συνεισφοράς τους, πρέπει ν� αναδεικνύειστιγμές από τα έργα τους, για να μη ξεχνάμε τις σπουδαίες καιαπλές αλήθειες, τις χρήσιμες απόψεις, πώς υποστηρίζονται οιαντίθετες από τις δικές μας και τις τρομερές δυνατότητες τηςδιάνοιας μέσα στον εαυτό μας. Ένας ακόμα βασικός λόγος, γιανα αναδεικνύουμε απόψεις των προηγούμενων στοχαστών καιφιλοσόφων, είναι να περιορίσουμε τη φιλοδοξία όσων σύγχρονωνπαρουσιάζονται σαν πρωτοπόροι με τις ανακαλύψεις τους καιμε την κοπιαστική εργασία τους, ενώ οι απόψεις τους δεν είναιπρωτότυπες ή αποτελούν ειδικές περιπτώσεις γνωστώνγενικότερων αρχών. Να μην επαναλαμβάνουμε την αλήθεια καινα μην επαναπροσεγγίζουμε τα ίδια ζητήματα με τη δικαιολογία,ότι έτσι δεν προσφέρουμε περισσότερη γνώση και ότι χάνουμεχρόνο, αυτό είναι μια αστόχαστη διαπίστωση, όπως αν λέγαμενα πάψουν να διαφημίζουν τα γνωστά προϊόντα. Η εύρεση μιαςπρωτότυπης άποψης μέσα σε παλαιότερα συγγραφικά έργαπρέπει να δίνει αισιοδοξία. Άλλοι, πριν από εμάς, ανέδειξαν τιςσπουδαίες δυνατότητες της διάνοιας μέσα στον εαυτό της καιμπόρεσαν να συλλάβουν και να διαμορφώσουν σπουδαίεςθεωρίες. Ενώ, ίσως, θα ήταν αδύνατη η εύρεσή τους με το δικόμας στοχασμό ή από έλλειψη κάποιων άλλων δυνατοτήτων μαςκαι τύχης.Είναι πολύ σημαντικό να μπορεί ένας βαθυστόχαστος να

διανοείται, όπως ένας επαναπαυμένος άνθρωπος, ο οποίος έχειπροκαταλήψεις, λίγες γνώσεις, σταθερά περιορισμένες,απλοϊκούς και συνηθισμένους στοχασμούς. Όταν θα διανοείται,για να καταλάβει τους συλλογισμούς του, όπως ένας αγράμματοςάνθρωπος ή όπως ο πιο κακόπιστος, θα διαπιστώνει τις δυσκολίεςτους. Θα βλέπει τους λόγους που τους παρεκτρέπουν, τιςπαρανοϊκές διαπιστώσεις τους, τις αμφιβολίες τους και έτσι θα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 57

μπορεί να τους εξελίξει, για να μειώσει στο ελάχιστο τις ατέλειέςτους, τις δυνατότητες να διαστρεβλωθούν και τις απορίες. Όσοπιο ευκατάληπτη είναι μια γνώση, όσο πιο πολλή η σαφήνειατης και διατυπωμένη με απλούστερες έννοιες, τόσο πιο εύκολαμπορούν να διαπιστωθούν οι ατέλειές της και να διαδοθεί.

Ένα φιλοσοφικό έργο με υπεραρκετά λογοτεχνικά στοιχείαείναι σπουδαιότερο σαν λογοτεχνικό, αλλά λιγότερο σπουδαίοσαν επιστημονικό. Η ανάμειξη πολλών λογοτεχνικών στοιχείωνσε μια πραγματεία, σε μια φιλοσοφία ή στην υποστήριξη μιαςθεωρητικής άποψης είναι ένας συνηθισμένος τρόπος, για ν� απο-φύγουμε τη δυσκολία να συλλογιστούμε χωρίς παρεκτροπές, μεσαφήνεια, ν� ανακαλύψουμε την αλήθεια, να την καταλάβουμεκαι να την αποδείξουμε. Τ� αρχαιότερα φιλοσοφικά έργα και οιθρησκευτικές διδασκαλίες είναι πλούσια από λογοτεχνικά στοι-χεία, γιατί δημιουργήθηκαν σε εποχές, που η επιστημονική γνώσητων ανθρώπων ήταν ελάχιστη, ενώ η γλώσσα ελλιπής απόσημαντικές έννοιες. Δεν πρέπει ν� αρκούμαστε στα παραδείγ-ματα, στα σχήματα λόγου και στους ωραίους τρόπους έκφρασης,αλλά να τα χρησιμοποιούμε, για να καταλάβουμε την αλήθεια,να προσεγγίσουμε μια άποψη και για να βρίσκουμε τις ατέλειεςστη γνώση μας.Η φιλοσοφία σχετίζεται άμεσα με τη λογοτεχνία και με την

επιστήμη. Με τη λογοτεχνία, όπως και με τη φιλοσοφία, η διά-νοια δεν αρκείται να γνωρίζει τα πράγματα ακριβώς έτσι όπωςτ� αντιλαμβάνεται "ρεαλιστικά" με τις αισθήσεις, δεν περιορίζεταιστην κοινή εμπειρική γνώση ούτε στα σχετικά πιο άμεσααντιληπτά και δε βασίζεται μόνο σε αυτήν τη γνώση. Γι� αυτό

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ58

δεν αρκείται να καθορίζει μόνο εξωτερικές δραστηριότητες καινα καθορίζεται «φυτικά» η δική της άμεση δραστηριότητα μόνοαπό το εξωτερικό της. Αλλά η λογοτεχνική διάνοια, σε αντίθεσημε την επιστημονική και τη φιλοσοφική αναζήτηση,εκμεταλλεύεται την ύπαρξη των κοινών στοιχείων, των κοινώνδυνατοτήτων και των σχέσεών τους και μέσα στην αληθινήγνώση των πραγμάτων περιλαμβάνει μια υποθετική γνώση γιαπράγματα, δυνατότητες και σχέσεις που θα μπορούσαν ναυπάρχουν με άλλους τρόπους, χωρίς ωστόσο να γνωρίζει επαρκώςτους όρους. Ειδικά με την ποίηση, τα πράγματα αποκτούν τιςπιο απίθανες και φανταστικές δυνατότητες. Οι ελπίδες γίνονταιβάρκες, η καρδιά φωτιά, τα όνειρα θάλασσες, τα αστέρια ψυχές,η φωτιά αίμα και όλα γίνονται όπως θα μπορούσαν εάν"αντάλλαζαν" τις ιδιότητες και τις δυνατότητές τους. Ηπραγματικότητα παύει να είναι με την κοινή,συνηθισμένη καιλογικά επεξεργασμένη εμπειρία. Μια νέα και άγνωστη άποψηπροβάλλεται γι' αυτήν μέσα από τη σχέση της με την ανθρώπινηζωή. Τα βιώματα και η εμπειρία που κανένας δεν μπορεί νααντιληφθεί, που κανένας δεν είδε, δεν άκουσε, γενικά δεναισθάνθηκε, ξεχωρίζονται και αναδεικνύονται με τις δυνατότητεςτης γλωσσικής μετάδοσης των νοημάτων. Μία ερωτικήαπογοήτευση, τα γνωστά μας πρόσωπα, μία άτυχη στιγμή, μίαηρωική μάχη, μία εικόνα της φύσης κάθε τι που δεν αποτυπώθηκεμε έναν άλλο τρόπο ή δεν αποκαλύπτει κάποια σχέση με τηνανθρώπινη και προσωπική ζωή μας, η ποίηση επιδιώκει να τομεταδόσει και να το αναδείξει. Ο λογοτέχνης χρησιμοποιείπροσεκτικά τη συνολική εμπειρία του και απομακρύνεται, ανα-ζητώντας ακαθόριστα τις δυνατότητες των πραγμάτων, καθορί-ζοντας αναιτιολόγητα τις σχέσεις τους, ανακαλύπτοντας απο-σπασματικά τα κοινά στοιχεία τους, χωρίς ν� απλοποιεί τη γνώ-ση με αφαιρέσεις. Αρκείται ν� αναδεικνύει στιγμές της εμπει-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 59

ρίας ή της ζωής ενάντια στο χρόνο, παραποιώντας ευφυώς τηναλήθεια: Για να μην είναι δημιουργημένες μόνο από το εξωτερι-κό της διάνοιας, χωρίς τη σκόπιμη δραστηριότητα αυτής τηςίδιας, χωρίς την οποία η εμπειρική γνώση του εξωτερικού τηςκόσμου θα ήταν πάντοτε μια αλήθεια αδιάφορη, σχετική,ανεπαρκής, ανεξήγητη και άσκοπη. Ο λογοτέχνης είναι ένας«κρυφός» και προετοιμασμένος φιλόσοφος και με τις αβάσιμες,αλλά ευφυείς λογοτεχνικές διαπιστώσεις είναι δυνατό νασυλλαμβάνονται αλήθειες και ν� ανοίγονται δρόμοι αναζήτησης,για τις οποίες δε θ� αρκούσε η βέβαιη επιστημονική γνώση. Ηλογοτεχνία συγγενεύει με τη φιλοσοφία, η τελευταία με τηνεπιστήμη, συνεπώς η επιστήμη με την πρώτη και οι εμπειρίες,τις οποίες ανταλλάσσουν οι άνθρωποι ο ένας με τον άλλο, είναιαποσπασματική επιστημονική γνώση, αναμεμειγμένη μελογοτεχνικά στοιχεία, αβάσιμη και παραποιημένη αλήθεια,συνήθως από ανοησία και απροσεξία.

Η φιλοσοφία σαν έργο του λόγου και σαν εσωτερική αναζή-τηση χρησιμεύει σκόπιμα με τελείως άμεσο τρόπο στην αξιο-ποίηση αυτού, του οποίου χρησιμοποιούμε διαρκώς καιαναπόφευκτα, για να καθορίσουμε τις εξωτερικές δραστηριότητέςμας και έμμεσα ξανά πώς θα επηρεαστούμε (με γνωστό ήάγνωστο τρόπο) από το φυσικοκοινωνικό περιβάλλον μας: στηναξιοποίηση της γλώσσας και της διάνοιας. Γι� αυτό, η αναζήτησηκαι η συγκέντρωση της γνώσης δεν περιορίζεται στα εξωτερικάπράγματα ή σε μερικές σχέσεις τους, όπως οι εξειδικευμένοιεπιστημονικοί κλάδοι. Η διάνοια με τη φιλοσοφικήδραστηριότητά της αυτοανακαλύπτεται και αυτοαξιοποιείται, για

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ60

να μπορεί να διατηρεί τις γνώσεις της, να γνωρίζει τις ελλείψειςτους, να στοχάζεται χωρίς να πλανάται και ανακαλύπτει τηνάγνοιά της για ορισμένα βασικά ζητήματα, των οποίων η γνώσηθα έπρεπε να υπάρχει πριν από την εξωτερική.Για νακαθορίσουμε εμείς σαν αυτοτελείς τη συμπεριφορά μας, για ναζήσουμε προσανατολισμένοι,ενώ αντιθέτως, χωρίς αυτή τη γνώσηπαρασυρόμαστε από τη γνώση μερικών εξωτερικών πραγμάτωνκαι αφήνουμε τον εαυτό μας στην τύχη του. Έτσι, πριν ακόμανα προσεχθεί, η διάνοια αρχίζει να γίνεται μέσο και αυτοσκοπόςτης ηθικής, χρησιμεύει διαρκώς και άμεσα στη ζωή καιωφελούμαστε ως άνθρωποι, όχι μόνο σαν διανοούμενοιαποσπασμένοι από την υπόλοιπη ζωή.

Υπ� αυτήν την έννοια, η θρησκεία είναι το υποκατάστατοτου σχετικού τέλους των επιστημών, δηλαδή η βεβιασμένη, χωρίςγνώση και αβάσιμη λύση των γενικότερων κοσμολογικών προ-βλημάτων και ασυνεπώς των ηθικολογικών, τα οποία σχετίζο-νται άμεσα με τα πρώτα. Πραγματοποιεί άμεσα � θα λέγαμε καιπαράλογα � τη λογική επιθυμία πολλών ανθρώπων να ζήσουνπροσανατολισμένοι, ν� αξιοποιήσουν την ύπαρξή τους και νατη δικαιολογήσουν επαρκώς, ασχέτως αν τελικά αυτό δε γίνεταιστην πραγματικότητα ή όπως και όσο θα έπρεπε. Η πραγματι-κότητα αυτής της επιθυμίας δημιουργεί την ισχυρή πίστη, τουςπαρασύρει, «τυφλώνει» τη διάνοια τους και κάνει την ύπαρξήτης διαχρονική και διατοπική, όπως κάνει ευρύτερα τη φιλοσο-φία, την επιστήμη και τη λογοτεχνία. Όμως, η αβάσιμη, χωρίςεπαρκή γνώση διαμόρφωση των κοσμολογικών και ηθικολογι-κών θέσεών της, με κατάχρηση του λόγου και με αποσπασματι-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 61

κές εμπειρίες, ήταν λογικό να μην επιτρέψει την ύπαρξη μιαςσταθερής και κοινής για όλους θρησκείας, ενώ αντιθέτως να επη-ρεάσουν τη διδασκαλία της για σκοπούς άσχετους προς την ου-σία της και ως μέσο εκμετάλλευσης.

Όταν ο τρόπος ζωής και η επιτέλεση κάποιων σκοπών εξυ-πηρετούνται από την έλλειψη αναζήτησης, από την άγνοια απότην επανάπαυση στις εμπειρικές διαπιστώσεις μας και οι διαθέ-σεις μας κυριαρχούν στη γνωστική μας δραστηριότητα, τότε ηχρησιμότητα της γνώσης προέχει από τη θεωρητική βεβαιότητάμας και είναι πιο εύκολο να παρασυρόμαστε σε αβάσιμες,«τυφλές», βολικές και άτοπες διαπιστώσεις. Έτσι λ.χ. πολλά απ�όσα πράττουμε καθημερινά στη ζωή μας βασίζονται σε γνώσεις,για τις οποίες εμείς δεν έχουμε εξακριβώσει την αξιοπιστία τουςκαι τα χρονικά όρια της ισχύος τους, διαφορετικά θα χρονοτρι-βούσαμε απεριόριστα και διαρκώς θα ήμασταν μέσα στην αμ-φιβολία. Αυτός είναι και ο συνηθισμένος αντίλογος, που μαςαντιπαραθέτουν, για να δικαιολογήσουν την επανάπαυσή τουςκαι την αποστροφή τους για την εσωτερική αναζήτηση, τοδιάβασμα και τον κοπιαστικό στοχασμό. Για έναν άνθρωπο πουλατρεύουμε, ρέπουμε να αγνοήσουμε και να αμφισβητήσουμεόσα αρνητικά ακούσουμε γι� αυτόν και να διατηρήσουμε τηδιαμορφωμένη βεβαιότητά μας. Όταν ο γιατρός μας πει τηδιάγνωσή του και τη θεραπευτική αγωγή, εμείς συνήθωςθεωρούμε χρήσιμο να την ακολουθήσουμε και όχι να ζητήσουμεαποδείξεις και αναλυτικές εξηγήσεις.Σε αυτές τις περιπτώσεις, στις οποίες δεν αναζητάμε την

αξιοπιστία της γνώσης � για τον ένα ή για τον άλλο λόγο � και

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ62

βασιζόμαστε χωρίς επαρκή γνώση, έχουμε την άμεση ή αστόχα-στη βεβαιότητα, την οποία ονομάζουμε πίστη. Όταν αυτή η άμεσηβεβαιότητά μας είναι για την ορθότητα της γνώσης, τότε τηνπίστη τη λέμε καλή, ενώ αντιθέτως τη λέμε κακοπιστία. Η πίστημπορεί ν� αποδειχθεί εύστοχη ή το αντίθετο και να κατευθύνειτην επιστημονική γνώση, ωστόσο δεν παύει να είναι μια βε-βαιότητα με ανεπαρκή γνώση. Η πίστη χωρίς όριο και θεωρητι-κή αμφιβολία είναι αντίθετη προς την εξέλιξη της επιστημονικήςγνώσης και επιφέρει σύγχυση. Αντιθέτως, η εξέλιξη της γνώσηςκαι η αναζήτηση με σκοπό τη βεβαιότητα δημιουργεί τηβεβαιότητα μέσα από την εξακριβωμένη γνώση. Περιορίζειολοένα περισσότερο το χώρο της πίστης και αφήνει εκτόςπραγματικότητας όποιον δεν μπορεί να ακολουθήσει τα βήματάτης και επιμένει να διατηρεί μια πίστη, που η επιστήμη έχειδώσει τη θέση της σε μια γνώση με λογική βεβαιότητα.Η αντίθεση της άκοπης, βεβιασμένης και πρόχειρης βεβαιό-

τητας με τη φιλοσοφική και επιστημονική αναζήτηση είναικαθαρή. Η λογική γνώση επιβάλλει σαν ηθική αρχή να επιλέξου-με τη δεύτερη, χωρίς την παραμικρή αμφιβολία και να προετοι-μαστούμε για τις συνέπειες της αλήθειας. Υπό αυτήν την έννοια,η μεγάλη μας διαφορά με τη θρησκεία επικεντρώνεται στην πα-ραπάνω γενική αντίθεση. Αυτή μας επιβάλλει να αμφισβητού-με, να απορρίπτουμε και να μην υπολογίζουμε τις απόψεις, τιςδιαπιστώσεις και τις μυθοπλασίες, οι οποίες ξεφεύγουν από ταόρια της λογικής ή προσδιορισμένης βεβαιότητας και πολύ πε-ρισσότερο όταν έρχονται σε σύγκρουση μαζί της.

Κάθε φίλος της αναζήτησης και της αλήθειας, με διάθεση

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 63

να βρει μια προτεραιότητα στις θεωρητικές και στις εμπειρικέςαναζητήσεις του, ο οποίος θέλει να προσανατολιστεί εσωτερικάκαι να μην παρασυρθεί από μερικές δυνατότητές του στο σχετικόφυσικοκοινωνικό περιβάλλον του, με λίγα λόγια, κάθε στοχαστήςάνθρωπος ανακαλύπτει τις πιο μεγάλες φιλοσοφικές απορίες καιδεν παύει ν� αναρωτιέται και να στοχάζεται για αυτές. Θα λέγα-με ότι είναι αναγκασμένος ν� αναζητήσει τη γνώση προς εκείνεςτις κατευθύνσεις τους: Το Σύμπαν δημιουργήθηκε και αν ναι,τότε πώς; Υπάρχει κάποιο όριο στο χρόνο και στο χώρο; Τι είναιη ουσία των πραγμάτων και γιατί δεν έχουν γίνει στο παρελθόνόλα όσα γίνονται τώρα; Η ύπαρξη και η εξέλιξή τους είναι προ-καθορισμένη ή όχι και γιατί; Υπάρχει Θεός; Αν υπάρχει τότεποιος είναι και ποια η σχέση του με τον κόσμο και με τη ζωήμας; Πώς εξηγείται η ύπαρξη της ζωής;Η γνώση για την πραγματικότητα στο σύνολό της, για την

αρχή της ύπαρξης των πραγμάτων, την ουσία τους, τη σχέσητους με το χρόνο, τη δημιουργία της ζωής και για τη σχέση τηςζωής με την ευρύτερη πραγματικότητα, αυτή η γνώση αναζητεί-ται στη φιλοσοφική διεύθυνση της λεγόμενης κοσμολογίας. Γι�αυτά τα σπουδαία, διαχρονικά και διατοπικά ζητήματά της, ταοποία ήταν από την αρχαιότητα μέσα στο στοχασμό λίγων αν-θρώπων, συχνά με διαφορετικές αφορμές, δεν έπαψαν ν� αναζη-τούνται οι απαντήσεις και να υποστηρίζονται οι πιο διαφορετικέςθέσεις. Παρά τη δημιουργία υπεραρκετών, περίπλοκων καιμεγαλόπρεπων θεωριών, η αμφιβολία και η άγνοια ακόμακυριαρχούν.

Πολλοί φιλόσοφοι στρέφονται πρώτα στα γνωσιολογικά

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ64

ζητήματα και στοχάζονται για την αρχή της γνώσης, για τοντρόπο που διαμορφώνεται και διευρύνεται, για τα βασικά στοιχείατης, την αξιοπιστία της, τις δυνατότητές της, τη σχέση της μετην πραγματικότητα και για τα είδη γνώσης, τα οποίακαθορίζονται από τα κοινά στοιχεία στις διάφορες ποιότητές της.Η αναζήτηση σχετικά με αυτά τα εξίσου αρχαία και σπουδαίαζητήματα για τη γνώση και τις δυνατότητές της δεν είναι ευκο-λότερη. Η διαμόρφωσή της σαν επιστημονική γνώση είναι έργοπολυσύνθετο, μακροχρόνιο, προϋποθέτει ξανά γνώση, γίνεται μεανεπαρκή γνώση της πραγματικότητας και ακόμα υπάρχουν δι-χογνωμίες, απορίες, πλάνες και αβάσιμες θεωρίες. Η φιλοσοφικήαναζήτηση στη γνωσιολογική διεύθυνση μπορεί να χρησιμεύσειειδικά για την εύρεση και την υποστήριξη ορισμένων κοσμολο-γικών θέσεων και να επηρεάσει τη βεβαιότητά μας για πολλέςαπό τις γνώσεις μας, όταν αυτές δεν είναι αποδεδειγμένες. Ακόμακαι αν έχει δοθεί μια βέβαιη απάντηση στα μεγάλα κοσμολογικάερωτήματα, δεν παύει να είναι χρήσιμο να υποστηριχθεί πρώταότι η γνώση μπορεί να φθάσει έως εκείνα και να συγκεντρωθούνορισμένες βασικές γνωσιολογικές θέσεις. Σαν εισαγωγικό μέρος,αυτό θα προσανατολίζει στη συνολική απάντηση των μεγάλωνκοσμολογικών ερωτημάτων, θα διευκολύνει την εξέλιξη του έργουπρος τη σωστή κατεύθυνση και θ� αποτρέπει ορισμένα βασικάλάθη.

σελ. 65

III. Για την αλήθεια (πρώτη άποψη)

Η αλήθεια είναι για τη γνώση εκείνο που στην πραγματικό-τητα είναι η δυνατότητα της συνύπαρξης. Το να ρωτάμε τι είναιη αλήθεια, είναι το ίδιο δύσκολο ν� απαντήσουμε σε αυτήν τηνερώτηση, όσο και σε αυτήν: τι είναι η ύπαρξη;Η αλήθεια είναι η κοινή δυνατότητα των γνώσεων να συ-

νταιριάζουν (ή να διασυνδέονται) και ν� αποτελούν με ανα-γκαιότητα ή με μια προτεραιότητα ένα σύνολο. Είναι αδύνατονα οριστεί λεπτομερέστερα, χωρίς να χάσει την τέλεια σημασίατης, την οποία έχει πάντοτε σε όλες τις περιπτώσεις και όχιανεξάρτητα από τη γνώση. Δεν υπάρχει αλήθεια, υπάρχειγνώση με τη δυνατότητα να είναι αξιόπιστη, δηλ. αληθινή. ΟJ. Locke (1632-1704), ο οποίος είχε καταλάβει ότι η αλήθειαδεν είναι τίποτε άλλο από ένα κοινό γνώρισμα των γνώσεωνκαι των απλών εννοιών μας, είχε επισημάνει ότι «αν η αλήθειαδεν είναι άλλο τίποτε παρά μια σύνδεση ή ένας χωρισμός λέξεωνπου διαμορφώνουν προτάσεις στο μέτρο που οι ιδέες, τις οποίεςεκφράζουν, συμφωνούν ή διαφωνούν στο πνεύμα, η γνώση τηςαλήθειας δεν είναι κάτι τόσο πολύτιμο, όσο συνήθωςφαντάζονται». Και πραγματικά έτσι είναι. Η αρχή του επαρκούςλόγου δεν είναι ευκολότερο ή περισσότερο καταληπτή από τηνευρύτερη έννοια του συνταιριάσματος. Υπάρχουν πολλά είδηαλήθειας, όπως και γνωστικοί χώροι, αλλά ο κοινός ορισμόςγια κάθε είδος της δεν μπορεί να είναι άλλος, χωρίς τηνκατάληψη άλλων γνώσεων ή αληθειών. Είναι σαν τη

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ66

δυνατότητα ενός εξαρτήματος ν� αποτελέσει μέρος σταυπόλοιπα ενός μηχανήματος. Η κοινή δυνατότητα των εννοιώνπροέρχεται από εκείνη των εμπειρικών παραστάσεων, ενώ τωνπαραστάσεων προέρχεται από την αντίστοιχη των διαφόρωνπραγμάτων (δηλ. από τη δυνατότητα της συνύπαρξής τους καιτην αλληλεξάρτησή τους σαν μέρη ενός συνόλου).

Μπορούμε ν� αναγνωρίζουμε την ύπαρξη ενός πράγματοςανάμεσα στ� άλλα, αλλά δεν μπορούμε να την αντιληφθούμεχωρίς εκείνο το πράγμα. Το ίδιο, μπορούμε ν� αναγνωρίζουμετην αλήθεια στο συνδυασμό των γνώσεων, αλλά όχι να τηνεννοήσουμε ανεξάρτητα από τη γνώση. Ωστόσο, η αναγνώρισηαυτής της τελευταίας είναι πιο δύσκολη και πιο αμφίβολη απόεκείνη της ύπαρξης ενός αντιληπτού πράγματος. Γιατί εκεί εκτων προτέρων συνυπάρχουν πολλά διαφορετικά πράγματα μεπροσδιορισμένους τρόπους αλληλοσύνδεσης και εκ των υστέρωνμπορούμε σαν μέρη της ίδιας πραγματικότητας ν� αναγνωρίζουμετι είναι η ύπαρξη ανάμεσα στις σχέσεις τους. Μια μεμονωμένηγνώση μπορεί να συνδυαστεί με άλλες αβέβαιες, άσχετες καιαναληθείς. Η εύρεση και ο συσχετισμός της μπορεί να μη γίνεταιαπό προηγούμενες αξιόπιστες γνώσεις ή να μη βρίσκουμεαπορίες, από την απάντηση των οποίων αποκαλύπτεται καιεπιβεβαιώνεται η δυνατότητα της ορθής γνώσης ήαναδεικνύονται ανεπίλυτα προβλήματα και ασύνδετεςαντιθέσεις. Αντιθέτως από τα αντιληπτά πράγματα, τα οποίαεξαρτώνται από πολλά προηγούμενα, χωρίς τα οποία δε θαμπορούσαν να υπάρξουν και σχετίζονται σαν μέρη με το ευρύτεροσύνολο της πραγματικότητας. Γι� αυτό μπορούμε ν� αμφισβη-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 67

τούμε και να διαφωνούμε με κάθε μεμονωμένη διαπίστωση καινα υποστηρίζουμε ευφυώς με μεμονωμένες αλήθειες την κάθεπαρανοϊκή άποψη. Για τον ίδιο λόγο αποδίδουμε λάθος δυνατό-τητες και σχέσεις σ� ένα πράγμα και δεν καταλαβαίνουμε τιςσυνέπειες από μια αλλαγή, όταν δε γνωρίζουμε αρκετά την ποιό-τητά του, πώς συνδέονται ή αλληλενεργούν τα στοιχεία του καιγενικά ποιος είναι ο τρόπος, με τον οποίο δημιουργείται ή πραγ-ματοποιείται μια δυνατότητα. Η αναγνώριση, η εύρεση της αλη-θινής γνώσης και η διεύρυνσή της προϋποθέτουν ξανά ορθέςκαι βέβαιες γνώσεις.

Η δυνατότητα να συνταιριάξει μια γνώση δε δείχνει πάντοτετην αξιόπιστη ή την εμπειρική αλήθεια. Δεν είναι αδύνατο ναέχει μια σχετική αξιοπιστία σαν υποθετική αλήθεια υπό κάποιουςόρους, όταν αυτή δεν περιορίζει και δεν ανατρέπει την αξιοπιστίακαι την εξέλιξη της πραγματικής γνώσης. Όταν, όμως, είναι τόσεςπολλές και πάντοτε συνταιριασμένες παρά την διεύρυνσή τους,όταν αναγκαία συνδέονται, γιατί αν όχι, τότε θα διαφωνήσουμεμε μερικές σαφέστερες αλήθειες, όταν οι απορίες που γεννούν οιελλείψεις της βρίσκουν την απάντησή τους και οι νεότερες γνώ-σεις συνδέουν μερικές από τις προηγούμενες και δίνουν μια προ-τεραιότητα για τη συνέχεια της εξέλιξής τους, τότε είναι πιοδύσκολο, αν όχι αδύνατο, ν� αρνηθούμε ότι αυτές αληθεύουν.Θα λέγαμε ότι η αναγκαιότητα και οι όροι, με τους οποίους συ-νυπάρχουν τα πράγματα, μοιάζει να μεταφέρεται και ν� αντα-νακλάται στις γνώσεις μας. Όταν προσφεύγουμε στην πρακτική,για να καθορίσουμε τη βεβαιότητα και την αξιοπιστία της γνώ-σης, σε τελική ανάλυση αναζητάμε ξανά μια γνώση, με την οποία

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ68

η προηγούμενη διασυνδέεται, ορίζεται λεπτομερέστερα και επα-ναπροσδιορίζεται. Η ίδια η αντίληψη* είναι μια μορφή γνώσηςδημιουργημένη έμμεσα από τα ίδια τα πράγματα, τα οποία είναιεκ των προτέρων συσχετισμένα και γι� αυτό είναι απ� όλους αυ-τονόητη, αξιόπιστη και χρησιμεύει στην πράξη σαν βέβαιη αλή-θεια, τουλάχιστον πριν αμφισβητηθεί σκόπιμα ή ως ένα μέρος.Ο τρόπος, με τον οποίο η γνώση διασυνδέεται και διευρύνεται

με μια προτεραιότητα, δεν εξαρτάται μόνο από την ίδια ή μόνοαπό τη θέληση και το σκοπό μας. Όπως η ύπαρξη των αντιλη-πτών πραγμάτων αναγνωρίζεται από τις σχέσεις τους με τα υπό-λοιπα, έτσι και η αλήθεια αναγνωρίζεται από τις σχέσεις εξάρ-τησης, προσδιορισμού, αναλογίας, ομοιότητας, προτεραιότητας,γενικά από τις σχέσεις των γνώσεων με ορισμένες άλλες.

Η αλήθεια είναι η κοινή αρχή του συνταιριάσματος των γνώ-σεων και τη διαπιστώνουμε εκεί που αυτές συνδέονται με μιαπροτεραιότητα και αναγκαιότητα, χωρίς να αλληλοανατρέπο-νται. Με αυτόν τον αφηρημένο τρόπο γίνεται η αναγνώρισή τηςαπό τους περισσότερους ανθρώπους και από τον καθένα, ότανγια διάφορους λόγους δεν είναι εύκολο να γίνει με αρκετήπροσοχή, με ειδικούς κανόνες και τρόπους απόδειξης. Έτσιπιστεύουμε ότι στη σελήνη και στους γειτονικούς πλανήτες δενυπάρχει εξελιγμένη μορφή ζωής, ότι οι πέτρες δε διανοούνται,ότι έξω από εμάς υπάρχουν υλικά πράγματα, ότι μας περιγράφουντα πραγματικά γεγονότα και τελικά στις περισσότερες γνώσεις.Αν έτσι είναι συνηθισμένο και πολύ εύκολο να λαθεύουμε, είναι

* Με τη στενή έννοια της, σαν παράσταση περιορισμένη στιςαισθήσεις, σαν εσωτερική αντανάκλαση από την επίδραση των εξωτερικώνπραγμάτων.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 69

άλλο τόσο εύκολο να μη χρησιμοποιούμε και ν� αμφιβάλλουμεγια ένα μεγάλο μέρος από γνώσεις, οι οποίες θεωρούνταιεπιστημονικές αλήθειες ή αποδεδειγμένες. Γιατί η γνώση υπάρχειάμεσα σ� εμάς τους ίδιους και πρέπει να μπορούμε εμείς οι ίδιοινα καταλαβαίνουμε την αλήθεια ή τον τρόπο που προσδιορίζειτην εύρεση και την απόδειξή της. Διαφορετικά αν, για διάφορουςλόγους, δεν έχουμε αυτή τη δυνατότητα, τότε η βεβαιότητά μαςγι� αυτή την αλήθεια (όπως λ.χ. ότι στη σελήνη δεν υπάρχειζωή) δεν προέρχεται από έναν αλάνθαστο τρόπο της αναγνώρισήςτης � ασχέτως αν είναι πραγματικά μια βέβαιη γνώση � καιείναι μια τυφλή πίστη. Ένα μεγάλο μέρος από επιστημονικέςγνώσεις, οι οποίες προέρχονται πρώτα από εμπειρικέςδιαπιστώσεις και που βασίζονται σε αυτές, είναι αιτιολογημένααμφισβητήσιμες από τον καθένα, όταν δεν αναγνωρίζει τοναναγκαίο τρόπο, με τον οποίο συνδέονται με αναμφίβολεςγνώσεις και ειδικά όταν δεν υπάρχει η δυνατότητα να γίνειξανά αυτό το συνταίριασμα, που εννοείται πως έγινε απόκάποιους άλλους. Πολύ συχνά πρέπει ν� αμφιβάλλουμε γιατην αλήθεια τους και να μη βασιζόμαστε πάνω τους. Στην ιστο-ριολογία βρίσκουμε αναρίθμητα παραδείγματα τέτοιων γνώ-σεων.

Όταν κάποιος αμφισβητεί γενικά την ύπαρξη της αλήθειας,αυτός πιστεύει ότι γνωρίζει και είναι σα να λέει ότι δεν υπάρχειαξιόπιστη γνώση ούτε πραγματικότητα, παρά μόνο πλάνη. Είναιένα ανόητο λάθος και έτσι αυτοανατρέπεται από την ίδια τηζωή του. Από τα πολλά λόγια του και απ' όσα πράττει διαρκώςεπηρεασμένος από την πιο άμεση γνώση των αντιλήψεων και

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ70

από την επεξεργασία της με το στοχασμό του (μετον οποίομπορεί να προσδιορίζει τη συμπεριφορά του με σταθερούςτρόπους και για προκαθορισμένα αποτελέσματα). Σε μερικέςπεριπτώσεις ανατρέπονται οι γνώσεις, τις οποίες είχαμε θεωρήσειαξιόπιστες, ενώ αυτές δεν ήταν διασυνδεμένες με αρκετές άλλες,ώσπου ανακαλύψαμε τις ασυνέπειές της. Αντιθέτως, πόσες φορέςοι διαπιστώσεις από την εμπειρία ήταν ανεξήγητες καιδιασάλευαν την αξιοπιστία της επιστημονικής γνώσης και μετάαπό την επίμονη αναζήτηση, βασισμένοι στην αξιοπιστία τηςτελευταίας, αποδείχθηκε η ύπαρξη άλλων άγνωστων σχέσεων,η παρεξήγηση των εμπειρικών στοιχείων και έτσι ενισχύθηκε ηβεβαιότητα.Όσο για τη σχετικότητα της αληθινής γνώσης, δηλ. για τη

δυνατότητά της να είναι αξιόπιστη υπό τον όρο κάποιων άλλωνβέβαιων γνώσεων, σε μερικές χρονικές στιγμές και όταν το επι-τρέπουν τα πράγματα, αυτή είναι μια συνέπεια της έλλειψήςτης. Δηλ. συνέπεια της δυνατότητας να υπάρξουν πολλές άλλεςαλήθειες, τις οποίες όταν ανακαλύπτουμε, τότε διαπιστώνουμετα όρια των προηγούμενων. Είναι ένας περιορισμός και όχι μιαδυνατότητα γενικής ή οριστικής ανατροπής της. Συνυπάρχουνπολλά και διαφορετικά πράγματα, ακριβώς γιατί έχουν όρια,προϋποθέσεις, σχέσεις και κοινά στοιχεία και το ίδιο γίνεται στηγνώση που «αντανακλάει» τα πράγματα. Η δυνατότητα να πάψεινα υπάρχει ένα πράγμα δεν ανατρέπει την αλήθεια πως υπήρξε,ποιο και πού ήταν, πως συνδεόταν με ορισμένα άλλα και πωςείχε αυτή τη δυνατότητα να πάψει να υπάρχει με τον έναν ή μετον άλλο τρόπο.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 71

Πέραν αυτού, αν η γνώση παύει να έχει νόημα, χρησιμότητακαι αξιοπιστία από την αλλαγή των πραγμάτων και των σχέ-σεών τους, αυτό δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε πάντοτε ή αρ-κετά και αξιόπιστα, πριν να γνωρίσουμε πως υπάρχουν, πως συν-δέονται, πως αλλάζουν τα πράγματα και ακόμα αν είναι όπως τ�αντιλαμβανόμαστε και αν αλλάζουν όλα. Η αλλαγή δεν είναιπάντοτε αλλαγή, οριστικό τέλος, ανεπανάληπτη ύπαρξη ή σχέ-ση, ούτε απομονωμένη από τις προηγούμενες στιγμές της καιγίνεται ανάμεσα σε κάποια πράγματα, τα οποία επηρεάζει. Ότανμια γνώση παύει να υπάρχει σαν γενική αλήθεια ή να σημαίνεικάτι στην αντιληπτή πραγματικότητα , αυτή η ανατροπή δεναποδεικνύει ότι είναι οριστική και ότι δεν μπορεί να χρησιμεύσειστο μέλλον ή κάπου αλλού. Οι ίδιες σχέσεις, τα ίδια στοιχεία, οιίδιες δυνατότητες, οι ίδιοι τρόποι επηρεασμού μπορούν ναυπάρχουν σε άλλους χρόνους και τόπους.

Η αμφισβήτηση της ύπαρξης γενικών γνώσεων, η πίστη στηδυνατότητα οριστικής ανατροπής της αξιοπιστίας των γνώσεωνκαι η απεριόριστη αμφισβήτηση είναι ένας απλός τρόπος, γιανα μην αναζητάμε να γνωρίσουμε και να μην ορίζουμε σαναλήθεια τίποτε άλλο, εκτός από εκείνο που θα μας επιτρέψει ναυπάρχουμε όπως θέλουμε, χωρίς αρχές, χωρίς αξίες, χωρίς κανόνεςκαι χωρίς τη βεβαιότητα ότι μπορούμε να ωφεληθούμε,ανεξάρτητα από τις διαθέσεις μας.Πριν γνωρίσουμε την πραγματικότητα, μπορούμε να αρνη-

θούμε την ύπαρξή της, να υποστηρίξουμε ότι τίποτε το σταθερόδεν υπάρχει σε αυτήν, πως όλα είναι μόνο σχετικά, πως κάθεαλήθεια είναι σχετική μέσα σε κάποια όρια, πέρα από τα οποία

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ72

δεν έχει νόημα, ν� αμφισβητούμε τη γνωστική δυνατότητά μαςκαι έτσι να δικαιολογήσουμε τον αποπροσανατολισμό μας, τοσκοταδιστικό τρόπο ζωής μας και ν� αποδώσουμε σημασία μόνοσε όσα πιστεύουμε ότι θα μας φέρουν ευτυχία. Όσο και αν δεθέλουμε να γνωρίσουμε, δεν μπορούμε να το αποφύγουμε στηζωή και διαρκώς βασιζόμαστε στις αισθήσεις μας, στην εμπειρίαμας, στις απόψεις μας, στους στοχασμούς μας, πράττουμε μετην επίδραση της γνώσης και «λαμβάνουμε» τις συνέπειες τωνπράξεών μας από το εξωτερικό μας και άμεσα από τον ίδιο τονεαυτό μας.Σύμφωνα με αυτήν την «αναρχική» θεώρηση της πραγματι-

κότητας, όλα θα έπρεπε να γίνονται απροσδιόριστα, χωρίς αιτίες,ασύνδετα, χωρίς όρια, τα λεγόμενα πράγματα να μην έχουν κοινάστοιχεία στο χώρο και στο χρόνο, να μη συγγενεύουν, ν� αλλη-λεπιδρούν με απροσδιόριστους τρόπους, ν� αλλάζουν σε απροσ-διόριστες και άσχετες στιγμές σα να μην υπήρχαν σε απόσταση,να μη δημιουργούν πολυσύνθετες ποιότητες, να μηνυπολογίζουμε αν έχει αξιοπιστία μια γνώση μας. Αντιθέτως, νασυμφωνούμε με την κάθε φαντασιοκοπία και ανοησία, ηανηθικότητα και η αδικία θα υπήρχαν χωρίς συνέπειες και θαέπρεπε αυτές να μη μας προβληματίζουν, η αυτοσυντήρηση θαήταν τυχαία... και τελικά εμείς να πάμε ν� αυτοκτονήσουμε.Όχι μόνο υπάρχει αλήθεια και σταθερή γνώση, αλλά και εί-

ναι αξιοθαύμαστη στιγμή της ζωής να πράττουμε σύμφωνα μετην αλήθεια, ενώ γνωρίζουμε ότι έτσι θα χάσουμε μια ευκαιρίαή θα πληγώσουμε τον εαυτό μας.

Στο ερώτημα: τι είναι η αλήθεια ή πώς πρέπει να τη διαπι-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 73

στώνουμε δεν μπορούμε να δώσουμε μια μικρή, εύκολη και επαρ-κή απάντηση, ωστόσο δεν είναι αναγκαίο να τη βρούμε, για νασυνεχίσουμε να φιλοσοφούμε και για ν� απαντήσουμε αξιόπιστασε άλλες απορίες. Όπως δεν είναι αναγκαίο να διανοηθούμε τιείναι η ύπαρξη ή ποιο είναι γενικά το Σύμπαν, για να μπορούμενα διαπιστώνουμε ποια από εκείνα που αντιλαμβανόμαστευπάρχουν πραγματικά � ανεξάρτητα από εμάς. Η γνώση μαςέχει αρχίσει � με την πρώτη αντίληψή μας � χωρίς αυτή τηγνώση και μπορεί να εξελίσσεται ατελείωτα, χωρίς να έχουμεανάγκη να στοχαστούμε προς αυτήν εδώ τη γνωσιολογικήκατεύθυνση. Αλλά, χωρίς αμφιβολία, η γνώση μας γενικά γιατον ανθρώπινο λόγο είναι αρκετά σπουδαία, πάντοτε αναγκαίαγια να αναπτύξουμε � αν όχι για ν� αρχίσουμε � μια φιλοσοφία,χρήσιμη για ν� αξιοποιήσουμε την εμπειρία μας και ειδικά γιατην αποφυγή των παρεκτροπών του στοχασμού*.Για να καταλάβουμε πώς νοείται το συνταίριασμα στη γνώ-

* Υπάρχει μια δυσκολία προτεραιότητας, όταν κάποιος επιχειρήσεινα αρχίσει ξανά τη βέβαιη γνώση του από το μηδέν, ανεξάρτητα από τηνπροτεραιότητα της εξωτερικής εμπειρίας και να διατυπώσει μια συνολικήθεώρηση των πραγμάτων σε γενικές γραμμές, ξεχωρίζοντας τις βασικέςδιευθύνσεις αναζήτησης. Μιλώντας για τα βασικά γνωσιολογικάζητήματα (αν γνωρίζουμε την πραγματικότητα, πώς αναγνωρίζουμε τηναλήθεια και τα όρια της γνώσης), αγνοούμε τις λύσεις ορισμένων βασικώνκοσμολογικών προβλημάτων (αν υπάρχει η εξωτερική πραγματικότητα,αν είναι αιτιοκρατική, τα όριά της στο χρόνο και στο χώρο κ.λπ.) καιβρίσκουμε τη δυσκολία ν� αποφύγουμε να πάρουμε αβάσιμα μια θέσησχετικά με τα δεύτερα. Αντιστρόφως, αν αρχίσουμε με μια κοσμολογικήθεώρηση, θα υπονοήσουμε σαν βέβαιες αλήθειες τις απαντήσεις σταγνωσιολογικά ερωτήματα και επιτρέπουμε ν� αμφισβητηθεί από τηνανάλυση και μόνο των εννοιών. Το ίδιο, για να δώσουμε προτεραιότηταστα ηθικολογικά ζητήματα χωρίς μια επαρκή γνώση της ευρύτερης πραγ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ74

ση, τη δυνατότητά της και τη βασική σχέση της με την εσωτερι-κή ζωή, πρέπει να αναλύσουμε και να προσδιορίσουμε λεπτομε-ρέστερα την έννοια της γνώσης. Από τον εμπειρικό καθορισμότης θα διαπιστώσουμε αυτό που εξηγείται κοσμολογικά, ότι ηγνώση έχει άμεση σχέση με την ύπαρξη κοινών και σταθερώνστοιχείων στις διάφορες και ασταθείς ποιότητες πραγμάτων,χωρίς τα οποία η διάνοια δε θα ήταν δυνατό να έχει σκοπό καινα διαμορφώνει εμπειρία, γιατί δε θα υπήρχε.

ματικότητας, μπορεί να πέσουμε πάνω σε αβάσιμες, παραπλανητικές καιβολικές θεωρίες. Ενώ, αντιθέτως, η φιλοσοφική αναζήτηση και ηδιατύπωση θεωριών σχετικά με τα γνωσιολογικά και κοσμολογικάζητήματα θα μπορούσε να είναι πιο αποτελεσματική και αξιοποιήσιμη,αν ακολουθούσαν μετά από μια ηθική θεώρηση. Από τη μια ηπροτεραιότητα, η συνέχεια και η λεπτομέρεια στην εξέλιξη της γνώσηςδιευκολύνει και εξυπηρετεί την αξιοπιστία της, Από την άλλη, οπεριορισμός και η απομόνωση σε μια διεύθυνση της γνώσης ή σ� έναμέρος των βασικών φιλοσοφικών ζητημάτων επιτρέπει την αμφισβήτησήτης από μια σχετικά και θεωρητικά διαφορετική σκοπιά και την εκθέτουνσε γενικές συνέπειες, από την εξέλιξη της γνώσης στις άλλες διευθύνσεις.

IV. Για την αντίληψη και τη σχέση της μετην πραγματικότητα.

Δεν είναι αναγκαία καμιά δυσνόητη θεωρία ούτε καμιά μα-κρινή φιλοσοφική αναζήτηση, για να πούμε αν ο κόσμος πουαντιλαμβανόμαστε είναι η ίδια η πραγματικότητα, κάτι το ανε-ξάρτητο από την αντίληψή* μας. Αν συμφωνούμε ότι η αντίληψη(ή η αισθητηριακή πρόσληψη) δεν είναι αποτέλεσμα των δρα-στηριοτήτων μόνο του εαυτού μας ή μόνο των άλλωνπραγμάτων, τότε δεν πρέπει να διαφωνήσουμε ότι: αυτή δε μαςδείχνει τα ίδια τα πράγματα, έτσι όπως είναι εκείνα από μόνατους^ αλλά ούτε αντίθετα μας εξαπατάει, χωρίς να μας δείχνειτίποτε από το αληθινό είναι τους. Χωρίς την ύπαρξή μας βεβαίωςδε θα μπορούσαμε να έχουμε καμιά αντίληψη ή εμπειρία καισυνεπώς αυτή δεν μπορεί ποτέ να είναι ανεξάρτητη από τηνποιότητα και τις δυνατότητες της ύπαρξής μας. Δηλαδή,μπορούμε να πούμε ότι ο ένας όρος, για να είναι δυνατή κάθεαντίληψη των εξωτερικών πραγμάτων, είναι ο ίδιος ο εαυτόςμας. Ως ένα όριο, δε χρειάζεται ούτε θα ήταν ακριβέστερο, ανλέγαμε ειδικότερα για κάποια από τα μέρη του ή για ορισμένεςσταθερές δυνατότητές του (λ.χ. για αισθητήρια όργανα, νευρικόσύστημα, εγκέφαλο, προεμπειρικές έννοιες κ.ά.),χρησιμοποιώντας έννοιες, οι οποίες για να συλληφθούν, έχουν

σελ. 75

* Με τη στενή έννοια της, σαν παράσταση περιορισμένη στιςαισθήσεις, σαν εσωτερική αντανάκλαση από την επίδραση των εξωτερικώνπραγμάτων.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ76

ανάγκη τις εμπειρικές αντιλήψεις μας, την απομάκρυνση απότο γνωστικό στόχο μας και τους παράξενους φιλοσοφικούς στο-χασμούς μας. Η ποιότητα της αντίληψης δεν είναι ανεξάρτητηαπό τον εαυτό μας στο σύνολό του.

Τα πράγματα έχουν κοινά και σταθερά στοιχεία, δεν είναιτελείως άσχετα, διαφορετικά ή απροσδιόριστα το ένα από τοάλλο και εμείς μπορούμε να τα αντιλαμβανόμαστε με πρώτααφηρημένα γνωστικά στοιχεία τα αισθήματα, ενώ από τους συν-δυασμούς τους προσέχουμε, διαμορφώνουμε, ορίζουμε και απο-μονώνουμε τις έννοιες* του λόγου. Η αντίληψη πρέπει να αρχίζειαπό μιαν αφαίρεση που γίνεται μόνη της (απρόσεκτα), γιατί ανόχι, τότε δε θα υπήρχαν μη αντιληπτά μέρη της πραγματικότητας.Αν ο προσδιορισμός της γινόταν μόνο από τα εξωτερικά πράγ-ματα, τότε αυτή θα έπρεπε να μας δείχνει πολύ περισσότερα, ανόχι το σύνολό τους. Εξαρτάται από τους δυνατούς τρόπους μετους οποίους μπορεί να επηρεάζεται η ελλιπής πραγματικότητατου εαυτού μας, δηλαδή δεν είμαστε τα πάντα και δεν επηρεα-ζόμαστε ταυτόχρονα με όλους τους δυνατούς τρόπους.

Αν συμφωνούμε ότι τα αισθητηριακά στοιχεία και οι αντι-λήψεις μας δε δημιουργούνται ανεξάρτητα από τις επιδράσειςτων πραγμάτων, που βρίσκονται έξω από το άμεσο είναι μας,

* Αναζητήστε τον ορισμό της «έννοιας».

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 77

πρέπει ακόμα να συμφωνήσουμε ότι αυτά σαν αποτελέσματαεξαρτώνται ποια είναι όχι μόνο από τις εξωτερικές αιτίες αλλάκαι από τη συνεπίδραση ή τις δυνατότητες του άμεσου είναιμας. Αν είναι έτσι � όπως μας φαίνεται ότι είναι, χωρίς πολλήανάλυση � τότε αναμφίβολα ένα πράγμα «από μόνο του» είναιδιαφορετικό από εκείνο που εμείς αντιλαμβανόμαστε. Μέσαστην αντίληψη πρέπει να βρίσκονται στοιχεία και επηρεασμοίτων σχέσεών τους, τα οποία προέρχονται από την ποιοτική αιτίαή δραστηριότητα που αποτελεί το είναι μας και από τις δυνατέςτροποποιήσεις του. Επειδή, όμως, αυτό το πράγμα είναιδιαφορετικό, δεν έπεται ότι δεν έχει τίποτε το κοινό μ� εκείνοπου φαίνεται. Γιατί, το ίδιο είναι μια αιτία, δηλαδή άμεσα ήέμμεσα συντελεί στο είναι της αντίληψής μας, στην οποία πρέπεισυνεπώς να βρίσκονται στοιχεία προερχόμενα από τη δική τουποιοτική συνεπίδραση. Τόσο εμείς όσο και τα άλλα πράγματα,αυτά από μόνα τους είναι τέτοια, τα οποία μπορούμε ν�αντιλαμβανόμαστε και να μπορούν εκείνα να γίνουν αντιληπτά.Με την αντίληψή μας πραγματοποιούνται μερικές από τιςδυνατότητες του εαυτού μας και συγχρόνως των πραγμάτων.

Αν αφαιρέσουμε τις διαφορές από τις αντιλήψεις μας, οιοποίες είναι ή σημαίνουν ορισμένες κοινές διαθέσεις μας, όπωςλ.χ. το χρώμα, τον ήχο κ.λπ., τότε υπολείπεται ένα πράγμα, κάτιτο οποίο δεν παύει να είναι ποιοτικό, με διαφορές, με αλληλεπι-δράσεις και το οποίο, όταν το αντιλαμβανόμαστε προσδιορίζειέμμεσα κάποιες διαφοροποιήσεις των διαθέσεων, οι οποίεςαποτελούν την αντίληψη καθαυτήν σαν ουσία της. Επειδή αυτέςοι διάφορες διαθέσεις μας με τις παραλλαγές τους δεν είναι στην

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ78

ουσία του πράγματος, δεν έπεται ότι η μη αντιληπτήπραγματικότητα είναι μια ουσία χωρίς ποιότητα ή χωρίςδιαφορετικά και συσχετισμένα μέρη. Το ότι δεναντιλαμβανόμαστε τα πράγματα έτσι όπως επακριβώς είναι,δηλαδή ανεξάρτητα από τον εαυτό μας, αυτό δε σημαίνει ότιδεν υπάρχουν, αλλά, αντιθέτως, ότι εμείς δεν είμαστε τα πάντα,ότι εκείνα δεν είναι ολόιδια με εμάς και ακόμα ότι δεν είναιχωρίς σχέσεις ή αλληλεπιδράσεις.

Δεν είναι δυνατό ν� αντιλαμβανόμαστε όλα τα πράγματαστην ίδια στιγμή ή όλα τα διαφορετικά μέρη τους και, επομένωςυποστηρίζουμε, η αντίληψη πρέπει ν� αποτελείται από μερικάσταθερά στοιχεία - γνωρίσματα, ανεξάρτητα από το αναντιστοιχούν σε κάποια στοιχεία των πραγμάτων. Ταγνωρίσματά της δεν υπάρχουν πραγματικά όπως ένα μέρος ήμια ουσία ανάμεσα σ� εμάς και στ� άλλα πράγματα, γι� αυτόπρέπει να έχουν τη σταθερή δυνατότητα να σημαίνουν, δηλ. ναδείχνουν και να συνδυάζονται με διάφορους τρόπους, σανσυνθετικά στοιχεία της. Αυτά τα κοινά, σταθερά και «ασύνθετα»γνωρίσματα μιας πολυσήμαντης αντίληψης είναι τα λεγόμενααισθήματα, τα οποία σαν απλή ύλη � δοσμένη από εμάς εκ τωνπροτέρων � τη συνθέτουν, χωρίς να σημαίνουν τίποτε άλλο απότον εαυτό τους (δηλαδή είναι γενικοί τρόποι στη διάθεσή μας,μερικά είδη διαθέσεών μας).Τα υπόλοιπα γνωρίσματα της αντίληψης είναι γενικά οι σχέ-

σεις ανάμεσα στα αισθήματα και οι τρόποι, με τους οποίους συν-δυάζονται. Συνεπώς, όταν η αντίληψή μας δημιουργείται καιεπηρεάζεται από τα πράγματα, τότε οι τρόποι, με τους οποίους

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 79

συνδυάζονται τα διαφορετικά αρχικά στοιχεία της, αντιστοιχούνσε μερικούς τρόπους, με τους οποίους αλληλεπιδρούν και συν-δυάζονται τα ίδια τα πράγματα. Οι σχέσεις ανάμεσα στα διαφο-ρετικά σταθερά στοιχεία της αντίληψης είναι η αρχή για τηνεύρεση κοινών στοιχείων και σχέσεων που υπάρχουν στην πραγ-ματικότητα. Αυτό πρέπει να εννοούμε, όταν λέμε με κάποιαασάφεια ότι οι αντιλήψεις μας είναι αντανάκλαση τηςπραγματικότητας. Αρκεί αυτή η τελευταία να επηρεάζει το είναιτων αντιλήψεών μας, για να έχουμε αρχίσει να τη γνωρίζουμεέτσι άμεσα, ακόμα και αν εκείνες ήταν � αν δεν είναι �φτιαγμένες από «ιερογλυφικά», ακόμα και αν τα κοινάαισθήματά μας ήταν τελείως διαφορετικά από αυτά, τα οποίαείναι τώρα.

Η ποιότητα της αντίληψης δεν είναι ανεξάρτητη από τονεαυτό μας στο σύνολό του και γι� αυτό ο επηρεασμός ή η αλλαγήστην ποιότητα, στις δυνατότητες και στις σχέσεις του με τα εξω-τερικά πράγματα επηρεάζει άμεσα ή πιο έμμεσα ποια πράγματα,πού και πότε τ� αντιλαμβανόμαστε, όπως και τη δυνατότητατης αντίληψης. Για τον ίδιο λόγο, ένας άλλος, ο οποίος δεν είναιμε την ίδια ποιότητα, δυνατότητες και σχέσεις δεναντιλαμβάνεται τα ίδια πράγματα ή στην ίδια στιγμή. Ηαντίληψη των εξωτερικών πραγμάτων είναι πάντοτε ένααποτέλεσμα από τη σχέση ανάμεσα σ� εκείνα και στον εαυτόμας, η οποία μπορεί και αλλάζει με διάφορους τρόπους και δείχνειπάντοτε ένα μέρος από την πραγματικότητα, ποτέ το σύνολότης. Η αντίληψη του συνόλου δε θα μπορούσε να διαφοροποιηθεί,γιατί τότε δε θα σήμαινε διαρκώς τα ίδια πράγματα (με τις ίδιεςσχέσεις και δυνατότητες) και επομένως μερικά θα έλειπαν.

V. Για την έννοια και τη σχέση της με τηναντίληψη.

Αντίθετα από το αίσθημα και την αντίληψη, που σημαίνουνεξωτερικές και εσωτερικές αιτίες στη διάρκεια, που οι τελευταίεςσυντελούν πραγματικά στον προσδιορισμό τους, η έννοια � μετη στενή έννοια της � μπορεί να διατηρείται, χωρίς να έχει ανάγκητην ταυτόστιγμη επίδραση ή την ύπαρξη εκείνων των πραγμά-των, τα οποία σημασιοδοτεί. Από αυτήν τη διαπίστωση της δια-φοράς τους δεν πρέπει να καταλάβουμε ότι οι έννοιες δε δείχνουντην πραγματικότητα, όπως δεν είναι σωστό ότι η αναπαράστα-ση (ή μνημόνευση) μιας αντίληψης δε δείχνει κάτι το πραγμα-τικό.Πολλοί φιλόσοφοι, διανοούμενοι και ειδικοί επί αυτών των

ζητημάτων απέδωσαν έναν απρόσεκτο ορισμό της έννοιας, μετον οποίο αυτή φαίνεται τελείως άσχετη από την πραγματικότητακαι σαν κάτι, το οποίο, για να υπάρχει, χρειάζεται μια ολότελαξεχωριστή δυνατότητα (λ.χ. το πνεύμα), και αυτήν την έχει ανε-ξήγητα μόνο ο άνθρωπος. Όταν ορίζουμε πως είναι μια αφηρη-μένη παράσταση ή αντίληψη, την εννοούμε αρνητικά, μεσυνέπεια να την αντιπαραθέτουμε με εκείνες και ακόμα να τηθεωρούμε λιγότερο τέλεια και χρήσιμη. Ενώ, η ίδια η αντίληψηείναι αποσπασματική και αφηρημένη γνώση τηςπραγματικότητας και δε μας δείχνει τα πράγματα, όπως ακριβώςείναι μόνα τους. Η πρόδηλη ύπαρξη της έννοιας στον ανθρώπινο

σελ. 80

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 81

λόγο, με το πρόδηλο βασικό γνώρισμά της να είναι ένα κοινό ήσταθερό γνώρισμα, μας χρησιμεύουν, για να προσέξουμε τηνάμεση σχέση της με τη δυνατότητα της αντίληψης και ν�αποσαφηνίσουμε τις διαφορές τους.Χρησιμεύουν ακόμα, για ναορίσουμε ακριβέστερα μερικές άλλες διανοητικές δραστηριότητεςκαι ν� αποφύγουμε μερικά λάθη, τα οποία γίνονται από απροσεξίαή από κακή συνήθεια.

Η έννοια είναι το κοινό (σύνθετο ή απλό) γνώρισμα πολλώνδιαφορετικών αντιλήψεων ή το σταθερό (κοινό στο χρόνο) γνώ-ρισμα μιας μόνο αντίληψης και έχει τη δυνατότητα ν� αντιστοιχείσε κοινά ή σταθερά στοιχεία πολλών πραγμάτων. Επομένως, ηδιάνοια είναι ο φορέας των εννοιών και η άμεση και σταθερήδυνατότητά μας να βρίσκουμε τα κοινά και τα διαφορετικά κοινάγνωρίσματα με τον επηρεασμό των αντιλήψεών μας. Αυτός οαρχικός και αφηρημένος ορισμός της είναι αξιόπιστος, δηλαδήχωρίς λάθος αν και ατελής, γιατί είναι συνέπεια του βέβαιουορισμού της έννοιας, η ύπαρξη της οποίας είναι με βεβαιότητααναγνωρισμένη σε κάθε ποιότητα του ανθρώπινου λόγου. Η ανα-γνώριση των κοινών και σταθερών γνωρισμάτων, η διαπίστωσητης ύπαρξής τους, γενικά είναι το αποτέλεσμα ή η ενέργεια αυτούπου ονομάζεται διάνοια (ή νόηση), δηλαδή η εννόηση, η δια-νοητική δραστηριότητα με την πιο αφηρημένη έννοιά της.Ωστόσο, η δραστηριότητα της διάνοιας δεν περιορίζεται μόνοσε μια περαστική ανακάλυψη σχέσεων (ομοιότητας καιδιαφοράς) και δεν είναι μόνο αυτή σαν μια ποσοτική δυνατότητα.Θα ήταν αδύνατη και άχρηστη χωρίς τη διατήρηση των

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ82

διαπιστώσεων και χωρίς την ύπαρξη προηγούμενων εννοιών (μετυχαίο, απρόσεκτο και ανόητο τρόπο).

Η αισθητικότητα και η νοητικότητα δεν είναι δυο αντίθετεςδυνατότητες και η μια δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς την άλλη. Ηίδια η αντίληψη, την οποία μπορούμε να συνταυτίσουμε με μιαή και περισσότερες άλλες αντιλήψεις μας, όταν δε διαπιστώνουμεή αν αφαιρέσουμε τις διαφορές τους, μπορεί να θεωρηθεί πωςείναι μια έννοια. Με αυτόν τον στενά περιορισμένο όρο τηςέννοιας, η αντίληψη αποτελεί ένα σύνθετο κοινό γνώρισμα, τοοποίο διαπιστώνουμε, όταν αυτή προσδιορίζεται με τησυνεπίδραση των αιτιών εκείνων που σημαίνει. Η δυνατότητανα συνταυτίσουμε παρόμοιες αντιλήψεις δείχνει την άμεσησχέση της έννοιας γενικά με την εμπειρία και μιααναμφισβήτητη αρχή, από την οποία προέρχεται. Γενικότερα,όμως, η έννοια μπορεί να υπάρχει και στις στιγμές που δεν έχουμετις αντίστοιχες αντιλήψεις και αισθήματα. Η αναπαράσταση (ήανασύνθεση) μιας αντίληψης «μέσα» στην αυτοσυγκέντρωσηδεν έχει τη σαφήνεια και τη λεπτομέρεια, που διαπιστώνουμεστην ίδια την αντίληψη. Με άλλα λόγια, μερικά από ταγνωρίσματα της τελευταίας δεν υπάρχουν στην εσωτερικήανασύνθεσή της κι επομένως επιτρέπεται να μιλάμε για έννοιακαι όχι για ασαφή ή παραμορφωμένη παράσταση. Στην ίδιατην αντίληψή μας μπορούμε να προσθέτουμε ή να αφαιρούμεγνωρίσματα, όπως κάνουμε σε μια αφηρημένη έννοια του λόγουκαι τότε λέμε ότι στρέφουμε την προσοχή μας ή ότισυγκεντρωνόμαστε.Αν προσέξουμε ανεπηρέαστοι από τις γνωστές μας θεωρίες,

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 83

θ� αναγνωρίσουμε ακόμα ότι τα ίδια τα αισθήματα � τα οποίασυνθέτουν μιαν αντίληψη � είναι και αυτά έννοιες, δηλαδή κοινάκαι σταθερά γνωρίσματα με αφηρημένη σημασία. Επειδή δενείναι δυνατό ν� αντιλαμβανόμαστε στην ίδια στιγμή όλα ταπράγματα ή όλα τα διαφορετικά μέρη τους, συνεπώς η αντίληψηπρέπει ν� αποτελείται από μερικά σταθερά γνωρίσματα. Για ναμας δείχνουν μόνο μερικά μέρη των πραγμάτων και μόνο μερικέςαπό τις σχέσεις τους, ανεξάρτητα από το ποια είναι εκείνα ή αναντιστοιχούν σε κάποια στοιχεία τους. Με άλλα λόγια, πρέπεινα υπάρχουν γνωρίσματα, τα οποία αυτά δεν μπορούν ν�αναλυθούν και να έχουν διαφορά, γιατί αν όχι, τότε δε θα υπήρχανμη αντιληπτά μέρη της πραγματικότητας. Πρέπει αναγκαία ναείναι κοινά και σταθερά αισθήματα (δηλ. απλά), ανεξάρτητααπό το αν αντιστοιχούν σε πολλά και διαφορετικά στοιχεία ενόςπράγματος (με αφηρημένη σημασία). Αυτά τα γενικά αισθήματαλ.χ. ένα χρώμα, τα οποία αποτελούν μη αντιληπτές διαφορέςμέσα στην ίδια την αντίληψη, είναι έννοιες υπό τηναισθητικότητα, γιατί είναι κοινά και σταθερά γνωρίσματα απόμια αφαίρεση που γίνεται μόνη της (ή απρόσεκτα) και μπορούννα δείχνουν χωρίς διαφορές ακόμα και όταν τα πράγματα δενείναι συνεχώς τα ίδια ή τα απλούστερα. Για να καταλάβουμεσαφέστερα ότι τα κοινά γνωρίσματα κάθε αντίληψης είναι έννοιες,οι οποίες ονομάζονται αισθήματα, να δούμε απρόσεκτα ένα μέροςμιας μονόχρωμης και μεγάλης επιφάνειας από μια ορισμένηαπόσταση ή ν� αναρωτηθούμε τι είναι το αίσθημα τηςθερμοκρασίας. Είναι αισθήματα τόσο αφηρημένα και τόσοπαραμορφωτικά, όσο μπορεί να είναι μια έννοια του λόγου, ενώέχουν μια κοινή σημασία για πολλές και διαφορετικές αιτίες,που συνδέονται και επηρεάζουν με πολλούς και διαφορετικούςτρόπους.Αυτές οι «αισθητές» έννοιες είναι συγχρόνως διαφορετικές

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ84

από μερικές άλλες και δεν μπορούν να προσδιορίζονται από τονεπηρεασμό κάποιων άλλων αιτιών. Με αποτέλεσμα να δημιουρ-γούνται άλλα διαφορετικά γνωρίσματα από τους συνδυασμούςτων διαφορετικών κοινών αισθημάτων και έτσι ν� αντιστοιχούνσε πραγματικές διαφορές και σε πραγματικά κοινά στοιχεία. Ηαντίληψη είναι περιορισμένη και αποσπασματική γνώση τηςπραγματικότητας, όπως οι έννοιες του λόγου και αρχίζει απόμια εσωδιανοητική αφαίρεση. Η παράνοια αρχίζει άμεσα απότις αντιλήψεις, όπως και η ορθή εννόηση, από τις οποίεςαφαιρούνται αναγκαία κάποια γνωρίσματα των πραγμάτων καιτα ίδια τα αισθήματα συνταυτίζονται με ανύπαρκτα πράγματαή ουσίες. Έτσι εξηγείται, γιατί η αντίληψη δε μας δείχνει ακριβώςόπως είναι τα πράγματα. Αν η αφαιρετική δυνατότητα ονομάζεταιδιάνοια ή είναι μια διανοητική δραστηριότητα, τότε το ίδιο πρέπεινα ονομαστεί και η δυνατότητα της αντίληψης. Τα ίδια ταπράγματα το ένα ως προς το άλλο είναι αφηρημένα.Αισθανόμαστε και νοούμε έμμεσα ένα μέρος του Είναι διαμέσουτης άμεσης εννόησης ενός μέρους του.Σύμφωνα με όσα λέγονται εδώ, από εμπειρική σκοπιά κατα-

λαβαίνουμε πως η εύρεση κοινών γνωρισμάτων, η εννόηση δενείναι μόνο μια ανθρώπινη δυνατότητα και, πως όχι μόνο δενείναι αντίθετη η έννοια από το αίσθημα και την αντίληψη, αλλάείναι ταυτόσημη γενικά μ� εκείνα και έτσι εξηγείται γενικά τοείναι των τελευταίων. Γι� αυτόν το λόγο, η αντίληψη τωνπραγμάτων είναι αυτονόητη σαν επαρκής γνώση, η εννόηση δεγίνεται μόνο με σκόπιμη αναζήτηση, πάντοτε σταθεράπροσδιορισμένη, ούτε πάντοτε με τη θέλησή μας. Μπορεί ναγίνεται άμεσα στη διάρκεια που αντιλαμβανόμαστε, ακόμα καινα δημιουργεί με άμεσο τρόπο την ίδια την αντίληψη. Υπάρχουνκοινά γνωρίσματα, τα οποία δε δημιουργούμε ούτε τα βάζουμεεμείς μέσα στην αντίληψη και μπορούμε να τα διαπιστώνουμε

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 85

προσδιορισμένα (με προηγούμενες σχετικές διαπιστώσεις) ήτυχαία. Χωρίς αυτήν την άμεση εννόηση δε θα ήταν δυνατή ησυνήθεια ούτε η μνήμη.

Δε θα μπορούσαμε ν� αφαιρέσουμε καμιά διαφορά, αν σταίδια τα πράγματα δεν υπήρχαν κοινά και σταθερά στοιχεία.Τοίδιο, αν η διάνοιά μας δεν συνδεόταν ανάμεσά τους σαν έναμέρος τους,τότε δε θα υπήρχε η σταθερή και κοινή δυνατότητατης «αντανάκλασης», δηλαδή η διάνοια. Η ίδια η αντίληψη είναιένα είδος εννόησης δημιουργημένη έμμεσα από τα εξωτερικάπράγματα και η δυνατότητά μας να γνωρίζουμε τηνπραγματικότητα προέρχεται από αυτήν την ίδια, στην οποίαείμαστε σαν ένα από τα μέρη της. Η γνώση μας έχει αρχίσει μετο πρώτο αίσθημά μας, πριν να το διανοηθούμε και πριναναρωτηθούμε αν έχουμε τη δυνατότητά της. Η διαφορά ανά-μεσα στην αισθητικότητα και στη νοητικότητα είναι ότι η πρώτηπραγματοποιείται έμμεσα, από έξω, ενώ η άλλη άμεσα, από τοέσω. Αλλά η πρώτη δε θα μπορούσε να υπάρχει σταθερά και νασυνεχίσει να διαμορφώνει μια εσωτερική ποιότητα (με άμεσοτρόπο) χωρίς τη διατήρηση κοινών και σταθερών στοιχείων.

Οι έννοιες μας δεν είναι μόνο οι βρισκόμενες στο γνωστόλεξιλόγιο μας, ούτε εξωτερικευμένες μόνο με την ομιλία μας ήμε μια άλλη γλώσσα και αυτή είναι η κοινή δυνατότητα για τηνύπαρξη όλων των τεχνών. Με τα ίδια λόγια μπορούμε να

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ86

καταλάβουμε διαφορετικά νοήματα και ν� αντιδράσουμεδιαφορετικά. Γιατί εκτός από τις έννοιες που προσδιορίζονταιδιαμέσου των ακουστικών αντιλήψεων, παρεμβάλλονται καιάλλες από τη λαμβάνουσα διάνοια και έμμεσα από μερικές άλλεςάσχετες αντιλήψεις (χρώματα, σχήματα, μορφές, οσμές κ.λπ.).Η ίδια θεωρητική άποψη, ο ίδιος διανοητικός στοχασμός μπορείνα συνδεθεί ανάμεσα σε άλλες και από τη θέση της ανάμεσαστ� άλλα λεγόμενα να πάψει να έχει την ίδια σημασία έως καινα εννοήσουμε πολλά άλλα, αν όχι τα αντίθετα, τα οποία δενείχαν εξωτερικευτεί. Η ίδια η διάνοια είναι στην ουσία μια άμεσηαντίληψη,με εσωτερική δράση. Μια διαμορφωμένη αυτοεννόη-ση, η οποία αντιλαμβάνεται τους άμεσους και τους έμμεσουςεπηρεασμούς της και αντιδράει ξανά στον τρόπο αντίληψής της,για να τον αλλάξει και έτσι εξωτερικεύεται.

Με τη φωνή είναι δυνατός ένας από τους πολλούς τρόπουςεξωτερίκευσης εννοιών. Οι σταθερές ακουστικές μορφές, οι οποίεςαποτελούν τη συνηθισμένη γλώσσα και αντιστοιχούν σε ορι-σμένες έννοιες ή διαθέσεις, δε δημιουργούνται ούτε εξελίσσονταιτελείως άσχετα από την έννοια που εξωτερικεύουν. Αν και γιατην ίδια έννοια διαμορφώνονται πολλές και διάφορες. Οιακουστικές μορφές έχουν αναπόφευκτα μερικά κοινά στοιχείαάμεσα με την πραγματικότητα και έτσι έμμεσα με τις έννοιες, οιοποίες σημαίνουν τα στοιχεία της πραγματικότητας. Αυτόφαίνεται και από την ύπαρξη των κοινών στοιχειών στη σύνθεσηπολλών ακουστικών αντιλήψεων του λόγου, όταν εκείνεςεκφράζουν κοινές έννοιες, λ.χ. τα πρώτα συνθετικά, οι προθέσειςτων σύνθετων λέξεων. Η αναπαράσταση ενός ήχου από τον

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 87

αντιληπτό κόσμο διαμέσου της φωνής είναι μια αρχή για τηδημιουργία της γλώσσας, χωρίς να έχει γίνει εκ των προτέρων ησύλληψη της έννοιας της γλώσσας ή της χρησιμότητάς της. Αυτήη αναπαράσταση δε θα μπορούσε να δείχνει τίποτε άλλο απόεκείνο, που έγινε πρωταρχικά με παρόμοιο τρόπο στηνπραγματικότητα. Η ίδια η εξωτερίκευση μιας διάθεσης και μιαςαντίδρασης με ήχους ή με οπτικές παραστάσεις μπορεί καιεπηρεάζει τη σχέση της έμβιας ύπαρξης με το περιβάλλον τηςΌταν η ίδια εξωτερίκευση επηρεάζει με τον ίδιο τρόπο, τότε,ξανά, διαμορφώνεται μια γλώσσα. Τα επιφωνήματα και οι οπτικέςαναπαραστάσεις είναι και αυτά μια τέτοια αρχή και δε θαμπορούσαν να δείχνουν τίποτε άλλο από εκείνα, με τα οποίαμοιάζουν ή συνδέονται αναγκαία.Η ίδια έννοια μπορεί να εξωτερικεύεται με διαφορετική αντι-

ληπτή μορφή. Γιατί η τελευταία μπορεί να διαμορφωθεί απόορισμένες άλλες γλωσσικές μορφές, οι οποίες εξωτερικεύουν σχε-τικές έννοιες η γιατί δεν προέρχεται από την αντίληψη του ίδιουλεπτομερώς πράγματος. Υπάρχουν και διαφορές στον τρόπο πουδημιουργούνται οι γλωσσικές μορφές, όπως και στην αντίληψητου ίδιου πράγματος.Η ύπαρξη των κοινών στοιχείων στην εξελιγμένη γλώσσα

και των κοινών τρόπων διασύνδεσής τους στη χρησιμοποίησήτης, προσδιορίζεται από την ύπαρξη των κοινών και σταθερώνστοιχείων στα πράγματα και πιο άμεσα στην αντίληψή μας γι�αυτά. Σε τέτοια πραγματικότητα, οι αντιληπτές ενέργειες, τασταθερά και «ανενεργά» μέρη, οι κοινοί τρόποι σύνδεσής τους,οι κοινές δυνατότητές τους... δε θα μπορούσαν να μηνπροκαθορίσουν γενικές διαφορές στις γλωσσικές μορφές της ίδιαςγλώσσας. Όπως και κοινά στοιχεία στις διαφορετικές γλώσσες,που εξωτερικεύουν ενέργειες, υλικά πράγματα, σχέσεις, τρόπους...δηλαδή ρήματα, ουσιαστικά, προθέσεις, επιρρήματα, άρθρα,

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ88

καταλήξεις κ.λπ. Η δυνατότητά μας να διδαχθούμε και ναχρησιμοποιούμε τις γλωσσικές μορφές, για να συλλογιζόμαστεκαι να συνεννοούμαστε σε συμφωνία με γραμματικούς καισυντακτικούς κανόνες, τους οποίους συχνά αγνοούμε ή δενπροσέχουμε, εξηγείται από αυτήν την άμεση διανοητικήαναγνώριση των κοινών στοιχείων των πραγμάτων. Ηαναγνώρισή τους μας εξαναγκάζει να τις διαμορφώσουμε καινα τις διασυνδέσουμε σε αντιστοιχία μ� εκείνα τα πιο κοινάστοιχεία τους. (Λ.χ. τις αντιληπτές ενέργειες με τις γλωσσικέςμορφές, οι οποίες ξεχωρίζουν γενικά από τις άλλες με τα κοινάγλωσσικά γνωρίσματα των ρημάτων.)

Η διάνοια είναι η άμεση ύπαρξη των εννοιών. Αυτή αποτελείτη γενική δυνατότητα στοχασμού, σαν αποσυνθεμένη σε πολλέςστιγμές (με την εξωτερίκευσή τους, η οποία γίνεται εκ των υστέ-ρων), ακόμα και της άμεσης διαπίστωσης των εξωτερικών πραγ-μάτων, με τις αντιλήψεις σαν στοχασμούς με την κοινή γλώσσατων πραγμάτων. Όταν ο επηρεασμός της γίνεται από την ίδια,διαμέσου του φορέα εξωτερίκευσης εννοιών, τον οποίοονομάζουμε γλώσσα, τότε μπορεί να διαμορφώνει την εμπειρίακαι την ποιότητά της σαν λόγος. Η ανθρώπινη διάνοια δεν είναιαπλώς περισσότερη ή μεγαλύτερη από των άλλων ζώων. Είναιευφυέστερη, γιατί διαθέτει τη νέα δυνατότητα να συγκεντρώνεικαι να διατηρεί τ� αποτελέσματα των πράξεών της, διαμέσουτης γλώσσας και συνεπώς, έτσι να καθορίζονται οι πράξεις τηςμε περισσότερη γνώση στην ίδια στιγμή. Πέρα από τη γνώσητων πιο άμεσων αντιλήψεων, η οποία δε διατηρείται χωρίς τησταθερότητα των πραγμάτων που αντιλαμβανόμαστε και τωνσχέσεών μας με αυτά.

σελ. 89

VI. Για τη διάνοια, τη γλώσσα και τηγνώση.

Η έννοια, όπως εξωτερικεύεται με τη χρησιμοποίηση τηςγλώσσας, δεν είναι ένα σύνολο από πολλές όμοιες αντιλήψεις,ούτε μια αντίληψη με την περιορισμένη έννοια του όρου, όμωςείναι η αρχή για τη συνέχεια, τη διατήρηση και την εξέλιξη τηςαισθητηριακής γνώσης. Αν δεν μπορούμε ν� αντιληφθούμεεκείνα, τα οποία οι έννοιες σημαίνουν σαν ένα μόνο πράγμα,απ� αυτό δεν πρέπει να καταλάβουμε ότι δε σημαίνουν τίποτεστην πραγματικότητα ή ότι θα έπρεπε να σημαίνουν περισσότερα.Αντιθέτως, επειδή κάποιο γνώρισμα βρίσκεται στη σύνθεση μιαςή περισσοτέρων αντιλήψεών μας, αυτό δε σημαίνει ότι τοδιαπιστώνουμε ή ότι το αντιλαμβανόμαστε. Μια λέξη μπορεί ναπει όσα δε λένε χίλιες εικόνες. Όλοι βλέπουμε κάποια πράγματα,αλλά μπορεί κανένας να μην έχει προσέξει ότι υπάρχει και ότιβλέπει μόνο ένα μικρό μέρος από την πραγματικότητα, την ίδιαστιγμή που κάποιοι άλλοι βλέπουν ένα διαφορετικό. Όχι μόνοδεν προσέχουμε όλα τα γνωστικά στοιχεία των αντιλήψεών μας,αλλά διαπιστώνουμε στα πράγματα ανύπαρκτες μορφές, σχέσεις,δυνατότητες και τις διατηρούμε παραμορφωμένες, χωρίς ναμπορούμε να καταλάβουμε τι πραγματικά αντιλαμβανόμαστε.Για να μην υποστηρίξουμε, όπως ορισμένοι φιλόσοφοι, πόσηάγνοια έχουμε για τα αντιληπτά πράγματα, τα οποία έτσιαστόχαστα μοιάζουν να είναι τα πιο απλά και γνωστά.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ90

Εκείνα που αντιλαμβανόμαστε διαμέσου μόνο των αισθή-σεων και ανασυνθέτουμε απρόσεκτα ή με τυχαίο τρόπο δεν απο-τελούν από μόνα τους μια γνώση, με τη στενότερη έννοια τουόρου. Χωρίς να γίνουν εκ των υστέρων κάποιες διαπιστώσεις θαυπήρχαν χρώματα, σχήματα, επιφάνειες, ήχοι και άλλες παρα-στάσεις με διάφορες ποιότητες και συνδυασμούς. Μόνο ότανδιαπιστώνουμε ή προσέχουμε την ύπαρξη κοινών γνωρισμάτωνκαι σχέσεων ανάμεσα στις αντιλήψεις μας, μόνο τότε αρχίζει ναυπάρχει η γνώση με την κοινή περιορισμένη έννοια της^ συνεπώςτο λάθος και η αλήθεια, αντίστοιχα με αυτές τις διαπιστώσεις.Αυτή η γνώση μπορεί να θεωρηθεί πως είναι άμεσα εμπειρική,με τη στενότερη έννοια της εμπειρίας.Χωρίς τη διατήρηση των διαπιστώσεών μας, η εμπειρία μας

δε θα ήταν περισσότερη από εκείνη των άλλων ζώων, ούτε θαμπορούσε να εξελιχθεί, να συγκεντρωθεί και να γίνειπερισσότερη. Με την άμεση δραστηριότητα ή δυνατότητα πουονομάζεται διάνοια, διαπιστώνουμε κοινά γνωρίσματα καισχέσεις. Πέρα από το σημείο αυτό, αρχίζει να διαμορφώνεταικάποια εμπειρία με τη διατήρηση και επομένως με τηχρησιμοποίηση των διατηρημένων διαπιστώσεών μας, η οποίαγίνεται δυνατή με τη χρησιμοποίηση της γλώσσας. Η αλήθειακαι το λάθος καθορίζουν την αξία της γνώσης, την ουσία της,από την αναλογική και την εξελικτική δυνατότητά της. Ενώ τοαίσθημα, η αντίληψη, η προαίσθηση, η ανάμνηση, η διαπίστωση,η απορία, ο συλλογισμός, ο υπολογισμός, η υπόθεση, τοσυμπέρασμα, η πρόγνωση είναι μερικές μορφές της γνώσης,καθορισμένες από τον τρόπο που αυτή δημιουργείται.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 91

Οι έννοιες, σαν διατηρημένες διαπιστώσεις ορισμένων κοινώνγνωρισμάτων, δεν μπορούσαν να είναι τελείως άσχετες ή δια-φορετικές η μια από την άλλη, όπως δεν είναι τα γνωρίσματαπου αποτελούν μια αντίληψη ή μια μόνο έννοια. Η εύρεση κοινώνγνωρισμάτων και σχέσεων ανάμεσα στις έννοιες και ανάμεσαστις έννοιες και στις αντιλήψεις επιτρέπει την εύρεση και τηδημιουργία νέων εννοιών. Λ.χ. η έννοια του υγρού από τηδιαπίστωση της ρευστότητας σε διαφορετικά υλικά, όπως το νερό,ο υδράργυρος και άλλων, και η έννοια του αρνητικού αριθμούαπό τις αριθμητικές σχέσεις. Αυτή η δυνατότηταπραγματοποιείται σταθερά με το λόγο, ο οποίος είναι τοαποτέλεσμα της δημιουργικής συνεργασίας της διάνοιας με τηγλώσσα.Η γλώσσα, ο κοινός φορέας της εξωτερίκευσης εννοιών δε

χρησιμεύει μόνο, για να δείχνουμε έξω από εμάς τις άμεσες δια-πιστώσεις μας στις αντιλήψεις και για να μνημονεύονται, αλλάέχει και μια άμεση δημιουργική σχέση με τη διάνοια μας καισυνεισφέρει ατελείωτα για τη διαμόρφωσή της. Με τη γλώσσαμπορούν να βρίσκονται παρούσες σαν αντιλήψεις όλες μαζί οιέννοιες ή οι άμεσες διαπιστώσεις και έτσι, να συνδυάζονται καιν� ανακαλύπτονται ανάμεσά τους μερικά άλλα γνωρίσματα καισχέσεις. Ο συνδυασμός και ο συσχετισμός των εννοιών είναι ηδραστηριότητα ή χρησιμοποίηση της διάνοιας και επιτρέπει τηνάμεση διατήρηση κάποιων διαπιστώσεων. Η διαμόρφωση τηςδιάνοιας είναι το αποτέλεσμα αυτής της άμεσης διατήρησης τωνδιαπιστώσεων και των εννοιών, χρησιμεύει ξανά στη μνήμη καιστη φαντασία και επιτρέπει τη συνέχιση της διαμόρφωσής της.Έννοιες - διαπιστώσεις, που αρχικά γίνονται άμεσα από τις αντι-λήψεις ή μόνο με τη διάνοια (χωρίς τη γλώσσα), μπορούμε εκτων υστέρων να τις συλλάβουμε ξανά και να τις διατυπώσουμεμε τη χρησιμοποίηση της γλώσσας, βρίσκοντας εκείνες τις άλ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ92

λες έννοιες, με τις οποίες συνδέονται και διαμέσου των οποίωνπροσδιορίζονται, αναλύονται, διατηρούνται και διευρύνονται.Όπως λ.χ. όταν δεν μπορούμε να εκφράσουμε τις αρχικές έννοιεςμε μια μόνο λέξη. Αλλά και αντίστροφα, με τη γλώσσα μπορούμενα προσδιορίσουμε, ανακαλύψουμε και να προσέξουμε έννοιεςή σχέσεις, τις οποίες δεν είχαμε συλλάβει από πριν, άμεσα απότις αντιλήψεις.Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να συνεχίζουμε τη διαμόρ-

φωση της εμπειρίας � σαν άμεσης γνώσης � ώσπου φθάνουμενα πιστεύουμε, ότι είδαμε και ακούσαμε όλα όσα γνωρίσαμε ήδιαπιστώσαμε με τη χρησιμοποίηση όσων πραγματικά είδαμεκαι ακούσαμε. Ο χρόνος δεν πολλαπλασιάζει την εμπειρία μας,παρά μόνο με τη χρησιμοποίηση που της κάνουμε με τηδιανοητική δραστηριότητά μας (με τις διαπιστώσεις σχέσεων �κοινών στοιχείων και τη διατήρησή τους), ενώ η αξιοποίησή τηςεξαρτάται από το πώς την χρησιμοποιούμε, από το πώς και ποιαδιαμορφώνουμε και όχι μόνο γενικά από τη χρησιμοποίησή της,ανεξάρτητα από το στοχασμό της. Διαφορετικά, τα ζώα και οιανόητοι άνθρωποι θα έπρεπε να έχουν «περισσότερη» εμπειρία-γνώση στη διάρκεια της ύπαρξής τους και κάθε μεγαλύτεροςστην ηλικία να είναι σοφότερος απ� όλους τους νεότερούς του.Το μικρό παιδί αρχίζει να διαμορφώνει την εμπειρία και τηδιάνοια του, όταν αρχίζει να διατηρεί τις άμεσες διαπιστώσειςτου, να χρησιμοποιεί τη γλώσσα και να στοχάζεται. Χωρίς τηχρησιμοποίηση μιας γλώσσας η μνήμη του είναι ελάχιστη καιαυτός είναι ένας βασικός λόγος, για τον οποίο στο μέλλον δενέχει ανάμνηση από τα πρώτα έτη της ζωής του.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 93

Η ποιότητα της εμπειρίας, βασικά, εξαρτάται από όσα βλέ-πουμε και ακούμε και, βέβαια, από το ποιες διαπιστώσεις κά-νουμε σ� εκείνα. Αυτή περιλαμβάνει μια ακόμα μορφή γνώσηςαπό διαπιστώσεις, οι οποίες έγιναν από την πιο άμεση εμπειρία,αλλά δεν είναι αυτή η ίδια, με τη στενότερη έννοια της και μιααφηρημένη για την ύπαρξη σχέσεων ανάμεσα στις διατηρημένεςδιαπιστώσεις. Γι� αυτό μέσα στην εμπειρία δεν υπάρχει μόνο ηγνώση της αλήθειας, δηλαδή μόνο οι ανασυνθεμένες αντιλή-ψεις (όπως αντιστοιχούν στην πραγματικότητα) ή οι έννοιες πουαντιστοιχούν πιο άμεσα στις αντιλήψεις και στις πραγματικέςσχέσεις. Από τη στιγμή που χρησιμοποιούμε διαπιστώσεις (ήδιατηρημένες γνώσεις) και μια γλώσσα, αρχίζει να χάνεται ηαξιοπιστία της εμπειρικής γνώσης. Ειδικά αν δεν έχουμεδιαμορφώσει τη γνώση εκείνη, με την οποία είναι δυνατό ν�αναγνωρίζουμε την αλήθεια, το λάθος και την αμφιβολία, πουείναι τα βασικά κοινά γνωρίσματα της γνώσης. Συνήθως, οιδιαπιστώσεις γίνονται με αυτήν την ανεπάρκεια της γνώσης μαςκαι χωρίς στοχασμό εκ των υστέρων για την επιβεβαίωση καιπαρασυρόμαστε μέσα στους ατελείωτους συνδυασμούς τωνγνωστικών στοιχείων.Στη διαμόρφωση και στην αξιοποίηση της εμπειρίας συνει-

σφέρει πολύ η εμπειρία των άλλων ανθρώπων (γονείς, οικογε-νειακό περιβάλλον, εκπαιδευτικοί, φίλοι, συγγραφείς, δημοσιο-γράφοι, επαγγελματικό περιβάλλον). Η εμπειρία των άλλων έχεισυνεισφέρει αρκετά στη διαμόρφωση της δικής μας, από τηνπρώτη στιγμή που γεννηθήκαμε και μ� εκείνην είναι δυνατό νασυγκεντρώσουμε μια γνώση, την οποία δε θα μπορούσαμε ναβρούμε ούτε στη διάρκεια μιας ζωής χιλιάδων ετών. Από τηνευκολία να προσλαμβάνουμε τη γνώση, να διδασκόμαστε τηγλώσσα και να διατηρούμε την εμπειρία από τις πρώτες στιγμέςτης γέννησης, σε αντίθεση με τον περιορισμό των άλλων μορφών

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ94

ζωής, φαίνεται πως η δυνατότητά μας να γνωρίζουμε έχειπροδιαμορφωθεί. Προφανώς μεταβιβάζονται δυνατότητες απότην εμπειρική διαμόρφωση της διάνοιας των προγόνων μέσααπό τον υλικό τρόπο, με τον οποίο αρχίζει πιο άμεσα η ύπαρξήμας μαζί με την εσωτερικότητά της.

Με τη γλώσσα διατηρούμε λεπτομερώς την εμπειρία, ξεχω-ρίζουμε τις διαπιστώσεις μας, στοχαζόμαστε προσεκτικά πάνωτης και για την πραγματική σημασία των αφηρημένων εννοιώνλαμβάνουμε ατελείωτα από την εμπειρία και τη γνώση πολλώνάλλων, μεγαλώνουμε τη διανοητική ευφυΐα μας. Αυτή η χρησι-μότητα της γλώσσας είναι δυνατή και αρχίζει χωρίς μια προη-γούμενη επαρκή γνώση για τις δυνατότητές της και για τουςγραμματικούς και τους συντακτικούς κανόνες. Η γλώσσα είναιένα μέσο για την κυριαρχία της διανοητικής δραστηριότητας,αλλά, όπως φαίνεται, δε χρησιμεύει μόνο γι� αυτόν το σκοπό. Ηποιότητά της, οι δυνατότητές της, η γνωστική συνεισφορά τηςεξαρτώνται άμεσα από την ποιότητα της τελευταίας και δεν εί-ναι λάθος, αν πούμε, αντιστρόφως, ότι χωρίς την κυριαρχία τηςδιάνοιας και χωρίς την εσωτερική αξιοποίηση της ζωής ούτε ηγλώσσα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευφυώς, να τελειοποιηθεί καιτελικά ν� αξιοποιηθεί. Έτσι εξηγείται γιατί η γλώσσα (σαν ένασύνολο από αρχικές, απλές και καθορισμένες ποιότητες γνώσηςμε τη δυνατότητα να εξωτερικεύονται και να συνδέονται με ορι-σμένους κανόνες) έχει εξ'αρχής ατέλειες, που κάνουν συχνάαναπόφευκτη την παρεκτροπή του στοχασμού και τη διατύπωσητης γνώσης με καθαρό τον επιστημονικό συλλογισμό. Λ.χ.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 95

αρσενικό και θηλυκό γένος σε πράγματα ουδέτερα καιετυμολογική ασυνέπεια.

Οι άνθρωποι δεν είναι τελείως διαφορετικοί, συνυπάρχουνσ� ένα κοινό περιβάλλον, έχουν κοινές αντιλήψεις για μερικάκοινά πράγματα και σχέσεις τους, επηρεάζονται με ορισμένουςκοινούς τρόπους, η επιβίωσή τους έχει ορισμένες κοινές ατέλειεςκαι διαμορφώνουν μια κοινή εμπειρική γνώση. Μια γνώση γιατην ύπαρξη των κοινών αντιληπτών πραγμάτων και για ορισμέ-νους κοινούς τρόπους, με τους οποίους αυτά συνδέονται και μαςεπηρεάζουν. Ωστόσο, ακόμα και στις κοινές αντιλήψεις υπάρ-χουν μερικές διαφορές, ενώ διαφοροποιούνται ακόμαπερισσότερο με τις διαπιστώσεις που γίνονται από τον καθένασ� εκείνες. Γενικά, θα λέγαμε ότι μέσα στον εαυτό μας δε γίνεταιτίποτε ανεξάρτητα από τη δική του ποιότητα και δυνατότητες,ότι οι διαφορετικοί άνθρωποι δεν μπορούν να έχουν ακριβώςτην ίδια αντίληψη για το ίδιο πράγμα και ότι αρχίζουν να έχουνδιαφορετική εμπειρία με διαφορετική εξέλιξή της. Ο ίδιοςάνθρωπος σε διαφορετικές στιγμές της ύπαρξής του μπορεί νακάνει διαφορετικές διαπιστώσεις από εκείνες που είχε κάνει στοπαρελθόν με μια ίδια αντίληψη ή γνώση.

Οι γηραιότεροι άνθρωποι το βρίσκουν εύκολο να επικαλού-νται την εμπειρία τους, για να ενισχύσουν την αξιοπιστία ορι-σμένων απόψεών τους απέναντι σε νεότερους. Αποδίδουν στον

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ96

αφηρημένο χρόνο μια ακόμα σταθερή δυνατότητα, ενώ δεν τηνέχει ανεξάρτητα από τα πράγματα, όπως φαίνεται από τουςεπόμενους λόγους.

� Υπάρχουν πολλές εμπειρίες από διαφορετικούς χώρους.� Δεν υπάρχει εμπειρία χωρίς δυνατότητα μνημόνευσης και

ένα μεγάλο μέρος της εξαρτάται από τη μνημόνευση.� Με τις ίδιες αντιλήψεις ο καθένας μπορεί να κάνει διαφο-

ρετικές διαπιστώσεις (στην ποιότητα και στην ποσότητα).� Οι διαπιστώσεις δεν είναι πάντοτε σωστές.� Η εμπειρία διευρύνεται με διανοητικό στοχασμό πάνω στα

στοιχεία της. Όλο το υπόλοιπο μέρος της εξαρτάται από τη γλωσ-σο-διανοητική δραστηριότητα και από τη γνώση σε κάθε στιγμή.

� Χωρίς προσεκτικό και δημιουργικό στοχασμό δεν αξιο-ποιείται.

� Πέρα από τον εαυτό μας, εμπειρία είχαν και έχουν αναρίθ-μητοι άλλοι άνθρωποι και μπορούμε να την πάρουμε, για ναμεγαλώσουμε τη δική μας και να κερδίσουμε χρόνο.

� Η αλήθεια είναι αξιόπιστη, όταν είναι αποδεδειγμένη καιβάσιμη.Για όλους αυτούς τους λόγους ο άνθρωπος που έχει ζήσει

μακρόχρονα, δε σημαίνει ότι έχει περισσότερη γνώση, εμπειρίααπ� όλους τους χώρους, δυνατότητα να βλέπει την αξιοπιστίακαι να στοχάζεται χωρίς παρεκτροπές. Για τους ίδιους, άνθρωποιμε την ίδια μακροχρόνια εμπειρία από τους ίδιους χώρους, δεντην αξιοποιούν το ίδιο και δε διευρύνουν τη γνώση τους το ίδιο.

σελ. 97

VII. Για τη γνώση έξω από την αντίληψη.

Δε θα μπορούσαμε ν� αφαιρέσουμε τις διαφορές των αντι-λήψεων, τα τυχαία, ασταθή και ανόμοια γνωρίσματά τους καινα διατηρήσουμε έννοιες, αν εξαρχής δεν υπήρχαν κοινά καισταθερά στοιχεία στα ίδια τα πράγματα. Τα οποία αρκεί να δια-πιστώσουμε άμεσα μέσα στην αντίληψη, για να γίνει αυτή ηαφαίρεση, χωρίς να έχουμε προσέξει τα διαφορετικά και ασταθήστοιχεία τους. Δε θα ήταν δυνατή ούτε η αισθητικότητα. Ηύπαρξη της αλήθειας στην έμμεση - αφηρημένη γνώση και ηδυνατότητα της αντίληψης, μπορούν να θεωρηθούν μ� έναναντίστροφο τρόπο, σαν την εμπειρική επιβεβαίωση για τηνύπαρξη σχέσεων και τρόπων αλληλεπίδρασης ανάμεσα σταπράγματα, οι οποίες εξαρτώνται από την ποιότητα και τιςδυνατότητές τους και το αντίστροφο. Η ύπαρξη σχέσεων καιαλληλεπιδράσεων πρέπει να εξηγείται από την ύπαρξη κοινώνστοιχείων και δυνατοτήτων στην ποιότητά τους, δηλ. από το ότιδεν είναι τελείως διαφορετικά. Από την άλλη, για να υπάρχουνκοινά στοιχεία στην ποιότητά τους, θα πρέπει να έχουν κάποιεςκοινές σχέσεις και τρόπους αλληλεπίδρασης. Έτσι, μπορούμενα διανοούμαστε πράγματα, σχέσεις, δυνατότητες και στοιχεία,που δε διαπιστώνουμε άμεσα στις εμπειρικές αντιλήψεις μας,γιατί τα ίδια τα πράγματα έχουν τη δυνατότητα και μοιάζουν,συγγενεύουν, έχουν κοινές και σταθερές δυνατότητες, σχέσεις,τρόπους δράσης και αντίδρασης. Αν τα πράγματα ήταν τελείωςδιαφορετικά και άσχετα το ένα από το άλλο, αν δεν είχαν κοινά

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ98

στοιχεία και αν τα κοινά στοιχεία τους ήταν ανεξάρτητα ήανεπηρέαστα από τα άλλα στοιχεία της ποιότητάς τους, τότεβέβαια θα ήταν αδύνατο ν� απομακρυνθούμε από την άμεσηεμπειρία μας και να γνωρίσουμε με βεβαιότητα έξω από αυτήν.

Αν οι έννοιες δεν είχαν τη δυνατότητα ν� αντιστοιχούν σεπερισσότερες από μια αντίληψη ή να συνταυτίζονται μ� εκείνεςπου μπορούν να προέλθουν από άλλες αντιλήψεις, τότε θα ήταντυχαία ονόματα και θα σήμαιναν μόνο εκείνα, από την αντίληψητων οποίων προήλθαν. Τα ίδια φρούτα και το καθένα από τααναρίθμητα όμοια πράγματα θα έπρεπε να εννοούνταιδιαφορετικά, χρησιμοποιώντας μια άλλη μορφή εξωτερίκευσης,μια άλλη έκφραση. Η γλώσσα θα ήταν μια μεταγλώττιση τηςπρωτότυπης, την οποία αποτελούν οι ίδιες οι αντιλήψεις, χωρίςνα προσφέρει τίποτε περισσότερο, αν όχι μια τυχαία μνήμη. Τότεθα ήταν αλήθεια ότι δεν μπορούμε ν� απομακρυνθούμε από τηνπραγματική άμεση εμπειρία μας, η γλώσσα θα ήταν αχρείαστηκαι η συμπεριφορά μας θα ήταν αδύνατο να προσδιορίζεται χωρίςτις πιο άμεσες αντιλήψεις μας, με κοινούς τρόπους και για κοινάαποτελέσματα. Όμως διαθέτουμε έννοιες με τη δυνατότητα ν�αντιστοιχούν σε πολλές όμοιες αντιλήψεις, τις οποίες μπορούμεή θα μπορούσαμε να έχουμε σε άλλες στιγμές και σε άλλουςτόπους, και με αυτές είναι δυνατό ν� αναφερόμαστε εκ τωνπροτέρων όπως και εκ των υστέρων σε πράγματα, που δεν έχουμεαντιληφθεί. Ανεξάρτητα από το αν αυτές προήλθαν από μιααντίληψή μας. Σημαίνουν περισσότερα απ� όσα αναγνωρίζουμεστη δική μας εμπειρία και υπό αυτήν την έννοια είναι σχετικάπροεμπειρικές.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 99

Μπορούμε να μιλάμε για μια εμπειρία, την οποία δεν έχουμε,και αυτή η δυνατότητά μας προέρχεται από την εμπειρία, με τοδιάμεσο ορισμένων εννοιών, οι οποίες μπορούν να προέλθουναπό έναν ελάχιστο αριθμό αντιλήψεων ή αναπαραστάσεων, αλλάν� αναλογούν ή να βρίσκονται σε πολύ μεγαλύτερο.* Λ.χ. ηέννοια του ανθρώπου σημαίνει πολλούς διαφορετικούςανθρώπους, που υπήρξαν στο παρελθόν ή που θα υπάρξουν στομέλλον και ακόμα, σημαίνει πολλούς άλλους, που υπάρχουνσυγχρόνως μ� εμάς, ενώ δεν τους έχουμε αντιληφθεί. Επομένως,λέγοντας ότι ο άνθρωπος έχει δυο πόδια, αυτό αληθεύει όχι μόνογια όσους έχουμε αντιληφθεί � αυτή είναι η πραγματική άμεσηεμπειρία μας � αλλά και για πολλούς άλλους, πολύπερισσότερους^ όπως αν πούμε ότι χωρίς νερό δεν μπορεί ναζήσει. Το ότι θα πεθάνουμε το γνωρίζουμε, χωρίς να έχουμεεμπειρία του θανάτου μας και τη χημική σύσταση ενός αστέρατη γνωρίζουμε ως κάποιο όριο, χωρίς να πάμε εκεί και χωρίς νασυλλέξουμε ένα δείγμα.

Αν περιορίσουμε την έννοια της εμπειρίας και της πράξηςμόνο στις πιο άμεσες αντιλήψεις μας, τότε θα πρέπει ν�αμφιβάλλουμε � αν όχι ν� αρνηθούμε � για την ύπαρξηαναρίθμητων άλλων πραγμάτων και δυνατοτήτων, τα οποίαεμείς οι ίδιοι δεν τα έχουμε αντιληφθεί, να ονομάσουμε «θεωρία»την ύπαρξή τους και μόνο όταν τ� αντιληφθούμε εμείς οι ίδιοινα πιστέψουμε. Με τέτοιο περιορισμό της έννοιας της εμπειρίαςκαι της πράξης είναι ασυνέπεια να εννοούμε γενικά σανεμπειρική γνώση τη σχετική εμπειρία κάποιων άλλων και σαναπόδειξη τη δυνατότητά μας να την αποκτήσουμε. Αναρίθμητα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ100

είναι εκείνα, τα οποία ο καθένας δε θ� αντιληφθεί ποτέ � για τονένα ή για τον άλλο λόγο � και όσο δεν πραγματοποιείται αυτή ηδυνατότητά μας είναι ασυνέπεια να μιλάμε για εμπειρία καιπράξη (με το πρόσχημα πως είναι δυνατή).Όμως, όλοι το γνωρίζουμε, υπάρχουν ορισμένα πράγματα και

δυνατότητες, ασχέτως αν εμείς δεν μπορούμε ή δεν έτυχε ακόμανα αντιληφθούμε (λ.χ. μια μακρινή ύπαρξη) και ότι δεν είναιτυχαίο που δεν μπορούμε να είμαστε το ίδιο αβέβαιοι για όλαόσα δεν έχουμε αντιληφθεί (λ.χ. το ίδιο αβέβαιοι ότι τα γεγονόταπου βλέπουμε στην τηλεόραση είναι πραγματικά, ότι αύριο οήλιος δε θα ανατείλει και ότι στον πλανήτη Άρη ζούνε εξωγήινοι).Έτσι προσδιορίζουμε τις πράξεις μας επηρεασμένοι από τηνέμμεση θεωρητική γνώση μας και όχι σαν απεγνωσμένοι ήπεριορισμένοι όπως τα ζώα. Καθημερινά κινούμαστε κι ενεργούμευπολογίζοντας σαν δεδομένα πράγματα, που δεν βρίσκονται στοοπτικό πεδίο μας, για μακρινούς χώρους και για μελλοντικέςστιγμές.Η δυνατότητα να τα αντιληφθούμε ανατρέπει αυτόν τονπεριορισμό της εμπειρίας και επιβεβαιώνει ότι η εμπειρία δενείναι μόνο η δική μας, αλλά και ένα πολύ μεγάλο μέρος έμμε-σης-θεωρητικής γνώσης μας. Η οποία δεν παύει να είναι θεω-ρητική σχετικά με εμάς, ασχέτως αν αυτή είναι ή έγινε εμπειρίαγια κάποιους άλλους.

Η γνώση δεν είναι μόνο η αντίληψη ή ειδικότερα η οπτικήαίσθηση ενός πράγματος. Αρκετά απ� όσα γνωρίζουμε δεν μπο-ρούμε να τα βρούμε στη δική μας εμπειρία ή δεν είναι δυνατό ν�αποκαλυφθούν μόνο με τους αισθητηριακούς λήπτες μας, όπωςλ.χ. ο περίπλοκος εσωτερικός κόσμος του ανθρώπου. Όμως, τα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 101

πράγματα συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται και είναι δυνατόνα καταλαβαίνουμε μερικά από τα στοιχεία τους με έμμεσο τρό-πο, από τις συνέπειες και τις ομοιότητές τους. Στην πραγματι-κότητα, εκτός από τα αντιληπτά (τα πιο άμεσα γνωστά) υπάρ-χουν και τα νοητά, δηλαδή εκείνα τα οποία δεν μπορούν ναγίνουν αισθητά. Όχι γιατί οι έννοιες είναι τελείως διαφορετικέςαπό τις αντιλήψεις, αλλά γιατί υπάρχουν έννοιες, οι οποίες δενπροσδιορίζονται μόνο από τις εξωτερικές επιδράσεις τωνπραγμάτων, όπως οι άλλες (ή μόνο με άμεσο τρόπο). Ταπράγματα έχουν πολλά κοινά στοιχεία στο χώρο και στο χρόνοκαι δεν είναι άσχετα το ένα από το άλλο. Οι σχέσεις των μερών,οι δυνατοί τρόποι ν� αλληλεπιδράσουν, οι τρόποι, με τουςοποίους γίνονται και συνδέονται, και οι κοινές δυνατότητές τουςείναι, πάντοτε, ένα μεγάλο μέρος της πραγματικότητας � τομεγαλύτερο � το οποίο δεν είναι ορατό και μόνο με τη διάνοιαμπορούμε να το ανακαλύψουμε, να το προσέξουμε, να τοδιατηρήσουμε και να το γνωρίσουμε ευρύτερα. Η εμπειρία είναιένα ελάχιστο μέρος γνώσης με τους δικούς μας αισθητηριακούςλήπτες, συν εκείνο των άλλων ανθρώπων και πάντοτε συν τηγνώση που ανακαλύπτεται σε αυτήν με διανοητικό στοχασμόκαι πιο έμμεσα, με την επεξεργασία των διανοημάτων χωρίς τιςαρχικές αντιλήψεις.

Γιατί, λοιπόν, να μην υπάρχουν έννοιες από την εμπειρία, οιοποίες μπορούν ν� αντιστοιχούν ή να βρίσκονται αναγκαία σεκάθε δυνατή αντίληψη των πραγμάτων � όπως λ.χ. η έννοια τουχρόνου; Γιατί η γνώση ν� αντανακλάει μόνο τη δική μας εμπειρία,αν οι έννοιες μας σημαίνουν κοινά στοιχεία πολλών άλλων δια-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ102

φορετικών πραγμάτων, τα οποία δεν έχουμε αντιληφθεί; Ανυπάρχουν γνωρίσματα κοινά για πολλά ή για κάθε πράγμα, τότεδε θα είναι δυνατές οι λεγόμενες συνθετικές εκ των προτέρωνκρίσεις του Καντ, στηριγμένες μέσα στην εμπειρία; Μιααναλυτική κρίση δε θα μπορεί να είναι συγχρόνως συνθετική;Για τον Im. Kant (1724-1804) η κρίση «όλα τα σώματα έχουν

έκταση» είναι μόνο αναλυτική, σα να είχαμε αντιληφθεί όλα ταδυνατά πράγματα, και δεν ευρύνει τη γνώση μας, γιατί αυτή ηδιαπίστωση της έκτασης γίνεται με την αποσύνθεση της έννοιαςτου σώματος. Ενώ, αντιθέτως, η έννοια του σώματος προήλθεαπό την αντίληψή μας για μερικά πράγματα (όχι όλων τωνπραγμάτων) και της αποδώσαμε γενικά την έκταση, πουδιαπιστώσαμε μόνο σε μερικά σώματα. Έγινε η διαπίστωση στηνεμπειρία ότι έχουν έκταση και αυτή είναι αληθινή όχι μόνο γιαόσα αντιληφθήκαμε. Συνεπώς είναι συγχρόνως (και σχετικά)συνθετική. Ο Καντ έκανε τα απλά πολύπλοκα, γιατί δεν μπο-ρούσε (ή δεν ήθελε) να καταλάβει πως μια αληθινή διαπίστωσηστις αντιλήψεις μας αποτελεί γνώση για άλλα πράγματα, τα οποίαδεν έχουμε αντιληφθεί (δηλαδή χωρίς προσφυγή στην εμπειρία).Αντί ν� αναζητήσει την εξήγηση στην ύπαρξη κοινών στοιχείωνστην άμεση πραγματικότητα και επομένως, να διαπιστώσει τηδυνατότητα μια συνθετική κρίση να είναι συγχρόνως αναλυτικήκαι το αντίστροφο, αναζήτησε την αρχή αυτής της δυνατότητας(των συνθετικών εκ των προτέρων κρίσεων) έξω από την πραγ-ματικότητα και την εμπειρία ή μάλλον σ� ένα μέρος της, στηνεσωδιανοητική ύπαρξή μας. Σύμφωνα με αυτόν στην εμπειρίαδε θα μπορούσαμε να βρούμε έννοιες, με τις οποίες να κάνουμεγενικές διαβεβαιώσεις και βρήκε την αρχή των κοινών στοιχείωνμόνο μέσα στον εαυτό μας.Η μεγαλοφυής θεωρία του για τον τρόπο που αντιλαμβανό-

μαστε και γνωρίζουμε την πραγματικότητα βασίζεται σε μια

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 103

μεγάλη παρανόηση, την οποία αργότερα πρόσεξε και κατάλαβεο Hegel (1770-1831), ενώ την αξιοποίησε θαυμάσια ο Ar. Scho-penhauer (1788-1860): «Οι κατηγορίες αυτές, ενότητα, αίτιο,αποτέλεσμα κ.λπ. ανήκουν βέβαια στη νόηση. Αν από δυογεγονότα, που αντιλαμβανόμαστε, τούτο, η αιτιώδης σχέση δενπέφτει στην αντίληψη, αλλά συλλαμβάνεται μόνον απ� τη νόηση.Απ� αυτό όμως δεν έπεται πως οι κατηγορίες είναι διορισμοίμόνον δικοί μας και ότι δεν είναι και διορισμοί των αντικειμένων.Και όμως έτσι τους θεωρεί ο Καντ (...)».

Αν δεν μπορούμε ν αντιληφθούμε όλα τα πράγματα με όλεςτις σχέσεις τους ή έτσι όπως ακριβώς είναι, η εξήγηση γι� αυτήντην αδυνατότητα δεν είναι ότι τα πράγματα διαφέρουν τελείωςκαι δεν έχουν κοινά στοιχεία από τον αντιληπτό κόσμο μας, αλλάότι εμείς δεν είμαστε τα πάντα και γιατί η πραγματικότητα δεναποτελείται μόνο από απλές ουσίες. Πολλά είναι εκείνα που δεναντιλαμβανόμαστε, για τον ένα ή για τον άλλο λόγο, ωστόσοαπό αυτό δε συμπεραίνουμε ότι δεν μπορούμε να τα γνωρίσουμεή ότι είναι τελείως άσχετα απ� όσα αντιλαμβανόμαστε, ούτε ότιδεν υπάρχουν. Αν όμως με τη λέξη «γνωρίσουμε» εννοούμε «αντι-ληφθούμε», τότε αναμφίβολα θα συμφωνήσουμε.Συχνά, με τις έννοιες αντανακλάμε, θέλουμε δε θέλουμε, πολύ

περισσότερα. Δεν είναι η παραμορφωμένη αντανάκλαση τηςεμπειρίας μας, παρά μόνο όσο είναι μια παραμορφωμένη αντα-νάκλαση της πραγματικότητας η ίδια η εμπειρία μας. Η ανε-πάρκειά τους δεν είναι περισσότερη ή λιγότερη από τηνανεπαρκή γνώση των αντιλήψεων. Αυτό που έχει σημασία είναιν� αντιστοιχούν σε πραγματικά στοιχεία, σχέσεις και

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ104

δυνατότητες, όπως οι αντιλήψεις. Όπως αυτές οι τελευταίεςαντανακλούν ένα μικρό μέρος της πραγματικότητας, το ίδιο ηέμμεση αφηρημένη γνώση μπορεί να μην είναι γνώση για όλα,μπορεί να είναι ατελής και αφηρημένη, αλλά να είναι γνώσηγια εκείνα, στα οποία αναφέρεται. Δεν είναι εύκολο να μιλάμεγια έννοιες με έννοιες και συγχρόνως έτσι έμμεσα για εκείνα, ταοποία αυτές πρέπει να σημαίνουν στην πραγματικότητα, όμωςείναι δυνατό. Με τις έννοιες του λόγου αρχίζει να διαμορφώνεται,να διατηρείται και να διευρύνεται η εμπειρία, ενώ χωρίς αυτέςδε θα ήταν δυνατή ούτε η συνήθεια, που με τόσους εκπληκτικούςτρόπους διαπιστώνουμε στο ζωικό βασίλειο.

Ενώ μπορούμε να γνωρίζουμε ατελείωτα από τις αναζητή-σεις στη δική μας εμπειρία και από τη γνώση των άλλων, παρα-ταύτα, συχνά, αγνοούμε και δεν προσέχουμε πως οι έννοιες δενείναι τα ίδια τα πράγματα ούτε οι αντιλήψεις, τις οποίες θα θέ-λαμε να εξωτερικέψουμε. Συνηθισμένο αποτέλεσμα να στοχα-ζόμαστε έτσι απρόσεχτα και να πιστεύουμε ότι έχουμε καταλάβειμε μια λέξη (λ.χ. η κοινωνία, η εμπειρία, ο πόλεμος, η αγάπη)όλα όσα αυτές σημαίνουν στην πραγματικότητα. Τιςχρησιμοποιούμε με μεγαλύτερο εύρος από το επιτρεπτό και τουςαποδίδουμε δυνατότητες και σχέσεις, ενώ οι ίδιες δεναντιστοιχούν σε ξεχωριστές και ενιαίες ποιότητες πραγμάτων.Όπως λ.χ. όταν λέμε, η επιστήμη το απέδειξε (αντί απλώςαποδείχτηκε), το χρήμα διαφθείρει (αντί οι άνθρωποιδιαφθείρονται με την ανήθικη χρησιμοποίησή του), έζησα στονπόλεμο (ενώ ο πόλεμος είναι ένα σύνολο πολλών εχθρικώνδραστηριοτήτων και σχέσεων, από το οποίο ένα μέρος μας

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 105

επηρεάζει και αντιλαμβανόμαστε), ο χρόνος κυλάει (αντί ταπράγματα αλλάζουν). Η συνεννόησή μας δυσκολεύεται και συχνάγίνεται αδύνατη από αναρίθμητα τέτοια λάθη, αδικαιολόγηταόταν δεν τα προσέχουμε ή αν δεν εξυπηρετούν κάποιον άλλοσκοπό.Όπως γίνονται λάθη από την υπερβολική γενικότητα των

εννοιών ή των διαπιστώσεών μας, γίνεται και το αντίθετο λάθος,να αποκρύπτουμε τα κοινά στοιχεία πολλών πραγμάτων, συ-γκεντρώνοντας πολλές συγγενικές ή ειδικότερες έννοιες μέσασε πολλές διαφορετικές εκφράσεις και έτσι γίνονται διαπιστώσειςγια μικρότερο αριθμό πραγμάτων απ� όσο μας επιτρέπεται. Ότανλ.χ. λέμε σε κάποιον πως η ζωή του θα ήταν διαφορετική, ανείχε γεννηθεί σ� ένα διαφορετικό τόπο ή από μια διαφορετικήπράξη του στο παρελθόν, αυτή είναι μια αξιόπιστη (και σχετικάπροεμπειρική) διαπίστωση, η οποία μπορεί να γίνει γιααναρίθμητους άλλους. Έτσι περιόριζαν την έννοια της ουσίαςστα χημικά υλικά στοιχεία, αντιπαρέθεσαν την ενέργεια με τηνύλη, το φως δεν ήταν ένα είδος ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας,η γη, ο αέρας, το νερό και η φωτιά στην αρχαιότητα θεωρήθηκανσαν διαφορετικές ουσίες και η αισθητικότητα δεν ήταν έναςάλλος τρόπος της διάνοιας. Εμπειρικές ανακαλύψεις καισυμπεράσματα, για τις οποίες οι εξειδικευμένοι αισθάνονταιδικαίωση, όταν γίνονται μετά από υπερβολικό χρόνο αναζήτησηςκαι από πολλές δυσκολίες, αποτελούν περιορισμένεςδιαπιστώσεις, οι οποίες έχουν γίνει γενικότερα για έναν ευρύτεροαριθμό πραγμάτων και δεν είναι τόσο πρωτότυπες, όπωςπαρουσιάζονται.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ106

Δεν έχουμε ανάγκη να γνωρίσουμε ένα προς ένα το κάθεμόριο της ύλης ή τον κάθε άνθρωπο, για να γνωρίσουμε μερικάαπό τα στοιχεία και τις δυνατότητες του καθενός και δεν απελ-πιζόμαστε από την ύπαρξη της μεγάλης ποσότητας αυτών τωνπραγμάτων. Για τον ίδιο λόγο, μπορούμε να μιλήσουμε για τοΣύμπαν, χωρίς να χρειάζεται να γνωρίσουμε ή ν� αντιληφθούμετο κάθε μέρος του. Χρησιμοποιώντας ορισμένες αφηρημένεςέννοιες θα το περιγράψουμε και θα το αιτιολογήσουμε, χωρίς ναδείξουμε τα περισσότερα από τα στοιχεία και τις δυνατότητέςτου και χωρίς τη γνώση μας για όλα εκείνα που θ� αφαιρέσουμεαπό το συλλογισμό μας, αλλά αυτή η ελάχιστη γνώση θα είναιεύστοχη και με δυνατότητα αναλυτικής και ανασυνθετικήςεξέλιξης.

Ο βασικός ορισμός του Σύμπαντος: Είναι ο ΤελειωμένοςΣυνολικός Χρόνος

Το Σύμπαν μπορούμε να το περιγράψουμε, να το εξηγήσου-με και να εξάγουμε πολλές γνωστές θεωρίες άλλων επιστημώναπό την ανάλυση μιας βασικής θεωρητικής θέσης, η οποία δεφαίνεται να κατευθύνεται τόσο μακριά, έτσι άμεσα, με πολλα-πλή και απρόσμενη εμπειρική συμφωνία και, ενώ δεν είναι πρω-τόγνωρη, αν τη διατυπώσουμε απρόσεκτα, αποσπασμένη καιαναιτιολόγητα. Το Σύμπαν � ανεξάρτητα από τον τρόπο που τοαντιλαμβανόμαστε σαν μέρη � δεν είναι μόνο τα πράγματα πουυπάρχουν στο σχετικό παρόν μας. Είναι ταυτόχρονα αυτό πουήταν στο παρελθόν και αυτό που � σε σχέση με το δικό μαςπαρόν � θα είναι στο μέλλον και αποτελεί ενιαίο ευρύτερο σύνολομέσα στα σταθερά όρια ενός ευρύτερου παρόντος.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 107

Με αυτήν την έννοια, το Σύμπαν ως σύνολο όλων των πραγ-μάτων απ� όλες τις στιγμές είναι μια ενιαία, κοινή και σταθερήποιότητα, χωρίς απραγματοποίητες δυνατότητες και στην ουσίααποτελεί τον τελειωμένο και πραγματικό Χρόνο. Ο χρόνος δενέχει νόημα, παρά μόνο όταν υπάρχουν πράγματα που αλλάζουνκαι το Σύμπαν αποτελεί τον τελειωμένο Χρόνο, γιατί εξ� ορισμούείναι όλα τα δυνατά πράγματα, τα οποία δεν είναι απεριόριστα.Δεν υπάρχει χρόνος, υπάρχουν πράγματα που αλλάζουν και γί-νονται σαν μέρη ενός ανέκαθεν τελειωμένου Χρόνου, σαν κλειστόκύκλωμα.

σελ. 108106 = λευκή

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

Η ΑΥΤΟΤΕΛΗΣ ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΑΜΕΣΑ ΚΑΙΔΙΑΝΟΗΤΙΚΑ ΑΥΤΕΝΕΡΓΟΣ

« (...) αν γνωρίζουμε ότι κάποιο πραγματικό ον υπάρχει, και ότιτο μη ον δε θα μπορούσε να παραγάγει κανένα ον, είναι με μαθη-ματική εμφάνεια σαφές ότι κάτι έχει υπάρξει για όλη την αιωνιότητα,αφού αυτό που δεν είναι για όλη την αιωνιότητα, έχει μια αρχή, καιότι αυτό που έχει μια αρχή πρέπει να έχει δημιουργηθεί από κάτιάλλο».

J. LOCKE

σελ. 110

I. Για την πραγματικότητα σαν σύνολο καισαν μέρος (η πρώτη ανάλυση).

Το σύνολο όλων των πραγμάτων*, που υπάρχει στο σύνολοόλων των χρόνων, ανεξάρτητα από τα γνωρίσματα της αντίλη-ψής μας και όχι ως προς το σχετικό παρόν μας, δηλαδή το Σύ-μπαν, είναι ένα και μόνο σύνολο, γιατί είναι πάντοτε ακριβώςαυτό το ίδιο. Είναι μέσα στα όρια μιας μόνο στιγμής και αυτό τοσυνολικό Είναι διαρκεί να υπάρχει ατροποποίητο, χωρίς να έχειαπραγματοποίητες δυνατότητες. Αν δεν ήταν μια σταθεροποιη-μένη ποιότητα, τότε δε θα ήταν το κοινό σύνολο για κάθε μέροςτου, δε θα ήταν μόνο ένα, θα είχε πάντοτε απραγματοποίητεςδυνατότητες και συνεπώς θα ήταν ένα μέρος και όχι η συνολικήπραγματικότητα, την οποία ονομάζουμε «Σύμπαν» ή οριστικόσυνολικό Είναι.Μια ατελείωτα τροποποιούμενη συνολική πραγματικότητα

δε θα μπορούσε να γίνει ποτέ τελείως διαφορετική από τον εαυτότης και πάντοτε θα υπήρχε κάποια έμμεση σχέση ανάμεσα στιςδιάφορες στιγμές της ύπαρξής της. Αν σε κάποια στιγμή έπαυε

* Οι αφηρημένες έννοιες του πράγματος και του μέρους χρησιμο-ποιούνται με την απροσδιόριστη ευρύτητα ενός άγνωστου x, ο οποίοςαντιστοιχεί σ� ένα όριο δυνατών λύσεων, από τις οποίες ένα μέροςθεωρείται γνωστό και υπαρκτό. Μέσα από τη διασύνδεση της έννοιάςτους στην εξέλιξη των συλλογισμών θα προσδιοριστούν τα κοινάγνωρίσματά τους και θ� αποσαφηνιστούν τα όρια της σημασίας τους.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 111

να έχει κάθε σχέση με την πιο προηγούμενη στιγμή της ύπαρξήςτης, τότε θα υπήρχε μια άλλη πραγματικότητα τελείως διαφορε-τική (και εξωτερικά) από την προηγούμενη και έτσι δε θα ήτανμια ατελείωτα τροποποιούμενη. Από την άλλη, αν γινόταν χωρίςτέλος, τότε δε θα γινόταν ποτέ τελείως διαφορετική και άσχετηαπό τον εαυτό της και συνεπώς θα υπήρχε πάντοτε κάτι κοινό ήσταθερό.

Αντιθέτως, κάθε μέρος του Συμπαντικού Είναι δεν είναι τοσύνολο απ� όλες τις στιγμές και εξ ορισμού υπάρχει πάντοτε σεμερική στιγμή και όχι σε μερική άλλη. Δεν μπορεί να είναι μόνοένα ή πάντοτε το ίδιο, με άλλα λόγια δεν μπορεί να μην μπορείτίποτε. Τροποποιείται αδιάπαυστα, γίνεται ένα άλλο με άλλεςδυνατότητες και δεν εξαρτάται μόνο από τον ίδιο εαυτό του.Υπάρχει σε διαφορετικές στιγμές σαν πολλά μέρη, τα οποία,ωστόσο, δεν είναι άσχετα το ένα από το άλλο. Η έννοια τουμέρους περιέχει άμεσα την έννοια της πολλαπλότητας, τηςαλλαγής και της διαφοράς. Από την πρώτη χρονική ανάλυσητης έννοιάς του δεν μπορεί να νοηθεί, χωρίς να συνυπάρχει μεκάποιο άλλο και δεν μπορεί να συνυπάρχει, αν δεν είναιδιαφορετικό σε κάτι. Μπορούμε να πούμε ότι το γίγνεσθαι είναιτο ατελώς (ή μερικώς) είναι.Στην πραγματικότητα, η διαφορά του μέρους από το σύνολο

ή η σχέση τους δεν εξηγείται μόνο από τη συνύπαρξη των άλλωνμερών, με τα οποία αποτελεί ένα σύνολο, δηλ. από την ταυτολο-γία ότι είναι ένα μέρος και εκείνο ένα σύνολο. Έτσι, η σχέσητους θα έμενε παρεξηγημένη, γιατί το μέρος έχει και αυτό μιαποιότητα, αυτό από μόνο του, και διαφέρει άμεσα από την

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ112

ποιότητα του συνόλου του. Όπως έχει μια σχέση άμεσα με τησυνολική πραγματικότητα άσχετα από τη συνύπαρξη των άλλωνμερών. Αυτό το ίδιο είναι άμεσα μέρος ενός συνόλου, μόνο μετη δική του ποιότητα και συνεπώς, η διαφορά του από εκείνοείναι και αυτή άμεση. Θα μπορούσε να νοηθεί ένα μέρος, χωρίςαυτό να συνυπάρχει με άλλα εξωτερικά, αυτό το ίδιο σε σχέσημε τον εαυτό του μέσα στο χρόνο, δηλαδή σε μια διαφορετικήστιγμή ή ανάμεσα σε πολλά άλλα ίδια με αυτό, με τα οποίααποτελεί ένα ποσοτικό σύνολο. Ωστόσο, η διαφορά τους δεν είναιτέλεια έλλειψη κοινών στοιχείων τους, δεν είναι μια συνολικήδιαφορά, ούτε μόνο μια εξωτερική διαφορά, ανεξάρτητη ή άσχετηαπό την ποιότητά του. Πώς θα μπορούσε να είναι μέρος ενόςσυνόλου εκείνο, το οποίο δε θα είχε ουδένα ή τίποτε το κοινό μ�ένα σύνολο και πώς μπορεί να είναι τελείως διαφορετικό από τοσύνολό του, όταν η ποιότητα του τελευταίου περιέχει και αυτήντου μέρους.Η σχέση ή η σύνδεση του μέρους με τη συνολική πραγματι-

κότητα δεν είναι μόνο έμμεση και εξωτερική, ούτε διαμορφώνεταιμόνο έμμεσα, από τους τρόπους που συνδέεται με τα άλλα. Είναικαι άμεση, από την ίδια την ύπαρξή τους και την ποιότητά τους.Με αυτήν την έννοια, η άμεση διαφορά τους είναι μια έλλειψηποιότητας από την ποιότητά του (δηλ. δεν είναι κάτι, το οποίοείναι το σύνολο). Έτσι, η διαφορά που έχει πάντοτε κάθε μέροςαπό το σύνολο της πραγματικότητας, ανεξάρτητα από το ποιαείναι αυτή, προσδιορίζει άμεσα στην ύπαρξή του κάτι, το οποίο τοκάνει να διαφέρει από το σύνολο μ� έναν άμεσο τρόπο. Είναι ηάπαυστη αλλαγή στην ποιότητά του, χωρίς να μπορεί να γίνειίδιο με το σύνολό του. Αυτό το γνώρισμά του είναι κοινό για όλατα μέρη και σε αυτό δεν διαφέρει από τα άλλα. Κάθε μέρος τηςπραγματικότητας διαφέρει πάντοτε άμεσα από το σύνολό της,όπως είναι πάντοτε άμεσα στην ποιότητά της σαν κάποιο στοιχείο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 113

της. Αυτή η άμεση διαφορά τους, η οποία είναι μια μερική έλλειψηποιότητας, έχει άμεση και κοινή συνέπεια την αλλαγή ή τηναστάθεια στην ποιότητα και στις σχέσεις του, σε αντίθεση με τησταθερότητα του συνόλου.

Το μέρος σαν αφηρημένο είναι πάντοτε το ίδιο, είναι πάντοτεμέρος, αλλά η αδιάπαυστη αλλαγή του σημαίνει πως δεν είναιεπακριβώς το ίδιο και χωρίς ποιότητα. Η έννοια της αλλαγήςκαι του χρόνου προϋποθέτουν αυτό ν� αλλάζει μερικώς και ναμην είναι μόνο ένα ή απλό.Εάν πούμε ότι διαφοροποιείται μόνο από τον εαυτό του και

αρνηθούμε ότι συνυπάρχει με κάποια άλλα μέρη στην ίδιαστιγμή, αυτό θα σημαίνει ότι δεν υπάρχει ένα κοινό σύνολο. Θαήταν πάντοτε ένα μέρος ανάμεσα σε άλλα μέσα στο χρόνο, χωρίςνα υπάρχει ενιαίο σύνολο και ενώ θα εξαρτώταν μόνο άμεσααπό τον εαυτό του, συγχρόνως θα υπήρχαν μερικές επιδράσειςπου το διαφοροποιούν. Δεν αρκεί να διαφοροποιείται, για ναείναι μέρος. Πρέπει, ακόμα, να υπάρχουν ταυτόστιγμα πολλάάλλα μέρη, γιατί αν όχι, τότε θα εξαρτώταν ποιο είναι μόνο απότον εαυτό του, θα ήταν το σύνολο των πραγμάτων και δε θαμπορούσε να διαφοροποιηθεί. Η άμεση διαφορά του από τοσύνολο δε θα υπήρχε και δε θα είχε νόημα χωρίς την έμμεση,την οποία έχει με την συνύπαρξή του, όπως και το αντίστροφο.Για να διαφοροποιείται, πρέπει στην ίδια στιγμή να συνυπάρχεικαι ν� αλληλοεξαρτάται με άλλα, τα οποία δεν είναι όπως είναιαυτό, με τις ίδιες ελλείψεις, δυνατότητες και τρόπους στις ίδιεςστιγμές. Εξαρτάται από τον εαυτό του και στην ίδια στιγμή απόάλλα εξωτερικά του πράγματα και έτσι είναι δυνατό να

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ114

διαφοροποιείται συνεχώς, χωρίς να γίνεται άλλο και χωρίς ναπαύει να υπάρχει με κάθε αλλαγή του.Το είναι και το δεν είναι σαν αφηρημένες έννοιες είναι

τελείως αντίθετες, χωρίς κοινό γνώρισμα. Ενώ στηνπραγματικότητα δεν είναι έτσι αντίθετα, δεν είναι χωρίς τίποτεκοινό: είναι διαφορετικά. Δυο πράγματα χωρίς τίποτε κοινόάμεσα στην ποιότητά τους ή στις σχέσεις τους με τα άλλα, θαήταν τελείως διαφορετικά, τελείως άσχετα και χωρίς δυνατότηταάμεσου ή έμμεσου αλληλοσχετισμού. Το μερικώς είναι, εξ�ορισμού, σχετίζεται με άλλο μέρος και σχετικά δεν είναι τα άλλα,τα οποία είναι και εκείνα μέρη, όχι το αντίθετο αυτού, όχι μημέρη.Ένα μέρος, το οποίο θα ήταν η μόνη αιτία του εαυτού του, δε

θα μπορούσε ν� αλλάξει ή θα «γινόταν» ασυνεχώς, δηλαδή θαέπαυε να υπάρχει και συγχρόνως θα γινόταν ένα άλλο τελείωςδιαφορετικό. Δεν είναι η μόνη αιτία στον εαυτό του και μπορείνα διαφοροποιείται με συνέχεια, χωρίς να παύει να είναι ο εαυτόςτου, ώσπου να πάψει να υπάρχει. Όταν λέμε ότι τα πράγματααλληλοεξαρτώνται εννοούμε ότι επηρεάζονται διαρκώς ποια καιμε ποιους τρόπους είναι, από το ποια και με ποιους τρόπους είναιτα υπόλοιπα ή μερικά άλλα.

Το μέρος μπορεί να διαφοροποιείται συνεχώς ως ένα όριοκαι ώσπου να πάψει να υπάρχει ή να γίνει από την αρχή ξανά τοίδιο. Αν γινόταν συνεχώς χωρίς τέλος, τότε θα υπήρχαν πάντοτεμερικά πράγματα με κάποια άλλη ποιότητα, τα οποία δεν υπήρχανπριν και συνεπώς το Συμπαντικό Είναι δε θα ήταν σταθερο-ποιημένο. Το σύνολό τους πρέπει να συνεχίζει να είναι επακρι-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 115

βώς αυτό που ανέκαθεν ήταν. Αν λέγαμε ότι τα μέρη του είναιατροποποίητα, θα έπρεπε να συμπεράνουμε, αντιθέτως, ότι, γιανα είναι ατροποποίητα, πρέπει να εξαρτώνται από τα υπόλοιπα,όχι μόνο άμεσα από τον εαυτό τους. Επομένως ότι δεν υπάρ-χουν σαν ξεχωριστά μέρη και σε διαφορετικές στιγμές και ότι δεθα ήταν με ατροποποίητη ποιότητα χωρίς τη συνύπαρξή τους.Με λίγα λόγια, τα μέρη του Σύμπαντος πρέπει ν� αλλάζουν, ενώαυτό όχι.Κάθε πράγμα, το οποίο αλλάζει ή παύει να υπάρχει, πρέπει

να προσδιορίζει να γίνουν τέτοιες αλλαγές στα υπόλοιπα, οι οποίεςδε θα επιτρέπουν ποτέ (με κανέναν τρόπο) να επηρεαστεί η συ-νολική ποιότητά τους και να κάνουν δυνατό να επαναϋπάρξειαυτό το ίδιο. Αν η συνολική ποιότητά τους δεν ήτανσταθεροποιημένη μέσα στα όρια μιας στιγμής, θα ήταν αδύνατο(ή τελείως τυχαίο) να προσδιοριστεί ξανά το κάθε πράγμα και ηδιαφοροποίησή τους δε θα μπορούσε να γίνεται μεπροσδιορισμένη συνέχεια. Η ασυνέχεια και το όριο στη συνεχήεξέλιξη των πραγμάτων είναι αναγκαία συνέπεια και η σχετικήαρχή της σταθερότητας του κοινού συνόλου τους. Με την έννοιατου Συμπαντικού Είναι ή της Συμπαντικής Ποιότητας εννοούνταιη ενότητα, η μοναδικότητα και η σταθερότητα, με την έννοιατου μη γινόμενου γίγνεσθαι (σχετικό κυκλικό γίγνεσθαι).

Η συνολική πραγματικότητα εξαρτάται ποια είναι μόνο απότον εαυτό της και έτσι ταυτοχρόνως από το κάθε μέρος της. Οιτρόποι, με τους οποίους γίνονται και επηρεάζονται τα πράγματα,εξαρτώνται μόνο από την ίδια, γιατί αυτοί οι τρόποι είναι η ίδιαη ποιότητά της μέσα στα όρια μιας ευρύτερης στιγμής, στην

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ116

οποία αυτή έχει γίνει ανέκαθεν. Αντιστρόφως, κάθε μέρος τηςεξαρτάται άμεσα (και ταυτόχρονα) από εκείνην, δηλ. όχι μόνοδιαμέσου των άλλων εξωτερικών πραγμάτων (όχι μόνοετερόχρονα). Γι� αυτό κάθε μέρος της επηρεάζει διαρκώς τονεαυτό του, όπως μια αιτία. Η ποιότητά του είναι μερικοί απότους τρόπους, με τους οποίους είναι άμεσα η κοινήπραγματικότητα, είναι μια πολύπλοκη δραστηριότητα (και όχιμόνο ένα εξωτερικό αποτέλεσμα σε έναν εξωτερικό χρόνο).

Τα πράγματα έχουν σχέσεις το ένα με το άλλο, δηλ. αλληλε-πιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται με πολλούς τρόπους διαμέσουμερικών άλλων. Καμία έμμεση- εξωτερική σχέση τους δε θαμπορούσε να υπάρχει χωρίς την πιο άμεση, την πρωταρχική. Ανδιανοηθούμε, για να βρούμε τι είναι αυτή η τελευταία, χωρίςπαρά πέρα ανάλυση των εννοιών, το μόνο που θα καταλάβουμεέτσι αφηρημένα � χωρίς να υπάρχει ένα κοινό μέσο - φορέας �είναι τα ίδια τα πράγματα να ενώνονται με διάφορους τρόπους,χωρίς να έχουν απεριόριστα και σταθερά κενά ή χρησιμοποιώνταςτα κενά. Ο αλληλοεπηρεασμός τους μπορεί να εξηγηθεί αρχικάσαν εξωτερική κοινή συνέπεια της άμεσης αλλαγής τους καιαντιστρόφως, αυτή η τελευταία σαν κοινή εσωτερική συνέπειατου αλληλοεπηρεασμού τους, χωρίς κοινή (ή πρώτη) αρχή καιχωρίς ένα τέλος. Προσέξτε όμως: αυτά έχουν αρχίσει καιτελειώσει να γίνονται ανέκαθεν, γιατί τα πράγματα είναιανέκαθεν αλληλοσχετισμένα με άμεσο τρόπο, μέσα στα χρονικάόρια της ύπαρξης του κοινού συνόλου τους. Ενώ αυτά σαν μέρηως προς μερικά άλλα δεν υπάρχουν ούτε αλληλοεπηρεάζονταιταυτόχρονα ή μόνο άμεσα και συνεχίζουν ακόμα να γίνονται

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 117

και ν� αλληλοεπηρεάζονται με σχετικά δυνατούς τρόπους. Οι εκτων υστέρων σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις των πραγμάτωνείναι τα ίδια τα πράγματα με τη συνέχιση των αλλαγών τους,γιατί όλα αποτελούν εκ των προτέρων ένα σταθεροποιημένο(και άμεσο) σύνολο. Αν τα πράγματα ήταν ατελείωτα, μεδυνατότητες, οι οποίες δεν πραγματοποιούνται ποτέ όλες (καιδεν αποτελούσαν ένα «κλειστό κύκλωμα»), τότε θα υπήρχανμερικά που δεν έχουν επηρεαστεί με άμεσο τρόπο στα όρια μιαςσυνολικής στιγμής. Ο έμμεσος επηρεασμός του ενός από το άλλοθα συνέχιζε να γίνεται σε απεριόριστο χρόνο και με απεριόριστοτρόπο. Οι άμεσες επιδράσεις επάνω στο καθένα, όπως και οιαλλαγές στην ποιότητά τους, δε θα εξαρτώνταν από την κοινήκαι συνολική πραγματικότητα, δε θα είχαν μια πρώτη αρχή καιθα υπήρχαν ανάμεσά τους απειράριθμα πράγματα μεαπεριόριστους τρόπους, σχέσεις και δυνατότητες.Όλα τα πράγματα � ανεξάρτητα από τη στιγμή στην οποία

υπάρχουν � αυτοεξαρτώνται και αλληλεξαρτώνται, γιατί απο-τελούν ένα μόνο σύνολο, το οποίο εξαρτάται άμεσα και μόνοαπό τον εαυτό του. Οι αλληλεπιδράσεις τους είναι αυτά τα ίδια,που γίνονται και διαφοροποιούνται, για να είναι ενοποιημέναμέσα στα όρια μιας συνολικής στιγμής και ν� αποτελούν έναμόνο πράγμα με σταθεροποιημένη ποιότητα. Δεν αλληλεπιδρούνδιαμέσου απεριόριστων πραγμάτων και με απεριόριστο τρόπο,συνυπάρχουν στα όρια μιας στιγμής, διαρκώς αλλάζουν σανεξωτερικά, ενώ είναι άμεσα μέρη μιας πραγματικότητας καιαποτελούν ένα κοινό σύνολο με σταθεροποιημένη ποιότητα, τοοποίο είναι η κοινή ουσία - αρχή της σχετικής έμμεσης -εξωτερικής ύπαρξής τους.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ118

Αλλά, πώς γίνεται να υπάρχουν πολλά πράγματα σε διαφο-ρετικές στιγμές, ενώ από την άλλη στον ίδιο Χρόνο; Με άλλαλόγια, πώς γίνεται να υπάρχει ο χρόνος σχετικά, να είναι τε-λειωμένος για το σύνολο και ατελείωτος για το μέρος; Ηδιατύπωση της παραπάνω απορίας είναι η εύστοχη μεταμόρφωσητου μεγάλου φιλοσοφικού ερωτήματος για τη σχέση της ενότηταςμε την πολλαπλότητα και η σχέση αυτή τώρα μας αποκαλύπτεταιμέσα στην έννοια του Χρόνου σαν σχέση ανάμεσα στηναμεσότητα και στην εμμεσότητα. Η απάντησή του είναιαπρόσμενη και συνταρακτική και αναδεικνύει την πρωταρχικήσημασία των προηγούμενων αφηρημένων συλλογισμών.Πριν αρχίσουμε να μιλάμε για τα πράγματα σαν τρόπους

και χρόνους αλληλεπίδρασης, θα συνεχίσουμε να τα εννοούμεσαν απλά, εξωτερικά και ξεχωριστά μέρη, όπως φαίνονται σταμάτια μας. Για να μη χάσουμε τις πρώτες εύστοχες διαπιστώσειςπου μπορούμε να κάνουμε, πριν περάσουμε σε λεπτομερείς,δυσνόητες και πιο αμφίβολες αναλύσεις. Ακόμα και έτσιπαραμορφωμένα θα διαπιστώσουμε ότι, για να μπορέσουμε ναεξηγήσουμε την αρχή των περιορισμένων πραγμάτων και τηνύπαρξη ορισμένων κοινών φαινομένων, πρέπει να νοήσουμε τοΣύμπαν σαν τελειωμένο Χρόνο, σα να υπάρχει ταυτοχρόνως μεόλους τους δυνατούς τρόπους.

σελ. 119

II. Για την ύπαρξη της εξωτερικής πραγ-ματικότητας.

Αρχίζοντας από αυτούς τους πιο αφηρημένους συλλογισμούς,αναλύοντας τις πρώτες έννοιες και διασυνδέοντας αυτές με εμπει-ρικές διαπιστώσεις, μπορούμε να εξελίξουμε τη γνώση μας γιατην κοινή πραγματικότητα, να συμπεράνουμε έναν άγνωστο αριθ-μό από περιορισμένες διαπιστώσεις και τελικά να τουςαποδείξουμε μ� έναν αντίστροφο, εμπειρικό και απρόσμενοτρόπο. Μπορούμε να κάνουμε μερικές κοινές διαπιστώσεις γιαέναν ευρύτερο αριθμό γνωστών και άγνωστων πραγμάτων καισυχνά, διατυπώνουμε αυτές τις ίδιες με άλλα διαφορετικά λόγιακαι έτσι τις περιορίζουμε μόνο σε ένα μέρος από το δυνατό.Όταν επηρεάζονται οι τρόποι σύνδεσης ή η συμπεριφορά

ενός πράγματος ως προς κάποια άλλα και το πράγμα αυτό είναισυγχρόνως το σύνολο μερικών άλλων, τότε μπορούμε να συμπε-ράνουμε ότι έτσι επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα οι τρόποισύνδεσης ή αλληλοεπηρεασμού των μερών του και αυτό το ίδιο.Αντίστροφα, όταν επηρεάζεται και αλλάζει η ποιότητα τουσυνόλου τους, τότε είναι βέβαιο ότι επηρεάζονται και αλλάζουνοι τρόποι, με τους οποίους μπορεί να συμπεριφερθεί ήαλληλοεπηρεάζεται με τα άλλα πράγματα. Αυτή την ίδια αλήθειαεκφράζουμε, όταν λ.χ. διαπιστώνουμε ότι η αλλαγή των σχέσεωνενός ουράνιου σώματος ως προς μερικά άλλα επηρεάζει τηνποιότητα αυτού του ίδιου και τις σχέσεις των μερών του ή το

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ120

αντίστροφο. Την ίδια, όταν διαπιστώνουμε ότι ο ίδιος άνθρωποςσ� ένα άλλο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον επηρεάζεταιδιαφορετικά και αντιστρόφως, ότι η άμεση αλλαγή αυτού τουίδιου (βιολογικά και εσωτερικά) αλλάζει τους τρόπους, με τουςοποίους μπορεί και αλληλοεπηρεάζεται με το περιβάλλον του.Αλλά, να προσέξουμε από τώρα ότι η αλλαγή δεν είναι πάντοτεδιαφοροποίηση και αστάθεια, γιατί τα ίδια τα λεγόμενα πράγματαείναι μερικοί από τους τρόπους, με τους οποίους είναι άμεσα ηκοινή και σταθεροποιημένη πραγματικότητα.

Αν στραφούμε από τώρα στις εμπειρικές αντιλήψεις μας, γιανα καταλάβουμε έτσι το αρχικό θεωρητικό σχήμα, θα κάνουμεανατρεπτικές διαπιστώσεις, που θα μας παραπλανήσουν. Γιατί,όπως εξηγήσαμε, τα γνωρίσματα της αντίληψής μας δεν είναιτα ίδια τα πράγματα, αλλά μας τα δείχνουν χωρίς όλα τα στοιχείατης ποιότητάς τους. Χωρίς όλες τις αλλαγές τους, χωρίς όλουςτους τρόπους, με τους οποίους συνδέονται έμμεσα, πάντοτε σεσχέση με την ποιότητα του εαυτού μας, από την οποία δεν είναιανεξάρτητα τα αποτελέσματα που μπορούν να προσδιορίζονταιαπό την επίδραση εκείνων. Με αυτές τις αφαιρέσειςδιαπιστώνονται γνωρίσματα, τα οποία δεν έχουν τα πράγματααπό μόνα τους ή είναι σχετικά. Έτσι, λ.χ. αν ήμασταν από καθαρήηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, αυτή η αόρατη και άπιαστηύπαρξη για εμάς, ίσως, θα ήταν στερεά σαν πέτρα. Ένα σύνολοαπό πράγματα (λ.χ. ένα πλοίο, μια οικία, ένα μηχάνημα) είναιδυνατό να γίνεται αντιληπτό σαν ένα μόνο και συνεχές πράγμα,χωρίς να είναι πραγματικά τέτοιο ή τουλάχιστον με τον τρόποπου φαίνεται^ αντίθετα, ένα και το ίδιο σύνθετο πράγμα να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 121

γίνεται αντιληπτό σαν πολλά και διαφορετικά (λ.χ. από πολύκοντά), χωρίς ν� αποτελούν μια σύνθετη ποιότητα. Συνήθως, ταπράγματα, τα οποία είναι ποιημένα ανάλογα με τις έννοιές μας,γίνονται αντιληπτά σαν σύνθετα και ενιαία, ενώ στη σχετικήπραγματικότητα δεν είναι μόνο με τους γνωστούς τρόπουςσύνδεσης ούτε με τους πιο άμεσους τρόπους αλληλεξάρτησηςτων μερών τους και είναι συνθέσεις σε σχέση με το σκοπό, στονοποίο χρησιμεύουν. Τα μέρη τους μπορούν να έχουν πολλά καιδιάφορα κοινά γνωρίσματα το ένα με το άλλο, να συνδέονται μεπολλούς έμμεσους τρόπους, ενώ μια πραγματική σύνθεση δενείναι αποτέλεσμα μερικών κοινών γνωρισμάτων ούτε μια ποσο-τική και εξωτερική σύνδεση. Όταν αποτελούν μια σύνθεση, ταπράγματα έχουν ορισμένα κοινά και σταθερά γνωρίσματα σανσυνέπεια μιας ταυτόχρονης και όχι απροσδιόριστης αλληλεξάρ-τησης των μερών τους, που συνδυάζονται για έναν κοινό καιάμεσο σκοπό, παρά τις διαφορές στους έμμεσους τρόπους.Πέρα από την ατέλεια της αντίληψής μας, τα πράγματα

συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται διαρκώς με άλλα και δενμπορούν να είναι όπως είναι αυτά από μόνα τους (τελείως ανε-ξάρτητα, όσο και αν φαίνεται πως αυτό γίνεται). Αυτό που είναιάμεσα ένα πράγμα, δεν είναι μόνο εκείνο που επηρεάζει ή απο-καλύπτεται διαμέσου μερικών άλλων. Δεν είναι και δε συνδέεταιμε όλους τους δυνατούς τρόπους, ούτε διαρκώς με τους ίδιουςτρόπους αλληλεπίδρασης. Όμως, χωρίς σχέσεις και δυνατότη-τες δε θα ήταν ένα μέρος.

Επομένως, θα διαχωρίσουμε και θα προσέξουμε από τώρατη διαφορά στην πραγματική σύνθεση από την ενότητα ή το

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ122

σύνολο, στην αποσύνθεση από το διαμερισμό και τη διαίρεσηκαι όταν μιλάμε για τη συνολική πραγματικότητα να μηφανταζόμαστε ότι στην ποιότητά της είναι τα σπίτια, ταμεταφορικά μέσα, τα τεχνητά έργα, τα βιολογικά πλάσματα καιγενικά ο κόσμος όπως τον αντιλαμβανόμαστε εδώ και τώρα. Τοπλοίο λ.χ. υπάρχει σαν μέρος στην ποιότητά της, αλλά όχι μετην αφηρημένη έννοια που έχει ο άνθρωπος γι� αυτό. Ενός τε-χνικού έργου για τη μεταφορά του, με ορισμένες χρησιμότητεςπου προσδιορίζουν θεωρητικά τα στοιχεία και τον τρόποκατασκευής του ή, πιο σωστά, δεν υπάρχει μόνο με αυτήν τηνέννοια και αντίληψη. Τα πράγματα δεν μπορούν να είναι χωρίςσχέσεις ούτε ταυτοχρόνως με όλους τους δυνατούς τρόπους,συνυπάρχουν με άλλα μέρη μέσα στο χρόνο και δε συνδέονταιτο ίδιο άμεσα με όλα και χωρίς αλλαγή. Μέσα στο χρόνουπάρχουν σαν έμμεσα - εξωτερικά και η σχετικότητα είναι τοίδιο τους το είναι, ενώ στη συνολική πραγματικότητα είναι μεάμεσο - εσωτερικό τρόπο.

Ένα από τα προβλήματα, τα οποία θέτουν ορισμένοι φιλό-σοφοι μέσα στους στοχασμούς τους, είναι το ζήτημα της πραγ-ματικότητας, γενικά όλων εκείνων που αντιλαμβανόμαστε έξωμας. Η αμφισβήτηση της ύπαρξης των εξωτερικών πραγμάτων,όσο ανόητη και αν μας φαίνεται, δημιουργεί ερωτήματα και προ-βλήματα στις φιλοσοφικές αναζητήσεις μας και, λόγω τηςσημασίας του, θα ήταν χρήσιμο να στοχαστούμε πάνω σε αυτό.Όμως, δεν είναι αναγκαίο να του δοθεί προτεραιότητα και θαμπορούσαμε να το αγνοήσουμε, ώσπου η γνώση μας για τηνπραγματικότητα να το αποκαλύψει σαν ένα νεκρό αγνοούμενο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 123

ή μέσα στην αλήθεια από μια άλλη προσέγγιση. Μπορούμε απότώρα ν� αποδείξουμε την ύπαρξη των εξωτερικών πραγμάτων,βασισμένοι στη βασική αρχή της κοσμολογικής θεωρίας τουΤελειωμένου Χρόνου, την οποία αποτελεί η θέση ότι η συνολικήπραγματικότητα είναι με σταθεροποιημένη ποιότητα.Εάν εγώ ήμουν η μόνη πραγματικότητα, θα εξαρτόμουν μόνο

από τον εαυτό μου. Όλα εκείνα, που αισθάνομαι και διαπιστώνωσαν εξωτερικά πράγματα, θα ήταν ή θα σήμαιναν τροποποιήσειςκαι σχέσεις του ίδιου του εαυτού μου. Όμως, τότε, εγώ θα ήμουνμε σταθεροποιημένη ποιότητα και χωρίς δυνατότητες. Επειδήείναι αλήθεια το αντίθετο, συνεπώς είμαι ένα μέρος της συνολι-κής πραγματικότητας και δεν έχω, ούτε μπορώ να έχω, σχέσειςμόνο με τον εαυτό μου. Για να υπάρχω εγώ σα μέρος, πρέπει ναυπάρχει συγχρόνως ένα σύνολο και επομένως, εκτός από τονεαυτό μου, να υπάρχουν και άλλοι εαυτοί-μέρη, που αλληλοε-ξαρτώμενος μ� εκείνα αποτελούμε ένα μόνο σύνολο. Αυτά, ταοποία αισθάνομαι, τ� αντιληπτόμενα, πρέπει να σημαίνουν καιμερικά άλλα πράγματα εκτός του εαυτού μου (ή να είναι μερικάάλλα πράγματα) με μερικές άλλες σχέσεις και δυνατότητες, ταοποία μπορούν να υπάρχουν και χωρίς εμένα. Γι� αυτόν το λόγοη δυνατότητα να τα αισθάνομαι με τόσους διαφορετικούς τρόπουςδεν είναι μόνο δική μου, είναι και εκείνων των πραγμάτων. Γιατον ίδιο λόγο, δεν αισθάνομαι τα πάντα στην ίδια στιγμή ούτεσυνεχώς τα ίδια. Αν θεωρήσουμε την αντιληπτή πραγματικότητασαν αποτέλεσμα μόνο του εαυτού μας και άσχετη από την ύπαρξητων εξωτερικών πραγμάτων, τότε όχι μόνο δε θα υπήρχε τίποτεέξω από εμάς, αλλά ούτε μέσα σ� εμάς τους ίδιους κάτι, το οποίοθ� αποτελούσε την αρχή των αντιλήψεών μας:

«Δεν υπάρχει Είναι. Εγώ ο ίδιος, εν συντομία, δε γνωρίζω, δενείμαι. Υπάρχουν εικόνες^ αυτές είναι το μόνο πράγμα που υπάρχει.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ124

(...) εικόνες που περνούν, χωρίς να υπάρχει κάποιο πράγμα μπρο-στά στο οποίο αυτές περνούν (...)». (J. Fichte, 1762-1814)

Κάθε θεωρία που αμφισβητεί την ύπαρξη της εξωτερικήςπραγματικότητας, συνταυτίζοντάς την με την παράσταση ενόςμόνο έμβιου μέρους της (υποκειμένου), ή που υποστηρίζει τηνολική διαφορά της από την αντιληπτή, δεν μπορεί να εξηγήσειμε συνέπεια πώς και γιατί μπορούμε να έχουμε διαφορετικέςαντιλήψεις και πώς μπορούν αυτές να συνδέονται μεαναγκαιότητα και με μια συνέχεια. Ειδικά η πρώτη πρέπει ακόμανα υποστηρίξει και ν� αποδείξει ότι αυτό το έμβιο μέρος (ο εαυτόςμας) υπήρχε ανέκαθεν, χωρίς διακοπή, όπως ανέκαθεν δενυπήρχαν τα εξωτερικά πράγματα.Η ύπαρξη πολλών έμβιων μερών δημιουργεί προβλήματα

και στη θεωρία εκείνην, που υποστηρίζει την ολική διαφορά τηςαντιληπτής πραγματικότητας από την πραγματικότητα καθαυτήνκαι ότι η αντίληψη δε δείχνει τίποτε από την ποιότητα της τε-λευταίας. Είναι φανερό και θα δείχναμε ότι υπάρχουν πολλέςαντιληπτές πραγματικότητες, ότι δεν είναι οι ίδιες και αρχικάότι, σαν τα όνειρα, δε συνδέονται με μια συνέπεια και με μιασυνέχεια, σα μέρη μιας ενιαίας συνολικής αντιληπτής πραγμα-τικότητας. Ωστόσο, στο τέλος θα διαπιστώσουμε πως μερικέςαπό αυτές � αν όχι όλες � δεν είναι τελείως διαφορετικές καιάσχετες, πως έχουν πολλά κοινά γνωρίσματα, μερικές ίδιεςσχέσεις με μερικούς ίδιους τρόπους, πως αλληλοεπηρεάζονταικαι συνεπώς ότι συνδέονται με κάτι κοινό, το οποίο δεν είναιαντιληπτό ούτε και τελείως διαφορετικό από την παράσταση.Δηλαδή θα ανακαλύπταμε ότι η πραγματικότητα δεν είναι μόνο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 125

η αντιληπτή, ούτε τελείως διαφορετική από την τελευταία. Όταναναγνωρίζουμε την ύπαρξη ενός άλλου, ο οποίος έχει μιααντίληψη για κάτι όπως εμείς και, ότι αυτή αλλάζει με κοινούςτρόπους με τη δική μας ή είναι με τις ίδιες δυνατότητες, έτσιπου να διαπιστώνεται μια αναγκαία σχέση τους, χωρίς ωστόσονα είναι ολότελα οι ίδιες αντιλήψεις (από άλλη οπτική γωνία),αυτό εξηγείται γενικά γιατί συνδέονται με κάτι κοινό. Το οποίοαν ήταν τελείως διαφορετικό ή άσχετο από την ποιότητα τηςαντίληψης, τότε θα ήταν αδύνατο να εξηγηθούν οι σχέσειςανάμεσα στις δυο αντιλήψεις, της δικής μας και του άλλου (ήτης δικής μας σε διαφορετικές στιγμές). Θα έπρεπε να είναι καιαυτές τελείως διαφορετικές η μια από την άλλη ή χωρίς καμιάαναγκαία σχέση, όπως και οι ποιότητες των έμβιων μερών.

Κάθε ακραία θεωρία, που αρνείται την ύπαρξη της εξωτερι-κής πραγματικότητας (σολιψισμός) ή που υποστηρίζει ότι είναιτελείως διαφορετική από την αντιληπτή, για να έχει συνέπεια,πρέπει ν� αρνείται την ύπαρξη των άλλων έμβιων μερών. Γιατίαν όχι, τότε θα πρέπει να συμφωνήσει για την ύπαρξη μιαςκοινής πραγματικότητας και να εξηγήσει πώς μια κοινή πραγ-ματικότητα, η οποία δεν είναι καμιά παράσταση, η οποία είναιτελείως διαφορετική από εκείνην, μπορεί και συνδέεται με τόσουςπολλούς τρόπους, με τόσα πολλά έμβια μέρη και με τις αντιλήψειςτους, οι οποίες δεν είναι άσχετες ανάμεσά τους. Αυτή η εξήγησηδε συμφωνεί με αυτή τη διαίρεση της πραγματικότητας ούτε μετην άρνηση της ύπαρξής της*.

* Για την άρνηση της εξωτερικότητας γίνεται ξανά λόγος στηνενότητα XII, στην παράγραφο για τη θεωρία του Μπέρκλεϋ.

σελ. 126

III. Για την αιτία, το αποτέλεσμα και τη σχέ-ση τους.

Με την ευρύτερη έννοια του όρου, αιτία (ή προσ-τέλεσμα)είναι κάθε τι που συντελεί, για να πραγματοποιηθεί ή να δη-μιουργηθεί μια δυνατότητα και που επιφέρει αλλαγή στηνποιότητα, στις σχέσεις και στους τρόπους ενέργειας τωνπραγμάτων. Η έννοια της αιτίας και του αποτελέσματος μπορείνα συλληφθεί άμεσα από τη διάνοια, χωρίς τις εξωτερικέςαντιλήψεις, μέσα στην αφηρημένη έννοια της αλλαγής, στηνοποία περιέχονται και σημαίνουν μια σύνδεση ή μια σχέσηανάμεσα σε διαφορετικές στιγμές. Η βασική διαφορά τους είναιότι αντιστοιχούν σε διαφορετικές θέσεις στην ίδια διάρκεια μιαςαλλαγής, και γι� αυτό η μια χωρίς την άλλη είναι αδιανόητη,όπως θα ήταν αδιανόητη μια αλλαγή χωρίς στιγμές.Από την αντίληψή μας για δυο πράγματα, των οποίων όλες

οι σχέσεις θα ήταν συνεχώς οι ίδιες, δε θα μπορούσε να βρεθεί«ανάμεσά» τους η έννοια της αιτίας και του αποτελέσματος,ενώ από την αντίληψη μιας αλλαγής, η οποία επαναπροσδιορί-ζεται και συνεχίζει να είναι αυτή η ίδια χωρίς εξωτερικές επι-δράσεις, δε θα βρίσκαμε τη διαφορά τους. Το ένα χωρίς το άλλοδεν υπάρχει, γιατί πάντοτε εκφράζουν αφηρημένα μια αρχή καιένα τέλος στην ύπαρξη ενός πράγματος ή ενός τρόπου σύνδεσηςκαι αλληλοεπηρεασμού. Γι� αυτό η έννοια της αλληλεπίδρασης(η εκείνη της αλληλενέργειας), η οποία είναι ευρύτερη, είναι και

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 127

ακριβέστερη. Μας δείχνουν την ύπαρξη μιας σχέσης με τηναστάθειά της και γενικά την ύπαρξη κάποιων διαφορετικών συ-ντελεστών της. Εκεί που υπάρχει μια αλληλεπίδραση υπάρχουνπάντοτε τα κοινά γνωρίσματα της αιτίας και του αποτελέσματος,αλλά και η αφηρημένη έννοια της αλληλεπίδρασης έχει πολλέςσημασίες.Τα πράγματα αλληλεπιδρούν άμεσα και έμμεσα, σε διαφο-

ρετικές και στις ίδιες στιγμές, με πολλούς διαφορετικούς τρόπουςκαι οι συντελεστές μιας αλληλεπίδρασης δεν είναι οι ίδιοι γιακάθε άλλη. Δηλαδή τ� αποτελέσματα μιας αιτίας δεν είναι εκείναμιας άλλης αιτίας και στην πραγματικότητα βρίσκουμε αιτίες,οι οποίες είναι άσχετες από μερικά αποτελέσματα ή έχουν μιααρκετά έμμεση σχέση, την οποία θα μπορούσαν να μην έχουν.Όπως λέμε, υπάρχουν συνδυασμένες πολλές αλυσίδες αιτιότητας.

Οι αιτίες και τ� αποτελέσματα είναι τα ίδια τα πράγματα, ησυμπεριφορά ή δραστηριότητά τους και οι τρόποι, με τουςοποίους αλληλοεπηρεάζονται, άμεσα και έμμεσα. Ο τρόπος, μετον οποίο ένα πράγμα μπορεί να επηρεάζει άμεσα και να γίνεταιαιτία σ� ένα άλλο, εξαρτάται άμεσα από την ποιότητα και τιςδυνατότητες αυτού του πράγματος, τη διάρκεια ώσπου να τοεπηρεάσει, από τη διάρκεια που το επηρεάζει και από τηνποιότητα του άλλου πράγματος. Από τον τρόπο που γίνεται αιτίαεξαρτάται η ποιότητα του αποτελέσματος (ή του τρόπουεπηρεασμού του άλλου). Το αποτέλεσμα ενός τρόπου επηρεασμούή μιας αιτίας μπορεί να είναι μια αλλαγή στην ποιότητα καιστις δυνατότητες του άλλου πράγματος, στη συμπεριφορά του,στον τρόπο που αλληλοεπηρεάζεται με κάποια άλλα, ξανά στον

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ128

τρόπο με τον οποίο γίνεται αυτός ο επηρεασμός (δηλ. στον τρόποπου τον επιφέρει) και αντίστροφα στην αιτία του. Όταν ο τρόπος,με τον οποίο ένα πράγμα επηρεάζει άμεσα ένα άλλο, είναισταθερά ή συνεχώς ο ίδιος (δηλ. όταν η ποιότητα και οιδυνατότητές του, η διάρκεια της επίδρασης, οι άλλοι τρόποιαλληλοεπηρεασμού τους και η ποιότητα του άλλου είναι όλα ταίδια), τότε και το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Αντίθετα, όταν αλλάζει,τότε και η ποιότητα του αποτελέσματος αλλάζει. Αυτή είναι ηαρχή του σταθερού προσδιορισμού ή της αιτιοκρατικής σύνδεσης.

Όταν ένα πράγμα επηρεάζει διαρκώς και άμεσα ένα άλλο,τότε στη διάρκεια αυτή το ένα στο άλλο είναι αιτία ενός αποτε-λέσματος ή ενός τρόπου επηρεασμού, έτσι έμμεσα το καθέναστον εαυτό του και έτσι ξανά στον τρόπο που το επηρεάζει σεόλη αυτή τη διάρκεια. Όταν το αποτέλεσμα από το διαρκή επη-ρεασμό ενός πράγματος δεν είναι συνεχώς το ίδιο, τότε και οτρόπος που γίνεται αυτός ο επηρεασμός δεν είναι συνεχώς οίδιος, όπως και αντίστροφα. Τότε, η ποιότητα και οι δυνατότη-τες αυτού του πράγματος και εκείνου που επηρεάζει δεν είναισυνεχώς η ίδια. Στη διάρκεια που ένα πράγμα δεν επηρεάζειένα άλλο, ως προς αυτό δεν επιδρά, δηλ. δε γίνεται αιτία.

Το αποτέλεσμα μιας αιτίας ή από τον άμεσο τρόπο επηρεα-σμού ενός πράγματος δεν μπορεί να υπάρξει πριν από αυτήντην αιτία (ή πριν γίνει αυτός ο τρόπος επηρεασμού). Γιατί

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 129

αποτελεί μια στιγμή στη διάρκεια αυτού του τρόπου επηρεασμού,στην οποία συνυπάρχει σε μια ευρύτερη στιγμή με την αιτία του� που είναι ο αρχικός τρόπος επηρεασμού � και από την ποιότητατης οποίας εξαρτάται πώς αυτό συνδέεται μ� εκείνην, με τονυπόλοιπο τρόπο επηρεασμού (με άλλα λόγια ποιο είναι ή πώςγίνεται). Από την ποιότητά του και από τον τρόπο που γίνεταιαυτός ο επηρεασμός εξαρτάται αν θα συνεχίσει να υπάρχει σεεπόμενες στιγμές χωρίς την ίδια αιτία, πώς επηρεάζει την αιτίατου και συνεπώς αν θα συνεχίσει να είναι το ίδιο και με ποιουςάλλους τρόπους θ� αρχίσει να επηρεάζεται σε αυτές τις επόμενεςστιγμές. Κάθε αποτέλεσμα, το οποίο συνεχίζει να υπάρχει χωρίςτην ίδια αρχική αιτία, δε συνεχίζει να είναι αυτό το ίδιο. Το ίδιοαποτέλεσμα δεν μπορεί να υπάρξει πριν από την αιτία του, γιατίτότε δε θα ήταν αποτέλεσμα αυτής της ίδιας αιτίας. Αν υπάρξειπριν από την αιτία του, τότε και η αιτία του θα υπάρξει πριν απότην αιτία του και θα είναι ξανά αυτή η ίδια.

Ο τρόπος, με τον οποίο ένα πράγμα μπορεί να επηρεάζειέμμεσα ένα άλλο, εξαρτάται ακόμα από την ποιότητα και τιςδυνατότητες των διάμεσων πραγμάτων και από τους τρόπους,με τους οποίους επηρεάζονται εκείνα, το ένα με το άλλο. Ότανένα πράγμα επηρεάζεται έμμεσα από ένα άλλο, τότε ο τρόπος ήτο αποτέλεσμα του επηρεασμού του είναι έμμεσο και εξαρτάταιαπό τα αποτελέσματα του επηρεασμού των διαμέσων πραγμάτων.Αν ο τρόπος, με τον οποίο ένα πράγμα επηρεάζει άμεσα έναάλλο, είναι διαρκώς ο ίδιος, αλλά αλλάζει η ποιότητα τωνδιάμεσων πραγμάτων ή οι τρόποι, με τους οποίους εκείνααλληλοεπηρεάζονται, τότε το πράγμα που θα επηρεαστεί έτσι

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ130

έμμεσα θα είναι το ίδιο ή κάποιο άλλο. Αν είναι το ίδιο, τότε θαεπηρεαστεί με διαφορετικό τρόπο και έτσι το έμμεσο αποτέλεσμαθα είναι ξανά διαφορετικό. Αυτή είναι η αρχή του ασταθούςπροσδιορισμού ή της τυχαίας αλλαγής.Τα πράγματα αλληλοεπηρεάζονται με πολλούς τρόπους ταυ-

τόχρονα, οι τρόποι αυτοί αλλάζουν, όπως και οι ποιότητες τωνπραγμάτων και δημιουργούνται νέες αιτίες και αποτελέσματαανάμεσα στα σχετικά άλλα. Η ίδια αιτία επάνω σε διαφορετικάπράγματα δεν μπορεί να έχει επακριβώς ή όλες τις ίδιες συνέ-πειες και σε άμεση ή έμμεση σχέση με την ύπαρξη των άλλωναιτιών μπορούν να προσδιορίζονται διαφορετικά και αντίθετααποτελέσματα. Η ίδια αιτία μπορεί να προσδιορίσει διαφορετικόαποτέλεσμα και το ίδιο αποτέλεσμα να προσδιοριστεί από δια-φορετική αιτία, γιατί ο προσδιορισμός είναι σύνθετος και γίνεταιπολύπλοκα.

Στην πραγματικότητα, κάθε μέρος επηρεάζει και τροποποιείτα υπόλοιπα, όχι όμως όλα στην ίδια στιγμή. Γιατί, αν προσδιό-ριζε αλλαγές σε κάθε άλλο πράγμα και σε όλους τους άλλουςτρόπους αλληλοεπηρεασμού, τότε δε θα υπήρχαν πολλά πράγ-ματα σε διαφορετικές στιγμές ούτε κανένα μέρος. Όλες οι αλλαγέςθα έπρεπε να έχουν γίνει ανέκαθεν και το κάθε πράγμα θα αλ-ληλοεξαρτόταν με τα υπόλοιπα μόνο άμεσα, σαν να ήταν εκείναμέρη του εαυτού του ή ο ίδιος ο εαυτός του. Η αλλαγή στηνποιότητα και στις σχέσεις ενός πράγματος επηρεάζει στην ίδιαστιγμή μόνο μερικά άλλα. Πιο έμμεσα επηρεάζει και συν-προσδιορίζει αλλαγές σε πολλά άλλα πράγματα, τα οποία δενείναι συνεχώς τα ίδια, δεν αλλάζουν με τους ίδιους τρόπους στην

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 131

ίδια στιγμή και αλληλοεπηρεάζονται με πολλούς σταθερούς καιασταθείς τρόπους. Επομένως, οι επηρεασμοί συνεχίζονται με τρό-πους όχι σταθερά προσδιορισμένους, με αλλαγές στην ποιότη-τα, στη δραστηριότητα και στον αλληλοεπηρεασμό των διάμε-σων πραγμάτων και έτσι υπάρχουν αποτελέσματα, τα οποίαδεν προσδιορίζονται σταθερά από μια και την ίδια αιτία. Μεάλλα λόγια, πραγματοποιούνται ή υπάρχουν αποτελέσματα, τωνοποίων μερικές από τις αιτίες έχουν πάψει να υπάρχουν ή να ταπροσδιορίζουν και αντίστροφα: Υπάρχουν αιτίες που δεναποτελούν τη μόνη ή την πρώτη αρχή για την ύπαρξη μερικώναποτελεσμάτων και ωστόσο αυτές συντελούν - χρησιμεύουν στηνύπαρξη εκείνων, ακόμα και όταν αυτές οι ίδιες δεν υπάρχουν.Οι έμμεσες (ή εξωτερικές) αλληλεπιδράσεις υπάρχουν με τη μηταυτόστιγμη συνύπαρξη όλων των πραγμάτων-αιτιών (ή χωρίςόλους τους δυνατούς τρόπους) και αντιστρόφως.Κάθε πράγμα, που είναι ένα μέρος της Συμπαντικής Ποιό-

τητας, επηρεάζει έμμεσα τα υπόλοιπα και γίνεται αιτία, για ναυπάρξουν αποτελέσματα σε στιγμές που αυτό παύει να γίνεταιαιτία με τον ίδιο τρόπο ή να υπάρχει. Αντίστροφα, κάθε πράγ-μα, σαν αποτέλεσμα από μερικούς τρόπους επηρεασμού και απόμερικές άμεσες αιτίες, έχει ανέκαθεν συν-προσδιοριστεί από ταπράγματα, τα οποία έχουν πάψει να γίνονται αιτίες σε αυτό ήνα υπάρχουν. Επομένως, η σχέση έχει μια έννοια ευρύτερη απόαυτήν της αλληλεπίδρασης και είναι δυνατό να μη διαπιστώνουμεκαμιά αλληλεπίδραση ανάμεσα σ� ένα πράγμα και σε κάποιοάλλο, με το οποίο συνυπάρχει ή όχι, αλλά αυτό δε σημαίνει ότιείναι χωρίς σχέσεις το ένα από το άλλο.Κάθε πράγμα, εξωτερικά ως προς τα άλλα και ανεξάρτητα

από τη στιγμή στην οποία υπάρχει, μπορεί να θεωρηθεί σαν έναμερικό αποτέλεσμα, στην πραγματοποίηση του οποίου έχουν συ-ντελέσει έμμεσα (και ανέκαθεν) όλα τα υπόλοιπα σαν μερικές

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ132

αιτίες και πρέπει να έχουν προκαθορίσει μερικούς κοινούς τρό-πους επηρεασμού και δυνατότητες στην ποιότητά του, μερικάκοινά στοιχεία, τα οποία έχει το κάθε άλλο πράγμα (γιατί όλασχετίζονται με τον ίδιο πιο έμμεσο τρόπο). Ποια είναι αυτά ταπιο έμμεσα αποτελέσματα, τα οποία είναι ανέκαθεν προσδιορι-σμένα στην ποιότητα κάθε πράγματος; Όπως θα αποδειχθεί, αυτάτα κοινά στοιχεία είναι οι κοινοί τρόποι αλληλεπίδρασης, οι οποίοιονομάζονται ύλη. Οι δυνατότητες του Σύμπαντος και τα πράγ-ματα δεν είναι απειράριθμα, συνυπάρχουν μέσα στα όρια μιαςευρύτερης στιγμής, οι έμμεσοι επηρεασμοί τους δεν μπορούν ναγίνονται σε απεριόριστη διάρκεια (ή σε ατελείωτο χρόνο) και οιπιο έμμεσοι τρόποι αλληλεπίδρασης είναι αυτοί που έχουν γίνειανέκαθεν.

Όταν αιτιολογούμε ένα μέρος της πραγματικότητας ή τιςσχέσεις του μόνο με μερικά άλλα πράγματα και με μερικούς απότους τρόπους αλληλεπίδρασής τους και όχι με το κοινό σύνολότους, τότε, είναι αυτονόητο ότι υπολείπεται κάποιο πράγμα καικάποιες αιτίες, τα οποία δεν αιτιολογούμε � για τον ένα ή τονάλλο λόγο � σα να ήταν τελείως άσχετα. Κανένα πράγμα, τοοποίο δεν είναι η επαρκής αιτία του εαυτού του, δεν μπορεί ναείναι η μόνη αιτία της ύπαρξης ή της ποιότητας ενός άλλου καιη επίδρασή του δεν προσδιορίζει σταθερά ένα αποτέλεσμα τελείωςανεξάρτητα από τα άλλα. Ωστόσο, δεν μπορεί να μην είναι αιτίαή να μην επιφέρει κανένα αποτέλεσμα, όπως και να μην τροπο-ποιείται.Η μόνη (ή η επαρκής) αιτία της ύπαρξης, της ποιότητας, των

δυνατοτήτων και των σχέσεων των πραγμάτων, η οποία δεν

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 133

έχει άλλη αιτία εκτός του εαυτού της, σε αντίθεση με τις μερικέςαιτίες, είναι το τέλειο σύνολό τους (συνεπώς και εκείνα). ΗΣυμπαντική Ποιότητα αποτελεί την επαρκή, σταθερή και άμεσηαιτία της κάθε άλλης, δηλαδή είναι η κοινή και η πρώτη συγ-χρόνως για όλα. Θα λέγαμε και το αντίθετο, ότι είναι συγχρόνωςτο κοινό αποτέλεσμα όλων των αιτιών και ότι γι� αυτόν τον λόγοκανένα μέρος της δεν είναι μόνο αιτία ή μόνο αποτέλεσμα. Πιοαφηρημένα θα λέγαμε ότι αν ένα πράγμα είναι τελείως ανεξάρ-τητο από κάθε άλλο (δηλ. αυτοτελές), τότε και η αιτία του πρέ-πει να είναι ανεξάρτητη απ� όλα, εκτός από αυτό το ίδιο, τοοποίο θεωρούμε σαν αποτέλεσμα^ όπως και το αντίθετο. Το έναδεν μπορεί να είναι ανεξάρτητο χωρίς το άλλο και τα δυο μαζίαποτελούν μόνο ένα ταυτόσημο πράγμα, του οποίου η ουσία θαπρέπει να είναι αυτενεργός.Κάθε μέρος της πραγματικότητας είναι μια αιτία μη κοινή

για όλα τ� αποτελέσματα και συγχρόνως ένα αποτέλεσμα μηκοινό για όλες τις αιτίες και αλληλενεργεί με τα υπόλοιπα. Αυτότο ίδιο, σε άμεση σχέση με την κοινή πραγματικότητα, είναιδραστήριο και μεταβάλλεται στην ποιότητά του, στη συμπερι-φορά του και τις σχέσεις του με τα άλλα. Τα ίδια τα πράγματαείναι μερικές αιτίες στον εαυτό τους, γιατί η ύπαρξή τους είναισαν ένα μέρος μιας και της ίδιας αυτοπροσδιορισμένης ποιότη-τας και όχι μόνο ένα εξωτερικό μέρος και γι� αυτό δεν προσδιο-ρίζονται μόνο έμμεσα-εξωτερικά. Η επαρκής αιτία τους δεν είναιμια εξωτερική πρωταρχική ούτε μια εξωτερική τελική αιτία, εί-ναι το άμεσο σύνολό τους, μέρη του οποίου είναι άμεσα. Έτσιπροσεγγίζουμε σε μια πρώτη εξήγηση της ατελούς προσαρμογήςτους, της ανεπάρκειας των μερών για πολλά έμμεσα αποτελέ-σματα, της σχετικής απροσδιοριστίας, της ασυνέχειας, των κοι-νών στοιχείων, της περιοδικότητας και της ατέλειας στην περιο-δικότητα. Αν τα πράγματα δεν ήταν αιτία στον εαυτό τους, τότε

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ134

θα έπρεπε να συμπεράνουμε ότι υπάρχουν ανεξάρτητα από τηνποιότητά τους και ότι δεν είναι στην ουσία με κάποιαδραστηριότητα*. Το πράγμα, το οποίο δεν είναι αιτία στον εαυτότου, είναι χωρίς εσωτερικούς επηρεασμούς, χωρίς ποιότητα ήδεν είναι ενιαίο.Η Συμπαντική Ποιότητα είναι σταθεροποιημένη, γιατί αυτή

είναι και γίνεται, με τους τρόπους που επιτρέπει μόνο η δική τηςποιότητα, με άλλα λόγια, γιατί είναι στοιχεία αυτής της ίδιαςτης ποιότητάς της. Οι τροποποιήσεις των μερών, οι αλλαγές στουςτρόπους αλληλεπίδρασής τους και οι δυνατότητές τους πάντοτεείναι, όπως πρέπει, για να είναι, όπως ανέκαθεν ήταν το κοινόσύνολό τους. Με άλλα λόγια, στο σύνολο του χρόνου είναιεπαρκώς και σταθερά προσδιορισμένες (εκ των προτέρων και εκτων υστέρων συγχρόνως). Μόνο αν η Συμπαντική Ποιότητα είχεπάντοτε απραγματοποίητες δυνατότητες ή αν δε γινόταν μέσαστα όρια μιας ευρύτερης στιγμής, μόνο τότε τα πάντα θα ήτανκαι θ� άλλαζαν τελείως απροσδιόριστα και αναρχικά. Οι αλλαγέςστα πράγματα και στους τρόπους που αλληλοεπηρεάζονται δεθα μπορούσαν να είναι μόνο εκείνες, με τις οποίες το σύνολότους θα συνέχιζε να έχει την ίδια ακριβώς ποιότητα. Από εδώκαταλαβαίνουμε αμέσως και συμπεραίνουμε με τον πιο γενικότρόπο ότι κάθε λεγόμενη απροσδιοριστία ή το λεγόμενο τυχαίο,στην πραγματικότητα είναι ο ασταθής προσδιορισμός, ο οποίοςεξηγείται από την έμμεση (και σχετική) συντελεστικότητα των

* Θα διαφωνήσουμε με αυτό που γράφει ο Σπινόζα στη Θεολογίαπου περιέχει η «Ηθική» του: «Γιατί για τα πράγματα που προέρχονται απόεξωτερικές αιτίες είτε αποτελούνται από πολλά μέρη ή από μικρόν αριθμό,ό,τι έχουν από τελειότητα ή από πραγματικότητα το οφείλουν μόνο στηνεξωτερική αιτία και έτσι η ύπαρξή τους προέρχεται από μόνην τηντελειότητα αυτής της αιτίας και όχι από τη δική τους». Το ίδιο και με τοθεώρημα 4 που βρίσκεται στο τρίτο μέρος της «ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΩΝΠΑΘΩΝ». Για τη φιλοσοφική θεωρία του Σπινόζα θα τα ξαναπούμε.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 135

αλληλοεξαρτημένων μερών της. Όλα γίνονται προσδιορισμέναμε προσδιορισμένους τρόπους, αλλά αυτοί οι τρόποι μπορούν ν�αλλάζουν και συνεπώς εκείνα που προσδιορίζουν να γίνουν.Ασταθής προσδιορισμός σημαίνει πιο έμμεση επίδραση, μηταυτόχρονος προσδιορισμός, χρονική απομάκρυνση τουαποτελέσματος από την αιτία. Αν ο προσδιορισμός εννοείταισαν σταθερή σχέση ανάμεσα στην αιτία και στο αποτέλεσμα ήσαν ένας σταθερός τρόπος εξέλιξης, τότε είναι φανερό ότι δενμπορεί παρά να έχει μια σχετική και περιορισμένη σημασία καισημαίνει μια πιο άμεση σχέση και χρονική προτεραιότητα.

Τα πράγματα δεν είναι προσδιορισμένα μόνο από μερικάάλλα, γι� αυτό δεν είναι ούτε φαίνονται καθαρά προσαρμοσμέναόλα το ένα με το άλλο και χωρίς κενά, στο χώρο και στο χρόνο.Δηλαδή δεν είναι χωρίς αποσταθεροποιητικές επιδράσεις καιχωρίς ελλείψεις. Σταθερά προσδιορίζονται μόνο από το κοινόκαι σταθεροποιημένο σύνολό τους, μέρη του οποίου είναιανέκαθεν και αυτά τα ίδια και συνπροσδιορίζουν την ποιότητάτου σα μερικές αιτίες. Έτσι, με μια πρώτη γενική έννοια,καταλαβαίνουμε και δεν απορούμε για τη δυνατότητα τηςσύνθεσης και της δημιουργίας.Αν οι επηρεασμοί από τις επιδράσεις τους συνέχιζαν να προσ-

διορίζουν σταθερά μερικά άλλα αποτελέσματα και έτσι χωρίςτέλος, μόνο από το δικό τους τρόπο επίδρασης, τότε εκείνα δε θαήταν ξεχωριστά μέρη αλληλοεξαρτώμενα με άλλα και τίποτε δεθ� άλλαζε, για να επηρεάσει τη συνέχεια της εξέλιξης. Αν σεμια στιγμή έπαυαν να πραγματοποιούνται άλλα αποτελέσματα(ή να συντελούν σ� εκείνα), τότε η πρωταρχική αιτία θα ήταν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ136

απροσδιόριστη (και αναίτια). Αν δεν έπαυαν ποτέ, τότε δε θαυπήρχε μια πρωταρχική ή κοινή αιτία, κάθε προηγούμενη θαήταν ανεπαρκής (εξαρτώμενη από προηγούμενες) και τότε δεθα μπορούσαν να προσδιορίζουν τίποτε με σταθερό τρόπο. Τότεθα υπήρχαν ανέκαθεν αποτελέσματα, τα οποία δεν έχουν αιτίες(ή τρόποι επηρεασμού που δεν προσδιορίστηκαν επαρκώς απόέναν αρχικό άλλο). Η συνέχεια, η σταθερότητα, η προτεραιότηταείναι γνωρίσματα του σταθερού προσδιορισμού, ενώ η ασυνέχεια,η αστάθεια και η ασυνέπεια είναι γνωρίσματα του ασταθούςπροσδιορισμού, χωρίς τον οποίο τα μέρη της πραγματικότηταςδε θα μπορούσαν να είναι μέρη και ν� αλληλεπιδράσουν, γιατίδε θα υπήρχαν σε διαφορετικές στιγμές το ένα από το άλλο.

Αν όλα τα πράγματα προέρχονταν σαν εξωτερικά αποτελέ-σματα μόνο από μια πρωταρχική - κοινή αιτία ή από την εξέλιξηενός πρωταρχικού - κοινού πράγματος (χωρίς τα ίδια να ήτανμέρη της πρωταρχικής αιτίας), τότε το πρωταρχικό πράγμα δεθα ήταν αυτοτελές ούτε με σταθερή και ταυτόχρονη ποιότητακαι συνεπώς όχι πρωταρχικό. Από ένα αυτοτελές και άμεσα κοι-νό πράγμα δε θα μπορούσε να προσδιοριστεί εκ των υστέρων(μετά από αλλαγή και έμμεσα) η ύπαρξη σε διαφορετικές στιγμές,δηλ. μια πολλαπλότητα πραγμάτων με διαφορετικές σχέσεις καιδυνατότητες. Για να υπάρχει αλληλεπίδραση (ή διαφορά χρόνου),πρέπει να υπάρχουν πράγματα, τα οποία δεν είναι η επαρκήςαιτία του εαυτού τους. Να προέρχονται σαν μέρη από μερικάάλλα, να διαμορφώνεται η ποιότητά τους, να έχουν δυνατότητες,ν� αλλάζουν οι τρόποι της σύνδεσής τους, ν� αποσυνδέονται μεμερικούς άλλους και έμμεσα να δημιουργούνται κάποια άλλα.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 137

Η επαρκής και κοινή αιτία τους δεν μπορεί να είναι ένα μέρος,μια εξωτερική κοινή αιτία, μια ασταθής ποιότητα ή σε μια εκτων υστέρων στιγμή (και γι� αυτό δεν υπάρχουν σαν ένα σύνολοταυτόχρονων αποτελεσμάτων).Ο μόνος τρόπος, για να υπάρχει πολλαπλότητα πραγμάτων,

εμμεσότητα, αλληλοεπηρεασμός, ατελείωτοι τρόποι εξέλιξης,παρελθόν και μέλλον, χωρίς να λείπει μια επαρκής αιτία για τοσύνολο της ύπαρξής τους και για το καθένα ξεχωριστά και χωρίςνα λείπουν τα όρια από το χρόνο, είναι ένας: ν� αποτελούν άμεσαμέρη μιας ανέκαθεν σταθεροποιημένης συνολικής πραγματικό-τητας, μέσα στα όρια μιας στιγμής. Έτσι, η αλλαγή, η μερικότη-τα και η αλληλεπίδραση υπάρχουν σχετικά, μόνο ως προς ταάλλα πράγματα, με τα οποία συνδέονται λιγότερο ή περισσότεροέμμεσα. Η ύπαρξη εκ των υστέρων και η εξέλιξη δεν μπορεί ναέχει μια κοινή, πρώτη και επαρκή αιτία ή ένα τελικό αποτέλε-σμα, παρά μόνο αν είναι μια στιγμή σε σχέση με άλλες, στηνευρύτερη που είναι η συνολική πραγματικότητα.

σελ. 138

IV.Για την ουσία και την ύλη.

Χρησιμοποιούν τον όρο «ύλη» με μια ειδική έννοια της ου-σίας, συνήθως χωρίς την έννοια της μορφής ή της σύνθεσης, γιανα σημαίνει μερικά αρχικά στοιχεία, τα οποία συνθέτουν μόνατους ένα αρκετά μεγάλο μέρος της πραγματικότητας, αν όχι τοσύνολό της. Ο διαμερισμός των πραγμάτων και της λεγόμενηςύλης, έχει δεν έχει ένα τέλος, δεν μπορεί ν� αποδείξει ότι αρκούνμερικές ουσίες για τη σύνθεση όλων των άλλων πραγμάτων.Υποστηρίζοντας ότι υπάρχουν, είναι σα να λέμε ότι η ποιότητάτους προσδιορίζεται μόνο από μερικά άλλα πράγματα και απότους συνδυασμούς τους εκ των υστέρων. Το λάθος είναι τόσοφανερό, όσο και ανόητο. Το αδιαφοροποίητο Σύμπαν, το οποίοείναι η επαρκής αιτία του εαυτού του, το οποίο είναι ανέκαθεντελειοποιημένο, δεν έχει την αρχή της ύπαρξης και της ποιότη-τάς του σε μερικές ουσίες και δεν είναι αποτέλεσμα μιας σύνθε-σης που προηγήθηκε.

Η έννοια της ουσίας είναι μια άλλη άποψη για την πρώτηαδημιούργητη αρχή των πραγμάτων και για τη δυνατότητα τηςσύνθεσης. Αυτή η πρώτη αρχή ή η δυνατότητα της σύνθεσηςδεν μπορεί να είναι έξω ή πριν από τα πράγματα και να ταδημιουργεί από μόνη της, χωρίς η ίδια να προϋποθέτει καμιά

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 139

σύνθεση ή ποιότητα. Απ� την άλλη, αν υπάρχουν κάποιααπλούστερα πράγματα (λεπτοστοιχεία), τα οποία χρησιμεύουνσαν πρώτο μέσο για όσα άλλα δημιουργούνται, χωρίς αυτό τοπρώτο μέσο να βρίσκεται έξω από μια σύνθεση ή έξω από μιαπροηγούμενη δημιουργημένη πραγματικότητα, τότε είναι λάθοςνα ονομάζεται ουσία. Γιατί η πρώτη αρχή ή η δυνατότητα τηςσύνθεσης είναι άμεση και επαρκής από μόνη της, όχι ένα μέσο,το οποίο μπορεί να δημιουργεί μόνο όταν είναι μέρος μιαςσύνθεσης.Από μερικά κοινά ή πρωταρχικά πράγματα (μόνο με αυτά,

χωρίς τη συνεπίδραση από άλλα σύνθετα) δε θα ήταν δυνατή ηύπαρξη πολλών διαφορετικών ποιοτήτων, παρά μόνο σύνολα δια-φορετικών ποσοτήτων από τον τυχαίο εξωτερικό συνδυασμό αυ-τών των απροσδιόριστων (και σταθερών) πρώτων στοιχείων.Εξάλλου, δε θα χρησίμευε σε τίποτε να είναι διαφορετικά σεκάτι στην ποιότητά τους (δηλ. να είναι ποιοτικά τα αρχικά κοινάστοιχεία) και θα έμεναν ανεξήγητες οι διαφορές τους, γιατί ταίδια δε θα είχαν προέλθει από συνδυασμούς άλλων μηδιαφορετικών ουσιών. Οι συνδυασμοί και οι αλληλοεπηρεασμοίθα ήταν μόνο εξωτερική προσθαφαίρεση, χωρίς να μπορούν ναυπάρξουν σταθεροί τρόποι διαρκούς αλληλοεπηρεασμού πολλώνμερών ταυτόχρονα (δηλ. αμεσότητα) και οι σχέσεις ανάμεσαστα συνυπάρχοντα πράγματα θα ήταν τυχαίες (δηλ. το κάθεαρχικό στοιχείο θα επιδρούσε σε διαφορετική στιγμή από τηστιγμή, στην οποία αυτό θα επηρεαζόταν έμμεσα από την επί-δραση των άλλων και έτσι διαφορετικά σε κάθε στιγμή, μεαπεριόριστες δυνατότητες). Το κάθε υλικό στοιχείο θα επιδρού-σε με τελείως διαφορετικό τρόπο από στιγμή σε στιγμή, σαναποσταθεροποιημένο, όπως θα επηρεαζόταν μόνο έμμεσα απότην τυχαία επίδραση πολυάριθμων άλλων.Στην πραγματικότητα, η δυνατότητα δημιουργίας ή σύνθε-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ140

σης των μερών δεν υπάρχει μόνο σε μερικά πιο άμεσα προηγού-μενα ή σε μερικά κοινά στοιχεία. Αυτή η δυνατότητα δεν είναιανεξάρτητη από την ύπαρξη (και τις δυνατότητες) των ίδιωντων δημιουργημένων πραγμάτων και πιο έμμεσα από την ύπαρξηόλων των ανέκαθεν προηγούμενων σύνθετων. Οι διαφορετικέςσύνθετες ποιότητες δεν μπορούν να εξηγηθούν μόνο από μερικέςκοινές και εξωτερικές ουσίες για τον ίδιο λόγο, που δε θαμπορούσε να εξηγηθεί η ύπαρξη διαφορών στις αρχικές κοινέςκαι απλές ουσίες.

Πρωταρχικά ή αμερή στοιχεία που συνθέτουν μόνα τους ταπράγματα ή πριν από τα πράγματα θα ήταν πράγματα χωρίςποιότητα, πάντοτε τα ίδια, ανεπηρέαστα και χωρίς αλληλεπί-δραση. Δηλαδή θα τους έλειπαν τα γνωρίσματα που αποτελούντην έννοια της μερικότητας. Αν τα πράγματα δεν περιείχαν μέρη,τότε δε θα άλλαζαν, δε θα συνδεόντουσαν σαν πολλά διαφορετικάμέρη, με πολλούς τρόπους και σε πολλές στιγμές ή θα ήταν τε-λείως διαφορετικά και άσχετα το ένα από το άλλο, σαν ξεχωρι-στά αυτοτελή σύνολα. Για τον ίδιο λόγο, αν τα τελικά στοιχείατου διαμερισμού ήταν τελείως διαφορετικά (χωρίς άμεσα κοινάστοιχεία), τότε θα ήταν αδύνατο να συνδυαστούν, να διαμορ-φώσουν ποιότητες και τα πράγματα ν� αλληλεπιδρούν με κοινούςτρόπους.Όταν διαμερίζουμε ένα πράγμα και έτσι συνέχεια, ώσπου να

βρούμε τα πρωταρχικά, τότε φθάνουμε ν� αναζητάμε κοινά στοι-χεία, που δε διαφέρουν σε τίποτε και από τίποτε, δηλαδή αφη-ρημένες έννοιες. Τα παρακάτω λόγια του Fr. Engels (1820-1895)στο έργο του «Αντι-Ντύρινγκ» εκφράζουν εύστοχα αυτήν την

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 141

αλήθεια, περισσότερο απ� όσο είχε καταλάβει αυτός ο ίδιος καιόπως θ� απαντούσε ένας ευφυέστερος φυσικός:

«Η ύλη σαν τέτοια είναι μια καθαρή αφαίρεση, ένα γνήσιοδημιούργημα της ανθρώπινης διάνοιας. Η ύλη, σαν έννοια, συ-γκρινόμενη με τα συγκεκριμένα υλικά σώματα, δεν έχει αντικει-μενική ύπαρξη. Αφού αφαιρέσουμε από τα πράγματα του αντι-κειμενικού κόσμου τις ποιοτικές εκείνες διαφορές που τα διαχω-ρίζουν μεταξύ τους, περιλαβαίνουμε εκείνο το κοινό, το σωματικόπου υπάρχει σε όλα, στην έννοια της ύλης. Όταν λοιπόν οι φυ-σικοί προσπαθούν να προσδιορίσουν την ύλη σαν τέτοια, και νααναγάγουν τις ποιοτικές διαφορές των πραγμάτων σε καθαράποσοτικές διαφορές ή σε συνδυασμούς των απειροελάχιστων σω-ματιδίων, κάνουν το ίδιο πράγμα με κείνους που προσπαθούνανάμεσα στα κεράσια, στα αχλάδια, στα μήλα, να βρουν και τοφρούτο σαν φρούτο».Ωστόσο, είναι μια αληθινή εμπειρική διαπίστωση ότι σε όλα

τα αντιληπτά πράγματα βρίσκουμε μερικά κοινά στοιχεία καιενώ εκείνα αλλάζουν, αλληλεπιδρούν, μετατρέπονται, παύουν ναυπάρχουν, διαμερίζονται, εμείς ακόμα αναγνωρίζουμε μερικά απόεκείνα τα κοινά τους. Από μια πρώτη άποψη μπορούμε να συ-μπεράνουμε θεωρητικά την ύπαρξή τους με τις πρώτες έννοιες,πριν από τον προσδιορισμό της έννοιας της ουσίας. Πρέπει ναυπάρχουν ανέκαθεν προσδιορισμένα στοιχεία, τα οποία είναι τατελικά του διαμερισμού των σχετικών πραγμάτων, με την απλού-στερη ποιότητα, γιατί όλα αποτελούν ένα σταθερό σύνολο, δενείναι απειράριθμα και δεν αλληλεπιδρούν μόνο άμεσα, σε μιακαι την ίδια στιγμή. Αυτά τα απλούστερα υλικά στοιχεία στηνποιότητα ενός πράγματος δεν πρέπει να είναι αρκετά διαφορετικάή άσχετα από εκείνα στην ποιότητα των άλλων, γιατί δε θα μπο-ρούσαν ν� αλληλεπιδράσουν σαν μέρη ενός κοινού συνόλου καινα διαμορφωθούν τα πράγματα μέσα από μερικά άλλα.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ142

Όλα τα πράγματα αποτελούν ένα σταθερό σύνολο μέσα σταόρια μιας στιγμής, δεν είναι απειράριθμα, δεν αλληλεπιδρούνμε απεριόριστους τρόπους και ο πιο έμμεσος τρόπος πουεπηρεάζει το ένα το άλλο δεν είναι ατελείωτος. Για να μπορείτο κάθε πράγμα να επηρεάσει έμμεσα την ποιότητα όλων τωνάλλων, με τα οποία μπορεί να συνυπάρχει ταυτόστιγμα ή όχι,πρέπει αυτοί οι επηρεασμοί να έχουν γίνει ανέκαθεν, διαφορετικάθα ήταν αδύνατο ν� αρχίσουν ή να τελειώσουν να γίνονται. Γιατί,πάντοτε υπήρχαν πράγματα στο παρελθόν (τα οποία πρέπει καιαυτά να έχουν επηρεαστεί με το σταθερό πιο έμμεσο τρόπο),ενώ ώσπου να επηρεαστούν όλα τα υπόλοιπα, πολλά θα είχανπάψει να υπάρχουν και όλα τα πράγματα του παρελθόντος θαήταν τελείως ανεπηρέαστα ή ανεξάρτητα από τιςαλληλεπιδράσεις και την ποιότητα εκείνων που υπάρχουν μετά,διαμέσου των πρώτων. Τότε θα υπήρχαν πράγματα, τα οποίαδεν έχουν επηρεαστεί έμμεσα από την υπόλοιπη πραγματικότητα,που δε θα μπορούσαν ν� αρχίσουν πιο άμεσα να υπάρχουν καιόλα τα πράγματα των επόμενων στιγμών θα εξαρτόνταν ποιαείναι μόνο από εκείνα των προηγούμενων και έτσι συνέχεια,ώσπου: Ή θα υπήρχαν ατελείωτα άλλα και διαφορετικά, συνεπώςόχι ένα κοινό και σταθεροποιημένο σύνολο (και τότε θα υπήρχαναποτελέσματα χωρίς αιτίες). Ή δε θα υπήρχαν ατελείωτα άλλακαι θα υπήρχαν πρωταρχικά πράγματα-μέρη, τελείως ανεξάρτητααπό άλλα προηγούμενα, ενώ, αντίθετα, μόνο από εκείνα θαεξαρτόνταν όλα τα άλλα των επόμενων στιγμών. Τότε, ταπρωταρχικά πράγματα θα έπρεπε να μην αλλάζουν, να μηνπαύουν να υπάρχουν, ούτε να είναι προηγούμενα και να μηναλληλεπιδρούν. Αλλά αντιθέτως, για να υπάρχουν πράγματα σ�επόμενες στιγμές, πρέπει να γίνονται διαμέσου πραγμάτων, πουδεν αλληλοεπηρεάζονται με όλους τους τρόπους σε μια μόνο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 143

στιγμή. Δηλαδή διαμέσου πραγμάτων που δεν υπάρχουν απόμόνα τους και δεν τα προσδιορίζουν με σταθερούς τρόπους.

Ανεξάρτητα από τη στιγμή στην οποία αρχίζει να υπάρχει τοκάθε πράγμα, αυτό έχει επηρεαστεί πιο έμμεσα από το κάθεάλλο και έχει επηρεάσει πιο έμμεσα το κάθε άλλο. Ο πιο έμμεσοςτρόπος, με τον οποίο συνδέονται και επηρεάζουν, έχει πραγμα-τοποιηθεί ανέκαθεν και τα αποτελέσματά του αποτελούν τουςσταθεροποιημένους τρόπους επηρεασμού, που ονομάζουμε ύλη.Αυτός ο έμμεσος επηρεασμός στο κάθε πράγμα δεν αρχίζει ναγίνεται διαμέσου των διαφόρων πραγμάτων, αλλά έχει γίνει (εκτων προτέρων) από την άμεση σχέση τους με την κοινήΣυμπαντική Ποιότητα, η οποία είναι ταυτόχρονη μέσα στασταθερά όρια μιας ευρύτερης στιγμής από τη δική τους.Θα ήταν αδύνατο ν� αλληλοεπηρεάζεται ένα πράγμα με τα

άλλα με λιγότερο έμμεσο τρόπο, αν εκείνα τα άλλα δεν είχανστην ποιότητά τους τα ίδια στοιχεία που περιέχει και αυτό,στοιχεία κοινά, γιατί όλα τα πράγματα είναι επηρεασμένα μετον ίδιο πιο έμμεσο τρόπο (μέσα στα όρια ενός και του αυτούΧρόνου). Δυο πράγματα που συνδέονται με πιο άμεσους τρόπουςείναι αλληλοεπηρεασμένα εκ των προτέρων με τον πιο έμμεσοτρόπο. Αυτές οι πιο έμμεσες σχέσεις τους είναι πραγμα-τοποιημένες με την ύπαρξη των κοινών υλικών στοιχείων στηνποιότητά τους.Η ύλη υπάρχει, γιατί τα πράγματα δεν υπάρχουν ούτε αρχί-

ζουν όλα στην ίδια εξωτερική (και σχετική) στιγμή, δεν αλληλε-πιδρούν με όλους τους δυνατούς τρόπους ταυτόστιγμα και έχουνμια αρχή ύπαρξης ως προς τα εξωτερικά τους, τα οποία δε θα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ144

ήταν εξωτερικά (δε θα υπήρχαν), αν συνδεόντουσαν μόνο άμεσα,σε μια κοινή εξωτερική στιγμή. Ή δε θα ήταν τόσα πολλά και μετόσες δυνατότητες, αν η σχετική αρχή της αλληλεπίδρασης καιτης σύνθεσης δεν ήταν τόσο ελάχιστη, αφηρημένη και έμμεση.Αλλά, η δυνατότητα να υπάρχουν πολλά πράγματα, ν� αποτε-λούν συνθέσεις, να συνδυάζονται και να διατηρούν σταθερούςτρόπους αλληλοεπηρεασμού, να είναι άμεσα για τον εαυτό τους,ενώ έμμεσα είναι μέρη, προϋποθέτει τη σταθερότητα και τηναμεσότητα του συνόλου.Τα υλικά στοιχεία είναι οι τρόποι, με τους οποίους αρχίζει

σχετικά έμμεσα να γίνεται η Συμπαντική Ποιότητα στην ελάχιστηστιγμή της. Υπό άλλη έννοια, είναι τα αποτελέσματα από τον πιοέμμεσο αλληλοεπηρεασμό των πραγμάτων, είναι τα πράγματα μετις λιγότερες ταυτόστιγμες αλληλεπιδράσεις, οι τρόποι επηρεα-σμού, οι οποίοι έχουν γίνει ύστερα από μια οριακή διάρκεια.

Αν η σύνθεση προϋποθέτει μια πολλαπλότητα απλούστερωνυλικών στοιχείων, υπό μια έννοια αυτό είναι αλήθεια, γιατί η σύν-θεση προϋποθέτει ξανά μια σύνθεση (και όχι μια ποσότητα ασύν-θετων στοιχείων). Τα πρωταρχικά απλά στοιχεία είναι οι ελάχιστεςστιγμές της ευρύτερης πραγματικότητας, δηλαδή αποτελούν μιααφηρημένη πραγματικότητα, μια σχετική αρχή του Χρόνου καιχρησιμεύουν σχετικά σαν μέσο, το οποίο δε βρίσκεται έξω απόμια σύνθεση ή έξω από μια προηγούμενη δημιουργημένη πραγμα-τικότητα. Η πρωταρχικότητα και η απλότητά τους είναι σχετική(είναι πρωταρχικά μόνο σε σχέση προς τις ποιότητες των συνδυα-σμών τους και ταυτοχρόνως είναι τα τελικά) και δε θα μπορούσαννα υπάρχουν ούτε να δημιουργούν εκ των υστέρων, χωρίς την

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 145

άμεση και προηγούμενη σχέση τους με μια προηγούμενη σύνθεση.Δεν αποτελούν μια αδημιούργητη ουσία ή μια αυτοτελήδυνατότητα για σύνθεση, αλλά ένα φορέα-μέσο μέσα στηναδημιούργητη ουσία.Δηλαδή είναι οι ελάχιστες στιγμές, στιςοποίες γίνεται σχετικά έμμεσα (ως προς τα μέρη) η άμεσα σύνθετηπραγματικότητα σαν τελειωμένος Χρόνος, σε μια συνολική στιγμή.

Τα πράγματα δεν είναι μόνο εκ των προτέρων προσδιορι-σμένα, από μια εξωτερική πρωταρχική αιτία, γι� αυτό δεν είναιχωρίς ποιότητα, δραστηριότητα, δε γίνονται μόνο σταθερά προσ-διορισμένα μέσα στο χρόνο και μπορούν αυτά τα ίδια σανξεχωριστές αρχές να αλλάζουν τα αποτελέσματα τωνπροηγούμενων προσδιορισμών. Η επαρκής αιτία τους δεν είναιμια εξωτερική πρωταρχική ούτε μια εξωτερική τελική αιτία, είναιτο άμεσο σύνολό τους, μέρη του οποίου είναι άμεσα (και όχιμόνο έμμεσα ή εξωτερικά της πραγματικότητας). Οι ποιότητεςτων πραγμάτων και οι τρόποι του αλληλοεπηρεασμού τουςυπάρχουν και γίνονται σαν μερικές στιγμές της άμεσης, κοινήςκαι αυτοτελούς πραγματικότητας, σαν μέρη ενός τελειωμένουΧρόνου σε σχέση με άλλα μέρη άλλων στιγμών, όχι μόνοεξωτερικά* στο χρόνο. Διαφορετικά, δε θα υπήρχε η σχετικήσταθερότητα και η συνθετότητα μέσα στη δραστηριότητα καιστις τυχαίες υλικές αλληλεπιδράσεις.

* Για να θυμηθούμε και να καταλάβουμε την πρωταρχική διαπίστωσηπου κάναμε, όταν είπαμε ότι το μέρος διαφέρει από το σύνολο όχι μόνοαπό την έμμεση συνύπαρξή του με άλλα μέρη, αλλά και από άμεση σχέσητου με το σύνολο. Πιο πέρα θα το εξηγήσουμε και θα το καταλάβουμεπιο καλά.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ146

Είναι λάθος ν� απορούμε πώς μπορούν να υπάρχουν οι πο-λυάριθμες διαφορετικές ποιότητες πραγμάτων συνθεμένες απόλίγες πρωταρχικές-κοινές ουσίες, όπως και οι τόσοι πολλοί συν-δυασμοί τους. Η ουσία της ποιότητάς τους δεν είναι μερικά απότα μέρη της ή ο εξωτερικός συνδυασμός τους. Η ουσία, με τηνέννοια της αδημιούργητης αρχής ή της πρωταρχικότητας πρέπεινα είναι πάντοτε η ίδια, να μην προέρχεται από κάποιες άλλες,να μην καταστρέφεται και σε τελική ανάλυση να είναι κοινήκαι επαρκής αιτία για την ύπαρξη κάθε άλλης ποιότητας. Δενυπάρχουν μέρη με αυτά τα γνωρίσματα και η ουσία τους δενμπορεί να είναι άλλο από το κοινό και σταθερό σύνολο τηςάμεσης πραγματικότητας, το λεγόμενο Σύμπαν στην αμεσότητάτου, στο σύνολο του χρόνου.Η ουσία είναι η σταθερή και αδημιούργητη αρχή των σχετι-

κών πραγμάτων και αυτό δε σημαίνει ότι είναι το υπόλοιπο απότην αφαίρεση κάθε αλλαγής και δράσης. Από μια τέτοια ουσίαθα έλειπε η ποιότητα και η συνθετότητα. Όχι μόνο χωρίς τηνουσία δεν μπορούν να υπάρχουν σχέσεις, αλλαγές, δυνατότητες,αλλά και χωρίς τα τελευταία δεν μπορεί να υπάρχει η ουσία σανπρώτη αρχή. Θεωρητικά, η έννοιά της μπορεί να περιέχει αυτήντης αλλαγής και της δράσης, αν αυτή θεωρηθεί σαν αρχή, μετην οποία η ίδια γίνεται σχετικά (σε μικρότερες στιγμές) στο«εσωτερικό» της, αυτή η οποία είναι μέσα στα όρια μιαςευρύτερης στιγμής. Δηλαδή σαν τελειωμένη σύνθεση και όχισαν αρχή για την ύπαρξη εξωτερικών της πραγμάτων.Διαμορφώνεται με πολλούς και διάφορους τρόπους σε μικρότερεςχρονικές στιγμές, χωρίς να γίνεται τίποτε που δεν μπορούσε ναγίνει, τίποτε άλλο από αυτό το οποίο είναι η ίδια άμεσα στοσύνολο της δραστηριότητάς της. Με άλλα λόγια, οι αλλαγές τουΕίναι της ή των δυνατοτήτων της δεν είναι εξωτερικές της, γιατίαυτές δε δημιουργούνται από έμμεσες σχέσεις με τον εαυτό της,

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 147

διαμέσου κάποιων άλλων πραγμάτων. Η ουσία είναι κάθελεγόμενο πράγμα ταυτόχρονα, δηλαδή πάντοτε πριν από τησχετικά έμμεση ποιότητα και αλλαγή του, όχι το κάθε πράγμασαν ποσότητα, πλην τις διαφορές και τις αλλαγές του.Η έννοια της ύλης δεν μπορεί να δείξει αυτό, το οποίο είναι

στην ουσία του, δηλαδή άμεσα, το κάθε πράγμα. Η ύλη είναι οφορέας τη εμμεσότητας, της εξωτερικότητας και της δυνατότηταςγια αλληλεπίδραση σε σχέση με τα περιορισμένα πράγματα, όχιη σταθερή αρχή τους. Η έννοια της ενέργειας δείχνει τηδραστηριότητα της ύλης και έναν άλλο τρόπο της ύπαρξής της,χωρίς να είναι πιο εύστοχη. Αυτός ο όρος δεν παύει να περιορίζειτην έννοια της ουσίας, σαν συνεχή και εξωτερική ροή, χωρίςποιότητα, σταθερότητα και χωρίς δυνατότητα διαμόρφωσης. Ταπράγματα υπάρχουν περιορισμένα, είναι όπως είναι σε σχέσημε τα άλλα και η εμμεσότητα της ύπαρξής τους προϋποθέτει μιαέλλειψη αμεσότητας, χρόνου και ουσίας. Η ουσία είναι η συνο-λική αιτία της συνθετότητας και της ποιότητας στις έμμεσες αλ-ληλεπιδράσεις και υπάρχει εκ των προτέρων, με άμεσο τρόπο.

Όλα τα πράγματα είναι άμεσα η ίδια η κοινή ουσία καισυνδέονται με αυτήν το ίδιο άμεσα, ταυτόχρονα, ανεξάρτητααπό το ποια είναι και όχι μόνο εξωτερικά-έμμεσα. Η εμμεσότηταυπάρχει μόνο ανάμεσα στα λεγόμενα μέρη, με τα πράγματασαν εξωτερικά και γι� αυτά τα ίδια. Ένας (έμμεσος) επηρεασμόςστην κοινή ουσία θα σήμαινε ότι είναι διαφορετική από κάτιάλλο, με το οποίο θα σχετιζόταν ή ότι διαφοροποιείται από τονεαυτό της σαν σύνολο. Στην άμεση πραγματικότητα, η ουσίαείναι μία, χωρίς μέρη, χωρίς αλληλεπιδράσεις και αδιαφορο-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ148

ποίητη. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν είναι ποιοτική, αλλά ότι είναιδιαρκώς η ίδια μέσα στα όρια μιας ευρύτερης στιγμής και κοινήγια τα συμπαντικά μέρη.Οι περιορισμένες ποιότητες προσδιορίζονται σαν εξωτερικές

συνθέσεις μέσα στο χρόνο, σαν συνέπειες των προηγούμενωναλλαγών, όμως οι ίδιες είναι μερικοί από τους τρόπους, με τουςοποίους η ουσία είναι ανέκαθεν διαμορφωμένη στο σύνολο τουχρόνου. Αντιθέτως, θα λέγαμε ότι είναι αποσυνθέσεις της ουσίας,γιατί δεν μπορεί να νοηθεί σύνθεση μόνο από μια και την ίδιαουσία. Η αμεσότητα, η σταθερότητα και η ενότητα της Συμπα-ντικής Ποιότητας υπάρχει σχετικά έμμεσα και εξωτερικά στηνποιότητα, στις σχέσεις και στις δυνατότητες των μερών, μέσαστο χώρο και στο χρόνο. Δεν είναι τα λεγόμενα μέρη που δια-μορφώνουν με τις αλλαγές τους συνδυασμούς και με τις αλλη-λεπιδράσεις τους ένα διαφορετικό σύνολο πραγμάτων, αλλά τοαντίθετο. Αν το σύνολο των πραγμάτων δεν ήταν μια άμεσηαιτία στον εαυτό του, αν δεν ήταν με σταθεροποιημένη ποιότη-τα (σαν συνολικός Χρόνος), τότε τα λεγόμενα πράγματα δε θ�αποτελούσαν τρόπους μιας κοινής ουσίας. Θα υπήρχαν μεαπροσδιόριστους τρόπους και απεριόριστες δυνατότητες, σεαπροσδιόριστες στιγμές,χωρίς συνέχεια και δε θα μπορούσαννα είναι με μια σχετικά σταθερή και ενιαία ποιότητα, ούτε ναέχουν κοινά στοιχεία.

Από την παρά πέρα ανάλυσή μας για τη σχέση του χρόνουμε την ύλη και με το σύνολο των πραγμάτων θα καταλάβουμεμε ποιο τρόπο τα πράγματα υπάρχουν μέσα στο χρόνο σαν σχε-τικά και εξωτερικά μέρη και πώς επηρεάζονται από την κοινή

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 149

ουσία, ενώ στο σύνολό τους είναι ταυτόχρονα σαν ένα μόνο καιτο ίδιο πράγμα. Θα καταλάβουμε καθαρά και θα τελειώσουμεαυτήν την εξήγησή μας, όταν θα περάσουμε και κάνουμε λόγογια το χώρο.

σελ. 150

V. Για το χρόνο (και τη σχέση του με τηνουσία).

Είναι αδύνατο να υπάρχει ένα πράγμα χωρίς το χρόνο ή τοαντίστροφο, γιατί ο χρόνος είναι το ίδιο το πράγμα με τις αλλα-γές και με τις αλληλεπιδράσεις του. Όταν λέμε ότι ένα πράγμαδεν υπάρχει μέσα στο χρόνο, με αυτήν την έκφραση πρέπει ναεννοούμε ότι αυτό δεν αλλάζει ή ότι είναι μια τελείως σταθερο-ποιημένη ποιότητα. Αλλά εκείνο που δε βρίσκεται στο χρόνο,δεν υπάρχει μέσα στο Σύμπαν, γιατί η ίδια η ποιότητά του είναιτρόποι αυτενέργειας μιας κοινής ουσίας. Ο χρόνος είναιτελειωμένος μόνο για τη συνολική πραγματικότητα, η οποία είναιμε τέλεια σταθεροποιημένη ποιότητα και η στιγμή τηςσυμπεριλαμβάνει όλες τις άλλες. Τα πράγματα δε βρίσκονταιαπλώς μέσα στο χρόνο, αλλά είναι σχετικά μέρη ενόςτελειωμένου Χρόνου^ διαφορετικά δε θα υπήρχε η σχετικήσταθερότητα και κάθε αλλαγή θα γινόταν σε απροσδιόριστεςστιγμές, ανά πάσα στιγμή και με ασύνδετο τρόπο.Ο καθαρά ποσοτικός χρόνος, ο χρόνος που υπάρχει σταθερά

(ή συνεχώς) ένα πράγμα ή μια αλλαγή πρέπει να εννοούνταισαν διάρκεια ή σαν στιγμή. Με μεταφορική σημασία η διάρκειαείναι μια ευθεία γραμμή, τα ευθύγραμμα μέρη της είναι οι στιγμές,το μήκος τους είναι τα όρια τους, ενώ όλα μαζί αποτελούν μιασυνολική στιγμή χωρίς αρχή και τέλος. Αυτός είναι ο αφηρημένοςκαι εξωτερικός χρόνος. Η σύνθετη ή ποιοτική διάρκεια, θα λέγαμε,είναι ο πραγματικός και σύνθετος χρόνος και όταν λέμε «ο χρόνος

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 151

κυλάει», πρέπει να εννοούμε ότι τροποποιούνται ορισμέναπράγματα και οι τρόποι, με τους οποίους αυτά συνδέονται καιαλληλοεπηρεάζονται. Δεν υπάρχει χρόνος χωρίς ουσία, γιατί είναιταυτόσημος με αυτήν και όχι ενωμένος. Κάθε ένωσή του είναιαδιανόητη και δεν μπορεί να γίνεται ούτε στη φαντασία μας:«Ύλη χωρίς κίνηση είναι αδιανόητη, όσο και κίνηση χωρίς ύλη»,λέει σωστά ο Ένγκελς. Να επισημάνουμε ευρύτερα ότι κανέναμέρος του Σύμπαντος δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς ν� αλλάζει ηποιότητά του ή οι τρόποι της αλληλεπίδρασής του. Οι αιτίες τηςαλλαγής είναι συγχρόνως εσωτερικές και εξωτερικές, γιατί ηαλλαγή είναι η ουσία της αιτίας. Η αλλαγή είναι ένα κοινόγνώρισμα όλων των λεγόμενων πραγμάτων. Γι� αυτό ακόμα καιαν πούμε ότι η έννοια του χρόνου προέρχεται από τις εμπειρικέςπροσλήψεις μας, αυτή δε βρίσκει μόνο σ� εκείνες τη σημασίατης.

Πριν αρχίσουμε να εξηγούμε λεπτομερώς την ταυτότητα τουχρόνου με την ουσία και την αρχή της εξωτερικότητας και τηςσχετικότητάς του, θα πούμε δυο λόγια, ακόμα, για το χρόνο σανσυνολικό και εξωτερικό.Το Σύμπαν στο σύνολό του δεν τροποποιείται ούτε μετακι-

νείται, δηλαδή δεν είναι μέσα σε περιβάλλον σαν ένα μέροςούτε σε αυτό που λέγεται χρόνος. Είναι ένα πράγμα καθαυτό (!),με την έννοια ότι δεν εξαρτάται και δε συνδέεται με τίποτε άλλοεκτός από τον εαυτό του. Σαν συνολική πραγματικότητα δεναλληλεπιδράει και δεν μπορεί να συνυπάρχει, γιατί τότε δε θαήταν αυτό το κοινό σύνολο όλων των πραγμάτων. Αν πούμε ότιυπάρχει ένα άλλο πράγμα, το οποίο δεν έχει ποτέ ουδεμία σχέση

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ152

με αυτό στο οποίο είμαστε μέρη, τότε το ένα για το άλλο είναιανύπαρκτο. «Τα πράγματα που δεν έχουν τίποτε κοινό ανάμεσάτους, δεν μπορούν ούτε να κατανοηθούν το ένα από το άλλο^δηλαδή, η έννοια του ενός δεν περικλείνει την έννοια τουάλλου»*. Αν πούμε ότι έχουν τη δυνατότητα ν�αλληλοσχετιστούν, τότε, ξανά, θα συμπεράνουμε ότι και τα δυοαποτελούν μόνο ένα πράγμα (όχι δύο σύμπαντα), γιατί αυτή ηδυνατότητα προϋποθέτει να διαφοροποιούνται από τον εαυτότους, να μην έχουν γίνει μέσα στα σταθερά όρια μιας στιγμής,να έχουν κάτι κοινό και ν� αλληλοσχετίζονται μ� έναν άλλο τρόπο.Το Σύμπαν είναι ανύπαρκτο για την ανυπαρξία όχι όμως και

για τον εαυτό του, ενώ εκείνη είναι ανύπαρκτη, όχι μόνο για τοΣύμπαν αλλά και για τον εαυτό της, αν επιτρέπεται να το πούμεαυτό. Εκείνο, το οποίο δεν έχει σχέση με τίποτε και με κανένατρόπο ή που δεν είναι μια αιτία, αυτό δεν υπάρχει ούτε έχειαιτία και «για τα πράγματα που δεν έχουν τίποτε το κοινόανάμεσά τους, το ένα απ� αυτά δεν μπορεί να είναι αίτιο τουάλλου»**.

Δεν πρέπει να μιλάμε για την αρχή της διατήρησης της ενέρ-γειας ή της ύλης (δηλ. της αφηρημένης πραγματικότητας), αλλάγια την αρχή της σταθερότητας της Συμπαντικής Ποιότητας, ηοποία είναι πιο εύστοχη και σαφέστερη. Η Συμπαντική Ποιότη-τα δεν μπορεί ν� αλλάξει, να διαφοροποιηθεί από τον εαυτό τηςκαι να μην είναι αυτή, η οποία είναι άμεσα, και συνεπώς δενμπορεί να πάψει να υπάρχει ούτε και άρχισε να υπάρχει. Αν

* Αξίωμα στη Θεολογία του Σπινόζα** Θεώρημα 3 του Σπινόζα.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 153

πούμε ότι προήλθε από το μηδέν, τότε ξανά θα συμφωνήσουμεότι αυτή δεν άρχισε να υπάρχει ή να εξελίσσεται, γιατί υπήρχεανέκαθεν έτσι όπως είναι. Δηλαδή, ξανά θα πρέπει να εννοήσουμεότι δεν προήλθε και ότι το τίποτε είναι το τίποτε ή είναι μέροςτου Σύμπαντος.Τα υλικά στοιχεία είναι τα απλούστερα πράγματα, οι αρχικοί

τρόποι της σύνθετης πραγματικότητας, τα οποία καταστρέφο-νται, επηρεάζονται, μετατρέπονται και δημιουργούνται σαν όλατα έμμεσα μέρη. Δε διατηρούνται παρά μόνο στο σύνολό τους,μέσα στην ανέκαθεν σταθεροποιημένη Συμπαντική Ποιότητα.Η αρχή διατηρήσεως της αφηρημένης ύλης ή της ενέργειας στοβάθος είναι μια βολική αφαίρεση της δυνατότητας να κατα-στρέφεται κάθε μέρος της πραγματικότητας, από το απλούστεροως το πιο σύνθετο και πολύπλοκο. Η αλλαγή, η ροή ενέργειαςκαι η αλληλεπίδραση προϋποθέτουν μια ελάττωση της ενέργειας,όπως η ροή του χρόνου και οι στιγμές προϋποθέτουν την αλλαγήκαι την έλλειψη χρόνου.

Το Σύμπαν διαρκεί ατελείωτα να υπάρχει και θα ήταν αδύ-νατο να γνωσθεί ποιο ήταν πρωταρχικά, αν αυτό δεν ήταν μιασταθεροποιημένη ποιότητα ή μια επαρκή αιτία του εαυτού του.Αρχικά και αναπόδειχτα μπορούμε να συλλάβουμε ότι είναι στα-θεροποιημένο, χωρίς δυνατότητες, αν διανοηθούμε ότι διαρκείνα υπάρχει ατελείωτα και ότι από κάθε τι που αντιλαμβανόμαστεσε κάθε στιγμή, έχει προηγηθεί το ίδιο ατελείωτο παρελθόν καιέπεται το ίδιο ατελείωτο μέλλον. Από αυτή τη διαπίστωση, θαμπορούσαμε να πούμε ότι στην κοινή πραγματικότητα γίνονταιόλα στην ίδια στιγμή. Από αυτήν την άμεση, απλή και αστόχαστη

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ154

διαπίστωση μπορεί ένας τυχαίος να αμφισβητήσει τη «ροή» τουχρόνου.Σε καμιά στιγμή της διαρκούς ύπαρξης του Σύμπαντος δεν

είναι δυνατό να γίνει κάτι, που θ� ανάτρεπε τη σταθερότητά τουή κάτι, με το οποίο θα έπαυε να υπάρχει. Αν ήταν δυνατό ναγίνει μια τέτοια αλλαγή ή να εκμηδενιστεί, τότε θα ήταν απότην αρχή αδύνατο να υπάρξει. Γιατί, ο ίδιος ο εαυτός του, οοποίος είναι η μόνη αιτία της ύπαρξής του, θα ήταν συγχρόνωςκαι η μόνη αιτία της εκμηδένισής του και συνεπώς, θα έπρεπενα υπάρχει και συγχρόνως όχι. Αν πρώτα υπήρχε και εξελισσότανκαι ύστερα έπαυε να υπάρχει, τότε δε θα ήταν η ίδια αιτία πουθα προσδιόριζε αυτά τα δυο γενικά και αντίθετα αποτελέσματα.Αν σε κάποια στιγμή ανατρεπόταν η σταθερότητά του, τότε δεθα ήταν ανέκαθεν προσδιορισμένο σαν σύνολο μόνο από τονεαυτό του.

Στην εμπειρία διαπιστώνουμε αρκετά συχνά την ύπαρξη στα-θερότητας σε μια αλλαγή. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε πιοεύκολα πως δεν είναι παράξενο ή ανόητο να μιλάμε για έναΣύμπαν με σταθεροποιημένη ποιότητα και ότι η ύπαρξη σταθε-ρότητας και συνέχειας στα φαινόμενα, παρά τις αλλαγές τους,δείχνει ότι όχι μόνο βρίσκονται μέσα στο χρόνο αλλά και ότιείναι μέρη ενός Τελειωμένου - Κοινού Χρόνου. Ο ίδιος ο εαυτόςμας αλλάζει συνεχώς και τα κύτταρά μας ανανεώνονται, χωρίςωστόσο να γινόμαστε ένας άλλος τελείως διαφορετικός ή σετυχαία συνδεδεμένες στιγμές. Τα στάσιμα κύματα, πουγνωρίζουμε από τη φυσική, όπως το λένε οι ίδιες οι λέξεις είναισταθεροποιημένες αλλαγές και το σώμα που κινείται σε

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 155

ευθύγραμμη ομαλή κίνηση βρίσκεται σε ηρεμία. Στονηλεκτρονικό ταλαντωτή PLL (Phase Locked Loop), πουβρίσκεται σε πολλά σύγχρονα ηλεκτρονικά κυκλώματα, όπως σεραδιόφωνα και τηλεοράσεις, γίνονται ηλεκτρικές αλλαγές, οιοποίες δεν επιτρέπουν την ολίσθηση της προκαθορισμένης(κλειδωμένης) ραδιοσυχνότητας και την επαναπροσδιορίζουν.Η περιοδική επανάληψη παρόμοιων ιδιοτήτων στα υλικά

στοιχεία, η γεωλογική διαμόρφωση των κρυστάλλων, τα ηλε-κτρομαγνητικά κύματα ή τα εναλλασσόμενα ρεύματα, οενδεκαετής κύκλος της ηλιακής δραστηριότητας, οι γαλαξιακέςκαι οι πλανητικές περιστροφές, η αναπαραγωγή των φυτικώνκαι ζωικών κυττάρων, ο κύκλος του νερού, οι εποχές του έτουςέως και η δημιουργία μιας συνεπούς επιστήμης από τηνεπανάληψη μιας μονάδας είναι μερικά από τα αξιοπρόσεκταπαραδείγματα μιας κυκλικότητας και συμμετρίας* στη φύση,δηλαδή μιας σχετικής σταθερότητας στην ίδια την αλλαγή.

Το Σύμπαν είναι το ατροποποίητο σύνολο όλων των τροπο-ποιούμενων πραγμάτων. Δεν έχει ουδεμία δυνατότητα και απότη θεώρηση αυτή είναι ο τελειωμένος και πραγματοποιημένοςΧρόνος. Αν αυτό δε γινόταν μέσα στα όρια μιας μόνο στιγμής,τότε δε θα ήταν σταθεροποιημένο (σαν μια ποιότητασταθεροποιημένων τρόπων αυτενέργειας) ούτε επαρκώςπροσδιορισμένο. Μέσα στα σταθερά όρια αυτής της ευρύτερηςστιγμής διαρκεί ατελείωτα να υπάρχει και συνυπάρχουν όλα τατροποποιούμενα μέρη του με όλους τους σχετικούς δυνατούς

* Η συνεχής διαφοροποίηση, η σχετική σταθερότητα και η ατέλειαστην κυκλικότητα εξηγούνται αναλυτικά πιο πέρα στο έργο.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ156

τρόπους. Οι τρόποι, με τους οποίους είναι ανέκαθεν σανδιαμορφωμένη η ποιότητά του, με τους οποίους συντηρείται καισυνεχίζει να γίνεται ως προς τα σχετικά μέρη του, είναι στοιχείααυτής της ίδιας. Αποτελούν τις (χρονικά αναλυμένες) ποιότητεςτων λεγόμενων εξωτερικών πραγμάτων (του καθενός ως προς ταάλλα) και των απλούστερων υλικών στοιχείων. Οι αλλαγές στηνποιότητα των μερών και στις σχέσεις τους δεν είναι αλλαγέςστην ποιότητα του συνόλου, γιατί η ποιότητα του τελευταίουείναι ή προσδιορίζεται με αυτές.

Η στιγμή, στην οποία υπάρχουμε εμείς σαν εξωτερικά μέρη,είναι ένα μέρος από τη συνολική στιγμή, στην οποία το Σύμπαναρχίζει και τελειώνει να είναι σταθερά αυτό το ίδιο σαντελειωμένος Χρόνος, δηλαδή είναι υποστιγμή. Η συμπαντικήστιγμή δεν αποτελείται από ατελείωτες ή απειράριθμεςμικρότερες στιγμές, διαφορετικά το Σύμπαν δε θα ήταν πάντοτετο ίδιο μέσα στα όρια μιας στιγμής. Τα όρια των υποστιγμών δενπρέπει να είναι μικρότερα από ένα ορισμένο ελάχιστο όριο(διαφορετικά θα ήταν απειράριθμες) και οι υποστιγμές, πουαποτελούν τη συμπαντική στιγμή ως προς τα εξωτερικάπράγματα, είναι ένας καθορισμένος και σταθερός αριθμός.Στο σχετικό παρόν μας, η Συμπαντική Ποιότητα δεν είναι

τελειωμένη, γιατί πάντοτε είμαστε σε μερικές στιγμές της. Δενυπάρχει ποτέ μια στιγμή στη διάρκεια της ύπαρξης τωνεξωτερικών μερών (μια εξωτερική στιγμή), στην οποία εκείνηνα είναι οριστικά ή κοινά τελειωμένη. Αν υποθέσουμε ότι ηδιάρκεια της ύπαρξής μας ήταν ατελείωτη, τότε σε καμιά στιγ-μή μας δε θα έπαυε το Σύμπαν να γίνεται, δηλαδή δε θα παύαμε

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 157

να είμαστε σαν ένα μέρος ανάμεσα σε άλλα. Το Σύμπαν δενάρχισε να υπάρχει και να εξελίσσεται σαν σύνολο, αλλά στοντέλειο εαυτό του περιέχονται οι «ατελείς» εαυτοί του.

Τα πράγματα και οι τρόποι αλληλοεπηρεασμού τους διαρ-κώς αλλάζουν και πρέπει εκείνα του παρελθόντος να επηρεά-σουν μ� έναν πιο έμμεσο τρόπο εκείνα του μέλλοντος, όπωςκαι αντίστροφα. Αυτό θα ήταν αδύνατο να γίνει, αν δεν είχεγίνει ανέκαθεν και αν η πρώτη πραγματικότητα, που συνεχίζειπάντοτε να γίνεται από μια άλλη (και πάντοτε υπάρχει έναπαρελθόν), δεν ήταν συγχρόνως η τελευταία.Το Σύμπαν συνεχίζει να γίνεται σε μια από τις πολλές υπο-

στιγμές, ενώ τα μέρη του υπάρχουν στα όρια μερικών στιγμών,οι οποίες δεν μπορούν να είναι περισσότερες από την υποστιγμήτου ούτε μικρότερες από ένα ελάχιστο όριο. Αυτό, το οποίο είναιτώρα, δεν αποτελεί την άμεση συνέχεια ενός άλλου που προη-γήθηκε και δεν μπορεί να συνεχίζει ατελείωτα να είναι άμεσα τοκάθε επόμενο (γιατί έχει αρχίσει και έχει τελειώσει ανέκαθεν ναγίνεται). Συνεπώς, πρέπει να γίνεται όχι μόνο άμεσα σαν ναγινόταν κάποιο, το οποίο δεν ήταν ποτέ, αλλά και έμμεσα,διαμέσου και των άλλων που ήταν ανέκαθεν. Δηλαδή υπάρχειταυτόχρονα σε πολλές υποστιγμές του*.Μπορούμε να θεωρήσουμε την πραγματικότητα του παρελ-

θόντος σαν ένα μέρος της συνολικής και σαν τέτοιο όχι σταθε-ροποιημένο. Το παρελθόν και το μέλλον � που γνωρίζουμε μόνοεμείς τα μέρη � αποτελούν το παρόν του 100% Σύμπαντος και

* Γαλαξίες;

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ158

ακριβώς έτσι εξηγείται η σχετικότητα του χρόνου μ� έναν εκ-πληκτικό ορθολογικό τρόπο. Διαφορετικά, δε θα υπήρχε λόγος,για να είναι σχετικός, τη στιγμή που θα υπήρχε ένας εξωτερικόςκοινός χρόνος για όλα τα πράγματα. Θα εξελισσόταν όλο τοΣύμπαν και έτσι θα άλλαζαν τα μέρη του μη σχετικά ως προς ταάλλα, ανεξάρτητα από τους τρόπους αλληλεπίδρασής τους καιόχι σαν τρόποι μιας κοινής ουσίας. Επομένως, όταν αναζητάμετην αρχή της εξέλιξής του, δεν μπορούμε παρά να βρίσκουμετην ύπαρξη του αδιαφοροποίητου πραγματικού Σύμπαντος, τοοποίο υπήρχε ανέκαθεν χωρίς έμμεσες αλληλεπιδράσεις καισυνεχίζει σχετικά να γίνεται ταυτόχρονα σε πολλές υποστιγμέςτου. Αυτό σημαίνει ότι οι στιγμές της εξέλιξής του, πουθεωρούνται διαφορετικές ή ανύπαρκτες ως προς τη στιγμή τηςδικής μας ύπαρξης, υπάρχουν πραγματικά από τις πλησιέστερεςως τις πιο μακρινές μας χωρικές αποστάσεις.

Η αρχή και το τέλος της υποστιγμής του Σύμπαντος περιέ-χονται μέσα στα όρια της ευρύτερης στιγμής και πρέπει αυτό, τοοποίο είναι σε μια υποστιγμή, να συνυπάρχει και να συνδέεταιμε τη συμπαντική ποιότητα των άλλων υποστιγμών. Εάν το Σύ-μπαν δεν υπήρχε ταυτοχρόνως σε πολλές υποστιγμές του (πριναπό τη σχετική αρχή του και μετά από το τέλος του), τότε θαμιλούσαμε για ασταθεροποίητο Σύμπαν, το οποίο θα γινότανδιαρκώς και άμεσα σαν σύνολο μέσα στο χρόνο, χωρίς αρχή καιτέλος. Ή αντιθέτως για έναν συνολικό χρόνο, χωρίς σχετική αρχή,χωρίς χρονική διαφορά και σχετική εμμεσότητα - μερικότητα.Το Σύμπαν δεν υπάρχει ταυτόχρονα σε σχέση με τη στιγμή

της δικής μας περιορισμένης ύπαρξης και η συμπαντική στιγμή

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 159

δεν είναι τελειωμένη. Ο αριθμός των μικρότερων στιγμών, στονοποίο αυτή η συνολική μπορεί να διαιρεθεί, δεν υπάρχει όλος σεμια μερική στιγμή, δηλ. όλος στο παρόν μας και γι� αυτό μπο-ρούμε να μιλάμε για ξεχωριστές ή πολλές στιγμές. Αν δεν υπάρ-χει μια έλλειψη ή διαφορά χρόνου μέσα στην έννοια του χρόνου,δεν μπορούμε να νοήσουμε πολλές στιγμές σαν εξωτερικές, παράμόνο μια ευρύτερη χωρίς την έννοια της αλλαγής. Αυτό σημαίνειότι οι μικρότερες στιγμές, ακόμα και έτσι αφηρημένα, δεν μπο-ρούν να νοηθούν σαν σταθερές και ασύνδετες. Γιατί πρέπει ναυπάρχουν με μια συνέχεια, για να αποτελούν την ευρύτερη καιωστόσο, χωρίς ποτέ να υπάρχουν όλες σε σχέση με τα δικά τουςόρια. Η έλλειψη στη συνέχειά τους, δηλ. οι στιγμές που λείπουν,πρέπει να έρχονται από την αλλαγή των παρόντων μετά απόεξωτερικό χρόνο. Οι στιγμές, οι οποίες λείπουν, είναι οι δυνατοίτρόποι-χρόνοι συνδυασμού αυτών που υπάρχουν και έτσι μπο-ρούμε να ορίσουμε ότι η ευρύτερη συνολική στιγμή είναι οαριθμός των ελάχιστων στιγμών της μαζί με τους δυνατούςχρόνους των συνδυασμών τους. Δηλαδή, δεν είναι το άθροισματων ελάχιστων, αλλά ένα γινόμενο με πολλούς δυνατούς τρόπους.Γι� αυτό και το Σύμπαν σαν τελειωμένος Χρόνος είναι μιαποιότητα και όχι μια συνεχής ποσότητα.

Το Σύμπαν μέσα στα όρια μιας ευρύτερης στιγμής είναι πά-ντοτε το ίδιο και συνεπώς, όλες οι μικρότερες στιγμές, στις οποίεςαυτό συνεχίζει να γίνεται σαν εξωτερικό μέρος, υπάρχουν ταυ-τόχρονα. Αντίθετα, ως προς εμάς δεν υπάρχουν ταυτόχρονα καιπάντοτε γίνεται μέσα στα όρια μιας υποστιγμής, στην ίδια στιγ-μή, που εκείνη συνεχίζει να γίνεται μέσα στα όρια πολλών άλλων

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ160

και όχι απειράριθμων υποστιγμών. Από μία άλλη άποψη όλα ταπράγματα έχουν άμεση σχέση μ� ένα και το ίδιο σύνολο (δηλ.συν-υπάρχουν), συνεπώς και στην ίδια συνολική στιγμή. Ενώ ηστιγμή αυτή σε σχέση με τα εξωτερικά πράγματα είναι"διασπασμένη".Η πραγματικότητα στο σύνολο του Χρόνου είναι τελειωμένη

(πριν από τη σχετική στιγμή στην οποία υπάρχουν τα μέρη τηςσαν εξωτερικά). Γι� αυτό δεν είναι μόνο τα πράγματα τωνπροηγούμενων στιγμών, που επηρεάζουν εκείνα των επομένων,αλλά και αντιστρόφως, εκείνα του μέλλοντος επηρεάζουν (ή έχουνεπηρεάσει ανέκαθεν) όσα είναι δυνατό να υπάρχουν και να γί-νονται στις προηγούμενες στιγμές (και έτσι ξανά τον ίδιο τονεαυτό τους). Αν τα πράγματα του παρελθόντος ήταν τελείωςανεπηρέαστα και ανεξάρτητα από εκείνα του μέλλοντος, τότε δεθα συνυπήρχαν στα όρια μιας κοινής ευρύτερης στιγμής, δε θααποτελούσαν ένα σταθερό σύνολο, θα ήταν με απεριόριστες δυ-νατότητες... και αντιστρόφως.

Από τα πράγματα που υπάρχουν τώρα, θα επηρεαστούν ταάλλα που θα υπάρξουν (σαν έμμεσα αποτελέσματα) στο μέλλον,γιατί τα τελευταία γίνονται διαμέσου αυτών των παρόντων πραγ-μάτων και των αλληλοεπηρεασμών τους. Όπως αυτά του παρό-ντος (το παρόν είναι μέλλον ως προς τα προηγούμενα) έχουνεπηρεαστεί από τα προηγούμενά τους και έτσι πιο έμμεσα καιανέκαθεν. Αν αυτοί οι πιο έμμεσοι επηρεασμοί, που συνεχίζονταιπάντοτε με τη συνεπίδραση των άλλων πραγμάτων, δεν είχανγίνει ή προσδιοριστεί ανέκαθεν (χωρίς ν� αρχίσουν να γίνονταιστο σύνολό τους), τότε θα υπήρχαν πρωταρχικά πράγματα, τα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 161

οποία δε θα είχαν επηρεαστεί έτσι έμμεσα από άλλαπροηγούμενα. Ενώ οι πιο έμμεσοι επηρεασμοί δε θα είχαν πάψεινα γίνονται, δε θα ήταν όλα τα πράγματα επηρεασμένα με τονίδιο πιο έμμεσο τρόπο και ο πιο έμμεσος τρόπος επηρεασμού δεθα υπήρχε σαν σταθεροποιημένος. Συνεπώς, δε θα υπήρχε μιαενιαία πραγματικότητα με σταθεροποιημένη ποιότητα μέσα σταόρια μιας ευρύτερης στιγμής και τα μέρη της θα υπήρχαν μεαπεριόριστους τρόπους (σα να έλειπαν πάντοτε μερικές αιτίες).Οι πιο έμμεσοι τρόποι επηρεασμού έχουν πάψει να γίνονται,ακριβώς γιατί δεν άρχισαν να γίνονται. Όπως δεν άρχισαν ταπράγματα διαμέσου μερικών άλλων πρωταρχικών. Αυτοί οι πιοέμμεσοι τρόποι υπάρχουν πάντοτε σαν σταθεροποιημένοι κοινοίτρόποι αλληλεπίδρασης και αποτελούν τη σχετική αρχή-φορέαγια τη διαμόρφωση των έμμεσων-εξωτερικών πραγμάτων, τουςφορείς της εμμεσότητας, τους οποίους ονομάζουμε ύλη.

Τα υλικά στοιχεία είναι οι σταθεροποιημένοι τρόποι, με τουςοποίους το Σύμπαν έχει γίνει ανέκαθεν στην ελάχιστη στιγμήτου και σαν την πιο αφηρημένη πραγματικότητα αποτελούν τιςαπλούστερες ποιότητες πραγμάτων. Σαν τρόποι ύπαρξης μιαςκοινής ουσίας είναι οι ελάχιστες στιγμές, από τις οποίες αρχίζειεκείνο να γίνεται σχετικά έμμεσα και σε ευρύτερες χρονικές στιγ-μές, δηλαδή είναι η σχετική αρχή του Χρόνου. Το ότι η λεγόμενηύλη δεν μπορεί να διαιρεθεί ατελείωτα ή χωρίς να πάψει ναείναι με την ίδια ποιότητα, αυτό εξηγείται γιατί δεν είναι ουσία,αλλά τρόπος ύπαρξης μιας κοινής ουσίας. Διαφορετικά, σανουσία δε θα μπορούσε να διαιρεθεί ή θα έπρεπε να διαιρείταιατελείωτα, χωρίς να μετατρέπεται και αυτή η δυνατότητα θα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ162

σήμαινε ότι έχει απεριόριστες δυνατότητες και τελικά, ότι τοάμεσο Σύμπαν δεν είναι σταθεροποιημένο σαν τελειωμένοςΧρόνος.

Οι σύνθετες ποιότητες διαμορφώνονται με αυτές τις απλού-στερες σαν ευρύτερες στιγμές σε σχετικά μεγαλύτερες στιγμέςκαι όχι μόνο από αυτές ή ανεξάρτητα από μια προηγούμενησύνθετη πραγματικότητα. Γι� αυτό η στιγμή ή ο τρόπος, πουεπιδράει κάθε πράγμα και ειδικότερα τα υλικά στοιχεία, δενεξαρτάται μόνο έμμεσα (ή εξωτερικά) από τη διαφορετικήστιγμή, στην οποία επιδράει το κάθε άλλο σαν εξωτερικόανεξάρτητο μέρος και τα ίδια αυτά τα στοιχεία, στην ουσία,είναι διαρκώς τρόποι επίδρασης (πριν ακόμα να επηρεαστούνέμμεσα).Έχουν εκ των προτέρων μερικές σταθερές δυνατότητεςκαι μπορούν ν� αλληλεπιδρούν με ορισμένους σταθερούςτρόπους (δηλ. οι τρόποι με τους οποίους αλληλεπιδρούν είναιεκ των προτέρων επηρεασμένοι από τις επιδράσεις των άλλων),παρά το ότι δεν επηρεάζονται μόνο με ένα σταθερό τρόπο απότο εξωτερικό τους. Έτσι αυτά τα ίδια επηρεάζουν καιπροκαθορίζουν τους τρόπους, με τους οποίους επηρεάζονται καιγίνονται εκ των υστέρων τους.Αν οι ποιότητες των μερών και οι αλλαγές στους τρόπους

του αλληλοεπηρεασμού τους ήταν προσδιορισμένες μόνο έμ-μεσα, εκ των υστέρων ή εξωτερικά, όλα θα ήταν ασταθή, χωρίςποιότητα και χωρίς επαρκή αιτία, ενώ αν ήταν μόνο άμεσα,από μια προηγούμενη κοινή αιτία, τότε όλα θα ήταν μόνοσταθερά προσδιορισμένα και τίποτε δε θα άλλαζε.Τα ίδια τα πράγματα είναι μερικές αιτίες, όχι μόνο αποτελέ-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 163

σματα, γιατί η επίδρασή τους δεν είναι προσδιορισμένη μόνοαπό τα προηγούμενά τους πράγματα ή από μια πρώτη αιτία,μετά από την οποία δεν υπάρχει άλλη και τα ίδια είναι δραστήριαάμεσα. Αυτή η δυνατότητα της δικής τους δράσης ν� αλλάξουντο αποτέλεσμα του προηγούμενου προσδιορισμού, ναδημιουργήσουν ένα άλλο και να επηρεάσουν διαφορετικά τουςτρόπους που θα επηρεαστούν δε θα υπήρχε, αν τα πράγματαήταν προσδιορισμένα μόνο έμμεσα, μόνο από κάποια άλλαπροηγούμενα ή από μια εξωτερική τους αιτία. Γιατί τότε δε θαυπήρχαν η ποιότητα, η συνθετότητα, η αμεσότητα, οι σταθεροίτρόποι σύνδεσης, οι ταυτόχρονες εξωτερικές σχέσεις, ησταθερότητα και η συνέχεια μέσα στη δραστηριότητα. Η ίδια ηύπαρξή τους είναι αποτέλεσμα ενός προσδιορισμού πουσυντελείται ταυτοχρόνως εκ των υστέρων εκείνων. Γιατί τομέλλον είναι μέρος ενός συνολικού παρόντος, το οποίο αναλογείσε μια ανέκαθεν (αδημιούργητη) ποιοτική Ύπαρξη και η αρχήτων μερών δε βρίσκεται μόνο στο σχετικό παρελθόν τους, όπωςμοιάζει μέσα στο σχετικό εξωτερικό χρόνο. Η αρχή τους είναιπροκαθορισμένη και συνπροσδιορισμένη ακόμα και από το δικότους μέλλον. Τα πράγματα συνεχίζουν να προσδιορίζουν σανξεχωριστές αρχές, γιατί η ύπαρξή τους είναι σαν ένα μέρος μιαςκαι της ίδιας αυτοπροσδιορισμένης ποιότητας και όχι μόνο έναεξωτερικό μέρος (το οποίο δεν μπορεί να επηρεάσει ή δεν έχειεπηρεάσει το αποτέλεσμα του προηγούμενου προσδιορισμού, απότον οποίο αυτό το ίδιο καθορίστηκε).

Τα πράγματα που υπάρχουν στο τώρα έχουν επηρεαστεί έμ-μεσα από τα άλλα που υπήρξαν στο πριν και από εκείνα που θα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ164

υπάρξουν στο μετά τους. Αυτό έχει γίνει ανέκαθεν, ανεξάρτητααπό ποια στιγμή αρχίζουν να υπάρχουν, με τον πιο έμμεσοτρόπο, ο οποίος είναι κοινός για κάθε πράγμα και με τον οποίοδιαμορφώνεται η ποιότητά του. Έτσι δεν είναι δυνατό ναυπάρξουν στο μέλλον πράγματα, τα οποία δεν μπορούν ναυπάρξουν ή που δεν έχουν επηρεαστεί τόσο έμμεσα. Αντιστρόφως,εκείνα που υπήρξαν στο παρελθόν μπορούσαν να υπάρξουν, γιατίσυνπροσδιορίστηκαν όχι μόνο εκ των προτέρων αλλά και απόεκείνα του μέλλοντος.Τα πράγματα έχουν άμεση σχέση με μια κοινή ουσία, με την

οποία είναι άμεσα ενωμένα και συσχετισμένα σαν μέρη της καιμέσα στα όρια μιας μέγιστης στιγμής έχουν ανέκαθεν αλληλοε-πηρεαστεί. Τα αποτελέσματα αυτής της άμεσης συντελεστικό-τητάς τους (της ανέκαθεν αλληλεπίδρασή τους) είναι ανέκαθενπραγματοποιημένα και μέσα στα όρια μικρότερων στιγμών απο-τελούν την ίδια την ποιότητά τους με τις δυνατότητές της. Ηποιότητά τους είναι εκ των προτέρων διαμορφωμένη, συνεπώςκαι οι τρόποι, με τους οποίους μπορούν εκείνα ν� αλληλοεπη-ρεαστούν έμμεσα (εκ των υστέρων τους). Έτσι λοιπόν, και απόαυτήν την υπερβολική θέση, οι έμμεσες αλληλεπιδράσεις τουςδεν μπορούν να είναι απεριόριστες. Ο πιο έμμεσος τρόπος, μετον οποίο επηρεάζει το ένα το άλλο ύστερα από μια στιγμή καιδιαμέσου όλων των άλλων, πρέπει να είναι κοινός και σταθερά οίδιος, να μην υπάρχει πάντοτε ένας άλλος περισσότερο έμμεσος.Μόνο με τη δυνατότητά τους να υπάρχουν (σχετικά εκ των

υστέρων) τα πράγματα, έχουν συντελέσει στο να είναι αυτή πουπάντοτε ήταν η Συμπαντική Δραστηριότητα και η ποιότητά τουςστις μικρότερες στιγμές. Γιατί η δυνατότητα αυτή είναι ανέκαθενπραγματοποιημένη μέσα στα όρια μιας ευρύτερης στιγμήςανέκαθεν τελειωμένης^ ενώ στα όρια μικρότερων στιγμώνυπάρχουν σαν εξωτερικά -έμμεσα μέρη με μια αρχή και ένα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 165

τέλος μέσα στον εξωτερικό χρόνο. Αν ένα πράγμα δεν μπορούσενα υπάρξει ή αν αντίθετα μπορούσε να υπάρξει ένα, που δενυπήρξε ποτέ στο απεριόριστο παρελθόν τους, τότε ο πιο έμμεσοςτρόπος επηρεασμού δε θα ήταν τελειωμένος και πραγματοποιη-μένος και σε τελική ανάλυση, η Συμπαντική Ποιότητα δε θαήταν σταθεροποιημένη και δε θα υπήρχε. Αντιθέτως, είναισταθεροποιημένη, υπάρχει ταυτόχρονα ως προς τον εαυτό τηςκαι κανένα μέρος της δε γίνεται απροσδιόριστο, σε απροσδιόρι-στες στιγμές ή τελείως ανεπηρέαστα από τα υπόλοιπα. Μπο-ρούμε να πούμε και το αντίστροφο, ότι όλα είναι επαρκώς προσ-διορισμένα από το κοινό σύνολό τους και γι� αυτό ταυτόχροναπραγματοποιημένα (μέσα στα όρια μιας συνολικής στιγμής).

Οι δυνατότητες πραγματοποιούνται (ή όχι) σχετικά εκ τωνυστέρων και έμμεσα, ενώ η Συνολική Ποιότητα είναι ανέκαθεν� άμεσα τελειωμένη στο σύνολο των στιγμών της και πάντοτεπροϋπάρχει κάποιο πράγμα. Επομένως, οι δυνατότητες υπάρχουνπάντοτε, και μέσα στα όρια της συνολικής στιγμής δεν μπορούννα μην πραγματοποιηθούν. Η πραγματοποίησή τους δεν είναιανεξάρτητη από την ποιότητα των πραγμάτων μέσα στο χρόνοκαι δεν εξαρτάται μόνο εκ των υστέρων από κάποιες περιστά-σεις ή πράγματα που θα μπορούσαν να μην υπάρξουν ποτέ. Αυτό,το οποίο αλλάζει, είναι η στιγμή, ο τόπος και ο τρόπος που θαπραγματοποιηθούν (μέσα στο σχετικό χρόνο), όχι η ύπαρξή τους.Γι� αυτό δεν είναι διαρκώς το ίδιο δυνατές για πραγματοποίηση,δηλαδή αυτή δεν είναι σταθερά προσδιορισμένη και υπάρχειμια λιγότερη ή περισσότερη προτεραιότητα για να γίνει, τηνοποία ονομάζουμε πιθανότητα. Λ.χ. αύριο είναι δυνατόν να μην

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ166

ανατείλει ο ήλιος, όπως είναι δυνατό να ανατείλει, ωστόσο αυτέςοι δυο δυνατότητες δεν έχουν «ίση» αλήθεια. Δεν είναι απλώςδυνατό, είναι πιθανό πως ο ήλιος θ� ανατείλει, γιατί ακόμα υπάρ-χουν οι γνωστοί συσχετισμοί των γνωστών πραγμάτων.Η διαφορά ανάμεσα στην πιθανότητα και στη δυνατότητα

είναι διαφορά στο δυνατό με προτεραιότητα πραγματοποίησης,στο υπό εξέλιξη δυνατό ή στο δυνατό με μεγαλύτερη συχνότηταπραγματοποίησης και στο δυνατό υπό σταθερούς όρους. Ενώ τοαπλώς δυνατό είναι γενικότερη έννοια, είναι κάθε τι που μπορείνα γίνει σε κάποιες ακαθόριστες περιστάσεις υπό όλους τουςόρους, χωρίς περιορισμό ή ανεξάρτητα από κάποιαπροτεραιότητα. Η προτεραιότητα και ευρύτερα η πιθανότηταπραγματοποίησης είναι μια από τις ειδικότερες συνέπειες τηςΣυμπαντικής σταθερότητας, της προϋπάρχουσας αμεσότητας καιτων χρονικών ορίων μέσα στα οποία γίνονται τα πράγματα σανέμμεσα,όπως είναι ευρύτερα η ύπαρξη των κοινών στοιχείων.

Πριν περάσουμε στην τελική έννοια-κλειδί για την επεξή-γηση της σχετικότητας του χρόνου και της δυνατότητας να υπάρ-χουν πράγματα εκ των υστέρων, σαν εξωτερικά μέσα στο τε-λειωμένο σύνολό τους, στην έννοια του χώρου, θα παραθέσουμεμερικές διατυπώσεις συσχετισμών. Μόνο και μόνο προς επεξερ-γασία, με την αμφιβολία για την αξιοπιστία τους και χωρίς νατις χρησιμοποιήσουμε σαν βασικές στην παρά πέρα εξέλιξη τηςθεωρίας. Γι� αυτό και θα μείνουμε ανεπηρέαστοι από την αστοχίαή την παρέκκλισή τους.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 167

Γνωρίζοντας ότι ο χρόνος είναι τα ίδια τα πράγματα με τιςαλλαγές τους και ότι το Σύμπαν υπάρχει τελειωμένο μέσα σταόρια μιας ευρύτερης στιγμής, βρίσκουμε την ύπαρξη μιας μέγι-στης και μιας ελάχιστης διάρκειας στην αλληλεπίδρασή τουςκαι την άμεση σχέση της με την ποιότητά τους, η οποία υπάρχεισαν δραστηριότητα μιας κοινής ουσίας.Ο πιο έμμεσος τρόπος, με τον οποίο κάθε πράγμα σαν εξω-

τερικό έχει επηρεάσει τα άλλα, είναι πραγματοποιημένος εκ τωνπροτέρων μέσα στα όρια μιας μέγιστης στιγμής, στην ίδια γιακάθε πράγμα. Δηλαδή, έχει γίνει μέσα στα όρια της διάρκειας,στην οποία υπάρχει η συνολική πραγματικότητα (σε μεγαλύτερηδιάρκεια από την υποστιγμή της).Το αποτέλεσμα της πιο έμμεσης αλληλεπίδρασης, πραγματο-

ποιημένο ανέκαθεν, αποτελεί ένα σταθεροποιημένο τρόπο επη-ρεασμού, την αρχή-φορέα για κάθε έμμεση αλληλεπίδραση καιγια τη διαμόρφωση της ποιότητας των πραγμάτων σχετικά εκτων υστέρων. Είναι ο τρόπος, με τον οποίο η κοινή ουσία (ή τοΣύμπαν) γίνεται ανέκαθεν στην ελάχιστη στιγμή της και αυτόντο σταθεροποιημένο τρόπο στην εμπειρική φυσική τον ονομάζουνύλη ή μάζα.Από τη μέγιστη διάρκεια, στην οποία είναι τελειωμένη η

Συμπαντική Ποιότητα (ή έχει γίνει ο πιο έμμεσος επηρεασμός),εξαρτάται και καθορίζεται ο μέγιστος αριθμός των φορέων δια-μέσου των οποίων αυτή γίνεται σε σχέση με τα σχετικά εξωτερικάπράγματα και ο αριθμός των ελάχιστων στιγμών, που αυτή ησυνολική διάρκεια αποτελείται.Ο πιο έμμεσος τρόπος αλληλεπίδρασης (ή ο τρόπος με τον

οποίο αρχίζει να γίνεται πιο έμμεσα ένα πράγμα) είναι πραγμα-τοποιημένος ταυτόχρονα για κάθε μέρος της πραγματικότηταςκαι υπάρχει σαν κοινό αποτέλεσμα στην ποιότητά τους.Επομένως, η ποιότητα της κοινής ουσίας, που σχετικά γίνεται

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ168

σε στιγμές μεγαλύτερες της ελάχιστης, περιέχει τους τρόπουςπου γίνονται στην ελάχιστη στιγμή.Η ελάχιστη στιγμή, στην οποία γίνεται η κοινή ουσία (ή ο

χρόνος στον οποίο είναι μόνο ένας φορέας-αποτέλεσμα του πιοέμμεσου τρόπου αλληλεπίδρασης), είναι η ελάχιστη διάρκειαπου μπορεί να γίνει μια αλληλεπίδραση διαμέσου αυτού τουφορέα και είναι ίση με αυτόν τον ίδιο το φορέα. Η διάρκειααυτή στην εμπειρική φυσική ονομάζεται ενέργεια. Η μάζα είναισταθεροποιημένος τρόπος ενέργειας (ο οποίος γίνεται στηνελάχιστη στιγμή, με τον πιο άμεσο τρόπο, με την ελάχιστηαλληλεπίδραση), ενώ η ενέργεια είναι αποσταθεροποιημένη μάζα(τρόπος), η οποία γίνεται σε στιγμές μεγαλύτερες της ελάχι-στης ή έμμεσα.Ο πιο άμεσος τρόπος αλληλεπίδρασης διαμέσου του φορέα

του πιο έμμεσου τρόπου (ή της ελάχιστης στιγμής) δεν μπορείνα γίνεται σε μικρότερη στιγμή από αυτήν, στην οποία αυτός οίδιος γίνεται και είναι σταθεροποιημένος. Αυτή είναι η μέγιστηενέργεια που μπορεί να έχει εκ των υστέρων αυτός ο φορέας,χωρίς να αποσταθεροποιείται.Όταν ο φορέας του πιο έμμεσου επηρεασμού επηρεάζει έναν

άλλο με τον πιο άμεσο τρόπο ή στην ελάχιστη στιγμή, τότεμπορούν να συνυπάρχουν σε μια ευρύτερη κοινή στιγμή (ή σεμια πολλαπλάσια της ελάχιστης).Η διάρκεια, στην οποία έχει πραγματοποιηθεί ο πιο έμμεσος

τρόπος αλληλοεπηρεασμού, είναι ίση με τη διάρκεια, στην οποίαυπάρχει το Σύμπαν σε όλες τις υποστιγμές του. Αν αυτή η πιοέμμεση αλληλεπίδραση είχε πραγματοποιηθεί σε μικρότερη διάρ-κεια από εκείνη της συνολικής στιγμής, τότε θα υπήρχαν πράγ-ματα, τα οποία δεν έχουν αλληλεπιδράσει με τον πιο έμμεσοτρόπο και θα είχαν απροκαθόριστες και ατελείωτες δυνατότητεςν� αλληλοεπηρεάζονται με απεριόριστους τρόπους και σε απε-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 169

ριόριστες στιγμές. Αν η διάρκεια της συνολικής στιγμής ήτανμικρότερη από την άλλη, τότε η τελευταία θα είχεπραγματοποιηθεί λιγότερο έμμεσα, ο αριθμός των ελάχιστωνστιγμών θα ήταν μικρότερος και θα υπήρχαν λιγότερα πράγματα.Η υποστιγμή, στην οποία υπάρχει το Σύμπαν, είναι πάντοτε

μικρότερη από τη διάρκεια, στην οποία έχει γίνει ο πιο έμμεσοςεπηρεασμός και ο αριθμός των φορέων του μέσα στα όρια αυτήςτης υποστιγμής είναι μικρότερος από το συνολικό αριθμό.Τα πράγματα που υπάρχουν στο Σύμπαν (ή στο σύνολο) μιας

υποστιγμής διαμορφώνονται και αλληλοεπηρεάζονται με τουςίδιους φορείς-αποτελέσματα (του ίδιου πιο έμμεσου τρόπου αλ-ληλεπίδρασης), που διαμορφώνονται και αλληλοεπηρεάζονταιτα πράγματα των άλλων χρόνων και συνόλων ή στο Σύμπαντων άλλων υποστιγμών. Συνάγεται ότι η ελάχιστη στιγμή, στηνοποία μπορούν εκείνοι οι φορείς να αλληλεπιδράσουν, είναι ηίδια.

σελ. 170

VI.Για το χώρο (και τη σχέση του με το χρόνο).

Δείχναμε την εξάρτηση των αντιληπτών πραγμάτων από τολεγόμενο κενό χώρο, αλλά θεωρούσαμε αυτονόητο ότι εκείνοςδεν εξαρτάται από εκείνα. Με την έννοια του κενού χώρου δενμπορούμε ν� αποφύγουμε την απορία πώς κάτι, το οποίο δενείναι τίποτε, μπορεί και είναι τόσο χρήσιμο και αναγκαίο γιατην ύπαρξη των αντιληπτών πραγμάτων και τους δίνει την κοινήδυνατότητα ν� αλληλοεπηρεάζονται με πολυάριθμους τρόπους.Η άποψη αυτή για το χώρο υπονοεί ότι τα πράγματα έχουν τηδυνατότητα να γίνονται και να συνυπάρχουν, χωρίς αυτή ναείναι άμεσα δική τους. Απ� αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι ολεγόμενος χώρος δεν είναι κενός ή ανεπηρέαστος, ακόμα και ανήταν αλήθεια ότι τ� αντιληπτά πράγματα είναι τελείωςανεξάρτητα από αυτόν. Δηλαδή, υπάρχουν ή δεν υπάρχουναλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε αυτόν και σ� εκείνα, ο λεγόμενοςχώρος δεν μπορεί να είναι ένα είδος ανυπαρξίας.

Το Σύμπαν δεν αλληλεπιδράει σαν μέρος με κανένα άλλοπράγμα, είναι πάντοτε το ίδιο και η συνολική αιτία στον εαυτότου και δε βρίσκεται σε κανένα περιβάλλον σαν εξωτερικό. Είναιακίνητο και δε βρίσκεται μέσα σε αυτό που αντιλαμβανόμαστεσαν κενό χώρο. Από αυτήν την απλή άποψη και μόνον μπορούμενα συμπεράνουμε σαν τον Παρμενίδη (περ. 515-440 π.Χ.) ότι τοΣύμπαν δεν έχει όγκο, δεν έχει θερμοκρασία, δεν έχει βάροςούτε σχήμα ούτε διαστάσεις και δε βρίσκεται σε καμιά διεύθυνση

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 171

ή απόσταση. Αυτές οι σταθερές δυνατότητες και ιδιότητες πουδιαπιστώνονται στην εξωτερική εμπειρία μας υπάρχουν μόνομε εξωτερικές ή έμμεσες αλληλεπιδράσεις. Άμεσα υπάρχει μόνοη ουσία. Το να ρωτάμε τι υπάρχει έξω από το Σύμπαν είναι τοίδιο ανόητο, όσο το να ρωτούσαμε τι υπάρχει πίσω από τα φα-νταστικά βουνά που βλέπουμε ζωγραφισμένα σ� έναν πίνακα.Έξω από το Σύμπαν «υπάρχει» το τίποτε.Εάν υπήρχε ο χώρος με αυτήν την έννοια, σαν κενός και

ανούσιος, και συνεχιζόταν χωρίς τέλος έξω από τοσταθεροποιημένο Σύμπαν, θα ήταν ακατάληπτο να πούμε ότι τοτελευταίο βρίσκεται μέσα σ� ένα χώρο, χωρίς να υπάρχει κανέναάλλο πράγμα, ακόμα και αν δεν ήταν αμετακίνητο. Η μετακίνησηενός μόνο πράγματος με οποιονδήποτε τρόπο μέσα σ� έναντελείως κενό και ανούσιο χώρο δε θα επέφερε εξωτερικές αλλαγές,ούτε άμεσα αυτού του ίδιου, γιατί η ποιότητά του δε θα ήταναπό έμμεσους-εξωτερικούς τρόπους αλληλεπίδρασης ή δε θαυπήρχε σαν ενιαία. Ποια θα ήταν η χρησιμότητα της ύπαρξηςαυτού του χώρου; Δε θα ήταν καμιά.

Η πραγματικότητα (ή η κοινή ουσία) στις μικρότερες στιγ-μές της συνεχίζει διαρκώς να γίνεται. Για να είναι δυνατό ναδιαμορφώνονται οι ποιότητες των πραγμάτων και να συνδέονταιμε διάφορους τρόπους σε πολλές άλλες στιγμές, πρέπει να μηναλληλεπιδρούν μόνο με τον πιο άμεσο τρόπο ούτε μόνο με τονπιο έμμεσο (δηλ. σε μικρότερη στιγμή της ελάχιστης ή σε μεγα-λύτερη της μέγιστης). Τα πράγματα υπάρχουν σε διαφορετικέςστιγμές, γίνονται και δεν αλληλεπιδρούν με τον πιο άμεσο τρόπο,διαμέσου των τρόπων εκείνων, που η κοινή ουσία έχει γίνει

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ172

ανέκαθεν στην ελάχιστη στιγμή της, σε κάθε στιγμή της. Η ύληείναι η σχετική αρχή της συνθετότητας, είναι ο φορέας, διαμέσουτου οποίου τα πράγματα μπορούν και αρχίζουν να υπάρχουνσαν εξωτερικά ανάμεσα στα άλλα, να συνδυάζονται σαν πολλάκαι διαφορετικά, σαν ελλιπή με απραγματοποίητες δυνατότητεςκαι ν� αλληλεπιδρούν σε πολλές στιγμές, ενώ η ίδια δεν υπάρχειεξωτερικά ως προς το σύνολο των πραγμάτων, ούτε πριν απόαυτό. Έτσι, η αρχή της ύπαρξής τους και των σχέσεών τουςγίνεται σχετικά μ� έμμεσο-εξωτερικό τρόπο.Η δυνατότητα ν� αλληλεπιδρούν τα πράγματα ή λιγότερο

έμμεσα οι φορείς της εμμεσότητας και να διαμορφώνονται οιποιότητες των πραγμάτων σε στιγμές μεγαλύτερες της ελάχι-στης* είναι γενικά η ύπαρξη της υπόλοιπης πραγματικότητας (ήτης κοινής ουσίας), που έχει γίνει σε μηδενική στιγμή και ανέκα-θεν προϋπάρχει σε άλλες υποστιγμές. Με άλλα λόγια, η ποιότη-τα του Σύμπαντος που δεν είναι στην υποστιγμή του δικού μαςκαι οι αλλαγές που είναι δυνατό να γίνονται σχετικά έμμεσα μετα υλικά στοιχεία είναι η κοινή ποιοτική δυνατότητα που ονο-μάζεται χώρος. Το υπόλοιπο της Συμπαντικής Ποιότητας, ωςπρος την ποιότητα μιας υποστιγμής της, υπάρχει σαν άμεσηκοινή δυνατότητα του κάθε μέρους να γίνει και ν� αλληλεπιδρά-σει όπως μπορεί και σε κοινή στιγμή με κάποια άλλα. Αλλά ηδυνατότητα αυτή δεν είναι απεριόριστη, γιατί τα πράγματαυπάρχουν σχετικά σε μικρότερες στιγμές σαν έμμεσα, στην ίδιαστιγμή που το Σύμπαν είναι τελειωμένο μέσα στα όρια τηςμέγιστης στιγμής του. Με αυτήν την έννοια την προσδιορίσαμεως ποιοτική, γιατί τα όρια της καθορίζονται από την ποιότητατου Σύμπαντος στις διάφορες υποστιγμές του. Αν η πραγματι-κότητα δεν είχε γίνει ανέκαθεν ή σε προηγούμενες στιγμές, πριν

* Δηλαδή αμεσότητα σχετικά εκ των υστέρων.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 173

από τη στιγμή που ακόμα γίνεται ως προς εμάς, τότε δε θαυπήρχε χώρος.

Ο χώρος είναι το παρελθόν και το μέλλον του δικού μας σύ-μπαντος, όπως και το δικό μας μαζί με την ποιότητά του στιςάλλες υποστιγμές είναι ο χώρος για ένα άλλο. Η ύπαρξη αυτήςτης μη αντιληπτής πραγματικότητας διαπιστώνεται στην εμπει-ρία από την έμμεση και τη συνολική αλληλεπίδρασή της μ� εκεί-να που αντιλαμβανόμαστε και πιο άμεσα σαν αδιαφοροποίητα,αμερή και ποσοτικά πράγματα, σαν συνολική ενέργεια ή σανκοινοί φορείς αλληλεπιδράσεων. Λόγου χάρη, η βαρύτητα, ηηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, η πυρηνική ενέργεια, οι χωρικέςοπές, η θερμότητα, η «απροσδιοριστία» στην κίνηση τωνηλεκτρονίων, όλα αυτά έχουν φανερή σχέση όχι μόνο με τηλεγόμενη ύλη και τα αντιληπτά πράγματα αλλά και μ� εκείνοπου φαίνεται σαν κενός χώρος.Λέγεται ότι πολλά από τ� αστέρια που βλέπουμε έχουν πά-

ψει να υπάρχουν και ότι το φως τους φθάνει τώρα ως εμάς, δια-σχίζοντας πολύ μεγάλες αποστάσεις. Αντίθετα από αυτό, ο χώ-ρος φαίνεται σαν κάτι ανύπαρκτο, αλλά δεν είναι τέλεια έλλειψηπραγματικότητας και γι� αυτό αλληλοεπηρεάζεται με τ� αντιλη-πτά πράγματα. Ο «κενός» χώρος μας δείχνει από τις αισθήσειςαυτό που είναι σταθερά το Σύμπαν, μη δείχνοντάς μας τα σχετι-κά μη κοινά γνωρίσματα στις αντιλήψεις μας: φαίνεται ακίνη-τος, αδιαμέριστος, παντοτινός, κοινός για όλους, ασχέτιστος, ατρο-ποποίητος, σαν ένα πράγμα καθαυτό. Όλες οι δυνατότητες στηνουσία είναι ανέκαθεν πραγματοποιημένες μέσα στα όρια μιαςσυνολικής στιγμής και επομένως, στις αντιλήψεις που έχουμε

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ174

εμείς σαν μέρη στις μικρότερες στιγμές μας, πρέπει να βρίσκεταιη συνύπαρξη πολλών διαφορετικών πραγμάτων και ταυτοχρόνωςη μη ύπαρξη πολλών άλλων. Με άλλα λόγια, ο χώρος είναι οκοινός χρόνος μέσα στον οποίο υπάρχει σχετικά σαν σύνολο ηέμμεση, εξωτερική και διαρκώς τροποποιούμενη πραγματικότη-τα σαν ένα μέρος εκείνου (και όπως γίνεται αντιληπτή από εμάςδιαμέσου κάποιων μερών). Συνεπώς, πρέπει να βρίσκουμε στιςαντιλήψεις μας τη μη αντιληπτή και υπαρκτή πραγματικότητα,την οποία αποτελεί το λεγόμενο κενό με τους διάφορους τρόπουςτου.

Τα πράγματα δεν επηρεάζονται μόνο με τον πιο έμμεσο τρόπο(μόνο μετά από μια μέγιστη διάρκεια), αλλά και με άμεσο τρόπο,δυνατότητα την οποία έχουν, γιατί γίνονται σε στιγμές μικρότε-ρες από τη συνολική στιγμή, στην οποία είναι (σε χρόνο μηδέν)ανέκαθεν η Συμπαντική Ποιότητα. Ο χώρος είναι η εκ των προ-τέρων πραγματοποίηση με όλους τους δυνατούς τρόπους όλωνεκείνων, που μπορούν να γίνονται σχετικά εκ των υστέρων μετους φορείς της εμμεσότητας και υπάρχει σαν ενέργεια για τηδυνατότητα όσων γίνονται διαμέσου των τελευταίων. Είναι ηπραγματικότητα με όλους τους δυνατούς τρόπους, ενώ τα αντι-ληπτά πράγματα και αυτοί οι φορείς είναι μερικοί από εκείνουςτους δυνατούς τρόπους.Η επίδραση του χώρου στην ποιότητα των πραγμάτων γίνε-

ται σε στιγμή μικρότερη της ελάχιστης, δηλαδή με άμεσο τρόποκαι ταυτόχρονα σε όλους τους υλικούς φορείς του πιο έμμεσουτρόπου, με τους οποίους διαμορφώνονται. Έτσι μ� έμμεσο τρόποσε μεγαλύτερες στιγμές διαμέσου αυτών των φορέων σε κάποιους

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 175

άλλους. Αντιστρόφως, η επίδραση των πραγμάτων στο χώρο γί-νεται με τις αλλαγές στους φορείς της εμμεσότητας, οι οποίοιυπάρχουν σαν μια διακοπή στην ταυτόχρονη ενέργεια-χώρο. Οχώρος επιδρά διαρκώς στους τελευταίους, όπως και αντίστροφα,γιατί συνδέονται άμεσα με αυτόν σαν σταθεροί τρόποι, με τουςοποίους σχετικά έμμεσα η Συμπαντική Ποιότητα δεν έχει γίνει.Ο χώρος υπάρχει ως ενέργειά τους και ως ενέργεια, που ανέκαθενσυνεχίζει να μετατρέπεται σε φορείς έμμεσης αλληλεπίδρασης(στην αρχή της υποστιγμής του Σύμπαντος;).Η αρχή της ύπαρξης των φορέων εμμεσότητας και των δυνα-

τών τρόπων αλληλεπίδρασής τους είναι άμεσα ο χώρος ή η κοινήουσία, της οποίας είναι σχετικά τρόποι και δε βρίσκεται μέσα στοχώρο για το σύνολό τους. Αν άρχιζαν να υπάρχουν μέσα στο χώρο,τότε θ� άρχιζαν έμμεσα και σε στιγμή μεγαλύτερη της ελάχιστηςΤότε το Σύμπαν θα γινόταν μόνο έμμεσα σαν εξωτερικό (εκ τωνυστέρων) και δε θα ήταν ανέκαθεν τελειωμένο ή σαν προηγούμενηάμεση σύνθεση. Ο χώρος δε θα προϋπήρχε, θα δημιουργούνταν.Όμως, κάθε αρχή μέσα στο χώρο γίνεται σχετικά εκ των υστέρωνμε τους φορείς της εμμεσότητας και η αρχή της ύπαρξης αυτώντων φορέων βρίσκεται εκτός χώρου, δηλαδή είναι άμεση και γί-νεται σε απόσταση μικρότερη της ελάχιστης από το Σύμπαν τωνυπόλοιπων υποστιγμών, το οποίο σχετικά δεν υπάρχει.

Η διάρκεια, στην οποία οι φορείς της εμμεσότητας μπορούννα υπάρχουν και ν� αλληλεπιδράσουν με πολλούς τρόπους στηνίδια στιγμή (ή με άλλους φορείς), είναι και ονομάζεται απόστα-ση. Η διάρκεια αυτή είναι πάντοτε μεγαλύτερη από την ελάχι-στη (που είναι αυτοί οι ίδιοι οι φορείς σαν αρχικοί τρόποι) και

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ176

γι� αυτό οι φορείς της εμμεσότητας σχετικά είναι τα πράγματαμε τους λιγότερους ταυτόχρονους τρόπους αλληλεπίδρασης. Δηλ.είναι τ� απλούστερα στοιχεία, τα οποία ονομάζουμε ύλη,αποτελούν μια σχετική έλλειψη ποιότητας και πραγματικότηταςκαι δεν αλληλοεπηρεάζονται με πολλά διαφορετικά πράγματαστην ίδια στιγμή. Με αυτήν την έννοια η χωρική απόσταση δενείναι απλώς απόσταση και απομάκρυνση, δηλαδή όχι μόνο οχρόνος, στον οποίο μπορεί να γίνει με έμμεσο τρόπο μιααλληλεπίδραση. Είναι και διεύθυνση, δηλ. μια σύνθετη ήπολλαπλή απόσταση. Η δυνατότητα της διεύθυνσης είναι ηδυνατότητα, για ν� αλληλεπιδράσουν πολλά στοιχεία σε μια κοινήστιγμή ή με τον πιο άμεσο τρόπο.Υπάρχει σα χώρος, γιατί αυτόςείναι εκ των προτέρων η άμεση ύπαρξη και αλληλεπίδραση τωνπραγμάτων με όλους τους δυνατούς τρόπους μέσα στα όριαμιας μέγιστης κοινής στιγμής.

Το Σύμπαν είναι ανέκαθεν τελειωμένο μέσα στα όρια ενόςσυνόλου υποστιγμών. Η εκ των προτέρων ενότητα, αμεσότητακαι σταθερότητά του (η ποιότητά του) υπάρχει σχετικά σαν δυ-νατότητα αναπόφευκτης αλληλεπίδρασης, διασύνδεσης και πιοαφηρημένα σαν ποσοτική ελκτικότητα. Ο χώρος, η ενότητα, ηαμεσότητα, η «ελκτικότητα» και η συμπαντική υποστιγμή υπάρ-χουν εκ των προτέρων με σταθερά και τελειωμένα όρια (δηλ.είναι τα σταθερά όρια της υποστιγμής μέσα στα οποία η Συ-μπαντική Ποιότητα συνεχίζει σχετικά να γίνεται σαν έμμεση)και δεν εξαρτώνται από τις αλλαγές και τις αλληλεπιδράσειςτων φορέων εμμεσότητας. Δεν είναι τα έμμεσα πράγματα πουκαθορίζουν την ποιότητα ή τη μορφή του χώρου. Ο χώρος σαν

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 177

τελειωμένο χρονικό όριο του Σύμπαντος καθορίζει όσα είναιδυνατό να γίνουν και να υπάρξουν σχετικά εκ των υστέρων ήέμμεσα διαμέσου των τρόπων της ελάχιστης στιγμής, που είναιτα υλικά στοιχεία.

Τα πράγματα με απόσταση μεγαλύτερη από αυτήν, στην οποίατο ένα μπορεί να επηρεάσει το άλλο στην ελάχιστη στιγμή (ή μετον πιο άμεσο τρόπο), υπάρχουν σε διαφορετικές στιγμές. Η από-σταση στο χώρο είναι απόσταση στο χρόνο και αντιστρόφως. Ημεγαλύτερη διάρκεια, στην οποία ένα πράγμα μπορεί να επηρεά-σει ένα άλλο, καθορίζει τη μεγαλύτερη δυνατή απόστασή τους.Με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη δυνατή απόσταση είναι ίση με τηδιάρκεια της υποστιγμής του Σύμπαντος και γι� αυτό σε διαφορε-τικές στιγμές από το παρόν των πραγμάτων. Η ελάχιστη απόστα-ση στο χώρο είναι ίση με τη διάρκεια της στιγμής, που είναι στα-θεροποιημένος σαν τρόπος ενέργειας ο φορέας της εμμεσότηταςκαι γι� αυτό σε πολλές στιγμές του Σύμπαντος. Η ΣυμπαντικήΠοιότητα είναι ανέκαθεν σαν τελειωμένος Χρόνος μέσα στα όριαμιας μέγιστης στιγμής και η ελάχιστη στιγμή του πρέπει να μπορείνα συνδέεται με τις άλλες ελάχιστες και με τέτοιους τρόπους (ή σετέτοιους χρόνους), που προκαθορίζουν τα όρια της υποστιγμήςτου. Ο χρόνος, στον οποίο αλληλεπιδρούν εκ των υστέρων τουςοι φορείς εμμεσότητας ή τα έμμεσα πράγματα, είναι ο εξωτερι-κός, σχετικός και δυνατός χρόνος, δηλ. η απόσταση. Οι αλληλε-πιδράσεις και οι εκ των υστέρων σχέσεις μέσα στο χώρο δενμπορούν να γίνονται σε στιγμές μεγαλύτερες από ένα όριο (τοόριο της συμπαντικής υποστιγμής), ενώ ο πιο άμεσος τρόπος, μετον οποίο είναι δυνατό να επιδράσει ο ένας φορέας εμμεσότητας

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ178

στον άλλο, δεν μπορεί να είναι μικρότερος από την ελάχιστη στιγ-μή.

Όταν πολλοί φορείς εμμεσότητας αλληλεπιδρούν, τότε επη-ρεάζεται ο χρόνος, στον οποίο γίνεται άμεσα ο καθένας (σανσταθεροποιημένος τρόπος αυτενέργειας της κοινής ουσίας) καιεπομένως, ο χρόνος του τρόπου με τον οποίο ο καθένας αλλη-λοεπηρεάζεται πιο άμεσα με μερικούς άλλους. Αυτό γίνεταιδιαρκώς, συνδυάζονται, δημιουργούν ευρύτερα σύνολα μεσταθερούς τρόπους σύνδεσης και διαμορφώνονται ποιότητεςπραγμάτων, σε ευρύτερα όρια χρονικής αλληλεπίδρασης. Χωρίςνα παύουν να επηρεάζονται αποσταθεροποιητικά (χωρίς να «προ-σαρμόζονται τέλεια») ή χωρίς να μπορούν να σταθεροποιηθούντελείως. Γιατί το ένα πράγμα σε σχέση με το άλλο δεν είναι μετον ίδιο τρόπο και στην ίδια στιγμή. Από τη διάρκεια στουςτρόπους με τους οποίους αλληλεπιδρούν και από τη διαφοράαυτού του χρόνου προέρχονται οι διάφοροι τρόποι απόστασης(ή έμμεσης αλληλεπίδρασης) και τα κενά τους*, που ειδικότεραονομάζονται σχήμα, συνοχή, σκληρότητα, όγκος, ελαστικότητακ.λπ.

* Από την έννοια της εμμεσότητας μπορούμε ξανά να διαπιστώσου-με μ� έναν αντίθετο τρόπο τη σφαιρικότητα του Σύμπαντος. Το Σύμπανδεν είναι σε καμιά απόσταση, δεν αλληλεπιδράει έμμεσα ή μεδιαφορετικούς τρόπους προς το εξωτερικό του, ενώ αντιθέτως είναιταυτοχρόνως με όλους τους δυνατούς τρόπους. Δε συνδέεται με τίποτε,δε διαφέρει από τίποτε και αν μπορούσαμε να το αντιληφθούμε, τότε ηοπτική μας αντίληψη δε θα έπρεπε να μας δείχνει καμιά διαφορά ή τέτοιουείδους ατέλειες. Ένα γνώρισμα που θα έβγαινε από μια τέτοια φανταστικήαντίληψη θα ήταν το τέλειο σφαιρικό σχήμα του.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 179

Όταν πολλοί φορείς εμμεσότητας αλληλεπιδρούν με τον πιοάμεσο τρόπο, τότε συνδέονται διαμέσου των λιγότερων δυνατώνάλλων και στη μικρότερη δυνατή απόσταση. Για ν� αλληλεπι-δράσουν με τον πιο άμεσο τρόπο και στη μικρότερη απόσταση,πρέπει να μην υπάρχουν σε μια μόνο διεύθυνση (σε μια μόνοσειρά προτεραιότητας), αλλά προς όλες τις δυνατές διευθύνσειςκαι έτσι προτρέπονται σε σφαιρικό ή κυκλικό σχήμα και σε επα-ναπροσδιορισμένους (περιοδικούς) τρόπους αλληλοεπηρεασμών.Αυτή είναι η δυνατότητα αλληλεπίδρασης σε μια κοινή στιγμήεκ των υστέρων, η οποία πραγματοποιείται σαν έμμεση μέσαστο χώρο, από την άμεση και κοινή ενέργειά του.

Τα διαμορφωμένα με τους κοινούς φορείς πράγματα περι-λαμβάνουν χώρο εξαρτώμενο εκ των προτέρων και σταθερά απότη σταθερή ελάχιστη απόσταση-χώρο, που περιλαμβάνουν αυτοίοι φορείς, σε σχέση πάντοτε με τα προϋπάρχοντα και σταθεράόρια της μέγιστης απόστασης. Κοινή συνέπεια, να μην μπορείνα είναι περισσότερος ή λιγότερος και σ� ένα σταθερά ορισμένοχώρο να μην μπορούν να συνυπάρξουν μεγαλύτερος αριθμόςφορέων, αριθμός, ο οποίος εξαρτάται από την ποιότητα και απότον τρόπο με τον οποίο αυτοί αλληλεπιδρούν.

Όταν μια εξωτερική επίδραση δεν επηρεάζει αποσταθερο-ποιητικά τους τρόπους αλληλοεπηρεασμού των υλικών φορέων,τότε εκείνοι μετακινούνται σαν σύνολο ή αντιθέτως παύουν τη

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ180

μετακίνησή τους σαν σύνολο. Ένα πράγμα μετακινείται στοχώρο, γιατί επηρεάζεται χωρίς να μετακινούνται τα μέρη του,το ένα σε σχέση με το άλλο και γενικότερα, γιατί δεναποσταθεροποιούνται οι τρόποι με τους οποίουςαλληλοεπηρεάζονται και είναι τα στοιχεία του. Η μετακίνηση ήη παύση της στο χώρο είναι μια κοινή συνέπεια της σχετικήςσταθερότητας των πραγμάτων και ταυτόχρονα ένας κοινόςεξωτερικός τρόπος για τη σταθερότητα της ποιότητάς τουςαπέναντι στις επιδράσεις των άλλων, αλλά έτσι ξανά για τοναναπόφευκτο έμμεσο επηρεασμό τους. Δηλαδή, η μετακίνησηενός πράγματος είναι δυνατή για τον ίδιο λόγο που μπορεί ναμην είναι.Οι έμμεσες επιδράσεις τους δεν επιφέρουν μόνο έμμεσες-

εξωτερικές αλλαγές στους τρόπους σύνδεσής τους ή μόνομετακινήσεις. Η ύπαρξή των πραγμάτων προϋποθέτει τουςαρχικούς υλικούς φορείς και αυτούς ν� αλληλεπιδρούν με λιγότεροάμεσο τρόπο, μετά από μεγαλύτερες χρονικές στιγμές και μελιγότερη ενέργεια. Έτσι, επηρεάζονται οι φορείς της εμμεσότητας,οι τρόποι με τους οποίους συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονταικαι πιο έμμεσα τροποποιούνται οι ευρύτερες ποιότητες τωνπραγμάτων, οι συσχετισμοί τους και οι θέσεις τους. Η έμμεσηενέργεια ή επίδραση μέσα στο χώρο εξαρτάται από τον αριθμότων φορέων που επιδρούν στον ίδιο χρόνο, από τους χρόνουςτων τρόπων που αλληλεπιδρούν ο ένας με τον άλλο σαν σύνολο,από το χρόνο που προσεγγίζουν ή απομακρύνονται και από τηδιεύθυνσή τους.Κάθε επίδραση που δεν εξωτερικεύεται σαν αλλαγή μέσα

στο χώρο ή σαν παύση της (που δεν μπορεί να μετακινήσει ή ναακινητοποιήσει), επηρεάζει την ποιότητα του πράγματος, στοσύνολό της ή στα μέρη της και αν όχι του ενός τότε του άλλου.Η μετακίνηση ενός πράγματος σαν εξωτερική αλλαγή μέσα στο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 181

χώρο (ή η παύση της) δεν μπορεί να γίνει με πιο άμεσο τρόποαπό το όριο της ελάχιστης στιγμής (στην οποία είναισταθεροποιημένοι οι φορείς της εμμεσότητας). Γιατί ο τρόποςγια να γίνει, θα ήταν πιο άμεσος από τον τρόπο με τον οποίοείναι και συνδέονται τα απλούστερα μέρη του, με συνέπεια τηναποσταθεροποίηση και τη μετατροπή της ποιότητάς του.Λέμε ότι η μετακίνηση μέσα στο χώρο είναι σχετική, με την

έννοια ότι η αλλαγή γίνεται εξωτερικά ανάμεσα σε άλλα πράγ-ματα και μερικά από εκείνα απομακρύνονται, ενώ ως προς άλλαπροσεγγίζουν και ως προς μερικά άλλα βρίσκονται σε μια στα-θερή απόσταση, δηλ. σε ακινησία. Γι� αυτό και η στιγμή, στηνοποία προσεγγίζουν ή απομακρύνονται, δεν είναι ανεξάρτητηαπό τον τρόπο και το χρόνο που μετακινούνται τα άλλα. Η με-τακίνηση ή η ακινησία μέσα στο χώρο είναι σχετική σε σχέσημε τις άλλες έμμεσες ποιότητες πραγμάτων, όπως είναι με σχέσειςοι ίδιες οι ποιότητες των πραγμάτων.Οι ποιότητες των πραγμάτων είναι έμμεσες-υλικές αλλη-

λεπιδράσεις. Για να υπάρχουν, πρέπει τα μέρη τους να μην αλ-ληλεπιδρούν με τον πιο άμεσο τρόπο, αλλά να συνδέονται μεδιάφορους τρόπους και χρόνους^ διαφορετικά θα ήταν χωρίςμέρη και ποιότητα. Πρέπει, ακόμα, οι υλικοί φορείς της έμμεσηςποιότητάς τους να συνδέονται με κάποιους σταθερούς τρόπουςκαι να διατηρούνται σχετικά σε κάποιες σταθερές αποστάσειςμε τους άλλους. Τα πράγματα σαν έμμεσα, ανεξαρτήτως από τησχέση τους με τα άλλα μέσα στο χώρο και από τους τρόπους μετους οποίους συνδέονται πιο έμμεσα, αυτά τα ίδια είναι εξαρχήςτρόποι αλλαγής, μετακίνησης και απόστασης στο χώρο. Σαντρόποι της συνολικής ενέργειας του χώρου έχουν πάντοτε μιαροή σε σχέση με τα όρια εκείνου, όπως και τα μέρη τους το ένασε σχέση με το άλλο. Αυτή η ροή ενέργειας (δηλ. οι εξωτερικοίτρόποι αλληλεπίδρασης) δεν εξαρτάται μόνο σχετικά και έμμεσα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ182

από άλλες μετακινήσεις στις διάφορες αποστάσεις του χώρου.Όπως στο σύνολό της η ποιότητα ενός πράγματος και οι τρόποισύνδεσης των μερών του δεν είναι προσδιορισμένη μόνο έμμεσα,από τις εξωτερικές επιδράσεις. Με άλλα λόγια, η ροήενέργειαςμέσα στο χώρο, η απόσταση και η μετακίνηση δενπροσδιορίζονται μόνο έμμεσα ή από τις σχέσεις των πραγμάτωνπρος μερικά άλλα, σε εξωτερικές θέσεις και αποστάσεις. Διαφο-ρετικά, θα ήταν σα να λέγαμε ότι το Σύμπαν δημιουργείται εκτων υστέρων σαν έμμεσο (και σε τελική ανάλυση ότι δενπροϋπάρχει άμεσα, σαν Τελειωμένος Χρόνος).Γι� αυτό και εκ των υστέρων μέσα στο χώρο δεν μπορούν να

ενεργήσουν με πιο άμεσο τρόπο από ένα όριο ούτε μεπερισσότερη ενέργεια. Αντιθέτως, τα πράγματα υπάρχουν σαναλληλεπιδράσεις, οι οποίες γίνονται με λιγότερο άμεσο τρόπο �από τον πιο άμεσο που είναι η ενέργεια του χώρου � και σανελαττώσεις ή στιγμές στην ενέργεια. Επομένως, όταν ένα πράγμαμετακινείται, τότε επηρεάζεται ο τρόπος αλληλεπίδρασης τωνμερών του, ανεξαρτήτως της έμμεσης χωροχρονικής σχέσης τουμε τα άλλα, ενώ μετά από ένα όριο τα μέρη του αλληλεπιδρούνμε πιο άμεσο τρόπο, με συνέπεια να αποσταθεροποιούνται καινα παύουν να έχουν μια χρονική και χωρική διαφορά ανάμεσάτους.

Ο χώρος είναι η ενέργεια στο σύνολο του χρόνου, είναι ητελειωμένη και ταυτόχρονη ενέργεια που αντιστοιχεί στο τε-λειωμένο χρονικό όριο του Σύμπαντος, ενώ σχετικά αποτελείτη δυνατότητα της εμμεσότητας, δηλαδή τη σχετική αρχή τουχρόνου και του ταυτόχρονου εκ των υστέρων. Θα λέγαμε ότι η

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 183

χωρική ενέργεια ρέει προς όλες τις χρονικές στιγμές και υπάρχεισε κάθε απόσταση και (θα συμπεραίναμε με άλλο τρόπο) γι�αυτό είναι αντισταθμισμένη και σταθεροποιημένη. Απεριόριστοςχώρος θα σήμαινε απεριόριστο χρόνο, απεριόριστη έμμεση αλ-ληλεπίδραση και Σύμπαν με απεριόριστες δυνατότητες. Η απε-ριόριστη απόσταση και απομάκρυνση δεν είναι δυνατή και δενυπάρχει απεριόριστη μετακίνηση σε ευθεία, παρά μόνο σεκαμπύλη και κυκλική γραμμή. Απεριόριστη ευθεία μετακίνησηςθα ήταν απεριόριστη απόσταση, χώρος και ενέργεια. Επομένως,μετά από μια διάρκεια εξωτερικής μετακίνησης σ� ευθεία, ηαπόσταση αρχίζει να ελαττώνεται, ανεξαρτήτως του τρόπουμετακίνησης και ο χώρος μπορεί να θεωρηθεί σαν σχήμασφαιρικό*.Στον αφηρημένο χώρο δεν υπάρχει καμιά χρονική διαφορά,

καμιά εξωτερική ροή, καμιά αλληλεπίδραση, κανένας χωρικόςπεριορισμός, καμιά ενέργεια εκ των υστέρων, με μια λέξη καμιάεμμεσότητα, παρά μόνο μια δυνατότητα για όλα αυτά.

Τα υλικά στοιχεία υπάρχουν σαν χρονικοί τρόποι αλληλεπί-δρασης και η σχετική αρχή της υλικής πραγματικότητας και τουχρόνου γίνεται από την ταυτόχρονη ενέργεια του χώρου, δηλα-δή από το σχετικό τίποτε. Η ύπαρξη όλων των υλικών στοιχείωνκαι όλες οι διαφορές τους μπορούν να αναλυθούν μόνο σε χρονικέςδιαφορές και να εξηγηθούν από τον τρόπο που η ενέργεια αρχίζεινα ρέει όταν αποσταθεροποιηθεί, σαν διακοπή της αμεσότητας.

* Το σφαιρικό σχήμα μπορεί ν� αποδοθεί στο Σύμπαν σαν μια απλήκαι ανεξήγητη άποψη, απ� την οποία δε φαίνονται οι σχέσεις τουγεωμετρικού σχήματος με την ύπαρξη των άλλων χωροχρονικώνδυνατοτήτων του.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ184

Οι πρώτες-σταθερές δυνατότητες της χωρικής ενέργειας, απότις οποίες προέρχονται τα υλικά στοιχεία και τα πιο κοινά φυσικάφαινόμενα μπορούν να διατυπωθούν σαν αλλαγές ενός ρευστού(και αδιάστατου) μέσου: ελάττωση, ροή, χρόνος ροής και στάθμη,όριο-ποσότητα ροής, όριο ελάττωσης, αντιστάθμιση, χρόνοςαντιστάθμισης, όριο αντιστάθμισης, επανάληψη, χρόνοςεπανάληψης, όριό της, αλληλενέργεια, χρόνος αλληλεπίδρασηςκ.λπ.

Κάθε αλλαγή, τροποποίηση, διαφοροποίηση � όπως και να τοπούμε � στην άμεση ταυτόχρονη ενέργεια του χώρου δεν μπορείνα είναι τίποτε άλλο από μια διαφορά του χρόνου (στον οποίοαυτός είναι με τον πιο άμεσο τρόπο) με άλλα λόγια, μια ελάττωσηστον πιο άμεσο τρόπο ενέργειας και ένας επηρεασμός στο χρόνομεταφοράς της. Η ύπαρξη κοινής ενέργειας και η ταύτισή της μετο χρόνο μας επιτρέπει να περιγράψουμε και να εξηγήσουμε μεαπλούς όρους τις γενικές διαφορές των πραγμάτων, που προέρχο-νται από ποσοτικές, δηλ. χρονικές σχέσεις και την ουσιώδη άμεσησχέση τους. Παρότι αυτή η γενική περιγραφή δεν προσδιορίζειλεπτομερώς με σχέσεις αναλογίας και ποσότητας, όπως το κάνειένας φυσικομαθηματικός, η αξιοπιστία της δεν ελαττώνεται. Γιατίο τρόπος, οι σχέσεις και οι συνέπειες παραμένουν τα ίδια, ενώαυτό που χάνουμε είναι η γνώση των καθορισμένων στιγμών καιποσοτήτων, που υπάρχουν αυτές οι σχέσεις με τις συνέπειές τους.Η ελάττωση στον πιο άμεσο τρόπο ενέργειας αρχικά είναι

μια αλλαγή σχετική (μερική), μια ελάττωση ενέργειας, που δενμπορεί να συνεχιστεί α απεριόριστα (και σ� ένα μόνο σημείο).Για το λόγο ότι τα χρονικά όρια της συνολικής στιγμής είναι

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 185

σταθερά και ο χώρος, που «αντιστοιχεί» σε αυτήν την τελειωμένηπραγματικότητα, δεν μπορεί να αποσταθεροποιηθεί σταθερά.Έτσι, η ενέργεια ρέει προς αντιστάθμισή της και δημιουργεί μιανέα ελάττωση. Υπό αυτήν την έννοια, η σχετική αλλαγή πουδημιουργεί διαφορά χρόνου είναι μια μεταφορά. Μεταφορά ήροή ενέργειας σημαίνει ελάττωση της ταυτόχρονηςχωροενέργειας και αντιστάθμισή της. Ο τρόπος, με τον οποίογίνεται αυτή η αντιστάθμιση και η μεταφορά, είναι πάντοτε οίδιος, είναι ο πιο άμεσος τρόπος, με τον οποίο ο χώρος είναιταυτόχρονα σαν σταθερή - τελειωμένη ενέργεια. Γι� αυτό δενμπορεί να μεταφέρεται (να ελαττώνεται και ν� αντισταθμίζεται)περισσότερη ενέργεια στο όριο μιας σταθερής στιγμής.Η ελάττωση ή ο επηρεασμός της ταυτόχρονης συνολικής

ενέργειας δημιουργεί μεταφορά ενέργειας προς αντιστάθμισήτης, μεταφορά της ελάττωσης και ταυτοχρόνως επακόλουθεςελαττώσεις με αντισταθμίσεις, μια επιστροφή προς αντιστάθμισητης κάθε ελάττωσης (δηλ. μια ταλάντωση). Η μεταφορά ενέργειαςδε γίνεται σε μεμονωμένες στιγμές από τη μια στην άλλη, σαμια απλή επανάληψη της ίδιας ποσότητας (ή της ίδιας ελάττω-σης) και έτσι απεριόριστα, όπως θα γινόταν, αν δεν ήταν διατά-ραξη μιας προκαθορισμένης οριοθετημένης ενέργειας, αν δεν ήτανπραγματικότητα η ταυτόχρονη ενέργεια. Γίνεται ταυτόχρονα (μετον πιο άμεσο τρόπο) σε πολλές στιγμές και απ� όλες τις διευθύν-σεις (κυκλικά, δηλ. με τον πιο άμεσο τρόπο και στον ελάχιστοχρόνο) και έτσι η ελάττωση ενέργειας στη συνέχεια διαμοιράζε-ται και αντισταθμίζεται σε μικρότερο χρόνο, ώσπου επέρχεται ηεξίσωση.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ186

Η ενέργεια στο σύνολο του χρόνου που είναι το Σύμπαν,είναι πάντοτε η ίδια και ο χώρος υπάρχει πάντοτε σε σχέση μετις μικρότερες στιγμές. Σε καμιά χρονική στιγμή δε λείπει ο χώροςκαι η υλική πραγματικότητα, η οποία αναλογεί σε στιγμές ελάτ-τωσης της ενέργειάς του. Το ίδιο, η έλλειψη στην ενέργεια τουχώρου δεν άρχισε σε κάποια χρονική στιγμή και ποτέ δεν αντι-σταθμίζεται στο σύνολό της.Η ελάττωση της ταυτόχρονης (χωρικής) ενέργειας δεν αρχί-

ζει μέσα στο χώρο (σαν έμμεση υλική ενέργεια) και γι� αυτό δεγίνεται προς μια σταθερή κατεύθυνση, αλλά με τον πιο άμεσοτρόπο και «κυκλικά» προς όλες τις διευθύνσεις. Όταν η ελάττω-ση της ενέργειας είναι ελάχιστη, τότε μεταφέρεται μια ελάχιστηενέργεια σε χρόνο μικρότερο από ένα ελάχιστο όριο, ενώ ταυτο-χρόνως μένει η υπόλοιπη ενέργεια σαν τη μέγιστη ποσότητα ωςπρος εκείνη. Αντιστρόφως, όταν μεταφέρεται ενέργεια σε χρόνομικρότερο από ένα ελάχιστο όριο (με τον πιο άμεσο τρόπο), μετα-φέρεται ελάχιστη και η ελάττωση είναι ανάλογα ελάχιστη. Η ροήείναι συνεχής και προς όλες τις διευθύνσεις στην αυτή στιγμή.Επειδή η ενέργεια δεν μπορεί να μεταφερθεί πιο άμεσα από

ένα όριο, γι� αυτό και η ελάττωση δεν μπορεί να συνεχίζεταιαπεριόριστα στην ίδια στιγμή. Επομένως, η μεταφοράπερισσότερης ενέργειας από το ελάχιστο όριο δεν είναι συνεχήςή στον ίδιο χρόνο, όπως και η ελάττωση που δημιουργείται. Ηροή αρχίζει και τελειώνει σε πολλές χρονικές στιγμές, σαν πολλέςελαττώσεις.Αν συνεχιζόταν απεριόριστα στην αυτή στιγμή, τότε αυτό

θα σήμαινε � εκτός από μεταφορά χωρίς όριο στον πιο άμεσοτρόπο � απεριόριστη ελάττωση και έλλειψη της δυνατότητας ναδιατηρηθεί η ενέργεια. Η ελάττωση θα ήταν σταθερή όχι σχετι-κή και έμμεση.Οι αρχικές ελαττώσεις στην ενέργεια του χώρου, δηλ. οι αρ-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 187

χικές χρονικές στιγμές ροής του συνολικού χρόνου, είναι οικοινοί τρόποι αλληλοεπηρεασμού των έμμεσων πραγμάτων (ταοποία γίνονται σαν ευρύτερες χρονικές στιγμές και σανμεγαλύτερες ελαττώσεις της ενέργειας), οι οποίοι ονομάζονταιακτινοβολίες και γίνονται έμμεσα αισθητοί σαν θερμότητα, φωςκαι ήχος. Πριν αρχίσει να υπάρχει ένας υλικός φορέαςεμμεσότητας, δηλ. πριν σταθεροποιηθεί ένας τρόπος ενέργειαςσε μια ευρύτερη στιγμή, η ενέργεια αρχίζει να είναι μια ροή καιμια δράση, που δεν μπορεί να επηρεάσει σταθερά ή με πολλούςτρόπους στην ίδια στιγμή και δε γίνεται σε μια απόσταση στοχώρο. Οι ακτινοβολίες δεν είναι μετακινήσεις μέσα στο χώροκαι δεν απομακρύνονται ούτε πλησιάζουν σε μια απόσταση σεσχέση με τα υλικά πράγματα, που κινούνται έμμεσα στο χώροκαι αναγκαία προς μια διεύθυνσή του. Οι περιπτώσεις τηςκατευθυντικότητάς τους έχουν αιτία την αλληλεπίδρασή τουςμε τους υλικούς φορείς των πραγμάτων και όχι την εμμεσοποίησήτους ή την αδυνατότητά τους να μεταδίδονται προς όλες τιςδιευθύνσεις ταυτόχρονα.

Η ελάττωση στην ταυτόχρονη ενέργεια δεν μπορεί να συνε-χίζεται απεριόριστα στην ίδια χρονική στιγμή, όπως δεν μπορείνα μεταφέρεται απεριόριστη ενέργεια στην ίδια στιγμή (τηστιγμή που δεν μπορεί να μεταφερθεί με πιο άμεσο τρόπο απόένα όριο). Πέρα από ένα όριο μεταφοράς η αντίστοιχη ελάττωσηδεν μπορεί να είναι μεγαλύτερη για την ίδια στιγμή και τότε μιαάλλη ελάττωση αρχίζει ταυτοχρόνως σε μια άλλη «παράλληλη»στιγμή. Τώρα, μπορούμε να πούμε με άλλους όρους ότι ηποσότητα των υλικών φορέων και η ευρύτερη έμμεση

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ188

πραγματικότητα υπάρχουν, γιατί η ελάττωση της ενέργειας δεσυνεχίζεται απεριόριστα για την ίδια στιγμή (δεν είναι ελάττωσητης συνολικής ενέργειας). Είναι ελαττωμένη σε πολλές σχετικέςστιγμές και ταυτοχρόνως διαμορφωμένη, γιατί «μεταφέρεται»διαρκώς και αυτή η μεταφορά δεν μπορεί να γίνεται σε μια καιμόνο στιγμή ούτε απεριόριστα. Η ελάττωση είναι στιγμή τηςμεταφοράς της και επηρεασμός στο χρόνο μεταφοράς.Η ύπαρξη και η εξέλιξη της εξωτερικής πραγματικότητας, η

δημιουργία και η διαμόρφωση των φορέων εμμεσότητας σε ευ-ρύτερες ποιότητες (και στιγμές) και η δημιουργία πιο άμεσωνσχέσεων εκ των υστέρων προϋποθέτουν να γίνεταιαλληλεπίδραση στην ουσία με λιγότερο άμεσο τρόπο. Δηλαδήδιακοπή της αμεσότητας, επιβράδυνση, ελάττωση της ταχύτητας,της συχνότητας και της ενέργειας.Ο πιο άμεσος τρόπος μεταφοράς ενέργειας δεν είναι απλώς

το όριο, το οποίο δεν μπορεί να υπερβεί ένα σταθερό πράγμαεκ των υστέρων. Είναι το όριο χρόνου κάτω από το οποίο ηαμεσότητα και η σταθερότητα του Σύμπαντος διακόπτεται καιπαρουσιάζεται σαν εξωτερική - έμμεση ενέργεια ή σαν υλική αλ-ληλεπίδραση. Η αλληλεπίδραση των υλικών φορέων, ηδιασύνδεσή τους και η εμμεσότητά τους προϋποθέτουν να μηναλληλεπιδρούν με τον πιο άμεσο τρόπο και αντιθέτως ν�αλληλεπιδρούν μετά από μεγαλύτερες χρονικές στιγμές και μελιγότερη ενέργεια. Οι υλικές αλληλεπιδράσεις και η έμμεσησύνθετη πραγματικότητα υπάρχουν και είναι σχετικά μιααπώλεια χρόνου και ενέργειας από την ταυτόχρονη συνολική,που αποτελεί ο χώρος. Τα υλικά στοιχεία είναι σα μια διακοπήστην πιο άμεση και ταυτόχρονη ενέργεια του χώρου (μιααποσυγκέντρωση) και η διαφορά τους από το ταυτόχρονο Σύμπανπροϋποθέτει να είναι αλλαγές με λιγότερο άμεσο τρόπο (και σεπιο αργό ρυθμό).

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 189

Ο επηρεασμός της ταυτόχρονης ενέργειας, η διακοπή στηναμεσότητα, η ελάττωση και η αποσυγκέντρωση της ενέργειαςείναι και δημιουργούν ταυτόχρονες χρονικές διαφορές ή με άλλαλόγια, χωρικές αποστάσεις, που είναι τα λεγόμενα έμμεσα-υλικάπράγματα. Η πρώτη ελάχιστη ελάττωση και ροή ενέργειας αντι-στοιχεί σε μια ελάχιστη απόσταση του χώρου και αυτή δε βρί-σκεται σ� ένα μόνο μέρος του ή σε κάποια διεύθυνση ούτε σεμια ελάχιστη χρονική στιγμή του Σύμπαντος, πριν από την οποίαεκείνο δεν υπήρχε. Η ελάχιστη απόσταση είναι σχετική και οχώρος μπορεί να αναλυθεί σε αυτήν παντού και πάντοτε (δια-φορετικά δε θα υπήρχε χώρος για όλα τα υπόλοιπα μέρη). Οχώρος είναι η ενέργεια στο σύνολο του χρόνου και στον ελάχιστοχρόνο αναλογεί μια ελάχιστη ενέργεια και μια ελάχιστηαπόσταση σαν αποσυγκέντρωσή του.Τα υλικά πράγματα συνδέονται με την ταυτόχρονη χωροε-

νέργεια (σαν στιγμές της μεταφοράς της) με τον ίδιο πιο άμεσοτρόπο. Αυτή η «ουδετερότητα» του χώρου, η χρονική ισότηταστην αλληλεπίδρασή του με τα έμμεσα πράγματα«αντανακλάται» και φαίνεται από την καμπυλότητα πουπροσδίδει στην αλληλεπίδραση και στην απόστασή τους.Δηλαδή από τον εσαναγκασμό τους ν� αλληλεπιδρούν με πιοάμεσους τρόπους και με πολλούς τρόπους στην ίδια στιγμή (καιόχι μόνο έμμεσα, «εν σειρά»). Έτσι, η χρονική αμεσότητά του, ηέλλειψη χρονικής απόστασης-διαφοράς που αποτελεί το Σύμπανως προς τα πράγματα των υποστιγμών του, η ταυτόχρονη κοινήενέργειά του και η ενότητα που τους επιβάλλει σαν κοινή ουσίατους είναι αυτό, το οποίο με εμπειρικούς όρους ονομάστηκεβαρύτητα. Αν η βαρύτητα (ή η ελκτικότητα) είχε την αρχή τηςστους υλικούς φορείς, τότε η συγκέντρωση, η ενότητα, η συνοχήτους και η εκ των υστέρων αμεσότητα θα γινόταν τυχαία και δεθα υπήρχαν. Βαρύτητα ή ελκτικότητα είναι η ταυτόχρονη

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ190

επίδραση του συνολικού χώρου στις έμμεσες αλληλεπιδράσεις,η προηγούμενη αμεσότητα στις σχετικά έμμεσες και μεγαλύτερεςχρονικές αλληλεπιδράσεις. Η υλική φύση υπάρχει και γίνεταιμε την αρχή των χαμηλών ταχυτήτων, των μεγάλων χρονικώνορίων στις αλληλεπιδράσεις. Ενώ το τελειωμένο Σύμπαν είναιταυτοχρόνως και η επίδρασή του μηδενική και σχετικάκαθορίζεται από τη δράση των φορέων της εμμεσότητας (καιτης σχετικής διαφοράς χρόνου).Στη θεωρία του Τελειωμένου Χρόνου είναι πέρα από κάθε

αμφιβολία γνωστό και εξηγημένο τι είναι η βαρύτητα. Είναιένας γενικός όρος, ο οποίος περιγράφει εξειδικευμένα καιποσοτικά μέσα από την εμπειρία των «μεγάλων σωμάτων» τηγενικότερη ενότητα, την οποία πάρα πολλοί φιλόσοφοιδιαπίστωσαν και εξέφραζαν με πιο αφηρημένο τρόπο πριν απότον Newton*. Τώρα, βλέπουμε πως η αφηρημένη ενότητα στοσύνολο του χρόνου αποτελεί μια ευρύτερη έννοια, τηναμεσότητα και έτσι η τελευταία μέσα στο χρόνο νοείται σανενεργητική και ουσιαστική.Το μεγάλο λάθος στην εξέλιξη της φυσικής επιστήμης ανα-

φαίνεται καθαρότερα από ποτέ προς το τέλος του εικοστού αιώνακαι διατυπώνεται πολύ απλά: προσπαθεί να εξηγήσει και να δη-μιουργήσει θεωρητικά τα ουσιώδη γνωρίσματα του Σύμπαντοςκαι αυτό το ίδιο από το καθαρό μηδέν. Ενώ αντιθέτως θα έπρεπενα αρχίσουν από το τελειωμένο σύνολο, από το κοινό προϋπάρ-χον, από τον τελειωμένο χρόνο, για να εξηγήσουν πώς δημιουρ-γούνται εκείνα και τα ίδια τα πράγματα σα μέρη από το σχετικόμηδέν. Το δικό μας μεγάλο ζήτημα είναι το αντίστροφο. Πώςαπό την αρχική ενότητα και αμεσότητα δημιουργείται και δια-τηρείται σχετικά η εμμεσότητα και η πολλαπλότητα. Η λιγόλογηαπάντηση είναι, ότι η ταυτόχρονη και η ετερόχρονη ύπαρξη είναι

* Isaak Newton (1643-1727).

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 191

σχετικές έννοιες. Αυτό που λέμε "οι δύο όψεις του ίδιουνομίσματος".

Δεν υπάρχει χρόνος, Σύμπαν και χώρος χωρίς την ύλη, δη-λαδή ένα Σύμπαν μόνο άμεσα, χωρίς ποιότητα, με άλλα λόγιαμια συνολική στιγμή χωρίς τις μικρότερες στιγμές, όπως δενυπάρχουν πρωταρχικά στοιχεία που συνθέτουν εξωτερικά όλοτο Σύμπαν. Γι� αυτό με την εμπειρική ορολογία το Σύμπαν είναιη συνολική ενέργεια, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχειέλλειψη ενέργειας. Ακριβώς αυτή η σχετική έλλειψή της είναιπου ορίζει το νόημά της και την κάνει ταυτόσημη με το χρόνο,δηλαδή με την αλλαγή και την επίδραση. Η συνολική ενέργειαείναι ο χώρος και αντισταθμίζει τις ελλείψεις της, που είναι ουλικός κόσμος.Το Σύμπαν γίνεται ανέκαθεν σε μικρότερες στιγμές, προϋ-

πάρχει η διαφορά χρόνου (η εμμεσότητα, η ύλη) και μπορούμενα λέμε με άλλους όρους ότι οι διαφορές του, οι διαφορές τηςουσίας, η ύλη είναι στιγμές μεταφοράς ενέργειας, στιγμές πουαρχίζει και τελειώνει η ροή της, δηλαδή στιγμές ελάττωσης καιαντιστάθμισης. Η μεταφορά και η αντιστάθμιση προϋποθέτουντην ελάττωσή της και έτσι ξανά τη μεταφορά της, χωρίς τηνοποία δε θα υπήρχε η χρονική διαφορά, η αλλαγή, η ενέργειακαι η εμμεσότητα. Η συνολική ελάττωση δεν αντισταθμίζεταιστο σύνολό της σε μια και την ίδια στιγμή (όπως αν ήταν μιαταυτόχρονη συνολική ελάττωση από ένα καθορισμένο μέρος τουχώρου και του χρόνου). Είναι μια ελάττωση, η οποίαδιαμοιράζεται στο σύνολο του χώρου, του σχετικού εξωτερικούχρόνου και της ενέργειας. Με άλλα λόγια, η υλική-έμμεση

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ192

πραγματικότητα δε δημιουργείται συνολικά σε μια στιγμή ούτεκαταστρέφεται συνολικά, εκτός μόνο ως ένα μέρος.

Η αμεσότητα του χώρου, η ταυτόχρονη-άμεση σύνδεση-σχέ-ση του με τα υλικά πράγματα, η έλλειψη χρονικής διαφοράς καιη έλλειψη απόστασης του χώρου από τα υλικά στοιχεία (τα οποίααποτελούν τρόπους αυτενέργειάς του), διατηρούν πάντοτε τηνενότητα της έμμεσης-υλικής πραγματικότητας και τη δυνατό-τητα των αλληλεπιδράσεων. Οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σταυλικά στοιχεία και στις συνθέσεις τους είναι τρόποι, με τουςοποίους η ενέργεια ρέει ανάμεσα στις στιγμές ελάττωσης καιαντιστάθμισης (δηλαδή είναι μερικές στιγμές της ενεργειακήςροής ανάμεσα σε μερικές άλλες) και αυτοί οι τρόποι (της ενερ-γειακής ενότητας) με άλλους όρους είναι σχέσεις μεταβολής τηςελκτικότητας και της συγκέντρωσης.Η συνολική και ταυτόχρονη ενέργεια που αναλογεί στο χώρο

είναι σταθερή και περιορισμένη, ενώ σε καμιά χρονική στιγμήδε λείπει η υλική πραγματικότητα, που αναλογεί σε μικρότερεςστιγμές ελάττωσής της. Γι� αυτό και η επίδραση της συνολικήςταυτόχρονης ενέργειας του χώρου είναι περιορισμένης δυνατό-τητας και σταθερή και δεν μπορεί ν� αντισταθμίσει ή να εξουδε-τερώσει το σύνολο της υλικής πραγματικότητας. Όπως η αμε-σότητα και η ενότητα του Σύμπαντος δεν είναι απεριόριστη καιχωρίς τις σχετικές διαφορές, το ίδιο η παγκόσμια έλξη-ενότηταδεν είναι απεριόριστη και δεν έχει νόημα χωρίς τα όρια και τιςελλείψεις της. Απεριόριστη έλξη ή ενότητα θα σήμαινε έλλειψητης εμμεσότητας, έλλειψη χρονικής διαφοράς και απόστασης,έλλειψη ενεργειακής ροής, δηλαδή μόνο αμεσότητα, συνολικό

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 193

χρόνο χωρίς μικρότερες στιγμές. Τα εξωτερικά υλικά στοιχείαδεν είναι διαφορετικές ουσίες που συνθέτουν το Σύμπαν, αλλάσχετικοί χρονικοί-έμμεσοι τρόποι, με τους οποίους είναι το άμεσοΣύμπαν. Η ύπαρξη των άλλων μορφών ελκτικότητας και ενέρ-γειας, που φαίνονται σαν διαφορετικές στην ουσία και αντίθετες,είναι δυνατή, γιατί η έλξη, η αμεσότητα και η ταυτόχρονη ενέρ-γεια δεν είναι απεριόριστη και χωρίς ελάττωση. Τα πράγματαδιατηρούνται συνδεμένα και ενωμένα, όχι γιατί υπάρχουν αντί-θετες δράσεις προς τη βαρύτητα ή μέσα στην ταυτόχρονηενέργεια, αλλά γιατί η τελευταία δεν είναι μια απεριόριστηδράση, δηλ. όλη η ενέργεια μέσα σε μια ελάχιστη στιγμή και ταόριά της δημιουργούν τις αποστάσεις και την αλληλενέργεια(σαν ελλείψεις της ελκτικής ροής και σαν αποκεντρώσεις της).

Ο χώρος είναι το τελειωμένο χρονικό όριο, στο οποίο είναιτο Σύμπαν ταυτοχρόνως ως προς τα υλικά-έμμεσα πράγματα.Η κοινή ενέργειά του υπάρχει σαν μια ροή προς εκείνα, τηνοποία αντιλαμβανόμαστε σαν βαρύτητα ή σαν έλξη ανάμεσάτους. Η ελκτική ροή περιορίζει το χώρο και το χρόνο, στον οποίοαλληλεπιδρούν οι υλικοί φορείς της εμμεσότητας, οι οποίοιυπάρχουν σαν αρχικοί τρόποι για αλληλεπίδραση σε μεγαλύτερεςχρονικές στιγμές.Επειδή όλα τα πράγματα και οι ίδιοι οι υλικοί φορείς, με

τους οποίους εκείνα γίνονται, είναι τρόποι αλληλεπίδρασης καιστιγμές μιας συνολικής ενέργειας, δε διαφέρουν στην ουσία καιυπάρχουν το ίδιο άμεσα και ταυτόχρονα..Γι� αυτό, η χωρικήενέργεια τα επηρεάζει όλα,* ανεξαρτήτως της ποιότητάς τους

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ194

(ή του τρόπου και του χρόνου που υπάρχουν σαν έμμεσα) καιανεξαρτήτως της εξωτερικής απόστασής τους.Ο τρόπος, με τον οποίο η ενεργειακή ροή επηρεάζει τα πράγ-

ματα, εξαρτάται σχετικά έμμεσα από τους τρόπους (και τουςχρόνους) των έμμεσων αλληλεπιδράσεων και από τις εξωτερικέςαποστάσεις τους. Έτσι η ενεργειακή ροή προς τα πράγματα δεγίνεται σε μια μόνο στιγμή και δεν είναι συνεχής για το σύνολότους ούτε μια σταθερή ποσότητα και διαρκώς μεταβάλλεται.Αντιστρόφως, οι μεταβολές στην ενεργειακή ροή επηρεάζουντους τρόπους των έμμεσων αλληλεπιδράσεων και τις εξωτερικέςαποστάσεις τους μέσα στο χώρο. Σ� ένα και το ίδιο πράγμα ηενεργειακή ροή δεν επηρεάζει το ίδιο προς όλες τις κατευθύνσειςκαι τις αποστάσεις, όλα τα υλικά μέρη του.

Όταν οι έμμεσες αλληλεπιδράσεις γίνονται με πιο άμεσουςτρόπους, τότε οι υλικοί φορείς συνδέονται σε μικρότερες απο-στάσεις, σε περισσότερες διευθύνσεις, συγκεντρώνονται σεμικρότερο χώρο. Εκεί που συγκεντρώνεται ο μεγαλύτερος αριθμόςυλικών φορέων και γίνονται αλληλεπιδράσεις με πιο άμεσουςτρόπους είναι το κοινό κέντρο της ενεργειακής ροής, δηλ. η μέσηαπόσταση, στην οποία συγκεντρώνεται η ενεργειακή ροή απ�όλες τις κατευθύνσεις. Όταν η ενεργειακή ροή του χώρου προςένα σύνολο υλικών φορέων γίνεται περισσότερη, τότεπεριορίζεται περισσότερο ο χρόνος και ο χώρος, στον οποίογίνονται οι έμμεσες αλληλεπιδράσεις και τόσο περισσότεροπεριορίζονται οι δυνατοί τρόποι έμμεσης αλληλεπίδρασης. Αντι-θέτως, η απομάκρυνση από τη μέση κοινή απόσταση είναι οεξωτερικός χώρος, στον οποίο συγκεντρώνονται οι συνδυασμοί

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 195

των πιο έμμεσων τρόπων αλληλεπίδρασης (με τους υλικούςφορείς να συνδέονται πιο χαλαρά, σε μεγαλύτερες αποστάσεις,με μεγαλύτερα κενά και με λιγότερο άμεσο τρόπο).

Όταν η ενεργειακή ροή γίνει περισσότερη και περιοριστούνοι δυνατότητες των υλικών φορέων ν� αλληλεπιδράσουν με πιοάμεσους τρόπους, τότε η ενεργειακή ροή επιφέρει μια αυτοπερι-στροφική μετατόπιση, γιατί η μετακίνηση των υλικών φορέωνσ� ευθεία περιορίζεται από τη ροή, που γίνεται απ� όλες τις κα-τευθύνσεις.Από την ποσότητα της ενεργειακής ροής προς την κοινή

απόσταση, στην οποία συγκεντρώνεται απ� όλες τις κατευθύν-σεις, εξαρτάται ο αριθμός των υλικών φορέων, οι τρόποι της αλ-ληλεπίδρασής τους και οι αποστάσεις τους. Όπως και αντιστρό-φως, από τα τελευταία εξαρτάται και επηρεάζεται η συνολικήενεργειακή ροή. Η άπαυστη μεταβολή της ενεργειακής ροής επη-ρεάζει διαρκώς την κοινή απόσταση της συγκέντρωσής της καιέτσι πιο έμμεσα τους τρόπους συγκέντρωσης προς κάθε άλληαπόσταση και κατεύθυνση των υλικών φορέων.

Το πράγμα προς το οποίο ρέει περισσότερη ενέργεια στηναυτή στιγμή (και συγκεντρώνει περισσότερους υλικούς φορείςκαι με πιο άμεσους τρόπους), βρίσκει μεγαλύτερη αντίστασηστη μετακίνησή του σαν σύνολο και αντιθέτως. Η ενέργεια, ηοποία ρέει προς την κοινή απόστασή του, του προβάλλει

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ196

αντίσταση και η μετακίνησή του γίνεται δυσκολότερη. Αυτόσημαίνει ακόμα πως κάθε πράγμα προβάλλει μια αντίσταση στηνελκτική ροή του άλλου, η οποία είναι ανάλογη της δικής τουελκτικής ροής (ή της μάζας του;). Ταυτοχρόνως, η μεταβολή στηνενεργειακή ροή επηρεάζει και μεταβάλλει ανάλογα τηναντίσταση στη μετακίνησή του.Δυο πράγματα σε απόσταση, στο καθένα ρέει μια ανάλογη

ενεργειακή ροή και η ροή του ενός είναι αντίθετη από εκείνηντου άλλου. Έτσι, όταν προσεγγίζουν, το ένα έλκει το άλλο καιταυτοχρόνως προβάλλει μια αντίσταση στην έλξη του άλλου(προς την αντίθετη ροή). Το πράγμα προς το οποίο ρέειπερισσότερη ενέργεια (και εξασκεί μεγαλύτερη έλξη), προβάλλειμεγαλύτερη αντίσταση στη μετακίνησή του και μεγαλύτερη στηνελκτική ροή ενός άλλου. Επομένως, η ελκτική επίδραση ενόςπράγματος σε ένα άλλο εξαρτάται και από τη διαφορά της, πουέχει από την ελκτική επίδραση του άλλου και αυτός είναι ο λόγος,για τον οποίο βρίσκονται σε μια απόσταση*. Το πράγμα προς τοοποίο ρέει περισσότερη ενέργεια από όση σ� ένα άλλο, εξασκείμεγαλύτερη επίδραση και αντιθέτως, το άλλο προβάλλειμικρότερη αντίσταση στην ενεργειακή ροή του πρώτου.Από τις αποστάσεις των πραγμάτων (και τη διαφορά χρόνου

στους τρόπους αλληλεπίδρασης των υλικών φορέων) εξαρτάταικαι επηρεάζεται όχι μόνο η ενεργειακή ροή προς το σύνολό τουςαλλά και προς κάθε μέρος σαν ξεχωριστό.

* Δηλαδή είναι μικρότερη από το γινόμενο των μαζών, τόσο μικρότερηόσο μεγαλύτερη είναι η ελκτική ροή του άλλου και συνεπώς η αντίστασηπου προβάλλει στη μετακίνησή του;

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 197

Αν η ελκτική ροή συγκεντρώνει την ύλη μέσα στο χώρο, τότεγιατί υπάρχει απόσταση ανάμεσα στα πράγματα και στα ίδιατα υλικά στοιχεία; Τι είναι αυτό που δεν επιτρέπει την προσέγγισηως την εκμηδένιση της απόστασης; Με άλλα λόγια, γιατί η ελ-κτική ροή δεν είναι απεριόριστη;Εκμηδένιση της απόστασης σημαίνει έλλειψη χρονικής δια-

φοράς και αλληλεπίδρασης και αυτό επιτυγχάνεται μόνο όταναποσταθεροποιηθεί και αντισταθμιστεί τελείως το σύνολο τωνσυγκεντρωμένων υλικών φορέων. Αποσταθεροποίηση και αντι-στάθμιση σημαίνει ροή ενέργειας σε μικρότερη χρονική στιγμήαπό το ελάχιστο όριο, με τον πιο άμεσο τρόπο, ανυπαρξία στα-θερών τρόπων αλληλεπίδρασης (σε ευρύτερες χρονικές στιγμές),ελάττωση της ελάττωσης της ενέργειας, ελάττωση της ελκτικήςροής και τελικά χωρική ενέργεια χωρίς ελάττωση και χωρίςελκτική ροή, με μια λέξη, αμεσοποίηση.Απεριόριστη συγκέντρωση των υλικών φορέων θα σήμαινε

συγκέντρωση σε μικρότερη από την ελάχιστη απόσταση καιαλληλεπίδραση με τον πιο άμεσο τρόπο (δηλ. όχι αλληλεπίδρα-ση), απεριόριστη ελάττωση της ενέργειας στην ίδια στιγμή καισυνεπώς θα έπρεπε να αντισταθμιστεί σε μια μόνο στιγμή.Αντιθέτως, ο χώρος υπάρχει εκ των προτέρων σαν μέγιστηενέργεια (και απόσταση) κοινή για όλα και είναι ελαττωμένη σεπολλές στιγμές, σε σχέση με τις οποίες δεν αντισταθμίζεταιταυτόχρονα. Επομένως, δεν μπορεί να υπάρχει απεριόριστησυγκέντρωση των υλικών φορέων (δηλ. η συνολική ενέργεια ναείναι ταυτοχρόνως ελαττωμένη) ούτε απεριόριστη ελκτική ροή(δηλ. η συνολική ενέργεια να είναι ταυτοχρόνωςαντισταθμισμένη).Έτσι σχετικά εκ των υστέρων οι υλικοί φορείςδεν μπορούν να υπάρχουν απερι'οριστα περιορισμένοι, διαρκώςμε τους ίδιους τρόπους αλληλεπίδρασης ή χωρίς χρονικήδιαφορά, ούτε να βρίσκονται μέσα στο χώρο όταν έχουν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ198

αποσταθεροποιηθεί. Με τον πιο αφηρημένο τρόπο θα λέγαμεότι η απεριόριστη ελκτική ροή θα περιόριζε η ίδια τον εαυτό τηςκαι θα αυτοεκμηδενιζόταν.Αν η ελκτική ροή περιοριζόταν μόνοσε μια διεύθυνση και προς ένα κέντρο μέσα στο χώρο, τότε οχώρος και η απόσταση δε θα υπήρχαν, όπως δε θα υπήρχε και ησχετική αρχή αυτής της απόστασης, η οποία είναι μια σχετικήαρχή της ελάττωσης της συνολικής ενέργειας.

Η ελκτική ροή προς αντιστάθμιση των ελαττώσεων της ενέρ-γειας, προς εκμηδένιση της απόστασης και της χρονικής διαφο-ράς (που αποτελούν οι έμμεσες αλληλεπιδράσεις) είναι συνε-χής, με την έννοια ότι γίνεται διαρκώς με τον πιο άμεσο τρόποσε χρόνο μικρότερο από το χρόνο, στον οποίο γίνονται οι έμμεσεςαλληλεπιδράσεις. Ωστόσο, σε σχέση με τους αρχικούς τρόπουςτης έμμεσης αλληλεπίδρασης (με τους υλικούς φορείς), αυτή ησυνέχεια της ενεργειακής ροής διακόπτεται και εμμεσοποιείται,γιατί οι υλικοί φορείς συνδέονται και αλληλομεταβάλλουν τηνενέργεια και το χρόνο τους. Εμμεσοποίηση της ενεργειακή ροήςτου χώρου σημαίνει σχετική εξωτερίκευση και επίδραση που αρ-χίζει να γίνεται σχετικά έμμεσα, δηλαδή μέσα στο χώρο, σε μιααπόσταση, προς μια κατεύθυνση και σ� έναν εξωτερικόχρόνο.Όμως, η ενέργεια του χώρου είναι έξω από απόσταση καικατεύθυνση.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 199

Η συνολική ταυτόχρονη ενέργεια του χώρου δεν αντισταθ-μίζει το σύνολο της υλικής πραγματικότητας, δηλαδή το σύνολοτων ελαττώσεών της σε μια μόνο στιγμή. Αυτό σημαίνει ότι ηεπενέργειά της δεν περιορίζεται σε ένα μόνο μέρος και σε μιασυνεχή χρονική στιγμή, όπως αν ήταν μια υλική ροή προς μιαδιεύθυνση του χώρου. Διαφορετικά, θα υπήρχε μια ταυτόχρονηενεργειακή ροή προς αντιστάθμιση μιας συνεχούς καιταυτόστιγμης ελάττωσης, ένα κέντρο, χωρίς χρονικές διαφορέςκαι χωρίς όρια μικρότερων ελαττώσεων. Η ενέργεια ρέει μεελάχιστες ποσότητες και ασυνεχώς, γιατί σαν ποσότητα στοσύνολό της υπάρχει ταυτόχρονα, και η σχετική αρχή του χρόνουείναι σχετική αρχή της ελάττωσης και της έμμεσης ενέργειας(της ενέργειας εκ των υστέρων, μέσα στο χώρο σαν εξωτερική).Δεν μπορεί να ρεύσει περισσότερη ή να ελαττωθεί περισσότερηστην ίδια στιγμή παρά μόνο σε πολλές χρονικές στιγμές καιέτσι επηρεάζει τους υλικούς φορείς. Συνεχής ελάττωση τηςενέργειας, ελάττωση χωρίς χρονικά όρια, θα ήταν απεριόριστη-σταθερή ελάττωση που αρχίζει εκ των υστέρων στην ταυτόχρονηενέργεια, θα ήταν ταυτόχρονη ελάττωση της συνολικήςενέργειας. Όχι μια σχετική και περιορισμένη ελάττωση, πουγίνεται από μια προηγούμενη ελάττωσή της.

Το Σύμπαν δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύνολο υλικήςποσότητας, προς την οποία ρέει μια συνολική ενέργεια, γιατί οχώρος δεν είναι απεριόριστος και εξωτερικός από τα υλικά πράγ-ματα. Η συνολική του ενέργεια δε ρέει ταυτοχρόνως προς τοσύνολο της υλικής ποσότητας, για να τη συγκεντρώσει σαν έναμόνο πράγμα στην ίδια στιγμή. Αν αυτή η ενέργεια προερχόταν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ200

από έναν ευρύτερο χώρο, τότε θα μιλούσαμε για απεριόριστησυνολική ενέργεια, για έλλειψη χρονικών ορίων, γιααπροκαθόριστη υλική-χρονική αλληλεπίδραση. Η ελάττωση τηςκοινής ενέργειας δεν μπορεί να περιοριστεί σ� ένα μόνο μέροςτου χώρου ή του χρόνου. Αν η συνολική ποσότητα της ύληςήταν ένα συνεχές (και ταυτόχρονο) πράγμα, τότε αυτό θα δεχότανμια μεγάλη ενέργεια, χωρίς να μπορεί να μετακινηθεί. Τοαποτέλεσμα θα ήταν ξανά η παραμόρφωση, η διατάραξη, ηδιάσπαση και η μερική μετατόπιση. Η υλική πραγματικότηταδεν είναι μια ταυτόχρονη και συνολική ελάττωση και η ενέργειαπρος αντιστάθμιση δε ρέει ταυτόχρονα προς αυτήν.

Στη συνολική στιγμή του Σύμπαντος συμπεριλαμβάνεται τοσύνολο των ελάχιστων στιγμών του και η ενεργειακή ροή δια-μοιράζεται στο σύνολο του χρόνου και του χώρου. Το σύνολοτης ποσότητας της ύλης είναι οριοθετημένο, όπως και ηταυτόχρονη συνολική ενέργεια που αποτελεί ο χώρος (και τονοποίο φανταζόμαστε σαν μια σφαίρα με υποδιαιρέσεις καιυποσύνολα). Από κάθε θέση υπάρχει μια μέγιστη απόσταση στοχώρο, μετά από την οποία όλες οι άλλες είναι πλησιέστερες. Ωςπρος εκείνη τη μέγιστη απόσταση της αντίθετης θέσης ο χρόνος,για να την προσεγγίσουμε με τον πιο άμεσο τρόπο, θα είναι οίδιος από όλες τις διευθύνσεις. Δηλαδή, η μέγιστη απόστασητης κάθε διεύθυνσης συμπίπτει με αυτήν των άλλων διευθύνσεωνκαι είναι η ίδια για όλες. Η μέγιστη απόσταση είναι και ο μέγιστοςχρόνος μεταφοράς με τον πιο άμεσο τρόπο. Μετά από τη μέγιστηαπόσταση αρχίζει η ελάττωσή της και ο χρόνος συνεχίζεται σαναντίστροφος (γίνεται αρνητικός) ως προς τον αρχικό της

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 201

απομάκρυνσης. Η ελάχιστη απόσταση (που υπάρχει σαν τηνελάχιστη ενέργεια ενός φορέα έμμεσης επενέργειας) μπορεί ναθεωρηθεί σαν αρχή μιας συνολικής ροής, που έχει απομακρυνθείως τη μέγιστη απόσταση και έχει επιστρέψει στην αρχή με μιαμικρή ελάττωση και απόκλιση.Ο μέγιστος χρόνος, που αντιστοιχεί στη μέγιστη ενέργεια

του χώρου και ο ελάχιστος χρόνος, που αντιστοιχεί στην ελάχιστηενέργεια των υλικών φορέων, αποτελούν όρια σταθερά και κα-θοριστικά για τις έμμεσες αλληλεπιδράσεις. Τα πράγματα πουείναι πλησιέστερα από τη μέγιστη απόστασή τους,αλληλενεργούν σε πιο μικρό χρόνο και συγκεντρώνονται σεδιαφορετική στιγμή από την ενέργεια του χώρου. Η μέγιστηαπόσταση είναι σχετική και το ίδιο γίνεται για τα πιοαπομακρυσμένα πράγματα. Το αποτέλεσμα είναι η συνεχής ροήτης συγκέντρωσης χωρίς τελικό όριο. Η μέγιστη απόσταση είναικοινή για όλα. Κανένα μέρος του χώρου δεν είναι όριο κοινήςσυγκέντρωσης, κοινό όριο τέλους ή αρχής. Έτσι, η συγκέντρωσηδεν είναι γύρω από ένα κοινό κέντρο ούτε προς μια κοινήδιεύθυνση και μεταβάλλεται αδιάπαυστα, αλλά η μέγιστηαπόσταση παραμένει πάντοτε η ίδια.Η αιτία της συγκέντρωσης των υλικών ποσοτήτων είναι η

ροή προς αντιστάθμιση των ελαττώσεων. Συγκέντρωση της ύληςστο χώρο σημαίνει αλληλενέργεια με πιο άμεσους τρόπους σεμικρότερο χρόνο και επομένως περισσότερη ελάττωση της ενέρ-γειας στην αυτή στιγμή και ροή περισσότερης ενέργειας. Η ελκτι-κή ροή περιορίζει το χώρο και το χρόνο, στον οποίο αλληλεπι-δρούν τα απλούστερα στοιχεία και προβάλλει αντίσταση στη με-τακίνησή τους σαν σύνολο. Μετά από ένα όριο συγκέντρωσης οχρόνος αλληλεπίδρασης γίνεται τόσο μικρός και η ροή τόσο με-γάλη, που η ύλη δεν μπορεί να διατηρηθεί. Με συνέπεια ν� απο-σταθεροποιείται, να γίνεται αδύνατη η πάρα πέρα συγκέντρωση,

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ202

να διαρρέει από το υλικό περιβάλλον της στο χώρο και η ενερ-γειακή ροή ν� αρχίζει να ελαττώνεται. Η συνέπεια αυτού τουορίου � που προκαθορίζεται από τα όρια της μέγιστης και τηςελάχιστης απόστασης � είναι η αιτία της ταυτόχρονηςσυγκέντρωσης της ύλης γύρω από πολλά ξεχωριστά κέντρα. Ηαιτία της συγκέντρωσης της ύλης είναι η ίδια που την περιορίζει.Η ύλη μέσα στο Σύμπαν είναι περισσότερη απ� όση θα μπορούσενα συγκεντρωθεί σ� ένα μόνο μέρος, γιατί αντισταθμίζεται μεαργό τρόπο και ελάχιστη ροή και έτσι "προλαβαίνει" ν'αναδημιουργείται.Είναι οι ελάχιστες στιγμές ροής της συνολικήςενέργειας, που αναλογούν στο σύνολο του χρόνου και του χώρου,είναι η σχετική αρχή της ελάττωσής της και αυτή η ελάττωσηπρέπει ν� αρχίζει από μια άλλη που αντισταθμίζεται, για να μηνείναι απεριόριστη.

Η περιγραφή και η αιτιολόγηση των ποιοτικών διαφορώντων πραγμάτων και της δυνατότητας της σύνθεσης μόνο με πο-σοτικές σχέσεις και συγχρόνως σε συμφωνία με τη γενική αρχήπως η συνολική ποσότητα της ενέργειας είναι σταθερή, είναιάτοπη και παράλογη. Γιατί η έννοια της ποσοτικής σχέσης καιτης αλλαγής προϋποθέτουν ελάττωση της ενέργειας, δηλαδή ότιη συνολική ενέργεια δεν είναι σταθερή στην ποσότητά της (σεμια χρονική στιγμή). Από την άλλη, αν διατυπώσουμε ορθά τηναρχή διατηρήσεως της ενέργειας, θα πούμε ότι η συνολικήποσότητα της ενέργειας είναι σταθερή στο σύνολο του χρόνουκαι τότε θα έχουμε ορίσει την έννοια της ποιότητας και τηςσύνθετης «ενέργειας». Στην έννοια της συνολικής ενέργειαςπεριέχονται οι ποσοτικές σχέσεις και οι ελαττώσεις της σανεσωτερικές στιγμές της και όχι σαν προηγούμενες ή εξωτερικές

σελ. 203

VII. Για την εμμεσότητα, την ποιότητα, τακοινά στοιχεία και τη σχέση τους.

Τα πράγματα δεν αλληλοεπηρεάζονται μόνο με τον πιο έμ-μεσο τρόπο, αλλά και με πολλούς άλλους στην ίδια στιγμή. Αυτόείναι ταυτοχρόνως η αρχή και η συνέπεια της ποιότητας τους ή,με άλλα λόγια, είναι ένας αρνητικός ορισμός της ποιότητάς τους.Η οποία μοιάζει ν� αποτελείται από μερικές απροσδιόριστεςαπλές ουσίες, ενώ εκείνες είναι οι αρχικές τροποποιήσεις μιαςκοινής ουσίας, διαμέσου των οποίων ανέκαθεν συνεχίζει να δια-μορφώνεται σαν εξωτερική σε σχετικά διαφορετικές στιγμές.Μπορούμε να τις θεωρήσουμε σαν ουσίες σε σχέση με τιςποιότητες των πραγμάτων που διαμορφώνονται έμμεσα, με τηνέννοια της αρνητικής ουσίας, δηλ. μιας οριακής και σχετικήςέλλειψης στην ουσία.

Για να μπορεί ένα πράγμα ν� αλληλοεπηρεάζεται με λιγότεροέμμεσο τρόπο με πολλά άλλα συγχρόνως, πρέπει το καθένα ναέχει μια ποιότητα, να είναι με πολλούς τρόπους αλληλοεπηρεα-σμού και αλληλοπροσδιορισμένοι σταθερά στην ίδια στιγμή.Μόνο τότε μπορεί ν� αλληλοεπηρεάζεται με περισσότερουςτρόπους στην ίδια στιγμή. Όταν δύο πράγματα αλληλεπηρεά-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ204

ζονται με περισσότερους τρόπους στην ίδια στιγμή, ότανπραγματοποιούνται περισσότερες δυνατότητες αλληλεπίδρασηςή στον ελάχιστο χρόνο, τότε αλληλοεπηρεάζονται με λιγότεροέμμεσο τρόπο και αντιθέτως. Υπό αυτήν την έννοια, δυοπράγματα μπορούν να βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση (λ.χ.ήλιος και γη) ή να χωρίζονται από πολλά άλλα (λ.χ. άνθρωποιδιαφορετικών χωρών), αλλά ν� αλληλοεπηρεάζονται λιγότεροέμμεσα. Αντιθέτως, να βρίσκονται σε μικρότερη απόσταση, νασυνδέονται διαμέσου λίγων άλλων, αλλά ν� αλληλοεπηρεάζο-νται με περισσότερο έμμεσο τρόπο (όπως λ.χ. δυο πέτρες).Αυτή είναι η ποιοτική απόσταση των πραγμάτων, που δεν

εξαρτάται μόνο από τη θέση του ενός ως προς το άλλο ή μόνοαπό τη διάρκεια που θα επηρέαζε άμεσα το ένα το άλλο ύστερααπό μετακίνηση στο χώρο. Εξαρτάται και από τους τρόπους, μετους οποίους συνδέονται έμμεσα και άμεσα από την ίδια τηνποιότητά τους. Η διαφορά στην απόσταση των πραγμάτων δενείναι μόνο ποσοτική ή μόνο εξωτερική. Είναι και η διαφοράστην ποιότητά τους (όπως και στους τρόπους της σύνδεσής τους),διαφορά η οποία δεν προσδιορίζεται μόνο από την εξωτερικήαπόστασή τους ως προς τα άλλα μέρη. Αντιθέτως η εξωτερικήαπόσταση εξαρτάται, προκαθορίζεται και επηρεάζεται από τηνποιότητά τους (ή από τους τρόπους που συνδυάζονται οι φορείςτης εμμεσότητας σαν ελάχιστες αποστάσεις).Οι τρόποι, με τους οποίους αλληλοεπηρεάζονται πιο άμεσα

τα πράγματα, δεν είναι μόνο εκείνοι που πραγματοποιούνται εκτων υστέρων ως προς τα εξωτερικά τους ή μόνο από τη μετακί-νησή τους μέσα στο χώρο και μετά από κάποια ροή του εξωτερι-κού χρόνου. Θα ήταν σαν να λέγαμε ότι πρωταρχικά υπάρχουνμόνο οι υλικοί φορείς και ασταθείς έμμεσες αλληλεπιδράσεις(χωρίς συνέχεια, χωρίς κοινή στιγμή και σταθερή απόσταση),και ότι εκ των υστέρων αρχίζουν να δημιουργούν συνθέσεις, μετά

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 205

από εξωτερικές μετακινήσεις (και σε τελική ανάλυση ότι τοΣύμπαν δεν προϋπήρχε άμεσα με μια ποιότητα).Τα πράγματα είναι σαν μέρη ενός σταθερού και ταυτόχρονου

συνόλου και η στιγμή ή ο τρόπος, με τον οποίο επιδράει τοκαθένα, δεν εξαρτάται μόνο έμμεσα (ή εκ των υστέρων) από τηδιαφορετική στιγμή, στην οποία επιδρούν και το επηρεάζουν ταάλλα σαν διαχωρισμένα εξωτερικά τους. Διαφορετικά, δε θαυπήρχαν σταθερές ποιότητες, συνέχεια, σταθεράπροσδιορισμένοι τρόποι σύνδεσης, συνθετότητα και αμεσότητα.Εξαρτάται ταυτόχρονα (άμεσα) από τη σχετική στιγμή επίδρασηςκαι ύπαρξης όλων των άλλων και τελικά από το κοινό σύνολότους, το οποίο είναι μέσα στα όρια της ευρύτερης στιγμής σανμια αυτοπροσδιορισμένη ποιότητα. Το Κοινό Σύνολο προς εκείναυπάρχει σαν χώρος και ενέργεια για την αλληλεπίδραση τουςκαι τους προκαθορίζει κάποιους τρόπους ενέργειας πριν ακόμαεπηρεαστούν έμμεσα.Τα πράγματα επιδρούν με τρόπους πουδεν προσδιορίζονται μόνο εκ των υστέρων ή έμμεσα από τις επι-δράσεις των άλλων πραγμάτων, αλλά και πριν από εκείνες τιςεπιδράσεις. Δηλαδή είναι ποιοτικά και αυτά τα ίδια αποτελούνμια άμεση-εσωτερική δραστηριότητα, που προσδιορίζει καιεπηρεάζει τις εξωτερικές επιδράσεις και τους τρόπους που θαεπηρεαστούν από εκείνες (και έτσι έμμεσα ξανά τους τρόπους,με τους οποίους αυτά θα συνεχίσουν να γίνονται).Η ίδια η ποιότητά τους δεν είναι αποτέλεσμα μόνο από έμ-

μεσες-εξωτερικές επιδράσεις και η εμμεσότητα υπάρχει σχετικά.Από την άλλη, σαν μέρη δεν προσδιορίζονται μόνο από τον εαυτότους, και δεν αλληλεπιδρούν ταυτόχρονα με όλους τους τρόπουςανάμεσα στα άλλα. Διαφορετικά, δε θα υπήρχαν με μια ενιαίαποιότητα και σε κοινές στιγμές αλληλεπίδρασης ούτε σαν τρόποιδιαμόρφωσης μιας κοινής ουσίας. Θα υπήρχε μια ποσότηταφορέων, χωρίς σταθερούς τρόπους σύνδεσης σε μια κοινή στιγμή,

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ206

με τυχαίους τρόπους και χωρίς άμεση, εσωτερική και εκ τωνπροτέρων επίδραση στις εξωτερικές επιδράσεις. Στην ουσία ηποιότητα των πραγμάτων είναι η άμεση ποιότητα της συνολικήςπραγματικότητας, η οποία συνεχίζει να γίνεται σχετικά έμμεσαως προς τα έμμεσα μέρη της, σε σχετικά μικρότερες στιγμές.Απαρχής γίνονται με τρόπους-φορείς επίδρασης, που οι ίδιοιεπηρεάζουν άμεσα τον τρόπο και τη στιγμή που αυτοί οι ίδιοι θαεπηρεαστούν έμμεσα (από τις δυνατές έμμεσες επιδράσεις στιςεπόμενες στιγμές).

Κάθε πράγμα είναι η ίδια ουσία διαμορφωμένη σαν έμμεση-εξωτερική ποιότητα. Από αυτή τη θέση μπορούμε νασυμπεράνουμε ξανά ότι τα πράγματα πρέπει να περιέχουν μερικάκοινά και σταθερά στοιχεία, ανεξάρτητα από το ποια είναι ήαπό τη στιγμή που υπάρχουν. Συνεπώς και, ότι τα κοινά αρχικάμέρη τους, με τα οποία αρχίζουν να γίνονται σαν έμμεσα μέσαστο χρόνο, πρέπει να είναι με μερικές σταθερές δυνατότητες καινα μπορούν ν� αλληλεπιδρούν με κάποιους σταθερούς τρόπους(για να είναι τα ίδια μ� εκείνα που έχουν στην ποιότητά τους ταυπόλοιπα πράγματα).Οι φορείς της έμμεσης αλληλεπίδρασης και διαμόρφωσης των

πραγμάτων, η λεγόμενη ύλη, είναι τα πράγματα με τους λιγότε-ρους ταυτόστιγμους τρόπους αλληλοεπηρεασμού. Δηλαδή είναιμια σχετική έλλειψη ποιότητας και πραγματικότητας μέσα στοσύνολο της πραγματικότητας και δεν μπορούν ν� αλληλοεπη-ρεάζονται με πολλά διαφορετικά πράγματα στην ίδια στιγμή (ήμε πολλούς τρόπους στην ίδια στιγμή), όπως οι ευρύτερεςποιότητες των τελευταίων. Επειδή οι υλικοί φορείς δεν μπορούν

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 207

ν� αλληλεπιδρούν με πολλούς διαφορετικούς τρόπους ανάχρονική στιγμή και δεν παύουν να είναι μέρη της ενιαίαςπραγματικότητας (τα οποία δεν υπάρχουν ανεξάρτητα ή τελείωςάσχετα από τα υπόλοιπα), γι� αυτό αλληλοεπηρεάζονται με ταπράγματα με πιο έμμεσους τρόπους. Συνδέονται διαμέσου τωνάλλων απλούστερων μερών-των υλικών φορέων- με τα οποίασυνδέονται πιο άμεσα σε κάθε χρονική στιγμή. Έτσι αλληλοε-πηρεαζόμενα τόσο έμμεσα με τις πιο σύνθετες ποιότητες (μετάαπό πολλές χρονικές στιγμές αλληλεπίδρασης) υπάρχουν «πε-ρισσότερο» ανεξάρτητα από εκείνες και τις αλλαγές τους. Γι�αυτό, όταν τους βρίσκουμε στην αντιληπτή ποιότητα ενόςπράγματος, αυτό δε σημαίνει ότι είναι μέρη-στοιχεία της(τουλάχιστον σε μια περιορισμένη στιγμή) και έτσι είναι δυνατόνα μορφοποιούνται προσδιορισμένα με σταθερούς τρόπους.

Μπορούμε να διαπιστώσουμε την άμεση σχέση-ταυτότητατων υλικών φορέων με την αλλαγή και την ενέργεια πριν απότον προσδιορισμό της έννοιας της κοινής ουσίας και πριν απότη συνταύτιση του συνολικού Χρόνου με το Σύμπαν σαντελειωμένη πραγματικότητα.Τα κοινά αρχικά μέρη των πραγμάτων δεν αλληλεπιδρούν

με πολλούς διαφορετικούς τρόπους μέσα σε μια κοινή στιγμή,είναι μια σχετική έλλειψη πραγματικότητας, δεν μπορούν νασυνδεθούν πιο άμεσα με πολλά διαφορετικά πράγματα (δηλ.είναι τα απλούστερα) και πρέπει τα άλλα μέρη, με τα οποία αλ-ληλεπιδρούν πιο άμεσα, να είναι όπως αυτά ή με τις ίδιεςσταθερές δυνατότητες. Με άλλα λόγια, οι δυνατές αλλαγές στουςτρόπους αλληλεπίδρασής τους πρέπει να είναι διαρκώς οι ίδιες,

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ208

για να μην προσδιορίζουν αλλαγές με πολλούς τρόπους σε αυτάτα ίδια. Εάν δεν είχαν διαρκώς μερικές σταθερές δυνατότητες ήαλληλεπιδρούσαν με πολλούς διαφορετικούς τρόπους σε κάθεστιγμή (ή με πολλά διαφορετικά πράγματα), τότε δε θα ήταν τατελικά ούτε τα κοινά μέρη από το διαμερισμό των διαφορετικώνπραγμάτων.Επομένως, τα γνωρίσματα που υπολείπονται για ν� αποτε-

λούν την ποιότητα αυτών των απλών μερών, για να συνδυάζονταικαι για να επηρεάζονται, είναι οι αλλαγές στη θέση τους ανάμεσαστα άλλα και στη διάρκεια του τρόπου, με τον οποίο αλληλο-συνδέονται. Η αλλαγή, η σχέση και η ποιότητα εκεί φαίνονταινα είναι ένα και το αυτό, χωρίς να έχουμε θεωρήσει πως ηποιότητα των πραγμάτων είναι τρόποι διαμόρφωσης μιας κοινήςουσίας. Από τη μια πρέπει να υπάρχουν τα απλούστερα μέρη,με τα οποία διαμορφώνονται και αλληλεπιδρούν οι ποιότητεςτων ευρύτερων πραγμάτων, ενώ από την άλλη πρέπει να μηνείναι επακριβώς τα ίδια το ένα με το άλλο σαν ένα και το ίδιοπράγμα. Η διαφορά στην αφηρημένη ποιότητά τους δε θαμπορούσε να προέλθει παρά μόνο από τις διαφορές στη χρονικήδιάρκεια της αλληλεπίδρασής τους και υπάρχοντας αυτά τα ίδιασαν τρόποι, με τους οποίους συνδέονται έμμεσα.

Αν όλα τα πράγματα αλληλοεπηρεαζόντουσαν μόνο με τονπιο έμμεσο τρόπο (δηλ. αν δεν ήταν ποιοτικά), τότε κανένα δεθ� αλληλοεπηρεαζόταν μ� έναν άλλο διαφορετικό τρόπο με ταυπόλοιπα, δε θα μπορούσε ν� αλληλεπιδράει με πολλούς τρόπουςσε μια κοινή-ίδια στιγμή, δε θα υπήρχε χώρος και η σύνθεση θαήταν αδύνατη. Αντίστροφα, αν δεν μπορούσαν ν � αλληλοεπη-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 209

ρεαστούν μ� έναν άλλο πιο άμεσο τρόπο ή αν δεναλληλεπιδρούσαν με πολλούς τρόπους σε μια κοινή στιγμή, τότεθα συνδέονταν μόνο με τον πιο έμμεσο τρόπο, ο οποίος είναισταθερά ένας και δε θα υπήρχαν μέσα στο χρόνο. Η ΣυμπαντικήΠοιότητα είναι μόνο άμεσα, όπως και ανέκαθεν, και τα μέρηστις μικρότερες στιγμές δε συνδέονται μόνο με τον πιο έμμεσοτρόπο, γιατί ο συνδυασμός προϋποθέτει την ύπαρξηπροηγούμενης ποιότητας και άμεσων σχέσεων, που γίνεταιδυνατή για τους γνωστούς λόγους. Για να μπορούν τα πράγματανα υπάρχουν εξωτερικά και ν� αλληλοεπηρεάζονται έμμεσα (καισυνεπώς με τον πιο έμμεσο τρόπο), πρέπει να υπάρχουν εκείνατα μέρη με τους λιγότερους αλληλοεπηρεασμούς, που είναι οιτρόποι με τους οποίους το Σύμπαν γίνεται ανέκαθεν σε μια ελά-χιστη στιγμή.Αν δεν υπήρχαν οι φορείς της εμμεσότητας ή αν ο πιο έμμε-

σος τρόπος δεν ήταν ένας και σταθερά ο ίδιος, τότε τα πράγματαδε θ� αλληλεπιδρούσαν με ορισμένους κοινούς τρόπους, δε θαείχαν κοινά στοιχεία, θα μπορούσαν σε κάθε στιγμή να γίνονταιαπροσδιόριστα με απεριόριστους και με τελείως διαφορετικούςτρόπους και δε θα υπήρχε όριο για τον πιο άμεσο τρόπο αλληλε-πίδρασης μέσα στο χώρο. Τότε, η Συμπαντική Ποιότητα θα είχεατελείωτες απραγματοποίητες δυνατότητες και δε θα ήταν στα-θεροποιημένη.Τα κοινά αρχικά μέρη των πραγμάτων υπάρχουν, γιατί η

κοινή ουσία επαναπροσδιορίζεται σχετικά μέσα στο χρόνο καιστο χώρο, ενώ αυτή έχει γίνει ανέκαθεν και είναι έξω από τοχρόνο και το χώρο. Υπάρχουν σχετικά σαν την κοινή αρχή τηςδιαφοράς, που έμμεσα δημιουργούν την πολλαπλότητα σεστιγμές ευρύτερες από ένα ελάχιστο όριο και πάντοτε μικρότερεςαπό το όριο μιας ευρύτερης, η οποία αποτελεί το όριο μέσα στοοποίο είναι ανέκαθεν το Σύμπαν σαν τελειωμένος Χρόνος. Η

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ210

εμμεσότητα χρησιμοποιεί τη διάρκεια και την ποσότητα(αναλυμένο χρόνο), δημιουργεί τη διαφορά και την ποιότητα μετη διαπλοκή, η ποιότητα την εξάρτηση με λιγότερο έμμεσο τρόπο,την αλληλεπίδραση με περισσότερους τρόπους και την εξωτερικήδιαφορά τους. Το γίγνεσθαι είναι η κοινή συνέπεια τηςσυγγένειας όλων των πραγμάτων σε κάθε στιγμή, συγγένειαςπου είναι αναγκαία, γιατί όλα αποτελούν τρόπους διαμόρφωσηςμιας κοινής ουσίας, στιγμές διαμόρφωσης ενόςσταθεροποιημένου πράγματος. Γι� αυτό τα πράγματα δενμπορούν να διαφοροποιηθούν τελείως το ένα από το άλλο ούτενα γίνουν επακριβώς τα ίδια και πάντοτε αποτελούν μέρη ενόςσταθερού συνόλου.Αν ένα πράγμα ήταν επακριβώς το ίδιο με το κάθε άλλο ή με

τις ίδιες σχέσεις και δυνατότητες στην ίδια στιγμή, τότε θα εξαρ-τόταν ποιο είναι μόνο άμεσα από τον εαυτό του. Αντίστροφα,αν εξαρτόταν (ή προσδιοριζόταν) μόνο άμεσα από τον εαυτότου να μπορεί να πραγματοποιεί ή να δημιουργεί τις δυνατότητεςκαι τις σχέσεις του, τότε το καθένα θα ήταν επακριβώς το ίδιο μετα άλλα και θα είχε τις ίδιες δυνατότητες με τα υπόλοιπα στηνίδια στιγμή. Τότε δε θα υπήρχαν πολλά ίδια πράγματα, ούτε σεδιαφορετικές στιγμές και αποστάσεις, παρά μόνο ένα και το ίδιο.Θα λέγαμε ότι κανένα μέρος της πραγματικότητας δεν εξαρτάταιμόνο από τον εαυτό του (να πραγματοποιεί ή να δημιουργεί τιςδυνατότητές του και τις σχέσεις του με τα άλλα) και γι� αυτόκανένα δεν είναι επακριβώς το ίδιο με το κάθε άλλο και δεν έχειτις ίδιες σχέσεις και δυνατότητες.Αν τα πράγματα ήταν επακριβώς τα ίδια το ένα με το άλλο,

τότε θα είχαν επακριβώς τις ίδιες δυνατότητες και τους ίδιουςτρόπους αλληλεπίδρασης στην ίδια στιγμή, όπως και αντιστρό-φως. Αντιθέτως, αν ήταν τελείως διαφορετικά, τότε δε θα είχανκαμιά κοινή δυνατότητα ή σχέση και σε καμιά στιγμή (καμιά

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 211

αλληλεπίδραση ούτε σε καμιά κοινή στιγμή), και αντιστρόφως.Στη μια και στην άλλη υπόθεση δε θα υπήρχαν πολλά ίδια ήδιαφορετικά πράγματα σε διαφορετικές ή ίδιες στιγμές και θέ-σεις, θα υπήρχε ένα και το ίδιο από μόνο του σαν τέλειο σύνολο.Τα πράγματα έχουν δυνατότητες, γιατί δεν έχουν επακριβώς τιςίδιες ή στην ίδια στιγμή και δεν έχουν επακριβώς τις ίδιες, γιατίδεν είναι επακριβώς τα ίδια ή τελείως διαφορετικά^ και το αντί-στροφο δεν είναι λάθος.Μόνο που βρίσκονται τα πράγματα σε διαφορετικές θέσεις

δεν μπορούν να έχουν επακριβώς τους ίδιους αλληλοεπηρεασμούςμε τα ίδια επακριβώς πράγματα, με τους ίδιους τρόπους, όπωςκαι στις ίδιες στιγμές, συνεπώς ούτε να είναι επακριβώς τα ίδια.Όπως αντίστροφα, δεν είναι επακριβώς τα ίδια και δεν μπορούννα έχουν όλες τις δυνατότητες ίδιες, ούτε να βρίσκονται στηνίδια θέση και στιγμή. Δεν υπάρχουν δυο πράγματα ή μέρη μιαςκαι της ίδιας ουσίας, τα οποία να είναι λεπτομερώς τα ίδια καιέτσι καταλαβαίνουμε μ� έναν άλλο τρόπο το λάθος μας, όταναπορούμε πώς μπορούν να υπάρχουν τόσοι πολλοί συνδυασμοίή τόσες διαφορετικές ποιότητες πραγμάτων, συνθεμένες απόλίγες πρωταρχικές-κοινές ουσίες.Δεν υπάρχει ένα πράγμα, το οποίο να είναι τελείως το ίδιο

με ένα άλλο, όσο και αν φαίνεται το αντίθετο σε ορισμένεςπεριπτώσεις.

� Δεν υπάρχει, γιατί δυο πράγματα, τα οποία θα ήταν χωρίςτην παραμικρή διαφορά, δε θα ήταν δυο, έμμεσα και εξωτερικά,θα ήταν ένα μόνο και το ίδιο πράγμα.

� Δεν είναι τελείως τα ίδια, γι� αυτό δεν έχουν ακριβώς τιςίδιες δυνατότητες μέσα στο χώρο και στο χρόνο. Διαφορετικήτύχη περιμένει το ένα από το άλλο, σε διαφορετικές στιγμές καιδεν έχουν ακριβώς τις ίδιες αλληλεπιδράσεις με το ίδιο ακριβώςπεριβάλλον.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ212

� Αν δυο πράγματα φαίνονται ακριβώς τα ίδια, αυτό εξηγεί-ται από την ατέλεια της αντίληψης και της γνώσης μας, όπωςδυο φωτεινές κουκίδες στο νυχτερινό ουρανό μπορεί να είναιπολύ διαφορετικά ουράνια σώματα.

� Είναι απίθανο και αδύνατο δυο πράγματα, που αποτελού-νται από αναρίθμητα μέρη και αλληλεπιδράσεις, να έχουν όλατα μέρη τους ακριβώς ίδια, στις ίδιες θέσεις, με την ίδια ακριβώςαναλογία, με τους ίδιους ακριβώς τρόπους και στις ίδιες στιγμές.

� Τέλος, να διανοηθούμε πως όχι μόνο δεν μπορεί να υπάρχειένα πράγμα ακριβώς το ίδιο με ένα άλλο, αλλά το ίδιο πράγμαδεν μπορεί να είναι τελείως το ίδιο με τον εαυτό του. Πάντοτε,υπάρχει μια λεπτομέρεια που τα διαφοροποιεί στο χώρο, στοχρόνο και ως προς τον εαυτό τους.

Οι αντιθέσεις στα πράγματα δεν είναι ουσιαστικές, δεν είναιοι απροσδιόριστες προϋποθέσεις για την ενέργεια, τη σταθερότη-τα και την εξέλιξή τους. Στις αφηρημένες έννοιες μας αποκαλύ-πτονται σαν ασύνδετες, άσχετες και χωρίς κοινά στοιχεία, ενώστην πραγματικότητα είναι σχετικές διαφορές και ελλείψεις, όπωςγενικότερα είναι σχετικά τα ίδια τα πράγματα. Είναι ειδοποιέςδιαφορές, οι οποίες εξηγούνται γενικά από την αλλαγή των πραγ-μάτων, από τα χρονικά όρια αρχής-τέλους στην ύπαρξη, στηνποιότητα και στις σχέσεις τους. Με πρώτη αρχή την ίδια τηνύπαρξη των υλικών φορέων.Οι αντιθέσεις είναι και προέρχονται πάντοτε από μερικές

διαφορές στις χωρικές και στις χρονικές σχέσεις των πραγμάτωνκαι όχι από μια συνολική αντίθεση της ποιότητάς τους ή απόμια τέλεια έλλειψη κοινών στοιχείων. Δυο πράγματα, τα οποία

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 213

θα ήταν τελείως αντίθετα, δε θα είχαν τίποτε κοινό άμεσα στηνποιότητά τους ούτε έμμεσα με κοινές εξωτερικές σχέσεις και θαήταν χωρίς δυνατότητα αλληλεπίδρασης, δηλαδή θα ήταντελείως άσχετα και διαφορετικά. Όπως θεωρούμε τα υλικάστοιχεία σαν πρωταρχική πραγματικότητα, δηλαδή την έλλειψηποιότητας και πραγματικότητας, όταν αφαιρούμε τις νοητέςδιαφορές της, με τον ίδιο άστοχο τρόπο, όταν αφαιρούμε τακοινά στοιχεία των πραγμάτων, τότε απομονώνουμε στη διάνοιάμας την έννοια της αντίθεσης και μεταβάλλουμε τις αντιθέσειςσε πρωταρχικές διαφορές στην αφηρημένη υλική ουσία, για ναεξηγήσουμε έτσι ακατάληπτα την ενεργητικότητά της.Λ.χ. ένας άνδρας σαν άνθρωπος δεν είναι γενικά αντίθετος

από μια γυναίκα και υπάρχουν πολλές όχι ίδιες γυναίκες, όπωςκαι αρσενικοί. Αν ήταν γενικά αντίθετος (με τη βιολογική έν-νοια), θα έπρεπε να είναι το ίδιο αντίθετος με κάθε άλλη με τιςίδιες διαφορές. Αλλά, η κάθε μια γυναίκα δεν είναι επακριβώςίδια με την άλλη και συνεπώς δεν μπορεί να έχει τις ίδιεςδιαφορές με τον ίδιο άνδρα (γι� αυτό και υπάρχουν περιπτώσειςμεγάλης ομοιότητάς τους). Το σκοτάδι δεν είναι αντίθετο φως,είναι η έλλειψη αυτού του τελευταίου. Η κίνηση μπορεί να γίνεταιστην αντίθετη διεύθυνση, ενώ δεν είναι αντίθετη ως προς μιαάλλη δυνατή διεύθυνση. Διαφορετικά, αν δεν ήταν έτσι σχετικάαντίθετη, δε θα μπορούσε να γίνει σε μια άλλη. Στον αφηρημένοχρόνο το παρελθόν είναι αντίθετο στο μέλλον, όπως και η αρχήαπό το τέλος, ενώ στην πραγματικότητα η προηγούμενη στιγμήως προς άλλα πράγματα ήταν επόμενη και αντιστρόφως, ενώγια κάποια άλλα ήταν η ίδια η ανύπαρκτη. Ο θάνατος είναιαντίθετος από τη γέννηση, αλλά δεν είναι άρνηση της γέννησης(με την έννοια της μη γέννησης), όπως εκείνη δεν είναι άρνησητου πρώτου. Γεννηθήκαμε � όπως και άλλοι � θα πεθάνουμεμετά από τη γέννησή μας και τότε δε θα είμαστε όπως όταν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ214

γεννηθήκαμε, ούτε με τις ίδιες ακριβώς σχέσεις. Η αιτία γενικάείναι αντίθετη από το αποτέλεσμα, ενώ στην πραγματικότηταείναι μια από τις αιτίες σε σχέση με το αποτέλεσμά της, ενώ σεσχέση προς την αιτία της είναι αποτέλεσμα, ως προς μερικά άλλααποτελέσματα δεν είναι αιτία και ως προς άλλες αιτίες δεν είναιαποτέλεσμα. Αν δεν ήταν έτσι σχετικά αντίθετη, τότε η αιτία δεθα είχε αιτία και το αποτέλεσμα δε θα γινόταν αιτία. Κάθε πράγμαείναι και σχετικά δεν είναι τα άλλα πράγματα, τα οποία δεν είναιτο αντίθετο αυτού. Το ίδιο σχετικά εκείνα δεν είναι αυτό και επειδήδεν είναι αντίθετα, γι� αυτό δεν είναι τελείως διαφορετικά καιέχουν κοινά στοιχεία.

Τα πράγματα δεν αλληλοεπηρεάζονται με άλλα τελείως δια-φορετικά ούτε με τελείως διαφορετικούς τρόπους το ένα από τοάλλο και στη διάρκεια της ύπαρξής τους συνεχίζουν να συνδέο-νται με μερικά κοινά και να επηρεάζονται με μερικούς κοινούςτρόπους. Για να συνεχίζει ένα πράγμα να υπάρχει ή για να είναιάμεσα με τους ίδιους τρόπους, πρέπει οι αλληλοεπηρεασμοί τουμε τα άλλα πράγματα να είναι τέτοιοι, που δε θα τους αποστα-θεροποιούν την ποιότητα και συνεπώς πρέπει εκείνα τα άλλανα μην είναι τελείως διαφορετικά από αυτό. Η σταθερότητατης ποιότητας (ή των τρόπων με τους οποίους αυτό είναι άμεσα)πρέπει να προσδιορίζεται (ν� αντανακλάται) και έμμεσα. Αν συν-δεόταν με τελείως διαφορετικά ή ασταθούς ποιότητας πράγμα-τα, τότε αυτό θα επηρεαζόταν με τελείως διαφορετικούς και αστα-θείς τρόπους και η ποιότητά του θα ήταν απροσδιόριστη, αστα-θής και χωρίς κοινά στοιχεία. Όπως και το αντίστροφο.Για τον ίδιο, γενικά, λόγο, πολλά διαφορετικά πράγματα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 215

από διαφορετικές στιγμές, για να έχουν κοινά στοιχεία, για νασυνδέονται με λιγότερο έμμεσο τρόπο και ν� αποτελούν μέρητης ίδιας πραγματικότητας, πρέπει να έχουν σχέσεις με μερικάίδια-κοινά πράγματα. Για να μπορούν να υπάρξουν στο μέλλονπράγματα, τα οποία θα έχουνε κοινά στοιχεία μ� εκείνα πουυπήρξαν στο παρελθόν (της ίδιας συνολικής πραγματικότητας),πρέπει να γίνονται από τα προηγούμενά τους και ναδιατηρούνται σε όλες αυτές τις στιγμές (από το παρελθόν ωςτο μέλλον) μερικά ίδια πράγματα και να επηρεάζονται μεμερικούς κοινούς τρόπους. Από την εμπειρία διαπιστώνουμεότι αυτά είναι οι αστέρες,οι γαλαξίες, οι πλανήτες, οι φυσικοίδορυφόροι, οι κομήτες, η ατμόσφαιρα, σε τελική ανάλυση οχώρος και η απλή ύλη. Τα φαινόμενα και οι ειδικότερες έννοιες,που διαπιστώνονται ν� αντιστοιχούν σε αυτή τη γενική έννοιατης σταθεροποιημένης αλλαγής μέσα στο χρόνο και στο χώρο,είναι η περιστροφική μετατόπιση, η συμμετρία, η συγκέντρω-ση και η περιοδικότητα (σταθερός επαναπροσδιορισμός).Όπως όλα τα πράγματα, το ίδιο και τα πράγματα, τα οποία

είναι κοινά για μεγάλη διάρκεια, δεν παύουν να διαφοροποι-ούνται μέσα στο χρόνο και να μην είναι σε κάθε στιγμή με τουςίδιους τρόπους αλληλοεπηρεασμού. Αυτή η διαφοροποίηση επι-φέρεται και στα φαινόμενα της σταθεροποιημένης αλλαγής μέσαστο χώρο και στο χρόνο.

Η ποιότητα ενός πράγματος έχει πολλά κοινά στοιχεία μ�εκείνην των πραγμάτων διαμέσου των οποίων γίνεται ή αρχίζεινα υπάρχει (τουλάχιστο με τα πράγματα εκείνης της στιγμήςστην οποία αρχίζει να γίνεται), γιατί αρχίζει να υπάρχει και να

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ216

προσδιορίζεται με το λιγότερο έμμεσο τρόπο. Αντιστρόφως, γιανα αρχίζει με λιγότερο έμμεσο τρόπο, πρέπει αυτό να μπορεί ναγίνεται από πράγματα, τα οποία δεν είναι τελείως διαφορετικάαπό τη δική του ποιότητα. Μπορεί να αρχίζει με λιγότερο έμμεσοτρόπο και να έχει πολλά κοινά στοιχεία μ� εκείνα τα πράγματααπό τα οποία προέρχεται πιο άμεσα, γιατί δεν προσδιορίζεταιμόνο από έξω, δηλαδή μόνο έμμεσα και εκ των υστέρων ήανεξάρτητα από την ποιότητα εκείνων. Η άμεση ποιότητα γίνεταισχετικά έμμεσα από τον εαυτό της και με τρόπους πουπροκαθορίζονται μέσα στο χρόνο από στιγμή σε στιγμή.Δε θα μπορούσαν να υπάρξουν άλλα πράγματα στις επόμενες

στιγμές ούτε συνθετική εξέλιξη, αν δε συνέχιζαν να διατηρούνταικαι να προσδιορίζονται μερικά ίδια. Εξέλιξη χωρίς διατήρησηκάποιου κοινού δεν είναι εξέλιξη. Ή διατηρούνται μερικά κοινάστοιχεία, για να είναι το ίδιο πράγμα σε διαφορετικές στιγμές ήδε διατηρούνται και συνεπώς δεν έχουμε το ίδιο πράγμα σε δια-φορετικές στιγμές και αντιθέτως είναι τελείως διαφορετικά ήχωρίς άμεση σχέση πράγματα. Γενικά, θα ήταν αδύνατο να γίνειεξωτερική επίδραση και να δημιουργηθεί ποιότητα, αν δενπροϋπήρχε κάτι το σταθερό και αυτό το σταθερό δε θα μπορούσενα δημιουργηθεί εκ των υστέρων. Αυτό, το οποίο δεν είναισταθερό, όχι μόνο δεν έχει ποιότητα αλλά δεν είναι και τίποτε,γιατί δεν είναι σε καμιά στιγμή και με καμιά σταθερή σχέση μ�ένα άλλο πράγμα και συνεπώς δεν μπορεί ούτε να δημιουργήσεισταθερές σχέσεις και να διαμορφωθεί.Η ύπαρξη των κοινών και των σταθερών στοιχείων στην

πραγματικότητα, αυτή από μόνη της προδίδει ότι όλα συνδέονταιμε μια κοινή αιτία-ουσία, ότι υπάρχουν σε μερικές μικρότερεςστιγμές ταυτοχρόνως με μια ευρύτερη, στα όρια της οποίας απο-τελούν ανέκαθεν ένα σταθερό σύνολο και ότι σαν μέρη ενός

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 217

τελειωμένου Χρόνου σχετίζονται πάντοτε, ανεξάρτητα από τοπού και το πότε υπάρχουν.

Το ότι κανένα πράγμα δεν είναι επακριβώς η ίδια ποιότηταμ� ένα άλλο, ενώ δεν είναι χωρίς κανένα κοινό, αυτό εξηγείταιγιατί η ποιότητά του δεν προσδιορίζεται μόνο εκ των υστέρων,έμμεσα ή τυχαία σαν ένα νέο εξωτερικό πράγμα, αλλά αντιθέτωςγιατί η ίδια η ποιότητά του είναι ανέκαθεν μέρος ενός κοινούκαι τελειωμένου Χρόνου. Δεν υπάρχει μόνο σε μια κοινή στιγμήενός αφηρημένου ποσοτικού και εξωτερικού χρόνου, το ίδιο είναιμια στιγμή της σταθεροποιημένης ποιότητας του κοινού συνόλουτους (μια μερική στιγμή πάντοτε μέσα στην κοινή συνολική)και αυτή η στιγμή δεν μπορεί να είναι η ίδια με μια άλλη, γιατίδε θα ήταν μόνο ταυτόχρονη (σαν συνυπάρχουσα), αλλάταυτόχωρη και ταυτότροπη.Για τον ίδιο λόγο που τα πράγματα αλλάζουν και δεν αλλά-

ζουν στο χρόνο, δεν είναι τα ίδια ούτε τελείως διαφορετικά στοχώρο.

Τα πράγματα, σαν τρόποι έμμεσης αλληλεπίδρασης, συν-δέονται άμεσα με την πραγματικότητα των άλλων υποστιγμώντου Σύμπαντος, που υπάρχει σαν κοινή ουσία τους, ενώ σχετικάέμμεσα σαν κοινός χώρος και δυνατότητα της έμμεσης ενέργειας.Οι αλλαγές στην ποιότητα και στους τρόπους, με τους οποίους

τα πράγματα αλληλοεπηρεάζονται λιγότερο ή περισσότερο έμ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ218

μεσα, είναι ταυτοχρόνως αλλαγές στον τρόπο-χρόνο, με τον οποίοείναι και αλληλοεπηρεάζονται οι φορείς της έμμεσης ποιότητάςτους, δηλαδή στην ύλη τους. Συνεπώς, είναι επηρεασμοί και τρο-ποποιήσεις του χώρου, με τον οποίο συνδέονται άμεσα, σε μι-κρότερη από την ελάχιστη στιγμή (σαν τρόποι στην ενέργειάτου). Σε αντίθεση με τις έμμεσες επιδράσεις, που γίνονται σεμεγαλύτερες στιγμές (και αποτελούν τα ευρύτερα πράγματα μετις συνολικές τους αλληλεπιδράσεις). Έτσι, υπάρχουν ανέκαθενκαι γίνονται διαρκώς οι κοινοί τρόποι αλληλοεπηρεασμού τωνπραγμάτων, όπως είναι η θερμότητα, ο ήχος, το φως και γενικάοι ακτινοβολίες.Κάθε αλλαγή στις έμμεσες αλληλεπιδράσεις είναι μια δια-

τάραξη, μια τροποποίηση στην ταυτόχρονη ενέργεια του χώρουκαι αυτή μεταφέρεται με τον πιο άμεσο τρόπο, ώσπου ναεπηρεάσει κάποιους φορείς έμμεσης αλληλεπίδρασης (κάποιαπράγματα) και τελικά να εμμεσοποιηθεί. Με αυτόν τον κοινότρόπο � που επιτρέπεται από το χώρο � όλα τα πράγματα, εκτόςαπό έμμεσα, βρίσκονται διαρκώς σε άμεση και ασταθήαλληλεπίδραση, χωρίς τον περιορισμό της χωρικής απόστασηςκαι του χρόνου μετακίνησης εξωτερικά στο χώρο. Έτσι, ηενέργεια δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο σε ένα μέρος του χώρουή να εμμεσοποιείται συνεχώς χωρίς όριο (όπως η ίδια η ενέργειατου χώρου είναι παντού-κοινή για όλα τα πράγματα και όχιμερικευμένη). Κάθε έμμεση αλληλεπίδραση και σύνδεσηπραγμάτων περιορίζεται από το χώρο, ακόμα και όταν αυτή δεγίνεται με τον πιο άμεσο τρόπο. Η δυνατότητα αυτής τηςεμμεσοποίησης εξαρτάται σε κάθε στιγμή από την εμμε-σοποιημένη στο σύνολο του χώρου.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 219

σελ. 220

VIII. Ο Θεός και η Συμπαντική Εσωτερικό-τητα.

Από την προσεκτική ανάλυση του βασικού ορισμού του Σύ-μπαντος βλέπουμε απρόσμενες και εκπληκτικές απαντήσεις σχε-τικά με τα μεγάλα κοσμολογικά ζητήματα. Ωστόσο, θα διαπι-στώσουμε, ακόμα, πολλά αναπάντητα ερωτήματα και ειδικάεκείνα που βρίσκονται στα όρια της κοσμολογίας και σχετίζονταιάμεσα με τη ζωή, με το θάνατο, με το Θεό και πιο έμμεσα με τηνπρακτική φιλοσοφία. Ποια η σχέση όλων αυτών των αφηρημέ-νων αλληλεπιδράσεων με την εμβιότητα; Ποια η θέση της ζωήςκαι ειδικά του ανθρώπου μέσα σε ένα τέτοιο χωροχρονικό Σύ-μπαν; Αυτή η κοσμολογική γνώση μας δίνει τη δυνατότητα νααπαντήσουμε αν υπάρχει ο Θεός, ποια είναι η σχέση του με τονκόσμο και αν η ζωή μας τελειώνει; Η κοσμολογική θεωρία τουΤελειωμένου Χρόνου γίνεται ακόμα πιο εκπληκτική και αξιόπι-στη από την εξέλιξή της προς αυτήν την κατεύθυνση.

Σύμφωνα με μια γνωστή άποψη, η άγνοια του ανθρώπου γιατα πράγματα και τις σχέσεις τους, σε συνδυασμό με την έλλειψητης δυνατότητάς του να κυριαρχήσει ο ίδιος σαν Θεός μέσα σ�ένα περιβάλλον, το οποίο εναντιώνεται συχνά στους σκοπούς

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 221

του και του δημιουργεί ανασφάλεια, φόβο και απόγνωση, αυτέςοι ελλείψεις του γεννούν τη διάθεση να θεοποιήσει ορισμέναφυσικά φαινόμενα και τις αόρατες αιτίες τους. Έτσιπαρασυρμένος, αρχίζει να διαμορφώνει μια έννοια για τηνύπαρξη του Θεού και να δίνει κενές εξηγήσεις, ελκυστικές καιαβάσιμες θεωρίες, συνήθως με σκοπό κάποια εκμετάλλευση.Πραγματικά, στην εμπειρία μας θα διαπιστώσουμε ότι αυτοί είναιοι πιο συνηθισμένοι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποιπιστεύουν στην ύπαρξή του, επηρεάζονται από τις θρησκείεςκαι εκμεταλλεύονται τη σπουδαιότητα τέτοιων ζητημάτων. Ειδικάόταν κάποιος αγνοεί τι είναι ο λόγος, ότι υπάρχουν ορισμένοικανόνες για να διαβεβαιώνουμε, όταν αγνοεί την υλικήαλληλεξάρτηση των πραγμάτων, όπως περιγράφεται από τιςφυσικές επιστήμες και φορτίζεται με διαθέσεις εξαιτίας τηςάγνοιάς του για βασικά κοσμολογικά ζητήματα, τότε είναι πολύεύκολο να πιστέψει, παρά ν� αναζητήσει ή ν� αμφισβητήσει.Όμως, θα ήταν ανεπίτρεπτο να παρασυρθούμε από τη γνώση

μας για τις αιτίες, που μπορούν να μας οδηγήσουν να πιστέψουμεστην ύπαρξη του Θεού ή να διαμορφώσουμε μια άποψη γι� αυτόνκαι έτσι να την αρνηθούμε. Είναι δυνατό να μας πείθουν λόγοισκοτεινοί, ανεπαρκείς έως και αντίθετοι, αλλά εκείνος να υπάρ-χει πραγματικά και με την ονομασία του να εννοούμε ακόμαό,τι μας αρέσει, όσο δεν έχουμε γνωρίσει αρκετά την κοινή πραγ-ματικότητα και τις κοσμολογικές απαντήσεις. Επομένως, εάνείναι εύκολη η αμφισβήτηση και η ανατροπή των απόψεων πουυποστηρίζουν την ύπαρξη ενός παρεννοημένου Θεού, είναι τοίδιο εύκολο να γίνει και για τις απόψεις εκείνες, οι οποίεςαρνούνται γενικά την ύπαρξή του.Το Σύμπαν δεν είναι απλώς ένα ποσοτικό σύνολο πραγμάτων

συνθεμένων από μερικές ουσίες, οι οποίες αλληλοσυνδέονταιμόνο έμμεσα, εξωτερικά και εκ των υστέρων, χωρίς να υπάρχει

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ222

συνοχή και μια κοινή αιτία. Ένα τέτοιο Σύμπαν, το οποίο δε θαήταν με ενιαία ποιότητα και συνολική - άμεση αιτία θα ήταναυθύπαρκτο, ωστόσο όχι αυτοτελές με όλη την έννοια του όρου,γιατί όλα θα ήταν δημιουργημένα μόνο από έξω τους. Δε θαυπήρχε σαν ένα μόνο πράγμα, για να μπορούμε να πούμε πωςυπάρχει από μόνο του, χωρίς να εξαρτάται από κανένα άλλο.Τίποτε άλλο δεν μπορεί να είναι αυτοτελές, εκτός από τηΣυμπαντική Ποιότητα με την έννοια του τελειωμένου Χρόνουκαι από αυτόν εδώ το συλλογισμό συμπεραίνουμε την ύπαρξητου Θεού, χωρίς να το έχουμε καταλάβει!Η έννοια είναι κοινό ή σταθερό γνώρισμα πολλών διαφορε-

τικών αντιλήψεων. Η Συμπαντική Ποιότητα είναι η κοινή Ουσία-Χρόνος, με την οποία υπάρχουν και γίνονται σαν εξωτερικάόλα τα λεγόμενα πράγματα, όσο και αν διαφέρουν. Είναι ηεπαρκής-άμεση αιτία των πραγμάτων, η πάντοτε προηγούμενηαρχή της ενότητας, της ποιότητας και της συνθετότητας στιςέμμεσες αλληλεπιδράσεις των υλικών φορέων. Τα λεγόμεναπράγματα είναι αυτή η ίδια σχετικά εκ των υστέρων-έμμεσα,ενώ η ίδια υπάρχει ανέκαθεν (εκ των προτέρων) τελειωμένησαν ουσία με το βασικό γνώρισμα της έννοιας. Με άλλα λόγια,υπάρχει μια κοινή πραγματικότητα, η οποία δεν είναι εξωτερικήή έμμεση και σχετική, αλλά εσωτερική ή άμεση.

Εάν λέγαμε ότι υπάρχει σαν έννοια στη διάνοια ενός άλλου,τότε θα επιστρέφαμε στην αρχή της θεωρίας και στις απορίεςπου έχουμε απαντήσει. Ακόμα και τότε θα βρίσκαμε ξανά τιςίδιες αλήθειες, γιατί η ύπαρξη του άλλου θα ήταν μια πραγματι-κότητα, η οποία θ� αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου συνόλου...

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 223

Η Συμπαντική Ποιότητα δεν υπάρχει σαν έννοια σε μια άλληεξωτερική διάνοια και συνεπώς, αυτή η ίδια υπάρχει σαν έννοιατου εαυτού της, η οποία πραγματοποιείται μέσα στο σχετικόεξωτερικό χρόνο, με τη δραστηριότητα και τις σχέσεις των έμ-μεσων μερών της, προκαθορίζοντας έτσι σαν κοινή ουσία τιςδυνατότητές τους. Τα πράγματα συνδέονται άμεσα καιταυτόχρονα με αυτήν, γιατί είναι αυτή η ίδια σαν ουσία τους, μεμερικούς από τους τρόπους (με τους οποίους εκείνη ήτανανέκαθεν). Ο τελειωμένος Χρόνος είναι μια Έννοια, η οποίαυπάρχει πραγματικά σαν ουσία, σαν κοινή αρχή των πραγμάτωνμέσα στις μικρότερες στιγμές τους.Με την πιο αφηρημένη έννοιά της η διανοητικότητα και η

εμβιότητα είναι αμεσότητα, εσωτερικότητα, σταθερότητα στη δρα-στηριότητα και αυτοπροσδιορισμός. Η Συμπαντική Ποιότητα εί-ναι άμεσα και διανοητικά αυτενεργός, μια αυτοκαθορισμένη (μεΈννοια) Εσωτερική Ύπαρξη, μια ανεπηρέαστη, ουδέτερη και στα-θερή-βέβαιη αυτοθεώρηση. Η αμεσότητα προς τον εαυτό της, οταυτόχρονος αυτοπροσδιορισμός της, η σταθερότητα στη δραστη-ριότητά της, η αυτοτέλεια της ποιότητάς της είναι η διανοητικό-τητά της και υπό την έννοια αυτή συμπεραίνουμε την ταυτότητάτης με το Θεό. Όταν αποσαφηνιστεί η σχέση της αμεσότητας καιτου σταθερού προσδιορισμού με τη διανοητικότητα, τότε θα κα-ταλάβουμε τον παραπάνω ορισμό του Θεού και ποια είναι η σχέσητου με τη σχετική εξωτερικότητα και με την αστάθεια.Η αδυνατότητα ν� αντιληφθεί κάποιος το λεγόμενο Θεό, όχι

μόνο δεν είναι αντίθετη προς μια δυνατή απόδειξη της ύπαρξήςτου αλλά αντιθέτως, είναι μια γενική συνέπεια της ποιότητάςτου, η οποία εξηγείται από την αμεσότητά του. Παρόμοια όπωςγίνεται για άλλα πράγματα που δεν μπορούμε ν� αντιληφθούμε.Θα ήταν αντίθετο με την έννοια της συνολικής και κοινής πραγ-ματικότητας, όπως και με την έννοια της έννοιας, να μπορεί να

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ224

γίνει αντιληπτή. Η αντίληψη προϋποθέτει αλληλεπιδράσεις καιεκείνες την αλλαγή και τη μερικότητα. Η κοινή και αδιαφορο-ποίητη αρχή, με την οποία διαμορφώνονται οι ποιότητες όλωντων λεγόμενων πραγμάτων, δεν μπορεί να γίνει (άμεσα) αντι-ληπτή, παρά μόνο να τη διανοηθούμε και να τη συμπεράνουμελογικά. Δεν είναι κανένα πράγμα σαν ξεχωριστό μέρος, όπως ηέννοια δεν είναι μια από τις πολλές αντιλήψεις, στις οποίες αντι-στοιχεί. Είναι η σταθερή μορφή με όλους τους δυνατούς τρόπους,η οποία περιέχει τις μικρότερες στιγμές της σαν ύλη, σαν φορείςγια την αλληλενέργεια σ� ευρύτερες στιγμές και τη διαμόρφωσηποιοτήτων περιορισμένων μέσα στο χρόνο και στο χώρο. Επο-μένως, με την υπόθεση και μόνο ότι το Σύμπαν είναι μια ποιότηταάμεσα αυτοπροσδιορισμένη στα όρια μιας ευρύτερης στιγμήςκαι ότι η αφηρημένη αμεσότητά του είναι στην ουσία μιαποιότητα αυτοεννόησης (ή αυτογνωσίας), γίνεται αμέσως φανερόπως η ύπαρξη της ζωής δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε ν� αποδειχθείη ύπαρξη του Θεού, όταν αιτιολογούμε τις δυνατότητες και τιςσχέσεις των μερών με άλλα εξωτερικά πράγματα. Η απόδειξητης ύπαρξης του Θεού και η διανοητική αρχή της ζωής ή τηςεσωτερικότητας για την εμπειρική επιστήμη θα είναι η ταυτότη-τα του χρόνου με το χώρο και η αφηρημένη σταθερότητα τουΣύμπαντος, δηλαδή η ανούσια αμεσότητα.

Ο Θεός είναι η άμεση κοινή πραγματικότητα και συνεπώςόχι άσχετος ή ξεχωριστός από τα αντιληπτά μέρη της μέσα στοσχετικό εξωτερικό χρόνο. Από τη σύλληψη της έννοιας για μιασυνολική πραγματικότητα μέσα στα όρια μιας ευρύτερης στιγ-μής και από την ταύτιση της πραγματικότητας με τον τελειωμέ-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 225

νο Χρόνο μπορούν και αρχίζουν γενικοί συλλογισμοί, προσδιο-ρισμένοι με παραγωγικό και αναλυτικό τρόπο. Έτσι βρίσκονταισχέσεις ανάμεσα στις γενικές έννοιες, οι οποίες δεν έχουνδιαπιστωθεί στην εμπειρία μας ή που δεν έχουν μεταφερθείάμεσα από εκείνην. Οι ίδιες αυτές σχέσεις είναι δυνατό ναδιαπιστώνονται πρώτα στην εμπειρία ή σε περιορισμένο αριθμόπραγμάτων και από εκεί να μας κατευθύνουν στους ίδιουςγενικούς συλλογισμούς.Οι εμπειρικές διαπιστώσεις των κοινών και των σταθερών

στοιχείων στα πράγματα και της περιοδικότητας πολλώνφαινομένων^ οι διάφορες περιπτώσεις της συνέχειας, της στα-θερότητας, του επαναπροσδιορισμού, της ενότητας στην ύπαρξηκαι στην εξέλιξή τους^ τα όρια στη διάδοση, στην ποσότητα καιστους τρόπους, με τους οποίους γίνονται ορισμένα κοινάφαινόμενα^ η ίδια η ύπαρξη σχέσεων αναλογίας και ποσότηταςστα πράγματα, η οποία δίνει τη δυνατότητα υπολογισμών,επαναπροσδιορισμών, επαλήθευσης και δημιουργικήςδραστηριότητας^ η άμεση και η έμμεση συντελεστικότητα όλωντων μερών ως την τελευταία λεπτομέρεια για το σύνολο τουχρόνου και του χώρου^ η σχετικότητα των διαφορών τωνπραγμάτων, η οποία προέρχεται από τη μερικότητά τους και όχιαπό την ουσία τους. Όλα αυτά είναι μερικές γενικότατες καιαφηρημένες διαπιστώσεις, που περιγράφονται, καθορίζονται,αναλύονται, διαχωρίζονται, επεξηγούνται λεπτομερώς καιανακαλύπτονται σε διαφορετικές περιπτώσεις με την εξέλιξητων φυσικών επιστημών και έτσι αναδεικνύουν από την εμπειρίατην αυτοτέλεια, τη σταθερότητα και τη διανοητικότητα του λε-γόμενου Σύμπαντος. Όμως, για να γίνει αυτή η τελευταίαανακάλυψη και η διαβεβαίωση χρειάζεται να συγκεντρωθεί αρ-κετή εμπειρία και θεωρία για τους τρόπους σύνδεσης των δια-φόρων φαινομένων. Τότε θα γίνει φανερό ότι, αν η Συμπαντική

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ226

Ποιότητα ήταν ασταθής και όχι αυτοπροσδιορισμένη, θα ήταναδύνατο να εξηγηθούν πολλές από τις εμπειρικές διαπιστώσεις(με τις οποίες θα έχουν συνδεθεί αναμφισβήτητες γνώσεις) καιότι, αντιθέτως, θα έπρεπε να αρνηθούν την επιστημονική αλήθεια.

Ο Θεός δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός σαν ένα εξωτερικόπράγμα ανάμεσα στα άλλα, ωστόσο μπορούμε να διαβεβαιώ-σουμε για την ύπαρξή του, ακόμα και χωρίς να προστρέξουμεστις εμπειρικές αντιλήψεις. Αυτός είναι πάντοτε ο ίδιος, χωρίςαλληλεπιδράσεις, έξω από περιβάλλον και μόνο άμεσα από τονεαυτό του. Αυτός είναι η συνολική, η επαρκής και η άμεση αρχήτων εξωτερικών πραγμάτων και σαν συνολική πραγματικότητασυνδέεται ταυτοχρόνως με κάθε λεγόμενο μέρος της σε κάθεεξωτερική στιγμή τους και μόνο άμεσα, «διαμέσου» μόνο τουεαυτού του. Αντιθέτως, δεν είναι κανένα ξεχωριστό μέρος σεκάποια περιορισμένη θέση του χώρου ή σε κάποια περιορισμένηστιγμή του χρόνου. Αυτά τα γνωρίσματά του μας επιτρέπουννα το γνωρίσουμε πολύ πιο εύκολα και γρήγορα απ� όσο πολλάαντιληπτά πράγματα, με ευκολονόητους στοχασμούς και χωρίςπαραπλανητικές διαπιστώσεις από την πάντοτε ανεπαρκήεμπειρία μας. Τα γενικά γνωρίσματά του από μόνα τουςαποτελούν μια βασική και σπουδαία γνώση για την ποιότητάτου.Η δυνατότητά μας να γνωρίσουμε εύκολα και γρήγορα το

Θεό δεν είναι παράδοξη διαπίστωση. Ένας πρόδρομος της ορ-θολογικής Θεογνωσίας, ο Ρ. Ντεκάρτ, την είχε επισημάνει μεόλη τη σημασία της από πολύ πριν:

«(...) η γνώση του (Θεού) είναι πολύ πιο καθαρή από άλλες

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 227

που έχουμε για διάφορα πλάσματα. Και πως αλήθεια είναι τόσοεύκολη, που όσοι δεν την έχουν καθόλου, πρέπει να θεωρούνταιένοχοι. (...) μπορούμε, χωρίς να βγούμε απ� τους εαυτούς μας,να γνωρίσουμε το Θεό πιο εύκολα και πιο βέβαια απ� όσο γνω-ρίζουμε τα εγκόσμια».Ο Ντεκάρτ εκτός από εύκολη θεωρούσε τη γνώση του Θεού

προϋπόθεση για κάθε άλλη αλήθεια και βεβαιότητά μας.

Στα προχριστιανικά φιλολογικά έργα της νοτιοανατολικήςΑσίας, όπως είναι οι περίφημες Βέδες, τα «Ουπάνισαντ» και η«Μπαγκαβάντ Τζιτά», και στην αρχαία ελληνική φιλοσοφίαβρίσκουμε διάσπαρτους φιλοσοφικούς στοχασμούς και θεωρίες,που μας αποδεικνύουν εκ των πραγμάτων το πόσο εύκολη μπορείνα είναι η ανακάλυψη των σπουδαιότερων φιλοσοφικών διευ-θύνσεων, αλλά και της ηθικο-κοσμολογικής αλήθειας για τηνουσία των πραγμάτων. Διαπιστώνουμε μ� έναν αναμφισβήτητοτρόπο τη μεγαλοπρέπεια και την αξία του ανθρώπινουφιλοσοφικού στοχασμού εκεί, που η δημιουργία του είχε τιςλιγότερες εμπειρικές κι επιστημονικές γνώσεις και τις λιγότερεςδυνατές αφορμές από συγγραφικά έργα. Δικαιολογημένα έχουνπροσελκύσει την προσοχή όλων των διανοούμενων και τους έχουνεπηρεάσει. Σ� εκείνα ανακαλύπτουμε πολλές σπουδαίες καιπρωτότυπες φιλοσοφικές θεωρίες, οι οποίες, ακόμα και σήμεραδυόμισι χιλιάδες έτη μετά, για πολλούς ανθρώπους είναι απόανόητες έως γελοίες, αν όχι άγνωστες.Όμως, χρειάζεται πολύς χρόνος, αναζήτηση, προσοχή και

κοπιαστική ανάγνωση, για να μπορέσει κάποιος να τα καταλάβεισωστά και επαρκώς και για να μπορέσει σαν φιλόσοφος να μι-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ228

λήσει περί αυτών. Ωστόσο, ο θαυμασμός μας γι� αυτά τα πολύαξιόλογα έργα, τ� αναπάντητα ερωτήματα που μας αφήνουν καιοι αβάσιμες απόψεις μας για την πραγματικότητα δεν πρέπει ναμας παραπλανούν, με συνέπεια να τα υπερεκτιμούμε ή να ταυποτιμούμε.

Ο Τζων Λοκ υποστήριζε ότι όλες οι γνώσεις μας στηρίζονταικαι προέρχονται μόνο από την εμπειρία. Ότι δε γεννιόμαστε μεκαμιά έννοια ή γνώση και παρά ταύτα, ότι η ύπαρξη του Θεούείναι η πιο εύκολη αλήθεια που μπορεί ν� ανακαλύψει η διάνοιάμας, ενώ αντιθέτως η γνώση για την ύπαρξη των εξωτερικώνπραγμάτων είναι λιγότερο βέβαιη: «Με την ενδοσκόπηση καιμ� αυτό που βρίσκουμε αλάθητα στη δική μας τη φύση, ο λόγοςμας οδηγεί στη γνώση αυτής της βέβαιης και ολοφάνερης αλή-θειας, ότι υπάρχει ένα ον πνευματικό, αιώνιο, πάνσοφο και πα-ντοδύναμο, όποιο κι αν θελήσουμε να του δώσουμε όνομα, είτετο ονομάσουμε Θεό ή κάπως διαφορετικά».Ο Τζ. Μπέρκλεϋ αρνήθηκε την ύπαρξη της ύλης, αλλά θεω-

ρούσε εύκολη την εύρεση της γνώσης για την ύπαρξη του Θεού:«Ότι η αποκάλυψη αυτής της μεγάλης αλήθειας δεν επιτυγχά-νεται μέσω του συλλογισμού παρά μόνο από ένα μικρό αριθμόανθρώπων, αυτό είναι ένα θλιβερό παράδειγμα για τη μωρία καιτην απροσεξία των ανθρώπων, που αν και περιβάλλονται απότόσες σαφείς εκδηλώσεις της Θεότητας, έχουν ωστόσο τόσο λίγηευαισθησία, ώστε φαίνονται σα να έχουν τυφλωθεί απ� το πολύφως».Ο Αρθ. Σοπεγχάουερ στη μεταφυσική του � η οποία δεν

είναι πηγή απαισιοδοξίας για τη μηχανοκρατική υλιστική κο-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 229

σμοθεώρηση μιας «προσγειωμένης» διάνοιας � αρνήθηκε τηνύπαρξη του Θεού. Ένας αντιδραστικός υλιστής ίσως θα έλεγεπως την υποστήριξε στα κρυφά, αλλά αυτό θα ήταν μιαπαρανοϊκή διαπίστωση. Αν και στηριγμένος στο θεωρητικόδιαχωρισμό που είχε κάνει ο Καντ (μιας πραγματικότητας τελείωςδιαφορετικής από αυτήν που αντιλαμβανόμαστε, την οποία δενμπορούμε να γνωρίσουμε), αυτός υποστήριξε μ� ένα μεγαλοφυήτρόπο ότι αυτό που είναι η κοινή ουσία των πραγμάτων έξω απότα φαινόμενα, το βρίσκουμε άμεσα στον εαυτό μας,διαπιστώνοντας την ταυτότητα του σώματός μας με τη λεγόμενηβούληση: «Γι� αυτό δε χάνουμε τίποτε στο να σταθούμε σ� έναμόνον αντικείμενο, και δεν είναι ανάγκη, για ν� αποκτήσουμετην αληθινή σοφία, να μετρήσουμε όλο το σύμπαν ή, αυτό πουθα ήταν πιο λογικό, να το διατρέξουμε προσωπικά». ΟΣοπεγχάουερ προσέγγισε στην αληθινή έννοια του Θεού πολύπερισσότερο απ� όσο άλλοι, οι οποίοι υποστήριξαν την ύπαρξήτου με τη συνηθισμένη ονομασία του και ο ίδιος είπε ακόμα:«Για να αναπληρώσουμε μια φυσική εξήγηση, δεν πρέπει ναπροστρέξουμε περισσότερο στην αντικειμενοποίηση τηςβούλησης ή στη δημιουργική δύναμη του Θεού».

Η Λογική του Χέγκελ είναι ένας εύστοχος εξελικτικός προσ-διορισμός της έννοιας του Θεού με παραγωγικό τρόπο από τιςπιο αφηρημένες και γενικές έννοιες, χωρίς τις παρεμβολές τηςεμπειρικής γνώσης των εξωτερικών πραγμάτων. Δεν είναι τυχαίοότι μετά από τέτοιον παραγωγικό τρόπο � αν και με μια δόσηαυταρχισμού � η έννοιά του προσδιορίστηκε με τα βασικά γνω-ρίσματά του, τα οποία, εκτός από την αυτοτέλεια, τη συνολικό-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ230

τητα, την ενότητα, είναι η σταθερότητα της συνολικής ποιότη-τάς του, ο αυτοπροσδιορισμός του, η αμεσότητά του, η σχετικήεμμεσότητά του και η έννοια σαν ουσία του. Αλλά, ο Χέγκελτην προσέγγισε μέσα από μια δυσνόητη θεωρητική εξέλιξη τωνπιο γενικών εννοιών και σε θεωρητικές στιγμές που δεν αντι-στοιχούν στην πραγματικότητα, για να μην την ορίσει άμεσακαι αβάσιμα σαν πρώτη αλήθεια � όπως διαπίστωσε και ο ίδιος.Έτσι, περιόρισε την αλήθεια και τη συνέπεια στις σχέσεις τωναφηρημένων εννοιών και παραδόξως, ενώ προσδιόρισε την έννοιατου Θεού τελειότερα από το Σπινόζα, ενώ αναγνώρισε τις δυνα-τότητες των γενικών εννοιών να περιγράψουν αξιόπιστα τηνκοινή πραγματικότητα, την ατέλεια των αισθήσεων και δόξασετο λόγο, ενώ ξεπέρασε τις αντιδραστικές και υπερβολικέςαντιπαραθέσεις που δημιούργησαν οι θεωρίες των φιλοσόφων, δεναπόδειξε την ύπαρξή του με αυτή τη λεπτομερέστεραπροσδιορισμένη έννοια, ούτε πως πρέπει να είναι τέτοια η ποιότητάτου στην πραγματικότητα.

Η επιστημονική γνώση μας για τα πράγματα μέσα από τηναρχική και περιορισμένη εμπειρία συμφωνεί με αθεϊστικές θέσειςκαι ανατρέπει πολλές θρησκευτικές προκαταλήψεις, αν και μπο-ρεί να τροφοδοτεί τη Θεολογική αναζήτηση. Ωστόσο, κάθε άθεοςθα πρέπει να διανοηθεί λογικά πως ίσως ακόμα να μην είναιαρκετή ως προς την ουσία και, όπως γνωρίζουμε, η μισή αλήθειαμπορεί να παραπλανήσει όσο και το λάθος.Συλλαμβάνουμε και προσδιορίζουμε την έννοια του Θεού με

διαφορετικούς απλούς στοχασμούς, ασχέτως αν η εμπειρική γνώ-ση των πιο άμεσων πραγμάτων δεν επαρκεί, για ν� αποδείξουμε

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 231

έτσι την ύπαρξή του. Για τους πιο δύσπιστους αρκεί μια κοινήδιαπίστωση, για να προσθέσει δικαιολογημένα την πιο μεγάληαμφιβολία στην αρνητική πίστη τους και για να τους προβλη-ματίσει: Η κοινή διαπίστωση της χρονικής ιδιότητας των πραγ-μάτων δημιουργεί τη λογική απορία, μήπως έχουν γίνει στο απε-ριόριστο παρελθόν όσα θα έπρεπε να περιμένουμε πως θα γίνουντελικά στο εξίσου απεριόριστο μέλλον. Μήπως έχει υπάρξει ανέ-καθεν κάτι, το οποίο αιτιολογεί επαρκώς την ύπαρξή τους, σανπραγματοποιημένος σκοπός τους, δηλαδή μήπως υπάρχει μιακοινή και ποιοτική πραγματικότητα πίσω απ� όλη αυτή τη σχε-τικότητα. Και μόνο με τον επιθετικό προσδιορισμό στην έννοιατης πραγματικότητας σαν κοινής ή άμεσα αυτοτελούς, η έννοιατου Θεού προσεγγίζεται μέσα από διαφορετικές και αφηρημένεςεκφράσεις.

Απορούσαμε πώς μπορεί ο Θεός να μην είναι ένα εξαρτημένουλικό μέρος, να συνδέεται ταυτόχρονα και παντού με όλα ταπράγματα ή σαν ουσία τους, να είναι παντογνώστης, να υπάρχειτέτοια διάνοια χωρίς να γίνεται αντιληπτή και παρά λίγο, πώςμπορεί το Σύμπαν να είναι μια ενιαία και ταυτόχρονη ποιότητα.Να, όμως, που στην ίδια τη φυσική έφθασαν να μιλούν για τοχωροχρόνο, για το ενιαίο πεδίο, την παγκόσμια βαρύτητα και ν�αναζητούν το 90% του Σύμπαντος, για να εξηγήσουν τις απορίεςτους. Μέσα από τις ανακαλύψεις της μικροφυσικής και τηςαστροφυσικής η ύπαρξη του Θεού μπορεί ν� αποκαλυφθεί μετον πιο απρόσμενο τρόπο και να διαπιστώσουμε πως πράγματα,τα οποία μας ήταν πρόδηλα ανόητα και αδύνατα, μπορούν τοίδιο πρόδηλα να είναι αληθινά. Δεν είναι μακριά από την

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ232

αλήθεια, αν λέγαμε ότι ο Θεός είναι ο χώρος^ όχι μόνο ο χώροςμέσα στον οποίο όλα υπάρχουν, αλλά και με τον οποίο συνδέονταιάμεσα σαν μέρη του. Ο χώρος είναι το «βλέμμα» του Θεού!

Από το πολύ μακρινό παρελθόν η ύπαρξη του Θεού έχειυποστηριχθεί με πολλές απόψεις και από πολλές θέσεις, όπωςκαι η ανυπαρξία του. Από ιστορικές μαρτυρίες γνωρίζουμε πωςυπήρξαν άνθρωποι με ασυνήθιστες δυνατότητες, οι οποίοι μετα έργα και τη διδασκαλία τους έμοιαζαν σα να είχαν σταλθείαπό έναν άλλο διαφορετικό κόσμο ή σαν να τους είχαν δοθείαυτές οι δυνατότητες από μιαν «ανώτερη» ύπαρξη ή σαν ναήταν ο ίδιος ο Θεός παρουσιασμένος με υλική μορφή. Μερικοίαπό εκείνους υποστηρίζουν οι ίδιοι τη θεϊκή προέλευση καιιδιότητά τους ή αναγνωρίζονται σαν τέτοιοι από τους άλλους.Ακόμα και σήμερα βρίσκουμε ανθρώπους να υποστηρίζουν πωςείναι θεόσταλτοι, αν όχι θεοί, αλλά είναι πολύ δύσκολο � ανόχι αδύνατο � να το αποδείξουν, γιατί μπορούμε να τουςγνωρίσουμε από την πιο άμεση εμπειρία. Αντιθέτως, είναι πολύεύκολο ν� αποδειχθεί ότι αυτοί οι άνθρωποι είναι παρανοϊκοί ήκανονικοί απατεώνες, οι οποίοι εκμεταλλεύονται με αυτόν τοντρόπο την άγνοια και τη δυστυχία των άλλων, για να κερδίσουνχρήματα και να προβληθούν. Δε λείπουν εκείνοι που θαπαρασυρθούν, που θα τους πιστέψουν και θα τους υποστηρίξουν,παρά το ότι έχουν προηγηθεί πολλοί άλλοι.Οι μεγάλες γνωστές θρησκείες, ο Χριστιανισμός, ο Μουσουλ-

μανισμός, ο Βουδισμός, ο Ινδουϊσμός, ο Κομφουκιανισμός, όπωςκαι μερικές άλλες μικρότερες, βασίζονται σε ιστορικά γεγονότα,σε μαρτυρίες και σε διδασκαλίες φιλόσοφων και σπουδαίων αν-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 233

θρώπων, που επηρέασαν την τότε κοινωνική πραγματικότητακαι βρήκαν από τότε συνεχιστές. Οι διδασκαλίες τους διαδόθηκανπροφορικά, γράφτηκαν, μεταφράστηκαν, διορθώθηκαν, αναλύ-θηκαν, εξελίχθηκαν,επιβλήθηκαν, υποστηρίχθηκαν με τησυνεισφορά νεότερων στοχαστών και μαθητών και τα βιβλίαπου τις περιέχουν θεωρούνται ιερά έως τώρα.Μια πρώτη ανάγνωση των αρχαίων θρησκευτικών διδασκα-

λιών αρκεί, για να διαπιστώσουμε την ελάχιστη επιστημονικήγνώση εκείνων των διδασκάλων και την παράδοση στην άγνοιαμε αντάλλαγμα την αυταπάτη της εξασφάλισης και της βοή-θειας από μια φανταστική υπεράνθρωπη ύπαρξη. Ο λόγος τουςπεριστρέφεται υπερβολικά γύρω από την ανθρώπινη ύπαρξη καιτις κοινωνικές σχέσεις, ενώ η επιστημονική γνώση είναι ανύ-παρκτη. Αυτό δείχνει πως η ανάγκη για ειρηνική συμβίωση,δικαιοσύνη, προστασία και για τη διασφάλισή τους οδηγεί τουςανθρώπους να διατυπώνουν ηθικές εντολές και κανόνες και γιανα έχουν ισχύ, επιστρατεύουν συγκινητικά και όμορφαλογοτεχνικά σχήματα, απειλές, υποσχέσεις για ανταμοιβές,προνοητικές απαντήσεις για τους αμφισβητίες και τουςανυπάκουους, μύθους, παραδείγματα, ακόμα και το ψέμα.Οι θρησκείες επιτρέπουν την παρεξήγησή τους, την αμφι-

σβήτησή τους, μας οδηγούν σε αναρίθμητες απορίες και να δια-νοηθούμε για υποθετικά και ανούσια ζητήματα, χωρίς ναφθάνουμε ποτέ στο σκοπό μας. Όταν η πίστη μας βασίζεται σεγνώσεις αβάσιμες, αμφίβολες, ανακριβείς και ψεύτικες, τότε κιν-δυνεύουμε να τη χάσουμε, αν ανακαλύψουμε πως ανατρέπεταιαυτός ο φαντασιόπληκτος τρόπος υποστήριξης. Αλλά, ο κίνδυνοςνα χάσουμε την πίστη μας υπάρχει για τον ίδιο λόγο, που οιθρησκείες τη δημιουργούν με την κατάχρηση του λόγου και μετην έμμεση παραπλάνηση της ανθρώπινης διάνοιας.Παρά την αμφισβήτηση πολλών περιγραφών και γεγονότων

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ234

που θεωρούνται ιστορικά, τη διαφωνία μας με πολλά βασικάσημεία της διδασκαλίας τους και τον παραλογισμό τους σεπολλές περιπτώσεις, θα είμαστε μονόπλευροι και άδικοι, αν δεναναγνωρίσουμε τη θετική εσωτερική συνεισφορά τους, η οποίαπροέρχεται από το φιλοσοφικό τους προσανατολισμό και απότον προβληματισμό, που δημιουργούν γύρω από το υπαρξιακόμας ζήτημα. Αν πάρουμε τις θρησκευτικές διδασκαλίες σανμορφές της μυθολογικής φιλοσοφίας, σαν απόπειρες τουεσωτερικού προσανατολισμού της ζωής και σαν αντίδραση στονεξωτερικό και επιστημονικά περιορισμένο τρόπο θεώρησης τωνπραγμάτων, τότε θα αξίζουν περισσότερο την προσοχή μας καιθα βρούμε έναν επαρκή λόγο για την προδρομική ύπαρξή τους.

Μια έννοια για την ύπαρξη του Θεού μπορεί και διαμορφώ-νεται από ορισμένες κοινές εμπειρικές διαπιστώσεις. Από τη δια-πίστωση ότι η αντιληπτή ουσία του ανθρώπου (όπως και τωνάλλων έμβιων) συνεχίζει ακόμα να υπάρχει μετά τον εσωτερικόθάνατό του ως την αποσύνθεσή της, γίνεται η απροσδιόριστηκαι εξωεμπειρική διαπίστωση για την ύπαρξη μιας άυλης καιζωοδότρας. Τότε προετοιμάζουμε να διανοηθούμε πως η ζωή μαςμπορεί να συνεχίζεται μ� έναν τελείως διαφορετικό τρόπο, απαλ-λαγμένη από τον περιορισμό της ύλης, τουλάχιστον για ένα μικρόχρόνο, αν όχι για πάντα, και επομένως πως συνυπάρχει μια τε-λείως διαφορετική πραγματικότητα, από την οποία έρχεται ηζωή. Εκεί είναι εύκολο να «βρούμε» το Θεό σαν αθάνατοδημιουργό, σαν αιώνιο ρυθμιστή και δικαστή, σαν αρχή καισκοπό της θνητής ζωής.Κοινή είναι και η διαπίστωση της ατέλειας των πραγμάτων

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 235

μέσα από την εμπειρία των περιορισμών και των αποσταθερο-ποιητικών επιδράσεων στην ύπαρξή τους. Ειδικά η ανθρώπινηατέλεια λαμβάνει μια διαφορετική σημασία, όταν θεωρούμε τονάνθρωπο σαν μια έμβια ποιότητα με ξεχωριστή εσωτερική αρχήκαι με εσωτερική δυνατότητα ανέλιξης. Πολλά περιστατικά μαςδημιουργούν το αίσθημα του περιορισμού και της ατέλειάς μαςκαι μπορούν να επηρεάσουν τη διάνοιά μας, για να συλλάβουμεκαι να διαμορφώσουμε την έννοια μιας «ανώτερης» ύπαρξηςχωρίς τους δικούς μας περιορισμούς.

Η διαπίστωση μιας απρόσμενης αιτιοκρατικής σύνδεσης με-ρικών φαινομένων και ειδικά εκείνων που επηρεάζουν πιο άμεσατη ζωή μας, προτρέπει το στοχασμό στην ύπαρξη μιας κατευθυ-ντήριας αιτίας, που κυριαρχεί όλα τα πράγματα. Το ίδιο, απότην αρμονία, τη συγγένεια, τη λεπτομέρεια, τη συνύπαρξη τωναντιθέτων και από την αναγκαιότητα στους τρόπους πουσυνδέονται τα πολυάριθμα πράγματα παρά τις διαφορές τους, οκόσμος μοιάζει σα να κυριαρχείται ή σα να δημιουργήθηκε υπο-λογισμένος από μια πάνσοφη και υπερκόσμια ύπαρξη.Γνωρίζοντας από την εμπειρία ότι το αποτέλεσμα προσδιορίζεταιαπό μια αιτία και υπό κάποιους όρους, ότι τίποτε δε γίνεται απότο τίποτε και ότι ο κόσμος έχει ένα παρελθόν, μπορούμε εύκολανα θεωρήσουμε ότι όλος ο κόσμος έχει μια αρχή από μιαπρωταρχική αιτία ή ένα δημιουργό.Η διανοητική σύλληψη ενός τελικού σκοπού για την ύπαρξη

και την εξέλιξη του κόσμου μπορεί να γίνει από την ανάγκη νααιτιολογηθεί επαρκώς η διατήρηση της ανθρώπινης ζωής. Όταν,όμως, διαπιστώνεται μια εξέλιξη του κόσμου και της ανθρώπινης

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ236

κοινωνίας, μια αλλαγή που συντελείται με τη συνεισφορά τωνπροηγούμενων στιγμών της και με τη διατήρηση κάποιων στοι-χείων, έχοντας έτσι μια συνέχεια και μια ιστορία, τότε αυτήμπορεί να θεωρηθεί πως κατευθύνεται από μια υπεράνθρωπηύπαρξη ή σα να κατευθύνει, για να επιτελεστεί ένας τελικόςσκοπός.

Θεωρητικά, η υποστήριξη της ύπαρξης του Θεού γίνεται καιαπό τη διαπίστωση της αναγκαιότητας μιας ηθικής συμπεριφο-ράς, που επιτρέπει την ειρηνική και αξιοποιήσιμη συνύπαρξητων ανθρώπων, αλλά και της ανάγκης να υπάρχει μια αιώνιααξία στη ζωή. Πράγματι, για τον ίδιο λόγο που τα πράγματαέχουν κοινά στοιχεία, συγγενεύουν και δεν μπορούν νασυνδέονται με απεριόριστους ή τυχαίους τρόπους στο χώρο καιστο χρόνο, για τον ίδιο οι άνθρωποι δεν μπορούν να συνυπάρχουνκαι ν� αξιοποιήσουν τη ζωή τους χωρίς την ελάχιστη ειρήνη,χωρίς τη διαμόρφωση μιας προσαρμοστικής συμπεριφοράς καιχωρίς τους σκόπιμους περιορισμούς βάσει κοινών αρχών καικανόνων.

Αν και από τις πιο πάνω εμπειρικές διαπιστώσεις και απότους στοχασμούς που βασίζονται στις πρώτες δε συμπεραίνεταιη ύπαρξη του Θεού, ωστόσο δεν είναι πάντοτε ή ολότελα άτοπες,ενώ οι συνέπειες αυτής της λαθεμένης θεωρητικής προσέγγισηςστην ύπαρξή του φαίνονται, όταν διαμορφώνουμε μια παρανοϊκή

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 237

άποψη για την ποιότητά του και για τη σχέση του με τα πράγ-ματα και με τη ζωή μας. Το βίωμα της πίστης για την ύπαρξήτου και η διάρκεια της διατήρησής του στον άνθρωπο, μέσα στοπέρασμα των αιώνων και παρά τους φραγμούς για την εξουδε-τέρωσή του, έχει την αρχή του σε αυτές τις κοινές διαπιστώσεις.Σε συνδυασμό με τις συναισθηματικές φορτίσεις και με τηνάγνοιά του για την αυτοτέλεια της πραγματικότητας και για τηνυλική δραστηριότητα, ενώ ενισχύεται, προφυλάσσεται καιδιευρύνεται με το σταθερό επηρεασμό της φιλολογικήςκοσμοθεώρησης των θρησκειών.

Η βασική θέση του ακραίου υποκειμενικού ιδεαλισμού, ότιδεν υπάρχει τίποτε άλλο έξω από τον εαυτό μας, θα μπορούσενα θεωρηθεί σαν βάση για την απόδειξη της ύπαρξης του Θεού.Όταν διαπιστώνουμε αμέσως, έτσι χωρίς αναζήτηση καιεπηρεασμένοι από την παραδοξότητα των απόψεων, ότι αυτέςείναι αναξιόπιστες, δεν πρέπει ωστόσο να μην τις προσέξουμε ήνα αρνηθούμε τη θεωρητική σπουδαιότητα, που είναι δυνατό ναέχουν. Η βασική θέση που υποστηρίζει ο ακραίος υποκειμενικόςιδεαλισμός � όπως εκείνος του J. Fichte � είναι τόσο σπουδαίαόσο και παράδοξη. Πρώτα απ� όλα, γιατί από εκείκαταλαβαίνουμε πόσο ανεπαρκή γνώση και πόσες αυταπάτεςέχουμε για τα πράγματα, όπως τ� αντιλαμβανόμαστε και ότι ηύπαρξή τους γενικά δεν μπορεί ν� αποδειχθεί τόσο εύκολα όσοείναι η άμεση βεβαιότητά μας για εκείνην. Από αυτή τη θέσηδιαμορφώνουμε μια πιο αισιόδοξη έννοια για τηνπραγματικότητα και διαπιστώνουμε με σχετική συνέπεια ότι οΘεός υπάρχει, γιατί ακόμα και αν αποκλείσουμε την ύπαρξή

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ238

του, η μόνη πραγματικότητα που μένει είναι ο άμεσος εαυτόςμας σαν Θεός.Όταν αρνούμαστε την ύπαρξη κάθε πραγματικότητας, εκτός

από αυτήν που είναι άμεσα ο εαυτός μας, τότε μπορούμε ναπροσεγγίσουμε μ� εκπληκτική ομοιότητα την αληθινή γνώσηγια την ποιότητά του. Αυτή η προσέγγιση εξηγείται, γιατί ταβασικά γνωρίσματα της έννοιάς του προσδιορίζονται, όταν ανα-γνωρίζουμε την αυτοτέλειά του. Η αναγνώριση αυτή γίνεταιαμέσως με παράδοξο τρόπο, όταν αρνηθούμε την ύπαρξη τωνεξωτερικών πραγμάτων. Με αυτόν τον παράδοξο τρόπομεταφέρουμε τη σημασία της αληθινής έννοιάς του στη δικήμας ύπαρξη.Αλλά, η άμεση βεβαιότητά μας για την ύπαρξη των

εξωτερικών πραγμάτων δεν είναι μια αυταπάτη και αυτό το συ-μπεραίνουμε αμέσως από το βασικό ορισμό του Σύμπαντος.Επομένως, έτσι καταστρέφεται η βασική θέση του ακραίουυποκειμενικού ιδεαλισμού μ� έναν τόσο απλό συλλογισμό, όσοαναμφίβολη ήταν και είναι απ� όλους η διαπίστωση της ύπαρξηςτων αντίστοιχων αντιληπτών πραγμάτων. Αντιθέτως, η απόδειξητης ανυπαρξίας τους είναι αδύνατη, ενώ η υποστήριξή τηςδύσκολη, αντιδραστική και παρανοϊκή, γιατί δεν είναι ορθή. Ηθεωρητική θέση για τη σταθερότητα του κοινού συνόλου τωνπραγμάτων και οι συνέπειές της δεν επιτρέπουν να υποστηριχθείη απουσία τους παρά μόνο η σχετικότητά τους σαν μέρη ανάμεσασε άλλα.

Ο Άνσελμος του Καντέρμπουρι (Anselm 1033-1109) υποστή-ριξε την ύπαρξη του Θεού με απλό και ευκολονόητο τρόπο,

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 239

στοχαζόμενος άμεσα πάνω στην έννοιά του. Τον ίδιο συλλογισμό,τη λεγόμενη οντολογική απόδειξη του Θεού, διατύπωσε αργότε-ρα ο Ντεκάρτ: Η έννοια του Θεού περιέχει κάθε τελειότητα καισυνεπώς δεν μπορεί να του λείπει η πραγματική ύπαρξη. «Είναιβέβαιο πως δε βρίσκω λιγότερο μέσα μου την ιδέα του Θεού,δηλαδή την ιδέα για κάποια κατ� εξοχήν τέλεια ύπαρξη, απ�όσο την ιδέα για κάποια μορφή ή κάποιον αριθμό. (...) Ωστόσοόμως, όταν το διανοούμαι πιο προσεκτικά, βρίσκω στα σίγουραπως η ύπαρξη του Θεού δεν μπορεί να χωριστεί από την ουσίατου, όπως ακριβώς συμβαίνει μ� ένα τρίγωνο που οι γωνίες τουείναι ίσες με δυο ορθές ή ακόμα όπως η ιδέα ενός βουνού καιμιας κοιλάδας, με τέτοιο τρόπο, που δεν υπάρχει λιγότερηανακρίβεια στο να διανοείσαι το Θεό, δηλαδή μια ύπαρξη έξοχατέλεια, χωρίς ύπαρξη, απ� όση ανακρίβεια βρίσκεται στο νανομίζεις ένα βουνό χωρίς κοιλάδα».Η παραπάνω διαβεβαίωση του Ντεκάρτ γίνεται, αρχίζοντας

από την υπόθεση ότι ο Θεός είναι τέλειος και με αμφισβητήσιμητην έννοια της τελειότητας.

Μία από τις πιο αξιόλογες απόψεις, για να υποστηριχθεί ηύπαρξη του Θεού, είναι να δειχθεί ένα γνώρισμα της ζωής στηνουσία των πραγμάτων ανεξάρτητα από την ποιότητα και τοντρόπο, με τον οποίο είναι. Οι φιλοσοφικές θεωρίες που προσδιο-ρίζουν ένα τέτοιο γνώρισμα στην έννοια της ουσίας, όπως είναιη αντίληψη, η νόηση, η βούληση, το πνεύμα κ.ά. προσεγγίζουνσε μια αληθινή έννοια για την ποιότητά του, γιατί με αυτόν τοντρόπο θεοποιείται η άμεση πραγματικότητα. Υποθέστε ότιεξηγούμε το Σύμπαν με τους συνδυασμούς μερικών πρωταρχικών

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ240

ουσιών, ότι μπορούμε να αιτιολογούμε την ύπαρξη κάθεαποτελέσματος σε κάθε στιγμή και σε κάθε θέση και ακόμα, ότιέχουμε τελειώσει την εξήγησή μας για το Συμπαντικό Είναι.Αυτές οι εξηγήσεις δε θα περιείχαν κάτι το ανεξήγητο; Τι θαήταν εκείνα, τα οποία θα ονομάζαμε ουσίες και των οποίων θαγνωρίζαμε επαρκώς τις δυνατότητες;Η ουσία των εξωτερικών ουσιών, η αδημιούργητη αρχή των

πραγμάτων θα μας έμενε για πάντα άγνωστη, αν δεν ήταν άμεσαδοσμένη και τότε θα περιοριζόμασταν σε μια σχετική και αν-θρωποκεντρική άποψη του χρόνου και του Σύμπαντος. Όμως,το ζήτημα για την ύπαρξη του Θεού είναι άμεσα συνδεδεμένο μετο ζήτημα για την αρχή της ζωής (δηλ. η συνολική αμεσότητα μετην αμεσότητα σαν μέρος στο χρόνο). Η εμβιότητα σαν έμμεσοαποτέλεσμα ενός υλικού συνδυασμού θα παρέμενε ανεξήγητη,όπως και η έλλειψη εμβιότητας πριν από το συνδυασμό τωνουσιών. Η έννοια της αμεσότητας θα ήταν αποκομμένη απόαυτήν της εμβιότητας.Με το θεωρητικό προσδιορισμό ενός είδους εμβιότητας στο

είναι μιας τουλάχιστον βασικής ουσίας των πραγμάτων (πωςαυτή είναι ορισμένα στοιχεία ή με δυνατότητες που υπάρχουνμόνο σε μια έμβια ποιότητα), η φιλοσοφική αναζήτηση μπορείνα προσανατολιστεί και η γενική εξήγηση της ύπαρξης τηςσυνολικής πραγματικότητας να γίνει αυτοτελής. Μερικές απότις γνωστότερες φιλοσοφικές θεωρίες, στις οποίες η ουσίαχρησιμοποιείται καθαρά με αυτήν την έννοια είναι του Πλάτωνα(427-347 π.Χ.), του Τζ. Μπρούνο (1548-1600), του Σπινόζα (1632-1677), του Λάιμπνιτς (1646-1716), του Μπέρκλεϋ (1685-1753),του Χέγκελ (1770-1831), του Σέλλινγκ (1775-1854), του Σοπεγ-χάουερ (1788-1860), του Έρνεστ Χαίκελ (1834-1919), τουΈντουαρντ Χάρτμαν (1842-1906) και του πιο σύγχρονου Τέι-λαρντ ντε Σαρντέν.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 241

Πρέπει να προσέξουμε πως σε μια φιλοσοφική θεωρία είναιδυνατό να υποστηρίζεται η ύπαρξη έμβιων ιδιοτήτων στην ουσίατων πραγμάτων, χωρίς αυτή να είναι πανθεϊστική. Όπως καιαντιθέτως, ο Θεός να ταυτίζεται με το Σύμπαν ή να το περιέχει,χωρίς ωστόσο ν� αντιτίθεται στη σύνδεσή του με μια άλλη τε-λείως διαφορετική πραγματικότητα ή στην ύπαρξη εξωτερικώνυλικών στοιχείων. Η ύπαρξη ενός γνωρίσματος ζωής στην ουσίατων πραγμάτων είναι δυνατό να υποστηρίζεται σε μια άθεη θεώ-ρηση (π.χ. Σοπεγχάουερ, Χάρτμαν), όπως σ� εκείνη που λέγεταιπανθεϊστική (π.χ. Σπινόζα, Χέγκελ, Σέλλινγκ) και όπως σε μιαμη πανθεϊστική (π.χ. Λάιμπνιτς, Μπέρκλεϋ, Σαρντέν).

Η ύπαρξη του Θεού, με την πιο αφηρημένη έννοιά του, απο-δεικνύεται και η ποιότητά του προσεγγίζεται θεωρητικά από τηστιγμή, που αποδεικνύεται η αυτοτέλεια της πραγματικότητας.Κάτι το οποίο μπορούμε να πούμε πως έχει γίνει με αρκετή συ-νέπεια και ευστοχία στο έργο του Spinoza, στη Θεολογία, πουπεριέχει το φιλοσοφικό έργο του «ΗΘΙΚΗ». Εκεί, ο Θεός συνταυ-τίστηκε με την ίδια την πραγματικότητα, αποδείχθηκε η αυτο-τέλειά του, οι δυνατότητες της ζωής εξηγήθηκαν ενιαία με τηνπροϋπάρχουσα τέλεια γνώση του και με τη γνωστική δραστη-ριότητα των μερών και τα ξεχωριστά πράγματα σαν τρόποι ύπαρ-ξης μιας και της ίδιας ουσίας.Μπορούμε να ονομάσουμε το Σπινόζα πατέρα της επιστη-

μονικής Θεογνωσίας, όχι μόνο γιατί προσέγγισε στην έννοιατου Θεού με μεγάλη ευστοχία. Λίγο-πολύ, αυτή έχει γίνει απόπολλούς άλλους φιλόσοφους. Εκτός από τις βασικές θεωρητικέςπροσεγγίσεις του, αυτός κατάλαβε τη δυνατότητα να τον γνωρί-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ242

σουμε και να τον αποδείξουμε όπως στα μαθηματικά. Παρέθεσεμε σαφήνεια λίγες απλές και αρχικές θέσεις, τις ανέλυσε με προσ-διορισμένο και άμεσο τρόπο από θέση σε θέση, συνέδεσε τιςσυνέπειές τους και για την απόδειξη της κάθε μιας διατύπωσεσυλλογισμούς βασισμένους στις προηγούμενες θέσεις του, χρη-σιμοποιώντας πάντοτε λίγες και σταθερές έννοιες με προσοχή.Γι� αυτό όχι μόνο προσδιορίζει τις απόψεις του με προσεκτικούς,λεπτομερείς και βάσιμους συλλογισμούς, αρχίζοντας άμεσα καιεύστοχα προς την αποτελεσματική κατεύθυνση, αλλά και αρκε-τά συχνά αποτελούν κοσμολογικές και θεολογικές αλήθειες,ανεξάρτητα από τη θεωρητική ή την πρακτική σπουδαιότητάτους.Μερικά παραδείγματα συνέπειας, τέλειας ευστοχίας και ορ-

θότητας θα βρούμε στα θεωρήματα 3, 15, 17, 18, 29, 34, 36 τουπρώτου μέρους, στα θεωρήματα 11, 12, 13, 15, 16, 46, σταπορίσματα του 11, 13, 49 του δεύτερου μέρους. Το πιο μεγάλολάθος που θα βρούμε στη θεολογική και κοσμολογική θεωρίατου έργου του, το λάθος που επιτρέπει ορισμένες παρεκτροπέςκαι λάθη από την αρχή, βρίσκεται στη βασική έννοιά του γιατην κοινή πραγματικότητα. Αυτή δεν εννοείται σαν σταθερο-ποιημένη ποιότητα και σχετικά έμμεσα � μέσα στο χρόνο � σαναποσυνθεμένη και επαναπροσδιορισμένη. Οι τρόποι της κοινήςουσίας δεν είναι στοιχεία στην ποιότητα της ουσίας και τα πράγ-ματα δεν είναι άμεσα και ανέκαθεν στην αυτοπροσδιορισμένηποιότητα του Σύμπαντος σαν μέρη της.Στη Σπινοζική Θεολογία ο Θεός νοείται σαν άμεση κοινή

πραγματικότητα με δυνατότητες ανεξάρτητα από τα έμμεσαπράγματα. Υπάρχει σαν πρώτη αιτία, με την οποία συνδέονταιεκ των υστέρων και προσδιορίζονται σταθερά ατελείωτα αποτε-λέσματα με ατελείωτους εξωτερικούς τρόπους. Η δραστηριότητάτου είναι διαφορετική από την ποιότητα ή την ουσία των πραγ-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 243

μάτων, δεν είναι τελειωμένη � γιατί δε θα μπορούσε να αιτιολο-γήσει τις εξελίξεις στην εξωτερική πραγματικότητα � και συνε-πώς τα πράγματα δεν είναι μερικές αυτοπροσδιοριζόμενες αιτίεςμε δική τους δραστηριότητα, αν και ταυτόχρονα του ίδιου τουΘεού σχετικά εκ των υστέρων. Η αιτιολόγηση όσων γίνονται εκτων υστέρων (της εμμεσότητας) μόνο με μια εκ των προτέρωνκοινή και σταθερή αιτία, έχει αυτήν την αρνητική συνέπεια, πωςόλα γίνονται μόνο σταθερά προσδιορισμένα (αναγκαία), μόνοαπό την πρώτη αιτία και πως εκ των υστέρων τίποτε δεν είναιαιτία, αν δεν προσδιοριστεί να γίνει από μια άλλη εξωτερική καιέτσι ατελείωτα και χωρίς τελικό αποτέλεσμα. Τέτοιες παρεκτροπέςτου Σπινόζα βρίσκουμε λ.χ. στους ορισμούς III και VI, στα θεω-ρήματα 16, 26, 27, 28, 33 και στα πορίσματα 1, 3 του θεωρήμα-τος 16.

σελ. 244

IX. Για τη διανοητική δραστηριότητα καιτην εμβιότητα.

Όλα τα πράγματα είναι μέσα στην προηγούμενη αμεσότητατης αυτοπροσδιορισμένης Συμπαντικής Ποιότητας, στην ουσίαείναι ο ίδιος ο Θεός σαν ατελής μέσα στο χρόνο και στο χώροκαι έτσι σχετικά υπάρχουν, ενεργούν και γίνονται σαν εξωτερικάμέρη με την προκαθοριστική (ηθική-εσωτερική) αρχή της αυτο-τέλειας και της αυτογνωσίας.Όχι μόνο με τις αφηρημένες σχέσειςτης φυσικής, της χημείας, της αστρονομίας ή ευρύτερα των εξει-δικευμένων επιστημών. Η δυνατότητά τους να υπάρχουν, δη-λαδή ν� αποτελούν σύνθετες ποιότητες, να συνδυάζονται και ναδιατηρούν σταθερούς τρόπους αλληλοεπηρεασμού, να είναιάμεσα (ή ταυτόχρονα) για τον εαυτό τους, ενώ έμμεσα (καιετερόχρονα) είναι μέρη μέσα στο χρόνο, προϋποθέτει τησταθερότητα και την αμεσότητα του συνόλου.Η ύλη και οι συνδυασμοί της είναι για την κοινή πραγματι-

κότητα ό,τι είναι τα αισθήματα και οι αντιλήψεις για τη διάνοια.Εκείνα υπάρχουν σαν απλές έννοιες, επειδή είναι οι αρχικοίτρόποι επηρεασμού μιας άμεσης και κοινής διάνοιας-αυτοεννόησης. Η ύλη και οι συνδυασμοί της υπάρχουν σανουσίες, επειδή είναι οι αρχικοί τρόποι επηρεασμού της άμεσηςκαι κοινής πραγματικότητας.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 245

Δεν είναι τα λεγόμενα μέρη ή τα απλά υλικά στοιχεία πουδιαμορφώνουν με τις αλλαγές, τους συνδυασμούς και με τις έμ-μεσες-εξωτερικές αλληλεπιδράσεις τους ένα διαφορετικό καιασταθές σύνολο πραγμάτων. Αντιθέτως, ανέκαθεν υπάρχει ένακοινό σύνολο σαν άμεση-διανοητική αιτία στην ποιότητά του,μια εσωτερική ποιότητα αυτοπροσδιορισμένη με αυτογνωσία,ανεπηρέαστη από εξωτερικές επιδράσεις, σύμφωνα με την οποίατα πράγματα υπάρχουν και γίνονται σαν εξωτερικά και αλλη-λοεξαρτώμενα μέρη. Αν το σύνολο των πραγμάτων δεν ήτανμια άμεση-διανοητική αιτία στον εαυτό του, τότε δε θα ήταν μεενιαία ή σταθεροποιημένη ποιότητα. Τα λεγόμενα πράγματα δεθ� αποτελούσαν τρόπους, με τους οποίους είναι μια κοινήπραγματικότητα σαν τελειωμένος Χρόνος, θα υπήρχαν μεαπροσδιόριστους τρόπους και απεριόριστες δυνατότητες, ενώαυτά δε θα μπορούσαν να έχουν μια σταθερή ποιότητα* καικοινά στοιχεία. Με την πιο αφηρημένη έννοιά της η διανοητικήδραστηριότητα και η εμβιότητα είναι αμεσότητα, εσωτερικότητα,σταθερότητα στους τρόπους αλληλοεπηρεασμού ή ταυτόχρονοςαυτοπροσδιορισμός.

Η αμεσότητα, η σταθερότητα και η ενότητα της Συμπαντι-κής Ποιότητας υπάρχει σχετικά έμμεσα και εξωτερικά μέσα στοχρόνο και όλα τα λεγόμενα πράγματα είναι μερικοί από τους

* Αν έχει κάποια αλήθεια ο συλλογισμός του Ντεκάρτ, ότι ο Θεόςδεν είναι ατελής, για να μας εξαπατάει... και ότι με τη βέβαια γνώση μαςγια την ύπαρξή του μπορούμε ν� αρχίσουμε να γνωρίζουμε τα άλλαπράγματα, που εξαρτώνται από εκείνον, χωρίς ν� αμφισβητούμε τα πάντα,την έχει, γιατί υπάρχει και σχετίζεται με το Σύμπαν έτσι όπωςαποδεικνύεται εδώ.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ246

τρόπους, με τους οποίους είναι μόνο άμεσα και ανέκαθεν το ΚοινόΣύνολο. Η ποιότητα αυτών των τρόπων είναι άμεσα αυτή πουείναι με την κοινή ουσία τους και δεν μπορεί να γίνει επαρκώςαντιληπτή ή στο σύνολό της ταυτόχρονα. Αυτή, η οποία είναιμόνη της ή άμεσα η ποιότητα ενός πράγματος, δεν είναι ποτέαυτή που επηρεάζει ή «αποκαλύπτεται» διαμέσου μερικώνπραγμάτων. Για την ακρίβεια, δεν είναι μόνο αυτή στο σύνολότης και το ίδιο πράγμα διαμέσου άλλων επηρεάζει και φαίνεταιδιαφορετικά, όπως και στις διαφορετικές στιγμές. Έμμεσα, δια-μέσου άλλων τρόπων και πραγμάτων δεν είναι επακριβώς αυτάπου αντιλαμβανόμαστε ή ορίζουμε με τις έννοιες.Οι αντιλήψεις και οι έννοιές μας σημαίνουν ή γνωστοποιούν

την ύπαρξή τους και μερικά από τα στοιχεία της ποιότητάς τους,αλλά δεν είναι αυτά τα ίδια και με όλους τους τρόπους. Αυτά ταίδια είναι ταυτοχρόνως και άμεσα για τον εαυτό τους � μαζί μετην αυτοπροσδιορισμένη ουσία τους � σαν ένα μέρος της αυ-τοεννόησης της Συμπαντικής Διάνοιας και σημαίνουν άμεσατον ίδιο τον εαυτό τους. Για να ακριβολογούμε, είναι πάντοτε ηΣυμπαντική Διάνοια, που σχετικά σε μερικές μικρότερες στιγμέςέχει μια έννοια για την ποιότητά της με μερικούς τρόπους. Ηαυτοεννόησή της, δηλαδή η κοινή ουσία με την οποία είναι καιέχουν δραστηριότητα τα λεγόμενα πράγματα, είναι η βασικήαρχή, για να υπάρχει η εμβιότητα μέσα στο χρόνο σαν εξωτερι-κευμένη.

Η σημασία και η άμεση γνώση που μπορεί να έχει έναπράγμα για τον εαυτό του είναι το κοινό γνώρισμα της εμβιότηταςή, μάλλον, είναι αυτή η ίδια με την πιο αφηρημένη έννοιά της.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 247

Οι δραστηριότητες και οι δυνατότητες, από τις οποίες μπορούμενα διαμορφώνουμε εμπειρικά μια έννοια για την εμβιότητα, είναιαναρίθμητες και είναι δύσκολο να οριστεί επαρκώς (για όλες τιςπεριπτώσεις) χωρίς πολλών ειδών ανακρίβειες. Ωστόσο, από τηγνώση ότι η κοινή πραγματικότητα, με την οποία υπάρχουν καιέχουν σχετικά έμμεσα την ποιότητά τους τα λεγόμενα πράγμα-τα, είναι άμεσα μια ποιότητα αυτοεννόησης, μπορούμε να προ-σεγγίσουμε αιτιολογημένα στον ορθό ορισμό της. Όχι όπως μαςεπιτρέπεται από τις αναρίθμητες εμπειρικές διαπιστώσεις, αλλάσυνολικά και με συλλογιστική αναγκαιότητα.

Πριν ακόμα επηρεάσουμε με προσοχή και στοχασμό τον εαυ-τό μας ή τη συμπεριφορά μας, υπάρχει μια συνεχή και άμεσηαυτεπίδραση, αυτοδιαμόρφωση, αυτοδραστηριότητα, που τηνκρύβουμε με την «κενή» λέξη «αυτοσυντήρηση». Η αυτοσυντή-ρηση είναι ο ταυτόχρονος και συνολικός προσδιορισμός, η στα-θερότητα των τρόπων με τους οποίους είναι η άμεση ποιότητατου εαυτού μας και συμπεριφέρεται σαν ενιαίο σύνολο, ότανεπηρεάζεται (όπως και τα υλικά στοιχεία).Αυτή η σταθερότητα των τρόπων, με τους οποίους είναι άμεσα

ένα πράγμα, με την οποία προσδιορίζεται άμεσα ή έμμεσα ηεξωτερική συμπεριφορά του, διατηρείται στο περιβάλλον του καιδιαμορφώνεται συνεχώς η ποιότητά του σαν σύνολο, αυτή η στα-θερότητα αρχικά είναι μια αφηρημένη αμεσότητα. Αυτή είναι ηαρχή της άμεσης αυτοεννόησης, η οποία δείχνεται ή βιώνεταισαν απρόσεκτη «τυφλή» ευδιαθεσία, σαν βεβαιότητα για τονεαυτό της, ενώ οι αποσταθεροποιητικοί επηρεασμοί βιώνονταισαν πόνος και αβεβαιότητα. Η δραστηριότητα για τη διατήρηση

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ248

της ζωής έχει ισχυρή αιτία άμεσα την ίδια την ύπαρξη της ζωής,η οποία είναι στην ουσία της μια ευδιάθετη αυτοεννόηση.Ευδιάθετη, ευχάριστη ή όμορφη αίσθηση, γιατί είναι αιτι-ολογημένη (ή δικαιολογημένη) εκ των προτέρων ανεξάρτητα απότις δικές μας αξίες και σκοπούς. Διατηρείται και αιτιολογείταιάμεσα από μόνη της, ωστόσο σαν ένα μέρος κι όχι αυτοτελώς.Η σταθερή-βέβαιη έννοια που είναι δυνατό να έχει ένα

πράγμα άμεσα-εσωτερικά για την ποιότητα του εαυτού του (ήτου Θεού), στην εμπειρία διαπιστώνεται σαν διάθεση ήεσωτερικό φορτίο. Θεωρητικά, αυτή η σταθερή δυνατότητα είναιη διανοητικότητα, νοημένη ευρύτερα σαν απρόσεκτηαμεσότητα. Τη λεγόμενη διάθεση τη βρίσκουμε σε κάθε έμβιοφαινόμενο και με την κοινή δυνατότητά της να είναι ευάρεστη(δηλ. βεβαιότητα στην αυτοεννόηση) ή δυσάρεστη (σαναβεβαιότητα και αποσταθεροποίηση) αποτελεί την αρχή γιακάθε αντίληψη και παρά πέρα γνώση. Οι εξωτερικές επιδράσειςδε θα ήταν δυνατό να σημαίνουν κάτι, αν δεν προϋπήρχε κάτι,το οποίο έχει άμεσα μια σημασία. Πρέπει να προϋπάρχει μιαποιότητα αυτοεννόησης (δηλαδή η ουσία της εσωτερικότητας)και να είναι δυνατό να διαφοροποιηθεί η σημασία της απόεξωτερικές-έμμεσες επιδράσεις. Όταν η ποιότητά τηςεπηρεάζεται και τροποποιείται, τότε η σημασία-έννοιά της,εκτός από τη σταθερή και άμεση, είναι συγχρόνως εκείνη πουπροσδιορίζουν οι διαφοροποιήσεις της. Η πρόσληψη ή αντίλη-ψη έχει πάντοτε αυτή τη συνδυασμένη έννοια. Η σημασία τηςάμεσης αυτοεννόησης είναι η ποιότητα αυτής της ίδιας, πουδείχνει άμεσα τον εαυτό της και μπορεί να το δείχνει έμμεσαμε πολλούς διαφορετικούς τρόπους στην ίδια στιγμή. Τα απο-τελέσματα ή οι επηρεασμοί της από την επίδραση τωνεξωτερικών της αιτιών είναι τα διάφορα αισθήματα και αποτε-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 249

λούν τρόπους εννόησης αυτού, που είναι συνεχώς μια σταθερήεννόηση και διάθεση.Η σταθερή δυνατότητα του έμβιου πράγματος να επηρεάζε-

ται από τις εξωτερικές αιτίες, να έχει σχέσεις με τον εαυτό του,οι οποίες δεν προσδιορίζονται μόνο ή άμεσα από αυτό το ίδιοκαι έτσι να σημαίνει-δείχνει έμμεσα την ποιότητα του εαυτούτου με διάφορους τρόπους στην ίδια στιγμή είναι ηαισθητικότητα. Η αντίληψη είναι μια εννόηση διαμέσου άλλωνπραγμάτων και εξωτερικών αιτιών με πολλούς τρόπους στην ίδιαστιγμή, δηλαδή είναι μια διαφοροποίηση στην άμεση ποιότητατης αυτοεννόησης. Η πιο απλή εννόηση, το πρώτο κοινόγνώρισμα, είναι η σταθερότητα μιας αλλαγής που γίνεταιαισθητή σαν σκληρότητα, συνοχή, υφή και διάφορα άλλα. Επειδήη ίδια η αντίληψη είναι μια εννόηση, με τη διαφορά ότιδημιουργείται έμμεσα από τα άλλα πράγματα, γι� αυτό είναιαπ� όλους άμεσα βέβαιη και χρησιμεύει στην πράξη σαν επαρκήςγνώση.

Η άμεση αυτοεννόηση, ο ευρύτερος εσωτερικός κόσμος (στηνποιότητα και στις δυνατότητές του) είναι σχετικά έμμεσα και ανά-μεσα στα άλλα πράγματα, η συνολική ποιότητα των υλικών φο-ρέων μαζί με τις αλληλεπιδράσεις τους (δηλαδή του συνολικούβιολογικού σώματος, του εσωτερικού, του εξωτερικού και τουαντιληπτού) πάντοτε σε άμεση σχέση με το χώρο ή την κοινήουσία. Από αυτή τη θέση ακολουθούν ορισμένες άλλες βασικέςσυνέπειες:Η αρχή της υλικοενεργειακής ύπαρξης είναι η ίδια για την

εσωτερική, όπως και το τέλος της. Ο προσδιορισμός της ποιότη-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ250

τάς της από τους άμεσους φορείς-γονείς είναι και προσδιορισμόςτου εσωτερικού κόσμου (δηλ. της εμβιότητάς της).Οι διαφορές στο σύνολο της ποιότητας και των δυνατοτήτων

της υλικοενεργειακής ύπαρξης είναι διαφορές στην ποιότητακαι στις δυνατότητες του εσωδιανοητικού κόσμου καιαντιστρόφως. Αυτές οι διαφορές είναι και στους τρόπους, μετους οποίους αλληλοεπηρεαζόμαστε σαν εσωτερική καιεξωτερική ύπαρξη με τα άλλα πράγματα, άμεσα και έμμεσα.Η εσωδιανοητική ποιότητα, η έννοια για τον εαυτό μας επη-

ρεάζει διαρκώς τις δυνατότητες και τις δραστηριότητες της υλι-κοενεργειακής ύπαρξής μας άμεσα (ή ταυτόχρονα) και πιο έμ-μεσα (ή ετερόχρονα) στο σύνολό της και στα μέρη της. Αντι-στρόφως, η υλικοενεργειακή ύπαρξή μας σε σχέση με τα εξωτε-ρικά πράγματα επηρεάζει διαρκώς τις δυνατότητες και τις δρα-στηριότητες της εσωδιανοητικής ύπαρξης άμεσα στο σύνολό τηςκαι πιο έμμεσα σε άλλες στιγμές (δηλαδή τις διαθέσεις, τουςτρόπους αντίληψης και εννόησης).Κάθε εξωτερική επίδραση στην υλικοενεργειακή ύπαρξη επη-

ρεάζει άμεσα ή έμμεσα την ποιότητα και τις δυνατότητες τουεσωδιανοητικού κόσμου. Αντιστρόφως, κάθε εσωδιανοητική αλ-λαγή επηρεάζει την ποιότητα και τις δυνατότητες της πρώτης.Ο τρόπος που επηρεάζεται και η δράση του λεγόμενου σώ-

ματος δεν επηρεάζει μόνο άμεσα με όλους τους δυνατούς τρόπουςή σταθερά προσδιορισμένα όλη την ποιότητα και τις δυνατότητέςτου. Λ.χ. όταν λείπει το ένα χέρι, το υπόλοιπο σώμα μπορεί νασυνεχίσει να υπάρχει, τα μάτια να βλέπουν, τα πόδια να κινού-νται... ενώ πιο έμμεσα η έλλειψη μιας τέτοιας δυνατότητας μπο-ρεί να αποτρέψει αναρίθμητες άλλες αποσταθεροποιητικές επι-δράσεις και αντιθέτως να επιτρέψει τη δημιουργία άλλων στα-θερών δυνατοτήτων. Για τον ίδιο λόγο η εσωδιανοητική δρα-στηριότητα, ο τρόπος που αντιλαμβάνεται και επηρεάζεται δεν

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 251

προσδιορίζουν μόνο σταθερές και αρνητικές συνέπειες στηνποιότητα και στις δυνατότητές της.

Είμαστε άμεσα και συνεχώς με μια αυτοεννόηση, την οποίαβιώνουμε σαν βεβαιότητα. Αυτή δεν μπορεί να είναι αδιαφορο-ποίητη ή διαρκώς με την ίδια σημασία, γιατί είμαστε πάντοτε σεαλληλεπίδραση με πολλές άλλες ποιότητες πραγμάτων με άμεσοκαι πιο έμμεσο τρόπο. Οι εξωτερικές αιτίες επηρεάζουν σταθερο-ποιητικά ή όχι την άμεση ποιότητα του είναι μας, επιφέρουν αλ-λαγές, οι οποίες δε γίνονται ανεξάρτητα από αυτήν και έτσι έμμεσασυνεχίζουν να τη διαμορφώνουν ταυτοχρόνως με την αυτενέργειάτης.Η εξωτερική συμπεριφορά και οι αλληλοεπηρεασμοί μιας

έμβιας ύπαρξης μέσα στο περιβάλλον της δεν μπορούν να αλ-λάζουν, χωρίς να επηρεάζονται οι τρόποι, με τους οποίους αυτήείναι άμεσα. Αν δεν προϋπάρχει μια άμεση εννόηση, δεν μπορείνα προσληφθεί εξωτερική γνώση ούτε να επενεργήσει, έτσι πουμπορούμε να πούμε ότι εκείνη δεν μπορεί να είναι τελείως εξω-στρεφής, γιατί αυτό θα σήμαινε διακοπή της ύπαρξής της. Γι�αυτό και, ειδικότερα, δεν αντιλαμβανόμαστε ποτέ ανεξάρτητααπό την ποιότητα και τις δυνατότητες του εαυτού μας σε κάθεστιγμή. Αντίστροφα, για τον ίδιο λόγο η γνώση για τηνεξωτερική-έμμεση πραγματικότητα από την αρχή της ύπαρξήςτης με την πρώτη αντίληψη μπορεί να επηρεάζει και ναδιαμορφώνει την ποιότητα της άμεσης αυτοεννόησής μας, χωρίςνα τη διαφοροποιεί στο σύνολό της.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ252

Η Συμπαντική Ποιότητα είναι μόνο με εσωτερική δραστη-ριότητα, χωρίς απραγματοποίητες δυνατότητες, χωρίς έμμεσουςαλληλοεπηρεασμούς και η άμεση γνώση - έννοιά της είναι στα-θερή και μόνο για τον εαυτό της. Η άμεση γνώση της για τηναυτοτελή ποιότητά της είναι επαρκής, χωρίς ελλείψεις και απο-ρίες (είναι ταυτόσημη με την ουσία της) και δεν έχει αισθητικό-τητα (δηλ. δυνατότητα έμμεσης διανοητικής πρόσληψης), αντι-λήψεις, εμπειρία, δυσάρεστες διαθέσεις ή αβεβαιότητες ούτε κα-νέναν απραγματοποίητο σκοπό. Αντιθέτως, η αυτογνωσία τηςείναι η προϋπόθεση όλων αυτών των σχετικών δυνατοτήτων μέσαστον εξωτερικό χρόνο των περιορισμένων πραγμάτων, με ταοποία συνδέεται ταυτοχρόνως και μόνο άμεσα σαν ουσία καισκοπός της δραστηριότητάς τους.

Τα πράγματα είναι περιορισμένα και έτσι σαν μέρη δεν μπο-ρούν να είναι μόνο άμεσα ή στην ίδια στιγμή με όλα τα άλλα.Οι τρόποι, με τους οποίους ένα πράγμα επιδράει στα άλλα και οιτρόποι, με τους οποίους αυτό επηρεάζεται από τις επιδράσειςτων άλλων, είναι η ίδια η ποιότητά του, η οποία σαν ελλιπήςσυνεχίζει να διαμορφώνεται έμμεσα σαν ξεχωριστή και σεσχετικά διαφορετικές στιγμές. Όταν αυτό συνεχίζει να είναι καινα υπάρχει ταυτόχρονα, δηλ. σαν ενιαία ποιότητα, τότε δεν είναιμόνο σε μια από τις εξωτερικές στιγμές που συνεχίζει άμεσα ναυπάρχει, είναι από τότε που άρχισε ώσπου να τελειώσει. Σανένα μέρος στη διάρκεια της ύπαρξής του διαφοροποιείται συνεχώςαπό τον εαυτό του και εμείς οι άνθρωποι το ίδιο. Δεν είμαστεμόνο σε μια από τις στιγμές που συνεχίζουμε να υπάρχουμε,είμαστε από τότε που αρχίσαμε ώσπου να τελειώσουμε.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 253

Αυτή η διαφοροποίηση διαπιστώνεται σαφέστερα στις πιοαπομακρυσμένες στιγμές της διάρκειας μιας ύπαρξης. Ώσπουνα φανεί έτσι συνολικά, προηγούνται άλλες μικρότερες στιγμές,στις οποίες η διαφοροποίηση γίνεται πιο έμμεσα και λεπτομερώςκαι πιο δύσκολα αντιληπτή. Όπως ένα πράγμα, το οποίο είναιάμεσα αυτό το ίδιο στη στιγμή που αποτελείται από διαφορετικάκαι τροποποιούμενα μέρη, παρόμοια θα λέγαμε ότι είμαστε πολλοίεαυτοί σε σχετικά διαφορετικές στιγμές της ίδιας ύπαρξης καισυγχρόνως ένας και ο ίδιος.

Όταν μια έμβια ποιότητα επηρεάζεται με τρόπους που δεντην αποσταθεροποιούν (που συμφωνούν με αυτήν), τότε με αυ-τούς τους τρόπους ευαρεστείται και η έννοια για τον εαυτό τηςπαραμένει βέβαιη και αυτοπροσδιορισμένη. Αντίθετα, όταν επη-ρεάζεται με τρόπους που την αποσταθεροποιούν (που διαφωνούνμε αυτήν), τότε βιώνει μια αβεβαιότητα για τον εαυτό της καιδυσαρεστείται.Εξ αρχής η ποιότητα ενός έμβιου μέρους δεν μπορεί να είναι

άμεσα μόνο αυτή που είναι, δεν είναι προσδιορισμένη μόνοάμεσα από τον εαυτό της, επηρεάζεται από εξωτερικές επιδράσεις,δεν είναι σε μια μόνο στιγμή, όπως αν ήταν έξω από το χρόνο,έχει δυνατότητες και δεν επηρεάζεται μόνο με τους τρόπους πουθα του επέτρεπαν να είναι τελείως σταθεροποιημένο. Η έννοιακαι η βεβαιότητά του δεν είναι μόνο για τον εαυτό του ούτεπροσδιορίζεται μόνο από τη δική του ποιότητα και οι ελλείψειςτου είναι συγχρόνως ελλείψεις στην αυτοεννόηση και στηβεβαιότητά του. Τα έμβια μέρη έχουν πάντοτε δυνατότητες καιπάντοτε επηρεάζονται με μερικούς αποσταθεροποιητικούς

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ254

τρόπους, γι� αυτό πάντοτε βιώνουν δυσδιαθεσίες καιαβεβαιότητα για την ποιότητά τους. Όμως, συγχρόνως δενμπορούν να μην είναι ευδιάθετα ή να είναι αρκετά δυσδιάθετακαι χωρίς καμιά βεβαιότητα, γιατί η ευδιαθεσία και η αυτογνωσίαείναι η ουσία της ύπαρξής τους. Κάθε δυσάρεστη διάθεση καιαβεβαιότητα είναι μια ατέλεια της προϋπάρχουσας ευδιαθεσίας.

Η ανεπαρκής άμεση γνώση του έμβιου μέρους για την ποιό-τητα και τις δυνατότητές του και η άμεση γνώση των ελλείψεώντης είναι η αρχή της εξωστρεφικής διανοητικής δραστηριότη-τας. Η άμεση δυνατότητα της διάνοιας να επηρεάζει ή να καθο-ρίζει τη δραστηριότητά της με τέτοια έλλειψη και αβεβαιότηταστη γνώση ονομάζεται ειδικότερα «ένστικτο», «προδιάθεση»,«επιθυμία» και «θέληση».Η θέληση, όπως και η διάθεση, είναι άμεσα στην εσωδια-

νοητική ποιότητα. Στην ουσία είναι η ίδια η διάνοια που αυτο-προσδιορίζεται με γνώση διαφόρων δυνατοτήτων της, των ελ-λείψεών της, των επηρεασμών της και ανάλογα με τον τρόποεπηρεασμού της καθορίζεται η διάθεσή της και ο τρόπος, με τονοποίο στοχεύει να αυτοβεβαιώσει - σταθεροποιήσει τηναυτοεννόησή της. Γι� αυτό δεν υπάρχει θέληση και διάθεση χωρίςαντιλήψεις και εννοήσεις και όλες οι δυνατότητες του εσωτερι-κού κόσμου είναι τρόποι εννόησης και στοχασμού.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 255

Η αμέσως παραπάνω θέση, την οποία εξηγούμε εδώ, για τοΣπινόζα ήταν αξίωμα (το τρίτο στο 2ο μέρος). Ο Σπινόζα στηνηθική θεωρία του, αν και αβάσιμα, είχε προσεγγίσει απίστευταστην πραγματική σχέση της εσωτερικότητας με τη διανοητικό-τητα και με την κοινή ουσία των πραγμάτων. Με τη σχέση αυτήεξήγησε ενιαία όλες τις άλλες εσωτερικές δυνατότητες της ζωήςκαι ειδικότερα του ανθρώπινου εσωτερικού κόσμου. Δεν τις εξή-γησε με αναιτιολόγητες «σκοτεινές» ιδιότητες ή με φανταστικέςουσίες, ούτε σα να υπήρχαν ανεξάρτητα από επηρεασμούς καιστοχάστηκε για την ύπαρξη της ζωής θεωρώντας την μέσα στηνίδια πραγματικότητα, όπως τα απλούστερα πράγματα. Διαθέ-σεις και δυνατότητες του εσωτερικού κόσμου, οι οποίες ακόμααποδίδονται, από ειδικούς και μη, σε αναιτιολόγητες ιδιότητεςκαι θεωρούνται διαφορετικές ως προς την αρχή και την ουσίατους, για το Σπινόζα ήταν αξίωμα η διανοητική αρχή τους.Προσέχοντας την ηθική θεωρία του από τη σκοπιά της θεω-

ρίας του Τελειωμένου Χρόνου διαπιστώνουμε πως αυτός έχει ανα-καλύψει και διατυπώσει με τέλεια ευστοχία πολλές βασικές κο-σμολογικές θέσεις για την ουσία και τις δυνατότητες του εσωτε-ρικού κόσμου. Τις οποίες τώρα αναλύουμε και εξηγούμε και θαπρέπει να τις συμπεριλάβουμε σε μια εξελιγμένη επιστημονικήηθικολογία και να τις υπολογίσουμε στις βασικές ηθικολογικέςκαι κοσμολογικές συνέπειες.Στο θεώρημα 11 του δεύτερου μέρους της ΗΘΙΚΗΣ και στα

αμέσως επόμενα (12 και 13) γράφει με τους δικούς του όρουςπως το είναι του εσωτερικού κόσμου (της ψυχής) είναι η έννοιακαι ότι αυτή αναλογεί στην υλική μορφή του εαυτού μας. Αλλάο Σπινόζα δεν είχε εξηγήσει την ύπαρξη της ύλης και τη σχέσητης με τη Συμπαντική μορφή και με την εσωτερικότητα. Μεσυνέπεια να μη θεωρεί ταυτόσημα τα πράγματα με τις έννοιεςκαι να τα θεωρεί με κάποιον έμμεσο τρόπο ενωμένα και σε αντι-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ256

στοιχία. (Βλέπε στο δεύτερος μέρος ορισμούς I και III, τα πρώταδυο θεωρήματα, το έβδομο, το δεύτερο θεώρημα στο τρίτο μέρος,το σχόλιό του και στο τέλος του σχολίου μετά από το θεώρημα59 του τρίτου μέρους).Στο πόρισμα του θεωρήματος 11 γράφει ότι ο εσωτερικός

κόσμος είναι μέρος της άπειρης διάνοιας του Θεού και ότι όσααντιλαμβανόμαστε βρίσκονται εμμέσως στο Θεό σαν έννοιέςτου και αντιστρόφως, όταν αυτός εννοεί, τότε εμείς αντιλαμβα-νόμαστε ως ένα μέρος.Στο πρώτο αξίωμα πριν από το θεώρημα 14, ότι όλοι οι τρό-

ποι που επηρεάζεται ένα πράγμα από ένα άλλο, εξαρτώνται απότην ποιότητα αυτού του πράγματος και ταυτόχρονα από εκείνο,το οποίο επιδρά. Ότι ένα και το ίδιο επηρεάζεται με διαφορετι-κούς τρόπους και αντιστρόφως διάφορα πράγματα επηρεάζονταιμε διαφορετικούς τρόπους από ένα και το ίδιο.Στο θεώρημα 14, ότι είναι δυνατό ν� αντιλαμβανόμαστε τόσα

πολλά πράγματα, όσο περισσότεροι είναι οι τρόποι, με τουςοποίους είναι δυνατό να επηρεαστεί η υλική μορφή μας.Στο 15, ότι η έννοια που αποτελεί ο ανθρώπινος εσωτερικός

κόσμος είναι πολυσύνθετη.Στο 16, ότι η έννοια ενός επηρεασμού της υλικής μορφής

μας δείχνει στοιχεία από αυτήν την υλική μορφή και ταυτόχρονααπό την ποιότητα του εξωτερικού πράγματος.Στο 24, η έννοια για την υλική μορφή δεν περιέχει όλη τη

γνώση των μερών της, γιατί τα μέρη της δεν είναι μέρη της,παρά μόνο όταν αλληλεπιδρούν με ορισμένους τρόπους (!). Σεαυτό το θεώρημα ο Σπινόζα πλησίασε πολύ στην έννοια τηςχρονικής εμμεσότητας, με την οποία δημιουργούνται τα πράγ-ματα σαν εξωτερικά μέρη.Στο 49, ότι η θέληση και η νόηση είναι ένα και το ίδιο πράγ-

μα.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 257

Στο 51 του τρίτου μέρους, ότι η διάθεση σε διάφορους αν-θρώπους μπορεί να επηρεαστεί με διαφορετικούς τρόπους απόένα και το ίδιο πράγμα, όπως ενός ανθρώπου, και σε διαφορετικέςστιγμές.Στο 56, ότι υπάρχουν τόσα είδη χαράς, λύπης, επιθυμίας και

παραλλαγές τους, όσα είναι τα είδη των πραγμάτων που μαςεπηρεάζουν.Στο 57, ότι η διάθεση (ή ο επηρεασμός) ενός εσωτερικού

κόσμου δεν είναι ποτέ ακριβώς η ίδια με αυτήν του όποιου άλλου(ανθρώπου και ζώου) όσο και η ποιότητα των εσωτερικών κό-σμων τους. (Βλέπε και το σχόλιό του).Η ευστοχία πολλών βασικών διαπιστώσεων του Σπινόζα δεν

είναι τυχαία και δεν προϋποθέτει καμιά δυσύλληπτη βιολογικήθεωρία. Όταν ο εσωτερικός κόσμος θεωρηθεί ταυτόσημος με τησυνολική υλική μορφή του, δηλ. ταυτόχρονα και σχετικά εξωτε-ρικευμένος ή σαν τέλεια αντιστοιχία του, τότε πολλές από τιςγενικές σχέσεις και εξηγήσεις που διαπιστώνουμε στα εξωτερικάπράγματα μπορούν να «μεταφερθούν» στην εσωτερική ποιότητακαι έτσι να πάψουν να του αποδίδονται αβάσιμα γνωρίσματα,τα οποία δεν μπορούν να υπάρχουν ούτε στην υλοεξωτερική μορ-φή της πραγματικότητας.

Κάθε έμβια ποιότητα μέσα στο Σύμπαν αρχίζει να υπάρχεισαν ένα μέρος σε διαρκή αλληλεπίδραση με το πιο άμεσο περι-βάλλον του και με την ευρύτερη πραγματικότητα. Κάθε έμβιομέρος έχει αισθητικότητα και αντιλήψεις των εξωτερικών τουπραγμάτων και συμπεριφέρεται επηρεασμένο από εκείνες, γιατίη αισθητικότητα είναι ο επηρεασμός της άμεσης αυτοεννόησής

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ258

του από τις έμμεσες-εξωτερικές επιδράσεις. Όσο δεν έχει τη δυ-νατότητα να διατηρήσει τις αντιλήψεις του ή τις διαπιστώσειςτων κοινών στοιχείων τους είναι ά-λογο, η πραγματικότητά τουπεριορίζεται στα αντιληπτά και συμπεριφέρεται, γενικά, όπωςόλα τα γνωστά μας ζώα. Δηλαδή ασταθώς προσδιορισμένα καιμε τρόπους που καθορίζονται ασυνεχώς από την ποιότητα καιτις δυνατότητες της αντίληψής του σε κάθε στιγμή.Μόνο με τη δυνατότητα να διατηρήσει τις αντιλήψεις του

και να διαμορφώσει έννοιες παύει να είναι ά-λογο ζώο και, τότεη γνώση (και η αυτοεννόησή του) παύει να περιορίζεται στααισθητηριακά στοιχεία και αποσπασματικά στα πράγματα.Γνώση, η οποία δε διατηρείται χωρίς την ύπαρξη τωναντίστοιχων εξωτερικών πραγμάτων, των ίδιων τρόπωνεπίδρασης και των ίδιων σχέσεων με το περιβάλλον.Με τη διατηρημένη γνώση των εξωτερικών πραγμάτων, των

δυνατοτήτων και των σχέσεών τους εκείνα μπορούν και μας επη-ρεάζουν με άμεσο τρόπο. Χωρίς να υπάρχουν στις αισθήσειςμας, χωρίς να υπάρχουν ταυτόχρονα με εμάς, χωρίς να μας επη-ρεάζουν με εξωτερικό τρόπο. Έτσι μπορούμε να επηρεάζουμεεμείς οι ίδιοι άμεσα τον εαυτό μας με τις διαπιστώσεις που γίνο-νται εκ των υστέρων με αυτή τη διατηρημένη γνώση. Τότε αρχί-ζει να διαμορφώνεται συνεχώς ο εσωδιανοητικός κόσμος σανεμπειρία και γίνεται δυνατή η συμπεριφορά με τρόπουςκαθορισμένους εκ των προτέρων και για κοινά αποτελέσματαχωρίς τις πιο άμεσες αντιλήψεις, σα να ήταν τα εξωτερικάπράγματα ταυτόχρονα ο εσωτερικός εαυτός μας.

Ο εσωτερικός κόσμος και οι διαθέσεις υπάρχουν, πριν ακόμα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 259

εμείς να στοχαστούμε και να διαμορφώσουμε μια ποιότητα γνώ-σης μέσα από τα εμπειρικά στοιχεία και με τη χρησιμοποίησητης γλώσσας. Αυτή η αφηρημένη προτεραιότητα δεν πρέπει ναπυροδοτεί την πλάνη ότι οι διαθέσεις είναι ξεχωριστές από τηδιάνοια, ότι δε συνδέονται άμεσα με τη γνώση ή ευρύτερα με τηδιανοητική δραστηριότητα και ότι μπορούν να είναι χωρίς καμιάμορφή γνώσης. Αντιθέτως, ο εσωτερικός κόσμος είναι διαρκώςμια βεβαιότητα για τον εαυτό του, μια ελλιπής ευδιαθεσία λόγωτου ότι είναι σχετικά μια αδιαμόρφωτη απρόσεκτη και ελλιπήςγνώση του εαυτού του, με την οποία μπορούν να γίνονται έμμεσαδιανοητά, δηλαδή αντιληπτά*, τα ανάλογα πράγματα που τηνεπηρεάζουν. Έτσι από τις πιο αφηρημένες διαθέσεις και άμεσεςδιαπιστώσεις αρχίζει να διαμορφώνεται μια ευρύτερη ποιότητα,ένας ευρύτερος εσωτερικός κόσμος, με τον οποίο γίνονται δυνα-τές περισσότερες διαπιστώσεις και περισσότεροι τρόποι της διά-θεσης. Οι εσωτερικές διαθέσεις είναι τρόποι επηρεασμού τηςσταθερότητας, που βιώνεται σαν βεβαιότητα της αυτοεννόησης.Μπορούν να δημιουργούνται σαν παραλλαγές μιας σταθερήςδιάθεσης, από τη διανοητική δυνατότητα να διατηρούνται καινα χρησιμοποιούνται οι αρχικές εμπειρικές διαπιστώσεις.Χαιρόμαστε ή λυπόμαστε, όταν μια διαπίστωση, μια αντίληψη ήμια γνώση συσχετίζεται με τη σταθερότητα και τη γνώση τηςύπαρξής μας στο παρόν, στο παρελθόν και για τις δυνατότητέςτης στο μέλλον.

* Η αντίληψη είναι στην ουσία μια προσδιορισμένη διάθεση, όχι μόνοένα αποσπασμένο γνωστικό στοιχείο, το οποίο φέρει κάποιασυναισθηματική απόχρωση σαν παράσιτο.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ260

Η ποιότητα του εσωτερικού κόσμου δεν είναι τίποτε άλλοαπό μια διαμορφωμένη εμπειρική γνώση μιας άλλης προλογικής,σχετικά αδιαμόρφωτης, απρόσεκτης και ελλιπούς, χωρίς τηνοποία δε θα μπορούσαν να γίνονται αντιληπτά τα εξωτερικάπράγματα, να αρχίσει η εμπειρία και να διαμορφωθεί σανευρύτερος εσωτερικός κόσμος. Χωρίς τη δυνατότητα αντίληψης,προσοχής μέσα στις αντιλήψεις, χωρίς τη διατήρηση τωνδιαπιστώσεων που γίνονται μέσα σε αυτές � οι ίδιες οι αντιλήψειςείναι συνδυασμός διαπιστώσεων με εξωτερικές αιτίες � και χωρίςτη διαμόρφωση μιας άμεσης ποιότητας εμπειρικής γνώσης δενυπάρχει ψυχή, εσωτερικός κόσμος, εσωτερική ποιότητα ήεμβιότητα.Δεν υπάρχει πρώτη η ζωή (ή μια αδιανόητη εσωτερική

ύπαρξη) και μετά η γνώση και δεν είναι δυνατή η διαμόρφωσητου εσωτερικού κόσμου χωρίς γνώση. Γιατί αυτά τα δύο είναιταυτόσημα, αλληλοεξηγούνται και το ένα χωρίς το άλλο δενυπάρχει. Η γνώση δε βρίσκεται μόνο με τη μορφή τωνδιαμοιρασμένων αφηρημένων εννοιών στις λέξεις και στασύμβολα. Είναι η ουσία του εσωτερικού κόσμου, την οποίαεξωτερικεύουμε με ήχους και με όλες τις πράξεις, ενώ με τηδυνατότητα της διατήρησης των εξωτερικευμένων καιαποσπασματικών εννοιών μπορεί να αυτοδιαμορφώνεται.Η επιστήμη της ψυχολογίας θα παραμένει αβάσιμη, χωρίς

νοηματική ενότητα και χωρίς σταθερή κατεύθυνση και θα εκτρέ-πεται έξω από τα όριά της, όσο δεν αποδίδει την πραγματικήκαι πρωταρχική σημασία στη γλωσσο-διανοητικήδραστηριότητα. Γενικότερα, χωρίς μια ενιαία κοσμολογικήθεώρηση για το χρόνο, την ύλη, την αρχή της εσωτερικότητας,την ηθική-εσωτερική αιτιολόγηση της ζωής και για τις σχέσειςανάμεσα σε αυτές τις έννοιες δεν μπορεί να υπάρξει αξιόπιστη

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 261

γνώση του ανθρώπινου εσωτερικού κόσμου και τηςσυμπεριφοράς του.Είναι εκπληκτικό πως η ουσία της ζωής και της εξέλιξης

περιέχονται μέσα στην αφηρημένη έννοια της σταθερότητας,της αμεσότητας (ή της εσωτερικότητας) και της αυτοτέλειας.Ζω, σημαίνει είμαι σταθερά και άμεσα � δηλ. διανοητικά � γιατον εαυτό μου, έχω γίνει και γνωρίζω πως έχω γίνει και είμαι.Πράττω ή συμπεριφέρομαι, σημαίνει πως δεν είμαι μόνο άμεσακαι σταθερά για τον εαυτό μου ούτε η επαρκής αιτία του, δενέχω γίνει και δε γνωρίζω συνολικά τι είμαι. Η αυτοτελής καισυνολική αιτία των πραγμάτων είναι άμεση, αυτενεργός καιπροσδιορίζει σταθερά με τρόπους προκαθορισμένους από τηνποιότητά της, δηλ. με γνώση και όχι τυχαία ή παρασυρμένα.Αντιθέτως, η ανεπαρκής αιτία δεν είναι μόνο άμεση ή ποιοτικήκαι δεν προσδιορίζει σαν αυτοκαθορισμένη. Η έμμεσαπροσδιορισμένη ύπαρξη, η αστάθεια στην ποιότητα, η έλλειψηαυτενέργειας, η ασυνέχεια είναι αντίστοιχες έννοιες με τηναβιότητα, την έλλειψη ποιότητας, την αβεβαιότητα, τον πόνοκαι την άγνοια, σε αντίθεση με την αμεσότητα και τησταθερότητα του Κοινού Συνόλου. Αυτή η αντιστοιχία εξηγείται,γιατί η ζωή δεν είναι μια άσχετη πραγματικότητα ή διαφορετικήστην ουσία από την απλή υλική πραγματικότητα και ταγνωρίσματα των πραγμάτων σαν εξωτερικών είναι ταυτοχρόνωςεσωτερικά και αλληλογίνονται.Επομένως, αν η διάνοια είναι μια άμεση γνώση της ύπαρξής

της και των δυνατοτήτων της, αν είναι ένας αυτοκαθορισμόςδραστηριοτήτων με την προηγούμενη διατήρηση κοινών στοι-χείων και εννοιών και αν στο Σύμπαν υπάρχει ανέκαθεν μιααυτογνωσία, τότε καταλαβαίνουμε γιατί η επιστήμη (πουαιτιολογεί τα μέρη, τις δυνατότητες και τις σχέσεις τωνπραγμάτων με άλλα εξωτερικά πράγματα και αφηρημένα),

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ262

χρειάζεται πολύ χρόνο και εξέλιξη για να μπορέσει να εξηγήσειεπαρκώς την ύπαρξη της ζωής στο σύνολό της ή του Θεού.

Αναρωτιόμασταν πώς συντηρούνται οι εμπειρίες μας, πώςγίνεται ο συνειρμός των παραστάσεών μας, πώς τα διάφορα αι-σθήματα συνδυάζονται και αποτελούν ενιαίες ολότητες, πώς δια-πιστώνουμε ότι οι αναμνήσεις είναι εμπειρίες δικές μας, πώςσυλλαμβάνουμε και προσδιορίζουμε αμέσως τις έννοιες που εκ-φράζουμε σ� ένα συλλογισμό κ.λπ. Μπορούμε να δώσουμε μιασυνολική απάντηση σε αυτές τις απορίες. Ο εαυτός μας, όπωςκάθε έμβιο μέρος, είναι μια ποιότητα τρόπων ταυτόχρονου αυ-τοπροσδιορισμού της κοινής ουσίας. Είναι δραστηριότητα μέσαστα όρια μιας χρονικής στιγμής, μέσα στα όρια της οποίας είναιάμεσα αυτός που είναι και συνεχίζει να υπάρχει ταυτόχρονασαν ενιαίος και με μια άμεση εννόηση του εαυτού του.Έτσι θα καταλάβουμε, ακόμα, γιατί είναι κενή η φημισμένη

ηθική αρχή ότι πρέπει να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, αν και μεμια δόση αλήθειας. Δεν έχουμε τέλεια αυτογνωσία, γιατί είμαστεσαν ένα μέρος από τη συνολική αυτογνωσία του Θεού και ηάμεση αυτοεννόησή μας είναι περιορισμένη ποιότητα,επηρεασμένη και διαμορφωμένη με εξωτερικές μας επιδράσεις.Ο λόγος, για τον οποίο δεν αναγνωρίζεται η άμεση διανοητικήδραστηριότητα ή η γνώση σαν ουσία της ζωής και ξεχωρίζεται(σαν ένα μόνο από τα πολλά γνωρίσματα του εσωτερικούκόσμου), ο λόγος είναι ότι περιορίζουμε την έννοια της γνώσηςστα πιο αφηρημένα νοήματα της γλώσσας.Ενώ αυτή είναι ηγλώσσα της πραγματικότητας, η οποία μέσα στο σχετικό χρόνο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 263

αρχίζει σαν ελλιπής, εξωτερική και περιορισμένη από τιςαισθήσεις.

Με την εσωτερική σταθερότητα και την αστάθεια συνδέο-νται οι ειδικότερες διαθέσεις του όμορφου και του άσχημου. Ηαντίληψη είναι στην ουσία ένας έμμεσος επηρεασμός της άμεσηςαυτοεννόησης και της αυτοβεβαιότητάς μας, η οποία βιώνεταιδιαρκώς με μια ποιότητα διάθεσης. Απ' την άλλη, τα λεγόμεναπράγματα γίνονται σχετικά έμμεσα-εξωτερικά και συνεπώς σαναντίστοιχα προς αυτό που ανέκαθεν είναι άμεσα-εσωτερικά μέσαστον τελειωμένο Χρόνο-Σύμπαν. Η διαπίστωση της σταθερότη-τας και των κοινών στοιχείων μέσα στη συνολική αντίληψη τωνπραγμάτων δημιουργεί τον τρόπο της ευδιαθεσίας πουονομάζεται όμορφο, ωραίο ή καλαισθησία. Αντιθέτως, ηδιαπίστωση της αστάθειας, του τυχαίου και της ανυπαρξίαςκοινών στοιχείων δημιουργεί τον τρόπο της δυσδιαθεσίας πουονομάζεται άσχημο, δύσμορφο ή ακαλαίσθητο. Η ποιότητα τηςαντίληψης εξαρτάται και από την εσωδιανοητική ποιότητα, στηνοποία δημιουργείται, και έτσι από την τελευταία εξαρτώνται ποιαωραιότητα ή ασχημότητα διαπιστώνεται και προσελκύει τηνπροσοχή.

σελ. 264

X. Για τη γέννηση και το θάνατο.

Όταν οι φορείς της έμμεσης αλληλεπίδρασης συνδέονται μετους πιο άμεσους τρόπους, τότε διαμορφώνονται ενιαίες ποιότη-τες πραγμάτων και η κοινή ουσία γίνεται σε στιγμές πολλαπλά-σιες της ελάχιστης. Η ποιότητα αυτών των πραγμάτων είναι μεπολλούς τρόπους αλληλοεπηρεασμού σε μια κοινή στιγμή,αυτοεπηρεάζεται σαν ενιαίο σύνολο και συνεχίζει να είναι αυτήη ίδια σαν αυτοπροσδιορισμένη σταθερά (ή ταυτόχρονα) από τοσύνολό της και έτσι όπως επιτρέπεται από τους τρόπους, με τουςοποίους αυτή είναι πιο άμεσα.Όταν ένα πράγμα είναι σαν σύνολο τρόπων του αυτοπροσ-

διορισμού της κοινής ουσίας στα εξωτερικά όρια μιας κοινήςστιγμής (ή όταν είναι με πολλούς τρόπους αλληλοεπηρεασμούσε μια κοινή στιγμή, λόγω του πιο άμεσου τρόπου με τον οποίοαλληλεπιδρούν οι φορείς της εμμεσότητας), αυτό το πράγμα ωςπρος τον εαυτό του συνεχίζει να υπάρχει ταυτόχρονα σανσταθεροποιημένη ποιότητα. Όχι σε πολλές ισόποσες και αφη-ρημένες στιγμές. Αυτή η σχετική σταθερότητα ή ο συνεχής καιπιο άμεσος αλληλοπροσδιορισμός των απλούστερων στοιχείωνεξηγεί το φαινόμενο της δημιουργίας των πολυσύνθετων έμβιωνυπάρξεων μέσα από πολλές αλλαγές, συνδυασμούς και μετα-μορφώσεις, οι οποίες στην αντίληψή μας (δηλ. έμμεσα και εξω-τερικά) μοιάζουν απότομες, άσχετες, τυχαίες και πολύπλοκες.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 265

Αλλά κάθε πράγμα υπάρχει σαν μέρος και αλληλεπιδράειδιαρκώς με διάφορα άλλα και δεν μπορεί να είναι μόνο άμεσαόπως είναι (ή σε μια μόνο στιγμή ίδια μ� εκείνη, στην οποίαείναι το κάθε άλλο), με ανεπηρέαστη ποιότητα και δραστηριότητα.Οι έμμεσες αλληλεπιδράσεις υπάρχουν με τη μη ταυτόστιγμησυνύπαρξη όλων των πραγμάτων (χωρίς όλους τους δυνατούςτρόπους τους) και αντιστρόφως. Οι τρόποι, με τους οποίους είναικαι γίνεται άμεσα ένα πράγμα, επηρεάζονται έμμεσα απόεξωτερικές επιδράσεις με διάφορους τρόπους και σε πολλέςστιγμές, αλλά ποτέ τελείως ανεξάρτητα ή ανεπηρέαστα από τηνποιότητα και τις δυνατότητές του. Αντιστρόφως, η στιγμή και οιτρόποι, με τους οποίους αυτό επηρεάζεται έμμεσα, επηρεάζονταιαπό τους τρόπους, με τους οποίους αυτό είναι άμεσα. Συνεπώς,η ποιότητά του πρέπει να διαφοροποιείται συνεχώς, για να γίνεταιαυτό που είναι άμεσα και ανέκαθεν η Συμπαντική Ποιότηταστις υποστιγμές της. Αλλά και να παύει τελείως να δια-φοροποιείται, γιατί αν όχι, τότε η Συμπαντική Ποιότητα δε θαήταν σταθεροποιημένη και άμεσα από τον εαυτό της.Διαφορετικά, θα υπήρχαν απεριόριστες ποιότητεςπροσδιορισμένες μόνο από το εξωτερικό τους, η σχετικήσταθερότητά τους θα ήταν σε απροκαθόριστα χρονικά όρια καιδε θα μπορούσαν να είναι σταθεροποιημένες μέσα στα όρια μιαςκοινής στιγμής (χωρίς μια προϋπάρχουσα σταθερότητα). Η ποιό-τητά του είναι τρόποι διαμόρφωσης μιας κοινής ουσίας σε μιακοινή στιγμή και όταν αυτή παύει να γίνεται σαν ενιαίο σύνολο,τότε αποσταθεροποιείται και παύει να υπάρχει. Παύει να είναισα μια άμεση αιτία στον εαυτό του, οι έμμεσοι τρόποι αλληλοε-πηρεασμού παύουν να γίνονται σε μια κοινή στιγμή και συνεπώςν� αποτελούν μια ενιαία ποιότητα.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ266

Για να υπάρξει ξανά το ίδιο πράγμα, πρέπει αυτό να μπορείνα αρχίσει έμμεσα από ορισμένα άλλα και ν� αλληλεπιδράσειμε τους ίδιους τρόπους, με τους οποίους διαμορφώθηκε ηποιότητά του και ανάμεσα στα ίδια εκείνα πράγματα, με τα οποίααλληλοεπηρεαζόταν πιο άμεσα. (Αρχή του σταθερούπροσδιορισμού.) Αν άρχιζε να γίνεται ξανά το ίδιο, χωρίς ναπάψει να υπάρχει, ή αμέσως πιο μετά, τότε θα έπρεπε τα υπόλοιπαπράγματα ν� αρχίσουν να γίνονται εκείνα που ήταν, με τουςτρόπους που ήταν, στην ίδια εκείνη στιγμή πουθ� άρχιζε και αυτό να υπάρχει ξανά.Τα πράγματα, τα οποία είναι πολυσύνθετα ή συνδέονται με

πολλούς τρόπους στην ίδια στιγμή με κάποια άλλα, μπορούν ναεπαναϋπάρξουν, μόνο όταν επαναϋπάρξουν εκείνα τα άλλα, μετα οποία συνδέονται πιο άμεσα. Αντιθέτως, τα πράγματα, ταοποία είναι με λιγότερους τρόπους αλληλοεπηρεασμού στην ίδιαστιγμή (δηλ. τα απλούστερα, όπως είναι τα υλικά μόρια) καιαλληλεπιδρούν με λιγότερους διαφορετικούς τρόπους και μελιγότερα άλλα πράγματα στην ίδια στιγμή, αυτά μπορούν ναυπάρχουν πιο συχνά και σε πιο πολλές θέσεις με τους ίδιουςέμμεσους αλληλοεπηρεασμούς ή να μην πάψουν να υπάρχουνγια μεγαλύτερη διάρκεια. Η ύπαρξή τους δεν εξαρτάται τόσοάμεσα από τους πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, με τουςοποίους διασυνδέονται οι ευρύτερες ποιότητες πραγμάτων και ηστιγμή που υπάρχουν δεν εξαρτάται από τις πολλές διαφορετικέςστιγμές, στις οποίες υπάρχουν και γίνονται εκείνες.

Η παύση της ύπαρξης των πραγμάτων συντελείται στις σχε-τικά διαφορετικές στιγμές ως προς την ύπαρξη των έμμεσων

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 267

άλλων πραγμάτων, όπως και η αρχή τους, ενώ ταυτόχρονα ηΣυμπαντική Ποιότητα συνεχίζει να γίνεται από την αρχή, όπωςήταν ανέκαθεν μέσα στα όρια της ευρύτερης στιγμής της. Ηαρχή κάθε ύπαρξης σαν εξωτερικής είναι ανέκαθεν τελειωμένη(όπως γενικά κάθε δυνατότητα πραγματοποιημένη), γιατί αυτήη ίδια η αρχή γίνεται σχετικά έμμεσα σε σχέση με τα άλλαπράγματα, τη στιγμή που το σύνολό τους υπάρχει και έχει γίνειανέκαθεν. Η ποιότητά τους και η επαρκής αιτία τους δε λείπουνποτέ. Λείπει μόνο ο τρόπος, με τον οποίο και η στιγμή, στηνοποία μπορούν να υπάρξουν σαν έμμεσα στο σχετικό εξωτερικόχρόνο ανάμεσα και διαμέσου των άλλων μερών. Η στιγμή και οτρόπος αυτός εξαρτάται από την ποιότητά τους και αντιστρόφως.Όταν ένα πράγμα δεν είναι αυτοπροσδιορισμός της κοινής

ουσίας σε μια κοινή στιγμή της ή με ενιαία ποιότητα, τότε ηστιγμή που δημιουργείται δεν είναι η κοινή στιγμή για ένα μόνοπράγμα. Η στιγμή δημιουργίας του δεν εξαρτάται σταθερά απόμια συνολική ποιότητα ή από σταθερά προσδιορισμένες χρονικέςστιγμές. Η ύπαρξη ενός τέτοιου πράγματος δε γίνεται σε μιακοινή στιγμή και η ποιότητά του δεν υπάρχει και δεδιαμορφώνεται ταυτόχρονα προς τον εαυτό της (αλλά σαν σύνολοπολλών πραγμάτων σε διαφορετικούς χρόνους το ένα ως προςτο άλλο). Αντιθέτως, όταν η ποιότητά του είναι ενιαία καισυνεχίζει έτσι να διαμορφώνεται σε μια κοινή στιγμή, τότε αυτήμέσα στα όρια της διάρκειας από τη στιγμή που αρχίζει ώσπουτελειώνει να υπάρχει, είναι μια σταθεροποιημένη ευρύτερηποιότητα. Πριν από αυτήν τη στιγμή που αρχίζει να υπάρχει ήέξω από τα όρια της διάρκειάς της μέσα στον εξωτερικό τηςχρόνο, αυτή δεν μπορεί να υπάρχει, να είναι η ίδια με τους ίδιουςτρόπους ή με τους ίδιους επηρεασμούς. Η ίδια αρχή και τέλοςεναλλάσσονται απειράριθμες φορές, αλλά πάντοτε είναι η ίδιααρχή και το ίδιο τέλος για το ίδιο πράγμα, το οποίο είναι παρόνανέκαθεν μέσα στα όρια της συμπαντικής στιγμής.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ268

Η παύση της ύπαρξης δεν μπορεί να είναι παντοτινή, γιατον ίδιο λόγο που δεν μπορεί να διαφοροποιείται απεριόριστα ηποιότητά της και η «ενέργεια» ανακυκλώνεται ποιοτικά σανσύνολο. Όλα πρέπει να συντελούν στη σταθερότητα τηςΣυμπαντικής Ποιότητας και αυτό δεν μπορεί να γίνεταιαπροσδιόριστα ή με την παντοτινή παύση των «μερών» της. Οιποιότητες των πραγμάτων είναι πάντοτε η ποιότητα της άμεσηςκοινής πραγματικότητας, η οποία υπάρχει ανέκαθεν μέσα σταόρια μιας μέγιστης στιγμής, ενώ συνεχίζει να γίνεται σαν έμμεσησε σχετικά μικρότερες στιγμές. Στην ουσία, τίποτε δεν έχει αρχίσεινα υπάρχει για πρώτη φορά και δεν παύει για τελευταία.

Με το θάνατο δε χάνουμε τίποτε, ούτε και χρόνο. Αν δενυπήρχε γέννηση, τότε δε θα υπήρχε ούτε εκείνος. Και το αντί-στροφο δεν είναι λάθος: αν δεν υπήρχε θάνατος δε θα ήτανδυνατή η γέννηση. Και τα δυο είναι οι αναγκαίες, κοινές καισχετικές συνέπειες στην ανέκαθεν σταθεροποιημένη ποιότητατων πραγμάτων, τα οποία σαν ατελή μέσα στο χρόνο δενμπορούν να είναι μόνο άμεσα και στην ίδια στιγμή με όλα ταάλλα.Αν δεν υπάρχει μια πρώτη γέννηση και τελικός θάνατος, τότε

γιατί εμείς δε θυμόμαστε ή δεν ανακαλύπτουμε τίποτε από τιςπροηγούμενες ζωές μας, θ� απορούσαμε. Η απάντηση είναι ότι ηπροηγούμενή μας ζωή δε συνεχίζεται από την επόμενη με κανέ-ναν τρόπο, παρά μόνο επαναλαμβάνεται σε σχέση με τα πράγμα-τα που υπάρχουν σε μικρότερες στιγμές από τη συμπαντική υπο-στιγμή. Με το θάνατο παύουμε να υπάρχουμε, και στην επόμενηγέννηση αρχίζουμε να είμαστε επακριβώς οι ίδιοι που ήμασταν

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 269

σε κάθε προηγούμενη με τους ίδιους τρόπους και ανάμεσα σταίδια πράγματα.Μπορούμε να πούμε ότι αυτός που θα επαναϋπάρξει δεν έχει

καμιά σχέση με εκείνον που προϋπήρξε, γιατί δεν είναι άλλοςαπό εκείνον τον ίδιο, με τον οποίο συνδέεται τελείως άμεσα.Πώς να θυμόμαστε προηγούμενες ζωές μας, οι οποίες δεν είναιπραγματικά προηγούμενες; Οι διαφορετικοί εαυτοί που ήμαστανκαι μπορούμε να θυμηθούμε μερικές στιγμές τους, είναι οσυνολικός μέσα στα όρια όλης της διάρκειας της ύπαρξής μας.Αν θυμόμασταν στιγμές από την «προηγούμενη» ζωή μας, τότεθα θυμόμασταν στιγμές αυτής της παρούσας, στιγμές πουπέρασαν ή θα περάσουν (!). Σε κάθε επόμενη ζωή ίσως θα έπρεπενα θυμόμαστε επακριβώς τις ίδιες και στις ίδιες στιγμές.Οι ποιότητες των πραγμάτων είναι δυνατές σχετικά έμμεσα

και πραγματοποιούν προκαθορισμένες δυνατότητες από τα προη-γούμενά τους πράγματα και συνολικά από την άμεση κοινή ου-σία τους. Η δική τους ύπαρξη και δραστηριότητα είναι προσδιο-ρισμένα μόνο ως ένα μέρος από τα ίδια και αυτή η γενική αλήθειασυμπεριλαμβάνει τον άνθρωπο. Δεν είναι δυνατό εκ των υστέρωννα προσδιοριστεί να μην ξαναϋπάρξουμε ή να μη γίνουμε στοσχετικό μέλλον αυτοί που ήμασταν στη διάρκεια των«προηγούμενων» ζωών μας. Οι συνέπειες των δραστηριοτήτωνμας περιορίζονται στο περιβάλλον μας και άμεσα στην ποιότητατου εαυτού μας. Οι δυνατότητές μας να υπάρξουμε σεδιαφορετικό χρόνο και περιβάλλον και να ενεργήσουμε μεδιαφορετικό τρόπο δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν όλες μέσαστα όρια μιας μόνο ζωής, αλλά αυτή η πραγματοποίηση γίνεταιμε την ύπαρξη των άλλων διαφορετικών «εαυτών» μας. Αυτοίπου θα ήμασταν και όσα θα κάναμε σε άλλο χρόνο και τόπο ήυπό διαφορετικούς όρους, είναι οι άλλοι. (Αρχή του σταθερούπροσδιορισμού.)

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ270

Εμπειρικές διαπιστώσεις, όπως η διακοπή της αντίληψης,της θέλησης, του στοχασμού και άλλων διανοητικών δραστη-ριοτήτων στη διάρκεια του ύπνου, δείχνουν ότι στην ίδια τηδιάρκεια της ζωής μας είναι δυνατό να μην υπάρχουμε ολότελακαι ότι ο θάνατος είναι το τέλος της. Αν αυτό γίνεται στη διάρκειατης ζωής, τότε γιατί να μη γίνεται αρκετά με το θάνατό μας. Ηδυσκολία να γνωρίσουμε και ν� αποδείξουμε το γιατίδημιουργείται η εμβιότητα ή το πώς συνδέεται με τις υλικέςδραστηριότητες,αυτή η δυσκολία εξηγείται γιατί δεν υπάρχουνάυλες έμβιες ουσίες που συνδέονται με τ� αντιληπτά πράγματακαι που μπορούν να υπάρχουν σαν μέρη χωρίς εκείνα. Τέτοιεςουσίες με γνωρίσματα εμβιότητας, ανεξάρτητα από τ� αντιληπτάπράγματα με τα οποία μπορούν να συνδέονται, θα μπορούσαμενα τις ανακαλύψουμε πιο εύκολα.Όπως είχε διαπιστώσει και ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος

Επίκουρος (341-270 π.Χ.), όταν πεθαίνουμε, επιστρέφουμε εκείπου ήμασταν πριν γεννηθούμε, δηλ. στο τίποτε. Αλλά στο σχε-τικό τίποτε της θεωρίας του Τελειωμένου Χρόνου, που είναι ηανυπαρξία μας ως προς τις στιγμές ύπαρξης των εξωτερικώνμας πραγμάτων. Η ζωή μας τελειώνει, όπως γενικά τελειώνει ηύπαρξη κάθε άλλου πράγματος, έμβιου ή άβιου.

σελ. 271

XI. Αναμφίβολες βασικές διαπιστώσεις καιεπισημάνσεις.

Η θέση σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν σαν σύνολο όλωντων πραγμάτων απ� όλες τις στιγμές είναι με μια σταθεροποιη-μένη ποιότητα, αποτελεί τη βάση της επιστημονικής κοσμολο-γίας. Γι� αυτό θα πρέπει να την προσέξουμε και να αφαιρέσουμεκάθε αμφιβολία μας για την αξιοπιστία της. Άμεσα δεν είναιτόσο σημαντική, όσο από τη δυνατότητά της ναεπαναπροσδιοριστεί λεπτομερώς, μετά από ανάλυσή της στααπλούστερα αφηρημένα γνωρίσματά της. Δείχνοντας τηνπραγματικότητα ως ενιαίο και σταθεροποιημένο σύνολο σεαντιπαράθεση γενικά με το μέρος και σε σχέση με ορισμένακοινά φαινόμενα που διαπιστώνονται στην εμπειρία καιπροσδιορίζοντας έτσι γενικά τις διαφορές και τα κοινά τουςγνωρίσματα. Από την ανάλυσή της δημιουργούνται συλλογισμοίκαι διαμορφώνονται γνωστές και άγνωστες απόψεις πολύ πιοεύκολα απ� όσο πιστεύαμε, ενώ πολλές από τις συνέπειεςσυμφωνούν με κοινές εμπειρικές διαπιστώσεις και τις εξηγούν.Βάσει αυτής συμπεραίνουμε και εξηγούμε γενικά ότι:

� Υπάρχει ένα μέγιστο χρονικό όριο, η Συμπαντική Στιγμή,

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ272

η οποία δεν μπορεί να διαιρεθεί απεριόριστα. Συνεπώς ότιυπάρχει και μια ελάχιστη στιγμή, από την οποία προκαθορίζονταιχρονικά όρια στις έμμεσες αλληλεπιδράσεις και στην ουσία σταίδια τα πράγματα, που υπάρχουν σαν τρόποι αλληλεπίδρασηςκαι έτσι έχουν μια άμεση σχέση με το χρόνο. Υπ� αυτήν τηνέννοια εξηγείται με προεμπειρικό τρόπο η τόσο σημαντικήεμπειρική διαπίστωση για την ύπαρξη σχέσεων αναλογίας καιποσότητας στα πράγματα και η δυνατότητα της επιστήμης τωναριθμητικών σχέσεων!

� Από την αρχική ανάλυση ότι κάθε πράγμα σαν μέρος ενόςκοινού συνόλου εξαρτάται από τα υπόλοιπα, ανεξάρτητα από τηθέση και τη στιγμή που υπάρχει και συντελεί στη σταθερότητάτου. Έχει επηρεαστεί έμμεσα και ανέκαθεν απ� όλα τα υπόλοιπαμε τον ίδιο πιο έμμεσο τρόπο, ενώ μέσα στα όρια μιας μέγιστηςστιγμής όλα αποτελούν μια κοινή πραγματικότητα, συνδέονταιάμεσα-ταυτόχρονα και έτσι έχουν συντελέσει με άμεσο τρόποστην ποιότητα και στην ύπαρξή τους. Οι σχέσεις και οι αλληλε-πιδράσεις των πραγμάτων μέσα στο χρόνο είναι τα ίδια ταπράγματα έξω από το χρόνο.

� Τίποτε δεν υπάρχει ή γίνεται τελείως απροσδιόριστα καιότι η έλλειψη προσδιορισμού είναι ο ασταθής προσδιορισμός, οοποίος εξηγείται από την έμμεση συντελεστικότητα των τροπο-ποιούμενων πραγμάτων στο χώρο και στο χρόνο. Όλα πρέπει νααλλάζουν με τρόπους που να διατηρείται πάντοτε η ίδια η Συ-μπαντική Ποιότητα. Δεν πρέπει να μιλάμε για την αρχή διατη-ρήσεως της ενέργειας ή της ύλης (δηλ. της αφηρημένης πραγ-ματικότητας), αλλά για την πιο εύστοχη αρχή του ΤελειωμένουΧρόνου. Από μια άλλη θέση θ� απορούσαμε: Πώς θα μπορούσενα υπάρχει κάτι το απροσδιόριστο, όταν όλες οι δυνατότητεςτου Σύμπαντος είναι ταυτόχρονα πραγματοποιημένες σε σχέσημε την ύπαρξή του; Είναι αξιοπρόσεκτο ότι από την απλή στα-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 273

θερότητά του εξαρτάται η αιτιοκρατική σύνδεση των έμμεσωνμερών του, η συνέχεια στην αλλαγή, η δυνατότητα του επανα-προσδιορισμού και όχι τα αντίθετα.

� Κανένα πράγμα, που δεν είναι η επαρκής αιτία του εαυτούτου, δεν μπορεί να είναι η μόνη αιτία για την ύπαρξη των άλλωνκαι να ενεργεί τελείως ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα. Η επαρκήςαιτία για την ύπαρξη και τις δυνατότητές τους δεν μπορεί ναείναι άλλη από το κοινό σύνολό τους. Έτσι προσεγγίζουμε σεμια πρώτη εξήγηση της ανεπάρκειας των περιορισμένωνπραγμάτων για πολλά έμμεσα αποτελέσματα, της σχετικήςαπροσδιοριστίας, της ασυνέχειας, της ατελούς προσαρμογής τουςκαι συγχρόνως της ύπαρξης των κοινών στοιχείων μέσα στο χώροκαι στο χρόνο. Οι έμμεσες αλληλεπιδράσεις υπάρχουν με τη μηταυτόστιγμη συνύπαρξη όλων των πραγμάτων-αιτιών καιαντιστρόφως.

� Τα ίδια τα πράγματα είναι μερικές αιτίες, γιατί η ύπαρξήτους είναι σαν ένα μέρος μιας και της ίδιας αυτοπροσδιορισμένηςποιότητας και όχι μόνο ένα εξωτερικό μέρος και γι� αυτό δενπροσδιορίζονται μόνο έμμεσα. Η επαρκής αιτία τους δεν είναιμια εξωτερική πρωταρχική ούτε μια εξωτερική τελική αιτία, είναιτο άμεσο σύνολό τους, μέρη του οποίου είναι άμεσα.

� Η Συμπαντική Ποιότητα είναι ανέκαθεν και άμεσα τε-λειωμένη στο σύνολο των στιγμών της και οι δυνατότητες πουέχουν τα μέρη της το ένα σε σχέση με το άλλο δεν μπορούν ναμην πραγματοποιηθούν. Επειδή, όμως, τα πράγματα δε γίνονταισταθερά προσδιορισμένα από μερικά εξωτερικά τους, γι� αυτόοι δυνατότητές τους δεν είναι διαρκώς δυνατές για πραγματο-ποίηση και υπάρχει μια λιγότερη ή περισσότερη προτεραιότητα,την οποία ονομάζουμε πιθανότητα. Η προτεραιότητα ή ηπιθανότητα πραγματοποίησης είναι μια από τις πολλές

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ274

ειδικότερες συνέπειες της Συμπαντικής σταθερότητας, τηςπροϋπάρχουσας αμεσότητας και των χρονικών ορίων, μέσα σταοποία γίνονται τα πράγματα, όπως είναι ευρύτερα η ύπαρξη τωνκοινών στοιχείων.

� Συμπεραίνουμε και εξηγούμε την πιο βέβαιη αλήθεια τουκοινού ανθρώπου, ότι υπάρχουν εξωτερικά πράγματα. Γιατί, ανδεν υπήρχαν, τότε θα ήμασταν η συνολική πραγματικότητα, ηοποία � εξ ορισμού � δεν έχει δυνατότητες σ� αντίθεση μ� εμάςπου έχουμε.

� Βάσει αυτής, αντί να πούμε αμέσως, σύμφωνα με την αρχήτης αντίφασης, ότι η συνολική ύπαρξη δεν έχει προέλθει από τοτίποτε ή ότι δεν είναι δυνατό να εκμηδενιστεί, κάτι το οποίοφαίνεται αυταπόδειχτο και το διατυπώνουμε με άλλους όρους,εμείς το συμπεραίνουμε! Η Συμπαντική Ποιότητα είναι σταθε-ροποιημένη και συνεπώς δεν μπορεί να πάψει να υπάρχει ούτεάρχισε να υπάρχει.

� Η ποιότητα ενός πράγματος δεν μπορεί να συνεχίζει ναγίνεται ατελείωτα, χωρίς να παύσει να υπάρχει και δεν υπάρχουναπειράριθμες ποιότητες και συνδυασμοί. Η Συμπαντική Ποιό-τητα δε θα μπορούσε να είναι σταθεροποιημένη, αν κάποια απότα λεγόμενα μέρη της είχαν μια ατελείωτα εξελισσόμενηποιότητα ή απεριόριστες δυνατότητες. Μιλώντας ειδικότερα γιατον άνθρωπο και τα άλλα έμβια πράγματα, την παύση αυτήντην ονομάζουμε θάνατο.

� Αυτή η παύση της ύπαρξης δεν μπορεί να είναι παντοτινή,για τον ίδιο λόγο που πρέπει να γίνεται. Αρχικά, δεν μπορούμενα συμπεράνουμε για το τέλος της ζωής και για τον τρόπο, μετον οποίο αυτή επαναπροσδιορίζεται και δεν υπονοούμε κανέναναπό εκείνους που έχουμε ακούσει και διαβάσει. Ωστόσο, ύστερααπό εξέλιξη της θεωρίας βρίσκουμε ότι οι ποιότητες τωνλεγόμενων πραγμάτων είναι πάντοτε η ίδια άμεση ουσία σε

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 275

σχετικά μικρότερες στιγμές, ενώ σχετικά έμμεσαεπαναδημιουργούνται επακριβώς με τους ίδιους τρόπουςαπειράριθμα.

� Ο χρόνος είναι σχετικός. Η σταθερότητα του ΣυμπαντικούΣυνόλου εξηγεί τέλεια γιατί είναι σχετικός και τι πρέπει να εν-νοούμε με αυτήν την αφηρημένη έκφραση. Η στιγμή, στην οποίαείναι τελειωμένη η Συμπαντική Ποιότητα, δε διαιρείται σε απει-ράριθμες και υπάρχει μια ελάχιστη στιγμή, στην οποία αυτήγίνεται ανέκαθεν και σαν έμμεση σε ευρύτερες στιγμές. Το απο-τέλεσμα του κοινού και τελειωμένου πιο έμμεσου τρόπουεπίδρασης στην ουσία είναι η ελάχιστη στιγμή του άμεσουΣυμπαντικού Συνόλου και έτσι σχετικά η αρχή-φορέας για τηνέμμεση αλληλεπίδραση και για τη δημιουργία ποιοτήτων σεσχετικά μεγαλύτερες και εξωτερικές στιγμές. Ο σχετικός χρόνοςείναι ο εξωτερικός χρόνος και έχει μια σχετική αρχή. Η κοινήπραγματικότητα (ή η κοινή ουσία) συνεχίζει να γίνεται σχετικάέμμεσα και ανέκαθεν σε μικρότερες στιγμές και τα πράγματαυπάρχουν σαν μέρη-στιγμές ενός τελειωμένου συνολικούΧρόνου.

� Πριν ακόμα συλλογιστούμε ότι το Σύμπαν σαν τελειωμέ-νος Χρόνος περιέχει τις ελάχιστες στιγμές του, πριν ακόμα κα-ταλάβουμε πως αυτό είναι τελειωμένο την ίδια στιγμή που ταεξωτερικά μας πράγματα υπάρχουν σαν ξεχωριστά και μέσα στοχρόνο, μπορέσαμε να προσδιορίσουμε την ύπαρξη της ύλης μ�έναν αντίστροφο τρόπο: Τα πράγματα συνυπάρχουν μέσα σταόρια μιας κοινής στιγμής και δεν υπάρχουν έμμεσοι επηρεασμοί,που να γίνονται ύστερα από ατελείωτη διάρκεια. Ο πιο έμμεσοςτρόπος, με τον οποίο συνδέονται και επηρεάζονται τα πράγματα,πρέπει να έχει πραγματοποιηθεί ανέκαθεν � όπως ανέκαθενυπήρχαν μερικά πράγματα σε προηγούμενες στιγμές � να είναιο ίδιος για κάθε πράγμα και τ� αποτελέσματά του να αποτελούν

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ276

σταθεροποιημένους τρόπους επηρεασμού. Μόνο μετά από τηνεξέλιξη του συλλογισμού μέσα από την έννοια της ευρύτερηςστιγμής προσδιορίστηκε σαν τον αριθμό των ελάχιστων στιγμών,νοήθηκε καθαρά η άμεση σχέση της με το χρόνο και εξηγήθηκεη προτεραιότητά της από τα περιορισμένα πράγματα: Οι αρχικοίτρόποι, με τους οποίους η Συμπαντική Ποιότητα έχει γίνειανέκαθεν στην ελάχιστη στιγμή της, ο αριθμός των ελάχιστωνστιγμών της Συμπαντικής Στιγμής, αποτελούν τους φορείς τηςεμμεσότητας και την αρχή του εξωτερικού χρόνου, τους οποίουςονομάζουμε ύλη.

� Διαμέσου αυτών των τρόπων, που είναι οι φορείς της εμ-μεσότητας, διαμορφώνονται οι ποιότητες των λεγόμενων πραγ-μάτων σαν τρόποι αλληλεπίδρασης σε ευρύτερα χρονικά όρια,αλλά δε θα μπορούσαν να υπάρχουν και να δημιουργούν εκ τωνυστέρων, εάν δεν ήταν εκ των προτέρων μέσα σε μια σύνθετηπραγματικότητα.

� Η δυνατότητα ν� αλληλεπιδράσουν λιγότερο έμμεσα οιφορείς της εμμεσότητας με πολλούς τρόπους στην ίδια στιγμήκαι να διαμορφώνονται ποιότητες πραγμάτων σε στιγμές μεγα-λύτερες της ελάχιστης (που αποτελούν αυτοί οι ίδιοι) είναι ηύπαρξη της υπόλοιπης πραγματικότητας, η οποία έχει γίνειανέκαθεν και σχετικά υπάρχει σαν χώρος. Εάν το Σύμπαν δενυπήρχε ταυτόχρονα σε πολλές υποστιγμές ή δεν ήταν τελειωμένοπριν από τη στιγμή, που ακόμα γίνεται ως προς εμάς, τότε δε θαυπήρχε χώρος. Έτσι, γενικά, καταλαβαίνουμε πόσο πιοπολύπλοκη είναι η εξήγηση της δυνατότητας αυτού τουσυνηθισμένου φαινομένου της εξωτερικής αλλαγής.

� Τα περιορισμένα πράγματα αποτελούν τρόπους, με τουςοποίους είναι ανέκαθεν διαμορφωμένη η άμεση και κοινή πραγ-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 277

ματικότητα και δεν προσδιορίζονται μόνο από το εξωτερικό τους.Η κοινή ουσία επαναπροσδιορίζεται σχετικά σαν έμμεση μέσαστο χρόνο και στο χώρο και αποτελεί την αρχή της ενότητας καιτης σταθερότητας στις έμμεσες αλληλεπιδράσεις. Αυτός είναιγενικά ο λόγος, για τον οποίο τα πράγματα δεν αλληλοεπηρεά-ζονται με τελείως διαφορετικούς τρόπους ή πράγματα, που έχουνκοινά στοιχεία στο χώρο και στο χρόνο, που αρχίζουν να υπάρ-χουν με πιο άμεσο τρόπο από ορισμένες άλλες ποιότητες, πουπροσαρμόζονται και σε τελική ανάλυση πάντοτε συγγενεύουν.

� Η ενέργεια δεν είναι μόνο εξωτερική αλλαγή, μετακίνησηή έμμεση επίδραση, είναι και σταθεροποιημένη αλλαγή ή τρόποςαυτενέργειας με δυνατότητα τροποποίησης, αποσταθεροποίη-σης και εξωτερίκευσης. Γι� αυτό σχετικά μπορεί να είναι έλλειψηενέργειας (όπως είναι ο χώρος).

� Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στα έμμεσα πράγματα μέσαστο χώρο δεν μπορεί να γίνεται με πιο άμεσο τρόπο από έναόριο, γιατί τα ίδια τα πράγματα είναι τρόποι αλληλεπίδρασης.

� Ο χώρος σαν αφηρημένη ποιότητα, σαν πραγματικότηταχωρίς ποιότητα είναι η ενέργεια στο σύνολο του χρόνου, δηλ. ησυνολική ενέργεια. Δεν είναι τα έμμεσα-υλικά πράγματα πουκαθορίζουν τη μορφή και τα όριά του. Αντιθέτως, αυτός σαντελειωμένο χρονικό όριο του Σύμπαντος προκαθορίζει τα όριαστις αλληλεπιδράσεις των υλικών φορέων.

� Η απόσταση απομάκρυνσης δεν μπορεί να είναι απεριόρι-στη, το ίδιο και ο χρόνος αλληλεπίδρασης.

� Οι ελάχιστες στιγμές του συνολικού Χρόνου, δηλαδή οιυλικοί φορείς, είναι ροή στην ταυτόχρονη ενέργεια του χώρου.Η διαφορά χρόνου, στην ουσία, είναι διαφορά στην ενέργειακαι στιγμές της μεταφοράς της.

� Η υλική-έμμεση πραγματικότητα δε δημιουργείται συνο-λικά σε μια στιγμή ούτε εκμηδενίζεται συνολικά, γιατί δεν υπάρ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ278

χει συνολικός χρόνος χωρίς τις μικρότερες στιγμές. Δηλαδή έναΣύμπαν μόνο άμεσα και χωρίς ποιότητα, όπως δεν υπάρχουνπρωταρχικά στοιχεία που συνθέτουν εξωτερικά όλο το Σύμπαν.Με άλλα λόγια, γιατί η ενέργεια δεν μπορεί να ρέει πιο άμεσααπό ένα όριο και συνεπώς ούτε περισσότερη στην ίδια χρονικήστιγμή.

� Τα πράγματα του μέλλοντος έχουν επηρεάσει ανέκαθενεκείνα του παρελθόντος. Το παρελθόν και το μέλλον υπάρχουνσε σχέση με τη στιγμή της ύπαρξης των εξωτερικών μερών, ενώαποτελούν το παρόν του 100% Σύμπαντος. Μέσα στα όρια τηςσταθερής στιγμής του όλα τα δυνατά πράγματα έχουν αλληλοε-πηρεαστεί με όλους τους δυνατούς τρόπους, ενώ σχετικά ο χρόνοςείναι ατελείωτος. Οι ίδιοι οι υλικοί φορείς, με τους οποίους αρχί-ζουν να διαμορφώνονται σαν έμμεσες οι ποιότητες όλων τωνπεριορισμένων πραγμάτων, για να υπάρχουν και για ν� αλληλε-νεργούν, προϋποθέτουν την ύπαρξη του συνολικού Σύμπαντος.Δεν είναι μόνο τα πράγματα των σχετικά προηγούμενων στιγμώνπου επηρεάζουν εκείνα των επόμενων, αλλά και αντιστρόφως,εκείνα του μέλλοντος επηρεάζουν όσα είναι δυνατό να υπάρχουνκαι να γίνουν στις προηγούμενες στιγμές (και έτσι ξανά τον ίδιοτον εαυτό τους). Διαφορετικά δε θα συνυπήρχαν στα όρια μιαςευρύτερης κοινής στιγμής και δε θ� αποτελούσαν ένα σταθερόσύνολο. Γι� αυτό, αν ένα πράγμα δεν μπορούσε να υπάρξει ή ανμπορούσε να υπάρξει κάποιο που δεν υπήρξε ποτέ στο σχετικόπαρελθόν, το Σύμπαν δε θα υπήρχε.

� Τα πράγματα σαν περιορισμένα είναι σχετικά, δηλαδήυπάρχουν και γίνονται μ� έμμεσους τρόπους αλληλεπίδρασηςκαι με χρονικές σχέσεις. Η εξωτερικότητα, η εμμεσότητα και ηποιότητά τους υπάρχουν πάντοτε σχετικά ως προς εκείνα τα άλλα,με τα οποία μπορούν και συνδέονται. Έτσι και ειδικότερα, οι

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 279

κοινές ιδιότητές τους και οι σταθερές δυνατότητές τους προς ταάλλα υπάρχουν, γιατί αλληλεπιδρούν και διαμορφώνονται μεμερικούς κοινούς τρόπους από την αρχή της έμμεσης ύπαρξήςτους. Είναι μερικοί κοινοί και σταθεροί τρόποι της εμμεσότηταςκαι στη χρονική αλληλεπίδραση. Η Συμπαντική Ποιότητα, ηοποία δεν αλληλεπιδράει σαν σύνολο με κανένα άλλο πράγμακαι τρόπο, δεν έχει αυτές τις ιδιότητες που θ� αντιστοιχούσαν σεδυνατότητες προς το εξωτερικό της: Λ.χ. τις διαστάσεις, το βάρος,το σχήμα, τη θερμοκρασία, τον όγκο κ.ά.

� Με βάσιμο και προσδιορισμένο συλλογισμό συμπεράναμετην ύπαρξη του Θεού ταυτοχρόνως με τη σχέση του με το αντι-ληπτό σύμπαν και με τη ζωή. Ο Θεός είναι η κοινή Ουσία-Χρό-νος, με την οποία υπάρχουν και γίνονται σαν εξωτερικά μέσαστο χρόνο όλα τα περιορισμένα πράγματα. Είναι η πάντοτε προη-γούμενη αρχή της ενότητας, της αμεσότητας και της ποιότηταςστις έμμεσες αλληλεπιδράσεις των αρχικών τρόπων τηςεμμεσότητας. Αυτός είναι η κοινή πραγματικότητα, η οποίαυπάρχει άμεσα-εσωτερικά και όχι εξωτερικά προσδιορισμένη καιη ποιότητά της είναι μια αυτοπροσδιορισμένη Έννοια. Ηαυτοτελής Συμπαντική Ποιότητα είναι άμεσα αυτενεργός καιστην ουσία είναι μια τέλεια αυτοεννόηση. Τα έμμεσα καιπεριορισμένα πράγματα είναι δραστηριότητες της ΣυμπαντικήςΔιάνοιας, δηλαδή είναι ο ίδιος ο Θεός που διανοείται στιςσχετικά μικρότερες στιγμές της ύπαρξής του. Θα ήταν αδύνατονα βρεθεί μια επαρκής εξήγηση για την ουσία και την ποιότητατων πραγμάτων, ακόμα και από την τέλεια γνώση μας για τοεξωτερικό σύμπαν, αν δεν υπήρχε ανέκαθεν μια κοινήπραγματικότητα και αν αυτή δε σήμαινε κάτι, σαν έννοια, γιατον ίδιο τον εαυτό της, (ή αν αυτή δεν ήταν μια άμεση εξήγηση__του εαυτού της).

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ280

-Τα αισθήματα, οι αντιλήψεις, οι εσωτερικές δυνατότητες καιγενικά η εμβιότητα στα φαινόμενα, έχουν την αρχή τους στηνάμεση αυτοεννόηση, η οποία είναι η κοινή ουσία των σχετικώνκαι έμμεσων πραγμάτων. Έτσι εξηγούμε τις αντιλήψεις, τα αι-σθήματα και τις διαθέσεις σαν άμεσες εννοήσεις που γίνονταιμε τον επηρεασμό της άμεσης αυτοεννόησης καιαυτοβεβαιότητας από τις εξωτερικές-έμμεσες επιδράσεις καιαποδεικνύουμε την εμπειρική διαπίστωση, που κάναμε στογνωσιολογικό μέρος της θεωρίας, ότι οι αντιλήψεις και τααισθήματα είναι έννοιες μ� έναν άλλο διαφορετικό τρόπο.

� Η αυτοσυντήρηση είναι η σχετική σταθερότητα στους έμ-μεσους τρόπους αλληλεπίδρασης, με τους οποίους είναι η ποιό-τητα ενός πράγματος μέσα στα όρια μιας κοινής στιγμής, είναιο ταυτόχρονος και συνολικός αυτοπροσδιορισμός της. Στην απλήύλη φαίνεται σαν αδράνεια, ενώ με τη διαμόρφωση τηςαμεσότητας σε διάφορες ποιότητες ζωής φαίνεται σανπροσαρμογή.

� Δεν υπάρχουν άυλες έμβιες υπάρξεις ή ζωή χωρίς την ύλη.Ζωή χωρίς την ύλη σημαίνει ζωή χωρίς έμμεσες ή εξωτερικέςαλληλεπιδράσεις, ένα πράγμα χωρίς σύνδεση με άλλα, χωρίςδυνατότητα αλληλεπίδρασης, έξω από περιβάλλον, χωρίς εμπει-ρία και σε τελική ανάλυση ένα πράγμα, το οποίο δεν είναι μέροςτης πραγματικότητας και δεν καθορίζεται από τίποτε εξωτερι-κό. Αντιθέτως, όλα τα μέρη υπάρχουν σαν τρόποι αλληλεπίδρα-σης και εμμεσοποίησης της άμεσης και συνολικής πραγματικό-τητας και δε διαφέρουν στην ουσία, παρά μόνο στους τρόπουςκαι στους χρόνους που είναι και αλληλεπιδρούν ανάμεσα σταάλλα μέρη. Ο εσωτερικός κόσμος με την ποιότητα και τις δυνα-τότητές του είναι σχετικά έμμεσα μέσα στο χρόνο και ανάμεσαστα άλλα πράγματα το σύνολο των υλικών φορέων με τις αλλη-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 281

λεπιδράσεις τους (οι οποίες γίνονται με τον πιο άμεσο τρόπομέσα στα όρια μιας ευρύτερης στιγμής).

� Το Σύμπαν δεν είναι μια αιώνια ατέλεια της ανυπαρξίας,είναι η άμεση και επαρκή αιτία του εαυτού του. Η ύπαρξη τωνέμμεσων πραγμάτων είναι εκ των προτέρων αιτιολογημένη επαρ-κώς από το κοινό και άμεσο σύνολό τους. Ο επαρκής σκοπόςτους είναι ανέκαθεν επιτελεσμένος, είναι η Αυτογνωσία της αυ-τοπροσδιορισμένης Συμπαντικής Ποιότητας (του Θεού), μέρητης οποίας είναι όλα.

� Τα πράγματα στην ουσία είναι ο ίδιος ο Θεός σαν ατελήςμέσα στο χρόνο και στο χώρο. Σχετικά έμμεσα, σαν εξωτερικά,υπάρχουν, ενεργούν και γίνονται με την προκαθοριστική αρχήτης αυτογνωσίας και της αυτοτέλειάς του και όχι μόνο με τιςαφηρημένες και αποσπασμένες σχέσεις των εξειδικευμένων επι-στημών. Αντιθέτως, οι τελευταίες προϋποθέτουν τη ΣυμπαντικήΑμεσότητα.

Με τη βασική θέση της θεωρίας του Τελειωμένου Χρόνουεξηγούνται γενικά και συμπεραίνονται μέσα από την ανάλυσητων εννοιών, χωρίς προσφυγή σε μια περιορισμένη εμπειρία,πολλές βασικές θεωρητικές και εμπειρικές ανακαλύψεις τηςφυσικής και ανεξήγητες εμπειρικές διαπιστώσεις, όπως: Ησχετικότητα του χρόνου, το όριο στην ανώτερη ταχύτητα, ηασυνέχεια και η περιοδικότητα, η σχέση χώρου-χρόνου, η αρχήδιατήρησης της ενέργειας, η σχέση ενέργειας-μάζας, ηκαμπυλότητα και η ουσία του χώρου, η ύπαρξη της βαρύτηταςκαι η σχέση της με την ύλη, η ύπαρξη των παγκόσμιων φυσικώνσταθερών και ορισμένες αναλογίες τους, η ομοιότητα της

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ282

κοσμικής ακτινοβολίας μικροκυμάτων των 2,73° Κ στις αντίθετεςαποστάσεις, η έλλειψη μάζας από τους γαλαξίες (όπωςυπολογίζεται), τα όρια στη διάρκεια της ύπαρξής τους, ηπιθανολογική περιγραφή της θέσης και της ορμής σταμικροσωμάτια, η σημασία της λεπτομέρειας στηφυσικομαθηματική περιγραφή της εξέλιξης του Σύμπαντος καιπολλές άλλες, αν ψάξουμε.Εάν δε βασιστούμε στην αρχική λογική θέση της θεωρίας

του Τελειωμένου Χρόνου, τότε όλες οι παραπάνω θεωρητικέςσυνέπειες και πολλές άλλες ανατρέπονται και τη θέση τους παίρ-νουν ανεπίλυτα προβλήματα και αντίθετες συνέπειες, οι οποίεςδε συμφωνούν με γνωστές επιστημονικές αλήθειες. Ένα Σύμπανχωρίς σταθεροποιημένη ποιότητα δε θα είχε μια επαρκή αιτία,δε θα ήταν ενιαίο, τα πράγματα δε θα ήταν τρόποι διαμόρφωσηςμιας κοινής ουσίας, η ύλη θα ήταν ανεξήγητη, δε θα υπήρχεελάχιστη στιγμή αλληλεπίδρασης και ενέργειας, ο χρόνος δε θαήταν σχετικός και ταυτόσημος με τα πράγματα, τα πράγματα θ�αλληλεπιδρούσαν με απεριόριστους και απροσδιόριστουςτρόπους, δε θα είχαν κοινά και σταθερά στοιχεία, πιο έμμεσα δεθα είχαν καμιά σχέση, δε θα υπήρχε περιοδικότητα, η ποσότητακαι η διαίρεση της ύλης θα ήταν χωρίς όριο, η ουσία της δε θαείχε καμιά σχέση ταυτότητας με την ενέργεια, ο χώρος θα ήτανένα είδος ανυπαρξίας, η ζωή θα ήταν ανεξήγητη, όπως και ησχέση της με την ύλη και σε τελική ανάλυση δε θα υπήρχε στα-θερότητα, αμεσότητα, συνέχεια και ποιότητα.

Αρκεί να καταλάβουμε τις πιο σημαντικές συνέπειες τηςθεωρίας του Τελειωμένου Χρόνου, για ν� αναγνωρίσουμε, του-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 283

λάχιστον, ότι αυτή πρέπει να προσεχθεί και να εξελιχθεί καιότι οι συλλογισμοί δε θα μπορούσαν να γίνουν έτσι λεπτομερώςπροσδιορισμένοι σε συμφωνία με την εμπειρία, παραγωγικάκαι ενιαία, αν εκείνες ήταν άτοπες και αβάσιμες. Με δέκα κοινέςέννοιες περιγράφεται και εξηγείται όλο το Σύμπαν* καιταυτόχρονα αποκαλύπτεται η πολυπλοκότητά του από μιαγενική άποψη, που δε φαίνεται να κατευθύνει σε όλες αυτέςτις συνέπειες. Ενώ θα περιμέναμε πολλούς τόμουςφυσικομαθηματικών σχέσεων και τη βοήθεια του ηλεκτρονικούυπολογιστή, για να τις καταλάβουμε.

Ο αναγνώστης που πιστεύει στο Θεό σύμφωνα με μια έννοιάτου από τις κοινές θρησκείες, ίσως θ� αναζητήσει από τη σκοπιάτου ποιες είναι οι κοινές θέσεις της θεωρίας του ΤελειωμένουΧρόνου με τη δική του θρησκεία ή ευρύτερα με κάποια άλλη.Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι αυτή η γενική θεωρία, την οποίαμπορούμε να καθορίσουμε σαν αρχή της επιστημονικής Θεολο-γίας, είναι μια κοσμολογία με προεμπειρικές διευθύνσεις προςτη φυσική και όχι μόνο. Η λέξη «Θεός» δεν πρέπει να μας πα-ραπλανήσει. Στην εξέλιξη της θεωρίας του Τελειωμένου Χρόνουη έννοια του Θεού διατηρείται και σηματοδοτείται σαν κεντρικήμετά από το συνθετικό προσδιορισμό της σαν Συμπαντική Εσω-τερικότητα και το ευρύτερο έργο, μέσα στο οποίο

* Το Σύμπαν μπορεί να περιγραφτεί με χρονικές ποσοτικές σχέσεις,αρχίζοντας από ένα συνολικό χρόνο, αλλά ο αφηρημένος κοινός χρόνοςθα είναι μια ανεξήγητη αρχή και ανακριβής. Η μερικότητα είναι ηεμμεσότητα και η εμμεσότητα είναι μια διαφορά χρόνου με δυνατότηταπροκαθορισμένη από τα σταθερά όρια του κοινού χρόνου.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ284

συμπεριλαμβάνεται μαζί με τις ηθικολογικές συνέπειες,τιτλοφορείται εύστοχα και δικαιολογημένα «Θεολογία τηςΕπιστήμης». Δε θα τη χρησιμοποιούσαμε, αν ανάμεσα στα άλλαδε συμπεραίναμε τη σχέση της έννοιας και της κοινής ουσίας ήτην ύπαρξη διανοητικότητας σε αυτό το άμεσο σύνολο, πουορίσαμε αφηρημένα με τη λέξη «Σύμπαν». Αυτή η διαβεβαίωσηδε θ� αργήσει να γίνει εμπειρικά από την εξέλιξη της φυσικήςτου 21ου αιώνα και της βιολογίας. Θα γίνει τουλάχιστον έμμεσαμε την επίλυση ορισμένων προβλημάτων τους, η οποία είναιδυνατή πάνω στη βάση της θεωρίας του Τελειωμένου Χρόνουκαι με τη συμφωνία των συμπερασμάτων τους, η οποίαδιαφαίνεται από τώρα με αυτήν.Είναι αξιοπρόσεκτο ότι η έννοια της ανυπαρξίας έχει μερικά

κοινά με την αφηρημένη έννοιά μας για το Θεό. Όπως θα λέγα-με, είναι αιώνια, ατροποποίητη, αδημιούργητη, ανεξάρτητη, συ-νολική... ανεπηρέαστη. Αν διαπιστώσουμε ορισμένες ταυτόσημεςαπόψεις σε μερικές από τις γνωστές θρησκείες, δεν πρέπει ναεκπλαγούμε, σα να αγνοούσαμε τη δυνατότητα του ανθρώπουμε λίγες κοινές και αφηρημένες έννοιες να στοχάζεται και ναμιλάει φαντασιόπληκτα, να στρέφεται προς ορισμένεςδιευθύνσεις, στις οποίες απορεί ή διαπιστώνει σπουδαιότητα καινα γενικεύει εμπειρικές εξηγήσεις και διαπιστώσεις μερικώνσχέσεων των φαινομένων. Με ελάχιστη γνώση των αρχαίωνπολιτισμών, με μια γενική «προσγειωμένη» θεώρηση τωνπραγμάτων υπό το φως των μεγάλων επιστημονικώνανακαλύψεων και της αρχαιολογίας και με λίγη φιλοσοφικήδυσπιστία θα διαπιστώσουμε ότι οι διδάσκαλοι και οι στοχαστέςτους δεν ήταν τίποτε περισσότερο από φιλόσοφοι και σε κάποιεςπεριπτώσεις άνθρωποι αναλφάβητοι, επαναστατημένοι και μεκοινωνική επιρροή. Διαφορετικά, η φιλοσοφία δε θα είχε εξελιχθείκαι ο ανθρώπινος πολιτισμός δε θα είχε ανάγκη τις επιστήμες.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 285

Ο Θεός είναι τέλειος, όχι γιατί έχει ατελείωτες δυνατότητες,όχι γιατί μπορεί να κάνει τα πάντα, αλλά γιατί είναι άμεσα ταπάντα και δεν έχει καμιά δυνατότητα απραγματοποίητη. Ανμπορούσε να ενεργήσει διαφορετικά ή να κάνει κάτι ακόμα, τότεθα ήταν ατελής και ασταθής σαν ένα εξωτερικό μέρος.Δε δημιούργησε το Σύμπαν, γιατί δεν είναι μια άλλη πραγ-

ματικότητα τελείως άσχετη, διαφορετική ή ανεπηρέαστη απόεκείνο. Διαφορετικά δε θα μπορούσε να το δημιουργήσει ή δεθα ήταν αυτοτελής και τότε δε θα ήταν η κοινή ουσία τωνπραγμάτων, ενώ τα πράγματα υπάρχουν σχετικά σαν τρόποιδιαμόρφωσης μιας ουσίας.Ο Θεός είναι έμβια ύπαρξη, όχι γιατί έχει αισθητικότητα

και εξωστρεφικές-εγωκεντρικές δραστηριότητες, όπως εμείς, αλλάγιατί η εμβιότητα πρώτ� απ� όλα είναι μια αυτογνωσία, μια εσω-διανοητική σχέση της ουσίας με τον εαυτό της.Ο Θεός είναι ευτυχία. Όχι γιατί έτσι μας αρέσει, αλλά γιατί

η ευτυχία είναι το βίωμα της ανεπηρέαστης και αυτοπροσδιορι-σμένης δραστηριότητάς του, η συμφωνία της δραστηριότητάςτου με το Είναι του, η σταθερότητα-βεβαιότητα της άμεσης καιαυτοτελούς ποιότητάς του, η βεβαιότητα της αυτογνωσίας του,η αυτάρκειά του, σε τελική ανάλυση αυτή η ίδια η ουσία του.Δε θέλει και δεν περιμένει τίποτε από κανέναν, γιατί όσα θα

μπορούσε να θέλει εκ των υστέρων έχουν πραγματοποιηθεί εκτων προτέρων. Όλα γίνονται σχετικά μέσα στον εξωτερικό χρόνομε τους τρόπους που είναι δυνατοί και για να είναι όπως είναι.Αυτά που θα έπρεπε να γίνουν έχουν γίνει ανέκαθεν και ο Θεόςείναι η αυτογνωσία, την οποία θα είχαν τα έμβια μέρη, αν μπο-ρούσαν να γίνουν αυτοτελή. Αυτός είναι ο ανέκαθεν επιτελε-σμένος επαρκής σκοπός τους, ενώ προς εμάς τα μέρη δεν έχειπραγματοποιηθεί τελείως. Εμείς με τις δυνατότητές μας δεν εί-μαστε προσδιορισμένοι ανεξάρτητα από τον εαυτό μας ή μόνο

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ286

από έναν εξωτερικό Θεό. Είμαστε αυτός ο ίδιος σαν ατελής μέσαστο χρόνο.Γνωρίζει το μέλλον, γιατί αυτός είναι άμεσα όλη η πραγμα-

τικότητα απ� όλες τις στιγμές και έχει άμεση γνώση αυτής,δηλαδή του εαυτού του. Ο Θεός είναι ο Χρόνος* στο σύνολό τουκαι η κοσμολογία δεν είναι τίποτε άλλο από μια θεωρία τουΤελειωμένου Χρόνου χωρίς τις εσωδιανοητικές συνέπειες μέσαστο σχετικό χρόνο.Είναι δίκαιος και αξιόπιστος. Όχι γιατί είναι μια εξωτερική

αυτοτελής ύπαρξη, που αναμειγνύεται στην ανθρώπινη ζωή μεένα δικό του εξωτερικό σκοπό ή σαν αυταρχικός δικαστής, αλλάγιατί αυτός είναι πάντοτε η ίδια αιτία και ο κοινός σκοπός γιαόλα τα πράγματα και κανένα από εκείνα τα πράγματα δεν είναιξεχωριστό ή έξω από τη δραστηριότητά του. Αντιθέτως, οι σχε-τικές υπάρξεις είναι αυτός ο ίδιος σαν ατελής μέσα στο χρόνοκαι στο χώρο και όλες οι συνέπειες προσδιορίζονται από τα ίδιατα πράγματα σύμφωνα με την προαιώνια Ηθική της άμεσης αυ-τοτέλειας και της αυτογνωσίας και με τρόπους, που δενανατρέπουν ποτέ τη συμπαντική ή χρονική τελειότητα. Από τηνποιότητα και τη δραστηριότητά τους δημιουργούνται οι ανάλογεςσχέσεις και συνέπειες, όπως αντιστρόφως οι τελευταίεςδημιουργούν τα πρώτα.Ο Θεός είναι αυτοπροσδιορισμένος και ανεξάρτητος, δηλαδή

ελεύθερος. Όχι γιατί μπορεί να ενεργήσει με άλλους τρόπους,όχι γιατί μπορεί να πραγματοποιήσει ατελείωτες δυνατότητεςκαι να κάνει ακόμα περισσότερα, αλλά γιατί, όπως είπε ο Σπινόζα,«ελεύθερο λέγεται το πράγμα που υπάρχει μόνον από την ανα-γκαιότητα της φύσης του και που προσδιορίζεται μόνο από τονεαυτό του να ενεργήσει». Με αυτήν την έννοια, σαν μέρη αυτής

* «Σοφώτατον χρόνος^ ανευρίσκει γαρ πάντα». Αυτό το απόσπασμααποδίδεται στο Θαλή το Μιλήσιο.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 287

της αυτοτελούς ύπαρξης είμαστε και εμείς ως ένα όριο ελεύθεροι,ωστόσο όχι επαρκώς, όπως εκείνος.

Η ύπαρξη χρονικών ορίων, μέσα στα οποία είναι άμεσα ησυνολική πραγματικότητα σαν τελειωμένος και κοινός Χρόνος,η αυτοτέλειά της και η ταυτότητα της διανοητικότητας με τηναμεσότητά της είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για το φαινόμενοτης ζωής και για τη μετεξέλιξη της πρακτικής φιλοσοφίας σεεπιστημονική ηθικολογία. Με τις θεωρητικές συνέπειες αυτήςτης βασικής γνώσης στα έμβια μέρη και ειδικά πάνω στα λογι-κά, όπως είναι ο άνθρωπος, μπορούμε να προσεγγίσουμε λεπτο-μερώς και εμπειρικά στην άμεση ποιότητα του Θεού μέσα απότη γνώση μας για τη σχετική απουσία του.Η θεωρία του Τελειωμένου Χρόνου με την ευρύτερη έννοια

της είναι μια κοσμολογική θεωρία. Μετά την προσέγγιση στηνεσωτερική αρχή των βιολογικών φαινομένων μπορεί να θεωρη-θεί σαν επιστήμη για τη Συμπαντική Αμεσότητα και για τη σχέσητης ουσίας γενικά με το χρόνο και το χώρο, δηλαδή σαν Θεολογία.Όταν θεωρηθεί σε σχέση μόνο με την ανθρώπινη ζωή καισυμπεριφορά, τότε είναι μια Θεολογία με την πιο περιορισμένηέννοια, την οποία ονομάζουμε Ηθικολογία.

σελ. 288

XII. Υλισμός ή Ιδεαλισμός;

Ως τώρα οι φιλοσοφικές θεωρίες σχετικά με τα βασικά ζητή-ματα για την αρχή της ύπαρξης των πραγμάτων, για την ουσίακαι για τη δυνατότητα της γνώσης, με τις ελλείψεις, τα λάθη, τιςασάφειες και τις αλληγορικές διατυπώσεις τους δημιουργούσαναπορίες, οι οποίες έβρισκαν λύσεις με τη διαμόρφωση τωναντίθετων θεωρητικών θέσεων. Αυτές οι αντίθετες δεν απέφευ-γαν λιγότερο ν� απαντήσουν στις δικές τους απορίες και η φιλο-σοφία συνέχιζε να είναι διχασμένη. Αλλά έτσι να διδάσκεταιαπό τα λάθη της, ν� ανακαλύπτει άλλες διεξόδους και ναεξελίσσεται. Μετά τις γνωστές μυθολογικές και φανταστικέςπεριγραφές του κόσμου στην πιο απόμακρη αρχαιότητα,αναγνωρίστηκαν τα βασικά φιλοσοφικά ζητήματα και από τηθέση των φιλοσόφων σχετικά μ� εκείνα δημιουργήθηκαν οιβασικές αντιθέσεις και συνολικά αντίθετες κοσμοθεωρίες.Όταν υποστήριζαν πως ο κόσμος δημιουργήθηκε από μια

ανεξάρτητη εξωτερική ύπαρξη, μετέθεταν το πρόβλημα και τηναναζήτηση της εξήγησης σε κάτι αόριστο, φανταστικό και αδια-νόητο, και στη βάση αυτής της θέσης προσπαθούσαν να συλλά-βουν πώς και πότε έγινε η δημιουργία, ποιος και πού ήταν οδημιουργός, πόσο και πώς αυτός επηρέαζε τον κόσμο και διάφοραάλλα υποπροβλήματα. Αυτή είναι η σκοπιά, την οποία συνήθωςονομάζουμε μεταφυσική και ιδεαλιστική. Ανάλογα με τη λύσητων υποπροβλημάτων διαμορφώνονταν παραλλαγές του ιδεαλι-σμού, από τον πιο ακραίο, όπως είναι του Μπέρκλεϋ και του

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 289

Φίχτε, ως τον πλησιέστερο στην αντίθετη θεώρηση, όπως τουΛοκ και του Χέγκελ και ορισμένες ασυνήθιστης κατεύθυνσης,όπως του Καντ και του Σοπεγχάουερ.Η πολυθεϊστική εξήγηση του κόσμου είναι μια πρωτόγονη

σύλληψη για την επαρκή αιτιολόγηση του κόσμου και της ζωήςκαι ο άνθρωπος πιστεύει ή αρκείται σε αυτήν, όταν ακόμα δενέχει ανακαλύψει την ύπαρξη κοινών αιτιών και σχέσεων, για ναεξηγήσει επαναλαμβανόμενα, πολύμορφα και κοινά φαινόμενα.Με την άγνοια της αδιαμόρφωτης διάνοιάς του αντιλαμβάνεταιτα πράγματα φαντασιόπληκτα, χωρίς αιτιότητα, συνοχή, ενότητακαι τη ζωή τελείως φαινομενικά-εξωτερικά. Με άγνοια για τησχέση της εσωτερικότητας με την ύλη και της διάνοιας με τηζωή, μπορεί ν' αποσπάει τα γνωρίσματα και τις δραστηριότητεςτων αντιληπτών μορφών ζωής και να τα αποδίδει σε άσχεταπράγματα. Ο πολυθεϊσμός � όπως και η ειδωλολατρία � είναιμια από τις πρώτες μορφές θρησκείας και κοσμοθεωρίας, τηνοποία δημιουργεί ένα ζώο, όταν με τη γλωσσοδιανοητική εξέλι-ξή του αρχίσει να καθορίζει τις πράξεις του και πάψει η αντίληψήτου να καθορίζεται αποσπασματικά από το πιο άμεσο εξωτερικόπεριβάλλον του.Ως προς τη λύση των ειδικότερων προβλημάτων μπορούν να

διαμορφωθούν πολλές παραλλαγές του ιδεαλισμού. Βρίσκουμειδεαλιστικές φιλοσοφίες σύμφωνα με τις οποίες το Σύμπαν δη-μιουργήθηκε από τη σκόπιμη δράση μιας εξωτερικής ύπαρξης,ενώ αυτό συνεχίζει να υπάρχει σαν αυτοτελές χωρίς εκείνη νατο επηρεάζει, τουλάχιστον για ένα μέρος του χρόνου (Ντεϊσμός,όπως του Λάιμπνιτς, του Σέφτσμπερυ*, του Βολταίρου**). Σεάλλες ο Θεός επηρεάζει διαρκώς τις εξελίξεις και τα πράγματα(ο ονομαζόμενος θεϊσμός, όπως του Άγιου Αυγουστίνου και του

* (Shaftesbury 1671-1713).** (Voltaire ή Φρανσουά Μαρί Αρουέ 1694-1778).

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ290

Μπέρκλεϋ). Ο Θεός μπορεί να δημιούργησε το Σύμπαν από τοτίποτε ή από κάτι άλλο ή από τον εαυτό του, μπορεί να είναιπάνσοφος, καλός και παντοδύναμος ή αντιθέτως, σε κάποια όριαή όχι, να βρίσκεται σ� ένα μέρος του Σύμπαντος ή παντού, χωρίςνα συνταυτίζεται με αυτό. Την ίδια στιγμή η εξωτερική πραγ-ματικότητα να είναι υλική ή άυλη, να εξυπηρετεί τον άνθρωποή να τον αποπροσανατολίζει, να είναι ένα πέρασμα της ζωήςγια μια άλλη ή για την ίδια και τα λοιπά.

Όταν, αντιθέτως, υποστήριζαν την αυθυπαρξία του Σύμπα-ντος, παρέμενε το πρόβλημα των ορίων του μέσα στο χώρο καιστο χρόνο και για την ποιότητα της ουσίας. Χωρίς να το θεωρούνσταθεροποιημένο στο σύνολό του, για να μην αποκοπούν απότην κοινή εμπειρική διαπίστωση της αλλαγής και ορίζοντας τηνουσία σαν την πιο αφηρημένη πραγματικότητα, το στερούσαναπό μια επαρκή αιτία. Αναζητούσαν τη σταθερή αρχή ή τηνουσία των διαφόρων πραγμάτων σε μερικά κοινά στοιχεία τους,απόδιδαν τη σταθερότητα μόνο σ� εκείνα και η δυνατότητα τουσυνδυασμού τους συσκοτιζόταν με άλλες ανεξήγητες καιανεπαρκείς αιτίες ή ιδιότητες. Μια τέτοια φιλοσοφική θεώρηση,συνήθως, την ονομάζουμε γενικά "υλισμό". Ήταν αδιανόητο καιαντιφατικό να υποστηρίξουν πως τα πράγματα αλλάζουν στηνίδια στιγμή που το σύνολό τους είναι σταθεροποιημένο, γιατίθεωρούσαν σαν σύνολο μόνο τα συνυπάρχοντα πράγματα τουσχετικού παρόντος, όπως γίνονται αντιληπτά χωρίς όλες τιςαλληλεπιδράσεις τους, και σαν ουσία την έλλειψη ποιότητας.Δεν έλειψαν φιλόσοφοι, οι οποίοι κατάλαβαν το πρόβλημα, όπωςο αρχαίος Έλληνας Παρμενίδης ο Ελεάτης (περ. 515-440 π.Χ.)και για να αιτιολογήσουν επαρκώς ένα αυθύπαρκτο Σύμπαν, τόλ-μησαν να υποστηρίξουν πως τίποτε δεν αλλάζει και το νέο πρό-βλημα της ασυμφωνίας με την εμπειρία το έλυσαν απλά, θεω-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 291

ρώντας την αλλαγή σαν φαινομενική και όχι πραγματική. Είναιγνωστά τα παράδοξα αληθοφανή συμπεράσματα, με τα οποίαοι μαθητές του Παρμενίδη προσπάθησαν ν� αποδείξουν αυτήτην άποψη.

Η υλιστική θεώρηση των πραγμάτων, ενώ προσανατολίζειτην αναζήτηση για την εξήγηση όλων των πραγμάτων και τωνφαινομένων στα ίδια τα πράγματα, κυριολεκτικά είναι μια προ-σγειωμένη, κοντόφθαλμη θεώρηση. Κάνει το άλλο βασικό λά-θος να στερεί από ένα διαχρονικό νόημα την ύπαρξη του Σύ-μπαντος και της ζωής, αιτιολογώντας ολοφάνερα με ανεπαρκείςαιτίες κάτι που αναγνωρίζεται από τους φιλόσοφους της αντίθε-της θεώρησης του ιδεαλισμού. Στον υλισμό πρέπει ν� αναγνωρί-σουμε την άλλη απλή και βασική αλήθεια, τη θέση του για τηναυτοτέλεια του Σύμπαντος, η οποία, αν και νοημένη με ανακρί-βεια (σαν αυθυπαρξία), επιλύνει το άστοχο πρόβλημα της δη-μιουργίας του από μια άλλη εξωτερική αδημιούργητη ύπαρξηκαι έτσι δεν κάνει «αναγωγή στην άγνοια», όπως την ονόμασε οΣπινόζα. Ειδικά με τη σύμφωνη θέση του για τη δυνατότητατης γνώσης μέσα από την εμπειρία, για την αιτιότητα τωνπραγμάτων και για την άμεση σχέση της εσωτερικότητας μετην ύλη, αναδεικνύει τον ορθολογισμό του και του επιτρέπει νατα εξηγεί μέσα από την εμπειρική γνώση και όχι με αβάσιμεςθεωρητικές συλλήψεις και με φαντασιοκοπία. Αλλά αυτός οπεριορισμός στην εξήγηση των πραγμάτων μέσα από τη γνώσητων πιο άμεσα αντιληπτών τον παρασύρει στα γνωστά βασικάτου λάθη, όπως η μισή αλήθεια.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ292

Οι υλιστικές απόψεις είναι εξίσου εύκολο να εξαχθούν μέσααπό την ανεξάντλητη εμπειρία και βρίσκουμε πολλές να έχουνδιατυπωθεί στην αρχαιότητα. Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (περίπου540-480 π.Χ.) δίδασκε ότι όλο το Σύμπαν είναι μια φωτιά, πουανάβει και σβήνει με όρια και έτσι μετατρέπεται σε αναρίθμητεςμορφές και όλα τα πράγματα που δημιουργούνται στην ουσίαπάντοτε είναι αυτή η ίδια, παρά τις όποιες αντιθέσεις τους.

Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντινός (περίπου 490-430 π.Χ.)απόφυγε την άτοπη εξήγηση των Ελεατών για την αυταπάτητης αλλαγής, υποστηρίζοντας ότι όλα τα πράγματα δημιουργού-νται από την ένωση και το χωρισμό τεσσάρων «ριζωμάτων», τονερό, τη γη, τον αέρα και τη φωτιά, ενώ το σύνολό τους διατη-ρείται το ίδιο. Για να εξηγήσει τη δυνατότητα του συνδυασμούστα ριζώματα, αυτό που τα μετακινεί, φαντάστηκε το «νείκος»και τη «φιλότητα». Παρόμοια, ο Αναξαγόρας ο Κλαζομενεύς(περίπου 500-428 π.Χ.), για να εξηγήσει πως τα πράγματα δη-μιουργούνται και φθείρονται από τα αρχικά άμορφα υλικά στοι-χεία, από τα πολλών ειδών «σπέρματα», τα οποία όλα περιέχουνστην ποιότητά τους σε διαφορετικές αναλογίες, βρήκε σαν λύσηότι ο Νους (ή Διάνοια) είναι η πρώτη και ποιητική αιτία, η οποίαυπάρχει σαν μια άλλη ουσία τελείως διαφορετική «μόνος αυτόςμε τον εαυτό του».Η υλιστική θεωρία του Δημόκριτου του Αβδηρίτη (περίπου

460-370 π.Χ.) και του φίλου του Λεύκιππου (δε γνωρίζουμε τίποτεγια τη ζωή του) προς στιγμή έμοιαζε πως θα επαληθευτεί απότις ανακαλύψεις της φυσικής του 19ου αιώνα. Η έννοια του γιατο άτομο έγινε κεντρική στην εξέλιξή της και χρησιμοποιήθηκεαπό επιστήμονες (όπως ο Νεύτων) με την ίδια σημασία. Η θεωρίατου ατόμου από το Δημόκριτο και το Λεύκιππο είναι ησυνεπέστερη υλιστική θεωρία, γιατί η έννοια της ύλης προσδιο-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 293

ρίστηκε με πολλά από εκείνα τα γνωρίσματα, τα οποία θα είχε,αν ήταν πραγματικά η ουσία. Δηλαδή με τα περισσότερα γνω-ρίσματα που είχαν αποδώσει στο Είναι οι Ελεάτες φιλόσοφοι .Τις ποιότητες των πραγμάτων εξήγησαν από τον ποσοτικό συν-δυασμό τους. Το ελάχιστο μέρος της ύλης, το «άτομο», ήταναγέννητο, άφθαρτο, χωρίς κανένα κενό, απλό, αμερές, ενιαίο,αδιαίρετο. Με τη διαφορά ότι υπάρχουν απειράριθμα με διάφορασχήματα και ότι κινούνται αδιάπαυστα μέσα στον κενό χώρο μεαπειράριθμους συνδυασμούς, δημιουργώντας έτσι απειράριθμουςκόσμους μέσα από δίνες και στη συνέχεια όλες τις ποιότητεςτων πραγμάτων, ακόμα και τους θεούς. Βέβαια, στην εξέλιξητης φυσικής του 20ου αιώνα η αφηρημένη έννοια του ατόμουκαι ο ελληνικός όρος χρησιμοποιείται σχετικά. Η ύλη αποδεί-χθηκε πιο περίπλοκη, με γνωρίσματα ασύλληπτα, ακόμα και γιατο σύγχρονο επιστήμονα, και οι συνδυασμοί των υλικώνστοιχείων δεν είναι απλά αθροίσματα και αφαιρέσεις ή έναεξωτερικό συνταίριασμα στο σχήμα (όπως θα έπρεπε να είναι,αν η ουσία δεν ήταν ποιοτική και συνολική). Το ίδιο το σχήμααπό μόνο του θα ήταν ανεξήγητο, μετάθεση σε ένα ακόμα άλλοπρόβλημα.

Στους νεότερους χρόνους, μετά το «σκοτεινό» Μεσαίωναστην Ευρώπη, όπου δεν επιτρεπόταν σε κανένα να αμφισβητήσειτη θρησκεία και να υποστηρίξει υλιστικές απόψεις, οι υλιστέςφιλόσοφοι αξιοποίησαν τις ανακαλύψεις των φυσικώνεπιστημών, για να εξηγήσουν πώς τα υλικά στοιχεία μπορούννα διαμορφώνονται και να δημιουργούν τις πιο σύνθετεςποιότητες πραγμάτων και το σύνολο της πραγματικότητας.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ294

Διεύρυναν την έννοια της ύλης, διαβεβαιώνουν ότι υπάρχει σεαπεριόριστη ποσότητα και ποιότητα, ότι είναι αιτία του εαυτούτης, ότι μόνο αυτή είναι αδημιούργητη, ότι αποτελεί την ουσίατου Σύμπαντος, το οποίο είναι και αυτό απεριόριστο στο χρόνοκαι στο χώρο, της απέδωσαν την ιδιότητα της αυτοκίνησης,δηλαδή ότι αυτή η ίδια δεν είναι κάτι σταθερό ή χωρίς εσωτερικήαλλαγή και αντιθέσεις. Αυτή την υλιστική θεώρησηπροετοίμασαν και προσέγγισαν οι Γάλλοι φιλόσοφοι Λαμετρί(Lamettrie 1709-1751), Ντιντερό (Diderot 1713-1784), ο Ελβέτιος(Helvetius 1715-1771), ο Γερμανός Φόυερμπαχ (Feuerbach 1804-1872) και περισσότερο ο Ένγκελς και ο Λένιν (Ουλιάνοφ 1870-1924).Ο σύγχρονος υλισμός, διορθωμένος και υποστηριγμένος με

το υλικό των ανακαλύψεων των σύγχρονων εξειδικευμένωνφυσικών επιστημών, με βασικές τις ακραίες θέσεις του για τηγενική αλλαγή των πάντων, για την ουσιαστικότητα τωναντιθέσεων στα πράγματα, την έλλειψη κάθε σταθερού ορίουστο χρόνο και στο χώρο και την προτεραιότητα της ύπαρξης τηςύλης ονομάστηκε "διαλεκτικός". Αυτός είναι συνδεδεμένος μεμια ευρύτερη κοσμοθεωρία, η οποία περιλαμβάνει όλα ταζητήματα, γνωσιολογικά, ηθικολογικά, κοινωνιολογικά,οικονομικά, πολιτικά κ.ά.Ο διαλεκτικός υλισμός με τις παραπάνω βασικές θέσεις του

είναι το τελείως αντίθετο της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας τουΠαρμενίδη, περισσότερο αντίθετος απ� όσο είναι ο υλισμός τουΗράκλειτου. Είναι μια ακόμα προσπάθεια στην εξέλιξη του υλι-σμού να εξηγήσει και ν� αποδείξει πως τα πράγματα στο σύνολότους δημιουργούνται από μια κοινή ύλη. Από μια δικαιολογη-μένη προκατάληψη για τη θρησκεία, το Θεό, την τελειότητα καιγια ανθρωποκεντρικούς πολιτικούς σκοπούς καταφεύγει σε μιανέα «αναγωγή στην άγνοια», ορίζοντας την ουσία με την πιο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 295

αφηρημένη έννοια και «διασώζει» την αυθυπαρξία του Σύμπα-ντος με τη μετάθεση του προβλήματος για την αρχή της ύπαρ-ξής του στο απεριόριστο παρελθόν ή σε μια μη αυτοτελή αιτία.Η ύλη με την έννοια της πιο αφηρημένης πραγματικότητας

είναι το αδιόριστο Είναι του Χέγκελ. Οι εκφραστές του διαλε-κτικού υλισμού «δημιουργούν» την ποιοτική και άμεσα αυτο-προσδιορισμένη πραγματικότητα «την Ιδέα» από το «κενό»Είναι, το οποίο σχετικά δεν Είναι ως προς αυτό που γίνεται. ΟΧέγκελ είχε καταλάβει πως το Είναι πρέπει να είναι άμεσα (ή εκτων προτέρων) αυτοπροσδιορισμένο και πως δε θα μπορούσε ναΓίνεται, αν δεν είχε γίνει σχετικά ταυτόχρονα και για να εξηγήσειαυτή τη μεγάλη αλήθεια, πήρε σαν αρχή στη διαλεκτική Λογικήτου το αφηρημένο Είναι.

Είναι ολοφάνερο ότι: 1) Η ύλη είναι η πραγματικότητα μετην πιο αφηρημένη ποιότητά της, είναι η σχετική πρώτη πραγ-ματικότητα μέσα στο ποιοτικό σύνολό της και δεν υπάρχει χωρίςτο σύνολο των πραγμάτων ή πριν από κάθε ποιότητα πραγμά-των. Η ύλη, χωρίς μια προηγούμενη ποιότητα πραγμάτων ή χωρίςμια προηγούμενη διαμόρφωσή της σε ποιότητες, θα ήταν γιαπάντα απλή ύλη και το κάθε στοιχείο της θα αλληλεπιδρούσεαπροσδιόριστα, χωρίς χρονικά όρια και χωρίς καμιά σταθερήιδιότητα ή προκαθορισμένο όριο τρόπων αντίδρασης. 2) Τόσο οιποσοτικές διαφορές όσο και οι ποιοτικές ανάμεσα στα στοιχείατης θα ήταν ανεξήγητες, όπως και η ίδια η ποιότητά της. 3) Αντα υλικά στοιχεία ήταν ουσίες, τότε, εκτός από τα γνωρίσματα,τα οποία της απέδωσαν πολλοί προδιαλεκτικοί φιλόσοφοι στοπαρελθόν, η διαίρεσή της θα έπρεπε να μην τη μετατρέπει σε

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ296

άλλες μορφές και τελικά σε ενέργεια του «κενού» χώρου. Το ότιείναι διαρκώς τροποποιούμενη και σε κίνηση αυτό είναι αλήθεια,γιατί αποτελεί τρόπους ύπαρξης, με τους οποίους η ΣυμπαντικήΠοιότητα (σαν τελειωμένος Χρόνος) γίνεται ανέκαθεν στησχετικά ελάχιστη στιγμή της. Η κίνηση είναι τρόπος ύπαρξηςτης ύλης, γιατί η ίδια αυτή είναι τρόπος ύπαρξης μιας κοινήςουσίας. Η αλλαγή δεν είναι πάντοτε έλλειψη σταθερότητας. Ηίδια η αυτενέργειά της έχει σχέση με το ότι δεν είναι ουσία,αλλά ένας φορέας δυνατοτήτων, ένα «λιγότερο» πράγμα, το οποίοδε θα μπορούσε να γίνει κάτι περισσότερο ή να πραγματοποιή-σει σταθερά κάποιες δυνατότητες (και να δημιουργήσει σταθερέςσχέσεις), αν αυτές δεν ήταν ανέκαθεν πραγματοποιημένες ή ανη ίδια δεν ήταν μια δυνατότητα μιας άλλης πραγματοποιημέ-νης. Δεν είναι μόνο η κίνηση τρόπος ύπαρξης της ύλης, η ίδιαείναι τρόπος ύπαρξης της αληθινής ουσίας. 4) Η αποδοχή μιαςυλικής ουσίας με τόσο ευρεία έννοια, η οποία θα υπήρχεανεξάρτητη, χωρίς ποιότητα ή αδιαμόρφωτη, επιτρέπει στονκαθένα να την ονομάσει όπως επιθυμεί. 5) Το σύνολο των πραγ-μάτων δεν μπορεί να είναι σύνθεση ή αποτέλεσμα μόνο απόμερικά μέρη του. 6) Η ζωή και ακριβέστερα η διανοητικότηταμέσα στα σχετικά πράγματα υπάρχει μετά από διαμόρφωση τωνυλικών στοιχείων σε μια σύνθετη ποιότητα. Αλλά, όπως είπαμε,τα απλά υλικά στοιχεία από μόνα τους δε θα μπορούσαν νασυνθέσουν καμιά σταθερή ποιότητα, αν δεν ήταν σχετικά οιελάχιστες στιγμές μιας ανέκαθεν τελειοποιημένης ποιότητας, ηοποία περιέχει εκ των προτέρων στη σύνθεσή της όλες εκείνεςτις ποιότητες που δημιουργούνται σχετικά εκ των υστέρων,ανάμεσα στις άλλες δημιουργημένες. Όπως το άσπρο ηλιακόφως είναι ταυτοχρόνως όλα τα χρώματα, ενώ ως προς μερικάπράγματα «δημιουργείται» το ένα ή το άλλο. 7) Το ότι ηανθρωπινή διάνοια (ή η συνείδηση) δημιουργήθηκε μετά από

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 297

εξέλιξη της ύλης αυτό δεν αποδεικνύει ότι πριν από τηνανθρώπινη διάνοια δεν υπήρξε ποτέ και πουθενά καμιά άλλη ήότι η εξέλιξή της δεν έχει ξεπεράσει την ανθρώπινη διάνοια. 8)Ταυτότητα διάνοιας με την πραγματικότητα δε σημαίνει ότι οιφαντασίες μας είναι πραγματοποιημένες ή πραγματικές, αλλάότι αντιστοιχούν σε αλληλεπιδράσεις και τροποποιήσεις τηςμερικής πραγματικότητας του εαυτού μας και ότι πιο έμμεσαπροϋποθέτουν αληθινή γνώση. Όπως αντιστοιχούν όλες οιδιανοητικές πράξεις και ευρύτερα τα εσωτερικά φαινόμενα. Τοίδιο, η Συμπαντική Αμεσότητα αποκαλύπτεται και αντιστοιχείσχετικά έμμεσα ή εξωτερικά με τις αλληλεπιδράσεις, τιςτροποποιήσεις και τις συνθέσεις των υλικών στοιχείων. Με άλλαλόγια η σχετική έμμεση εξέλιξη αντιστοιχεί και αποκαλύπτειτην ανέκαθεν ποιοτική αμεσότητα, δηλαδή τη ΣυμπαντικήΔιάνοια.

Για να μην πολυλογούμε, αν το Σύμπαν εξελίσσεται απεριό-ριστα στο σύνολό του, αν η ύλη είναι εξίσου απεριόριστη, ανείναι ουσία και για όλα τα σχετικά θα βεβαιωθεί πολύ γρήγορακαι ο πιο δύσπιστος υλιστής, ακούγοντας τις απαντήσεις από τιςεξειδικευμένες φυσικές επιστήμες. Ο αποπροσανατολισμός καιο διχασμός της φιλοσοφίας ως τώρα σχετίζεται με το κοινό λάθοςτων φιλοσόφων να θεωρούν τη ζωή και το χρόνο σα μια ακόμαουσία ή σαν ποιότητα διαφορετική από την ίδια την ουσία τωνπραγμάτων. Με συνέπεια ν� αντιπαραθέτουν τη γενική έννοιατης ουσίας με αυτήν της διάνοιας �δηλ.την έμμεση με την άμεσηύπαρξη � και μετά να διαφοροποιούνται ως προς τη χρονικήστιγμή της δημιουργίας τους και ως προς την ουσιαστικότητά

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ298

τους. Η διαβεβαίωση για τη γενική αντίθεση ή διαφορά τους καιγια την προτεραιότητα της ύπαρξης του ενός από το άλλο είναιεξίσου αβάσιμη και λαθεμένη και στις δυο θεωρήσεις.Η συνολική λύση των βασικών φιλοσοφικών προβλημάτων

μέσα από τη θεωρία του Τελειωμένου Χρόνου αποδεικνύεται ου-δέτερη, σα μια νέα εύστοχη σύνθεση, που περιέχει στοιχεία απότις δύο αντίθετες κοσμοθεωρήσεις � χωρίς καμιά σκοπιμότητα,αντιθέτως με αρχική άγνοια των αντιθέσεών τους. Δεν υπάγεταιστη μια ούτε στην άλλη, όπως θα λέγαμε με διαλεκτικό τρόπο.Μόνο από αντίδραση και από προκατάληψη θα την κατατάσ-σαμε εδώ ή εκεί.Γι� αυτό, αν εισχωρήσουμε ή επαναπροσεγγίσουμε τα φιλο-

σοφικά έργα του παρελθόντος και ειδικότερα στις κεντρικές από-ψεις των αντίθετων κοσμοθεωρήσεων μέσα από τη θεωρία τουτελειωμένου Χρόνου, θα συμφωνήσουμε με όσους πίστεψαν πωςόλες περιέχουν ένα μέρος αλήθειας παρά τις μεγάλες αντιθέσειςτους. Οι φιλόσοφοι του παρελθόντος δεν ήταν τόσο παραπλα-νημένοι και ξεροκέφαλοι, όσο φαίνεται από τις ασυνέπειες, ταλάθη και τις διαφορές τους και δεν είχαν τελείως άδικο να τιςυπερασπίζονται. Είναι συχνά αξιοπρόσεκτο πως αρκετοίφιλόσοφοι αρχίζοντας από μια παρανόηση, πάνω σε άτοπη βάση,μπόρεσαν να εξελίξουν με σχετική συνέπεια σπουδαίεςφιλοσοφικές θεωρίες, ν� ανακαλύψουν σπουδαίες αλήθειες καιν� αποφύγουν άλλα βασικά λάθη. Ωστόσο αυτό, βέβαια, δενμπορούσε να μην έχει αρνητικές συνέπειες.Αν κάποιος ανατρέξει στην περίληψη ενός φιλοσοφικού λε-

ξικού ή σε αναλύσεις άλλων στοχαστών, για να προσεγγίσει έτσιέμμεσα στις βασικές απόψεις ενός φιλοσόφου, όχι μόνο δε θατις γνωρίσει αρκετά, αλλά θα διαμορφώσει μια αρκετά παρα-μορφωμένη έως και άσχετη άποψη για όσα έχει διατυπώσει οίδιος ο φιλόσοφος. Συχνά αντί να συγκεντρώσουν τις βασικές

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 299

θέσεις του έργου τους επιχειρούν να συλλάβουν μόνο τις θέσειςεκείνες που σχετίζονται με τα θεωρούμενα βασικά και κοινάζητήματα της φιλοσοφίας. Ενώ οι φιλόσοφοι μπορεί να μην ταείχαν θεωρήσει βασικά, στόχευαν να μας πουν άλλα, προσέγγιζανμε ασυνήθιστο τρόπο σε κοινά ζητήματα και προχωρούσαν τιςθεωρίες τους με διαφορετικούς προβληματισμούς από αυτούς,που μπορεί να φαίνονται από τη διατύπωση και την περάτωσητου έργου τους.

Μερικοί φιλόσοφοι απόφυγαν τη μονομέρεια του υλισμούκαι του ιδεαλισμού και θελήσανε να δώσουν μια ουδέτερη λύση,αναγνωρίζοντας προηγουμένως τη μονομέρειά τους ήοδηγήθηκαν σε μια τέτοια λύση. Είναι αξιοπρόσεκτες οι απλέςπροσεγγίσεις των αρχαίων Ελλήνων υλοζωιστών φιλοσόφων, οιοποίοι δεν επηρεάστηκαν από τις αντιπαραθέσεις πουακολούθησαν αποσαφηνισμένες και με συγκεντρωμένοπερισσότερο υλικό. Γενικά, οι πανθεϊστικές θεωρίες πλησίαζανπερισσότερο σε μια τέτοια ουδέτερη λύση. Όμως τα λάθη τους,η δυσκολία να εξηγήσουν τη σχέση και τη διαφορά ανάμεσαστην ύλη και στη διάνοια και με τρόπο που να επαληθεύεταιστην εμπειρία, τις έκαναν να μοιάζουν σαν παρεκκλίσεις τωνδυο βασικών αντίθετων κατευθύνσεων ή σαν το κοινό όριο γιατο πέρασμα από τον ιδεαλισμό στον υλισμό και αντιστρόφως.Ο Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης (384-322 π.Χ.) προσέγγισε στη

λύση του προβλήματος για τη σχέση της διάνοιας-ζωής με τηνύλη και για την προτεραιότητά τους, ανακαλύπτοντας τις πρώτεςγενικότερες έννοιες και στοχαζόμενος πολύ απλά πάνω στηνεμπειρία, αξιοποιώντας την ανακάλυψή του. Εύστοχα, είχε

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ300

διαπιστώσει σαν βασικά κοινά στοιχεία των πραγμάτων την ύληκαι τη μορφή. Αν και νοούσε την ύλη αφηρημένα και δεν είχεεξηγήσει την άμεση σχέση της με τη μορφή, με συνέπεια ναθεωρούνται αυτά καθαυτά σαν τελείως διαφορετικά και αντίθετα.Όταν αρχίζει να υπάρχει ένα πράγμα, πρέπει να αρχίσει με κάτικαι όχι από το μηδέν. Έτσι εξήγησε ότι η ύλη είναι αυτό τοκοινό μέσο έναρξης και συνεπώς η δυνατότητα του πράγματος,όχι το ίδιο το πράγμα, γιατί λείπει η μορφή. Λείπει αυτό πουστη φιλοσοφία του Πλάτωνα ήταν έξω από τον αισθητό κόσμο,οι ιδέες, τα αιώνα αρχέτυπα των αισθητών. Δεν μπορούσε ούτεεκείνος ο τόσο προσεκτικός και εμπειρικός να διανοηθεί ότι ηύλη από μόνη της, αυτό το μέσο-αρχή, δηλαδή αυτή η έλλειψηπραγματικότητας μπορεί να γίνει από το μηδέν κάτι που δενήταν προηγουμένως. Έπρεπε να «μην είναι» σχετικά, με άλλαλόγια να είναι μια πρώτη πραγματικότητα σχετικά με τηντελειωμένη.Η μορφή (ή η ποιότητα) είναι η πραγματοποίηση αυτής της

δυνατότητας ύπαρξης των πραγμάτων, η οποία γίνεται από μιαδιαρκώς ενεργή αρχή «το πρώτο κινούν». Η πρώτη αιτία πραγ-ματοποιεί διαρκώς και ταυτόχρονα όλες τις δυνατότητες, ενώ ηίδια δεν είναι μια δυνατότητα και δε συνδέεται με την ύλη. Ητοποθέτηση της πρώτης αιτίας έξω από κάθε υλικότητα είναι ησυνέπεια της άγνοιας για την άμεση σχέση ανάμεσα στην ύληκαι στη μορφή. Ωστόσο, όπως διαπίστωσε ο Αριστοτέλης, η ύληκαι η μορφή βρίσκονται πάντοτε μαζί στην πραγματικότητα.Κάθε πράγμα είναι ένας συνδυασμός αυτών των δυο βασικώνστοιχείων και όταν το πράγμα δεν υπάρχει, τότε παύει να υπάρχειαυτός ο συνδυασμός, όχι η ύλη και η μορφή, που αποτελούναιτίες ή στοιχεία της ουσίας.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 301

Αξιοπρόσεκτες προσεγγίσεις στα βασικά ζητήματα της φι-λοσοφίας και σε πανθεϊστικές θέσεις διαπιστώνονται στους ονο-μαζόμενους στωικούς φιλόσοφους, στο Ζήνωνα από το Κίτιο τηςΚύπρου (333-262 π.Χ.), τον ιδρυτή της στωικής σχολής, στονΚλεάνθη (περ. 331-232 π.Χ.), στο Χρύσιππο από τους Σόλουςτης Κιλικίας (281/277-208/205 π.Χ.), στον Παναίτιο το Ρόδιο(περ. 185-109 π.Χ.) και στον Ποσειδώνιο από την Απάμεια τηςΣυρίας (περ. 135-51/50 π.Χ.).Σε νεότερους χρόνους, ο Ιωάννης Σκώτος Εριγένης (Johan-

nes Scotus Eriugena 810-877) ταύτιζε το Θεό με το Σύμπαν στηνπρώτη στιγμή της ύπαρξής του, μετά από την οποία ακολουθείμια εξέλιξη κυκλική και αναδημιουργείται από τον εαυτό του.Από μια τέτοια πανθεϊστική θεώρηση η πρωταρχική και άμεσηαιτία της ύπαρξης του Σύμπαντος αναγνωρίζεται στο ίδιο τοΣύμπαν, όχι έξω από αυτό ούτε σε μια αφηρημένη ποιότηταπραγμάτων, χωρίς να δημιουργείται ζήτημα αμφισβήτησης τηςκοινής εμπειρικής διαπίστωσης της εξέλιξής του. Ωστόσο δενεξηγείται επαρκώς η εξέλιξή του και αποκρύπτεται το πρόβληματης ουσίας. Γιατί, όπως έχουμε πει, ένα άμεσο αυτοτελές πράγ-μα δεν μπορεί να γίνεται σαν ένα μέρος, ν� αλλάξει και να προσ-διορίσει έμμεσα ή εκ των υστέρων μια πολλαπλότητα άλλωνπραγμάτων σε «εξωτερικές» στιγμές.Πανθεϊστικά σημάδια υπάρχουν και στα έργα πολλών εκ-

προσώπων του ανατολικού αριστοτελισμού, όπως του Αλ Φαρα-μπί (870-950, Φαραμπί = «Δεύτερος διδάσκαλος»), ο οποίοςθεωρείται ο βασικός εκπρόσωπος του αριστοτελισμού στην Ανα-τολή των μεσαιωνικών χρόνων και συνδυάζει απόψεις της νεο-πλατωνικής διδασκαλίας. Μερικοί άλλοι αριστοτελικοί τηςΑνατολής, από τους πιο γνωστούς είναι ο Ιμπν Σίνα (λατ. Avic-enna 980-1037), ο Ιμπν Μπάτζα (λατ. Avempace τέλος 11ου-1139),ο Ιμπν Ρουσντ (λατ. Averroes 1126-1198).

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ302

Ένας ακόμα γνωστός Άραβας φιλόσοφος με μερικές προ-δρομικές πανθεϊστικές απόψεις είναι ο Ιμπν Αλ - Αραμπί (1165-1240) και όσο ψάχνουμε βρίσκουμε πολλούς άλλους λιγότερο ήπερισσότερο γνωστούς.

Ο Λάιμπνιτς (Leibnitz 1646-1716) είχε προσέξει τη μονομέ-ρεια των προηγούμενων φιλοσοφικών θεωριών, κατάλαβε πωςέπρεπε να υπερβεί τις αντιθέσεις που υπήρχαν στις βασικές έν-νοιές τους και προσέγγισε σε μια πανθεϊστική θεώρηση. Η ύληαπό μόνη της � όπως τη νοούσαν ο Ντεκάρτ και ο Δημόκριτος �δεν ήταν κάτι αυτενεργό. Περιοριζόταν στην εξωτερική μετατό-πιση και η ύπαρξη της νόησης δεν μπορούσε να εξηγηθεί μετέτοια δραστηριότητα. Ανάμεσα σε αυτήν την αντίθεση, στηνέννοια της ύλης και της νόησης, ο Λάιμπνιτς διαμόρφωσε μιαέννοια της ουσίας, η οποία συνδύαζε την υλικότητα, δηλ. τηδυνατότητα ή την πρωταρχικότητα της σύνθεσης και απ� τηνάλλη την ποιοτική ενεργητικότητα, την οποία δεν μπορούσε ναεξηγήσει με την αφηρημένη υλική δράση (με εξωτερική ενέργειααπό μετατόπιση). Η εσωτερικότητα δε θα μπορούσε ναδημιουργηθεί, αν δεν προϋπήρχε στην αρχική απλή ουσία και,έτσι, καθόρισε την ουσία σαν κάτι ανάμεσα στην ύλη και στηνψυχή. Σαν κάτι απλό, προϋπόθεση της σύνθεσης και συγχρόνωςσαν κάτι το οποίο είναι εσωτερικά πολύπλοκο και δραστήριο,χωρίς ν� αποτελείται από μέρη, για να είναι δυνατή η εξωτερικήσχέση και η εξέλιξη. Αυτήν την απλή ουσία ονόμασε μονάδακαι, διαπιστώνοντας με την ενδοσκόπηση στον εαυτό του τησυνθετότητα της απλής αντίληψης, της απέδωσε την εσωτερικήιδιότητα ν� αντιλαμβάνεται και σαν ατελής να ρέπει προς μια

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 303

τελειότερη αντίληψη. Γιατί έτσι απλή και αδιαίρετη που ήταν,χωρίς μέρη, χωρίς σύνδεση με εξωτερικά μέρη (χωρίς τρόπουςεξωτερικής αλληλεπίδρασης), δεν μπορούσε να επηρεαστεί ήνα δράσει με κανέναν άλλο τρόπο παρά μόνο με «άυλη» αλλαγή,δηλαδή με αλλαγή εσωαντιληπτική.Βλέπουμε πως ο Λάιμπνιτς σοφά προϋπόθεσε την ύπαρξη

της ποιότητας, της συνθετότητας και της εσωτερικότητας γιακάθε αρχή εξέλιξης και πιο πέρα σύνθεσης, αλλά την προϋπόθεσηαυτή τη δημιούργησε ο ίδιος στη θεωρία του, περιορίζοντας τηνέννοια της ουσίας (ήταν ατελής, δημιουργημένη, πολλαπλή).Γιατί αν αυτή ήταν κοινή, αυτοτελής και με τέλεια αντίληψη, δεθα μπορούσε να εξηγήσει την εμπειρικά διαπιστωμένη εξέλιξηκαι τη συνθετότητα στα πράγματα. Για την οποία η απλή ύληδεν αρκούσε και τότε ο Θεός θα υπήρχε μόνος του χωρίς σκοπόκαι χωρίς δραστηριότητα. Έτσι, για μια ακόμα φορά, το πρόβλημαμετατέθηκε και χρειάστηκε να εξηγήσει με έναν άλλο πρωτότυ-πο τρόπο τη συνύπαρξη των αμερών μονάδων, διατηρώντας τηναπλότητά τους (ή αμερότητα) και εξηγώντας με σχετική συνέ-πεια τις δυνατότητές τους.Κάθε μονάδα είναι διαφορετική και αναπαριστά από τη δική

της ελλιπή άποψη όλο το σύμπαν. Η αντίληψή της μπορεί ν�αλλάζει λεπτομερώς και απρόσεκτα, χωρίς ποτέ να χάνεται τε-λείως και από μια θεϊκή προταξινόμηση στις καθαρές αντιλή-ψεις της μιας αντιστοιχούν συγκεχυμένες στις υπόλοιπες μονά-δες και αντιθέτως. Το μόνο μέσο της αλληλεπίδρασής τους είναιη αντίληψη και στη δράση τους αντιστοιχούν οι καθαρές αντι-λήψεις, ενώ όταν έχουν ελλιπείς, τότε επηρεάζονται. Κάθε δράσηή επηρεασμός προέρχονται άμεσα από την ύπαρξη της κάθεμιας μονάδας και συμφωνεί τέλεια με τον ανάλογο εσωτερικόεπηρεασμό ή τη δράση όλων των υπολοίπων. Γιατί αυτή ηαρμονική σχέση (ή σύμπτωση) προετοιμάζεται διαρκώς από το

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ304

Θεό, βάσει της σοφίας του και μιας ηθικής αναγκαιότητας, απότην αρχή που τις δημιουργεί. Το σύνολο των συγκεχυμένωναντιλήψεων, που υπάρχουν σε όλες τις μονάδες, λόγω τουεσωτερικού περιορισμού τους από τις αντιλήψεις των άλλωνμονάδων αποτελούν την ύλη. Όταν οι μονάδες συγκεντρώνονταιμε τρόπο που θα φέρει μια καθαρότερη αντίληψη, τότε αποτελούνμια ευρύτερη σύνθεση (το σώμα) και έτσι γίνεται το πέρασμααπό τη φυτική ζωή σε αυτήν των ζώων και των ανθρώπων. Στηθεωρία του Λάιμπνιτς ο χώρος, ο χρόνος και η ύλη υπάρχουνμόνο φαινομενικά, σαν μορφές που δημιουργούνται από τιςνοητές σχέσεις των μονάδων.Στην πραγματικότητα δεν υπήρχε εξωτερικότητα ή έμμεση

αλληλεπίδραση. Παρότι είχε διαιρεθεί σε πολλές μεμονωμένεςεσωτερικές ουσίες, αυτά τα γενικά στοιχεία αφαιρέθηκαν απότην έννοιά της. Ο Λάιμπνιτς περιόρισε το χρόνο, το χώρο καιτην ύλη μόνο μέσα στην αντίληψη � παρόμοια όπως έκανε οΜπέρκλεϋ γενικότερα για την εξωτερική πραγματικότητα � και,όπως ο τελευταίος, μπόρεσε με αυτόν τον παράδοξο τρόπο ν�αποφύγει το συνηθισμένο λάθος, να τα θεωρήσει σαν μορφέςπροϋπάρχουσες από τις ουσίες ή από τα πράγματα.

Ένας άνθρωπος άθεος και άσχετος με τη φιλοσοφία, ο οποίοςπιστεύει στα πράγματα έτσι όπως αποκαλύπτονται στις αισθή-σεις του, χωρίς πολύ στοχασμό για τις αιτίες τους και, ότι συν-δεόμενα πολύπλοκα και εξωτερικά αυτά αποτελούν ένα μεγάλοσύνολο, μπορεί να εκπλαγεί από ένα διαφορετικό λόγο, ότανεισχωρήσει στη φιλοσοφία του Μπέρκλεϋ: Όχι τόσο για την αμ-φισβήτηση της εξωτερικότητάς τους, όσο γιατί θα διαπιστώσει

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 305

πως ένας άνθρωπος, ενώ βασίζεται στην άμεση εμπειρία του καιμε τον ευφυή στοχασμό του αμφιβάλλει και διασαλεύει τις αφη-ρημένες θεωρίες, τις κενές εκφράσεις και πέρα από τα όρια ορι-σμένες βέβαιες γνώσεις, με όλα αυτά υπερασπίζεται καιυποστηρίζει την ύπαρξη του Θεού, όχι την ανυπαρξία του!Αμφισβητώντας την ύπαρξη πραγμάτων έξω από τις αντιλήψειςμας, απέφυγε να εξηγήσει τη σχέση ανάμεσα στην απλότητακαι στη συνθετότητα, όπως και την ύπαρξη της αναλογίας, τηςομοιότητας και των κοινών στοιχείων. Ωστόσο, έτσι απέφυγε νακάνει το λάθος να εξηγήσει τη σύνθεση, το σύνολο, την ποιότητακαι την εσωτερικότητά τους μόνο με ένα μέρος των πραγμάτων ήμε μια αφηρημένη αρχή, αλλά ούτε μετέθεσε το πρόβλημα,επιλύνοντάς το μερικώς.Ο Μπέρκλεϋ διδάσκει ότι τα πράγματα υπάρχουν όπως τ�

αντιλαμβανόμαστε, αλλά πέρα από τις ίδιες τις αντιλήψεις μαςδεν είναι τίποτε άλλο, το οποίο θα υπήρχε χωρίς αυτές. Διαπι-στώνουμε πως έχουμε άμεσα αντιλήψεις, χωρίς να είμαστε εμείςοι ίδιοι η αιτία τους και υπονοούμε την εξωτερική ύπαρξη μιαςύλης, για την οποία δεν μπορούμε να έχουμε καμιά αντίληψηκαι καμιά λογική γνώση. Υπάρχει πραγματικά μια αιτία για όσααντιλαμβανόμαστε, είναι όμως ακατάληπτο να την ονομάσουμεύλη και αδύνατο να εξηγήσουμε πως αυτή παράγει ή επηρεάζειτις αντιλήψεις μας, ενώ η ίδια είναι κάτι τελείως διαφορετικόαπό αυτές. Υπάρχουν μόνο οι αντιλήψεις μας με τους τρόπουςπου συνδέονται και διαδέχονται η μια την άλλη και όταν μιλάμεγια μια ουσία πέρα από τις ίδιες, χάνουμε το χρόνο μας με κενέςλέξεις. «Αυτό που αντιλαμβανόμαστε άμεσα με τις αισθήσειςμας είναι οι δικές μας αντιλήψεις» και αυτές δε μας δείχνουν ότιυπάρχουν πράγματα, χωρίς να είναι αντιληπτά.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ306

Εξάλλου, δεν υπάρχει ένα πράγμα, το οποίο να έχει ανάγκητην ύλη, για να μπορούμε να το εξηγήσουμε, και χωρίς αυτήνδεν ανατρέπεται η αλήθεια της πραγματικότητάς του. Είμαστεβέβαιοι για την πραγματικότητά του μόνο με την αντίληψή μας,ενώ αντιθέτως δεν μπορεί να είμαστε βέβαιοι για την ύπαρξήτης,υποθέτοντας ένα πράγμα τελείως άγνωστο. Η αληθινήβεβαιότητα βρίσκεται μέσα στις αντιλήψεις μας, στην άμεσηεμπειρία, όχι στους αφηρημένους συλλογισμούς και η πράξηχρησιμεύει στην ενίσχυσή της. Οι αντιλήψεις, τα φαινόμενα,δεν είναι κενές ή εξωτερικές μορφές των πραγμάτων, είναι ταίδια τα πράγματα και βασιζόμαστε σε αυτές. Δε βλέπουμε τολόγο να υπάρχει ένα τέτοιο νεκρό και ανενεργό μέσο, όπως είναιη λεγόμενη ύλη, για να μπορεί ο Θεός να δράσει και για ναμπορούμε εμείς ν� αντιλαμβανόμαστε. Μπορούμε να κινήσουμετο δάχτυλό μας μόνο με τη θέλησή μας^ γιατί να μην έχει αυτήτη δυνατότητα ο απεριόριστος Θεός; Ακόμα και μόνο με τογνώρισμα της εξωτερικότητας, η ύλη δεν μπορεί να υπάρχει,γιατί ο ίδιος ο χώρος και ο χρόνος είναι μορφές προερχόμενεςαπό το συνδυασμό και τη διαδοχή των αντιλήψεων, χωρίς τιςοποίες εκείνες δεν υπάρχουν. Είναι πιο παράξενο να λέμε ότιένα πράγμα αόρατο, από το οποίο λείπει η αντίληψη, είναι ηαιτία των αντιλήψεών μας, απ� ό,τι μια τέλεια, απεριόριστη,πάνσοφη ύπαρξη είναι η άμεση αιτία όλων των φαινομένων.Την ύπαρξη μιας άλλης ζωντανής ύπαρξης τη γνωρίζουμε

έμμεσα από το συνδυασμό των αντιλήψεων που γεννούν οι δρα-στηριότητές της, οι οποίες μας δείχνουν μια διανοητική ύπαρξηόμοια με τον εαυτό μας. Η ίδια η διάνοια ή φορέας των αντιλή-ψεων δεν είναι μια αντίληψη. Όπως αναγνωρίζουμε την ανθρώ-πινη δράση από τα αντιληπτά αποτελέσματά της, το ίδιο ανα-γνωρίζουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος των αντιλήψεών μας, οιοποίες δε δημιουργούνται από εμάς, πρέπει να δημιουργούνται

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 307

από μια άλλη διάνοια. Γιατί θα ήταν ανόητο να μπορούν ναυπάρχουν από μόνες τους. Οι αναλογίες, οι σύνδεσμοι, οιομοιότητες που υπάρχουν σε όλα τα πράγματα, από το πιο μικρόέως το πιο μεγάλο, αποκαλύπτουν σαν το φως ότι όλα αυτά έχουντην αρχή τους σε μια παντοδύναμη, πάνσοφη, τέλεια ύπαρξη,που την ονομάζουμε Θεό.Ο Μπέρκλεϋ, πάνω στη δική του λαθεμένη βάση, προσέγγισε

ορισμένες αλήθειες και ανέδειξε σαν προφήτης τον κίνδυνο τηςθεωρητικής παραπλάνησης και των συνεπειών της από τον πε-ριορισμό της γνώσης στα απλούστερα στοιχεία των πραγμάτων.Αλλά απέφυγε και ν� απαντήσει σε απορίες, από τις οποίες δια-σαλεύεται η βάση της σπουδαίας θεωρίας του και η αβάσιμηέννοιά του για τον Θεό. Όσο και να φανεί παράδοξο η ακραίααυτή θέση του για την απουσία εξωτερικότητας και για την ανυ-παρξία εξωτερικών πραγμάτων που δεν αντιλαμβανόμαστε, σχε-τίζεται με μια σπουδαία αλήθεια. Αν περιοριστούμε ακριβώς σεαυτήν τη διατύπωση της θέσης του και αφαιρέσουμε τον τρόποπου υποστηρίχθηκε, αναμφίβολα είναι άτοπη. Αν, όμως, πούμεευρύτερα ότι η εξωτερικότητα, η εμμεσότητα και η ποιότητατων εξωτερικών πραγμάτων υπάρχουν σχετικά ως προς τα άλλαπράγματα με τα οποία συνδέονται πιο άμεσα, αυτό είναι αλήθεια.Ο Μπέρκλεϋ μπόρεσε να υποστηρίξει την ακραία θέση του μεορισμένες εύστοχες διαπιστώσεις, γιατί περιόρισε την πιο πάνωευρύτερη αλήθεια μόνο στο «χώρο» των αντιλήψεων. Την αρνή-θηκε τελείως αβάσιμα από τις έμβιες υπάρξεις και από το Θεόκαι δεν είδε πως τα πράγματα δεν μπορούν να είναι χωρίς σχέ-σεις, τη στιγμή που η σχετικότητα είναι το ίδιο τους το είναι.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ308

Βάσει όσων έχουμε πει: 1) Η ποιότητα ενός πράγματος πά-ντοτε συνδέεται και αλληλοεπηρεάζεται σαν μέρος με άλλαπράγματα και δεν μπορεί να είναι όπως είναι, αυτή από μόνητης (όσο και αν φαίνεται ότι υπάρχουν περιπτώσεις που αυτόμπορεί να γίνει). 2) Η ίδια δεν είναι ποτέ τελείως ατροποποίητηκαι μπορεί ν� αποτελεί το σύνολο άλλων διαφορετικώνπραγμάτων, με τα οποία συνδέεται άμεσα ή πολύ έμμεσα. 3)Αυτή που είναι μόνη της η ποιότητα ενός πράγματος δεν είναιαυτή που επηρεάζει ή «αποκαλύπτεται» διαμέσου άλλωνπραγμάτων ή, για την ακρίβεια, δεν είναι μόνο αυτή στο σύνολότης. 4) Το ίδιο πράγμα διαμέσου άλλων επηρεάζει ή φαίνεταιδιαφορετικά. 5) Το ίδιο πράγμα διαμέσου των ίδιων επηρεάζει ήφαίνεται με διαφορετικούς τρόπους σε διαφορετικές στιγμές, γιατίκανένα δεν είναι τελείως ατροποποίητο και διαρκώς με ακριβώςτους ίδιους τρόπους αλληλεπίδρασης. 6) Όλα τα παραπάνωισχύουν και για τα απλούστερα πράγματα που ονομάζονται ύλη.Από τις παραπάνω θέσεις συμπεραίνουμε μια γνωστή αλή-

θεια, ότι μπορούν να υπάρχουν πολυάριθμες και διαφορετικέςαπόψεις για ένα πράγμα και όλες να είναι αληθινές. Αυτός είναιως ένα μέρος και ο λόγος, για τον οποίο εμείς βασιζόμαστε γενι-κά στην αντίληψη και στη γνώση μας, ενώ είναι ελλιπείς.Δηλαδή είναι ο ίδιος λόγος, για τον οποίο μπορούν να υπάρχουνσαν μέρη πολλά διαφορετικά πράγματα, ενώ δεν είναι αυτοτελήκαι σταθερά. Αλλά η δυνατότητά τους να υπάρχουν, δηλαδή ν�αποτελούν συνθέσεις, να συνδυάζονται και να διατηρούνσταθερούς τρόπους αλληλοεπηρεασμού, να είναι άμεσα για τονεαυτό τους, ενώ έμμεσα είναι μέρη, προϋποθέτει τη σταθερότητακαι την αμεσότητα του Συνόλου.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 309

Η άρνηση της ύπαρξης εξωτερικών πραγμάτων αυτο-ανατρέπεται, γιατί ξανά χρειάζεται να υπάρχει το πράγμα, τοοποίο είναι ο φορέας των διανοητικών πράξεων. Οι τρόποιδιασύνδεσης των αντιλήψεων προϋποθέτουν αλλαγές-στιγμές καιδιαφορές στην ουσία ή στην ποιότητα αυτού του φορέα. Τιςαλλαγές αυτές μπορούμε να θεωρήσουμε σαν μέρη της ουσίαςτου, σαν μικρούς φορείς, σαν στιγμές διαφοροποίησης της μορφήςτου και θα έπρεπε να τις αναζητήσουμε στις αντιλήψεις. Εκτόςαν πούμε ότι οι αντιλήψεις μας υπάρχουν χωρίς να συνδέονταιμε κανένα τρόπο με τη διανοητική ουσία ή ότι δεν αποτελούνπράξεις ή αλλαγές της, κάτι το οποίο ο Μπέρκλεϋ αρνήθηκε.Βλέπουμε ξανά πως η έννοια του χρόνου ή της αλλαγής, ακόμακαι περιορισμένη μόνο στις αντιλήψεις, δεν επιτρέπει νασυμπεράνουμε την απουσία πραγμάτων έξω από αυτές τις ίδιες.Γιατί η δυνατότητά τους ν� αλλάζουν προέρχεται από κάποιεςαλλαγές μέσα στη διανοητική ουσία ή στις ίδιες τις αντιλήψεις.Έτσι ξανά θα βρίσκαμε την ύλη αντιστρόφως, δηλαδή τιςελάχιστες στιγμές-αλλαγές μέσα στη διανοητική ουσία μας ήστην «ουσία» των αντιλήψεων.Πέραν αυτών των παράξενων συλλογισμών, από τη στιγμή

που υποστηρίζουμε ότι μέσα στις αντιλήψεις μας υπάρχουν φο-ρείς σαν εμάς, που παράγουν μερικούς συνδυασμούς στις δικέςμας και τις επηρεάζουν, βρίσκουμε την απορία για τη σχέση ανά-μεσα στις πολλές διανοητικές ουσίες. Την απορία αν αυτέςσυνδέονται μόνο με αντιλήψεις, τι είναι η ουσία τους και ανυπάρχουν πραγματικά.Γιατί χρειάζεται η ύλη σαν εξωτερικό μέσο των αντιλήψεών

μας και για τη δράση του Θεού; Αναρωτιόταν ο Μπέρκλεϋ καικανένας ως σήμερα απ� όσους πιστεύουν στο Θεό δεν μπορεί νατου απαντήσει. Η απάντηση πάντοτε βρίσκεται στην έννοια τουΧρόνου. Η ύλη υπάρχει, γιατί τα πράγματα δεν υπάρχουν ούτε

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ310

αρχίζουν όλα στην ίδια εξωτερική τους στιγμή, δεν αλληλεπι-δρούν με όλους τους δυνατούς τρόπους ταυτόχρονα και έχουνμια αρχή ύπαρξης ως προς τα εξωτερικά τους. Τα οποία δε θαήταν εξωτερικά (δε θα υπήρχαν), αν συνδεόντουσαν μόνο άμεσα,σε μια κοινή εξωτερική στιγμή, σαν μια ομοιόμορφη ποσότητα.Με τους δικούς του όρους θ� απαντούσαμε ότι η ύλη υπάρχει,γιατί οι αντιλήψεις, όπως και τα ανάλογα πράγματα, συνδέονταιμε πολύπλοκους και λεπτομερείς τρόπους, δε δημιουργούνται απότο μηδέν ούτε όλες στην ίδια στιγμή και δεν είναι ασύνθετεςμορφές. Αν αυτή δεν υπήρχε, τότε δε θα υπήρχε ελάχιστο όριο,για να παραχθούν και να συνδεθούν οι αντιλήψεις από το Θεό ήαπό εμάς, με συνέπεια να είναι ταυτόχρονες ή ν� αλλάζουν χωρίςχρονική τάξη, χρονικά τυχαία. Αν έλειπε η ύλη, η αλλαγή τωναντιλήψεων και της δράσης του Θεού θα μπορούσε να γίνεταιαπεριόριστα. Τότε, ο Θεός δε θα είχε χρονική ανοχή να πράξει ήνα διανοηθεί χωρίς να μας επηρεάσει ασυνεπώς, δε θα μπορούσεν� αλλάξει το αποτέλεσμα της πράξης του πριν αυτό πραγματο-ποιηθεί ή να το προσδιορίσει πριν εμείς πράξουμε με τον ανάλογοτρόπο, ούτε να γνωρίζει εκ των προτέρων όσα θα γίνουν και θαγνωρίσει σχετικά εκ των υστέρων μας.Τελικά, χωρίς πολυλογίες, η ύπαρξη των εξωτερικών πραγ-

μάτων είναι βέβαια, γιατί αυτή η βεβαιότητα προέρχεται απότις αντιλήψεις, την αξιοπιστία των οποίων ο Μπέρκλεϋδιαβεβαίωνε. Οι αντιλήψεις περιέχουν βεβαιότητα, γιατίσυνδέονται άμεσα και πιο έμμεσα με μια κοινή πραγματικότητα,η οποία είναι τέλεια στο σύνολό της και έτσι τα μέρη της έχουντη δυνατότητα να συνδέονται με συνέπεια, συνέχεια, ανάλογακαι σταθερά. Αν η πραγματικότητα ήταν μόνο άμεσα οιαντιλήψεις μας, τότε δε θα μας έλειπε καμιά αντίληψη*.

* Βλέπε και στη § II

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 311

Ο Καρλ Κρίστιαν Φρίντριχ Κράουζε (Krause 1781-1832) �μαθητής του Φίχτε και του Σέλλινγκ � χρησιμοποίησε τον όρο«πανενθεϊσμός», για να υποδείξει μια «λεπτή» διαφορά ανάμεσαστις πανθεϊστικές θεωρίες. Σύμφωνα με αυτόν ο Θεός είναι ηβασική ουσία όλων των πραγμάτων, αλλά δεν ταυτίζεται μ� εκεί-να. Πριν από τον Κράουζε ο Ιταλός Τζορντάνο Φιλίππο Μπρού-νο (Bruno 1548-1600) υποστήριζε πως όλα τα πράγματα δημιουρ-γούνται από μια ενιαία, απλή και άπειρη ουσία, από έναν απροσ-διόριστο Θεό. Πρωτότυπο πανθεϊσμό διατύπωσε και ο Σέλλινγκ(Schelling). Αυτός είχε προσέξει πως δεν υπάρχει τίποτε πριναπό το Θεό ή έξω του, αλλά τελείως αβάσιμα θεώρησε πως ηβασική αιτία της ύπαρξής του βρίσκεται σαν κάτι σκοτεινό καιανεξάρτητο μέσα του � αντί να την ταυτίσει με την ίδια τηνποιότητά του, όπως συνηθιζόταν. Υποστήριξε πως όλα ταπράγματα έχουν την αρχή της ύπαρξής τους στην ίδια βασικήαιτία και ενώ βρίσκονται μέσα στο Θεό, είναι ξεχωριστά καιτελείως διαφορετικά από αυτόν. Ο Σέλλινγκ είναι έναςπανενθεϊστής. Ωστόσο, μέσα από αυτή τη διχαστική θέση τουμπόρεσε να εξηγήσει και να απαντήσει σε απορίες καιπροβλήματα άλλων πανθεϊστικών θεωριών. Κατάλαβεαφηρημένα πως ο Θεός περιέχει ταυτόχρονα μέσα του την αρχήτης γέννησής του. Χωρίς να την εξηγήσει και χωρίς ν�αναγνωρίσει την πραγματική σχέση της με την ποιοτική ουσίατου, η οποία είναι σχετική σχέση πρώτης πραγματικότητας μέσασε μια ανέκαθεν τελειωμένη και άμεση πραγματικότητα, σχετι-κή έλλειψη ποιότητας μέσα σε μια άμεση αυτοτελή ποιότητα.Τη διχαστική ασυνέπειά του την αναγνώρισε αργότερα ο Χέγκελκαι προσέγγισε όσο κανένας άλλος στην εξήγηση αυτής τηςσχετικής σχέσης.

Από τις πιο εξελιγμένες πανθεϊστικές θεωρίες, οι οποίες προ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ312

σέγγισαν στην ουδέτερη λύση, είναι του Σπινόζα και περισσότεροτου Χέγκελ, απ� την οποία παρακινήθηκαν νεότεροι υλιστές φι-λόσοφοι. Μπορούμε ν� αναγνωρίσουμε τη μεγαλοφυΐα στο με-γαλύτερο αριθμό των φιλοσόφων όλων των κατευθύνσεων.Μπορούμε ν� αναγνωρίσουμε την πρωτοτυπία των έργων τους,ακόμα και στα συγγενικά της ίδιας σχετικά κατεύθυνσης. Ότιυπήρξαν φιλόσοφοι, οι οποίοι κατάλαβαν γενικά ποια είναι ηπραγματικότητα και έλυσαν σημαντικά προβλήματα. Αυτοί πουπροσέγγισαν περισσότερο στις απαντήσεις, τουλάχιστον για ταβασικά ζητήματα της αρχής των πραγμάτων, της ουσίας τους,της ουσίας της ύλης, της σχέσης ανάμεσα στην ύλη και τιςσύνθετες ποιότητες, της σχέσης ανάμεσα στη ζωή και την πραγ-ματικότητα, ταυτόχρονα με την πιο προσεκτική και συνεπήδιατύπωση της θεωρίας τους, είναι ο Σπινόζα και ο Χέγκελ. Ποτέο άνθρωπος δεν έφθασε τόσο κοντά στη λύση του προβλήματοςόσο στη Λογική του τελευταίου και από τότε απλώθηκε ένασκοτάδι και μια φοβερή σύγχυση, την οποία τροφοδοτούν οιεπιστημονικές ανακαλύψεις της νεότερης φυσικής.

Ο Αρ. Σοπεγχάουερ βασίστηκε στον καντιανό θεωρητικόδιαχωρισμό της πραγματικότητας. Σύμφωνα με τον οποίο ηπραγματικότητα υπάρχει όπως την αντιλαμβανόμαστε και τηγνωρίζουμε (φαινομενική), με τις γενικές μορφές που εισάγονταιαπό τη νόηση και τις αισθήσεις μας (χώρο, χρόνο, κατηγορίες),ενώ η ίδια από μόνη της είναι τελείως διαφορετική. Οδιαχωρισμός αυτός άφηνε μια κενή θέση για τη δημιουργία καιτην υποστήριξη άλλων κοσμοθεωριών. Το έργο «Ο ΚΟΣΜΟΣΣΑΝ ΒΟΥΛΗΣΗ ΚΑΙ ΣΑΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ» είναι αναμφίβολα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 313

το πιο σπουδαίο, που μπορούσε να γίνει αξιοποιώντας αυτήν τηθέση και, ο Σοπεγχάουερ προσέγγισε σε πολλές πανθεϊστικέςλύσεις, αν και πάνω σε λάθος βάση.Ο κόσμος σαν αντικείμενο είναι η φαινομενική πραγματι-

κότητα, η οποία δεν υπάρχει ποτέ χωρίς ένα υποκείμενο, χωρίςαυτήν την ύπαρξη που τον αντιλαμβάνεται με τον τρόπο της.Επομένως, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ένας άλλος όρος και ναεκφραστεί μια ευρύτερη έννοια, για να δειχθεί η σχετική-αντιληπτή πραγματικότητα μαζί με το αναγκαίο συσχετικό της,που είναι το λεγόμενο υποκείμενο. Αυτήν την ευρύτερη έννοια� ευρύτερη, όπως επισημαίνει, από εκείνη του χώρου, του χρόνουκαι της ύλης � με την οποία δείχνει τη μια όψη του κόσμου, τηβρίσκει στη λέξη «παράσταση». Δείχνοντας τον κόσμο σανπαράσταση στην έννοιά της συμπεριλάμβανε κάθε τι που μπορείνα γίνει από εμάς αντιληπτό και γνωστό. Ασχέτως αν εμείς εδώ καιτώρα αντιλαμβανόμαστε πολύ λιγότερα και όλα τα πράγματα«φαίνονταν» σα να ήταν ταυτόχρονα αντιληπτά, ενώ δεν είναι.Όπως είχε εξηγήσει ο Καντ, τα δυνατά πράγματα είναι πάντοτεόσα μας γίνονται αντιληπτά, γνωστά σαν φαινόμενα με τουςπροεμπειρικούς όρους του εαυτού μας.Στην ευρύτερη έννοια της παράστασης εκτός από τα σχετι-

κά πράγματα (εκτός από το αντικείμενο) συμπεριλαμβάνει καιτην ύπαρξη, με την οποία εκείνα υπάρχουν σαν φαινόμενα (τουποκείμενο που τ� αντιλαμβάνεται και τα εννοεί). Ο κόσμος σανπαράσταση προϋποθέτει να υπάρχουν και τα δυο μαζί. Με τοντρόπο αυτό, χωρίς ν� αποφύγει την παραπλανητική αντιπαρά-θεση της αντιληπτικής ύπαρξης (του υποκειμένου) με την αντι-ληπτή πραγματικότητα (του αντικειμένου), θεώρησε πως κανέ-να δε είναι η αιτία του άλλου, όπως υποστήριζαν οι δυο αντίθετεςκοσμοθεωρήσεις του υλισμού και του ακραίου ιδεαλισμού. Γιατί

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ314

ο κόσμος είναι παράσταση και αυτή δεν είναι αποτέλεσμα μόνοτου ενός από τα δυο και δε νοείται το ένα χωρίς το άλλο.Η αντίληψη και η εμπειρική γνώση δε μας αποκαλύπτουν

τίποτε για την πραγματικότητα όπως είναι αυτή μόνη της, ωστόσουπήρχε μια ανεξάρτητη πραγματικότητα, που αποτελεί τη βάση,το φορέα, την ουσία της φαινομενικής και σχετικής. Αυτή δενήταν ένα σχετικό πράγμα (ένα αντικείμενο) ούτε μιαεσωδιανοητική ύπαρξη (ένα υποκείμενο). Ήταν κάτι τελείωςδιαφορετικό και ανεξάρτητο «απ� τα δυο άκρα της παράστασης»,κάτι το οποίο μόνο με την ενδοσκόπηση μας αποκαλύπτεται. Ηουσία των σχετικών πραγμάτων, μας διδάσκει ο Σοπεγχάουερ,δεν είναι μέσα στο χώρο και στο χρόνο, δεν είναι μια αιτία ή ένααποτέλεσμα (μορφές με τις οποίες αντιλαμβανόμαστε τον κόσμοεμείς οι άνθρωποι) και δεν μπορούμε να τη γνωρίσουμε από τηνεμπειρία ούτε με αφηρημένους συλλογισμούς, ούτε να τηναποδείξουμε, όπως κάνει ο φυσικός για τα φαινόμενα. Αλλά τουποκείμενο, ο εαυτός μας, δεν είναι άσχετος από αυτήν τηνανεξάρτητη πραγματικότητα και δεν τον αντιλαμβανόμαστεόπως όλα τα υπόλοιπα πράγματα, μόνο σαν μια παράσταση.Τον γνωρίζουμε ταυτόχρονα μ� έναν άλλο τελείως διαφορετικότρόπο, σαν κάτι τη σημασία του οποίου εκφράζει η έννοια τηςβούλησης (ενώ τη συσκοτίζει η έννοια της δύναμης). Επομέ-νως, αυτό που είναι ο κόσμος έξω από την παράσταση του υπο-κειμένου, η εσωτερική ουσία του, είναι αυτό το οποίο εμείς βρί-σκουμε άμεσα στον εαυτό μας και το ονομάζουμε βούληση.Η βούληση είναι η εσωτερική αρχή κάθε φαινομένου και

έχει μια έννοια ευρύτερη από αυτήν που συνήθως αναγνωρίζουμεμόνο στον άνθρωπο. Αυτή, μια και η ίδια, πραγματοποιείταιαναίτια, τυφλά, άσκοπα και ατελείωτα μέσα σε όλο τον αντιληπτόκόσμο, μέσα στη φυσική δύναμη και στον κρύσταλλο ως και

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 315

στην ανθρώπινη συμπεριφορά σύμφωνα με τις γενικές μορφέςτων φαινομένων.Η κατεύθυνση της φιλοσοφίας του Σοπεγχάουερ δεν του επέ-

τρεψε να συμπεράνει αυτό, το οποίο είναι κοινό σαν ουσία σεόλα τα πράγματα και να δει το σύνολό τους σαν άμεση αρχή ήόπως ο Σπινόζα. Ωστόσο, αναγνώρισε την ανεπάρκεια κάθε αι-τιολόγησης για το είναι των πραγμάτων, αν η ουσία τους δενείναι κοινή και αν δεν είχε κάποιο είδος εμβιότητας. Επειδή ηπραγματικότητα από μόνη της ήταν μια αφηρημένη ύπαρξηχωρίς χρονικές, χωρικές και αιτιακές σχέσεις, συνεπώς αυτή σανκοινή αρχή δεν ήταν κανένα μέρος του κόσμου. Από αυτήν τηνπαρεννόηση προσέγγισε στην έννοια ενός εξωπραγματικούσυνόλου ή μάλλον ενός κοινού και απλού πράγματος, που δενμπορούσε να συνταυτιστεί με το πολυσύνθετο Σύμπαν. Η ουσίατων φαινομένων έπρεπε να μην είναι κανένα από τα αντιληπτάπράγματα ούτε το σύνολό τους, ωστόσο υπήρχε και έπρεπε ναείναι αυτοεξήγητη. Τελικά, το μόνο που υπολειπόταν να είναι,ήταν ένα αφηρημένο γνώρισμα του εσωτερικού κόσμου μας καιαυτό που συνταίριαζε καλύτερα ήταν η βούληση. Ανκαταλάβουμε τη φιλοσοφική θεωρία του Σοπεγχάουερ, δε θαμας φανεί έτσι υπερβολική ούτε τελείως λανθασμένη η ευρύτητα,με την οποία χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο. Δεν είναι τυχαίο ότιαυτός ο όρος μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο ευρύτερα, έξω απότον ανθρώπινο εσωτερικό κόσμο και αυτό το είχε κάνει και οΛάιμπνιτς. Τα φαινόμενα δεν ήταν μια αυταπάτη και υπήρχεμια πραγματικότητα τελείως διαφορετική και ανεξάρτητη, η οποίαέπρεπε να συνδέεται με αυτά με κάποιον αδιανόητο τρόπο.Έπρεπε ακόμα να εξηγεί την αλλαγή, χωρίς να ενεργεί όπως ταφαινόμενα. Με τον όρο «βούληση» εννοείται μια τάση, μια ροπήπρος κάτι και με αυτήν τη διάθεση προτρεπόμαστε να πράξουμεκαι να πραγματοποιήσουμε έννοιες. Γι� αυτό μπορεί να

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ316

διαπιστωθεί σα να υπάρχει βούληση παντού, όπου γίνεται μιααλλαγή και ειδικότερα μια συνθετική εξέλιξη.Ονόμασε βούληση μια εξωκόσμια ανόητη ύπαρξη, που εκ-

δηλώνεται αυθόρμητα διαμέσου της ύλης, και κάθε φαινόμενοέπρεπε να εκφράζει την ουσία της, από το απλούστερο ως τονάνθρωπο. Η ίδια η βούληση, που, εκτός των άλλων,εξωτερικευόταν με τα αναρίθμητα ανθρώπινα φαινόμενα,«συμπεριφερόταν» σαν φυτό, σύμφωνα με τις περιστάσεις καιτις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις του φαινομενικού κόσμου. Τηςαφαίρεσε όχι μόνο τη διάνοια που θα μπορούσε να τηςαναγνωρίσει, αλλά ακόμα και αυτήν που αναγνωρίζει σεπολυάριθμες εκδηλώσεις της. Αυτό, το οποίο είναι μια διάθεσήμας, μια εσωτερική κοινή δυνατότητα της πολύπλοκηςδιανοητικής δραστηριότητας και που ωστόσο, είναι αλήθεια, δενμπορούμε να το δούμε με τα μάτια, το απομόνωσε από τηναληθινή πραγματικότητα στη θεωρία του. Μας το έδειξε σανμια άλλη ανεξάρτητη πραγματικότητα, με κρυμμένες τις έννοιεςτης αιτίας, της ποιότητας, της αλλαγής, για να επιλυθεί, ανάμε-σα στα άλλα, το πρόβλημα της αδιανόητης αλληλεπίδρασης τουπράγματος καθαυτό με τα φαινόμενα. Πίσω από αυτόν τον πρω-τότυπο τρόπο έκφρασης βρισκόταν η αλήθεια: ότι το πράγμακαθαυτό του Καντ δεν είναι τελείως διαφορετικό και άσχετο απ�όσα μας δείχνουν οι αντιλήψεις μας και ότι εμείς οι ίδιοι είμα-στε ένα μέρος του.

Η αδυνατότητα να επιλυθούν τα κοσμολογικά προβλήματα,να επαληθευτούν οι θεωρίες στην εμπειρία και οι δυσκολίες ναβρεθούν οι απαντήσεις μέσα από τις εξειδικευμένες επιστήμες,

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 317

συντηρούσαν το γνωσιολογικό πρόβλημα, σχετικά με το οποίοοι φιλόσοφοι ήταν εξίσου διχασμένοι και τροφοδοτούν ακόματις αγνωστικιστικές θέσεις. Στην καθημερινή ζωή όλοι οιάνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να γνωρίζουν και πράττουν επη-ρεασμένοι από τη γνώση, ενώ συγχρόνως αγνοούν, γιατί κανέναςδεν είναι παντογνώστης. Όταν η προσοχή και η αναζήτηση τηςαλήθειας συγκεντρώνεται στα βασικά κοσμολογικά ζητήματα,η αμφιβολία, η δυσπιστία, η διαφωνία και το λάθος είναισυνηθισμένα. Οι φιλόσοφοι αιτιολογούσαν την αρνητική θέσητους για την ανακάλυψή της με τις γνωστές θεωρίες καιδιαπιστώσεις τους, όπως λ.χ. ο Ντέιβιντ Χιούμ (Hume 1711-1776).Όμως, η άμεση χρησιμότητα αυτής της γνώσης για τηναξιοποίηση και τον προσανατολισμό της ζωής παρασύρειπολλούς να πιστέψουν, να συμφωνήσουν και να εκφράσουναπόψεις σχετικά με τα ζητήματα, για τα οποία έχουν διαβεβαιώσειότι οι απαντήσεις είναι αδύνατες.Ξεχωριστή προσοχή χρειάζεται η πρωτότυπη θεωρία του

Καντ, η οποία περιγράφει λεπτομερώς τον τρόπο δημιουργίαςτης γνώσης μας και από μια αβάσιμη άποψη � ότι η εμπειρίαδεν προσφέρει έννοιες, με τις οποίες μπορούν να γίνουν οι πιογενικές διαπιστώσεις � προσέφερε στον αγνωστικισμόσημαντικά και δυσύλληπτα θεωρητικά στηρίγματα. Η γενικήδυσπιστία, ο λεγόμενος σκεπτικισμός και η ειδικότερη άρνησηέχουν τη θετική χρησιμότητα ενός δοκιμαστικού μέσου ν�αναδεικνύει την αβασιμότητα, την ασάφεια, τα λάθη και τηνανεπάρκεια στη γνώση μας. Με τα προβλήματα που δημιουργείμας κάνει πιο προσεκτικούς, γελοιοποιεί τις παράλογες καιεξωπραγματικές θεωρίες, τη φαντασιοκοπία και προτρέπει ναστοχαστούμε, για να περιορίσουμε στο ελάχιστο τις γνωστικέςατέλειες.Η δυνατότητά μας να γνωρίζουμε την πραγματικότητα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ318

προέρχεται από αυτήν την ίδια, στην οποία είμαστε σαν ένααπό τα μέρη της και η διαμάχη για την αρχή της γνώσης δεχρησιμεύει, για να γνωρίσουμε αν την έχουμε. Γιατί, απ� όπουκαι να προερχόταν, δε θα μπορούσαμε να είμαστε βέβαιοι γιατην ορθότητά της παρά μόνο από την αντιστοιχία της με τηνεμπειρική (μέσα κι έξω) πραγματικότητα και από τη διαπίστωσητων συνεπειών της στην τελευταία. Το πρόβλημα να γνωρίσουμεαν υπάρχει Θεός, τι είναι η ζωή και αν η ζωή τελειώνει θα ήτανοριστικά άλυτο και άσκοπο να το θέτουμε, αν ο Θεός και ηαρχή της ζωής ήταν έξω από την πραγματικότητα, μέρος τηςοποίας είμαστε, αντιλαμβανόμαστε και γνωρίζουμε ή αν ηπραγματικότητα ήταν κάτι απροσδιόριστο: Θέση, η οποία ήτανδεδομένη αλήθεια για τον Καντ, όπως ήταν για πολλούςφιλόσοφους και είναι μέχρι το δικό μας αιώνα και πέρα τωνφιλοσόφων.Εξάλλου, έχουμε απαντήσει σχετικά με αυτό το ζήτημα ότι η

αισθητικότητα είναι στην ουσία η περιορισμένη � σε εξωτερι-κές επιδράσεις � διανοητικότητα και όχι το αντίθετό της, είναιάμεσες και ταυτόχρονες διαπιστώσεις σταθερών ή κοινών στοι-χείων στα πράγματα που μας επηρεάζουν πιο έμμεσα, με πρώτααφηρημένα γνωστικά στοιχεία τα αισθήματα. Από την άλλη, ηδιανοητικότητα είναι μια σύνθετη δυνατότητα που δημιουργεί-ται και καθορίζεται από τα ίδια τα πράγματα και γι� αυτόεπηρεάζεται από εκείνα και μπορεί ν� αντανακλάει μερικά απότα στοιχεία τους. Κάθε γνώση και δυνατότητα, η οποία δενπροήλθε από τη δική μας εμπειρία, προήλθε από την εμπειρίατων άλλων έμβιων υπάρξεων, από τις οποίες προήλθαμε � άμεσακαι πιο έμμεσα � και από τα προηγούμενα πράγματα. Επειδή,λοιπόν, υπάρχουν κοινά στοιχεία σε μια ενιαία πραγματικότη-τα, η ίδια η εμπειρία επιτρέπει τη διατήρησή της και ν� ανακα-λύπτουμε κοινά στοιχεία και εμπειρίες σε πράγματα άλλου χώρου

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 319

και χρόνου και τα πιο έμμεσα αποτελέσματά τους. Διάνοια χωρίςεμπειρία δεν υπάρχει, αλλά ούτε καμιά εμπειρία χωρίς τηδιάνοια. Επομένως ο ορθολογισμός (ή νοησιαρχία) και οεμπειρισμός (ή αισθησιαρχία) είναι σχετικά δυο μονόπλευρεςθεωρήσεις, και καμιά άμεση αυθόρμητη σύλληψη δε θα μπορούσενα γίνει χωρίς διανοητική και αισθητηριακή γνώση.Το πρόβλημα για την αρχή της γνώσης και η θέση, που υπο-

στήριξαν οι φιλόσοφοι, δεν ήταν πάντοτε καθοριστική για τηθέση τους στα βασικά κοσμολογικά ζητήματα (ή αντιστρόφως)ούτε πάντοτε μονομερής. Έτσι υπήρξαν εμπειριστές καιορθολογιστές φιλόσοφοι στη μια και στην άλλη κατεύθυνση.Βρίσκουμε ακραίους εμπειριστές, όπως είναι ο Λοκ, ο Μπέρκλεϋ,ο Ντιντερό, ο Χόλμπαχ*, ο Χιουμ, ορθολογιστές, όπως ο Ντεκάρτ,ο Χέγκελ, ο Σπινόζα, ο Πλάτων και πιο περιορισμένους ήσυνδυαστικούς, όπως ο Αριστοτέλης, ο Φράνσις Μπέικον**, οΧομπς***, ο Λάιμπνιτς. Ο ιδεαλισμός του Καντ, ο ονομαζόμενος� από τον ίδιο � υπερβατικός, παρά την ίση απόστασή του στιςδυο μονόπλευρες θεωρήσεις για την αρχή της γνώσης, δεναποκάλυψε την άμεση σχέση ανάμεσα στην αίσθηση και στηδιάνοια. Διατήρησε το διχασμό τους, δεν εξήγησε εκ τωνπραγμάτων τη δυνατότητα της διάνοιας να διασυνδέει και ναδιαπιστώνει σχέσεις ή κοινά στοιχεία και μετά από τέτοιααπόσπασή της από την πραγματικότητα έφθασε ν� απλουστεύσειτην ποιότητά της και να περιορίσει τις δυνατότητές της σε κάτι,το οποίο θεωρούσε μόνο εξωτερικά προς αυτήν.

* (1723-1789)** (Bacon 1561-1626)*** (Hobbes 1588-1679)

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ320

Υπήρξαν πολλοί φιλόσοφοι από την αρχαιότητα έως το δικόμας αιώνα, οι οποίοι πίστευαν πως μπορούν να μιλήσουν και νακάνουν γενικές διαπιστώσεις για το σύνολο των πραγμάτων, ανε-ξαρτήτως της απόστασής τους στο χώρο και στο χρόνο, μέσααπό την ανακάλυψη ομοιοτήτων και κοινών στοιχείων στην πε-ριορισμένη εμπειρία τους. Μην εκπλησσόμαστε, όταν εισχωρούμεστα έργα τους και ανακαλύπτουμε θεωρητικά σχήματα, αναλο-γίες και απόψεις να προσεγγίζουν περισσότερο στην έννοια τηςπραγματικότητας απ� όσο κάποιες σύγχρονες θεωρίες.Πάνω στις επιστημονικές ανακαλύψεις της φυσικής του 20ού

αιώνα μπορούν και οικοδομούνται κοσμολογικές θεωρίες, διατυ-πωμένες με φυσικομαθηματικό τρόπο. Παρά τη φυσικομαθημα-τική συνέπειά τους στην αντίληψη της κοινής ανθρώπινης διά-νοιας, η οποία αγνοεί τις εξελίξεις της φυσικής ή δεν είναι σεθέση να διασταυρώσει τα αποτελέσματα, την ορθότητα των υπο-λογισμών και τη βασιμότητά τους, μοιάζουν με φιλοσοφικέςθεωρίες που τροφοδοτούνται από τις νεότερες επιστημονικές ανα-καλύψεις. Δικαιολογημένα, σε μερικές περιπτώσεις. Μιαμεμονωμένη εμπειρική επιβεβαίωση, η επιβεβαίωση τηςπρόβλεψης μερικών συνεπειών και οι υπολογιστικές δυνατότητέςτους δεν επαρκούν, για να προσδώσουν συνολική αξιοπιστία.Ειδικά όταν περιγράφουν με τόσο αφηρημένο τρόπο το Σύμπανσαν ποσότητα υλικών στοιχείων, όταν δημιουργούν νέααναπάντητα ερωτήματα και νέες θεωρίες έρχονται ναπεριορίσουν τη φιλοδοξία τους. Επιπρόσθετα, σε μερικέςπεριπτώσεις, η θεώρηση των πραγμάτων δεν είναι ουδέτερη,απαλλαγμένη από ανθρωποκεντρικές επιθυμίες και χωρίςφιλοσοφικές προδιαθέσεις.Το κοσμολογικό πρότυπο της Μεγάλης Έκρηξης (Big Bang)

είναι αποτέλεσμα μιας φανερής παρεξήγησης των εμπειρικώνενδείξεων, εξαιτίας της προκατάληψης ότι το Σύμπαν πρέπει να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 321

έχει μια αρχή ύπαρξης και η αξιοπιστία του έχει αμφισβητηθείαπό γνωστούς φυσικούς.Όταν θεωρούμε πως έχει μια αρχή δημιουργίας ή εξέλιξης

σαν σύνολο μέσα στο χρόνο και ότι πριν από αυτήν την αρχήδεν υπήρχε � ή τουλάχιστον έτσι όπως το γνωρίζουμε � τότε μεέναν πρωτοφανή αντιεπιστημονικό τρόπο το απομονώνουμε σανένα μέρος, καταστρέφουμε την έννοια του χρόνου και ορίζουμεπαράλογα ότι το Σύμπαν δεν είναι το σύνολο όλων των πραγμά-των ή όλων των χρόνων. Κάνουμε αυτό, που ο Σπινόζα ονόμαζε«αναγωγή εις την άγνοια». Είναι αδιανόητο να ονομάζουμε Σύ-μπαν το σύνολο των πραγμάτων ως ένα όριο του χρόνου ή τουχώρου και πέρα από εκείνο το όριο να το θεωρούμε εκτόςΣύμπαντος. Με αυτήν την έννοια του Σύμπαντος, βέβαια, δε θαμπορούσε η επιστήμη να εξηγήσει την ανυπαρξία του πριν απότη στιγμή της δημιουργίας του! Δηλαδή, η απλή λογική μαςοδηγεί να αναγνωρίσουμε ότι το Σύμπαν δεν έχει αρχή σανσύνολο ή ότι πριν από την αρχή υπήρχε μια άλληπραγματικότητα που αποτελεί μέρος του και όχι ένα άλλοΣύμπαν. Αν αμφισβητούμε αυτήν την απλή λογική των εννοιών,τότε είναι ανεπίτρεπτο να αποδεχόμαστε ότι ορισμένεςδυνατότητες της πιο άμεσης περιβάλλουσας πραγματικότηταςαποτελούν κοινά γνωρίσματα μιας πολύ ευρύτερης πραγματικό-τητας μέσα στο χώρο και στο χρόνο. Γιατί, όμως, η επιστήμηέφθασε σε αυτό το άτοπο μέσα από την εμπειρική γνώση, που ηαξιοπιστία και η συνέπειά της είναι αποδεδειγμένη;

Ο αποπροσανατολισμός της τροφοδοτήθηκε από τις συνέ-πειες της επαναστατικής θεωρίας της σχετικότητας (της περιο-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ322

ρισμένης και της γενικής), την οποία διατύπωσε ο Alb. Einstein(1879-1955). Σύμφωνα με αυτήν η ταχύτητα του φωτός καθορί-στηκε σαν αξεπέραστο όριο και σταθερή ανεξαρτήτως τωνσχετικών κινήσεων και επομένως, προέβλεψε τους όρους, με τουςοποίους αυτό επιτυγχάνεται ανεξάρτητα από τις σχετικές κινή-σεις και ειδικά στις πολύ μεγάλες ταχύτητες, στις οποίες οι προη-γούμενες θεωρίες της κίνησης αποτύγχαναν. Η οριακή ταχύτη-τα του φωτός (και οι προηγούμενοι νόμοι της κίνησης) έπρεπενα είναι ίδια για όλους ανεξαρτήτως της σχετικής κίνησης τουενός προς το άλλο, όπως είχε διαπιστωθεί μετά από υπολογισμούςκαι πειράματα. Αλλά αυτή η δυνατότητα δεν μπορούσε ναεξηγηθεί με τον υπολογισμό ενός κοινού χρόνου για όλες τιςσχετικές κινήσεις και μιας απόστασης ανεξάρτητης από τηνκίνηση. Έτσι, η έννοια του χρόνου έπαψε να εκφράζει μιασταθερή ή μια κοινή πραγματικότητα και δε βρέθηκε κανένασταθερό σημείο, σε σχέση με το οποίο να μπορεί να προσδιοριστείμια σταθερή κίνηση.

Η συνέπεια της σχετικότητας του χρόνου � λόγω της εξάρ-τησης του χρόνου από την κίνηση, την απόσταση και από τηνύπαρξη οριακής ταχύτητας � δεν ανέτρεψε τη δυνατότητα ενόςκοινού χρόνου, όπως δεν ανέτρεψε την ύπαρξη ενός κοινού χώρουκαι μιας χρονικής προτεραιότητας ανεξάρτητης από άλλες. Αντι-θέτως, έβαλε αιτιολογημένα και υπολογισμένα ένα όριο στη γε-νική χρήση της έννοιας του χρόνου και διόρθωσε μια υπερα-πλουστευμένη θεώρηση της αλλαγής και της σταθερότητας. Μιαπλάνη, η οποία δημιουργείται, όταν χρησιμοποιούμε τηναφηρημένη έννοια του χρόνου αποσπασμένη από τα πράγματα,

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 323

ενώ αυτή δεν έχει νόημα παρά μόνο όταν υπάρχουν πράγματαπου αλλάζουν το ένα σε σχέση με το άλλο.Είναι αξιοπρόσεχτο πως μεγάλοι επιστήμονες έχουν πέσει

σαν τυφλοί στην παγίδα τέτοιων μεγάλων λαθών και έχουν συ-μπαρασύρει πολλούς άλλους, εξαιτίας της απρόσεκτης σημα-σιοδότησης των αφηρημένων εννοιών στην απόπειρά τους ναδιατυπώσουν τις γενικές σχέσεις των πραγμάτων. Κοινός εξω-τερικός χρόνος θα σήμαινε, βέβαια, ότι ένα πράγμα και έναγεγονός υπάρχουν στην ίδια στιγμή με όλα τα άλλα ανεξαρτήτωςτου τρόπου που συνδέονται και μια επίδραση πάνω σ� έναπράγμα θα έπρεπε να είναι ταυτοχρόνως μια επίδραση και σταάλλα. Όταν, όμως, ένα πράγμα επενεργεί πάνω σε ένα άλλο,αυτό είναι ένα γεγονός που μοιράζονται αυτά τα δυο και αυτή ηεπενέργεια δεν υπάρχει για τα άλλα πράγματα παρά μόνο στηδιάνοιά τους και όταν αντιλαμβάνονται. Υπήρξαν φιλόσοφοι,όπως ο Ντεκάρτ, ο Λάιμπνιτς και ο Μπέρκλεϋ, οι οποίοι απέφυγανμε τον τρόπο τους να δώσουν μια τέτοια αφηρημένη σημασίαστο χρόνο.Ωστόσο, καλό είναι να προσέξουμε ότι ο κοινός εξωτερικός

χρόνος δεν είναι μια τυχαία διανοητική σύλληψη ή μια αυταπά-τη, χωρίς κανένα νόημα για την πραγματικότητα. Μπορούμε ναθεωρούμε πως τα πράγματα βρίσκονται σ� έναν κοινό εξωτερικόχρόνο, υπό τον όρο ότι στην αυτή στιγμή δεν υπάρχουν και δεσυνδέονται όλα ταυτόχρονα και, ότι ταυτοχρόνως θα επέλθουνπολλές αλλαγές.Η ύπαρξη κοινού εξωτερικού χρόνου για πολλά πράγματα και

αλλαγές και η ύπαρξη του χώρου, αυτά από μόνα τους δείχνουντην ανεπάρκεια της θεωρίας της περιορισμένης σχετικότητας, γιατίαν η σχετικότητα του χρόνου δεν ήταν και η ίδια σχετική, τότε ησταθερότητα και η συνέχεια θα ήταν ανεξήγητα και τυχαία φαινό-μενα. Ακόμα και με τον πιο αφηρημένο τρόπο μπορούμε να πούμε

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ324

πως αν ο χρόνος εξαρτόταν και καθοριζόταν μόνο έτσι σχετικάκαι έμμεσα από τις κινήσεις των εξωτερικών πραγμάτων, αυτό θασήμαινε πως η πραγματικότητα είναι ευρύτερη εκ τύχης ή ότι ησυνύπαρξη πολλών συσχετισμένων κινήσεων είναι σχετική καιθα μπορούσαν να μη συνυπάρχουν σαν ένα σύνολο.Την ανεπάρκεια της περιορισμένης σχετικότητας � ακριβώς

λόγω του περιορισμού της στις ευθύγραμμες σταθερές κινήσεις� διαπίστωσε πολύ εύστοχα και ο ίδιος ο δημιουργός της θεωρίας,όταν πρόσθεσε μέσα στην επιστημονικά αφηρημένη έννοιά τουγια τα πράγματα τις μεταβαλλόμενες κινήσεις και την ενότητατων φαινομένων (που αντιλαμβανόμαστε σαν χώρο και ενεργητι-κή σαν βαρύτητα). Γι� αυτό σαν συνεπής επιστήμονας και σανφίλος της αναζήτησης προχώρησε πιο πέρα και διατύπωσε μιαγενική θεωρία της σχετικότητας εξίσου επαναστατική και εκπλη-κτική.

Εκεί, η ελκτικότητα έπαψε να περιγράφεται με τους όρουςτης Νευτώνιας φυσικής, σαν μια δράση εξ αποστάσεως, πουεξασκείται από τα πράγματα ταυτόχρονα επάνω στα άλλα μ�έναν απεριόριστο τρόπο. Θεωρήθηκε σαν ιδιότητα που έχει οχώρος (και ο χρόνος) λόγω της καμπυλότητάς του και της τοπικήςπαραμόρφωσής του από τα υλικά πράγματα. Ο Einstein από μιαάμεση και φιλοσοφική αντίληψή του για την ενότητα, τηνομοιοτροπία και την κανονικότητα της ευρύτερης πραγματικό-τητας προέβλεψε και υποστήριξε την περιορισμένη (χωρίς στα-θερά όρια) και σφαιροειδή μορφή του χώρου. Ο ίδιος προσπά-θησε ν� αποφύγει μια συνέπεια της θεωρίας του για τη διαρκήκαι ομοιότροπη απομάκρυνση ανάμεσα στα υποσύνολα του Σύ-μπαντος (δηλ. των γαλαξιών). Όπως είναι γνωστό, αυτή η συνέ-

322 = λευκή

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 325

πεια επαληθεύτηκε ύστερα από την ανακάλυψη της λεγόμενηςερυθράς μετάλλαξης του φωτός (της ελάττωσης της συχνότητάςτου), που έρχεται από τους μακρινούς γαλαξίες, η οποία εξηγεί-ται με το φαινόμενο Doppler και είναι τόσο περισσότερη όσοπιο απομακρυσμένοι αυτοί είναι. Αυτή η σημαντική διαπίστωσηδεν ήταν αντίθετη στους υπολογισμούς της θεωρίας της γενικήςσχετικότητας και οι πιο πέρα αστροφυσικές ανακαλύψεις έδω-σαν την αντίληψη μιας συνολικής εξέλιξης του Σύμπαντος καιτη θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης.

σελ. 327324 = λευκή

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΠΡΩΤΕΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΗΘΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ: ΗΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΩΣ

ΕΣΩΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ, ΧΩΡΙΣ ΕΠΑΡΚΗ ΓΝΩΣΗ Ή ΑΥΤΟΚΑΘΟΡΙΣΜΟΚΑΙ ΑΛΛΗΛΟΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΝΤΑΙ

«Το αγαθό, το απόλυτο αγαθό, πραγματοποιείται αιώνια στονκόσμο, και το εξαγόμενο είναι ότι έχει ήδη πραγματοποιηθεί, καιδεν έχει ανάγκη να μας αναμένει για να πραγματοποιηθεί».

G. HEGEL

σελ. 329

I. Για την αναγκαιότητα και τησχετικότητα της ατέλειας.

Σαν μέρη μιας κοινής πραγματικότητας τα πράγματα δενείναι ούτε γίνονται τελείως διαφορετικά και άσχετα, έχουν πά-ντοτε κοινά στοιχεία, δυνατότητες και σχέσεις μέσα στο χώροκαι στο χρόνο και εμείς οι άνθρωποι το ίδιο. Γι� αυτό, αν καιδιαπιστώνουμε γενικά πως η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη,λεπτομερής, με ατελείωτες και τρομακτικές δυνατότητες, εμείςπαρασυρόμαστε από τα κοινά και σταθερά στοιχεία της σε μιαυπεραπλουστευμένη θεώρηση για τη ζωή, κλείνοντας τα μάτιαστις αλήθειες που αποτρέπουν και γελοιοποιούν τις εγωκεντρικέςδραστηριότητές μας. Με τη γνώση αυτών μπορούμε με κάποιαβεβαιότητα να διατηρήσουμε την ύπαρξή μας, να προσαρμο-στούμε στο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον μας, να συνεννοηθούμε,να προκαθορίσουμε αποτελέσματα, να τα προσδιορίσουμε μεκοινούς τρόπους, να προβλέψουμε, να μνημονεύσουμε, με λίγαλόγια να ζήσουμε καθορίζοντας εμείς οι ίδιοι την τύχη μας καιόχι σαν αποπροσανατολισμένοι και τιποτένιοι.Για να μην επιτρέψουμε την αναρχία, την αβεβαιότητα, την

απόγνωση, την απαισιοδοξία, που δικαιολογεί η αντίθετη � αλλάεξίσου αληθινή � θεώρηση για την πραγματικότητα, δημιουρ-γήσαμε και πιστέψαμε σε πρότυπα ανθρώπων, τρόπου ζωής,ηθικές αξίες, βασισμένοι σε μια μονόπλευρη και εξυπηρετική

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ330

θεώρηση, με συνέπεια αυτές οι αξίες να μην είναι λιγότεροεγωκεντρικές, ανθρωποκεντρικές και αμφισβητήσιμες απ� όσοθα μπορούσαν να είναι και της αντίθετης.Δώσαμε τελικούς σκοπούς στη φύση και στην ανθρώπινη

ιστορία, όπως πιστέψαμε σε μεταθανάτιους κόσμους. Χωρίσαμετην ψυχή από την ύλη. Πιστέψαμε ότι υπάρχει ζωή αναξιοποίη-τη, ότι η αξιοποίησή της εξαρτάται μόνο από έξω και εκ τωνυστέρων. Παραβλέψαμε την αναγκαιότητα των διαφορών στουςανθρώπους, τους χωρίσαμε εύκολα σε καλούς και κακούς, όπωςκάναμε υπέρτατη αξία τη διατήρηση της ανθρώπινης ύπαρξηςή του έθνους και ακόμα αξιολογούμε από μεμονωμένες πράξειςτους. Καταφύγαμε σε θεωρίες περί αγάπης και ελπίδας.Αποδώσαμε στο Θεό επιθυμητές δυνατότητες καιδραστηριότητες. Εξηγήσαμε τον εγωκεντρισμό μας, τηναναγκαιότητα των κακών και όσα μας τρομάζουν με αντίθεουςκαι με κακά πνεύματα. Πιστέψαμε ότι ο κόσμος δημιουργήθηκεγια τον άνθρωπο και ότι αυτός ενεργεί σαν ανεξάρτητο μέροςτου.Έτσι, απορούμε και εξηγούμε, όπως μας αρέσει, γιατί βλέ-

πουμε τα αντίθετα αποτελέσματα παρά τις καλές προθέσεις, ταπρότυπα και τις ηθικές αξίες. Ανακαλύπτουμε την αναγκαιότη-τα της άλλης απαισιόδοξης σκοπιάς με την πολυπλοκότητα τωνανθρώπινων σχέσεων. Διαπιστώνουμε την κατάχρηση της γνώ-σης και των φυσικών δυνατοτήτων, την καταστροφή του φυσι-κού περιβάλλοντος, το θάνατο να παίρνει τις ζωές αδικαιολόγη-τα, απρόσμενα, ανεξάρτητα από αξίες, βλέπουμε φιλοχρήματους,ψεύτες, άδικους να ζούνε περισσότερο, να είναι ευχαριστημένοι,επιτυχημένοι και να δοξάζονται. Ενώ αντιθέτως να βασανίζονται,να πεθαίνουν και να τρελαίνονται φιλήσυχοι, αξιαγάπητοι καιαξιολύπητοι άνθρωποι, συχνά από την ώρα που γεννιόνται, όπωςκαι άθεους να ζούνε αξιοπρεπώς και παραδειγματικά και τις

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 331

επιστήμες ν� ανατρέπουν τις αβάσιμες, εξυπηρετικές καιφαντασιόπληκτες θεωρίες μας. Τότε, το ίδιο δικαιολογημένααμφισβητούμε το Θεό, τις ηθικές αξίες, δε τα υπολογίζουμε στηζωή μας και οι δολοπλόκοι δημιουργούν ψευτοπρότυπα ζωής. Ταφώτα έξω στο σκοτάδι προσελκύουν πολλών ειδών πετούμενα.Η πραγματικότητα διασαλεύει την ευφυολογία και την προ-

κατάληψη όσων πιστεύουν πως είμαστε η επαρκής αιτία τωνπράξεών μας και θα ήθελαν να επιβάλλουν μια κοινή συμπερι-φορά, μια κοινή ηθική προσταγή ή έναν κοινό τρόπο ζωής, πουπεριορίζουν το νόημα της ζωής σε βολικά ανθρωποκεντρικά πρό-τυπα και δικαιολογούν τη ζωή με ορισμένες δραστηριότητες καιεξωτερικούς σκοπούς. Όσο και εκείνων που βρίσκουν λόγους,για να ζούνε απεριόριστα, αστόχαστα, χωρίς ηθικές αρχές, επα-ναπαυμένοι στις επιτυχίες τους, στις στιγμιαίες απολαύσεις καιχωρίς να συνυπολογίζουν τη σκληρή πλευρά της πραγματικότη-τας.

Παρά το ότι έχει προηγηθεί χρόνος χωρίς αρχή, ακόμα υπάρ-χει μέλλον. Το παρελθόν και το μέλλον υπάρχουν πάντοτε σεσχέση με τα περιορισμένα πράγματα. Ακόμα κι αν νοήσουμεμια αρχή του χρόνου για όλο το Σύμπαν, εμείς δε θα πάψουμενα αναρωτιόμαστε για την αιτία της αρχής του και ναδιαπιστώνουμε ότι τα πράγματα δεν έπαψαν να γίνονται. Δενυπάρχει ένα πράγμα ή μια στιγμή εξέλιξης στη σχετικήπραγματικότητα, που να είναι ο τελικός σκοπός για όλα όσαπροηγήθηκαν και δε λείπει το μέλλον, για να καθοριστεί τότεπώς έπρεπε να είναι τα πράγματα και οι σχέσεις τους στοπαρελθόν.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ332

Πέραν αυτού, όταν το μέλλον είναι απρόβλεπτο, τότε δικαιο-λογημένα αμφιβάλλουμε αν τελικά θ� απομείνει τίποτε, για ναδείχνει την ύπαρξη και την ευφυή δραστηριότητά μας, τουλάχι-στον έτσι γενικά, όπως ο σταυρός επάνω στο μνήμα. Αν οι άν-θρωποι που θα γεννιόνται στο μέλλον, θα έχουν τις προδιαθέσειςκαι την ευνοϊκή τύχη να ζουν περισσότερο, χωρίς ασθένειες, χω-ρίς ανισότητες, χωρίς παρανομίες και αδικία, με υπεράνθρωπηδιανοητική ευφυΐα σε μια ευημερούσα κοινωνία, αυτό δε θ� αλ-λάξει σε τίποτε το πως υπήρξαν οι άτυχοι πρόγονοί τους. Δε θαπάψει να είναι αλήθεια πως υπήρξαν αναρίθμητοι άνθρωποι κάθεηλικίας, οι οποίοι αδικήθηκαν, βασανίστηκαν και έχασαν τη ζωήτους από ασθένειες, από φυσικές καταστροφές, κοινωνικές ανα-ταραχές, πολεμικές συγκρούσεις, από τις παρενέργειες της τε-χνολογικής εξέλιξης, οι οποίοι έδωσαν τη ζωή τους για σκοπούςαπραγματοποίητους και ενώ όλοι ήθελαν μια καλύτερη τύχη στηζωή τους. Όπως και πολλές όμορφες στιγμές, που θα μείνουνάγνωστες και ακατάληπτες για τις επόμενες γενεές.Η πραγματικότητα θα διαψεύδει με τον πιο απελπιστικό και

απρόσμενο τρόπο, ενώ η σκιά του παρελθόντος θα εκδικείταιόσους δικαιολογούν τη ζωή με την ιστορική εξέλιξη καιαποσκοπούν να βασίσουν έτσι ανθρωποκεντρικά μια ηθική. Ηπίστη σε μια τέτοια εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας ή γενικάστην ύπαρξη ενός τελικού σκοπού είναι ένας ακόμα ευφυήςτρόπος, για να δικαιολογούμε τις εγωκεντρικές δραστηριότητέςμας, που μόνο για έναν τελικό σκοπό δε γίνονται. Ποιος τελικόςσκοπός μπορεί να δικαιολογήσει τους χιλιάδες νεκρούς όλων τωνηλικιών και τις τρομερές λεπτομέρειες της κάθε περίπτωσης απόένα σεισμό, από έναν πόλεμο, από ένα ναυάγιο και γιατί τα άλλαζωντανά πλάσματα, τα οποία εκμεταλλευόμαστε με όλους τουςδυνατούς τρόπους, να μη θεωρούνται αδικημένα; Θέλουμε ναβρεθούμε στη θέση τους;

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 333

Δεν είμαστε οι επαρκείς αιτίες των δραστηριοτήτων μας καιτων συνεπειών τους, όπως ούτε του εαυτού μας και η πραγματι-κότητα που αντιλαμβανόμαστε και γνωρίζουμε είναι πολύ λιγό-τερη από τη μισή. Γι� αυτό, ειδικότερα, υπάρχουν πάντοτε έμμε-σες, ασταθείς και ασήμαντες επιδράσεις που επηρεάζουν τη ζωήμας, τις ανθρώπινες σχέσεις και ευρύτερα τις εξελίξεις.Αρκεί να διανοηθούμε πώς γίνεται η γνωριμία ανάμεσα στους

ανθρώπους, ειδικότερα των συζύγων που αποφασίζουν σε κάποιαστιγμή να δημιουργήσουν οικογένεια. Για να μην πάμε στα άκρακαι υποστηρίξουμε πως ένα τσίμπημα κουνουπιού μπορεί να σώ-σει ή να καταστρέψει τη ζωή ενός ισχυρού ανθρώπου και να αλ-λάξει η ροή της ιστορίας. Ακόμα και ένα κουνούπι μπορεί ναπροσφέρει... περισσότερα από τη δράση μερικών ανθρώπων. Ανα-ρίθμητες είναι οι λεπτομέρειες που αλλάζουν την εξέλιξη όλωντων πραγμάτων και τις δραστηριότητές μας. Το πιο απρόσμενοαποτέλεσμα, το πιο μικρό στοιχείο και η πιο μικρή μεταβολή έχουνκάποια χρησιμότητα, μια συντελεστικότητα που μέσα στο πέρα-σμα του χρόνου γίνεται μεγαλύτερη. Η λεπτομέρεια κάνει ξεχω-ριστό το κάθε πράγμα και από μια λεπτομέρεια γεννιόμαστε καιπεθαίνουμε.Αν οι κοινωνικές εξελίξεις, τα σημαντικά γεγονότα και οι

εξελίξεις στην ευρύτερη πραγματικότητα δεν επηρεαζόντουσαναπό τις λεπτομέρειες, θα μπορούσαμε ευκολότερα να ταπροβλέψουμε και να τα καθορίσουμε σαν σημαντικά χωρίς τηγνώση μας για τη συνέχεια της εξέλιξής τους και των συνεπειώντους. Δεν είναι πάντοτε τόσο σημαντικά, όπως τα καθορίζουμεεκ των υστέρων, ούτε λεπτομέρειες όλα όσα καθορίζονται σανασήμαντα ή ανάξια λόγου και περιμένουμε μερικές συνέπειεςαπό τη ροή του χρόνου σαν ψήγματα χρυσού. Είναι τόσο δύσκολονα αιτιολογήσεις όσο και να προβλέψεις.Ένα από τα επικίνδυνα της παράνοιας του ανθρώπου είναι η

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ334

περιορισμένη δυνατότητά του ν� αναγνωρίσει την αναγκαιότητα,με την οποία υπάρχουν πολλά που φαίνονται ή είναι σχετικάατελή, τυχαία, άχρηστα ή βλαβερά, και ειδικά την αναγκαιότητα,με την οποία κάποιος μπορεί να συμπεριφερθεί άδικα, άσκοπα,δυσάρεστα, να κάνει λάθη και να διαμορφώνει παράδοξα τοντρόπο ζωής του. Αυτό έχει σαν συνέπεια να μην αναγνωρίζει τιςαιτίες των ατελειών και των διαφορών, ν� αρνείται την ύπαρξήτους ή να διαπιστώσει ορισμένες άλλες άσχετες και συνηθισμένεςαιτίες και επομένως να γίνεται έτσι ο ίδιος άδικος, σκληρός καιβέβαια εγωκεντρικός και ασυνεννόητος. Άνθρωποι με ασυνήθι-στες δυνατότητες ή αδυνατότητες θεωρούνται σαν πόλοι έλξηςτου κακού ή σαν υπεράνθρωποι, σαν φορείς μιας αποσταθερο-ποίησης, παρεκτροπές από το κανονικό, ενώ πολλοί αξιολογού-νται συνολικά από μια μεμονωμένη πράξη τους, τόσοι άλλοιθεωρούνται παράλογοι ή ανόητοι, επειδή έχουν ασυνήθιστα προ-βλήματα και σημαδεύονται για πάντα. Παράνοια πουμετατρέπεται στις χειρότερες μορφές αδικίας με τη συμπεριφοράκαι τις σχέσεις μας.

Λεπτομέρειες, ασήμαντα ή άχρηστα συνήθως εννοούμε με-ρικά πράγματα, δυνατότητες και αλλαγές που δεν επηρεάζουντη συνολική ποιότητα ενός άλλου πράγματος, τη σταθερότητατης ύπαρξής του, τις σχέσεις του με τα άλλα, ειδικότερα τηνανθρώπινη ζωή και τον προσδιορισμό ενός αποτελέσματος. Μελίγα λόγια, εννοούμε την έλλειψη άμεσης σχέσης αιτιότηταςκαι σταθερού προσδιορισμού. Όμως, τα ίδια τα πράγματα μέσαστο χώρο και έτσι όπως δημιουργούνται έμμεσα δε συνδέονταιάμεσα με όλους τους δυνατούς τρόπους και δεν υπάρχουν όλα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 335

στην ίδια στιγμή με τα άλλα. Κάθε τι που συντελεί με πιο άμεσοή σταθερό τρόπο στην ύπαρξη ενός αποτελέσματος είναι γιαεκείνο χρήσιμο και σημαντικό, ενώ ως προς την ύπαρξη μερικώνάλλων αποτελεσμάτων είναι άχρηστο και ασήμαντο. Όλα ταπράγματα είναι χρήσιμα και σημαντικά για εκείνα, με τα οποίασυνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται με πιο άμεσους καισταθερούς τρόπους, ενώ ταυτόχρονα είναι άχρηστα καιασήμαντα για εκείνα, με τα οποία δεν αλληλοεπηρεάζονται άμεσαή με προσδιορισμένο τρόπο. Λ.χ. η έκρηξη ενός πολύ μακρινούαστέρα μπορεί να καταστρέψει έναν εξωγήινο πολιτισμό, ενώσε σχέση με την ύπαρξη των ανθρώπων εδώ είναι μιαλεπτομέρεια, αν όχι τίποτε, όπως και αν γινόταν το αντίθετο.Μια πέτρα στα χέρια ενός ειδικού μπορεί να είναι ανυπολόγι-στης αξίας, ενώ για κάποιον άλλο μια κοινή πέτρα ή χρήσιμηγια διαφορετικούς λόγους.Τα πράγματα, οι σχέσεις και οι δυνατότητές τους επηρεάζο-

νται και αλλάζουν και η συντελεστικότητά τους είναι μεταβαλ-λόμενη. Μέσα στο χρόνο μπορούν να επηρεάζουν και να χρησι-μεύουν με τους ίδιους ή με διαφορετικούς τρόπους, με τα ίδιακαι με διαφορετικά άλλα πράγματα, να δημιουργούν διαφορετικάκαι αντίθετα αποτελέσματα για τα ίδια πράγματα, ενώ η αλλαγήτης στιγμής μιας επίδρασης ή μιας μεταβολής (λ.χ. η ώρα ανα-χώρησης του πλοίου) δημιουργεί άλλες δυνατότητες και απο-τρέπει κάποιες άλλες. Αυτό που ήταν χρήσιμο, σημαντικό καιισχυρό, σε μια άλλη στιγμή και θέση γίνεται άχρηστο, ασήμαντο,ανίσχυρο και το αντίθετο. Η απόδραση ενός κακοποιού μπορείνα επηρεάσει άμεσα τη ζωή μερικών ανθρώπων σ� ένα μακρινότόπο, ενώ πριν θα ήταν γι� αυτούς μια λεπτομέρεια.Η γνώση μας για τα πράγματα, για το πώς αλλάζουν και

συνδέονται σε κάθε στιγμή είναι ανεπαρκής. Το ίδιο ανεπαρκήςείναι για το πώς μπορεί να επηρεαστούν οι δραστηριότητές μας,

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ336

οι συνέπειές τους, οι σχέσεις μας με τους άλλους και οιδυνατότητές μας, όσο πολύ και να γνωρίζουμε εκείνα, με τα οποίασυνδεόμαστε πιο άμεσα. Η πραγματοποίηση μιας δυνατότητας,ένα αποτέλεσμα, μια σχέση μπορεί να εξαρτάται σταθερά καιπιο άμεσα από έναν κοινό τρόπο ή από μερικά σταθερά πράγματα.Αλλά πάντοτε εξαρτάται και πιο έμμεσα από την ύπαρξη πολλώνάλλων πραγμάτων και επιδράσεων, και μπορούν να τηναποτρέψουν με πολλούς τρόπους.

Την πολυσήμαντη επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντοςστη διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου και στο σύνολο τηςζωής μας και πόσο διαφορετικοί θα ήμασταν υπό άλλες περι-στάσεις, αυτά τα διαπιστώνει ο καθένας από την πιο άμεσηεμπειρία του. Για περισσότερες λεπτομέρειες ανατρέχουμε σταπολυάριθμα έργα των ειδικών. Ο επιστημονικός περιορισμός τηςγνώσης στις ανθρώπινες σχέσεις και η δική μας ανάγκη να δί-νουμε απαντήσεις χωρίς χάσιμο χρόνου, δεν πρέπει να μας κάνεινα παραβλέπουμε πως υπάρχει ένα ευρύτερο εξωτερικό περι-βάλλον, στο οποίο έγινε δυνατή η δημιουργία όλων τωνζωντανών πλασμάτων, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου,πριν από τον πολιτισμό του.Επιστημονικοί κλάδοι της ψυχολογίας εξελίσσονται με τη

γνώση για τις σχέσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς με τα φυ-σικά φαινόμενα και με την υλική βιολογική του ύπαρξη. Εξαρ-τόμαστε και επηρεαζόμαστε βιολογικά, εσωτερικά (ψυχικά) καιδιανοητικά με πολλούς τρόπους, με επιδράσεις όχι πάντοτε αντι-ληπτές, με αλλαγές που φαίνονται τυχαίες, με πράγματα πουφαίνονται έξω από το συνηθισμένο κόσμο μας. Όχι μόνο

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 337

διαμέσου της αντίληψης αλλά πιο έμμεσα και διαρκώς από τηνυλοενέργεια, με την οποία είμαστε σαν περιορισμένοι. Όπως απότην ηλιακή δραστηριότητα, από τα ιόντα, από τα χρώματα, απότις ηλεκτρομαγνητικές επιδράσεις, τις κοσμικές ακτινοβολίες,από τις αλληλεπιδράσεις των μικροϋλικών στοιχείων μέσα στακύτταρα, από την ποιότητα της τροφής, του νερού, του αέρα,από το θόρυβο και από την ίδια τη συμπεριφορά μας.Δε χρειάζεται να πάμε μακριά, για να καταλάβουμε τη ση-

μασία των εξωκοινωνικών επιδράσεων στο σύνολο της ζωής μας.Οι άνθρωποι που γεννιόνται, η διάρκεια της ζωής τους, οι δυνα-τότητες και οι σχέσεις τους, οι κοινωνικές και πολιτικές εξελί-ξεις, τα πάντα επηρεάζονται και προκαθορίζονται από τη θέσητους μέσα στο χώρο και στο χρόνο, από τη μορφολογία του εδά-φους, από τα γεωλογικά και ατμοσφαιρικά φαινόμενα (λ.χ. σει-σμοί, ηφαίστεια, κεραυνοί, πηγές ενέργειας κ.λπ.), από τα όριατων ηπείρων, από το γεωγραφικό μήκος και πλάτος, από τηστιγμή της γέννησης, ενώ τα πάντα αλλάζουν, θέλουμε δε θέ-λουμε. Μόνο να διανοηθούμε πως είμαστε ένα μικρό μέρος τηςπραγματικότητας, γίνεται αμέσως αυτονόητο πως δεν είμαστε ημόνη και η σταθερή αιτία των δραστηριοτήτων μας και τωνσυνεπειών τους.Οι παρεμβλητικές εξωκοινωνικές επιδράσεις, οι οποίες μπο-

ρούν ν� αλλάξουν πολύτροπα τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις,τις ανθρώπινες σχέσεις και τους ίδιους τους ανθρώπους, δεν προέρ-χονται μόνο από μια μακρινή απόσταση ή με τον πιο άμεσοτρόπο και η δυνατότητα να επιφέρουν σημαντικές αλλαγές δενεξαρτάται μόνο από μια ποσοτική σχέση καιαποτελεσματικότητα, όπως συνήθως εννοούμε με τις λέξεις«δύναμη» και «ισχύς». Μπορούν να προέλθουν μέσα από τονίδιο τον εαυτό μας, όπως είναι οι μικροβιακές ποιότητες. Σε τελικήανάλυση, οι ανθρώπινες σχέσεις είναι πολύ πιο πολύπλοκες απ�

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ338

όσο αντιλαμβανόμαστε και υπολογίζουμε � και μόνο από τηδιαφορά της χωρικής απόστασης του ενός από τον άλλο.

Η αναγκαιότητα της ατέλειας και η αδικαιολόγητη ανθρω-ποκεντρικότητα σε ορισμένες ηθικολογίες, σε κοινωνικοπολιτι-κούς και σε επιστημονικούς στόχους μπορούν ν� αποκαλυφθούνσαν γυμνή αλήθεια από απλούς στοχασμούς, όπως είναι ο επό-μενος. Στον πλανήτη γη δεν μπορούν να υπάρξουν περισσότεροιάνθρωποι από κάποιο (σταθερό ή όχι) όριο, ταυτοχρόνως καιαπό αυτό βγαίνει ότι ο αριθμός των θανάτων πρέπει να μεγαλώνειτόσο (εξίσου ή όχι σταθερό όριο) όσο για να μην υπερβεί το όριοο πρώτος. Στην εμπειρία βλέπουμε πως μεγαλώνει ο αριθμόςτων θανάτων με τη δημιουργία νέων ή περισσότερων αιτιών (βία,αρρώστιες από την καταστροφή, τη ρύπανση και την κατάχρησητου περιβάλλοντος, νέες επιδημίες κ.λπ.) και με τη διαφορά στηναποτελεσματικότητά τους εξαιτίας της διαφοράς στα πράγματαπου επιδρούν (στις λεγόμενες συνθήκες). Όπως λ.χ. η μεγαλύ-τερη πυκνότητα πληθυσμού μπορεί να έχει συνέπεια μεγαλύτε-ρες καταστροφές και θανάτους από έναν ίδιο σεισμό. Ποια θαήταν η κοινωνική πραγματικότητα και θα υπήρχε η ανθρωπότη-τα, αν έλειπαν πολλά από τα λεγόμενα κακά και αν δεν υπήρ-χαν πολλές άλλες αιτίες θανάτου (πριν από το λεγόμενο φυσικόθάνατο);Οι συνέπειες της ατελούς γνώσης μας για τα πράγματα, της

ανυπαρξίας ενός εξωτερικού τελικού σκοπού και της αναγκαιό-τητας της ύπαρξης των διαφορών, της αλλαγής, των λαθών καιγενικά των ατελειών, δημιουργούν προβλήματα στην απόδοσητης ανθρώπινης δικαιοσύνης και συχνά τη μετατρέπουν σε μη-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 339

χανισμό απόδοσης ανθρώπινης αδικίας. Ένα μεγάλο μέρος απότα κακά στη ζωή μας γίνονται από την ευρύτερη πραγματικότητα,έξω από την ανθρώπινη κοινωνία και δεν εξαρτώνται από αν-θρώπους, ενώ ένα άλλο από εμάς τους ίδιους με επιδράσεις πουδεν μπορούμε (άμεσα ή έμμεσα) ν� αποτρέψουμε ή ν�αποφύγουμε. Πολλές άδικες πράξεις και παρανομίες δε γίνονταιποτέ γνωστές ή τουλάχιστον όταν πρέπει, σκόπιμα ή απόαδυναμία δεν τιμωρούνται, πολλές άλλες δεν τιμωρούνται αρκετάή τιμωρούνται αυστηρότερα με αβάσιμα καθορισμένες ποινέςκαι από αδυναμία διασφάλισης της ποινής. Σε άλλες περιπτώσειςδε θεωρούνται άδικες, γιατί δεν έχουν άμεσες και σταθερέςσυνέπειες στο κοινωνικό σύνολο και γιατί εξυπηρετούν κοινούςσκοπούς. Όπως αντιθέτως θεωρούνται άδικες και παράνομες, γιατίδεν τους εξυπηρετούν, ενώ από ηθική σκοπιά είναι ουδέτερες,ασήμαντες ή μεμονωμένες αδικαιολόγητες πράξεις. Λόχου χάρη,η παραβίαση ενός απαγορευμένου χώρου, η παρουσία ή ηαπουσία άνευ άδειας, η αδυναμία πληρωμής ενός χρέους, ηκατοχή ενός αρχαίου ευρήματος ή ορισμένων άλλων πραγμά-των, η μεταφορά τους, η απώλεια ενός εγγράφου, του όπλου στοστρατό, αυτά από μόνα τους σε πολλές περιπτώσεις δεν αποτε-λούν ηθικά αδικαιολόγητες πράξεις (αν και μπορεί να είναι με-ρικές έμμεσες συνέπειες κάποιων άλλων πράξεων τουπαρελθόντος). Δε λείπουν και οι πλανεμένες δικαστικέςαποφάσεις για λάθος πρόσωπα. Και οι νόμοι, στους οποίουςβασίζεται η δικαιοσύνη και με τους οποίους καθορίζονται ταόρια στις ανθρώπινες σχέσεις, δεν ήταν πάντοτε και παντού οιίδιοι, έχουν ελλείψεις και αλλάζουν, όπως τα κοινωνικοπολιτικάδεδομένα.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ340

Είναι δικαιολογημένο να αναζητάμε έναν επαρκή σκοπό,αλλά είναι αδικαιολόγητο, ανόητο, επικίνδυνο και όχι αυτονόητονα προκαταλαμβάνουμε ότι αυτός δεν είναι επιτελεσμένος καινα βασιζόμαστε στη μελλοντική πραγματοποίησή του, επειδήέτσι μας βολεύει. Το Σύμπαν δεν υπάρχει τυχαία καιαδικαιολόγητα, δεν είναι μια ατέλεια της ανυπαρξίας ούτε χωρίςμια επαρκή αιτία, γιατί είναι άμεσα μόνο από και για τον εαυτότου. Οι ποιότητες των πραγμάτων και οι τρόποι τουαλληλοεπηρεασμού τους είναι πάντοτε η ποιότητα της άμεσης,κοινής και αυτοτελούς πραγματικότητας, η οποία συνεχίζειανέκαθεν να γίνεται σε σχετικά μικρότερες στιγμές, ενώ αυτήυπάρχει ανέκαθεν τελειοποιημένη μέσα στα όρια μιας ευρύτερηςστιγμής. Η πολλαπλότητα των πραγμάτων υπάρχει σχετικά καιεξωτερικά με την έλλειψη, την εξάρτηση, τη διαφορά, τηναστάθεια, στη στιγμή που το κοινό σύνολό τους έχει γίνει πριναπό τη δική τους στιγμή και αποτελεί την κοινή ουσία, την άμεσηή διανοητική αρχή της σχετικής ύπαρξής τους.Έτσι, σχετικά εκ των υστέρων μέσα στο χρόνο τα πάντα είναι

και γίνονται έμμεσα σαν μέρη, χωρίς μια επαρκή έμμεση αιτίακαι χωρίς αυτοτέλεια, αλλά είναι ανέκαθεν και επαρκώςαιτιολογημένα από το σύνολό τους. Η επαρκής αιτιο-δικαιολό-γηση της ύπαρξής τους έχει γίνει άμεσα-εσωτερικά από το Θεόκαι αυτή δεν είναι ο άμεσος σκοπός τους. Στην ουσία εκείναείναι ο ίδιος ο Θεός σαν ατελής μέσα στο χώρο και στο χρόνο.Αντιστρόφως, ο Θεός είναι ο αυτοτελής και κοινός Εαυτός τους.Αντιθέτως, η ύπαρξη πολλών πραγμάτων και διαφορετικών ποιο-τήτων ζωής είναι δυνατή, γιατί δεν πρέπει να είναι πραγματο-ποιημένος ένας τέτοιος σκοπός και να υπάρχουν πολλοί Θεοί (=αυτοτελείς υπάρξεις). Μπορούμε να δούμε τον κόσμο με δυοαντίθετους τρόπους: σε εξέλιξη ή σταθερό, σαν αφηρημένη, εξω-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 341

καθορισμένη και τυχαία υλική ύπαρξη ή σαν συνολική ποιότηταάμεσα αυτοκαθορισμένη. Είναι και οι δυο αληθινοί.

Ο Θεός είναι ανέκαθεν και παντού η αυτοτελής αυτογνωσία,με την οποία υπάρχουν και ενεργούν όλα τα πράγματα σαν εξω-τερικά μέρη με εξωτερικές αιτίες, με ατελή γνώση και έξω απότον εαυτό τους (εξωστρεφώς και εγωκεντρικώς), αλλά πάντοτεμέσα σε αυτόν. Γι� αυτό από την αναγκαιότητα να είμαστε ατε-λείς και από την αδυνατότητα να γίνουμε αυτοτελείς ή άμεσααυτοπροσδιορισμένοι (και ευτυχισμένοι) δε βγαίνει το συμπέ-ρασμα ότι όλες οι πράξεις δικαιολογούνται ηθικά (δηλ. από τοΘεό), όπως αν είχαν μια επαρκή αιτία. Βγαίνει το αντίθετο,δηλαδή ότι η ατέλειά μας έχει σαν πιο άμεση συνέπεια τηνεξωτερική μας δραστηριότητα και πιο έμμεσα όλες τις άλλεςσυνέπειες. Στην ουσία, ο αυτοτελής Θεός είναι η εσωτερικήαιτιολόγηση της συμπεριφοράς σε όλα όσα αυτός θα ήταν καιθα είχε πράξει σαν ατελής μέσα στο χρόνο και στην εξέλιξήτου. Δηλαδή είναι η εσωτερική αρχή που προσδιορίζει τιςσυνέπειες με αμερόληπτο τρόπο και όχι μονομερώς μόνο απόμερικές εξωτερικές αιτίες. Τα πράγματα δε δημιουργούνται καιδε συνδέονται με απομονωμένες σχέσεις φυσικής, χημείας,αστρονομίας, οικονομίας, γενικά των εξειδικευμένωνεπιστημών.Είναι άμεσα μέρη μιας σύνθετης αυτοκαθορισμένηςύπαρξης, από την αυτοτέλεια και την αυτογνωσία της οποίαςεξαρτώνται οι ειδικότερες σχέσεις στις υλικές-έμμεσεςαλληλεπιδράσεις (σαν μια ηθική της έμμεσης-υλικήςαλληλεπίδρασης).

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ342

Η ηθική είναι η άμεση δικαιολόγηση της ύπαρξης με την αυ-τογνωσία σαν τρόπο ύπαρξης και η απόδοση της δικαιοσύνηςείναι η ανάλογη συνέπεια προσδιορισμένη αμερόληπτα και όχιμονομερώς. Ο Θεός είναι η Ηθική και η Δικαιοσύνη, που πραγ-ματοποιείται σχετικά έμμεσα από την ίδια την ποιότητα, τιςσχέσεις και τις δραστηριότητες των περιορισμένων �υλικά, βιο-λογικά και εσωδιανοητικά � πραγμάτων. Η ηθική και η απόδοσηδικαιοσύνης μέσα στο Σύμπαν δεν είναι τίποτε άλλο από την αρχήτου προσδιορισμού, της αιτιοκρατίας και της συνέπειας στα σύνθετακαι έμβια πράγματα με το συνεπηρεασμό του άμεσου συνόλουτους. Από την ποιότητά τους δημιουργούνται οι ανάλογεςδραστηριότητες, σχέσεις και συνέπειες και ξανά αυτά τα τελευταίασυντελούν στη διαμόρφωση της ποιότητάς τους και της εμπειρίαςτους.

Αν δεν υπήρχε ατέλεια, δηλ. διαφοροποίηση, περιορισμόςκαι μερικότητα, τότε δε θα υπήρχε εξωτερικότητα, πολλαπλότητα,αλληλοεπηρεασμός, σχέσεις, σύνθεση, εξέλιξη. Με τη διαφοράότι η ατέλεια υπάρχει σχετικά ανάμεσα στα έμμεσαδιαμορφωμένα πράγματα (δηλαδή συνδέεται με την εμμεσότητακαι με τη διαφορά χρόνου), ενώ οι δυνατότητες και οι τρόποιτων σχέσεών τους είναι προκαθορισμένες από το πάντοτεπροηγούμενο σύνολό τους. Η ατέλεια είναι η έμμεση αρχή όλωντων υπάρξεων, της αλλαγής, της συνέπειας και των σχέσεων. Οιελάχιστες στιγμές, στις οποίες γίνεται έμμεσα η ΣυμπαντικήΠοιότητα, δηλαδή η ύλη, είναι η πιο αφηρημένη πραγματικότητακαι μπορεί να θεωρηθεί σαν την πιο μεγάλη έλλειψη.Οι σχέσεις και οι δραστηριότητες των πραγμάτων προϋπο-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 343

θέτουν να είναι περιορισμένα, διαφορετικά, να επηρεάζουν καινα επηρεάζονται με διαφορετικούς τρόπους και σαν έμβια ν�αντιλαμβάνονται και να γνωρίζουν περιορισμένα και ξανά μεδιαφορετικούς τρόπους και με μια λέξη να είναι ατελή. Συνεπώς,έλλειψη εσωδιανοητικών και ηθικών ατελειών θα σήμαινεέλλειψη διαφορών, σχέσεων, δυνατοτήτων και δραστηριοτήτωναπό την ίδια την ποιότητά τους και από τους τρόπουςαλληλεξάρτησής τους, στις οποίες οι πρώτες έχουν την αρχή καιτην ουσία της σχετικής ύπαρξής τους. Με λίγα λόγια θα σήμαινεέλλειψη εξωτερικότητας και χρονικής διαφοράς.

Η αναγκαιότητα να είναι τα πράγματα περιορισμένα, με ελ-λείψεις (ή δυνατότητες), με διαφορές, αστάθεια, εξάρτηση, μεπεριορισμένη εμπειρία και γνώση (δηλ. με προσαρμοστικές καιεσωδιανοητικές ατέλειες) μέσα σ� ένα περιβάλλον μαζί με άλλαατελή πράγματα, είναι η ίδια αναγκαιότητα, με την οποία συ-μπεριφέρονται και αλλάζουν τις σχέσεις τους προς το εξωτερικότους. Η αναγκαιότητα να υπάρχουν με υλικούς, βιολογικούς καιεσωδιανοητικούς περιορισμούς προσδιορίζει και σχετικά δικαιο-λογεί τις δραστηριότητες και τις σχέσεις, με τις οποίες δε θ�αποσταθεροποιείται η ποιότητά τους. Αντιστρόφως, ηαναγκαιότητα αυτών των προσαρμοστικών δραστηριοτήτων καιτων σχέσεών τους προσδιορίζει και έμμεσα δικαιολογεί ξανά τηνύπαρξή τους με τις ατέλειές της και έχουν κάποιες απο-σταθεροποιητικές συνέπειες.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ344

Τα πράγματα αρχίζουν να υπάρχουν σαν εξωτερικά μέρημέσα στη σχετική περιβάλλουσα πραγματικότητα και έχουνμερικές δυνατότητες, η πραγματοποίηση των οποίων δεν είναιανεξάρτητη από τη συμπεριφορά τους. Η ύπαρξη τωνδιαφορετικών στοιχείων, δυνατοτήτων και σχέσεων σταπεριορισμένα πράγματα, ακόμα και στα πιο όμοια, αντανακλάταιστην εσωδιανοητική ποιότητα των έμβιων μερών και στιςδυνατότητες των εσωτερικών φαινομένων. Έτσι, οι εξωτερικέςδραστηριότητες των έμβιων μερών και το περιβάλλον τουςεπηρεάζουν διαρκώς τα βιώματά τους, δηλ. αυτά που αισθάνο-νται, προσέχουν και γνωρίζουν, και ξανά τους δημιουργούν δυ-νατότητες, για ν' αυτοεπηρεάσουν άμεσα-διανοητικά τηνεξωτερική συμπεριφορά τους. Η πραγματικότητα που περιορίζειένα έμβιο μέρος συνδέεται μαζί του με πιο έμμεσους τρόπουςκαι είναι εξωτερική (σε σχέση με τους τρόπους που είναι η δικήτου ποιότητα σαν άμεση). Γι� αυτό η εμπειρία και η γνώση τηςεξωτερικής πραγματικότητας δεν είναι η ίδια σε σχέση με τηνποιότητα και τις δυνατότητες των άλλων έμβιων μερών.Είναι από τα αδικαιολόγητα λάθη της επιστήμης και των

εξειδικευμένων ο απρόσεκτος περιορισμός στην έννοια των βιο-λογικών φαινομένων, στα ξεχωριστά αντιληπτά μέρη και στιςπιο σύνθετες υλικές αλληλεπιδράσεις των βιολογικών μερών, δια-τηρώντας έτσι ένα διαχωρισμό από τα εσωτερικά και διανοητικάφαινόμενα, ο οποίος συσκότισε τις σχέσεις τους και επέτρεψε τηφαντασιοκοπία. Οι εσωτερικές δραστηριότητες και δυνατότητεςδεν υπάρχουν μόνο σαν αφηρημένες έννοιες μας. Είναι η ίδια ηουσία που εμείς αντιλαμβανόμαστε έμμεσα-εξωτερικά σαν υλοε-νέργεια, η ίδια η ουσία μαζί με τις τροποποιήσεις της και στοσύνολό της ταυτόχρονα. Ειδικά εμείς, που βλέπουμε τις δυνατό-τητες της φυσικής των μικροαλληλεπιδράσεων και της μοριακήςβιολογίας και γίνεται διαρκώς πιο γνωστό πώς συνδέονται τα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 345

εσωτερικά φαινόμενα με τα βιολογικά, δείχνει έλλειψη ευφυΐαςνα μιλάμε για την ψυχή σαν να ήταν μια άυλη ύπαρξη ή χωρίςποιότητα και αστάθεια. Πρέπει να τη θεωρούμε σαν το συνολικόαποτέλεσμα ενός πολύτροπου αυτοπροσδιορισμού και εμπειρικήςδιαμόρφωσης σε διαρκή αλληλοεπηρεασμό με την υπόλοιπηπραγματικότητα και με δυνατότητες, οι οποίες δεν είναι σταθεράπραγματοποιημένες ή διαρκώς με τους ίδιους τρόπους.Διαφορετικά, όταν μιλάμε για την ψυχή, τη διάνοια, τη θέληση,τη διάθεση, όπως όταν μιλάμε για ξεχωριστά πράγματα καιποσότητες, παρεκτρεπόμαστε, όπως αν διαπιστώναμε ότι ταμάτια όλων των ανθρώπων βλέπουν τα ίδια ή στις ίδιες στιγμέςκαι ότι οι δυνατότητές τους δεν επηρεάζονται διαρκώς από τιςυπόλοιπες βιολογικές δραστηριότητες.

Η διάνοια δε γνωρίζει και δεν επηρεάζει μια εξωτερική πραγ-ματικότητα ανεξάρτητη από αυτήν την ίδια, γνωρίζει καιεπηρεάζει ταυτοχρόνως μια περιορισμένη εσωτερικήπραγματικότητα. Δηλ. την άμεση ποιότητά της που είναι μεαυτούς τους τρόπους σε σχέση με το εξωτερικό της. Η πράξη(σαν μια στιγμή της συμπεριφοράς) ή ευρύτερα η εξωτερικήδραστηριότητα επηρεάζει την ποιότητα και τις δυνατότητες τουεσωδιανοητικού κόσμου (δηλ. αυτά που βλέπει, ακούει, γενικάαισθάνεται, προσέχει, διατηρεί, στοχάζεται) και αντιστρόφως, οεσωδιανοητικός κόσμος αυτοεπηρεάζεται με όσα αισθάνεται,γνωρίζει, προσέχει κ.λπ. Έτσι ξανά με αυτές τις εσωδιανοητικέςδραστηριότητες επηρεάζονται, δημιουργούνται και καθορίζονταιοι εξωτερικές και προσδιορίζονται συνέπειες έξω από το ίδιο, οιοποίες ξανά τον επηρεάζουν με κάποιους τρόπους άμεσα και πιο

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ346

έμμεσα. Η ποιότητα της εμπειρίας και της ζωής δεν υπάρχειούτε είναι ανεξάρτητη από το πού, πότε και πώς είναι η έμβιαποιότητα σαν υλική σύνθεση και σαν εσωδιανοητική ενότητα.Με άλλα λόγια, οι τρόποι, με τους οποίους γίνεται άμεσα,εξαρτώνται από τους τρόπους, με τους οποίους γίνεται έμμεσακαι αντιστρόφως. Το έξω επηρεάζει και διαμορφώνει διαρκώςτο έσω και αντιστρόφως.

Απαρχής κάθε έμβια ποιότητα είναι επηρεασμένη καιδιαμορφωμένη σαν ένα μέρος μέσα σε μια ευρύτερηπραγματικότητα. Η σταθερότητα της ύπαρξής της εξαρτάται απότην εξωτερική δραστηριότητά της ανάμεσα στα άλλα πράγματα,με τα οποία έχει δυνατότητες και εκείνα μπορούν να χρησιμεύουνμε πολλούς τρόπους. Η άμεση γνώση της για εκείνα από τιςαισθήσεις, η αντίληψη για την ποιότητα και τις δυνατότητέςτους, η διαμόρφωσή της με τη διανοητική δραστηριότητα πάνωστις εμπειρικές αντιλήψεις, δημιουργούν αναρίθμητεςδυνατότητες, για να επηρεάσει και να καθορίσει άμεσα-διανοητικά τη συμπεριφορά της.Η αντίληψη και η γνώση των έμμεσων πραγμάτων, των δυ-

νατοτήτων και των σχέσεών τους είναι συγχρόνως έλλειψη γνώ-σης πολλών άλλων και έτσι ξανά είναι έλλειψη γνώσης των γνω-στών πραγμάτων. Γιατί τα τελευταία δεν είναι ποτέ τελείως άσχε-τα ή ανεπηρέαστα από εκείνα τα άλλα, τα οποία αγνοούμε.Προτρέπουν σε εξωτερικές γνωστικές δραστηριότητες, χωρίς ποτένα διαμορφώνουν μια τέλεια γνώση κανενός πράγματος. Ηγνώση περιορισμένων πραγμάτων είναι περιορισμένη και οιδυνατότητές τους γίνονται δυνατότητες στη διανοητική

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 347

δραστηριότητα. Η αντίληψη, η διαμόρφωση εμπειρίας και ηγνώση των εξωτερικών πραγμάτων δημιουργεί την εσωτερικήδυνατότητα αυτοεπηρεασμού (της διάνοιας) και τουαυτοκαθορισμού της εξωτερικής συμπεριφοράς. Έτσι, η ποιότη-τα, οι δυνατότητες, οι σχέσεις και η ύπαρξη της ζωής (και τηςεμπειρίας) επηρεάζονται με πολλούς και ασταθείς τρόπους, οιοποίοι εξαρτώνται και δημιουργούνται άμεσα από την έμβιαποιότητα και όχι μόνο από τα εξωτερικά της πράγματα. Η εξω-τερική δραστηριότητα, η δημιουργία και η πραγματοποίηση ανα-ρίθμητων δυνατοτήτων ανάμεσα στα πράγματα, συνδέεται μετην ανεπαρκή γνώση της κοινής πραγματικότητας (ή του Θεού),με τη σχετική γνώση των περιορισμένων πραγμάτων, τηνπαρανοϊκότητα, το σχετικό αποπροσανατολισμό και είναιταυτοχρόνως διανοητική. Η εξωτερική δραστηριότητα είναισυγχρόνως εσωδιανοητική και αλληλοδιαμορφώνονται.

Από την πρώτη στιγμή, στην οποία επιτρέπεται να πούμεπως υπάρχουμε, συνεχίζουμε να διαμορφωνόμαστε βιολογικά(σαν έμμεση ύπαρξη) και εσωδιανοητικά, όχι ανεπηρέαστα καιαπροκαθόριστα από την αρχική ποιότητα και τις δυνατότητεςτης ύπαρξής μας. Με τη δυνατότητα του έμβιου μέρους και ειδικάτου ανθρώπου να αντιλαμβάνεται, να διατηρεί, να χρησιμοποιείκαι να εξελίσσει τη γνώση του (για την ποιότητα και τις δυνα-τότητες των πραγμάτων σε σχέση με την ύπαρξή του), με αυτήτη διανοητική δυνατότητά του επηρεάζει και καθορίζει μεάμεσους τρόπους την εξωτερική συμπεριφορά του. Κατάσυνέπεια τους τρόπους με τους οποίους είναι ή γίνεται άμεσα,τους επηρεασμούς του από τις εξωτερικές επιδράσεις, την

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ348

εμπειρία του και ευρύτερα την ποιότητα της ζωής του. Ωστόσο,η εμπειρία, η γνώση και η μελλοντική δραστηριότητά του, είναιως ένα μέρος προκαθορισμένη από την αρχική ποιότητα και τιςδυνατότητες της βιολογικής και της εσωδιανοητικής ύπαρξήςτου. Η οποία προσδιορίζεται σαν έμμεση και προκαθορίζεταιαπό τη θέση, τη στιγμή και την ποιότητα των πραγμάτων, απότα οποία αρχίζει να υπάρχει σαν εξωτερικό με πιο άμεσο τρόπο.

σελ. 349

II. Για την παράνοια και τον εγωκεντρισμό.

Η σταθερότητα των τρόπων με τους οποίους είναι άμεσακάθε έμβια ύπαρξη, με την οποία προσδιορίζεται άμεσα ή έμμεσαη εξωτερική συμπεριφορά της, προσαρμόζεται στο περιβάλλοντης και διαμορφώνεται συνεχώς η ποιότητά της, χωρίς ποτέ ναγίνεται αυτοτελής, μόνο άμεσα αυτοπροσδιορισμένη ή με τέλειααυτογνωσία μπορεί να θεωρηθεί ειδικότερα και να ονομαστεί«εγωκεντρικότητα».Οι πρώτες δραστηριότητες μιας έμβιας ύπαρξης επηρεάζο-

νται και διαμορφώνονται με τους ανάλογους τρόπους, για ναδιατηρείται όπως είναι άμεσα σαν σταθεροποιημένη ποιότητα(σαν αυτοβεβαίωση) και για να αποτρέπει τις αποσταθεροποιη-τικές επιδράσεις του περιβάλλοντος. Με την ίδια προδιάθεσηκαι σκοπό διαμορφώνονται και των άλλων έμβιων υπάρξεων. Οαυτοσκοπός τους πραγματοποιείται μέσα σ� ένα κοινόπεριβάλλον, μέσα στο οποίο επηρεάζονται με μερικούς κοινούςτρόπους και έχουν μερικές κοινές δυνατότητες και συνεπώς μετη χρησιμοποίηση μερικών ίδιων πραγμάτων, με τα οποίαμπορούν και οι άλλες έμβιες υπάρξεις να διατηρηθούν και ναπροστατευτούν. Έτσι δημιουργείται η αρχή της κοινωνικότητας(ή της κοινής εγωκεντρικότητας), δηλαδή η αρχή για την κοινήκαι συλλογική δραστηριότητα και για τη δυνατότητα τηςαντιπαράθεσής τους. Η ίδια η αντιπαράθεση μπορεί να έχει σαναποτέλεσμα την υπερίσχυση του ενός με την καταστροφή, τον

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ350

περιορισμό ή την απομάκρυνση της εχθρικής ύπαρξης ήαντιθέτως μια σχέση αλληλοϋποστήριξης, φιλίας καισυνεργασίας. Από εκεί αρχίζουν οι ευρύτερες ομαδοποιήσεις μετη φιλική συνύπαρξη, τη διαμόρφωση κοινής εμπειρίας, κοινώντρόπων συνεννόησης και οι πολύτροπες αντιπαραθέσεις ανάμεσαστις διαφοροποιημένες ομάδες.

Για να μπορεί μια έμβια ύπαρξη, ειδικά η ανθρώπινη, ν�αποδώσει υπέρ μεγάλη σημασία και προσοχή στις δυνατότητεςμερικών πραγμάτων, σε μια τυχαία σχέση της μ� ένα πράγμα, μ�έναν άνθρωπο, στις σχέσεις των άλλων, ν� αρκείται στη γνώσητης για την ύπαρξη και τις δυνατότητες μερικών πραγμάτων, ταοποία της χρησιμεύουν, ν� αρκείται στην ύπαρξή της ανεξάρτητααπό την ποιότητα και τη διάρκειά της, πρέπει αντιθέτως να μηνμπορεί ν� αποδώσει αρκετή σημασία στην άμεση δυνατότητάτης να γνωρίζει, να μην αναζητάει την αρχή της ύπαρξης τωνπραγμάτων, τα όρια του χρόνου και τις αιτίες των δραστηριοτήτωντης. Γενικά, πρέπει να διαμορφώνει τις δραστηριότητές της επη-ρεασμένη και παρασυρμένη από το πιο άμεσο περιβάλλον τηςκαι ανεξάρτητα από τη συμφωνία με την αλήθεια, το δίκαιο καιαν εξελίσσεται ή όχι η άμεση ποιότητά της. Αυτή η γενική προ-σαρμογή και αυτοσυντήρηση είναι δυνατή, γιατί η ύπαρξή τηςαρχίζει και διαμορφώνεται έμμεσα σαν ένα άλλο εξαρτημένομέρος με περιορισμένη γνώση και με μεγάλη άγνοια για τηνάμεση κοινή πραγματικότητα. Χωρίς ποτέ να είναι η επαρκήςαιτία του εαυτού της, της γνώσης της ή των πράξεών της καιχωρίς τη φωτισμένη θέληση να γνωρίσει την άγνοιά της.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 351

Η δραστηριότητα για τη διατήρηση της ζωής έχει επαρκή αιτίαάμεσα την ύπαρξη της ζωής (και του Θεού), η οποία είναι στηνουσία της μια ευχάριστη εμπειρία του κόσμου, γιατί είναιδικαιολογημένη εκ των προτέρων ανεξάρτητα από τις ανθρώ-πινες αξίες και σκοπούς. Η χαρά της γνώσης είναι η ουσία τηςζωής και η ατέρμονη επανάληψη της ύπαρξης είναι η ατέρμονηεπανάληψη της χαράς.Ωστόσο, η έλλειψη εσωτερικής αυτοτέλειας και επαρκούς

αυτογνωσίας, η παρασυρμένη διανοητική δραστηριότητα προ-τρέπει σε δραστηριότητες, οι οποίες δεν αποσκοπούν μόνο στηδιατήρηση της ύπαρξης και δεν τη δικαιολογούν επαρκώς. Ηδιαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου με περιορισμένη γνώση τηςπραγματικότητας, ο περιορισμός της αντίληψης σ� ένα μικρόμέρος της και σε μια μικρή στιγμή, ο καθορισμός τηςσυμπεριφοράς με τέτοια ελλιπή και παραμορφωμένη γνώση, μελίγα λόγια η παρανοϊκότητα είναι η αρχή της εξωστρεφούςδιανοητικής δραστηριότητας (για την έμμεση αιτιοδικαιολόγησητης ύπαρξης) και του εγωκεντρισμού.Ο εγωκεντρισμός είναι η διαμόρφωση του εσωτερικού και

εξωτερικού τρόπου ζωής με αποπροσανατολισμένη και περιο-ρισμένη διανοητική δραστηριότητα. Δεν είναι μόνο η θεωρητικήυπερεκτίμηση του εαυτού μας ή η υποτίμηση των άλλων εξωτε-ρικευμένη στις λέξεις. Είναι γενικά η άγνοια, η διαστρεβλωμένηέννοια για τον εαυτό μας, για τη ζωή, για την κοινή πραγματικό-τητα, για την επαρκή αξιοποίηση της ζωής, η έλλειψη σκόπιμηςαυτενέργειας για την εσωδιανοητική έλιξη, για την αναζήτησητης αλήθειας, η μεροληψία, με λίγα λόγια είναι η παρανοϊκότητασε σχέση με τον εξωτερικό κόσμο. Η εξωτερική δραστηριότηταείναι ταυτοχρόνως διανοητική και η αποπροσανατολισμένη διά-νοια καθορίζει δραστηριότητες, με τις οποίες δε διατηρείταιαπλώς η ύπαρξή της, αλλά την δικαιολογεί (και την εξυψώνει)

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ352

μ� έμμεσο τρόπο, διατηρώντας έτσι την άγνοια, τον αποπροσα-νατολισμό, τον εγωκεντρισμό και γενικά την ανεπάρκειά της.

Ο εαυτός μας πιο άμεσα είναι η ποιότητα της εμπειρίας καιτης γνώσης που διατηρούμε, διαμορφώνουμε και στοχαζόμαστε.Πιο έμμεσα (σαν απρόσεκτος και άγνωστος) είναι ένας ασύλλη-πτος αριθμός δυνατοτήτων εμπειρίας, είναι έξω από το σχετικόπαρόν μας και σε τελική ανάλυση όλο το Σύμπαν, στο οποίοείμαστε άμεσα. Δεν είμαστε η επαρκής αιτία του εαυτού μαςκαι των δραστηριοτήτων μας, ούτε τον γνωρίζουμε στο σύνολότου και συμπεριφερόμαστε προς το εξωτερικό μας επηρεασμένοιαπό εξωτερικές αιτίες.Εξαρχής δεν είμαστε η κοινή και αυτοτελής πραγματικότη-

τα και η γνώση μας δεν είναι μόνο για την ποιότητα και τιςδυνατότητες του άμεσου εαυτού μας. Είναι και για την ποιότητα,τις δυνατότητες και τις σχέσεις των εξωτερικών πραγμάτων. Μεσυνέπεια ο καθένας να γνωρίζει ένα διαφορετικό εαυτό, γιατί τογνωρίζουμε συγχρόνως σαν έμμεσο με τις σχέσεις του ανάμεσασε άλλα περιορισμένα πράγματα και με μερικούς από τουςδυνατούς τρόπους. Επομένως, με αυτήν τη σχετική καιπεριορισμένη γνώση δε συμπεριφερόμαστε προσδιορισμένοι μόνοαπό τον άμεσο εαυτό μας (ή από το Θεό), ούτε μόνο για αυτόν.Δεν μπορούμε να αποσκοπούμε μόνο άμεσα στον εαυτό μας,όπως ούτε να τον επαναπροσδιορίζουμε σταθερά, δηλαδή ανε-πηρέαστα από εξωτερικές επιδράσεις. Στρεφόμαστε έμμεσα στονεαυτό μας, επηρεάζοντας και διαμορφώνοντας το εξωτερικό μας,πραγματοποιώντας και δημιουργώντας μερικές δυνατότητες, απότις οποίες εξαρτάται η αμεσότητά του, χωρίς ωστόσο να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 353

γινόμαστε αυτοτελείς και να τελειοποιείται η αυτογνωσία και ηβεβαιότητά μας.

Η ευρύτερη συμπεριφορά μας, οι δραστηριότητές μας σε όλητη διάρκεια της ύπαρξής μας εξωτερικεύουν στοιχεία και δυνα-τότητες του εσωδιανοητικού μας κόσμου. Την ποιότητα της αυ-τογνωσίας μας, των ελλείψεών της, τη βεβαιότητα και την αβε-βαιότητα μας, τι μας ευδιαθέτει να γνωρίζουμε στο βιβλίο τηςαντιληπτής πραγματικότητας. Συγχρόνως επηρεάζουν καιδιαμορφώνουν την εσωδιανοητική δραστηριότητα, όπως η γλώσ-σα των αφηρημένων εννοιών. Όταν χαιρόμαστε ή το αντίθετο,υπάρχει ένας κοινός λόγος, τον οποίο εμείς δε γνωρίζουμε πά-ντοτε ή συνολικά. Ο κοινός λόγος, για τον οποίο πάντοτε χαιρό-μαστε ή λυπόμαστε ανεξάρτητα από την ποιότητα τωνειδικότερων αιτιών και τρόπων που επιφέρουν αυτές τις κοινέςδιαθέσεις, είναι η ποιότητα της άμεσης έννοιας που έχουμε γιατον εαυτό μας και η βεβαιότητα ή η αβεβαιότητα, την οποίαβιώνουμε γι� αυτήν. Δηλαδή, αρέσουμε με αυτήν την έννοιαστον εαυτό μας ή αντιθέτως. Από την ποιότητα αυτών των αιτιών(ή λόγων) και των δραστηριοτήτων μας εξαρτάται γενικά ποιοςείναι ο εαυτός που μας αρέσει, διατηρούμε και δοξάζουμε.Αν η εξωτερική συμπεριφορά και οι εξωτερικές επιδράσεις

δεν ήταν επηρεασμός της εσωδιανοητικής ύπαρξής μας και ανσε τελική ανάλυση δε δημιουργούσε γνώση του εαυτού της (ηοποία αποτελεί άμεση δημιουργική δυνατότητα για παρά πέρααυτοδιαμόρφωσή της και καθορισμό πράξεων), τότε καμιά άλληαιτία και καμιά πράξη δε θα μπορούσε να μας ευχαριστήσει ήνα μας δυσαρεστήσει. Δε μας ευχαριστούν (ή δυσαρεστούν) μόνο

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ354

τα πράγματα, μας ευχαριστούν οι δυνατότητες που δημιουργούμεή πραγματοποιούμε στον εαυτό μας και η ποιότητα της έννοιαςπου διαμορφώνουμε γι� αυτόν με τη χρησιμότητα τωνπραγμάτων και με τις σχέσεις μας.Δε θέλουμε ανεξάρτητα από τον εαυτό μας και η αιτία που

θέλουμε (όπως και της αντίληψής μας) δεν είναι μόνο τα εξωτε-ρικά πράγματα και οι δυνατότητές τους. Είναι και η γνώση αυτώντων πραγμάτων και σε τελική ανάλυση είναι η ποιότητα τηςέννοιας για τον εαυτό μας. Δεν πράττουμε ανεξάρτητα από τηνποιότητα του εαυτού μας και δε στοχεύουμε στην αυτοδιατήρη-ση μιας αφηρημένης ύπαρξης. Στοχεύουμε και πράττουμε μετους ανάλογους τρόπους για τη σταθεροποίηση-δικαιολόγησητης ζωής με τέτοια ποιότητα, με τέτοια έννοια για τον εαυτό τηςκαι για να είμαστε με όσα πράττουμε και στοχεύουμε. Όταν μαςκαταστρέφουν ένα περιουσιακό στοιχείο, θα πονέσουμε όχι μόνογια την καταστροφή ενός εξωτερικού πράγματος, αλλά γιατί σετελική ανάλυση η γνώση- έννοια, με την οποία διαμορφώνεταιο εαυτός μας, θα αποσταθεροποιηθεί, (γίνεται αβέβαια) με τηγνώση του επηρεασμού πολλών άλλων δυνατοτήτων και σχέσεων,που συνδέονται με αυτήν την εξωτερική καταστροφή.Σε τελική ανάλυση, μπορούμε να πούμε ότι όλοι αναζητούν

και δε θέλουν τίποτε άλλο εκτός από την αυτογνωσία (ή τοΘεό), τη βεβαιότητα και τη σταθερότητα της αυτοτελούς ύπαρξης,γιατί η εξωτερική δραστηριότητα είναι ταυτοχρόνωςεσωδιανοητική και χωρίς την τελευταία η πρώτη είναι αδιανόητηκαι ακαθόριστη.

Η αυταπάτη ότι είμαστε η μόνη αιτία των πράξεών μας

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 355

προέρχεται από την άγνοια της επαρκούς αιτίας των σχετικώνκαι έμμεσων πραγμάτων και της κοινής εσωτερικής πραγματι-κότητας, ενώ διαπιστώνουμε άμεσα πως είμαστε πραγματικά μιααιτία στις δραστηριότητές μας. Από την άλλη, η δραστηριότηταχωρίς σκόπιμη αυτενέργεια για εσωτερική ανέλιξη, η αυταπάτητης τελειότητάς μας και ότι δε χρειάζεται ν� αλλάξουμε άμεσαεμείς οι ίδιοι, προέρχεται από τον άμεσο και εκ των προτέρωναυτοπροσδιορισμό μας. Από τη σταθερότητα του εαυτού μας (οοποίος είναι σαν ένα μέρος του Τελειωμένου Χρόνου) και απότην άμεση διαπίστωση της αναγκαιότητας να ενεργούμε σανμέρη αλληλοεξαρτημένα, ενώ αγνοούμε τη ΣυμπαντικήΤελειότητα και συχνά την ίδια την ύπαρξή μας, (η ουσιαστικήαρχή της οποίας είναι εσωτερική). Η αντίθεση της μιας αυταπάτηςως προς την άλλη είναι συνέπεια της σχετικότητας της ατέλειάςμας, που είμαστε σαν ένα μέρος ενός κοινού και αυτοτελούςΕαυτού και έτσι πραγματικά μια εσωτερική αιτία, ενώ σχετικάαντίθετα δεν είμαστε αυτοτελείς και η επαρκής αιτία του εαυτούμας.

Ο άνθρωπος ξεχωρίζει στον εσωτερικό κόσμο του απ� όλατα άλλα ζώα και με αντιληπτό τρόπο από τα έργα και από τιςδημιουργικές δραστηριότητές του. Η κυρίαρχη διαφορά τουπροέρχεται από την κοινή δυνατότητά του να διατηρεί τιςεμπειρικές διαπιστώσεις του για τα κοινά στοιχεία των πραγμάτωνκαι να διαμορφώνει γνώση, ανακαλύπτοντας τις σχέσεις τους.Η διατηρημένη γνώση των εξωτερικών πραγμάτων επηρεάζειάμεσα την ύπαρξή μας και μας επιτρέπει να καθορίζουμε και ναεπηρεάζουμε τις εξωτερικές πράξεις μας. Χωρίς εκείνα να είναι

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ356

εξωτερικά στις αισθήσεις μας ή έτσι όπως ήταν πραγματικά σεμια άλλη στιγμή και χωρίς την αντιληπτική γνώση, η οποίαπεριορίζεται στις αισθήσεις και δε διατηρείται χωρίς την ύπαρξητων αντίστοιχων εξωτερικών πραγμάτων, των ίδιων τρόπωνεπίδρασης και των ίδιων σχέσεών μας με το περιβάλλον. Ο λόγος,η δημιουργική γλωσσο-διανοητική δραστηριότητα είναι μια εσω-τερική πηγή δυνατοτήτων για τη δημιουργία και την πραγματο-ποίηση των αναρίθμητων άλλων δυνατοτήτων της εξωτερικήςδραστηριότητας και εξηγεί τα περισσότερα εσωτερικά και εξω-τερικά φαινόμενα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Πράξη χωρίςκαμιά προσοχή, διαπίστωση ή γνώση θα ήταν σαν μετακίνησημιας πέτρας και χωρίς νόημα, γιατί δε θα μπορούσε ναδημιουργηθεί με σταθερούς και δημιουργικούς τρόπους, όπωςτώρα. Η σχετική έλλειψη δημιουργικών και πολλών αυ-τοκαθορισμένων δραστηριοτήτων από τα ζώα και ο περιορισμόςτης συμπεριφοράς τους στην πιο άμεση αντίληψή τους είναι ηεμπειρική απόδειξη για τη σημασία της λογικής δυνατότηταςνα συγκεντρώνουμε τη γνώση, να στοχαζόμαστε πάνω της καινα καθορίζουμε τις πράξεις μας.Όταν πρωταρχίζουμε να διαμορφώνουμε μια ποιότητα

εμπειρικής γνώσης και ευρύτερα τον εσωδιανοητικό κόσμο μας,δεν μπορούμε να διαπιστώνουμε πολλές σχέσεις ταυτοχρόνως(χρησιμοποιώντας προηγούμενες διαπιστώσεις), ούτε ναστοχαζόμαστε και γι� αυτό διατηρούμε ελάχιστα απ� όσααντιλαμβανόμαστε. Έτσι, από την αρχή της ύπαρξής μας ησυμπεριφορά, οι διαθέσεις, η θέληση, η γνώση μαςπροσδιορίζονται με πιο τυχαίους και ασταθείς τρόπους, όπως σταάλλα ζώα. Με τις αντιλήψεις από τις εξωτερικές επιδράσεις, απότις σχέσεις μας μ� εκείνα που αντιλαμβανόμαστε και με τιςασυλλόγιστες δραστηριότητές μας, που αλλάζουν αυτές τιςσχέσεις. Ο εσωτερικός κόσμος του μικρού παιδιού μπορεί να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 357

διαμορφωθεί, όπως και η συμπεριφορά του, με σταθερόπροσδιορισμένο τρόπο (πιο εύκολα) από τις εξωτερικές επιδράσειςκαι ειδικά με τη γνώση που άγεται από την οικογένεια και το πιοάμεσο κοινωνικό περιβάλλον του. Ο βασικός λόγος για τον οποίογίνεται αυτό, είναι η έλλειψη γνώσης (για την ποιότητα, τιςδυνατότητες και τις σχέσεις) των εξωτερικών πραγμάτων καιγια τους τρόπους, με τους οποίους μπορεί να επηρεαστεί, νασυμπεριφερθεί και να προκαθορίσει δυνατότητες προςπραγματοποίηση.

Δεν αντιλαμβανόμαστε ούτε γνωρίζουμε επακριβώς την ίδιακοινωνική και ευρύτερη πραγματικότητα. Αυτή η ελλιπής γνώσηαπό μόνη της, η παραμορφωμένη από τις ελλείψεις και τα λάθη,η σχετική μ� ένα μικρό μέρος εκείνης σε μια μικρή στιγμή,επηρεάζει τη διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου και τις εξω-τερικές δραστηριότητές μας από την πρώτη στιγμή που γεννη-θήκαμε. Μόνο που γεννηθήκαμε από διαφορετικούς γονείς(άμεσους φορείς) σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους και μεδιαφορετικούς τρόπους διαμόρφωσης, δεν μπορούμε νασυνεχίσουμε να είμαστε με τις ίδιες δυνατότητες ή ναδιαμορφώνουμε την ίδια εμπειρία για την ίδια πραγματικότητακαι απροκαθόριστα.Η πραγματικότητα δεν είναι ποτέ μόνο αυτή που αντιλαμ-

βανόμαστε με τον τρόπο μας. Από την άλλη, σαν εξαρτημέναμέρη αναγκαζόμαστε να πράττουμε, για ν� αποτρέπουμε τιςαποσταθεροποιητικές επιδράσεις και αυτή η ατέλεια, ειδικά στονάνθρωπο που διαμορφώνει την εμπειρική γνώση χωρίς τη

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ358

διανοητική δυνατότητα να είναι αλάνθαστος, αντανακλάειαναρίθμητες συνέπειες στις πράξεις του, στις αντιδράσεις του,στην ποιότητα των σχέσεών του με τους άλλους ανθρώπους καιστις κοινωνικές εξελίξεις. Η αδυνατότητα να καταστρέψουμετις αυταπάτες μας, να γνωρίζουμε την άγνοιά μας, να μηνκάνουμε συλλογιστικά λάθη, να γνωρίζουμε την ίδιαπραγματικότητα, να ζήσουμε προσανατολισμένοι και σε τελικήανάλυση σαν επαρκείς αιτίες του εαυτού μας, με μια λέξη ηπαρανοϊκότητα είναι η γενική και αναπόφευκτη εσωδιανοητικήατέλεια, καθορισμένη με την εσωτερική σημασία της.Όταν λέμε «ο άνθρωπος είναι ζώο λογικό», αυτό σημαίνει

ότι διατηρεί, διαμορφώνει και εξωτερικεύει γνώση των πραγμά-των με τις εμπειρικές προσλήψεις και με τη στοχαστική επεξερ-γασία των κοινών γνωρισμάτων τους^ όχι ότι δεν κάνει λάθη,ότι δεν αγνοεί και ότι δεν πράττει επηρεασμένος από την πλάνηκαι την άγνοια. Ι) Η τυχαία διαμόρφωση της εμπειρικής γνώσηςαπό τις ατελείωτες επιδράσεις μερικών περιορισμένωνπραγμάτων ΙΙ) Η ανεπάρκεια της γνώσης, οι διαβεβαιώσεις γιατην αλήθεια ή το λάθος και οι παρεκτροπές του στοχασμού μ�αιτία την ίδια τη γνώση και χωρίς να γνωρίζουμε τα όρια τηςάγνοιας και της αμφιβολίας ΙΙΙ) Η ανάγκη να χρησιμοποιείταιη διάνοια για εξωδιανοητικές δραστηριότητες και η χρη-σιμοποίηση της γνώσης και της εμπειρίας χωρίς ηθικό καιφιλοσοφικό σκοπό: Αυτοί είναι οι βασικοί λόγοι, για τους οποίουςκάνουμε αναρίθμητα λάθη, διαμορφώνουμε αβάσιμες απόψεις,αποπροσανατολιζόμαστε, συμπεριφερόμαστε εγωκεντρικά και τοπιο άμεσο αποτέλεσμά τους μπορεί να ονομαστεί, με την ευρύτερηέννοια του όρου, «παράνοια» ή «διανοητικός αποπροσα-σανατολισμός». Η έλλειψη και ο περιορισμός στον εσωτερικόκόσμο γενικά αντιστοιχεί στην έλλειψη και στον περιορισμό τουεξωτερικού. Η «παράνοια» είναι ένας ειδικός όρος για να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 359

εκφράσει την ανεπάρκεια στη διανοητική δραστηριότητα (όπωςη ύλη εκφράζει μια έλλειψη στην ουσία και τη δυνατότηταεξελίξης).Η λογική δυνατότητα να διαμορφώνουμε την εμπειρική γνώ-

ση πάντοτε περιορισμένη σε μερικά πράγματα, να στοχαζόμαστεγια τις σχέσεις και τις δυνατότητές τους, να τη μεταδίδουμε καινα τη χρησιμοποιούμε, χωρίς να κυριαρχούμε τη διανοητικήδραστηριότητα (με την προσεκτική γλωσσική διατύπωση, με τηγνώση των ελλείψεών της και ανεπηρέαστα από τις σχέσεις μαςμε τον εξωτερικό κόσμο) είναι συγχρόνως η αρχή της παράνοιας.Εννοούμε την παράνοια από μια ανώτερη διανοητική ευφυΐα,σε σχέση με την ακυρίαρχη διανοητική δραστηριότητα. Όχι μόνοτην αδυνατότητα να γνωρίσουμε επαρκώς τα πράγματα, τηνανοησία, τα λάθη, την πιο συχνή ή φανερή έλλειψη συνοχήςτων νοημάτων και γι� αυτό δεν είναι εύκολο να αναγνωριστείσαν τέτοια και να αποτραπεί.Η διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου με την ανεπαρκή

γνώση της εξωτερικής πραγματικότητας, οι λαθεμένες και οιαβάσιμες διαπιστώσεις, ο καθορισμός της συμπεριφοράς μεελλιπή, παραμορφωμένη και αβέβαια γνώση, έχουν γενικήσυνέπεια να ζούμε αποπροσανατολισμένοι και να είμαστεεγωκεντρικοί από τη γέννηση ως το θάνατο. Γνώση και λογικήχωρίς ηθική είναι άσκοπη και παραπλανητική, ηθική χωρίς γνώσηείναι αβάσιμη και ανεπαρκής. Με αυτήν την έννοια, η ηθικήείναι ταυτόσημη με τη λογική. Δηλαδή είναι ζωή αυ-τοκαθορισμένη και προσανατολισμένη μ� επαρκή γνώση, ενώ ηέλλειψή της είναι έλλειψη αυτοκαθορισμού και δραστηριότηταμε ανεπαρκή γνώση. Η ηθική και η εσωτερική αρχή του κόσμουχωρίς καμία γνώση είναι "τυφλή", αν όχι αδύνατη.Από τη γνώση για την αρχή της γνώσης, για τον τρόπο που

διαμορφώνεται, για το πώς γενικά η διανοητική δραστηριότητα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ360

επηρεάζει διαρκώς την εξωτερική συμπεριφορά, για τη σχέσητης με τη γλώσσα (μόνο από την αλήθεια που ανακαλύπτουμεστις γνωσιολογικές αναζητήσεις), αναδεικνύεται η αρχή μιαςδιαχρονικής ηθικής συμπεριφοράς. Με σκληρές αλήθειες, πουρίχνουν τα προσωπεία, τα ψευτοπρότυπα ζωής και τις βολικέςηθικές αξίες, με τις οποίες πολλοί θέλουν να επαναπαύονται στηνάγνοια ή ν� αποφύγουν τις δυσάρεστες συνέπειες της εσωτερικήςανέλιξης. Πρέπει να πάψουμε να μιλάμε για την ηθική αξία τουεσωτερικού κόσμου και για την αξιοποίηση της ζωής, χωρίς ν�αναγνωρίζουμε με όλη τη σημασία πως δημιουργείται καιδιαμορφώνεται αυτός και η εξωτερική συμπεριφορά με τηδιανοητική δραστηριότητα σαν ουσία του.Τα φυτά και τα ζώα, για να διατηρήσουν την ύπαρξή τους,

χρησιμοποιούν εκπληκτικούς τρόπους, με τους οποίους παρα-πλανούν και προσελκύουν το ένα το άλλο. Οι άνθρωποι με τηδυνατότητά τους να διατηρούν γνώση και να καθορίζουν τη συ-μπεριφορά τους χωρίς τις πιο άμεσες αντιλήψεις τους, βρίσκουνευφυείς τρόπους, για να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους καιδεν αρκούνται μόνο στη διατήρησή της. Δημιουργούν σχέσειςμε τους άλλους ανθρώπους και χρησιμοποιούν τις δυνατότητεςτων πραγμάτων, για να μην αισθάνονται πως είναι τιποτένιοι.Δηλαδή πως υπάρχουν άσκοπα. Μπορούν να καταναλώσουν όλητη ζωή τους, για να προσελκύουν την προσοχή των άλλων.Είναι συνηθισμένο φαινόμενο όσο και σπουδαίο, για να

σταθεί η προσοχή μας, το πώς ο άνθρωπος διαμορφώνει τοντρόπο ζωής και την εμπειρία του επηρεαζόμενος διαρκώς απότην έννοια του για τους άλλους ανθρώπους, με τους οποίουςσυμβιώνει. Όταν απομακρύνεται και ζει μακριά τους, συμπε-ριφέρεται διαφορετικά, ανεπηρέαστος από πολλές αντιλήψειςκαι έννοιές του για εκείνους. Όπως και αντιθέτως, από τον επη-ρεασμό της γνώσης του επιζητάει τη συμβίωσή του και τη

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 361

δημιουργία σχέσεων. Η γνώση του πως οι άλλοι μπορούν καιγνωρίζουν σαν αυτόν, πως με εκείνην τη γνώση τους καθορί-ζουν τη συμπεριφορά τους, όπως αυτός, αυτή η γνώση για τηνύπαρξη και την άμεση επίδραση της γνώσης στους άλλουςτον προτρέπει να ζει, για να τους δώσει μια έννοια για τονεαυτό του. Μια έννοια, μια μικρή ή μεγάλη δόξα, με την οποίααισθάνεται σημαντικός, χρήσιμος, βέβαιος για την ύπαρξήτου και πως δεν είναι τυχαίος.

Αν ο εαυτός μας ήταν ένας άλλος, που θα υπήρχε εξωτερικάμας, θα θέλαμε να έχουμε και θα είχαμε διαφορετικές σχέσειςμαζί του. Πολλά απ� όσα μπορούμε να τα κάνουμε μόνοι μας ήδεν είναι τόσο σημαντικά για να τα κάνουμε, θέλουμε να τακάνουμε ανάμεσα στους άλλους και να γίνουν γνωστά. Η έννοια,η οποία μας αρέσει να σημαίνει τον εαυτό μας, είναι έτσι δια-μορφωμένη, που πρέπει να πραγματοποιείται ανάμεσά τους, μαςευχαριστεί να την πραγματοποιούμε, να τη δείχνουμε και ναείναι η πιο σπουδαία, αν όχι να μη μας μειώνει. Ο διανοητικόςαποπροσανατολισμός και ο εγωκεντρισμός προτρέπουν σεεξωτερικές δραστηριότητες, με τις οποίες δε στοχεύουμε να δι-καιολογήσουμε άμεσα την ύπαρξή μας με τη διαμόρφωση τηςαυτογνωσίας. Στοχεύουμε να τη δικαιολογήσουμε διαμέσου τωνεξωτερικών πραγμάτων, πραγματοποιώντας δυνατότητες, με τιςοποίες αισθανόμαστε χρήσιμοι και αναγνωριζόμαστε από καιμε τους άλλους.Το παιδί, που ακόμα δεν έχει διαμορφώσει μια βέβαιη γνώση

για την ποιότητα, τις δυνατότητες και τις σχέσεις των ανθρώ-πων, που αντιλαμβάνεται πως δεν μπορεί μόνο του να κάνει

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ362

αρκετά, για να διατηρήσει και να υποστηρίξει τον εαυτό του καιπως πρέπει να μην αντιτάσσεται στους πιο μεγάλους που υπερέ-χουν, δείχνει και αισθάνεται πως δεν είναι το τίποτε με το παι-γνίδι. Το παιγνίδι είναι ένας ευφυής διανοητικός τρόπος, με τονοποίο αισθανόμαστε δημιουργοί ή κυρίαρχοι ορισμένωνεξελίξεων και όχι μια τυχαία ύπαρξη.Ο ανθρώπινος εσωτερικός κόσμος είναι συνδιαμορφωμένος

με γνώση του εξωτερικού και του εσωτερικού των άλλων και δεναρκείται σαν τα άλλα έμβια πλάσματα να εξωτερικεύει μόνο τιςδιαθέσεις της στιγμής, όπως προσδιορίζονται πιο άμεσα από τιςαισθήσεις του. Για να δικαιολογήσει την ύπαρξή του και για νατον καταλάβουν, χρησιμοποιεί την εμπειρία του, τα πράγματακαι τη γνώση των άλλων. Μεγαλώνοντας, ο άνθρωπος γνωρίζειτο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον του. Μπορεί να φροντίζει γιατην αυτοδιατήρηση και την προστασία του, συνεργάζεται με τουςάλλους, δημιουργεί φιλικές σχέσεις και διανοείται πολλούς τρό-πους, για να πραγματοποιεί τη θέλησή του, ν� αποφεύγει τιςαμφισβητήσεις, τις αρνήσεις � στοιχεία κάθε εξέλιξης � και γιανα πάψει να καθορίζεται από τους άλλους χωρίς τη δική τουθέληση. Φθάνει στο σημείο να μπορεί να διακόψει τη φιλία του,παρά να δείξει την αβεβαιότητά του για μια άποψη πουυποστηρίζει, να διακινδυνέψει και να καταστρέψει τη ζωή του,παρά να κάνει το αντίθετο από τους φίλους του, αλλά μπορεί καινα εκδικηθεί. Δεν αρκείται να συνυπάρχει απλά και ήσυχα όπωςτα πρόβατα, γιατί κάτι περισσότερο αναζητάει από μια σταθερήδιατήρηση και συνύπαρξή του.Ο καθένας διαπιστώνει τον εγωκεντρισμό αποσπασματικά,

σε μερικές στιγμές της δικής του συμπεριφοράς και στων άλλων.Ειδικά, όταν βρεθεί στη θέση να ζει έτσι όπως θα φαίνεται, σανπαιδί, παράξενος ή ανίσχυρος για να καταστρέψει, τότε κατα-λαβαίνει πόσο εγωκεντρικοί είναι οι άνθρωποι και δοκιμάζει ποιοι

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 363

είναι οι αληθινοί φίλοι και οι σοφοί. Τα ζώα, οι φιλήσυχοι άν-θρωποι, τα παιδιά, οι ανίσχυροι να βλάψουν, να εκμεταλλευτούνκαι να προσποιηθούν, συνήθως δεν προκαλούν την εχθρικήδιάθεση του μίσους και είναι οι πιο «καλοί». Γιατί με το δικότους τρόπο ζωής και με την άγνοιά τους δεν αμφισβητούν και δεμειώνουν όσους έχουν μια εγωκεντρική έννοια για τον εαυτότους, βασισμένοι σε μερικές σχέσεις και δυνατότητές τους, τιςοποίες δημιούργησαν με πολλή ευφυΐα για τα μάτια των άλλωνεγωκεντρικών. Όμως, ο εγωκεντρισμός δεν περιορίζεται στις αν-θρώπινες σχέσεις και στις πιο ευφυείς δραστηριότητες, ενώ οισυνέπειές του δεν είναι μόνο καταστροφικές.

Όλη η εξέλιξη της ύλης δεν είναι παρά η σχετική εξέλιξη τηςαυτοτελούς Συμπαντικής Διάνοιας σαν περιορισμένης και η δρα-στηριότητα με έμμεσους-εξωτερικούς τρόπους για τη δικαιολό-γηση της ύπαρξής της λόγω της σχετικής έλλειψης αυτοτέλειας.Είναι η (προσαρμοστική) δραστηριότητα για τη σταθεροποίησητης περιορισμένης και παρασυρμένης ύπαρξης μέσα στον τε-λειωμένο συνολικό Χρόνο, δηλαδή η σχετική αντιπαράθεση τουεσωκαθορισμένου και του εξωκαθορισμένου. Αυτό ακούγεταιυπερβολικό, αλλά αν το αναλύσουμε, θα διαπιστώσουμε και θαεξακριβώσουμε πως το παράξενο θα ήταν η ζωή να άρχιζε τηνεξέλιξή της ανεπηρέαστη, χωρίς άγνοια, χωρίς παράνοια και ανο σκοπός της ήταν μόνο άμεσα ο εαυτός της.Η πραγματικότητα στο σύνολό της είναι έτσι τέλεια, που

κάθε ατέλεια ή διαφορά στην ποιότητα, στις δυνατότητες, στιςσχέσεις και στη γνώση των μερών να είναι η αρχή και το νόηματης σχετικής ύπαρξής τους. Οι άνθρωποι αγνοούν την αναγκαιό-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ364

τητα και τη σημασία της ατέλειας, γι� αυτό πιστεύουν πως μπο-ρούν να γίνουν αρκετά ευτυχισμένοι, να επιλύσουν όλα τα προ-βλήματα, ότι το αξίζουν, ότι πρέπει να αποφεύγουν τα δυσάρε-στα, να δικαιολογήσουν επαρκώς την ύπαρξή τους και πράττουνμε αυτόν τον κοινό σκοπό. Επειδή, όμως, είναι αδύνατο να μηνυπάρχουν ατέλειες, διαφορές, ατελείωτες συνέπειες, αλληλεξάρ-τηση, αστάθεια, απροσδιοριστία, ασυνέχεια, άγνοια, λάθη, δενμπορούν να τον επιτελέσουν και πράττουν με τρόπους που προσ-διορίζουν άλλες ατέλειες, αποσταθεροποιητικές συνέπειες καιαυταπάτες πως εξυψώθηκαν. Η κοινή πραγματικότητα μοιάζεινα έχει πει με τη δική της γλώσσα: Ε, λοιπόν όχι! Δε θα επιλυ-θούν τα προβλήματα στο σύνολό τους και δε θα πάψουν να υπάρ-χουν λάθη, αδικία, καταστροφή, δυστυχία, για να μπορούν οιατελείς να απολαμβάνουν χωρίς συνέπειες από την αυταπάτηκαι από τις σχέσεις τους. Δε θα μπορούσε να έχει πει κάτι άλλο,γιατί η ατέλεια είναι η αρχή όλων των υπάρξεων, της αλλαγής,των σχέσεων και των εξελίξεων. Δε θα ήταν λάθος, αν λέγαμεκυριολεκτικά πως η δικαιολόγηση της ζωής με εξωτερικό-έμμεσοτρόπο είναι χάσιμο χρόνου.Τα παρακάτω λόγια του Σπινόζα μοιάζουν να ειπώθηκαν πριν

από λίγο από μια επιτροπή επιστημόνων και όχι τότε από έναφιλόσοφο: «Πραγματικά, θα έλεγε κανείς πως εννοούν τον άν-θρωπο μέσα στη φύση ως κράτος εν κράτει. Πιστεύουν, πράγ-ματι, πως ο άνθρωπος διαταράζει μάλλον τη φυσική τάξη παράπως την ακολουθεί, πως εξουσιάζει απόλυτα τις πράξεις του καιπως προσδιορίζεται μόνο από τον εαυτό του. Αναζητούν λοιπόντην αιτία της ανθρώπινης αδυναμίας και αστάθειας, όχι στηνκοινή δύναμη της φύσης (...) Δε συμβαίνει τίποτε στη Φύσηπου να μπορεί να αποδοθεί σε ένα ελάττωμα που υπάρχει μέσατης.».

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 365

Στην αρχή της κοινωνικής εξέλιξης οι άνθρωποι μέσα στοφυσικό περιβάλλον τους ανακαλύπτουν διαφορετικούς τρόπουςκαι σε διαφορετικές στιγμές, για να προστατευθούν από κοινέςκαι διάφορες αποσταθεροποιητικές επιδράσεις και για να δια-τηρήσουν γενικά την ύπαρξή τους. Με τη σκόπιμη ή μηανταλλαγή της γνώσης και με τη διάδοση της εμπειρίαςδημιουργούνται κοινές δραστηριότητες, σχέσεις ευρύτερηςσυνεργασίας και εξυπηρέτησης, μπορούν να συνεννοηθούν,έχουν κοινά εξωτερικά στοιχεία, θέτουν κοινούς σκοπούς. Με τηδημιουργία τέτοιων σχέσεων, με τις νέες δυνατότητες από τηχρησιμοποίηση των πραγμάτων και με τη δημιουργικήδραστηριότητά τους, οι άνθρωποι συνδέονται με περισσότερεςσχέσεις (και για περισσότερους λόγους). Η συνύπαρξή τουςγίνεται πιο σύνθετη, ενώ μέσα στο χρόνο οι αρχικοί λόγοι μιαςσχέσης μπορεί ν� ανατρέπονται ή να διαπλέκονται με κάποιουςάλλους. Συγκεντρώνονται σε περιοχές που εξασφαλίζουν τηντροφή τους με τους λιγότερους κινδύνους, γενικά σ� έναπεριβάλλον, το οποίο μπορούν ν� ανεχθούν και να χρησι-μοποιήσουν τις δυνατότητές του. Φτιάχνουν εργαλεία, κατοι-κίες, ενδύματα, καλλιεργούν τη γη, ανοίγουν περάσματα,φτιάχνουν πλεούμενα μέσα μεταφοράς, το φυσικό περιβάλλοντροποποιείται. Ανάλογα με τις δυνατότητες που προσφέρει, δη-μιουργούνται οχυρωματικά και αρδευτικά έργα, γίνεται εξόρυξηπρώτων υλών, τα εργαλεία διαμορφώνονται ανάλογα με το σκοπότους και όταν αυτός ο σκοπός είναι η άμεση αποτροπή ενόςκινδύνου � ο οποίος προέρχεται από άνθρωπο ή είναι κάποιοςάλλος κίνδυνος φανερός ή ακαθόριστος � μετατρέπονται σταπρώτα είδη πρακτικών όπλων και σε όπλα φανταστικού τρόπουεπίδρασης (λόγω άγνοιας). Η αποσύνθεση των νεκρών φέρνειασθένειες, δυσοσμία, τρόμο και οι νεκροί πρέπει να τοποθετούνταισε ειδικά σημεία... και τα λοιπά.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ366

Την ίδια στιγμή τέτοιες σχέσεις και δραστηριότητες δημιουρ-γούνται από άλλους μέσα σε άλλα περιβάλλοντα ή μέσα στοίδιο και αυτές μπορεί να μην εξυπηρετούν την ύπαρξη και τουςσκοπούς κάποιων μεμονωμένων ή μιας άλλης ομάδας. Αντιθέτωςμπορούν να γίνουν πιο αποδοτικές με την αποτροπή της δη-μιουργίας τέτοιων σχέσεων ή με την καταστροφή τους, χρησι-μοποιώντας τα αποτελέσματά τους ή ξανά με μια νέα ευρύτερηή καθορισμένη συνεργασία. Για να μην πολυλογούμε � μεαναλυτικές περιγραφές, ιστορικές γνώσεις και ζητήματα που δενείναι στο σκοπό του εδώ έργου � θα καταλάβουμε πώς οιανθρώπινες σχέσεις έγιναν έτσι πολυσύνθετες και γιατί είναιδιαφοροποιημένη η θέση των ανθρώπων μέσα στο κοινωνικόπεριβάλλον, όταν προσέξουμε χωρίς ανθρωποκεντρισμό πώς έγινεη αρχή των κοινωνικών σχέσεων. Όχι γενικευμένα από ένανάνθρωπο, αλλά από έναν αριθμό πρωτόγονων ανθρώπων, τωνοποίων η ζωή και η δραστηριότητα επηρεάστηκε, τότε, από τιςπροκαθορισμένες δυνατότητες του φυσικού περιβάλλοντος, απότις δυνατότητες του καθενός μέσα σε αυτό. Όλοι αυτοί οιάνθρωποι δεν έβλεπαν τα ίδια πράγματα ούτε επηρεαζόντουσανμόνο από τις ίδιες επιδράσεις ή στην ίδια στιγμή, μερικοί έκαναντις πρώτες δημιουργικές διαπιστώσεις και ανακάλυψαν σταθερούςτρόπους προστασίας και διατήρησης του εαυτού τους (λ.χ.κατοίκιση σε σπιλώματα, δυνατότητες της φωτιάς, τωνπετρωμάτων, των μετάλλων). Η εμπειρία αυτή, για τον ένα ήγια τον άλλο λόγο, δε μεταδιδόταν πάντοτε ή σε όλους, ούτεκαθόριζαν όλοι τις ίδιες δραστηριότητες στην ίδια στιγμή με ταίδια αποτελέσματα και με την ίδια τύχη.Η ιστορία μπορούσε εδώ να εξελιχθεί με ασύλληπτους τρό-

πους με μια μικρή διαφοροποίηση στη θέση και στην αναλογίατων απλών υλικών στοιχείων στην αρχή της συνθετικής εξέλι-ξής τους. Η εξέλιξη της ζωής δε θα ήταν ακριβώς η ίδια ή στις

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 367

ίδιες στιγμές, πιο έμμεσα δε θα ήταν ακριβώς οι ίδιες ούτε οιδραστηριότητες, οι δυνατότητες και οι ποιότητες των ζωντανώνπλασμάτων και συνεπώς ούτε η δημιουργική εξέλιξη του αν-θρώπου. Ωστόσο, οι πρακτικές δυνατότητες που προσφέρουν οιπρώτες γνώσεις για την προστασία και για τη διατήρηση τηςύπαρξης, προσδιορίζουν μια από τις πιο σημαντικές στιγμές τηςζωής και κάνουν απαρχής μερικούς ισχυρότερους, με την έννοιαότι αυτοί μπορούν να καθορίζουν τις πράξεις τους προνοητικά,δημιουργικά και με σταθερούς τρόπους και έτσι ν� αποφύγουνκαι ν� ανατρέψουν γνωστούς κοινούς ή σταθερούς κινδύνους.Οι σχέσεις συνεργασίας και φιλίας (ανάμεσα στους απλούς

ανθρώπους και ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες) δημιουργού-νται για τον ίδιο γενικό λόγο με τις κοινωνικές αντιπαραθέσειςκαι την εχθρότητα. Είναι δραστηριότητες και αποτελέσματα όχιγια την αυτοδιατήρηση μιας αφηρημένης ύπαρξης, αλλά για ναδιατηρούνται στη ζωή τέτοιοι (συγκεκριμένοι) άνθρωποι, τέτοιαςεμπειρίας, με τέτοιες δυνατότητες, τέτοιων σκοπών, τέτοιου τρό-που ζωής και σε τελική ανάλυση για να μπορούν να πράττουνκαι να γίνονται εκείνα τα οποία αντιλαμβάνονται �επηρεασμένοι μέσα στο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον τους � πωςδικαιολογούν επαρκώς τη ζωή τους, δεν περνάει άσκοπα και πωςδεν κινδυνεύει. Δε θα αισθανόταν κάποιος αρνητικά νακυκλοφορήσει χωρίς ρούχα, αν δεν έβλεπε τον κίνδυνο ναπεριοριστούν οι δυνατότητές του για την αξιοποίηση τηςύπαρξής του και να αμφισβητηθεί πως είναι άξιος � πως αξίζεινα υπάρχει. Δε θα αισθανόταν αρνητικά να μην κατέχειορισμένες δυνατότητες της τεχνολογίας, αν αυτές δεν τις κατεί-χε κανένας ή πριν τις προσφέρει η τεχνολογία (όπως δε θα τιςεπιθυμούσε αν τις αγνοούσε). Είναι διαφορετικός ο πόνος ενόςανθρώπου, όταν μια καταστροφή ή μια δυστυχία είναι κοινή γιαπολλούς και όχι μόνο γι� αυτόν. Ο πλούσιος δε θα είχε λόγους

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ368

να στοχεύει ακατάπαυστα τόσο μακριά από την απλή και αξιο-πρεπή διατήρηση της ύπαρξής του και τελικά δε θα υπήρχαντόσοι πολλοί διαφορετικοί τρόποι για την αυτοδιατήρηση. Οιάνθρωποι στοχεύουν και πράττουν με τους ανάλογους τρόπους,για να εξασφαλίσουν άμεσα και διά παντός τη ζωή τους, όχιμόνο για να διατηρηθεί αφηρημένα, αλλά για να υπάρχουν μαζίμε όσα αυτοί στοχεύουν και πράττουν για τη δικαιολόγησή της,όπως την αντιλαμβάνονται μέσα στο φυσικοκοινωνικόπεριβάλλον τους. Δηλαδή ταυτοχρόνως στοχεύουν καιπραγματοποιούν άλλους σκοπούς, εμμέσως στην υπερίσχυση μιαςκοσμοθεώρησης, ενός τρόπου ζωής, γενικώς σ� έναν ευρύτεροαριθμό δυνατοτήτων της ύπαρξής τους και γίνονται έτσι όπωςγίνονται (εσωτερικοποιώντας την εξωτερική τους δραστηριότητακαι εξωτερικοποιώντας την εσωτερική).Με τη χρησιμοποίηση των υλικών πραγμάτων και ειδικά

εκείνων που χρησιμεύουν πιο άμεσα στη διατήρηση της ύπαρξήςμας, στην προστασία μας από τους κοινούς κινδύνους και στηνεπίλυση ορισμένων προβλημάτων, είναι δυνατό να πραγματο-ποιήσουμε μια έννοια για τον εαυτό μας, με την οποία όχι μόνοδε θα αισθανόμαστε τιποτένιοι αλλά και θ� αφαιρεί τηδυνατότητα των άλλων να μας αμφισβητήσουν. Πολλά από αυτάτα υλικά πράγματα και οι δυνατότητές τους δεν μπορούν ναείναι δικά μας χωρίς τη συμφωνία των άλλων και δεν μπορούμενα τα δημιουργήσουμε εμείς οι ίδιοι ή τουλάχιστον με την ίδιαποιότητα και δυνατότητες που δημιουργήθηκαν από εκείνους.Ο συνηθισμένος κοινός τρόπος, για να τ� αποκτήσουμε και γιανα τα χρησιμοποιήσουμε με τη δική τους συμφωνία, είναι να ταανταλλάξουμε με δικά μας πράγματα ή με τη χρησιμότητα, πουέχουμε άμεσα εμείς οι ίδιοι και με τις δραστηριότητές μας. Επειδή,όμως, είναι δύσκολο ή αδύνατο να καθορίζεται σε τόσα πολλάπράγματα ποια με ποια θα ανταλλάσσονται, σε ποιες στιγμές, να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 369

υπάρξει συμφωνία και να πραγματοποιείται με τον καθένα αυτόςο ασταθής τρόπος ανταλλαγής, αυτού του είδους τα προβλήματαεπιλύνονται με τη χρησιμοποίηση του κοινού υλικού μέσου, τοοποίο λέγεται «χρήμα».

Το χρήμα, ως κοινό υλικό μέσο με μια ορισμένη ανταλλακτι-κή και αγοραστική αξία, που είναι η προκαθορισμένη δυνατότητάτου να ανταλλάσσεται με ορισμένα πράγματα, μπορεί να χρησι-μεύει έτσι έμμεσα, για να διαμορφώσουμε τις σχέσεις μας μετους άλλους και για να υποστηρίζουμε τον εαυτό μας, σα ναήταν όλα εκείνα τα πράγματα και όλες οι δυνατότητές τους.Αυτή τη σταθερή δυνατότητα την έχει και για τους άλλους,μπορούμε να το ανταλλάζουμε με όσα μας επιτρέπεται, όπωςκαι αντίστροφα να δώσουμε ή να χρησιμοποιήσουμε ορισμέναπράγματα, με τα οποία το ανταλλάξαμε, με τις δραστηριότητέςμας και δίνοντας το ίδιο ως αντάλλαγμα για τις δραστηριότητεςκάποιων άλλων, που μας εξυπηρετούν. Σαν έννοια αντανακλάειέναν απροσδιόριστο αριθμό δυνατών πραγμάτων, τις δυνατότητέςτους και τις δυνατότητες των ίδιων των ανθρώπινωνδραστηριοτήτων. Συνεπώς δικαιολογημένα έχει θεοποιηθεί απότον αποπροσανατολισμένο άνθρωπο, ο οποίος προτρέπεται ναεξυψώσει τον εαυτό του απέναντι στους άλλους, συμπεριφέρεταισα να ήταν η επαρκής αιτία του εαυτού του και αξιολογεί τηζωή ανεξάρτητα από την ποιότητα του εσωδιανοητικού κόσμου(με εξωτερικές αξίες). Η θεοποίησή του και οι θυσίες που γίνονταιγια την απόκτησή του αντανακλούν τον εγωκεντρισμό, τον απο-προσανατολισμό και γενικά την αναξιότητά τους ν� αξιοποιή-σουν οι άνθρωποι πραγματικά τη ζωή τους στην ουσία της με

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ370

την άμεση δικαιολόγησή της, με τη διαμόρφωση αυτογνωσίαςκαι με την ισχυροποίηση της διάνοιάς τους.Το αστείο είναι ότι μια μεγάλη πλειονότητα ανθρώπων, οι

οποίοι πιστεύουν στην ισχύ του χρήματος για μια ομορφότερηζωή, που ονειρεύονται τα πλούτη, οι οποίοι επιλέγουν ένα σκο-ταδιστικό και αλήτικο τρόπο ζωής και έχουν το θράσος να συμ-βουλεύουν για την προτεραιότητα και τη σημαντικότητά του,αυτοί οι ίδιοι είναι αποτυχημένοι και παρά τις προσπάθειές τους.Είναι πολύ διασκεδαστικό να τους αντιμετωπίζουμε με τις δικέςτους υλιστικές απόψεις και εκτιμήσεις για το νόημα της ζωής.Χρειάζεται το ίδιο πολλή ανοησία ένας τέτοιος ανθρωπάκος ναεπιδεικνύεται και να συμβουλεύει έναν αλήτικο, αισθησιοκρατικόκαι άπληστο τρόπο ζωής, με την αυταπάτη ότι ο ίδιος είναι στηθέση ενός πλούσιου και εύπορου ανθρώπου.

Τα βασικά γνωρίσματα του εγωκεντρισμού και του εσωτε-ρικού αποπροσανατολισμού είναι τα γενικά γνωρίσματα ενόςεσωτερικού κόσμου, μιας διανοητικής δραστηριότητας και μιαςζωής παρασυρμένης από το περιβάλλον της, χωρίς αυτοτέλειακαι αυτογνωσία. Με κοινό σκοπό την αποτροπή της αποσταθε-ροποίησης και την έμμεση δικαιολόγηση της ύπαρξής της, σεαντίθεση προς την έννοια της ουσίας και της αυτοτέλειας τηςκοινής πραγματικότητας. Καθένας στη διάρκεια της ζωής τουβρίσκεται αδιάλειπτα σε αλληλεπίδραση με το φυσικοκοινωνικόπεριβάλλον του, ξεχωρίζει από τους άλλους, υπάρχουν στιγμέςαντίθετης συμπεριφοράς, διαφορετικών τρόπων αντίδρασης,διαφορετικών διαθέσεων, αλλά σε γενικές γραμμές είμαστεεγωκεντρικοί, γιατί ζούμε και συμπεριφερόμαστε όπως αν:

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 371

� Ο χρόνος είχε δημιουργηθεί για τον άνθρωπο και σα ναμπορούσαν να δικαιολογηθούν οι δημιουργικές δραστηριότητέςμας και η περιορισμένη ζωή μας μόνο με κάποιον εξωτερικόσκοπό.

� Η ζωή και τα έργα μας δεν είχαν τέλος ή αυτό δεν μπορού-σε να έρθει πρόωρα.

� Ήμασταν η μόνη αιτία των δραστηριοτήτων μας.� Μπορούσαμε να σταθεροποιήσουμε την πραγματικότητα

στα δικά μας πρότυπα και να γίνουμε αρκετά άξιοι από τις δυ-νατότητές μας προς τον εξωτερικό μας κόσμο.

� Η πραγματικότητα περιοριζόταν στα πιο άμεσα αντιλη-πτά και σε μερικές σχέσεις μας.

� Ήταν ασήμαντες, εξωπραγματικές και απομονωμένες οιεπιδράσεις, οι οποίες δεν είναι άμεσες, σταθερά προσδιοριστικέςκαι αντιληπτές.

� Μετατρέποντας σε επαρκή λόγο της ζωής μας περαστικέςκαι σχετικές δυνατότητες ή σχέσεις με τον εξωτερικό κόσμο,δοξάζοντας σχετικής αξίας δυνατότητες, αγνοώντας την άγνοιάμας και χωρίς ν� αμφιβάλλουμε για τη χρησιμότητα των δρα-στηριοτήτων και των στόχων μας.

� Η πραγματικότητα ήταν μόνο έξω μας και δεν εξαρτόταναπό εμάς πώς θα μας επηρεάσει και η τύχη μας. Αγνοούμε τηνύπαρξή μας, δημιουργούμε σχέσεις και χρησιμοποιούμε ταπράγματα, για να μην αισθανόμαστε τιποτένιοι και δεν στο-χεύουμε ν� αλλάξουμε εσωτερικά.

� Η διανοητική δραστηριότητα ήταν μόνο ένα μέσο, δεν επη-ρέαζε άμεσα την ποιότητα της ζωής μας. Κάνουμε κατάχρησητης γνώσης, υποτιμάμε τη χρησιμότητα της αλήθειας και τηςεσωτερικής αναζήτησης, διαβεβαιώνουμε χωρίς να γνωρίζουμεεπαρκώς, δεν προσέχουμε τους στοχασμούς και τη γλώσσα μας.

� Μπορούσαμε να γίνουμε σταθερά ευτυχισμένοι με κάθε

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ372

τρόπο που μας ευχαριστεί πιο άμεσα. Θέλουμε να μην έχουμεπροβλήματα, πιστεύουμε ότι το αξίζουμε, ότι αυτά δεν ωφελούν,ότι οι διαθέσεις δε συνδέονται με τη γνώση και ότι η ευτυχίαείναι ο αριθμός των ευχάριστων στιγμών και η πραγματοποίησητης θέλησής μας.

� Επιλύνουμε σαν σοφοί τα προβλήματα των άλλων στηθεωρία, ενώ οι ίδιοι είμαστε χαμένοι στα δικά μας. Δενανεχόμαστε τις διαφορές τους, τους υπολογίζουμε σα να μηνήταν επηρεασμένοι από τις επιδράσεις του φυσικοκοινωνικούπεριβάλλοντος, σε τελική ανάλυση σαν να ήταν οι επαρκείςαιτίες της συμπεριφοράς τους και του εσωτερικού κόσμου τους.

� Αντί πρώτα να επιθυμούμε να γνωρίσουμε την κοινή πραγ-ματικότητα, έναν επαρκή σκοπό, την άγνοιά μας σε βασικά ζη-τήματα και ν� αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες του λόγου, εμείςεπιθυμούμε ισχυρά να έχουμε αναρίθμητες άλλες δυνατότητες,κάνουμε πολλά όπως οι άλλοι, συχνά γελοία και ανώφελα και ταοποία μπορεί να θεωρούμε αδύνατα, δύσκολα και επικίνδυνα ναγίνουν.

σελ. 373

III. Για την άγνοια και την αξία ενόςεπαρκούς σκοπού.

Ένα βασικό ερώτημα δείχνει με τον απλούστερο τρόπο πα-ντού και πάντοτε μέσα στο Σύμπαν, σε κάθε λογική έμβια ύπαρ-ξη, τον εσωτερικό αποπροσανατολισμό της, τον παρασυρμό της,τον εγωκεντρισμό της και το άσκοπο των εξωτερικών δραστη-ριοτήτων ανεξάρτητα από ένα σταθερό και αξιοποιημένο εσω-διανοητικό κόσμο: Γνωρίζουμε εμείς οι ίδιοι, εκ των υστέρων,έναν επαρκή λόγο, για να θέλουμε να υπάρχουμε, ποιος είναιαυτός και γιατί να μη διακόψουμε την ύπαρξή μας πριν από τοαπρόβλεπτο τέλος της;Στην εμπειρία μας διαπιστώνουμε μ� έναν άμεσο τρόπο πως

η ύπαρξή μας είναι δικαιολογημένη και όχι άσκοπη και αυτή ηδιαπίστωση δεν είναι λάθος. Γι� αυτό πολλοί θεωρούν ανόητη,γελοία και άρρωστη μια τέτοια ερώτηση. Ωστόσο, η καταφατικήαπάντησή μας, χωρίς να την έχουμε εξηγήσει επαρκώς, δεν παύεινα είναι αμφισβητήσιμη και ακριβώς η άγνοια αυτής της εξή-γησης είναι που δείχνει πως ζούμε παρασυρμένοι. Αν η ζωή μαςέχει έναν επαρκή λόγο, εμείς δεν πρέπει και δε χρησιμεύει νατον αναζητήσουμε και πρέπει να συμφωνήσουμε υποχρεωτικά;Όταν δειχθεί η άγνοιά τους με αυτό το δικαιολογημένο ερώ-

τημα, δεν απαντούν με ανεπηρέαστη διάθεση, όπως σε πολλάάλλα ερωτήματα. Συνήθως εκπλήσσονται και αντιδρούν σα να

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ374

μη θέλουν να καταλάβουν την πρωταρχική σημασία του, τησπουδαιότητα που κρύβει η απάντηση για τον τρόπο ζωής μαςκαι τη δυνατότητα ν� αλλάξει η ζωή μας διαφορετικά από αυτήνπου διαμορφώνουμε με τη θέλησή μας, παρασυρμένοι από τηγνώση των δυνατοτήτων μας προς τα εξωτερικά πράγματα. Ενώείναι αυτονόητο ότι αξίζει να υπάρχουμε, τότε γιατί είναι έτσιδύσκολο να το αποδείξουμε;Πολλοί απέφυγαν αυτή τη δυσκολία με αβάσιμες, αναπό-

δεικτες και ανεξήγητες θεωρίες, για τις οποίες εκείνοι είναιβέβαιοι πως αποτελούν αξιόπιστη γνώση, πως δεν περιέχουνλάθη και πως αν περιέχουν λάθη, αυτά δε γίνονται αιτία κακώνσυνεπειών. Υποστήριξαν την ύπαρξη του Θεού, ότι πρέπει νασυνεισφέρουμε στις κοινωνικές εξελίξεις, ότι η ζωή δεν τελειώνει,ότι η αναζήτηση αυτών των απαντήσεων είναι ανώφελη και χωρίςεπιτυχία. Ωστόσο, προσέγγισαν μ� έναν λάθος τρόπο σεσημαντικές αλήθειες, αναγνώρισαν την άγνοιά τους για ένανεπαρκή λόγο της ύπαρξής μας και πως καμιά δραστηριότητακαι ύπαρξη δεν έχει σταθερή χρησιμότητα και αξία χωρίς τηνύπαρξη ενός σταθερού τελικού αποτελέσματος.

Στην εμπειρία μας διαπιστώνουμε πως τα πράγματα αλλά-ζουν και εμείς οι ίδιοι συνεχώς, ώσπου τελικά πεθαίνουμε με τονέναν ή με τον άλλο τρόπο. Όσοι διαμόρφωσαν μια ευχάριστη ήδυσάρεστη έννοια για τον εαυτό μας αποδεικνύονται θνητοί καιμαζί με αυτούς η μικρή μας δόξα. Οι μνήμες σβήνουν, τα υλικάέργα μας επηρεάζονται, φθείρονται, ώσπου κι εκείνα καταστρέ-φονται ανεξάρτητα από την ποιότητα, τη σπουδαιότητα και τηνομορφιά τους και παρά τις αποτρεπτικές προσπάθειές μας. Η

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 375

άγνοια, οι ατελείς γνώσεις μας για την ποιότητα της κοινής πραγ-ματικότητας, για την ουσία και τη σχέση της με το χρόνο, δι-καιολογούν την αμφιβολία για την ύπαρξη μιας αρκετής αξίαςγενικά στη ζωή και δείχνουν στη διάνοια μια βασική άγνοιά της.Αν η ύπαρξή μας εκμηδενίζεται, χωρίς να χρησιμεύει στην επι-τέλεση ενός επαρκούς σκοπού και τα έργα μας είναι φθαρτά,αυτό θα έπρεπε να είναι για όλους, θεωρητικά και βιωματικά, τοκυρίαρχο πρόβλημα. Όμως, τελείως αντίθετα, πλην ελαχίστωνστιγμών, οι άνθρωποι αποφεύγουν να δώσουν σημασία στηνάγνοιά τους για έναν επαρκή σκοπό, συμπεριφέρονταιαπορροφημένοι από μερικές σχέσεις τους με ή χωρίς γνώση γιατην αληθινή σημασία του θανάτου, επιθυμούν ισχυρά να έχουναναρίθμητες άλλες δυνατότητες και κάνουν τόσα άλλα, τα ίδιαμε πολλούς άλλους, τα οποία συχνά είναι γελοία, ανώφελα καιφαίνονται αδύνατα, δύσκολα και επικίνδυνα.Οι εγωκεντρικές και εύκολες εξηγήσεις γι� αυτό το πολύ

αξιοπρόσεκτο φαινόμενο, όπως ότι θα περνούσε αναξιοποίητηη ζωή μας για ένα πρόβλημα, το οποίο δεν μπορούμε να το επι-λύσουμε, συχνά δεν είναι λαθεμένες, αλλά δε δικαιολογούνεπαρκώς τη ζωή και έτσι αποφεύγουμε μια σημαντική άγνοια, ηοποία έχει τις συνέπειές της. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η άγνοιασυνδέεται άμεσα με τον παρασυρμένο και εγωκεντρικό τρόποζωής και με την ίδια την αδυνατότητά μας ν� αναγνωρίσουμε τησπουδαιότητά της. Όχι πως πρέπει ν� αρχίσουμε από τώρα ναπενθούμε, αλλά η ανακάλυψη της άγνοιάς μας για έναν επαρκήσκοπό στη ζωή είναι ωφέλιμη και χρήσιμη, για να αλλάξει πολλέςλαθεμένες αξιολογήσεις μας για τις δραστηριότητες και τα έργαμας, την παραπλανητική θέλησή μας και πολλές από τιςανώφελες πράξεις μας. Αποτελεί μια φοβερή αλήθεια για τηνέλλειψη επαρκούς αξιοποίησης της ζωής, τον εγωκεντρισμό καιτον κοινό αποπροσανατολισμό μας. Εδώ, δεν μπορούμε να μη

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ376

θυμηθούμε ξανά τον Άρθουρ Σοπεγχάουερ, έναν αρκετά σοφόάνθρωπο για να μην είχε διαπιστώσει αυτήν τη μεγάλη αλήθειακαι για να μην είχε προσέξει ότι: «αντίθετα όλοι ζουν σαν ναήταν η ζωή τους αιώνια. Σε σημείο που � θα τολμούσαμε σχεδόννα το πούμε � κανένας δεν είναι πραγματικά πεπεισμένος ότι οδικός του θάνατος είναι εξασφαλισμένος: αν όχι, δε θα μπορούσενα υπάρχει εκεί μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην τύχη του και σεκείνη του εγκληματία που καταδικάστηκε^ πραγματικά, οκαθένας αναγνωρίζει καλά, In Abstracto και σε θεωρία, ότι οθάνατός του είναι βέβαιος, αλλά η αλήθεια αυτή είναι σαν πολλέςάλλες της ίδιας τάξης, που κρίναμε ανεφάρμοστες στην πράξη:τις βάζουμε κατά μέρος, δεν μετρούνται ανάμεσα στις ζωντανές,στις δρώσες ιδέες. Να διανοηθούμε καλά αυτή την ιδιότητα τηςδιανοητικής φύσης μας, και θα δούμε την ανεπάρκεια όλων τωνκοινών εξηγήσεων: προσφεύγουμε στην ψυχολογία, μιλάμε γιαεθισμό, για υποταγή στο αναπόφευκτο^ όλ� αυτά έχουν ανάγκηνα στηριχθούν σε κάποια πιο βαθιά αρχή (...)».

Στο σχετικό παρόν όλα φαίνονται σαν αιώνια. Το πιο συ-νταρακτικό γεγονός και, μέσα στο πέρασμα του χρόνου, ηεπίδρασή του μικραίνει σαν το κερί. Το τέλος θα έρθει όσο μακριάκαι να βρίσκεται. Πολλοί προνοούν από τώρα και κάνουνυποχωρήσεις, για να πραγματοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους,στηριζόμενοι σε υποθέσεις και προβλέψεις, οι οποίες είναι πιοαπίθανες να επαληθευτούν στην πραγματικότητα από τηναπελπιστική αλήθεια ότι ίσως να μην υπάρχουν ως τότε.Αισθανόμαστε πολύ μακριά μας το θάνατο, αν όχι αθάνατοι καιμας βρίσκει χωρίς να το καταλάβουμε, όπως ο ύπνος. Η ζωή έχει

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 377

ερωτηματικά, θαυμαστικά, κόμματα, παρενθέσεις, άνω τελείες...όμως ο θάνατος βάζει την τελεία. Στην ίδια στιγμή που θρηνούμεγια το τέλος μιας ζωής, στην ίδια εκείνη είναι δυνατό να χάσουμετη δική μας μ� έναν από τους αναρίθμητους και απίστευτουςτρόπους. Το τρομερό δεν είναι μόνο ο δικός μας θάνατος, με τονοποίο δε θα καταλάβουμε τίποτε, αλλά και εκείνος των ανθρώπωνπου μοιραστήκαμε τη ζωή μας μαζί τους, τους οποίους λατρεύουμεκαι μας λατρεύουν. Η επιστροφή εκεί που ήμασταν πρινγεννηθούμε, δηλ. στο τίποτε, θα ήταν άδικη χωρίς έναν επαρκήσκοπό.Λίγο ως πολύ όλοι επιθυμούμε να υπάρχουν για πάντα, του-

λάχιστον, ορισμένα πράγματα, ορισμένες στιγμές της ζωής μαςκαι στοχεύουμε να επηρεάσουμε το μέλλον. Μην κρυβόμαστεπίσω από το δάχτυλό μας! Αναζητάμε αρχαία πράγματα, ανα-δεικνύουμε το παρελθόν, κάνουμε παιδιά, δίνουμε εκφραστικάονόματα στους απογόνους μας, στους δρόμους της πόλης, στιςτοποθεσίες, στα τεχνολογικά κατασκευάσματα, φτιάχνουμε έργατέχνης, στέλνουμε διαστημόπλοια με προορισμό ν�ανακαλυφθούν από εξωγήινες μορφές ζωής. Ωστόσο, θέτουμεένα όριο στο χρόνο, πέρα από το οποίο δε στοχεύουμε, για να μηδιακόψουμε τις εγωκεντρικές δραστηριότητές μας από τηναπόγνωση, για να μην ανακαλύψουμε τις αλήθειες που δείχνουντον αποπροσανατολισμό μας και γελοιοποιούν τους στόχους μας.Πρέπει να μας πλησιάσει η καταστροφή, για να καταλάβουμεπόσο άσκοπη είναι η ζωή και τα έργα μας στο σύνολό τους, ανδεν απομένει τίποτε από αυτά; Τα ποιητικά λόγια του Κ.ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ το λένε μεγαλόπρεπα: «Στην άμμο στήνονταιμεγάλα τα έργα των ανθρώπων και σαν παιδάκι τα γκρεμίζει οχρόνος με το πόδι».

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ378

Η αξιοποίηση της ζωής με καμιά έννοια δεν μπορεί να είναιαρκετή, για να αιτιολογηθεί εκ των υστέρων γενικά η ύπαρξήμας, ανεξάρτητα από το αν αυτή στο σύνολό της έχει μια σταθε-ρή χρησιμότητα. Γι� αυτό κάθε θεωρία που φιλοδοξεί να δια-μορφώσει ή να επηρεάσει θετικά την ποιότητα της ζωής μαςείναι αβάσιμη, αν πρώτα δεν έχει δικαιολογήσει τη διατήρησήτης και αυτή η ανεπάρκειά της θα έχει αποπροσανατολιστικέςσυνέπειες, ακόμα και αν δεν είναι άτοπη. Δεν είναι δύσκολο νατο καταλάβουμε ούτε ασήμαντο.Υπάρχουμε, χωρίς να έχουμε μια επαρκή γνώση που δικαιο-

λογεί τη ζωή μας και όχι την ανυπαρξία μας, χωρίς τη θέλησηνα την αναζητήσουμε και χωρίς να διαπιστώνουμε τη σημασίατης. Με αυτήν την άγνοια, η οποία δείχνει πως είμαστε παρα-συρμένοι, μιλάμε σαν ειδικοί επί ψυχολογικών, οικογενειακώνκαι κοινωνικών ζητημάτων, μεγαλώνουμε τα παιδιά μας και με-τατρέπουμε με όλη την ευφυΐα μας σε επαρκή λόγο της ύπαρξήςμας ασήμαντα πράγματα και δυνατότητες και δε διστάζουμε ν�αναζητάμε τις αιτίες της διαφθοράς. Τι είναι αλήθεια; Ρωτούσανκαι ρωτούν ακόμα, για ν� αφαιρέσουν εύκολα την αξιοπιστίααπό τα λόγια ενός διανοούμενου ή από τον ίδιο. Για ναδοκιμαστούν όσοι πιστεύουν ότι γνωρίζουν την κοινήπραγματικότητα ή έχουν την προδιάθεση ν� αλλάξουν τη ζωήτων άλλων, πρέπει πρώτ� απ� όλα να ερωτηθούν: πρέπει ναθέλουμε να υπάρχουμε και γιατί; Μπορείτε να μας διαβεβαιώσετεότι θα είμαστε εν ζωή και εσείς είστε προετοιμασμένοι για τηνπιθανότητα να χάσετε τη ζωή σας πιο γρήγορα απ� όσουπολογίζετε;Για να μην τους φανεί ανόητο και τόσο παράδοξο, μπορούμε

να το θέσουμε διαφορετικά. Να υποθέσουμε ότι κάποιος φιλο-σοφημένος φίλος μας αποκαλύπτει πως είναι απογοητευμένοςαπό τη ζωή και απελπισμένος από την έλλειψη μιας αιώνιας

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 379

αξίας και αποφάσισε να της δώσει ο ίδιος ένα τέλος. Με ποιουςισχυρούς συλλογισμούς μπορούμε να του αποδείξουμε ότι δεναξίζει να κάνει κάτι τέτοιο και ότι έτσι θα ζημιωθεί;Μόνο αν συντελούμε στην επιτέλεση ενός επαρκούς σκοπού,

μόνο τότε αξίζει αρκετά να υπάρχουμε. Η ανυπαρξία μας δε θαείχε καμιά σταθερή συνέπεια σ� εμάς τους ίδιους, καμιά σταθερήσυνέπεια έξω από εμάς, ενώ αντιθέτως θα έλυνε όλα τα προβλή-ματα ταυτόχρονα με τον πιο απλό τρόπο. Η ζωή μας μπορεί νασυνεχίζεται ωραία, αλλά όχι με βεβαιότητα για το αύριο και όχιχωρίς δυσάρεστες στιγμές και θα μπορούσαμε να τη διακόψουμε,χωρίς να μετανιώσουμε γι� αυτήν την πράξη μας. Οι λίγοι γνω-στοί, τους οποίους θα πληγώναμε, δε θα ήταν οι πρώτοι ούτε οιτελευταίοι, ενώ μπορεί να το ξεπερνούσαν γρήγορα και στηνίδια στιγμή αναρίθμητοι άλλοι αξιαγάπητοι είναι δυστυχισμένοι,αδικημένοι και βασανίζονται με φοβερούς φυσικούς καιανθρώπινους τρόπους. Η δυστυχία τους δε θα ήταν αιώνια, ενώμε την παύση της ύπαρξής μας ίσως ν� αποτρέπονταιμεγαλύτερες δυστυχίες απ� όση με τη διατήρησή μας. Η ζωήμας μπορεί να τελείωνε μ� έναν από τους αναρίθμητους καιαπρόσμενους τρόπους, πολύ πριν ζήσουμε ως το μέσο όροδιάρκειας, ακόμα και πριν να το κάναμε εμείς με τη θέλησή μας.Αυτό γίνεται σε πολλούς άλλους πριν ζήσουν αρκετά και ενώδεν πίστευαν ότι μπορεί να γίνει στους ίδιους. Οι δημιουργικέςδραστηριότητές μας θα συνεισέφεραν με απρόβλεπτους τρόπους,δε θα είχαν σταθερές ή μόνο ωφέλιμες συνέπειες, ενώ έχουμεεπηρεάσει τις εξελίξεις μόνο με τη στιγμή που γεννηθήκαμε καιη ανακάλυψη ενός κόκαλου μπορεί να δώσει τη δυνατότητα ναγίνουν σημαντικές άλλες ανακαλύψεις. Με το θάνατό μας θαεπηρεάζαμε ξανά τις εξελίξεις, αλλά και χωρίς τις δυνατότητεςπολλών ζώων... ο πολιτισμός θα ήταν διαφορετικός.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ380

Αν δεν υπήρχε ένας επαρκής σκοπός, η πράξη της αυτοχει-ρίας θα μας ελευθέρωνε από μια άσκοπη ζωή και δε θα έπρεπενα μας φαίνεται τόσο παράδοξη ή απαίσια. Δεν είναι λίγες οιπεριπτώσεις, όπου πιστεύουμε στην αναγκαιότητα της θυσίαςμερικών ανθρώπων ή θαυμάζουμε αυτόν που έδωσε τη ζωή τουμ� έναν ηθικό σκοπό και κανένας δεν αποκαλεί αδικημένουςόσους δε θα γεννηθούν ποτέ. Θα ήταν δικαιολογημένο να αυ-τοεκμηδενιστούμε, χωρίς να διανοηθούμε καμιά συνέπεια καιόσο πιο γρήγορα θα το κάναμε τόσο το καλύτερο. Θα ήταν απόδειλία ή από παράνοια να βασανίζουμε τον εαυτό μας μεδιάφορους τρόπους υποστηριγμένους από φιλοσοφικές καιθρησκευτικές θεωρίες, ώσπου να επιτελέσουμε αυτόν τοναρνητικό σκοπό. Όχι μόνο θα ήταν άσκοπο και ανώφελο, αλλάθα ήταν και αντίθετο σ� εκείνο που θα έπρεπε να στοχεύουμε.Αν ο θάνατος ήταν η οριστική εκμηδένιση της ύπαρξής μας

ή αν δε χρησιμεύαμε στην επιτέλεση ενός επαρκούς σκοπού καιεμείς δεν τη διακόπταμε, τότε ο πιο αξιόπιστος λόγος, για ναρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας, θα ήταν μόνο η διατήρηση τηςζωής μας και η πραγματοποίηση των επιθυμιών μας. Με κάθετρόπο και ανεξάρτητα από τις εξωτερικές συνέπειες. Χωρίς ένανεπαρκή σκοπό κανένας άλλος λόγος δε θα ήταν πιο αξιόπιστοςαπό αυτόν και η πιο αξιοποιημένη ποιότητα ζωής θα ήταν αυτήμε τη μεγαλύτερη διάρκεια και τις περισσότερες δυνατότητεςεπιβίωσης ανεξάρτητα από την ποιότητά της. Αντιθέτως,υπάρχουν πολλοί άλλοι, για να είμαστε σκληροί, επικίνδυνοι καικαταστροφικοί, πριν αδικηθούμε, πριν γίνουμε θύματα εκμετάλ-λευσης και μετανιώσουμε για όσα δεν πράξαμε.Βλέπουμε, λοιπόν, από ηθικολογική σκοπιά ότι η έλλειψη

ενός επαρκούς σκοπού-λόγου, για να θέλουμε εκ των υστέρωννα ζούμε, θα είχε τις ίδιες συνέπειες με την ανυπαρξία μιαςκοινής ή σταθερής πραγματικότητας (του Θεού). Γι� αυτό όχι

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 381

μόνο δε θα ήταν εκ των προτέρων επαρκώς δικαιολογημένη ηύπαρξή μας (από την άμεση και αυτοτελή πραγματικότητα), αλλάκαι το Σύμπαν δε θα υπήρχε. Οι ίδιες οι ποιότητες τωνπραγμάτων είναι οι λόγοι της ύπαρξής τους. Όμως, κάθεπεριορισμένο πράγμα σαν ανεπαρκή αιτία του εαυτού του καισαν ελλιπής ποιότητα άμεσης αυτογνωσίας δε συμπεριφέρεταιεπαρκώς αυτοπροσδιορισμένο, επηρεάζεται από εξωτερικέςαιτίες και δε γνωρίζει επαρκώς το λόγο της ύπαρξής του. Ανείχε τέτοια αυτογνωσία, θα ήταν η αυτοτελής πραγματικότητα.Ωστόσο, σα μέρος της αυτοτελούς και εσωτερικήςπραγματικότητας δεν τον αγνοεί τελείως. Έτσι υπάρχει καιενεργεί σαν παρασυρμένο, χωρίς ποτέ να μπορεί να γίνει ηεπαρκής αιτία και να διαμορφώσει μια επαρκή γνώση του εαυτούτου.Επομένως, είναι αλήθεια ότι η διατήρηση της ανθρώπινης

ζωής μας χωρίς τη θέληση για έναν επαρκή σκοπό, χωρίς τηγνώση της άγνοιάς μας για την ύπαρξή του, αλλά αντιθέτωςμετατρέποντας σε επαρκή σκοπό τον ατελή εαυτό μας, περαστικέςδυνατότητες και πράγματα, έχει κοινή συνέπεια εγωκεντρικούςτρόπους συμπεριφοράς, παρανοϊκή αντίληψη για τη ζωή και τηνπραγματικότητα, χάσιμο χρόνου και αβεβαιότητα για το νόηματης ύπαρξής μας. Η αναζήτηση ενός επαρκούς σκοπού είναιεσωτερική αναζήτηση της κοινής πραγματικότητας και προσα-νατολισμός της ζωής και αντιστρόφως. Αντιθέτως... και ξανάαντιστρόφως.

Λίγο-πολύ ο καθένας αναγνωρίζει πως η ζωή θα είναι επαρ-κέστερα δικαιολογημένη, αν δεν είναι ένα τυχαίο φαινόμενο εξέ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ382

λιξης της ύλης και αν μέσα στο χρόνο δε χάνονται για πάνταόλες οι στιγμές της. Μόνο αν συντελούμε στην επιτέλεση ενόςεπαρκούς σκοπού, μόνο τότε αξίζει αρκετά να υπάρχουμε, ακόμακαι αν ο θάνατος είναι το οριστικό τέλος μας. Διαφορετικά δεθα είχε καμιά αξία ν� απορήσουμε αν και γιατί πρέπει να θέλουμενα υπάρχουμε. Από την ανακάλυψη μιας τέτοιας άγνοιας γιατην αξία γενικά της ύπαρξής μας απορούμε και θέτουμε ένατέτοιο γενικό ερώτημα. Η εμπειρική διαπίστωση για τηρευστότητα των πραγμάτων μέσα στο χρόνο, την παροδικότητάμας και η έννοια της ανυπαρξίας δικαιολογούν απλά αυτή τηβασική θέση. Αυτή είναι αξιόπιστη, ακόμα και αν μια τέλειαγνώση της πραγματικότητας, μια επαρκής εξήγηση χωρίς απορίεςγια το Είναι της, δεν ήταν επαρκής λόγος, για να θέλουμε εμείςεκ των υστέρων να υπάρχουμε. Είναι μια ηθικολογική θέση πουδε χρειάζεται αναλυτική εξήγηση, αν όχι ένα ηθικό αξίωμα. Ηανυπαρξία μας δε θα είχε κάποια σταθερή συνέπεια έξω απόεμάς, ενώ αντιθέτως θα έλυνε όλα τα προβλήματα με τον πιοάμεσο τρόπο. Όταν η θέληση για ζωή ή η άρνησή της δενεξηγείται από τη συμφωνία ή τη διαφωνία της με αυτήν τηβασική θέση, τότε χρειάζονται δυσεύρετες και αβάσιμες θεωρίες,άλλες ανεπαρκείς εξηγήσεις, ατελείωτες αναζητήσεις και κάθετι που συνέπεται, όταν η ζωή συνεχίζεται με άγνοια ενόςεπαρκούς σκοπού.Επάνω σε αυτήν τη θέση μπορεί να βασιστεί άμεσα μια

εισαγωγική πρακτική φιλοσοφία, πριν ακόμα να οριστεί έναςεπαρκής σκοπός και χωρίς μια γενική γνώση για την πραγμα-τικότητα. Γι� αυτό είναι και μπορεί να ονομαστεί προνοητικήηθικολογία.Αναζητώντας να γνωρίσουμε αν υπάρχει ένας επαρκής σκο-

πός, για να θέλουμε να υπάρχουμε, ποιος είναι και πώς αξιο-ποιείται η ζωή, τότε αρχίζουμε να επιτελούμε με βεβαιότητα έναν

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 383

τέτοιο σκοπό, ανεξάρτητα από την επάρκεια της γνώσης μαςκαι υπάρχει δεν υπάρχει ο Θεός. Ακόμα και αν θα έπρεπε ν�αυτοεκμηδενιστούμε, έχουμε ξανά την ίδια βεβαιότητα, εκ τωνπροτέρων, ότι δεν είμαστε σε αντίθεση με αυτόν τον αρνητικόσκοπό, γιατί η επιτέλεσή του δεν επιτρέπεται πριν να γνωρίσουμετο αν επιτρέπεται. Συνεπώς, μπορούμε και απαντούμε αξιόπιστα,εκ των προτέρων, ότι πρέπει να θέλουμε να υπάρχουμε και δεναμφιβάλλουμε ότι χωρίς την πραγματοποίηση αυτής τηςθέλησης ή με την αυτοεκμηδένισή μας δε θα μπορούσαμε ναεπιτελέσουμε τον προδρομικό σκοπό μας, που είναι η αναζήτησηκαι η γνώση.Από εσωτερική και ηθική σκοπιά δεν υπάρχει πιο φοβερό

και αδικαιολόγητο λάθος μέσα στο Σύμπαν από το νααρκούμαστε στη μικρόχρονη ζωή μας, χωρίς ένα σκοπό που ναδικαιολογεί επαρκώς τις δραστηριότητές μας και χωρίς ν�αμφιβάλλουμε για την αξία της. Ανακαλύπτοντάς το καιαρχίζοντας την αμφισβήτηση των άλλων αξιών, ίσως ναφθάσουμε να πιστεύουμε σε μια απαισιόδοξη θεώρηση για τηνπραγματικότητα. Ανεξάρτητα από το αν αυτή η απαισιόδοξηθεώρηση συμφωνεί με την ποιότητα της κοινής πραγματικότηταςκαι τον προορισμό μας, μας δείχνει αναμφίβολα την πιοσημαντική άγνοιά μας.Το ερώτημα που τη στοχεύει σαν όπλο είναι πάντοτε σημα-

ντικό, ακόμα και όταν διαπιστώνουμε πως είμαστε αρκετά ευχα-ριστημένοι από τη ζωή μας. Δε γνωρίζουμε τι μας περιμένει τηνεπόμενη στιγμή ή μετά το θάνατό μας, στην περίπτωση πουπιστεύουμε σε μια συνέχεια. Για να βρει κάποιος το σθένος ν�αναζητήσει επίμονα την απάντησή του ή ν� αναγνωρίσει τηνάγνοιά του και τις συνέπειές της, πρέπει να είναι άνθρωπος, οοποίος συμφωνεί και θα διάλεγε να ζήσει δυστυχισμένος μεγνώση παρά ευτυχισμένος στην αυταπάτη.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ384

Ειδικά η γενική απαισιοδοξία, η αρνητική διάθεσή μας σεμια άσκοπη ζωή είναι η καλύτερη θέση, για να επηρεαστεί ηθέληση και συνεπώς οι δραστηριότητές μας, αντίθετα από τοναποπροσανατολιστικό επηρεασμό της άγνοιας και της πλάνηςμας για την ποιότητα μιας αξιοποιημένης ζωής. Γιατί όσο μαςλείπει η θέληση για ζωή και για την ακρίβεια όσο αξιώνουμε ναχρησιμεύουμε σε μια σταθερή αξία, η οποία θα δικαιολογεί τηνκαταστροφή, τη φθορά και τη δυστυχία, όσο δεν αρκούμαστε ναπραγματοποιούμε την άπληστη και παρασυρμένη θέλησή μαςκαι αμφιβάλλουμε για τη σταθερή χρησιμότητα των δραστηριό-τητών μας, το μόνο, το οποίο γνωρίζουμε χωρίς αμφιβολία ότιδεν είναι άσκοπο και χαμένος χρόνος, είναι η αναζήτηση ενόςκυρίαρχου σκοπού, της σοφίας και η δημιουργία ενός διαχρονικούέργου. Τότε έχουμε έναν επαρκή λόγο να αιτιολογήσουμε επαρκώςεμείς οι ίδιοι τη θέληση για ζωή και η διάνοια αρχίζει να παίρνειτην ανώτερη αξία της σαν μέσο και σαν σκοπός.Αυτοί είναι και οι λόγοι, για τους οποίους η αντίθετη θέση

της γενικής αισιοδοξίας δεν είναι η καλύτερη για την προδρομικήαξιοποίηση της ζωής μας, αν και συμφωνούμε με την ίδια βασικήαρχή. Γιατί μας επιτρέπει να κάνουμε πολλά, τα οποία θα ήτανασήμαντα από τη σκοπιά της απαισιοδοξίας, να υποτιμήσουμετη χρησιμότητα της διάνοιας και ν� αρκούμαστε στη ζωή, χωρίςνα έχουμε έναν επαρκή λόγο να φιλοσοφήσουμε. Έτσι είναι εύ-κολο να παρασυρθούμε και να διαφθαρούμε από τονεγωκεντρισμό και να γίνουμε το ίδιο σκοταδιστές με πολλούςαπό εκείνους, που διαφωνούν με τη βασική αρχή του εσωτερικούπροσανατολισμού, συχνά επαναπαυμένοι σε μια «τυφλή» πίστηή σε μια θεωρία, της οποίας τα λάθη και η ανεπάρκεια δε μαςπροβληματίζουν.Μόνο αν συντελούμε στην επιτέλεση ενός επαρκούς σκοπού,

μόνο τότε αξίζει αρκετά να υπάρχουμε: Με την ίδια θέση θα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 385

συμφωνήσουμε όχι μόνο από τη σκοπιά της γενικήςαπαισιοδοξίας αλλά και από εκείνην της γενικής αισιοδοξίας,σύμφωνα με την οποία συντελούμε. Για να είναι αντίθετες αυτέςοι δυο σκοπιές, πρέπει να συμφωνούν με αυτήν την ίδια ηθικήαρχή. Είναι το κοινό σημείο του νοήματός τους. Αυτή η βασικήαρχή μας μεταστρέφει από άλλες θέσεις και απόψεις, που μαςεκτρέπουν από το να στοχαστούμε σαν αυτοκαθορισμένοι, ν�ανακαλύψουμε την παραπλανητική άγνοιά μας και έτσιπρονοητικά να αποφύγουμε άσκοπες και ασήμαντεςδραστηριότητες με τις απρόβλεπτες συνέπειές τους. Όπως οανακλαστήρας δεν επιτρέπει στο φως να είναι σε όλες τιςδιευθύνσεις ή όπως η ακτή που βλέπουμε μέσα από τα θαλάσσιακύματα, που μας παρασέρνουν. Η γενική απαισιοδοξία �αντίθετη από την προηγούμενη θέλησή μας για ζωή και από τονπροδρομικό σκοπό της αναζήτησης � προτρέπει να διαμορφωθείένας τρόπος εσωτερικής και εξωτερικής ζωής, με τον οποίοπεριορίζεται και αποτρέπεται ο παρασυρμός μας και ριζώνουνμέσα μας τα γνωρίσματα ενός ανώτερου, μη εγωκεντρικούανθρώπου.Αν η διάνοιά μας είναι περιορισμένη όπως των άλλων ζώων,

μπορούμε να επαναπαυόμαστε στα μικρά όρια της αβέβαιηςύπαρξής μας, να βλέπουμε τα πράγματα έτσι όπως εξυπηρετείταιη διατήρηση της ανοησίας μας και να αισθανόμαστε με τις δρα-στηριότητές μας πως γίναμε σημαντικοί για πάντα, όπως πίστε-ψαν αναρίθμητοι άλλοι πριν από εμάς. Αλλά, ο χρόνος μας έχειδιαψεύσει εκ των προτέρων και έχει καταδικάσει τις σχετικέςαξίες που συνδέονται με τον εγωκεντρισμό: «Άρα, η αρνητικήστάση (για τον κόσμο) θέτει, στο κέντρο των απασχολήσεων καιτων στοχασμών του ανθρώπου, τη φροντίδα της πνευματικήςτελειοποίησης». (Alb. Schwoitzer, 1875-1965, Νόμπελ ειρήνης1952).

σελ. 386

IV. Για την εσωτερική αρχή και τη σημασίατης ηθικής.

Η ζωή δεν υπάρχει, για να πραγματοποιηθούν μόνο εκ τωνυστέρων οι προκαθορισμένοι από εμάς σκοποί και είναι αιτιολο-γημένη ανεξάρτητα από τις δικές μας ηθικές αξίες και δραστη-ριότητες. Όλες οι ποιότητες ζωής υπάρχουν αιτιολογημένα καιη ζωή είναι ταυτοχρόνως-άμεσα για τον εαυτό της σαναυτοσκοπός. Δικαιολογημένο δεν είναι μόνο το καλό και εμείςδεν μπορούμε σαν επαρκείς αιτίες του εαυτού μας να αλλάξουμεεμάς τους ίδιους ή τους άλλους, όπως καθορίσουμε θεωρητικά,ούτε να συμπεριφερόμαστε πάντοτε σε συμφωνία με τουςηθικούς κανόνες και για τους ίδιους σκοπούς.Σε μια πρακτική φιλοσοφία βασισμένη στην κοσμολογική

γνώση (σε μια επιστημονική ηθικολογία) δεν μπορούν να υπάρ-χουν κανόνες και θεωρίες, με τους οποίους οφείλει ο καθένας νακαθορίζει τη ζωή του, να διαμορφώνει τον εσωτερικό κόσμο τουκαι τη συμπεριφορά του. Όπως αν η χρησιμότητα και η πραγ-ματοποίηση των προνοητικών δυνατοτήτων τους ήτανανεξάρτητη από τα ίδια τα πράγματα, η ίδια για όλους ή οσκοπός της ύπαρξής τους. Δεν πρέπει ν� αντιπαραθέτουμε τιςσυνέπειες που θα υπήρχαν, αν τώρα αμέσως όλοι οι άνθρωποιστρέφονταν διανοητικά στον εαυτό τους, για να ζήσουν μεαυτογνωσία, με αυτοσυγράτηση, χωρίς εγωκεντρισμό, για να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 387

δείξουμε έτσι πως είναι ψεύτικες οι θεωρούμενες ηθικές αρχές.Παρόμοια, όπως ένας μαθηματικός γνωρίζει τη σωστή λύση ενόςμαθηματικού προβλήματος και είναι βέβαιος για την ορθότητάτης, ασχέτως αν εμείς δεν μπορούμε να τη βρούμε ως το τέλοςκαι αλάνθαστα. Εξάλλου, για τον ίδιο λόγο που δεν μπορούμενα προβλέψουμε αρκετά τις ανθρώπινες σχέσεις στο μέλλον καιτην τύχη της κάθε ζωής, είναι ακόμα πιο δύσκολο να το κάνουμεμε αφηρημένες υποθέσεις.Η ηθική δεν μπορεί από μόνη της να επιτύχει άμεσα την

πραγματοποίηση ενός κοινού εξωτερικού σκοπού, την κοινή εσω-τερική αξιοποίηση της ζωής, χωρίς την αλλαγή των εξωτερικώνδραστηριοτήτων, των σκοπών, των μέσων ή με τον καθορισμόκοινών τρόπων συμπεριφοράς. Η εσωτερική διαμόρφωση δενείναι ένας κοινός εξωτερικός σκοπός, ο οποίος μπορεί ή πρέπεινα πραγματοποιηθεί χωρίς καταστροφικές συνέπειες, δηλαδήχωρίς αποσταθεροποίηση και αποτελεί έμμεσο σκοπό για άλλεςπολιτικοκοινωνικές δραστηριότητες, παρά της ηθικής. Η ύπαρξηδιαφορετικών ποιοτήτων ζωής, η εμπειρία και η πολιτισμικήεξέλιξη είναι δυνατή, ακριβώς γιατί δεν πρέπει να είναι πραγ-ματοποιημένος αυτός ο σκοπός και δεν εξαρτάται μόνο από εμάς.Σε τελική ανάλυση, γιατί δεν μπορούμε να υπάρχουμε σανεπαρκείς αιτίες, πάντοτε με γνώση, με την ίδια εμπειρία, με τιςίδιες αντιδράσεις και στις ίδιες στιγμές. Το «δεν μπορούμε» υπόμια έννοια σημαίνει «δεν αξίζουμε» και η ανηθικότητα, η αδικία,η καταστροφή, γενικά οι αποσταθεροποιητικές συνέπειες είναιταυτόχρονα απόδοση δικαιοσύνης και συμβάλλουν σ� αυτή.Διαφορετικά, θα έπρεπε να συνυπάρχουν πολλοί Θεοί, όχι έναςαυτοτελής (και όλοι να είναι οι ίδιοι).

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ388

Αν εμείς δεν είμαστε σε θέση ν� απαντήσουμε στις δικαιο-λογημένες απορίες μας και να βρούμε τη λύση σ� ένα πρόβλημαή μια άλλη λύση από αυτήν που έχουμε δώσει, με αυτήν τηναδυνατότητά μας δεν πρέπει να δικαιολογούμε τη θέση μας καινα θεωρούμε ορθές τις προκαταλήψεις μας. Η σημασία που απο-δίδουμε στην πολιτική δραστηριότητα, στους ηθικούς κανόνεςκαι στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν πρέπει να είναι υπερβολικήκαι ανθρωποκεντρική. Λίγες απλές εμπειρικές διαπιστώσεις θαήταν αρκετές, για να καταλάβουμε πως είμαστε παρασυρμένοιμέσα στη δίνη των αισθήσεων, για να προσανατολιστούμε, ν�αναγνωρίσουμε πως θα ήταν άσκοπες οι εξωτερικέςδραστηριότητες ανεξάρτητα από ένα σταθερό ή εσωτερικάαξιοποιημένο κόσμο, την αναγκαιότητα της ατέλειας καιεπομένως για να βρούμε τη βάση των αληθινών ηθικών αρχών.

� Υπάρχει ακόμα μέλλον παρά το ότι έχει προηγηθεί απε-ριόριστο παρελθόν.

� Η ζωή και τα έργα μας έχουν ένα τέλος και δε γνωρίζουμεπότε θα έρθει.

� Δεν είμαστε η μόνη, η επαρκής αιτία του εαυτού μας καιτων δραστηριοτήτων μας.

� Υπάρχουν προκαθορισμένες δυνατότητες στην ποιότητατων πραγμάτων, σημαντικές εξωκοινωνικές επιδράσεις και δικέςμας ατέλειες προσαρμοστικές, διανοητικές, βιολογικές και βιω-ματικές.

� Η πραγματικότητα δεν είναι ποτέ μόνο αυτή που αντιλαμ-βανόμαστε και γνωρίζουμε.

� Υπάρχουν έμμεσες, ασταθείς και σχετικά μικρές επιδρά-σεις, οι οποίες επηρεάζουν τις εξελίξεις και πάντοτε διαφορέςστα πράγματα.

� Αγνοούμε έναν επαρκή και αποδεδειγμένο λόγο, για τονοποίο θα θέλαμε εκ των υστέρων να υπάρχουμε.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 389

� Τίποτε δεν έχει αξία ανεξάρτητα από την ποιότητα τουεσωτερικού κόσμου και ο εξωτερικός δεν μπορεί ν� αξιοποιηθείανεξάρτητα από αυτόν. Η ζωή είναι στον εαυτό μας και η ποιό-τητά της δεν είναι ανεξάρτητη από το πού, πότε και ποιοι είμα-στε διαρκώς σαν υλικοβιολογική σύνθεση, σαν εσωτερικός κό-σμος και από το πώς διανοούμαστε.

� Με το λόγο διαμορφώνουμε την περιορισμένη εμπειρίαμας, τον ευρύτερο εσωτερικό κόσμο μας και τις εξωτερικές δρα-στηριότητές μας. Είναι η είσοδος για την άμεση αξιοποίησητης ύπαρξης με τη γνώση της άγνοιας, την αναζήτηση, τηνκυριαρχία της γνώσης και της διανοητικής δραστηριότητας.

� Οι ευχάριστες στιγμές από μόνες τους δεν είναι αρκετόςλόγος, για να δικαιολογήσουν επαρκώς και συνολικά τη ζωή. Τοευχάριστο δεν είναι πάντοτε ωφέλιμο, όπως και αντιθέτως, ενώη ευτυχία είναι αδύνατη και αβέβαια, όταν τη δημιουργούμεεπαναπαυμένοι στην άγνοιά μας και βασισμένοι στην τυφλήπίστη ότι η τύχη θα μας τα φέρει έτσι όπως θα θέλαμε.

� Αυτοί που θα ήμασταν και όσα θα κάναμε σε άλλο χρόνοκαι τόπο είναι οι άλλοι ή αντιστρόφως, αυτά που θα ήταν οιάλλοι.... είμαστε εμείς.

� Η άγνοια της άγνοιάς μας και ο περιορισμός της σημασίαςτων παραπάνω απλών, αιώνιων και παντοπικών διαπιστώσεωνείναι αιτία, για να ζούμε παρασυρμένοι και παραδομένοι στηντύχη.

Μέσα στο χρόνο όλα γίνονται και είναι έμμεσα σαν μέρη,χωρίς μια επαρκή εξωτερική αιτία, πάντοτε με ελλείψεις, αλλάείναι εκ των προτέρων και επαρκώς δικαιολογημένα από το

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ390

άμεσο σύνολό τους με άμεσο-εσωδιανοητικό τρόπο. Ταπεριορισμένα πράγματα υπάρχουν και γίνονται με μια κοινή καιάμεση αρχή, με την ηθική-εσωτερική αρχή της αυτογνωσίας καιτης αυτοτέλειας της Συμπαντικής Ποιότητας και όχι μόνο μετις αφηρημένες σχέσεις των εξειδικευμένων επιστημών.Η διανοητική δραστηριότητα του Θεού δεν είναι διαφορετική

και αποσπασμένη από την έμμεση-υλική πραγματικότητα,αντιθέτως είναι η ίδια η πραγματικότητα και η ουσία της. Δεναναμένει να γνωρίσει έξω από τα πράγματα και μετά ναενεργήσει μέσα σε εκείνα, ούτε διαφοροποιείται μετά απόεμπειρία και μεταβολή στα πράγματα. Αντιθέτως, προϋπάρχειμια τέλεια Αυτογνωσία, η οποία προκαθορίζει τις δυνατότητεςτης σχετικής έμμεσης εξέλιξής της μέσα στο χρόνο τωνπεριορισμένων πραγμάτων και έτσι, σε σχέση με εκείναεξωτερικεύεται και γίνεται με ελλείψεις και περιορισμούς. Ο Θεόςείναι η ουσία όλων των λεγόμενων πραγμάτων, που δεν είναιτίποτε άλλο από χρονικές σχέσεις.Οι ποιότητες των πραγμάτων υπάρχουν και γίνονται σαν

μερικές στιγμές της άμεσης κοινής πραγματικότητας και έτσι οιίδιες έχουν συντελέσει στη δική τους ύπαρξη μέσα στα όρια τηςευρύτερης συμπαντικής στιγμής (στα οποία όλες είναι σαν άμεσαενωμένες με όλους τους δυνατούς τρόπους). Ενώ σχετικά έμμεσακαι εξωτερικά έχουν μια αρχή και δυνατότητες, οι οποίες δενπραγματοποιούνται όλες ή με σταθερούς τρόπους. Γι� αυτό δενυπάρχει τίποτε απροσδιόριστο, τελείως απροσάρμοστο, χωρίς ναχρησιμεύει και ειδικότερα κανένα έμβιο μέρος, χωρίς να έχειαξιοποιήσει στο ελάχιστο την ύπαρξή του. Κανένας δεν έχειτέλεια άγνοια για την κοινή πραγματικότητα και για τον εαυτότου, δεν συμπεριφέρεται τελείως αποπροσανατολισμένα, σετέλεια αντίθεση με το Θεό, με λίγα λόγια, χωρίς να είναι μέροςτης αυτοπροσδιορισμένης Συμπαντικής Ποιότητας. Όλα είναι

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 391

αιτιολογημένα και χρήσιμα από την κοινή ουσία της σχετικήςύπαρξής τους (με άμεσο τρόπο), ενώ η αντιπαράθεσή τους με τοΘεό και οι συνέπειές της εξηγούνται από την εμμεσότητα καιτη μερικότητά τους. Όχι άμεσα από την ουσία τους ή από μιαγενική αντίθεσή τους. Ο Θεός είναι ο κοινός και αυτοτελήςΕαυτός μας, ο οποίος εμείς σχετικά έμμεσα δεν είμαστε και γι�αυτό δεν έχουμε τέλεια αυτογνωσία ούτε τέλεια άγνοια.

Αν η πραγματικότητα σαν σύνολο δεν ήταν άμεσα από τονεαυτό της σαν ανεξάρτητη και αυτοκαθορισμένη ύπαρξη, τότεθα ήταν αδύνατη η σταθερότητα, η ενότητα και η ποιότητα μέσαστην υλο-εξωτερική δραστηριότητα και επομένως κάθε διανοη-τική εξέλιξη μέσα στο χρόνο. Εξωτερικά και έμμεσα υπάρχουνποιότητες, δηλαδή πραγματοποιημένες δυνατότητες με διαρκήεπίδραση και χρησιμότητα. Όχι μόνο δυνατότητες προς πραγ-ματοποίηση ή έλλειψη χρησιμότητας. Οι δυνατότητες δε λείπουνποτέ, η έμμεση χρησιμότητα κάθε πράγματος μεταβάλλεται καιμπορεί να καθορίζεται με πολλούς τρόπους, αναλόγως του τρό-που που επηρεάζει ή της δυνατότητας που πραγματοποιεί. Οιαξιολογήσεις, όπως και η ανάδειξη μιας αιτίας, μπορούν καιγίνονται από πολλές σκοπιές και όπως μας ευχαριστεί, όσο μπο-ρούμε να ορίζουμε έτσι σχετικά μια αξία-σκοπό σε σχέση με τηνπραγματοποίηση ορισμένων δυνατοτήτων.Γενικά, μια αξία μπορεί να καθορίζεται: από τη συντελεστι-

κότητα (ή την ποιότητα) μιας δυνατότητας, από την πραγματο-ποίησή της, από τον τρόπο που πραγματοποιείται, από τη διάρ-κεια, από τον αριθμό των επαναπραγματοποιήσεών της, από τιςσυνέπειές της, από τη σχέση της με ορισμένες άλλες, από τον

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ392

τρόπο που δημιουργείται και από συνδυασμό αυτών των γενικώνσυντελεστών καθορισμού. Η ίδια η ζωή μπορεί και χρησιμεύεισαν σύνθετη και δημιουργική δυνατότητα για τηνπραγματοποίηση πολλών εξωτερικών δυνατοτήτων, διανοητικάκαθορισμένων ή όχι.Η χρησιμότητα και ο σκοπός της ζωής δεν εξαρτάται μόνο

από τις δυνατότητες προς πραγματοποίηση, δηλαδή δε δημιουρ-γείται από το μηδέν και εκ των υστέρων. Η ίδια η ζωή είναι εκτων προτέρων μια πραγματοποιημένη δυνατότητα. Η πρωταρ-χική αξία της είναι εσωτερική-ηθική, δηλαδή εξαρτάται άμεσααπό την ποιότητα του φορέα της, θεωρούμενη σαν πραγματο-ποιημένη δυνατότητα αυτογνωσίας, σαν σκοπός που συνεχίζεινα επιτελείται με τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και αυτήςτης ίδιας. Εκ των υστέρων μπορεί να θεωρηθεί σαν διανοητικήδυνατότητα εξέλιξης της αυτογνωσίας. Χωρίς την άμεσηδυνατότητά μας να διανοούμαστε, να γνωρίζουμε και νααντιλαμβανόμαστε, θα ήταν τελείως αδύνατο ν� αξιοποιηθεί ηζωή, γιατί η αιτία και η ουσία της είναι η γνώση με κάθε ποιότητάτης.Η έμβια ύπαρξη έχει μια άμεση σχέση με το είναι της και η

ουσία της είναι ότι αυτοκαθορίζεται και γίνεται με τη συνεπί-δραση της εσωδιανοητικής δραστηριότητάς της, χωρίς την οποίαδεν μπορεί να είναι. Οι σχέσεις και οι δραστηριότητες προς τοεξωτερικό της την επηρεάζουν εσωτερικά, βιώνονται αρνητικάή θετικά και η ίδια αυτενεργεί. Αντιθέτως, χωρίς τηνεσωτερικότητά της θα ήταν αδύνατη η σχετική σταθερότητα μέσαστις υλικές αλληλεπιδράσεις (του σώματος) και συνεπώς ηεξωτερική δραστηριότητα με τις έμμεσες δυνατότητές της.Δεν είναι ορισμένες δραστηριότητες ή δυνατότητες του εσω-

διανοητικού κόσμου προς το εξωτερικό του που αποτελούν τονεπαρκή σκοπό της ύπαρξής του. Ούτε η εσωτερική σταθερότητα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 393

και η διατήρησή του ανεξάρτητα από την άμεση ποιότητά του.Αντιθέτως, αυτά τα τελευταία είναι ανόητα, άσκοπα καιασήμαντα χωρίς την εσωτερικότητα, την αυτογνωσία, τοναυτοκαθορισμό και χωρίς τη διανοητική βεβαιότητα, ενώ ηεξωτερική συμπεριφορά υπάρχει από την έλλειψη του αυτοκα-θορισμού και από την ανεπάρκεια της γνώσης. Η εξωτερική δρα-στηριότητα είναι στιγμές της διανοητικής δραστηριότητας καιτης εξέλιξής της, όχι η αιτία της, ούτε ο σκοπός της. Ο διχασμόςπράξης και γνώσης είναι θεωρητικός. Στην πραγματικότηταδιαφέρουν στον τρόπο που γίνονται και συνδέονται, όχι στηνουσία τους και δεν παύουν ποτέ να είναι μαζί. Η εξωτερικήδραστηριότητα γίνεται από έλλειψη αμεσότητας, σταθερότηταςκαι διατήρησης της ενέργειας και για να γίνεται προϋποθέτεικάτι που είναι σταθερό και άμεσα .

Δεν είμαστε αυτοτελείς και με επαρκή αυτογνωσία και ηδραστηριότητά μας δεν είναι μόνο άμεση και διανοητική.Ταυτοχρόνως είναι έμμεση, εξωτερική και ανεπαρκώς γνωστή.Η έννοια της ελευθερίας ως προς τα εξωτερικά πράγματα, δηλαδήη δυνατότητα του αυτοκαθορισμού της χωροχρονικής θέσης μαςκαι των σχέσεών μας ανάμεσά τους, δεν έχει νόημα, παρά μόνοόταν χρησιμεύει ή αποσκοπεί στην εσωδιανοητική ελευθερία,που υπονοούμε με τον εσωδιανοητικό προσανατολισμό και τηναυτογνωσία. Η εξωτερική ελευθερία προϋποθέτει αυτοκυριαρχίακαι αυτοκαθορισμό της εξωτερικής συμπεριφοράς. Αν τηθεωρήσουμε σαν απεριόριστη δυνατότητα προς το εξωτερικό μας,τότε έρχεται σε αντίθεση με την έννοια του εσωδιανοητικού προ-σανατολισμού.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ394

Η απεριόριστη εξωτερική δραστηριότητα και η δυνατότηταμιας τυχαίας κατεύθυνσης ανάμεσα στα πράγματα δεν έχουνηθικό νόημα και σκοπό χωρίς την εσωτερικότητα. Αντιθέτως,χωρίς προσανατολισμό και αιτιότητα (λ.χ. η τυχαία αναζήτησηδιεξόδου μέσα σ� ένα σπήλαιο) μπορούν να έχουν ένα αρνητικόηθικό νόημα, δηλαδή να σημαίνουν μια έλλειψη στη δυνατότητααυτοκαθορισμού και στην εξωτερική ελευθερία. Η έλλειψη αυτήμπορεί σε κάποια στιγμή να έχει ευνοϊκό και (ηθικό) αποτέλεσμα,γιατί δεν είναι συνολική αδυνατότητα αυτοκαθορισμού.Εξάλλου, ακόμα και η απλή κατεύθυνση μέσα στο χώρο, όπως

ευρύτερα η εξωτερική δραστηριότητα, δεν μπορεί να είναι τε-λείως απροσδιόριστη, αναίτια ή απεριόριστη. Κινούμαστεανάμεσα σε άλλα πράγματα, τα οποία μας περιορίζουν τιςδυνατότητες και τις μεταβάλλουν με τις δικές τους δυνατότητες,ποιότητες, σχέσεις και δραστηριότητες. Η έλλειψη αιτιότηταςκαι σχέσεων προσδιορισμού είναι αντίθετη στην έννοια τουαυτοκαθορισμού ή της ελευθερίας, όπως είναι ευρύτερα στηνέννοια της ενότητας, της συνέχειας, της σταθερότητας και τηςσυνθετικής εξέλιξης ή της δημιουργίας. Αν την υποθέταμεγενικευμένη σε όλη την πραγματικότητα, τότε δε θα νοούσαμεσύνθετα πράγματα. Αν υπήρχαμε, τότε καμιά γνώση δε θα ήτανβέβαιη και σταθερή για κανένα χρονικό όριο, για να επιτρέψειτην ανάλογη πράξη για διανοητικά προκαθορισμένες συνέπειες,δε θα μπορούσε να επαναληφθεί η ίδια δραστηριότητα, ούτε ναπροκαθοριστεί τίποτε με διανοητικό τρόπο. Η ίδια η δυνατότηταμιας εσωτερικής αρχής και του άμεσου αυτοεπηρεασμού προϋ-ποθέτουν τη σταθερότητα, την ενότητα, την ποιότητα και τονπεριορισμό των δυνατοτήτων μέσα στην υλικο-εξωτερικήδραστηριότητα. Σε τελική ανάλυση προϋποθέτουν την τέλειααμεσότητα του Θεού.Οι πράξεις μας εξαρτώνται σταθερά από τον εαυτό μας (ως

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 395

ένα μέρος), αυτοεπηρεαζόμαστε και η γνώση δε λείπει τελείως.Όταν η αυτοτέλεια, η αυτοσυγκράτηση, η αμεροληψία, ηαυτογνωσία δεν είναι ο σκοπός των εξωτερικών δραστηριοτή-των, όταν η δυνατότητα να καθορίζουμε τις πράξεις μας δενσυνδέεται με αυτόν τον σκοπό, όσο λείπει η αυτογνωσία και ηδιανοητική δυνατότητα να γνωρίζουμε, τότε κάθε αυ-τοκαθορισμός είναι σχετικός, περιορισμένος και παράδοση στηντύχη. Η αυτοτέλεια είναι άμεση δικαιο-αιτιολόγηση της ύπαρξηςκαι έλλειψη της ανάγκης για έμμεση εξύψωση και αναγνώριση.Είναι εσωδιανοητική δραστηριότητα καθορισμένη με τέλειαγνώση και όχι με πλάνες ή από τυχαίες εμπειρίες και για σχετικέςδυνατότητες. Δηλαδή, συμπίπτει με την τέλεια αυτογνωσία.

Για να ζήσουμε, δεν είναι αναγκαίο να είμαστε φιλόσοφοικαι ν� αναρωτιόμαστε γιατί υπάρχουμε. Αντιθέτως, αν δεν ανα-ζητήσουμε τροφή και δεν προετοιμαστούμε για τους πιο άμεσουςκαι φανερούς κινδύνους, θα χάσουμε τη δυνατότητα ν�αξιοποιήσουμε πιο πέρα την ύπαρξή μας. Πρέπει πρώτα ναπράξουμε για την αυτοσυντήρησή μας, αλλά από αυτήν τηναναγκαιότητα δεν πρέπει να συμπεράνουμε το τελείως αντίθετο,πως η ζωή αξιοποιείται μόνο με τις δραστηριότητες που τηδιατηρούν και την προστατεύουν από τις αποσταθεροποιητικέςεπιδράσεις ή ανεξάρτητα από το ποιες είναι εκείνες οιδραστηριότητες. Όπως δε δικαιολογούμε την απόγνωση και τηδιακοπή κάθε δραστηριότητας με το αναπόφευκτο φαινόμενοτου θανάτου. Ο κοινός παρασυρμένος άνθρωπος βρίσκει σε αυτήντην αναγκαιότητα της ατέλειας τη βεβαιότητα για το πώςαξιοποιείται η ζωή, ποια είναι η πραγματικότητα και αναδεικνύει

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ396

την αυτοσυντήρηση σε ξεχωριστό σκοπό και σε αναγκαίαπροτεραιότητα.Οι εξωτερικές δραστηριότητες για την αυτοσυντήρηση και η

εξαναγκασμένη εργασία δεν είναι δραστηριότητες έξω από τηζωή, με σκοπό να ζήσουμε εκ των υστέρων. Μπορεί να είναι ημισή από την άυπνη ζωή μας και σε πολλές περιπτώσεις η υλικήκαι η ηθικοδιανοητική καταστροφή της με αντάλλαγμα κάποιεςάλλες δυνατότητες. Δεν εξαρτάται μόνο η ύπαρξή μας από εκεί-νες τις δραστηριότητες με τέτοιο σκοπό. Συμβαίνει καιαντίστροφα, από το πού, πότε και ποιοι είμαστε σε κάθε στιγμήεπηρεάζονται και καθορίζονται οι πρώτες, οι δυνατότητες πουμας δημιουργούν και εξαρτάται ο τρόπος της αναγκαιότητάς τους.Γι� αυτό δεν περιορίζονται σε αυτόν το σκοπό και είναι δυνατοίπολλοί τρόποι για την αυτοσυντήρηση. Η αναγκαιότητά τουςδεν είναι σταθερή (σε κάθε στιγμή ή στο σύνολο της ύπαρξης),η προτεραιότητά τους δεν είναι έλλειψη της δυνατότητας να τιςκαθορίζουμε και ο τρόπος που επηρεάζουν τη ζωή και την εμπειρίαδεν είναι ανεξάρτητος από την υπόλοιπη συμπεριφορά. Εξάλλου,η αναγκαιότητα να γίνει, να προηγηθεί ή να χρησιμεύσει κάτιδεν είναι πάντοτε και μόνο εκείνο το οποίο προσδιορίζει σταθερά,απομονωμένα, το μόνο χρήσιμο, το πιο αξιόλογο, εκείνο το οποίοδε δημιουργεί προβλήματα ή χωρίς το οποίο δε θα συνεχιζότανμια εξέλιξη. Αντιθέτως μπορούν να ανατραπούν και να πάψουννα είναι χρήσιμα όσα προηγήθηκαν αναγκαία. Τα ζώασυμπεριφέρονται με την ίδια αναγκαιότητα, χωρίς τον αέρα δενμπορούμε να ζήσουμε, ενώ εκείνος μπορεί να υπάρχει χωρίς εμάς,συχνά δημιουργούμε μερικά προβλήματα για να μπορέσουμενα επιλύσουμε ή ν� αποτρέψουμε ένα πιο μεγάλο και από ένααόρατο μικρόβιο γίνεται να χάσουμε τη σημαντική ζωή μας.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 397

Η εσωδιανοητική ποιότητα σαν περιορισμένη έχειδυνατότητες και συνεχίζει να γίνεται στο σχετικό εξωτερικό της,με το οποίο συνδέεται με πιο έμμεσους τρόπους. Έτσι, είναιταυτόχρονα με μια υλικο-εξωτερική μορφή το λεγόμενο σώμακαι όχι διαφορετική ή διαχωρισμένη από εκείνο. Η δυνατότητατης άμεσης αυτενέργειας και η σχετικότητα της έμμεσης-εξω-τερικής ύπαρξης κάνουν αμφίβολες και άσκοπες ακόμα και τιςπιο σταθερές δυνατότητες προς τον εξωτερικό κόσμο και όρουςόπως είναι η βιολογική υγεία. Ο όρος «υγεία» εκφράζει μιαειδικότερη έννοια της τελειότητας, της αυτοτέλειας, τηςσταθερότητας ή του απεριόριστου, περιορισμένη στη βιολογικήποιότητα της ύπαρξης. Όπως δεν υπάρχει τέλεια ανεξαρτησία,αυτοτέλεια, απεριόριστη σταθερότητα, απεριόριστες δυνατότητες,το ίδιο δεν υπάρχει σαφής, σταθερή και πρότυπη υγεία.Αφηρημένες έννοιες, όπως η βιολογική υγεία, η επιβίωση, ησωματική ισχύς, η ηλικία, δεν εκφράζουν σταθερές δυνατότητεςτων σχετικών πραγμάτων. Δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από τηνεσωδιανοητική δραστηριότητα και συχνά χάνουν τελείως τονόημά τους και ανατρέπονται από την ύπαρξη άλλων τρόπωναποσταθεροποίησης παρά τη γνώση και τη δραστηριότητα μετέτοιο σκοπό.

Όταν μιλάμε για ταυτότητα της εσωδιανοητικής ύπαρξης μετην υλικοεξωτερική, δεν πρέπει να παρεξηγηθεί. Δηλαδή, οεσωτερικός κόσμος να περιοριστεί στα βιώματα και να διαχωρι-στεί από τις υπόλοιπες δυνατότητες της βιολογικής ύπαρξης.Μετά να θεωρηθούν σαν δύο διαφορετικές ποιότητες με σχέσειςαναλογίας και ν� αναζητούνται σχέσεις αιτιότητας και

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ398

προτεραιότητας ανάμεσα σε δυο φαινόμενα, ενώ θα είναι ένακαι το ίδιο. Ούτε εννοούμε σχέση ταυτότητας με τα βιολογικάμέρη, όπως τ� αντιλαμβανόμαστε χοντροκομμένα σαν σταθεράμε ποσοτικές μεταβολές.Πρώτον, στην εξωτερικευμένη μορφή του εσωδιανοητικού

κόσμου συμπεριλαμβάνονται όλα τα βιολογικά μέρη μαζί με τιςδραστηριότητές τους. Όχι μόνο όσα σχετίζονται πιο άμεσα μετο κοινό εξωτερικό περιβάλλον, όπως το πρόσωπο, το κορμί, τοδέρμα κ.λπ. Η βιολογική έννοια του σώματος είναι ευρύτερη.Δεν περιλαμβάνει μόνο τα φανερά και πιο σύνθετα μέρη του ήμόνο όσα χρησιμεύουν με τις δυνατότητές τους στο εξωτερικόπεριβάλλον. Ανάμεσα στα μέρη του είναι και εκείνα του εγκε-φάλου και το σύνολο των μικροαλληλεπιδράσεων των υλικώνφορέων τους.Δεύτερον, η εξωτερικευμένη μορφή του εσωτερικού κόσμου

δεν αντιστοιχεί μόνο στον πραγματοποιημένο και πιο άμεσο εσω-τερικό κόσμο, αλλά και σε δυνατότητές του, όπως και αντιστρό-φως. Μπορούν να υπάρξουν διαθέσεις, εμπειρίες, στοχασμοί καισε στιγμές που εξαρτώνται με πιο έμμεσους τρόπους της βιολο-γικής ύπαρξης. Αντιστρόφως, αβίωτες βιολογικές μεταβολές καιδραστηριότητες, εξαρτώνται πιο άμεσα από τις βιωμένεςδιανοητικές δραστηριότητες.Τέλος, είναι αδύνατο να καθοριστεί με βεβαιότητα και γενικά

ποιο είναι το ισχυρό και ανθεκτικό σώμα. Για το λόγο ότι δενυπάρχει ανεξάρτητα από το χρόνο σε σταθερό περιβάλλον καιανεξάρτητα από τη διανοητική δραστηριότητα. Η βιολογικήύπαρξη δεν έχει μόνο δυνατότητες, αλλά συγχρόνως και ελλείψειςδυνατοτήτων, οι οποίες δεν είναι συνεχώς οι ίδιες, ενώ ταβιολογικά μέρη της δεν επηρεάζονται όλα το ίδιο. Η διαταραχήμπορεί να γίνει σε ένα από αυτά, την ίδια στιγμή που σαν σύνολοδιατηρούν μια ανθεκτική και ισχυρή ύπαρξη.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 399

Η ζωή είναι άμεσα αιτιολογημένη και αξιοποιημένη από τηνπρώτη στιγμή της, ανεξάρτητα από τις άλλες χρονικές στιγμέςκαι δραστηριότητες, όπως και με κάθε μορφή της. Είναι άμεσα-διανοητικά για τον εαυτό της σαν μια ποιότητα εμπειρίας καιγνώσης. Γι� αυτό η συμπεριφορά, η διαμόρφωση του τρόπουζωής, οι τρόποι επηρεασμού από τις εξωτερικές επιδράσεις και ηεμπειρία εξαρτώνται ως ένα μέρος από την άμεση αυτενεργόποιότητα της έμβιας ύπαρξης και ειδικά από τη διανοητική δρα-στηριότητα, που προσδιορίζεται με γνώση. Έτσι, η δυνατότητανα διαμορφώνουμε εμείς οι ίδιοι την ποιότητα της ζωής μας, τονεσωτερικό κόσμο μας και να καθορίζουμε τις πράξεις μας δεναφαιρείται τελείως από την αλληλεξάρτησή μας και από τηνανεπαρκή γνώση μας για την πραγματικότητα. Έχουμε πάντοτεένα μέρος ευθύνης (υπαιτιότητα) για όλες τις πράξεις μας, αλλάκαι για όλους τους τρόπους που επηρεαζόμαστε από το εξωτερικόμας, γιατί είμαστε όπως είμαστε και αυτοεπηρεαζόμαστε με γνώ-ση. Ακόμα και όταν παρασυρόμαστε: το νερό για να κυματίσειαπό τον άνεμο, πρέπει και αυτό το ίδιο να έχει στην ποιότητάτου την αντίστοιχη δυνατότητα να κυματίζει με την ενέργειαεκείνου, δηλαδή δεν εξαρτάται μόνο από τον άνεμο.

Δεν πρέπει να μιλάμε για τους επηρεασμούς μας από τηνεξωτερική πραγματικότητα ή για τα αποτελέσματα των επιδρά-σεων επάνω στην άμεση ύπαρξή μας ανεξάρτητα από την ποιό-τητα και τις δυνατότητες της τελευταίας. Είναι αυτονόητο γενι-κά, χωρίς βιολογική γνώση, ότι χωρίς τη δική μας ύπαρξη δε θαμπορούσαμε να αντιληφθούμε, να έχουμε εμπειρία και να γίνουμετίποτε ούτε να ενεργήσουμε με κάποιον τρόπο. Συνεπώς, οι

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ400

τρόποι με τους οποίους επηρεάζεται κάποιος από την εξωτερι-κή πραγματικότητα, εκείνα που αντιλαμβάνεται, οι σχέσεις πουδημιουργεί και διαμορφώνει, οι δυνατότητες που δημιουργεί ήπραγματοποιεί, εξαρτώνται διαρκώς από την άμεση ποιότητατου εαυτού του. (Αυτό ισχύει και για την υλική συμπεριφοράόλων των πραγμάτων). Αυτή είναι μια από τις βασικές γενικέςδιαπιστώσεις της επιστημονικής ηθικολογίας. Είναι ηπεριορισμένη διατύπωση μιας γενικότερης αρχής, περιορισμένηστην ανθρώπινη ύπαρξη: Η ίδια αιτία πάνω σε διαφορετικάπράγματα δεν μπορεί να δημιουργήσει επακριβώς ή όλα τα ίδιααποτελέσματα, και σε άμεση ή έμμεση σχέση με άλλες αιτίεςμπορούν να προσδιορίζονται διαφορετικά και αντίθετααποτελέσματα. Αυτή είναι η γενική αρχή, την οποία υπονοούμε,όταν απλά και λογοτεχνικά λέμε ότι όλα τα πράγματα έχουν ταθετικά και τα αρνητικά τους. Διαφορετικά, δε θα μπορούσε ναεξηγηθεί, γενικά, πώς γίνεται να μην υπάρχουν δυο τελείως ίδιαπράγματα ή άνθρωποι.Το ότι πολλοί διαφορετικοί άνθρωποι επηρεάζονται με τον

ίδιο τρόπο από ορισμένες κοινές επιδράσεις, μπορούν να αντι-λαμβάνονται τα ίδια πράγματα, να συμπεριφέρονται με τον ίδιοτρόπο και να δημιουργούνται ορισμένα κοινωνικά φαινόμενα,αυτό εξηγείται γενικά από το ότι δεν είναι τελείως διαφορετικοί.Έχουν εκ των προτέρων μερικά κοινά στοιχεία και δυνατότητες,συνυπάρχουν σ� ένα σχετικά κοινό περιβάλλον, εξαρτώνται μεορισμένους κοινούς τρόπους από εκείνο και ειδικά όταν έχουναδιαμόρφωτες απόψεις και δεν αναζητούν τη γνώση. Όχι επειδήοι επηρεασμοί τους γίνονται ανεξάρτητα από την ποιότητα τουεαυτού τους, προσδιορισμένοι μόνο από τις εξωτερικές αιτίες.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 401

Είναι απίστευτο ότι ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει μόνο στηδιάνοια των ανθρώπων σαν ένα όνειρο, όμως είναι εύκολο ναπιστέψουμε ότι δεν έχει αξία και σκοπό χωρίς εκείνη. Τίποτεωραίο ή άσχημο, τίποτε καλό και τίποτε κακό. Αν έλειπε η Συ-μπαντική Διάνοια, τότε τα πράγματα δε θα ήταν μόνο άσκοπαχωρίς την ανθρώπινη διάνοια, θα ήταν και τελείως άχρηστα,δηλαδή χωρίς καμιά εξωτερική δυνατότητα. Στη μια και στηνάλλη περίπτωση δεν παύει να είναι αλήθεια ότι το νόημα και ηαξία της ύπαρξης εξαρτάται άμεσα από την ουσία και τηνποιότητά της, δηλ. πρέπει να είναι εσωτερική. Μόνο η διανοητικάαυτενεργός ουσία, μόνο η εσωτερική ύπαρξη έχει τις δυνατότητεςνα δημιουργήσει τις σχέσεις εκείνες με τον εξωτερικό κόσμο, μετις οποίες θα πάρει μια αξία, ένα νόημα και μια ποιότητα. Αν ταπράγματα ήταν μόνο σχέσεις, μόνο τρόποι εξωτερικής διασύν-δεσης και υπήρχε μόνο εμμεσότητα, τότε θα ήταν αδύνατο ναεξηγηθεί η ύπαρξή τους και η ποιότητα δε θα μπορούσε ναδημιουργηθεί ούτε να νοηθεί.Γι� αυτόν που κοιμάται, ο κόσμος είναι σχεδόν ένα τίποτε.

Το ίδιο μέσο μπορεί να χρησιμεύσει με πολλούς τρόπους καιδιαφορετικά για τον καθένα. Ο ένας να χορεύει από απελπισία,ενώ ο άλλος να κάθεται αμέριμνος, ένας νέος να αυτοκτονεί γιανα πάει σ� έναν καλύτερο κόσμο, όπως πιστεύει, ενώ ο άλλος ογέρος δεν αρκείται στη μεγάλη διάρκεια της ζωής του. Ταπαραδείγματα είναι ατελείωτα και υποτίθεται ότι ο καθέναςμπορεί να κάνει αυτή τη διαπίστωση σ� ένα μέρος της εμπειρίαςτου. Κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι η ζωή είναι στονεαυτό μας, είναι το πιο άμεσο είναι μας και η ποιότητά της δενείναι ποτέ ανεξάρτητη από το πού, πότε και πώς είμαστε διαρ-κώς σαν υλική-έμμεση σύνθεση, σαν εσωτερικός κόσμος και ει-δικά από το πώς διανοούμαστε.Από τη μια συμπεριφερόμαστε με την εγωκεντρική αυταπά-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ402

τη ότι είμαστε η μόνη αιτία των πράξεών μας, ενώ από τηνάλλη δεν κάνουμε τίποτε, με σκοπό να προσανατολιστούμεεσωτερικά και ν� αποφύγουμε την κακοτυχία με δραστηριότηταμέσα μας. Αντιθέτως, αυταπατόμαστε με ευφυείς τρόπους πωςαξίζουμε μια καλύτερη τύχη, έτσι καταναλώνουμε όλη τη ζωήμας και ανεύθυνοι, σαν τα παιδιά, αναζητάμε μια εξωτερική αιτίαόχι μόνο για να ευχαριστηθούμε, αλλά και για να εξηγήσουμεκάθε δυσαρέσκειά μας.Ο εσωτερικός κόσμος των περισσότερων ανθρώπων μοιάζει

μ� ένα δέντρο, που, αν και είναι ριζωμένο στο δικό μας κτήμα,τα μεγάλα κλαδιά με τους ωραίους καρπούς του βρίσκονται σεαπόμακρες θέσεις πάνω από άλλα περιφραγμένα κτήματα, απότα οποία κάποιοι άλλοι θα μπορέσουν να τους μαζέψουν. Οεγωκεντρισμός, ο αποπροσανατολιστικός τρόπος ζωής, πρώτ�απ� όλα είναι ένα ζήτημα ηθικολογικό. Δηλαδή σχετίζεταιάμεσα με την ποιότητα και τις δυνατότητες της δικής μαςύπαρξης^ προέρχεται από την ατέλειά της και συγχρόνως τηντροφοδοτεί. Έμμεσα είναι και ζήτημα κοινωνικό, γιατί από εμάςσαν άτομα εξαρτώνται άμεσα πολλές από τις εξωτερικέςδραστηριότητές μας, η ποιότητα των σχέσεων πουδημιουργούμε, οι τρόποι που επηρεαζόμαστε και αντιδρούμεκαι επομένως πιο έμμεσα η εμπειρία και οι εξελίξεις στις σχέσειςτων άλλων ανθρώπων. Ο εγωκεντρισμός είναι η ρίζα πολλώνμεγάλων κοινωνικών προβλημάτων σε όλες τις κοινωνικέςδραστηριότητες και αναπαράγει τις αιτίες του.Χωρίς την ίδια προσπάθεια ν� αλλάξουμε εσωτερικά με τη

γνώση, την εμπειρία και το στοχασμό μας, η κυριαρχία που εξε-λίσσουμε στην εξωτερική πραγματικότητα, η μεταμόρφωσή τηςμε τη χρησιμοποίηση της γνώσης σαν μια ιατρική επιστήμη καιη προσκόλλησή μας στα επίγεια θυμίζει την κατάληψη που γί-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 403

νεται από βάρβαρους ανθρώπους, με σκοπό να τους δοθούν ορι-σμένα ανταλλάγματα.Δεν μπορούμε να διανοηθούμε μια ανώτερη βιολογική εξέ-

λιξη, χωρίς αυτή να είναι εσωτερική. Δηλαδή τουλάχιστον ναείναι σταθερή γνώση της ύπαρξής μας, γνωστικός τρόπος ζωής,γνώση της σχετικότητας των πραγμάτων και αποτροπή των εγω-κεντρικών δραστηριοτήτων. Δεν υπάρχει τίποτε πιο σημαντικό,πιο ωφέλιμο και πιο όμορφο από τη δημιουργία της διάνοιαςμέσα στον ίδιο τον εαυτό της, που είναι η ουσία της ζωής. Η ζωήκαι η εμπειρία αξιοποιούνται περισσότερο, όταν η διάνοια είναιάμεσος σκοπός του εαυτού της και όχι με μια άσκοπη καιεγωκεντρική δραστηριότητα. Η οποία, ξανά, έχει την αρχή τηςσε μια παρανοϊκή διάνοια και έτσι η διάνοια δεν είναι άμεσοςσκοπός του εαυτού της, παρασύρεται από τυχαίες αιτίες καιαπομακρύνεται από την ουσιώδη αρχή κάθε σχετικής �εξωτερικής αξίας. Η καταστροφή του αποπροσανατολισμού είναιο ίδιος ο αποπροσανατολισμός. Είναι η άγνοια της διάνοιας γιατην άμεση αυτενέργειά της και ο διαχωρισμός της εξωτερικήςδραστηριότητας από τη δική της, ενώ αυτή δεν παύει να είναιδιανοητική με εξωτερικούς προσδιορισμούς ή πιο έμμεσουςτρόπους.Η διάνοια σχετίζεται άμεσα με όλες τις γνωστικές δραστη-

ριότητες από την αρχή τους με την πρώτη αίσθηση και είναι ηουσία της ζωής, ο λεγόμενος εσωτερικός κόσμος. Δεν έχει σπου-δαιότερη δυνατότητα από το να γνωρίζει, να διατηρεί τον εαυτότης σαν αυτοσκοπό και να διαμορφώνει με άμεσο τρόπο τηναυτογνωσία της. Η γνώση δεν είναι μόνο οι αφηρημένες έν-νοιες της γλώσσας. Εξωτερικεύεται με την ευρύτερη συμπερι-φορά μας, όχι μόνο με τους ήχους και αυτοδιαμορφώνεται μετην εμπειρία. Ένα μεγάλο μέρος των πράξεων και τωναντιδράσεων, το οποίο θεωρούμε προσδιορισμένο από την

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ404

«καρδιά» ή το αίσθημα, έχουν την αρχή τους μέσα στη διάνοια.Με τη διάνοια μπορούν να καθορίζονται πιο άμεσα χωρίς τηφωνητική εξωτερίκευση και την προσοχή, και προετοιμάζονταιαπό τη διαμορφωμένη εμπειρία της.

Οι αρνητικές συνέπειες του διανοητικού αποπροσανατολι-σμού και του εγωκεντρικού τρόπου ζωής δεν είναι πάντοτε μιαέλλειψη των αρκετά ευχάριστων στιγμών ή η αποτυχία στηνπραγματοποίηση των στόχων μας. Πέρα από τη συσκότιση τωνγνωστικών δυνατοτήτων είναι η ασυμφωνία των διαθέσεων μετις αιτίες τους, δηλαδή να λυπόμαστε για όσα θα έπρεπε ναχαιρόμαστε ή να μην αποδίδουμε σημασία, όπως και το αντίθετο.Είναι η αναζήτηση λύσεων για προβλήματα, τα οποία δε θαέπρεπε να υπάρχουν, η επίλυση των οποίων είναι η αρχή για τονπολλαπλασιασμό τους. Είναι η ευχαρίστηση με αντάλλαγμασημαντικές δυνατότητές μας, με έμμεσες δυσάρεστες συνέπειεςσε κάποιες άλλες στιγμές, συχνά με τη δυστυχία των άλλων, τωνπαιδιών μας, γενικότερα με την καταστροφή. Είναι ηευχαρίστηση μέσα από αυταπάτες, η απληστία εξαιτίας τηςανεπάρκειάς της και η «κρυφή» μας αβεβαιότητα.Η ευτυχία δεν μπορεί να έχει διάρκεια, όταν τη δημιουργού-

με αποφεύγοντας να γνωρίσουμε την άγνοιά μας, τις δυσάρεστεςαλήθειες, ζώντας σαν μέσα στο όνειρο, χωρίς να το γνωρίζουμε,ανεξάρτητη από την εσωτερική μας ποιότητα, βασιζόμενοι στηντυφλή πίστη ότι η τύχη θα μας τα φέρει έτσι όπως θα θέλαμε.Προπαντός, όμως, είναι μια ψεύτικη, αδικαιολόγητη και παρα-νοϊκή ευτυχία.Αντιθέτως, η ευτυχία από τη συμφωνία με το Θεό και την

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 405

αποτροπή του εγωκεντρισμού δεν είναι τυχαίο αποτέλεσμα καιπροϋποθέτει εσωτερική ανέλιξη. Το βασικό γνώρισμά της δενείναι η εξάρτησή της από ασταθείς αιτίες, από περαστικές δυ-νατότητες, από τυχαίες σχέσεις και εμπειρίες και από διαρκήαναζήτηση άλλων τρόπων ευχαρίστησης. Είναι η σταθερότητάτης και η δυνατότητα να υπάρχει ανεξάρτητα από τον τόπο, τοχρόνο, τα γεγονότα και τις σχέσεις μας, γιατί η δραστηριότηταπου τη δημιουργεί επηρεάζει αυτά τα τελευταία και είναι εσω-τερική.Η ανακάλυψη της αυταπάτης για τον εαυτό μας, για τη ζωή

και την πραγματικότητα, η ανακάλυψη μίας υπέρτατης αξίας,που συνεχίζει να υπάρχει πέρα από τη διάρκεια της δικής μαςζωής και η διαμόρφωση του τρόπου ζωής σύμφωνα με αυτήν τηγνώση, μπορεί να γίνουν από μόνα τους πηγή ευτυχίας και ναμας απαλλάξουν από πολλά αδικαιολόγητα προβλήματα, πουθα βιώναμε με τις άσκοπες και τις εγωκεντρικές δραστηριότητέςμας. Η πηγή της δεν εξαρτάται από τις αλλαγές και τις εξελίξειςτου σχετικού εξωτερικού κόσμου. Η πηγή της είναι η γνώση τηςκοινής και σταθερής πραγματικότητας, της άμεσης σχέσης μαςμε αυτήν, η εμπειρία από την εσωτερική δραστηριότητα μεσκοπό αυτή τη γνώση και η ανέλιξή της σε αυτογνωσία με τηγνώση σαν εσωτερική πράξη. Η ίδια αυτή η αισιόδοξη γνώσηκαι η ανέλιξη της εσωτερικής εμπειρίας δημιουργούν την εσω-διανοητική βεβαιότητα για την άμεση και την έμμεση ηθικήαξία της ανώτερης και λογικής ευτυχίας. Τότε, οι άσχημεςστιγμές, που υπάρχουν πάντοτε στη ζωή, δε μας παρασύρουνμακριά της, γιατί γνωρίζουμε ότι αυτές είναι συνέπειες τηςατέλειάς μας και όχι της εσωτερικής αξιοποίησης της ζωής καιτου προσανατολισμού. Ο Σοπεγχάουερ υποστήριζε ότι η ευτυχίαείναι η λιγότερη δυστυχία, ότι η χαρά είναι μια έλλειψη πόνουκαι θέλησης, που διαρκεί ελάχιστα και προσλαμβάνει αναρίθ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ406

μητες άλλες μορφές. Ωστόσο, δεν έκανε λάθος, όταν έλεγε ότιη πιο μεγάλη ευτυχία έχει την πηγή της μέσα στον εαυτό μας.Για να βρει κάποιος τη σταθερή ευτυχία, για να είναι διαρ-

κώς ευδιάθετος και αισιόδοξος, πρέπει να απαλλαγεί από τονεγωκεντρισμό, που τον παρασύρει σε άσκοπες και υπερβολικέςδραστηριότητες μόνο και μόνο για τα μάτια λίγων ανθρώπων ήγια μια στιγμιαία δυνατότητά του. Πρέπει να μην προσκολλιέταισε κανένα πράγμα σαν να ήταν εκείνο όλο το Σύμπαν, να μηνυπερεκτιμάει τις γνωστικές δυνατότητές του και να μη βασίζεταισε κανέναν, ειδικά όταν εκείνος περιορίζει τη σημασία του χρόνουστα όρια της πραγματοποίησης ανθρώπινων σκοπών. Δεν υπάρ-χει κανένας, ο οποίος να γνωρίζει αρκετά τα πράγματα, τις σχέ-σεις και τις εξελίξεις τους, για να τον εμπιστευθούμε «τυφλά», οοποίος να είναι ο κυρίαρχος των εξελίξεων ή να ζει περισσότερογια εμάς παρά για τον εαυτό του. Μόνο ένας Θεός μπορεί ναμας τα φέρει έτσι όπως το αξίζουμε.Ο εγωκεντρικός και παρασυρμένος άνθρωπος βλέπει τα πράγ-

ματα περισσότερο θεωρητικά και φαντασιόπληκτα απ� όσο πι-στεύει και γι� αυτό παραγνωρίζει την απροσδιοριστία, την αστά-θεια και τη σχετικότητά τους. Βγάζει εύκολα συμπεράσματα καιδιαπιστώνει συνέπειες περιορισμένος σε τυχαίες και αποσπα-σματικές εμπειρίες του, δεν είναι προνοητικός, δε διανοείται τιςαιτίες των πραγμάτων και γενικεύει εύκολα τις διαπιστώσεις τουβασισμένος στη συνήθεια της εμπειρίας του. Δεν είμαστε σεθέση να μιλάμε για τη ζωή των άλλων στο παρελθόν, στο παρόνή στο μέλλον της, τη στιγμή που δε γνωρίζουμε καλά τον ίδιοτον εαυτό μας και την ουσία της ζωής, που είναι ο Θεός.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 407

Από την αυτοτέλεια και τη σταθερότητα της κοινής πραγ-ματικότητας επηρεάζονται συνολικά και άμεσα τα περιορισμέ-να πράγματα. Έτσι όταν κάποιος αποσκοπεί στην εξυπηρέτησητου εαυτού του έξω από τον ίδιο, χωρίς αυτογνωσία καιαυτοσυγκράτηση, τότε παρά τις ευφυείς, κοπιαστικές, ισχυρέςκαι καθορισμένες με πολλή γνώση δραστηριότητές του αυτόςτελικά αποτυγχάνει. Για να καταλάβουμε με ποια σοφία υπάρχειτο Σύμπαν, δε λείπουν τα παραδείγματα από αναρίθμητεςεμπειρικές διαπιστώσεις. Συχνά, υποθέτουμε πως αν οιπεριστάσεις ήταν διαφορετικές ή τις αλλάζαμε όπως υπολογίζου-με αβασάνιστα, τότε θα επιτυγχάναμε τις προβλεπόμενεςεξελίξεις και αποτελέσματα. Πολλές απ� αυτές τις αφηρημένεςυποθέσεις μας μπορούμε να τις βρούμε να πραγματοποιούνταισε σχέση με τη ζωή κάποιων άλλων. Τότε θα προσέξουμε πόσοπολλοί άλλοι συντελεστές επηρεάζουν τη ζωή με αναρίθμητουςκαι απρόβλεπτους τρόπους, τους οποίους η διάνοιά μας δεν μπορείνα συλλάβει ούτε να συμπεριλάβει σε αξιόπιστους υπολογι-σμούς.Κάποιες περιπτώσεις δυστυχίας, καταστροφής, ανατροπής

των στόχων τις θεωρούμε ακραίες, μεμονωμένες, ασυνήθιστεςκαι αισιοδοξούμε ότι δε θα τύχουν σ� εμάς. Ωστόσο, στηνεκπληκτική πραγματικότητα μπορεί να ατυχήσουμε μεαναρίθμητους άλλους διαφορετικούς ακραίους και ασυνήθιστουςτρόπους. Δεν έχει νόημα η αλήθεια πως δε θα τύχουν σ� εμάς οιγνωστές ακραίες περιπτώσεις.Αν πάρουμε μια πέτρα για να την πετάξουμε λίγο πιο πέρα,

δεν είναι τελείως βέβαιο ότι αυτό θα γίνει. Μια τέτοια πράξηείναι δυνατό ν� αποτραπεί ή ν� αποτύχει για αναρίθμητουςλόγους. Λ.χ. από μια στιγμιαία δυσδιαθεσία, από ένα θόρυβο,από το άπλωμα ενός άλλου χεριού. Να διανοηθούμε πόσο λίγηκαι αβέβαιη είναι η δυνατότητά μας να φέρουμε τους

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ408

συσχετισμούς των πραγμάτων έτσι όπως προκαθορίζουμε μέσαστη διάνοιά μας και πόσο αβέβαια είναι τα αποτελέσματα, ταοποία προϋποθέτουν σχέσεις ανάμεσα σε πολλούς ανθρώπους,συλλογική δραστηριότητα και χρόνο.Δεν έχουμε την οικονομική δυνατότητα να προσφύγουμε

στους πιο έμπειρους γιατρούς, να πάρουμε τα φάρμακα, ναεισαχθούμε στο νοσοκομείο και με αφορμή αυτά τα προβλήματαδιαπιστώνουμε την πρωταρχική αξία του χρήματος. Αλλά δεδιανοούμαστε ποια λάθη μας μπορεί να δημιούργησαν τοπρόβλημα υγείας, πως αν είχαμε πλουτίσει θα είχε επηρεαστεί ηζωή μας, πως με τα πολλά χρήματα θα μπορούσαμε νακαταστρέψουμε περισσότερο την υγεία και τη ζωή μας, πως ηνοσηλεία μπορεί να δημιουργήσει άλλα προβλήματα, πόσησημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο κάποιος πλουτίζει.Η δημιουργία μιας φιλικής σχέσης ή το τεράστιο χρηματικό

ποσό από ένα τυχερό λαχνό μπορεί να μας κάνουν προς στιγμήνευτυχισμένους και εμείς να τα θεωρήσουμε σαν αντάλλαγμα γιατις καλές πράξεις μας. Γρήγορα, όμως, μπορεί ν� αποδειχθούναιτία δυστυχίας και καταστροφής με απρόσμενους τρόπους, απόπτώχευση, δολοφονία, καταχρήσεις, από αλλαγές νόμων, απότροχαίο ατύχημα σε μια από τις συχνές μετακινήσεις, απόαλλαγή των απόψεών μας.Βασιζόμαστε στη μεγάλη απόδοσή μας να αυτοπροστατευό-

μαστε και πιστεύουμε πως μπορούμε να εξουδετερώσουμε εύκολατις επιθετικές και προσβλητικές πράξεις των άλλων. Ενώ τηνίδια στιγμή με τον τρόπο ζωής μας, με τις σχέσεις που δημιουρ-γούμε και με τη συμπεριφορά μας εμείς οι ίδιοι καταστρέφουμετην υγεία μας και ενεργοποιούμε άλλους τρόπους, για να μαςαντιμετωπίσουν.Ένα παιδάκι σκοτώνεται και αναρωτιόμαστε για ποια πράξη

του είχε αυτήν την κακή τύχη ή τι Θεός είναι αυτός. Η κακοπι-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 409

στία του εγωκεντρισμού δεν αναρωτιέται μήπως με τον πρόωροθάνατο αποτρέπονται μεγαλύτερα κακά στο ίδιο ή για ορισμένουςάλλους και μήπως ο θάνατος δεν είναι αυτό που εννοούμε.Ο θάνατος των σημαντικών μας προσώπων μπορεί να μας

στεναχωρεί υπερβολικά, καταστροφικά και αδικαιολόγητα, ότανπιστεύουμε σε μια σκοτεινή, υλιστική και άτοπη θεώρηση γιατον κόσμο.Παρά την απλότητα να διαπιστώνουμε την άγνοια και τον

αποπροσανατολισμό μας και παρά την τρομερή εμπειρία από τηζωή των άλλων ανθρώπων, εξακολουθούμε σαν ανόητοι και πα-ρανοϊκοί να είμαστε απορροφημένοι από τους όποιους στόχουςμας, να βασιζόμαστε στις σχέσεις μας και στις δυνατότητεςμερικών πραγμάτων και να περιορίζουμε την πραγματικότηταμέσα στη διάνοιά μας έτσι όπως μας βολεύει. Ο εγωκεντρισμόςκαι η αυταπάτη είναι από μόνα τους, χωρίς άλλη πράξη, η πιομεγάλη καταστροφή και σχετίζονται άμεσα με την παράδοσή μαςστην τύχη.Στις ανθρώπινες σχέσεις φαίνεται να κυριαρχεί και να υπε-

ρισχύει το ψέμα, η αδικία, η απάτη, το χρήμα και ο αποπροσα-νατολισμένος άνθρωπος εύκολα παρασύρεται να πιστέψει πωςμε αυτά τα μέσα μπορεί να πραγματοποιήσει τα όνειρά του καινα ζήσει ευτυχισμένος. Είναι αξιοπρόσεκτο πώς οδηγείταικάποιος σε μια τέτοια απαισιόδοξη και σκοταδιστική αντίληψη,να συνδέει το ψέμα με την ευτυχία και την ευφυΐα και ναυποτιμάει τις δυνατότητες της αλήθειας, της εσωτερικήςαναζήτησης της αυτογνωσίας και το μεγαλείο της ΣυμπαντικήςΎπαρξης. Μπορούμε να χρησιμοποιούμε την αλήθεια με τηνίδια ευφυΐα και σκληρότητα και να επιφέρουμε το ίδιοαποτέλεσμα και τον ίδιο τρόμο, με την ίδια αποτελεσματικότηταπου έχει άμεσα στην εσωδιανοητική εμπειρία και στη θεωρία.Η εσωτερική προσέγγισή μας στη σταθερή πραγματικότητα

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ410

του Θεού, η φιλοσοφική αναζήτηση, η αυτογνωσία και η ουδετε-ρότητα μέσα στη σχετική πραγματικότητα,η δικαιολόγηση τηςζωής άμεσα από την ίδια, φέρνουν την ευτυχία, αποτρέπουνόσα θα τη διατάραζαν και μας προσομοιάζουν με τον αυτοτελήΘεό. Το να γνωρίζεις το Θεό είναι σα να έχεις συνεννοηθεί μαζίτου, γιατί γνωρίζεις τι θα ήθελε, πως θα ζούσε και πως θα απο-λάμβανε αν αυτός ήταν άνθρωπος. Δε χρειάζεται να σε διδάξει.Η γνώση γι� αυτόν είναι η διδασκαλία του και η δική του γνώση.

Συνηθίζουμε να λέμε πως η ζωή αξίζει, όταν ενεργούμε μετην «καρδιά» μας, παραδομένοι στις όμορφες εμπειρίες, και πωςη Λογική είναι «ψυχρή» και καταστρεπτική για τις διαθέσεις.Αυτή η άποψη έχει ένα μέρος αλήθειας. Αν το διατυπώσουμεπιο προσεκτικά, θα πούμε πως η ανθρώπινη ύπαρξη είναι εξα-ναγκασμένη να πράξει με ανεπαρκή γνώση και σαν εξωκαθορι-σμένη, επηρεάζεται από τις δυνατότητές της μέσα στο περιβάλ-λον της, κάνει αναρίθμητα λάθη, συμπεριφέρεται και αντιδράειεπηρεασμένη από την άγνοια και την πλάνη. Με λίγα λόγια, οάνθρωπος δεν είναι μια αυτοτελής εσωτερική ύπαρξη, δεν είναιο Θεός και ενεργεί με παράνοια, όπως και επηρεάζεται.Η Λογική περιέχεται στις έννοιες της αυτογνωσίας, της δια-

νοητικής κυριαρχίας, της γνώσης της άγνοιας, της αυτοκαθορι-σμένης ζωής και είναι ταυτόσημη με την αμερόληπτη Ηθικήτου Θεού. Είναι καταστρεπτική για εκείνες τις διαθέσεις και πε-ριοριστική για την παρανοϊκή και εγωκεντρική ζωή. Αυτή η ίδιαείναι ταυτόσημη με την ανεπηρέαστη αυτογνωσία, με την προ-σανατολισμένη διανοητική δραστηριότητα, με τη βεβαιότητα

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 411

στον τρόπο ευτυχίας και η εσωτερική-άμεση αρχή κάθεεξωτερικής εμπειρίας και της σχετικής λογικής.Η λογική του παραλόγου δεν είναι μια άγνωστη έκφραση.

Δεν υπάρχει συνολική αντίθεση στις δυο αυτές έννοιες, η οποίαθα έκανε ανόητη ή αυτοκαταστρεφόμενη αυτήν τη διατύπωσηκαι δεν είναι ένα λογοπαίγνιο. Το παράλογο στην πραγματικό-τητα είναι μέρος της Λογικής, είναι η περιορισμένη και σχετικήλογική, όχι το τελείως αντίθετό της. Όχι το αναίτιο, το τελείωςάσχετο, το σταθερά αδύνατο, το απροσδιόριστο, το απεριόριστοκαι το τελείως άχρηστο. Μια λογική συνέπεια, η οποία δεν μπο-ρεί να προέλθει από μια άλλη αιτία, σε σχέση με εκείνην τηνάλλη αιτία είναι παράλογη.Μια πολεμική δραστηριότητα, ένας φόνος, μια διαστροφή,

όλα έχουν αιτίες και λόγους για να γίνονται, αιτίεςεξωδιανοητικές ή σκόπιμες, γνωστές ή άγνωστες, οι οποίες«δικαιολογούν» τ� αποτελέσματά τους (και δικαιολογούνται απόεκείνα). Χωρίς τις αιτίες αυτά τα γεγονότα, αυτές οι δυνατότητεςκαι οι σχέσεις δε θα μπορούσαν να προσδιοριστούν και θα ήτανανεξήγητα και τελείως παράλογα. Οι ενέργειες που τα διατηρούν,τα εξαπλώνουν, τα εξελίσσουν και συμβάλλουν στηνπραγματοποίησή τους, σε σχέση με αυτό το σκοπό καιπροκαθορισμό είναι λογικές, χρήσιμες, δημιουργικές και η γνώσημπορεί να τους χρησιμεύει με πολλούς τρόπους. Γι� αυτό μιαφαντασιοκοπία, μια διαστρεβλωμένη έννοια των πραγμάτων, οτρόπος για να πραγματοποιηθεί μια πολιτική θεωρία, μπορούνν� αποτελέσουν χώρους της επιστημονικής αναζήτησης, ναδιαμορφώσουν ορολογία και να διευρυνθούν σαν παρακλάδιαμιας επιστήμης, τροφοδοτούμενα από την εμπειρία. Συγχρόνως,υπάρχουν αιτίες και λόγοι για να μη γίνονται, οι οποίεςδικαιολογούν τα αντίθετα αποτελέσματα και αιτίες αντίθετες προςτην ενέργεια των πρώτων και η γνώση μπορεί να εξυπηρετήσειδιαφορετικά.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ412

Είναι φανερό ότι η λογική καθορισμένη από το εξωτερικότης, περιορισμένη σαν αισθητικότητα σε μερικές εξωτερικές σχέ-σεις, η τυχαία γνώση και η δραστηριότητα για μεμονωμένα απο-τελέσματα και για εξωτερικούς σκοπούς είναι μια ελλιπής καισχετική λογική. Η σταθερή και κυρίαρχη Λογική είναι η Λογικήτης ουσίας, της αμεσότητας και του εσωτερικού προσανατολι-σμού της Ύπαρξης. Είναι μια εσωτερική Λογική η οποία,συμπίπτει με την Ηθική σαν Λογική της αυτοτέλειας, τηςαυτογνωσίας και της αμερόληπτης διανοητικής δραστηριότηταςμε εσωτερικές αξίες.

Η διανοητική ευφυΐα, όταν αξιοποιείται και αποδίδει σε ορι-σμένες δραστηριότητές μας ή με καθορισμένη ποιότητα γνώ-σεων και εμπειρίας, τότε έχει μια σχετική απόδοση, μια χρησι-μότητα όπως μια οποιαδήποτε άλλη σταθερή δυνατότητα (λ.χ.τα φτερά του πτηνού). Είναι παραπλανητικό και περιορισμένηςχρησιμότητας να αξιολογούμε τη διάνοια σαν ποσοτική καιαπραγματοποίητη δυνατότητα, σαν να ήταν αποσπασμένη απότη ζωή, από τον τρόπο ζωής, χωρίς γνώση, άσχετη από άλλεςδυνατότητες και χρήσιμη μόνο έμμεσα και εξωτερικά μέσα στοχρόνο. Θα ήταν πιο υπολογίσιμο και πιο αποτελεσματικό νατην αξιολογούμε έτσι ποσοτικά, αν η δραστηριότητά της καθο-ριζόταν διαρκώς μόνο με επιστημονικούς συλλογισμούς, χωρίςλάθη, με επαρκή γνώση για όλες τις συνέπειες των πράξεών της,ανεπηρέαστη από άλλα πράγματα και αν δεν είχε μια χρησιμό-τητα άμεσα για τον εαυτό της. Δηλαδή αν ήταν όπως η τεχνητήευφυΐα των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Δεν έχει τέτοιο νόημα,γιατί μια ανόητη πράξη και ένας κακός υπολογισμός μπορεί να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 413

σώσει μια ανθρώπινη ζωή, όπως αντιθέτως μια ευφυήςανακάλυψη να τροφοδοτήσει την καταστροφή και ν�αποπροσανατολίσει. Στη διανοητική δραστηριότητα παρεμβάλ-λονται τόσες εξωδιανοητικές επιδράσεις και υπάρχουν πάντοτετόσες γνωστικές ελλείψεις, οι εξελίξεις στα πράγματα επηρεά-ζονται με τόσους απρόβλεπτους τρόπους, όλα αποδεικνύονταιέτσι χρήσιμα και σχετικά και το νόημα της ζωής σχετίζεται έτσιμε την ατέλεια στη γνώση, που δεν μπορούμε να περιμένουμετίποτε με βεβαιότητα από μια διάνοια αξιολογημένη ποσοτικάσαν απλή δυνατότητα.

σελ. 414

V. Για την ηθική αξία του λόγου: Η φιλοσο-φική δραστηριότητα είναι ζωήαυτοκαθοριζόμενη.

Ο ηθικός τρόπος ζωής πρέπει να χρησιμεύει στην επαρκήδικαιολόγηση της ύπαρξης. Για να έχει αυτό το νόημα, πρέπεινα περιορίζεται στην πραγματική δικαιολόγησή της, η οποίαδεν μπορεί να γίνεται παρά μόνο άμεσα από αυτήν την ίδια μετη διανοητική αναζήτηση και δραστηριότητα σαν ένα εσωτερικότρόπο ζωής αντίθετο στον εγωκεντρισμό (ή στην έμμεση δικαιο-λόγηση της ύπαρξης) και περιοριστικό για την παρασυρμένηδιανοητική δραστηριότητα. Όχι μετατρέποντας σε γενικές αξίεςτα εξωτερικά πράγματα και την πραγματοποίηση μερικών απότις αναρίθμητες εξωτερικές δυνατότητες. Άμεση δικαιολόγησητης ύπαρξης, εσωτερικός προσανατολισμός και ηθικότητασημαίνουν αυτογνωσία, αμερόληπτη θεώρηση, αυτοκαθορισμόμε γνώση της άγνοιας, αναζήτηση της βεβαιότητας καιευτυχισμένοι μόνο που υπάρχουμε. Αισθανόμαστεευχαριστημένοι και σημαντικοί μόνο με τις γλωσσοδιανοητικέςμας δυνατότητες και γνώσεις και όχι την ανάγκη να εξυψωθούμεσύμφωνα με την έννοια των άλλων ή με τις εξωτερικές δραστη-ριότητές μας.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 415

Όταν αποσκοπούμε έμμεσα στον εαυτό μας, όταν ο εξωτερι-κός κόσμος μετατρέπεται σε μέσο για να πραγματοποιήσουμετη θέληση και τους σκοπούς μας, τότε � αντίθετα απ� ότι συνη-θίζουμε να λέμε � δεν αποσκοπούμε μόνο στον εαυτό μας, αλλάκαι στις εξωτερικές δραστηριότητές μας και σε πολλά, για ταοποία πράττουμε και στοχεύουμε. Αποσκοπούμε μόνο στον εαυτόμας, όταν προσανατολιζόμαστε για να υπάρχουμε άμεσα με μόνομέσο τη διανοητική δραστηριότητά μας και χωρίς κανένανεξωτερικό σκοπό. Ο περιορισμός της εξωτερικής δραστηριότητας,η επισκίαση των εξωτερικών σκοπών με τον εσωδιανοητικό τρόποζωής είναι και περιορισμός του περιορισμού της διάνοιας στοχώρο και στο χρόνο, δυνατότητα για περισσότερη γνώση στηνίδια στιγμή και ουδέτερη θεώρηση της πραγματικότητας. Όταν«αποσκοπούμε» μόνο στον εαυτό μας, τότε δεν αποσκοπούμε σεμερικές σχέσεις μας ή στην πραγματοποίηση μερικώνδυνατοτήτων μας ως προς τα εξωτερικά πράγματα, δεμεροληπτούμε, δε διανοούμαστε για ν� αναδειχθούμε από άλλους,δε δημιουργούμε λόγους για εξωτερικές δραστηριότητες, δενπαρασυρόμαστε από τις δυνατότητες του φυσικοκοινωνικούπεριβάλλοντος και από τυχαίες εμπειρίες και δεν προετοιμάζουμετην κακοτυχία μας.Δεν είναι τυχαίο ότι η ηθική δραστηριότητα, η διανοητική

δραστηριότητα με σκοπό τη γνώση, την άμεση δικαιολόγησηκαι τον εσωτερικό προσανατολισμό της ύπαρξης είναι διαχρονικήκαι δεν «υπολογίζει» χρόνο και χώρο. Απεξαρτοποιεί τη διάνοιααπό τα σχετικά περιβάλλοντα, τις πρόσκαιρες δυνατότητες καιτις ατελείωτες αιτίες, που παρασύρουν σε ατελείωτες δραστη-ριότητες και τρόπους ζωής. Ο σκοπός της και η επιτέλεσή τουείναι εσωτερικός, άμεσος, διαρκώς στο παρόν, είναι ο γνωστικόςτρόπος ζωής. Η αρχή της ηθικής προϋποθέτει να υπάρχει αμε-σότητα, δηλαδή εσωδιανοητική δραστηριότητα και αυτοπροσ-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ416

διορισμός. Αυτή η αρχή έχει γίνει ανέκαθεν, προϋποθέτει τηντελειότητα της Θεϊκής Διάνοιας και εμείς μπορούμε με τηδυνατότητα του λόγου να τη συνεχίσουμε.Εκ των πραγμάτων, η περιορισμένη διάνοια εξαναγκάζεται

σε δυσάρεστες, αποτρεπτικές και περιοριστικές πράξεις για τηνίδια και αντίθετα προς τις εξωτερικές επιδράσεις. Πράξεις, χωρίςτις οποίες η σταθερότητα της ύπαρξής της, ο εσωτερικόςπροσανατολισμός της, ο άμεσος αυτοκαθορισμός και ηδικαιολόγησή της θα ήταν χωρίς σκοπό και τυχαία, αν όχιαδύνατα και η δραστηριότητά της περιορισμένη μόνο σταεξωτερικά πράγματα. Η δραστηριότητα για την αυτοσυντήρησηκαι η κοινωνική συμβίωση πριν από κάθε στοχασμένη πράξη,αυτά μόνα τους έχουν την αρχή τους σε μια προϋπάρχουσαΗθική. Στην περιορισμένη διάνοια αρχίζει και αποκαλύπτεταιμε μια παραμορφωμένη ηθική άποψη για την αμεσότητα τηςύπαρξης, για τον εσωτερικό αυτοκαθορισμό της, για τηνπροϋπόθεση της σταθερότητας του Είναι μέσα στο Γίγνεσθαικαι για την προτεραιότητα της διάνοιας σε σχέση με τα εξωτερικάτης πράγματα.Μέσα από την περιορισμένη εμπειρία για την αλληλεξάρτηση

της ατομικής ζωής με το φυσικοκοινωνικό περιβάλλον της, γιατους τρόπους με τους οποίους εξαρτάται πιο άμεσα η ποιότητατης ζωής από τις εξωτερικές δραστηριότητες και ειδικότερα απότην κοινωνική συμβίωση, η διάνοια μπορεί και διαμορφώνει μιαβασική έννοια για την ηθική, (παρά τις διαφορές της εξαιτίαςτου διαφορετικού τρόπου της εμπειρικής προσέγγισης). Δηλαδή,την ηθική έννοια για μια σταθερή συμπεριφορά, που δεν καθο-ρίζεται μόνο από τις εξωτερικές επιδράσεις, έμμεσα από τηνεμπειρία και με τυχαίο τρόπο. Αντιθέτως ανακαλύπτει τηνανάγκη μιας συμπεριφοράς που προκαθορίζεται με άμεσο τρό-πο, με προηγούμενη γνώση των συνεπειών της, με αμερόληπτη

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 417

θεώρηση των πραγμάτων και με έννοιες, που βάζουν όρια στιςδραστηριότητες και στους εσωτερικούς τρόπους αντίδρασης. Μεσκοπό τη σταθερότητα της ύπαρξης και την αυτοκαθορισμένηευτυχία (ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου). Ο προσανατολισμόςκαι ο σκοπός της ύπαρξης είναι παντού και πάντοτε εσωτερικός,είναι η αμεσότητα και η σταθερότητα της ύπαρξης. Ωστόσο ηέλλειψη αυτοτέλειας την εξαναγκάζει να πραγματοποιήσει τοσκοπό της με έμμεσους τρόπους.

Υπάρχει μια αντίθεση στην άμεση-διανοητική και στην έμ-μεση-υλική δραστηριότητα, στην αυτοκαθορισμένη (με γνώση)δραστηριότητα και στην εξωκαθορισμένη, με λίγα λόγια αντί-θεση της εσωτερικότητας και της εξωτερικότητας, η οποία εξη-γείται από τη σχετική έλλειψη της αυτοτέλειας μέσα στο σχετι-κό χρόνο. Περιορισμός, έλλειψη αυτοτέλειας και επαρκούς γνώ-σης σημαίνει εξαναγκασμός σε διανοητικές δραστηριότητες, γνω-στικός περιορισμός της διάνοιας, εσωτερικός αποπροσανατολι-σμός, τυχαία εμπειρία, απροσεξία, εγωκεντρικές δραστηριότητεςκαι παρασυρμένη συμπεριφορά.Αν η δική μας ύπαρξη ήταν επαρκώς αιτιολογημένη και με

τέλεια γνώση, τότε θα ήμασταν μόνο άμεσα από και για τονεαυτό μας, σταθερά, χωρίς εξωστρεφικές και εγωκεντρικές δρα-στηριότητες. Ο επαρκής σκοπός δεν είναι μέσο για άλλους εξω-τερικούς σκοπούς και εμείς δεν μπορούμε ν� αποσκοπούμε μόνοστον εαυτό μας, γιατί αυτός δεν είναι ο επαρκής σκοπός τηςύπαρξής μας, δηλαδή δεν είναι ο τέλειος Εαυτός μας.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ418

Για να μην παρεξηγηθεί η έννοια και ο σκοπός της ηθικής,όπως ορίζονται από τη θεωρία του Τελειωμένου Χρόνου, βασικάπρέπει να καταλάβουμε την αρχή της κοινωνικότητας, τη σχέσητης με τη διάνοια και την άγνοια και να διαχωρίσουμε την ηθικήαπό τη δικαιοσύνη, τη φιλανθρωπία και την πολιτική. Ο σκοπόςτης δεν είναι εξωτερικός, δεν είναι να αλλάξει τη ζωή, τους σκο-πούς και τις σχέσεις των άλλων ανθρώπων, να βάλει όρια στιςανθρώπινες σχέσεις, ούτε να καθορίσει τη συμπεριφορά, έτσιόπως θα ήταν ευχάριστη για τους άλλους. Απ� αυτό δε συνάγεταιότι είναι αντικοινωνική ή απομονωμένη από το κοινωνικόπεριβάλλον, αλλά το αντίθετο.Είναι λογική αρχή της ηθικής να θέλει κάποιος να προσανα-

τολίσει και να δικαιολογήσει άμεσα την ύπαρξή του. Η επιτέλε-ση αυτού του εσωτερικού σκοπού χρειάζεται διανοητική δρα-στηριότητα, η οποία περιορίζει και αποτρέπει τον εγωκεντρικότρόπο ζωής και την έμμεση δικαιολόγηση της ύπαρξης. Δενεπιτυγχάνεται με τον περιορισμό της διάνοιας στα πιο άμεσαπράγματα του σχετικού περιβάλλοντος και με τις δραστηριότητες,που αναδεικνύονται οι δυνατότητές της ανάμεσα σ� εκείνα(διατηρώντας � έτσι παρασυρμένη � την άγνοια για την ίδιατης την ουσία και την αμφιβολία (αγωνία) για τη δικαιολόγησητης ύπαρξής της).Μόνο μια διάνοια απαλλαγμένη από τον εγωκεντρισμό και

ευχαριστημένη άμεσα από τον εαυτό της μπορεί να συμπεριφέ-ρεται αμερόληπτα, προς όφελος του κόσμου και δικαιολογώνταςτην ύπαρξη κάθε ποιότητας ζωής, όπως ο Θεός. Γιατί αυτή δε θαβρίσκει λόγους να μεροληπτήσει, να εξαπατήσει, να καταστρέ-ψει, να υποτιμήσει, να αγνοήσει, να καταπιέσει, ενώ αντιθέτωςμέσα από τις σχέσεις της θα δημιουργούνται δυνατότητεςεσωδιανοητικής ανέλιξης και ευτυχίας, όχι αποπροσανατολισμούκαι όσα αναρίθμητα συνέπονται. Χωρίς τη σκόπιμη ηθικοδια-

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 419

νοητική δραστηριότητα και τον περιορισμό του περιορισμού τηςδιάνοιας στο χώρο και στο χρόνο, η κοινωνικότητα είναι παρα-μορφωμένη από την παράνοια και τον εγωκεντρισμό.Ο εγωκεντρισμός είναι η πιο μεγάλη καταστροφή και δυ-

στυχία στη ζωή, όχι γιατί καταστρέφει τις ανθρώπινες σχέσεις.Αντιθέτως, το συνηθέστερο είναι να χρησιμοποιούνται και ναδημιουργούνται συνεργασίες, φιλίες, σωματεία, ενώσεις,συμμορίες και πλήθος κοινωνικών δραστηριοτήτων εξαιτίας του,ασχέτως αν παράλληλα διαπλέκονται αρνητικές συνέπειες σεόλες αυτές τις σχέσεις. Είναι η πιο μεγάλη καταστροφή, γιατίείναι αυτοκαταστροφή της διάνοιας, αυταπάτη, παράνοια,συσκότιση, σκόπιμη και απρόσεκτη αποτροπή της συλλογιστικήςσυνέπειας, απόκρυψη στον εαυτό της, επανάπαυση παρά τηνάγνοια, με μια λέξη είναι αποπροσανατολισμός της ύπαρξης.Δηλαδή, είναι για τον αντίθετο λόγο, που η απαλλαγή από αυτόνμε την αυτογνωσία είναι η πιο σπουδαία στιγμή της ζωής και ηευτυχία του Θεού.Η ηθικότητα δεν είναι ένα διακοσμητικό στοιχείο του ανθρώ-

πινου εσωτερικού κόσμου ή ένα ακόμα συνθετικό για την τελειο-ποίησή του. Είναι η ζωή με την πιο αξιοποιημένη ποιότητά τηςΕίναι η εσωτερικότητα, η οποία έχει απαλλαχθεί με την αυτο-γνωσία από την εγωκεντρικότητά της και απολαμβάνει δικαιολο-γημένη ευτυχία, γιατί δεν έχει ανάγκη να δικαιολογηθεί με εξωτε-ρικές δραστηριότητες και σχέσεις, δε βασίζεται στην τύχη, δενπαρασύρεται σε τέτοιες και υπάρχει ουδέτερη μέσα και ανάμεσαστα σχετικά περιβάλλοντα του χωροχρόνου. Η αμεροληψία, ηανοχή, η ειλικρίνεια, η έλλειψη εγωκεντρισμού, η αυτογνωσίαπεριέχονται στην ευρύτερη έννοια της εσωτερικής ουδετερότη-τας.Η αυτογνωσία με όλο το νόημά της δεν είναι απλώς μια

ανάμνηση εμπειριών ή μια γνώση μερικών δυνατοτήτων μας

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ420

μέσα στο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον. Είναι τρόπος ζωής μεεσωτερικές αξίες. Είναι διαρκής γνώση για την ύπαρξη τηςευρύτερης πραγματικότητας, για την άγνοιά μας, για την ουσίατης κοινής πραγματικότητας, την ανεπάρκεια της έμμεσηςαυτοεξύψωσης, τη σχετικότητα των πραγμάτων, για τηναναγκαιότητα της ατέλειας, για τις αιτίες των πράξεων και τωναντιδράσεών μας, είναι εσωτερική αναζήτηση και διάνοια, πουμπορεί να βλέπει τα λάθη και τις παρεκτροπές της. Η αυτογνωσίαείναι το νόημα της ευτυχίας, η ουσία της λογικής και ο σκοπόςτης ηθικής. Ο εγωκεντρισμός και η αυταπάτη είναι από μόνατους, χωρίς καμιά πράξη, η πιο μεγάλη καταστροφή καισχετίζονται άμεσα με την παράδοση στην τύχη, όπως το είπαμεξανά.

Ο ηθικός τρόπος ζωής και η ηθική δεν είναι μεμονωμένεςστιγμές καλής συμπεριφοράς. Με αυτό δεν εννοούμε ότι πρέπειδιαρκώς να προσφέρουμε βοήθεια, να λυπόμαστε για τους πλη-γωμένους και τους κακότυχους και να υπερασπιζόμαστε σαν δι-κηγόροι τους αδικημένους, όπως θα έπρεπε να γίνεται, αν ο σκο-πός και το νόημα της εσωτερικής αξιοποίησης περιοριζόταν σεαυτήν τη φιλανθρωπική δραστηριότητα. Εξάλλου, η βοήθεια καιη υποστήριξη άνευ όρων όχι μόνο δεν είναι ο σκοπός της ηθικής,αλλά είναι σε αντίθεση με τον εσωδιανοητικό σκοπό της. Δενμπορούμε να την επιζητάμε ή να καταγγέλλουμε την έλλειψήτης, ενώ με τη συμπεριφορά και με τις απόψεις μας προετοιμά-ζουμε την κακοτυχία μας, διαφθειρόμαστε και αυτοκαταστρε-φόμαστε. Από τη μια να κλείνουμε τα μάτια στα δυσάρεστα, ναεπαναπαυόμαστε σε μερικές δυνατότητές μας, να βλάπτουμε την

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 421

υγεία μας και μετά να περιμένουμε από άλλους τη λύση τωνπροβλημάτων. Αυτό είναι παράλογο, όσο όταν περιμέναμε ότιέτσι θα ευτυχήσουμε. Αν εμείς οι ίδιοι δεν κάνουμε τίποτε γιανα βοηθήσουμε τον εαυτό μας, τότε η εξωτερική ηθική των άλλωνείναι άσκοπη και μπορεί να επιφέρει αντίθετα αποτελέσματα.

Δεν πρέπει να συγχέουμε τον ηθικοδιανοητικό τρόπο ζωήςμε τη φυγή από την κοινωνική πραγματικότητα και με την εσω-στρέφεια του φόβου από τη γνώση της μειονεκτικής θέσης μαςή μιας αδυνατότητάς μας. Ο ηθικοδιανοητικός και ο φιλοσοφικόςτρόπος ζωής είναι σκόπιμη εσωστρέφεια της διάνοιας, με σκοπότην αναζήτηση, τη γνώση, τον προσανατολισμό της και τηνάμεση δικαιολόγηση της ύπαρξής της, με την ευδιάθετηβεβαιότητα ή την πίστη για την ανωτερότητά του και για τηναξία της εσωτερικής πράξης. Μπορεί να αρχίσει απρόσεκτα, μεπολλές και αντίθετες αιτίες, ενώ δε λείπουν οι δύσκολες στιγμέςκαι οι αποτρεπτικές επιδράσεις του φυσικοκοινωνικού περιβάλ-λοντος.Η φυγή από την κοινωνική πραγματικότητα είναι ένα συνη-

θισμένο εσωτερικό φαινόμενο και δεν προτρέπει αναγκαία σεηθικογνωστικό τρόπο ζωής. Σε μερικές περιπτώσεις αυτό πουμοιάζει με φυγή δεν είναι τίποτε άλλο από μια έλλειψη κοινήςδραστηριότητας, την οποία κακώς θεωρούμε πως πρέπει να έχουνόλοι. Αντιθέτως, μπορεί να παραμείνει μια τυφλή και δυσάρεστηεσωστρέφεια εξαιτίας της διαστρεβλωμένης γνώσης των πραγ-μάτων, ειδικά της κοινωνικής πραγματικότητας, του αποπροσα-νατολισμού και του εγωκεντρισμού. Αυτή η διαστρεβλωμένηγνώση σε συνδυασμό με τη διαπίστωση μιας έλλειψης

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ422

δυνατοτήτων προς τον εξωτερικό κόσμο ή μιας αρνητικής έννοιαςκαι δραστηριότητας από το κοινωνικό περιβάλλον. Αυτού τουείδους η δυσαρέσκεια και η φυγή προϋποθέτουν μια ευφυήδιάνοια με δυνατότητα να διαπιστώνει τις ελλείψεις και τιςδιαφορές της μέσα στο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον της. Ότανλείπει αυτή η δυνατότητα � όπως στους διανοητικάκαθυστερημένους και στα ζώα � τότε παρουσιάζεται η περίπτωσηεκείνου που συμπεριφέρεται, όπως αν δεν είχε αυτές τιςιδιόμορφες ελλείψεις, ανάρμοστα και υπερβολικά. Παρόμοια,όπως ο κοινός εγωκεντρικός άνθρωπος, ο οποίος αγνοεί την άγνοιάτου για την ευρύτερη πραγματικότητα και συμπεριφέρεται απορ-ροφημένος μέσα στο πιο άμεσο περιβάλλον του και από τα προ-βλήματά του. Πρέπει να προσέξουμε σαν μια ξεχωριστή περί-πτωση τη δυσαρέσκεια που προέρχεται από τις λάθος διαπιστώ-σεις για ανύπαρκτες ελλείψεις δυνατοτήτων και διαφορές, απότην περίπτωση των λογικών διαπιστώσεων.Σε τελική ανάλυση, η δυσαρέσκεια με τις διάφορες ποιότητές

της, το αίσθημα της κατωτερότητας, η αποφυγή των προβλημά-των με τον τυφλό, αστόχαστο αυτοπεριορισμό και οι πολυάριθ-μες ιδιόμορφες εσωτερικές διαταραχές είναι συνέπειες του ηθι-κού αποπροσανατολισμού και της πλάνης μιας διάνοιας, η οποίαελκύεται από τη γνώση των δυνατοτήτων της ως προς το φυσι-κοκοινωνικό περιβάλλον της*.

* Ο Alfred Adler (1870-1937) � ο ιδρυτής της λεγόμενης ατομικήςψυχολογίας � δεν ακολούθησε τις σκοτεινές, παρανοϊκές και επικίνδυνεςθεωρίες του συνεργάτη του S. Freud και εξήγησε με περισσότερη ευστοχίατην ανθρώπινη συμπεριφορά και αντίδραση. Αυτός αναγνώρισε τησημαντική διαμορφωτική επίδραση της διάνοιας και της γνώσης στονευρύτερο εσωτερικό κόσμο � όχι ακόμα τη γενική ταυτότητά τους � και τησχέση της εξωτερικής και κοινωνικής δραστηριότητας με μια εσωτερικήαβεβαιότητα για το νόημα της ζωής.

Ωστόσο, προχώρησε αναιτιολόγητα και ανθρωποκεντρικά, όπως μας

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 423

Η ηθικολογία είναι η επιστήμη για τη σχέση της ζωής καιτης συμπεριφοράς με τη διανοητική δραστηριότητα στο σύνολότης. Ο πρακτικός σκοπός της (η ηθική) είναι ο εσωτερικόςπροσανατολισμός της ύπαρξης με τη διαμόρφωση αυτογνωσίας,λογικής αυτοκυριαρχίας και προνοητικού τρόπου ζωής με στα-θερές λογικές αρχές και η αποτροπή του εγωκεντρισμού. Η ηθι-κολογία είναι άμεσα ενωμένη με την εμπειρική ψυχολογία καιθέτει τους όρους στην τελευταία να εξελίσσεται χωρίς εκτροπές.

συνηθίζουν οι εξειδικευμένοι στα ζητήματα της ανθρώπινης συμπεριφο-ράς, καθορίζοντας και περιορίζοντας το νόημα της ζωής στην εξωτερικήαναγνώριση. Γενίκευσε το σχετικό νόημα (την έμμεση δικαιολόγηση τηςύπαρξης), που ο καθένας μπορεί να βρίσκει με διαφορετικό τρόπο σε δια-φορετικές κοινωνικές δραστηριότητες ανάλογα με την εμπειρία, την άποψηκαι τις δυνατότητές του. Δεν πρόσεξε την αμφίδρομη σχέση της κοινωνι-κότητας με τον εγωκεντρισμό, όπως και τη σχέση της διανοητικής ατέλειαςμε την εξωτερική συμπεριφορά.

Για τον Adler η αδυναμία για συνεργασία και για συμβίωση και ηέλλειψη του αισθήματος κοινωνικότητας γεννούν ένα πολύμορφοαίσθημα κατωτερότητας, ενώ η διαρκής τάση για υπερνίκηση προτρέπεινα καλυφθεί αυτό το αίσθημα μ� ένα άλλο, εκείνο της υπεροχής. Τοαίσθημα της κατωτερότητας γεννιέται από αυτήν την έλλειψη πουκαθορίζει ο Adler � και αυτό είναι μέρος της αλήθειας � μόνο και μόνογιατί προϋπάρχει μια έλλειψη στην άμεση δικαιολόγηση της εξωτερικήςύπαρξης και η διάνοια προτρέπεται να βρει το επαρκές νόημα της ύπαρξήςτης. Η ανθρώπινη διάνοια δεν έχει ανακαλύψει το επαρκές νόημα ή σκοπότης ύπαρξής της και με τη διαμόρφωση της εμπειρίας μέσα στο φυσικο-κοινωνικό περιβάλλον της ανακαλύπτει εκ των υστέρων διάφορεςελλείψεις και αδυνατότητές της. Έτσι, στην πραγματικότητα, το αίσθημακατωτερότητας δε γεννιέται εκ των υστέρων, δεν έρχεται από μιαπροηγούμενη δική μας τελειότητα, αλλά προσδιορίζεται καιμεταμορφώνεται με την εμπειρική και έμμεση διαμόρφωση της ύπαρξήςμας. Γι� αυτό δεν μπορεί να υπερνικηθεί τελείως χωρίς τη διαμόρφωσηαυτογνωσίας, παρά μόνο σχετικά και ανεπαρκώς, με την πραγματοποίησηορισμένων από τις σταθερές δυνατότητές της μέσα στο σχετικόπεριβάλλον της. Αντιστρόφως, η αδυναμία να υπερνικηθεί προτρέπει στηδημιουργία κοινωνικών και αντικοινωνικών σχέσεων.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ424

Γιατί από την έλλειψη ηθικής (άμεσης δικαιολόγησης της ύπαρ-ξης, αυτογνωσίας, προσανατολισμού και διανοητικής αυτοκυ-ριαρχίας) προκαθορίζονται και προσδιορίζονται εσωτερικές καιεξωτερικές συνέπειες, οι οποίες αιτιολογούνται γενικά καιμπορούν ν� αποτραπούν πιο άμεσα από αυτήν την πρώτη.

Ο λόγος είναι η είσοδος για τον εσωτερικό κόσμο μας. Μετην κυριαρχία της διανοητικής δραστηριότητας μπορούμε ν� απο-φύγουμε πολλές από τις ανόητες και τις εγωκεντρικές δραστη-ριότητες, που αποτρέπουν την πιο άμεση αξιοποίηση της ύπαρ-ξης, να δημιουργήσουμε άλλες το ίδιο ευχάριστες, να αλλάξουμετην ποιότητα της θέλησής μας και τον εσωτερικό τρόπο τηςσυμπεριφοράς μας από τις εξωτερικές επιδράσεις. Ο γνωστικόςτρόπος ζωής* και η εσωδιανοητική δραστηριότητα με σκοπό τονπροσανατολισμό της αποτρέπει και περιορίζει έναν ασύλληπτοαριθμό σκόπιμων και απρόσεκτων εξωτερικών πράξεων, τιςοποίες αντιλαμβανόμαστε στο κοινωνικό περιβάλλον. Όπως καιτους λόγους, τους οποίους η διάνοια βρίσκει για να τις καθορίσειμε σκοπό να απαλλαγεί από τις απορίες της, να αιτιολογήσεικαι να διατηρήσει την ύπαρξή της.Ένα πολύ μεγάλο μέρος από τις δυσάρεστες, καταστροφικές

και απρόσεκτες δραστηριότητές μας και των κακών συνεπειών

* Γνωστικό και προσανατολισμένο τρόπο ζωής δεν εννοούμε τηναπομόνωση για στοχασμό και την έλλειψη εξωτερικής ζωής. Η επίσκεψησε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, η περιπέτεια και η αναζήτησημέσα στο φυσικό περιβάλλον, μια όμορφη συζήτηση στην καφετέρια, ηπαρακολούθηση εκπαιδευτικών εκπομπών, με λίγα λόγια, εξωτερικέςδραστηριότητες, οι οποίες συνδυάζουν την ευχαρίστηση με τηναξιοποίηση της εμπειρίας και το δημιουργικό στοχασμό θεωρούνται μέσαστο γνωστικό τρόπο ζωής.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 425

τους εξαρτώνται από τις λαθεμένες απόψεις μας για τη ζωή, γιατις σχέσεις και τις δυνατότητες των πραγμάτων, από τον καθο-ρισμό τους με αβέβαια και ανεπαρκή γνώση, από την έλλειψηπρονοητικότητας και γενικά, από τον παραπλανητικό τρόπο πουστοχαζόμαστε. Ανακαλύπτοντας αυτά τα λάθη, την άγνοιά μας,διαμορφώνοντας πιο προσεκτικά τις απόψεις μας, αναζητώνταςτην αλήθεια, μπορούμε να πείσουμε τον εαυτό μας να τις ανα-θεωρήσει, ν� αλλάξει κάποιες δραστηριότητές του και τον τρόπο,με τον οποίο θα συμπεριφερόμασταν εσωτερικά και εξωτερικάμε τις ίδιες εξωτερικές επιδράσεις.Υπάρχουν προβλήματα, τα οποία δεν μπορούμε να επιλύ-

σουμε χωρίς τις εξωτερικές μας δραστηριότητες, ούτε να τααγνοήσουμε και στιγμές, στις οποίες πρέπει να πράξουμε αμέσωςχωρίς αρκετό στοχασμό. Ωστόσο δεν πρέπει να μειώσουμε τησημασία του εσωτερικού προσανατολισμού για την αποφυγήτους. Δε θα μας επηρεάσουν με τον ίδιο τρόπο, με διαφορετικότρόπο θα στοχεύσουμε στην επίλυσή τους και δε θα τουςαποδώσουμε την ίδια σημασία, όπως αν αγνοούσαμε ποιες είναιοι αληθινές αιτίες για να χάσουμε το χρόνο και τη ζωή μας.Τα ασήμαντα θεωρητικά λάθη και οι απρόσεκτες διαπιστώ-

σεις όταν στοχαζόμαστε σε όμορφες στιγμές, σε μια άλλη στιγμήμπορεί να είναι σημαντικά και καταστροφικά, αν δε φροντίσουμενα χρησιμοποιούμε τη διάνοια και τη γλώσσα μας χωρίς παρε-κτροπές.Δεν πρέπει να παραβλέπουμε την εσωτερική δυνατότητα δια-

φορετικού τρόπου αντίδρασης, αποτροπής των κακών συνεπειών,διαμόρφωσης της εμπειρίας και του προσδιορισμού των εξωτε-ρικών δραστηριοτήτων με το διανοητικό αυτοεπηρεασμό μας.Ανάλογα με τη βεβαιότητα ή την αμφιβολία μας για ορισμένεςγνώσεις, με τις διαπιστώσεις και ευρύτερα με τον τρόπο που δια-νοούμαστε. Ο άνθρωπος, ο οποίος δεν προσδιορίζει τη δράση

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ426

του με την αναμφίβολη γνώση, προσεκτικά, αναζητώντας τη βε-βαιότητα, ούτε με σκοπό τον εσωτερικό του προσανατολισμό,εύκολα παρασύρεται σε διάφορες πράξεις και τρόπους ζωής καιπροσαρμόζεται, επηρεασμένος από την εμπειρία του για τη ζωήτων άλλων.Για να γνωρίζει κάποιος, χωρίς να αναθεωρεί τις απόψεις

του μετά από την απρόσμενη εμπειρία, πριν δυσαρεστηθεί, γιανα μη γενικεύει αστόχαστα τις εξηγήσεις και τις διαπιστώσεις,οι οποίες περιορίζονται σε μερικές δικές του σχέσεις και για νασυνθέτει τις απόψεις του με γνώση των συνεπειών από τιςαντιθέσεις τους, είναι βασικό να διανοείται όπως αν αυτός ήτανκάποιος απ� όλους τους άλλους. Να διανοείται όπως αν ήταν σεάλλο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον και στιγμή, δηλαδή χωρίςεγωκεντρισμό, με άλλα λόγια σαν ουδέτερος, όπως αν ήταν έξωαπό τα σχετικά περιβάλλοντα του χωροχρόνου. Πέρα από τηνανέλιξη της αυτογνωσίας μας, τότε θα είμαστε προετοιμασμένοιγια την πραγματικότητα, που εδώ και τώρα εμείς δεν είμαστε,αλλά θα βρεθούμε αύριο και ίσως την αμέσως επόμενη στιγμή.

Με τη θέληση επιτρέπουμε άμεσα στον εαυτό μας να χρησι-μοποιήσουμε τις δυνατότητές μας και να πράξουμε για να πραγ-ματοποιήσουμε εκείνες, τις οποίες προκαθορίζουμε με τη γνώσητων ελλείψεων, την εμπειρία ή την πιο άμεση αντίληψή μας.Σαν το χρήμα ή σαν έννοια αντανακλάει γνωστές και άγνωστεςδυνατότητες, οι οποίες θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθούν,τουλάχιστο με τον πιο άμεσο τρόπο. Η έλλειψη μιας θέλησηςσυγχρόνως είναι μια έλλειψη πολλών άλλων δυνατοτήτων, οιοποίες θα μπορούσαν να δημιουργηθούν και να

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 427

πραγματοποιηθούν με τις δραστηριότητές μας. Έτσι, με τησταθερή θέληση ο άνθρωπος μπορεί να κάνει δυνατά πολλά,που φαίνονται στη διάνοιά μας αδύνατα να γίνουν και αδύναταπολλά, που είναι εύκολο να γίνουν.Όμως, αυτή τη μεγάλη επίδρασή της στην πραγματικότητα

τη βρίσκει με το φως της διανοητικής δραστηριότητας, η οποίαμε τη γνώση προκαθορίζει την ποιότητα εκείνης, δηλαδή προς τιελκύεται και τον τρόπο εξουδετέρωσής της. Η θέληση, όπως ευ-ρύτερα οι διαθέσεις, συνδέεται άμεσα με την εσωδιανοητικήποιότητα. Το ένα καθορίζει ποιο είναι το άλλο, γιατί στην ουσίαπάντοτε είναι η ίδια η διάνοια, που αυτοκαθορίζεται και αυτο-διαμορφώνεται με τις δραστηριότητές της, γνωρίζοντας δυνατό-τητες και ελλείψεις στη γνώση της.

Η ζωή μας επηρεάζεται διαρκώς και αναπόφευκτα από τηνεμπειρία και τη γλωσσοδιανοητική δραστηριότητά μας. Ακόμακαι η «τυφλή» πίστη στο Θεό � δυνατότητα την οποία έχει μόνοο άνθρωπος � βασίζεται σε κάποια γνώση διαμορφωμένη απόεμπειρικές διαπιστώσεις, από στοχασμούς και από γνώση πουμεταδόθηκε με τη χρησιμοποίηση της γλώσσας. Χωρίς καμιάέννοια για το Θεό ή για μια ύπαρξη χωρίς περιορισμούς, θαήταν αδύνατο να μας δημιουργηθεί η βεβαιότητα για την ύπαρξήτου. Η γνώση, η οποία μας δημιουργεί την άμεση βεβαιότηταγια την ύπαρξη και την ποιότητά του, μπορεί να έχει λάθη,ασχέτως αν το αποτέλεσμά της είναι σύμφωνο με την αλήθεια,τουλάχιστο, της ύπαρξής του. Η αναμφισβήτητη πίστη για τηνορθότητα μιας γνώσης και ειδικά για την ύπαρξη ή την ανυπαρξία

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ428

του Θεού, χωρίς να γνωρίζουμε αρκετά για να διαβεβαιώσουμε,είναι πάντοτε αδικαιολόγητη.Αν ακόμα θεωρούμε αδύνατο να γνωρίσουμε ή να

αποδείξουμε την ύπαρξή του, ωστόσο δεν είναι αδύνατο ναγνωρίσουμε την πιο σημαντική άγνοια, πως η γνώση επηρεάζεικαι διαμορφώνει τη ζωή, τη σημασία της για την εσωτερικήανέλιξη και πως ο εγωκεντρισμός, δηλαδή η έμμεσηδικαιολόγηση της ύπαρξης, είναι το αντίθετο στην ουσιαστικήαξιοποίηση της ζωής. Εξάλλου, δεν πρέπει να συγχέουμε τηνπίστη στο Θεό με την πίστη στην ύπαρξή του. Η πρώτη είναιένας τρόπος ζωής καθορισμένης από μια διαρκή γνώση καιβεβαιότητα για την ύπαρξή του, την αυτοτέλειά του, τηναιωνιότητά του, την αισιόδοξη σοφία του και από την πραγματικήαναγνώριση της δικής μας ατέλειας. Ή ακόμα και όταναρνούμαστε την ύπαρξή του, ενώ έμμεσα του απλώνουμε το χέριμε τη φιλοσοφική αναζήτηση, με την απαλλαγή από τονεγωκεντρισμό και από την προσκόλληση σε όσα δεν είναι άμεσαεκείνος. Αντιθέτως, μπορούμε να πιστεύουμε ότι υπάρχει Θεός� είναι το πιο συνηθισμένο � χωρίς αυτό να επηρεάζει σε τίποτετη ζωή μας, χωρίς να το θυμόμαστε και, ενώ συμπεριφερόμαστεσε αντίθεση με τη διαχρονική τελειότητά του (η οποία δεν προέρ-χεται έξω από τον ίδιο).Ο κοινός «εχθρός» της θρησκείας, όπως και της ηθικής, δεν

είναι ο αθεϊσμός, με την έννοια της έλλειψης πίστης ή της αβά-σιμης άρνησης για την ύπαρξη του Θεού εξαιτίας της προκατά-ληψης, της άγνοιας ή της λογικής αμφισβήτησης. Είναι οεγωκεντρισμός και η εμπειρική γνώση, που περιορίζεται στησχετική εξωτερική πραγματικότητα. Με αυτή μπορούν καιβασίζονται οι αντίθετες θεωρητικές θέσεις προς την ύπαρξη καιτην ουσία της κοινής πραγματικότητας, προς την ύπαρξη μιας

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 429

επαρκούς αιτίας όλων των πραγμάτων και προς την εσωτερικήαναζήτηση.Οι βασικές διαπιστώσεις για την αξιοποίηση της ζωής είναι

έτσι απλές, που δε χρειάζεται να μεταχειριστούμε το όνομα«Θεός» για να τις υποστηρίξουμε, όπως και για να υποστηρί-ξουμε την ύπαρξή του. Πέρα από τις απίστευτες δυνατότητεςτης θεωρίας του Τελειωμένου Χρόνου να εξηγεί τα πράγματααπό τη μια και από την άλλη σκοπιά παρά τις δυσκολίες απότην αστάθεια, τη σχετικότητα και τις αντιθέσεις τους, οι οποίεςεπιτρέπουν την υποστήριξη αντίθετων και αλληλοανατρεπό-μενων θεωριών, εξάγονται και πρακτικές συνέπειες.Η φιλική σχέση με το λόγο, η γνώση της άγνοιας, η αναζή-

τηση της αλήθειας και της βεβαιότητας, η σταθερή γνώση τηςύπαρξής μας και της σχέσης της με μια ευρύτερη πραγματικό-τητα από αυτήν που προσέχουμε και μας επηρεάζει πιο άμεσα^η απαλλαγή από ανόητα προβλήματα και από το χάσιμο χρόνουεξαιτίας των αστόχαστων και άσκοπων δραστηριοτήτων, η χαράαπό τη γνώση των πραγμάτων, η εσωτερική ηρεμία από τηνανακάλυψη της αυταπάτης μας, της σχετικότητας των αξιώνκαι από την αποτροπή των κοπιαστικών εγωκεντρικών δραστη-ριοτήτων, η δυνατότητα να είμαστε σταθερά ευτυχισμένοι ανε-ξάρτητα από τον τόπο και το χρόνο, η αποκόλληση από ασήμα-ντες σχέσεις, η ανοχή στις διαφορές των άλλων και η αναγνώρι-ση της αναγκαιότητας των ατελειών, η ουδετερότητα της θεώ-ρησής μας, η ανατροπή της απαισιόδοξης σημασίας του θανάτουγια την αξιοποίηση της ζωής, η αυτάρκεια, η αξιοποίηση τηςεμπειρίας για την αυτογνωσία και η αυτοδιαμόρφωση αντί τηςπαράδοσης στην τύχη, η αποτροπή του εγωκεντρισμού: Πώς όλααυτά μπορεί να συνδέονται τυχαία και να εξαπατούν έναν άν-θρωπο; Πώς είναι δυνατό να μην είναι το όφελος και η ευτυχία

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ430

από τον προσανατολισμό στη ζωή και να θεωρούνται κακάσημάδια και δικαιολογίες των αποτυχημένων;Δε χρειάζεται να γίνουμε παντογνώστες ή αθάνατοι, ούτε

να περιμένουμε τους εξωγήινους για ν� αξιοποιήσουμεεπαρκέστερα τη ζωή μας και δεν μπορεί κάποιος, που βασίζεταιστην τύχη, με επίκεντρο του Σύμπαντος τον εαυτό του,περιορίζοντας την πραγματικότητα στα μάτια μερικών άλλωνανθρώπων, να είναι λογικός όσο πιστεύει πως είναι.

Με το λόγο ο άνθρωπος έπαψε να επηρεάζεται και να συ-μπεριφέρεται όπως τα άλλα ζώα, μόνο με την πιο άμεση γνώσητων αισθήσεων, που περιορίζεται στην πραγματικότητα μιας μι-κρής στιγμής, η οποία δε διατηρείται χωρίς την ύπαρξη των αντί-στοιχων εξωτερικών πραγμάτων και των ίδιων τρόπων επίδρα-σης και, έτσι, του περιορίζουν την πραγματικότητα μόνο σ� εκεί-νες τις στιγμές. Όμως, η εξάρτηση της ύπαρξής του απόεξωτερικές επιδράσεις, η διαμόρφωση του εσωδιανοητικούκόσμου του με την περιορισμένη γνώση των εξωτερικώνπραγμάτων και ο καθορισμός της συμπεριφοράς με τέτοια ελλιπή,αβέβαια και παραμορφωμένη γνώση διατηρούν την πλάνη, τηνάγνοια και τον εγωκεντρισμό του.Το φοβερό στον αποπροσανατολισμένο άνθρωπο είναι η αδυ-

νατότητά του να καταλάβει την άγνοια και τον αποπροσανατο-λισμό του και αντιθέτως η αστόχαστη βεβαιότητά του ότι συ-μπεριφέρεται δικαιολογημένα ακόμα και όταναυτοκαταστρέφεται. Βεβαιότητα που του δημιουργείται εξαιτίαςτης αναγκαιότητας και της λογικής δυνατότητάς του να ενεργείεξωστρεφικά (και εγωκεντρικά) με σχετική επιτυχία, για ν�

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 431

αποφύγει τις αποσταθεροποιήσεις και για να επιτύχει τηβεβαιότητα της άποψής του για τον εαυτό του. Γιατί σαν έναμέρος προσδιορισμένο, εξαρτημένο, επηρεασμένο και διαμορ-φωμένο με εξωτερικές επιδράσεις είναι αναγκασμένο ν� αντι-λαμβάνεται και να γνωρίζει τη σχετική πραγματικότητα, μέσαστην οποία έχει εκ των προτέρων μερικές δυνατότητες καισχέσεις, από τις οποίες εξαρτάται η σταθερότητα του εαυτούτου.Πιο πέρα, με τη φιλοσοφική (ή στοχαστική) δραστηριότητά

μας, με την ανακάλυψη της κοινής άγνοιας για την ύπαρξη ενόςεπαρκούς σκοπού, για την αρχή και την ουσία της ύπαρξης τωνπραγμάτων, της σχετικότητάς τους και της ανεπάρκειας τωνεξωτερικών αιτιών, με το φιλολογικό τρόπο ζωής, προσβλέπουμενα συμπεριφερθούμε σταθερά προσανατολισμένοι με επαρκώςαιτιολογημένη εκ των υστέρων τη θέληση για ζωή. Με τιςεσωτερικές αναζητήσεις αποτρέπουμε το σχετικόαποπροσανατολισμό μας από τις ατελείωτες δυνατότητες τουεξωτερικού κόσμου και το χωροχρονικό περιορισμό της προσοχήςστο πιο άμεσο περιβάλλον μας. Αξιοποιούμε τις δυνατότητεςτου λόγου όσο κανένας άλλος, ασχέτως αν τελικά δεν ευτυχήσουμεν� απαλλαγούμε από την πλάνη και τον εγωκεντρισμό.Ο φιλοσοφικός ή στοχαστικός τρόπος ζωής είναι αντίθετος

στον περιορισμό, την απορρόφηση και την αστόχαστηπροσαρμογή της διάνοιας από το πιο άμεσο περιβάλλον της.Περιορίζει τη δραστηριότητα για την πραγματοποίηση τωναναρίθμητων δυνατοτήτων προς το εξωτερικό της, η οποία ξανάδημιουργεί νέες δυνατότητες και αβεβαιότητα χωρίς τελικό σκοπόκαι αξιοποιεί την κάθε εμπειρία της με το δημιουργικό στοχασμό.Η βασική διαφορά της φιλοσοφικής διάνοιας από την αισθησιακήκαι της ηθικής γνώσης από την εξειδικευμένη είναι ότι με τηνπρώτη αναζητάμε και επιτυγχάνουμε μια εσωδιανοητική ηρεμία

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ432

απέναντι σ� έναν άστατο, ρευστό, αβέβαιο εξωτερικό κόσμο.Ενώ η άλλη δεν αρκείται στην ουσία και στις γενικές αρχές, αλλάπαρακολουθεί και αναζητάει τη ροή των εξελίξεων και τιςλεπτομέρειες των σχέσεων.Στο τέλος έχουμε καταλάβει την αναγκαιότητα να υπάρχουν

διαφορές και αστάθεια απαρχής στην ποιότητα των πραγμά-των, στις δυνατότητές τους, στη συμπεριφορά τους, στην εμπει-ρία τους και παρασυρμένα από το περιβάλλον τους χωρίς τελικόσκοπό. Έχουμε καταλάβει τη σχετικότητα της ύπαρξής τους,την ανεπάρκεια των εξωτερικών αιτιών, τη βαθύτερη καιλεπτομερέστερη διασύνδεσή τους, την άμεση σχέση ανάμεσαστη διάνοια και στη ζωή, στην παράνοια και στον εγωκεντρισμό.Βλέπουμε τα πράγματα μέσα από την αναγνώριση του αίσιουτέλους της εξέλιξής τους ή με τη βέβαιη γνώση μιας κοινήςουσίας για την ύπαρξή τους, απαλλαγμένοι από τις αυταπάτεςκαι χωρίς εγωκεντρισμό. Η φιλοσοφικο-επιστημονικήδραστηριότητά μας γίνεται ο σταθερός σκοπός της περαστικήςύπαρξής μας, χωρίς ωστόσο να παραγνωρίζουμε την εξάρτησήμας από το πιο άμεσο περιβάλλον. Ο γνωστικός τρόπος ζωήςδεν είναι ένας εσωτερικός τρόπος ζωής απομονωμένος ήαποσπασμένος από τον εξωτερικό. Αντιθέτως τροφοδοτείται απότην εμπειρία και τη δημιουργεί.Ζούμε με ανοχή στις διαφορές και στις ατέλειες των άλλων,

χωρίς να βρίσκουμε λόγους για να παραπλανήσουμε, να εκμε-ταλλευτούμε, να υποτιμήσουμε, να μεροληπτήσουμε, ν� αποστα-θεροποιήσουμε, χωρίς να μετατρέπουμε σε επαρκή σκοπό τηςζωής μας κάτι άλλο. Δεν αγνοούμε τους άλλους προσγειωμένουςτρόπους ζωής του κοινωνικού περίγυρου, τις αντιλήψεις τους γιατην πραγματικότητα και για εμάς τους ίδιους και την κοινή εμπει-ρία. Αντιθέτως, είμαστε σε θέση να βλέπουμε την πραγματικό-τητα και από τις δυο αντίθετες σκοπιές, όχι μονόπλευρα ούτε

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 433

περιορισμένοι στην πιο άμεση εμπειρία μας. Έτσι σαν ουδέτε-ροι θεατές, μπορούμε να αποφεύγουμε τα λάθη, που γίνονταιαπό τη μονομέρεια, από την άγνοια της άλλης μισής αλήθειαςκαι από τις ανόητες παρεκτροπές του στοχασμού. Ο στοχαστικόςτρόπος ζωής και η γνώση της κοινής πραγματικότητας είναι διαρ-κώς μια όμορφη και αισιόδοξη εσωτερική εμπειρία, ένα ευχάρι-στο βίωμα μέσα στη διάνοιά μας. Όπως είναι για τους άλλους ηγνώση ενός μεμονωμένου πράγματος ή μιας δυνατότητας. Δενεπιτρέπει σε καμιά άλλη περιορισμένη εμπειρία να μας παρα-σύρει, να μας αποσπάσει σταθερά την προσοχή από την αυτο-γνωσία μας. Μέσα από κάθε εμπειρία μας δοξάζουμε και απο-λαμβάνουμε τη Συμπαντική Σοφία και είμαστε διαρκώς αυτοε-πηρεασμένοι από τη γνώση για την ύπαρξη μιας σταθερής πραγ-ματικότητας, η οποία δεν μπορεί να είναι εξωτερική ούτεαισθητή. Όπως είπε ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος ΗΡΑΚΛΕΙ-ΤΟΣ, πριν από 2.500 έτη περίπου «για τους ξύπνιους ένας καικοινός κόσμος υπάρχει, αλλά κάθε κοιμισμένος ξαναγυρνά στοδικό του ιδιαίτερο κόσμο».

Η διανοητική δραστηριότητα με φιλοσοφικό σκοπό και η φι-λική σχέση με το λόγο όχι μόνο δεν πρέπει να φαίνεται εξωπραγ-ματική και αποπροσανατολιστική για να χάσουμε τη ζωή μας,αλλά αντιθέτως, σαν ένας ηθικός τρόπος ζωής, χωρίς τον οποίοείναι αδύνατο να αξιοποιηθεί περισσότερο και να ευτυχήσει. Ζωήχωρίς διανοητική δραστηριότητα είναι ανύπαρκτη και χωρίς δια-μόρφωση αυτογνωσίας ήταν, είναι και θα είναι για πάντα καιπαντού μέσα στο Σύμπαν ανεπαρκώς αξιοποιημένη και παρα-συρμένη, με όποια δυνατότητα και αν τη φανταστούμε. Αναδει-

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ434

κνύοντας την αξία της αυτογνωσίας, δεν υπονοούμε ότι αγνοούμετελείως τον εαυτό μας και τις δυνατότητές μας, αλλά ότι υπάρ-χουμε με προκαταλήψεις, πλάνες, ελλιπείς γνώσεις, με αστά-θεια, ασυνέπεια, αβεβαιότητα και παρασυρμένοι από τις δυνα-τότητες και τις σχέσεις μας με τα εξωτερικά πράγματα. Η κατα-στροφή του αποπροσανατολισμού είναι αυτός ο ίδιος ο απο-προσανατολισμός, είναι άμεση.

Αν κοινωνικότητα, προσαρμογή και αξιοποίηση της ζωήςσημαίνει να δημιουργούμε σχέσεις με τους άλλους και να χρη-σιμοποιούμε τα πράγματα με τις δυνατότητες ή τις αδυνατότητέςτους, για να μην αισθανόμαστε τιποτένιοι, για να εξωτερικευό-μαστε άφοβα, χωρίς την ανάγκη να υποστηρίξουμε εμείς οι ίδιοιτον τρόπο ζωής μας ή ν� αλλάξουμε τον εαυτό μας και για ναδίνουμε μια έννοια του εαυτού μας, όπως αρέσει στο περιβάλλονμας. Αν σημαίνει να δοξάζουμε πρόσκαιρες, σχετικής αξίας δυ-νατότητες και λεπτομέρειες, ενώ αγνοούμε έναν επαρκή σκοπόκαι τη σχέση μας με την ευρύτερη πραγματικότητα, να θέλουμενα είμαστε διαρκώς ευχαριστημένοι, χωρίς προβλήματα,ανεξάρτητα από τις αιτίες και την εσωτερική μας ποιότητα, ναμην προσβλέπουμε στον εσωτερικό προσανατολισμό μας με τηγνώση της πιο σημαντικής άγνοιάς μας και με την επίμονηαναζήτηση της αλήθειας, να είμαστε «καλοί» και φιλικοί ότανμας ευχαριστούν, να είμαστε άπληστοι, μασκαράδες και ναβασιζόμαστε στο χρήμα, για να επιτυγχάνουμε ταπροαναφερθέντα. Τότε υπάρχει αξιόπιστος λόγος, για να είμαστεσχετικά και στην ανάλογη στιγμή αντιδραστικοί, αντικοινωνικοί,δυσπροσάρμοστοι και δυσάρεστοι*. Για να μην παρασυρθούμε,

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 435

να μην απογίνουμε σαν εκείνους, να ζήσουμε χωρίς αυταπάτες,να τους αποδείξουμε τον αποπροσανατολισμό και τονεγωκεντρισμό τους, να περιορίσουμε τη δυνατότητά τους να μαςεκμεταλλεύονται και να δώσουμε το φως της ευτυχίας σε όσουςέχουν τη λογική να το δουν.Ο χρόνος και τα γεγονότα θα μας δικαιώνουν, ενώ θα δια-

ψεύδουν με γελοίους και με τραγικούς τρόπους τον αποπροσα-νατολισμό στη γη και σε κάθε άλλο πλανήτη. Η πραγματικότηταδίνει την απάντηση στον εγωκεντρικό τρόπο αντίληψης και ζωήςμε την αβεβαιότητα, το φόβο, το εσωτερικό κενό, την κακοτυχία,τη ζήλια και τη διανοητική τύφλωση. Δε χρειάζεται να κοπιά-ζουμε, για να αποδείξουμε και ν� ανατρέψουμε και δεν υπάρχειλόγος να διαταράζουμε την ευδιαθεσία μας στο σκοταδιστικόπερίγυρο των παρασυρμένων.

Τόσο μέσα στην εμπειρία όσο και στη θεωρία είναι ολοφάνεροπως ο άνθρωπος, ο οποίος είναι εξαναγκασμένος να πράξει γιατην αυτοσυντήρηση και την αναπαραγωγή, ο οποίος στοχεύεινα εξυψωθεί με την πραγματοποίηση περαστικών εξωτερικώνδυνατοτήτων και συμπεριφέρεται με αυτήν την προδιάθεση, πα-ρασυρμένος από τη γνώση των σχετικών πραγμάτων και χωρίςτη θέληση να γνωρίσει έναν επαρκή σκοπό, αυτός ο άνθρωποςγια κάθε άλλο μπορεί να είναι άξιος παρά για να ευτυχήσει καιν� αξιοποιήσει πιο άμεσα την ύπαρξή του. Αν δεν ήταν τόσοαπλός ο τρόπος να διαβεβαιώσουμε για την εσωτερική

* Γι� αυτό ο Ιησούς Χριστός είπε: «Όχι. Σας βεβαιώ ότι δεν ήλθα ναφέρω τέτοιαν ειρήνην, όπως την περιμένουν στη γη, αλλά διαίρεση καιδιχασμό». (κεφ. ιβ΄ 51-58 ΤΟ ΚΑΤΑ ΛΟΥΚΑΝ).

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ436

αναξιότητά μας και τον αποπροσανατολισμό μας, τότε δε θαήμασταν τόσο ανάξιοι ηθικά, όσο αποδεικνύεται στη θεωρία καιστην πράξη. Βλέποντας τη ρίζα των κακών, τη γενική αρχή καιτη σχετικότητά τους, δε χρειάζεται να μιλήσουμε για τιςδυσκολίες στη διαβίωση ενός πολύ μεγάλου πληθυσμού από τιςμεταδοτικές ασθένειες, από την έλλειψη τροφής, πόσιμου νερούκαι φαρμακευτικού υλικού, για την καταστροφή του φυσικούπεριβάλλοντος, ούτε για την εξέλιξη και την ενίσχυση των πο-λεμικών όπλων και για τα χρηματικά ποσά που δίνονται γιαστρατιωτικούς σκοπούς.Ο σκοταδιστικός τρόπος που διανοούνται οι παρασυρμένοι

άνθρωποι θυμίζει την άνιση και μεροληπτική μεταχείριση ανά-μεσα σ� ένα διάσημο, ο οποίος διέπραξε μεγάλο αδίκημα και σ�ένα φτωχό ανθρωπάκο, που έκανε μια μικρή παράβαση. Ο πρώτοςμπόρεσε να ξεφύγει και να «πέσει» στα μαλακά, ενώ ο άλλοςπληρώνει τις συνέπειες με όλη τη σκληρότητα. Παρόμοια, οιάνθρωποι με τον εγωκεντρικό τρόπο ζωής κλείνουν τα μάτια τουςστα εύστοχα ερωτήματα και στις πιο απλές διαπιστώσεις, πουαποδεικνύουν με μαθηματική αξιοπιστία την υπερβολή και τοναποπροσανατολισμό τους, αλλά επιτυγχάνουν πολύ ευφυώς ναβρίσκουν δικαιολογίες και να μεταμορφώνουν την υπαρξιακήαβεβαιότητά τους μέσα από την υποστήριξη των άλλων. Αντίνα είμαστε ευχαριστημένοι που είναι έτσι απλές οι μεγάλεςαλήθειες, κλείνουμε τα μάτια για να μη βγούμε από τηναυταπάτη πάνω στην οποία υψώνουμε τη ζωή μας. Για ναπιστέψουμε, θέλουμε να εντυπωσιαστούμε από παρανοϊκούς καιεκμεταλλευτές ανθρώπους. Με την ίδια προδιάθεση, πριν ακόμαγνωρίσουμε, διαπιστώνουμε εύκολα πως δεν μπορούμε ναγνωρίσουμε τι και γιατί είναι η ζωή και ότι αυτή η αναζήτησηείναι χάσιμο χρόνου. Έτσι εύκολα δικαιολογούμαστε για ναζήσουμε όπως μας αρέσει, εγωκεντρικά, χωρίς την ελάχιστη

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 437

εσωτερική αναζήτηση, με τη γνώση μόνο σα μέσο γιαεξωδιανοητικές και υλικές δραστηριότητες. Έχουμε κάνει ταδύσκολα απλά και τα απλά πολύπλοκα.Αυτός που απορεί για την ηθική διαφθορά, την αδικία, την

εγκληματικότητα, τον εγωισμό και τη δυστυχία στους ανθρώ-πους, προφανώς δεν έχει αποδώσει αρκετή σημασία στην ανα-κάλυψη της βασικής άγνοιας, στην αναζήτηση της αλήθειας καιτης βεβαιότητας, στον καθορισμό των πράξεων με τη χρησιμο-ποίηση της αναμφίβολης γνώσης. Αγνοεί τη διαμορφωτική επί-δραση του λόγου στη ζωή και δε διαπιστώνει τη γενικότερη αιτίατων κακών, που είναι ο διανοητικός αποπροσανατολισμός και ημεροληψία. Ανεξάρτητα από την αναγκαιότητα να υπάρχουμεσαν ανόητοι και παρασυρμένοι, όπως τα άλλα ζώα, ηδιαβεβαίωση για τη σημασία της διανοητικής αυτοκυριαρχίας,της αυτογνωσίας, της στοχαστικής δραστηριότητας και για τησχέση της παρανοϊκότητας με την έλλειψή τους δε θα πάψει ναείναι αξιόπιστη. Ο εγωκεντρισμός, η μωρία, οι φράσεις οι σχετικέςμε αυτές τις έννοιες θα έπρεπε να είναι οι πιο προσβλητικές καιόχι τόσες άλλες παραπλανητικές, που υποκρύπτουν ψεύτικεςαξίες για δυστυχισμένους και παρασυρμένους ανθρώπους.Όταν κάποιος καταλάβει πότε αξιοποιείται πραγματικά η

ζωή, πως η πραγματικότητα υπάρχει με την ηθική της αυτοτέ-λειας και της αυτογνωσίας, πως η «τυφλή» γνώση οδηγεί στονεγωκεντρισμό και στην παράνοια και πως η γνώση (με όλουςτους τρόπους) είναι η ουσία της ζωής, τότε θα πάψει να βλέπειτα πράγματα σαν ερωτηματικά, σαν άλυτα μυστήρια, εχθρικά,ν� απορεί για όλα τα δυσάρεστα και να βασίζει την ευτυχία τουστην τύχη.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ438

Η ίδια η σχετικότητα των πραγμάτων, η αστάθειά τους, οιδιαφορές τους και οι περιορισμοί τους είναι ταυτοχρόνως οι γε-νικές συνέπειες της "ηθικής αναξιότητας" να αυτοπροσδιοριστούνκαι να υπάρξουν αυτοτελώς. Η ατέλειά τους προδίδει εμπειρικάτην αξία της εσωτερικής -διανοητικής αυτενέργειας, της γνώσηςγια μια σταθερή πραγματικότητα και μιας συμπεριφοράς, πουδεν εξαρτάται από στιγμιαίες εξωτερικές και άγνωστες αιτίες.Τα πράγματα υπάρχουν σχετικά, έμμεσα, εξωτερικά καιαλλάζουν, γιατί αυτά δεν είναι η ουσία. Η εξωτερική δράση είναιαποτέλεσμα της εσω-γνωστικής ατέλειας, ταυτοχρόνως είναιεσωδιανοητική και μόνο η αυτογνωσία μπορεί να αιτιολογήσειεπαρκώς την αυτοσυντήρηση.Ο Θεός υπάρχει αυτοτελώς, επαρκώς δικαιολογημένα και

σταθερός, γιατί δεν έγινε από εξωτερική δραστηριότητα, τυχαία,με ανεπαρκείς αιτίες, με ελλιπή γνώση και δεν είναι με εξωτερι-κή δραστηριότητα, για να εξυψωθεί έτσι έμμεσα. Για να αναδει-χθεί, εκμεταλλευόμενος τις δυνατότητες των άλλων και αποστα-θεροποιώντας γι� αυτόν το σκοπό, δηλαδή για να δικαιολογήσειτην ύπαρξή του από το εξωτερικό της. Γι� αυτόν το λόγο, ενώείναι η κοινή ουσία όλων των πραγμάτων, ενώ βρίσκεται παντούκαι πάντοτε σαν τέλεια αυτογνωσία � μέρος της οποίας είμαστεεμείς οι ίδιοι � οι παρασυρμένοι δεν είναι πάντοτε σε θέση νατον αποκαλύψουν θεωρητικά και πιστεύουν ότι τον αγνοούν.

Αν θέλουμε να συνεισφέρουμε πραγματικά στην ευτυχία καιστη διανοητική ευφυΐα του κοινωνικού συνόλου, να μη γινόμαστεάδικοι και ν� αξιοποιήσουμε περισσότερο τη ζωή μας, πρώτα θαπρέπει με τόλμη ν� αναγνωρίσουμε τον εγωκεντρισμό μας, τους

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 439

πραγματικούς λόγους της συμπεριφοράς μας, τη βασική άγνοιάμας, να μην αυταπατόμαστε ότι γινόμαστε ηθικά άξιοι για όλητη ζωή μας με μερικές ηθικές και φιλάνθρωπες πράξεις μας καιότι έτσι αντισταθμίζουμε τα λάθη μας. Να πάψουμε να πιστεύου-με πως αξίζουμε να είμαστε σταθερά ευτυχισμένοι και ανεξάρ-τητα από τους τρόπους, με τους οποίους πραγματοποιείται έναςτέτοιος σκοπός.Ο περιορισμός της ηθικής και της εσωτερικής ανέλιξης σε

μεμονωμένες φιλανθρωπικές πράξεις και σε στιγμές αποτροπήςτου εγωκεντρισμού είναι μια ανθρωποκεντρική λύση απελπι-σίας στην απόπειρα να δικαιολογηθεί επαρκώς η ύπαρξη καιγια συμβίωση, χωρίς τις αποσταθεροποιητικές συνέπειες τουεγωκεντρισμού. Μια τέτοια πρακτική φιλοσοφία είναι ελλιπήςκαι κοντόφθαλμη. Συχνά άσκοπη και παρανοϊκή, όταν ο σκοπόςτης ηθικής συνεισφοράς είναι συνδυασμένος με άλλους εξωτε-ρικούς σκοπούς, αν όχι διαφορετικός και ενώ η υπόλοιπη συ-μπεριφορά, ο τρόπος ζωής, οι απόψεις για τη ζωή, για την αξιο-ποίησή της και για την ευρύτερη πραγματικότητα είναι μιασταθερή αιτία σκοταδισμού, αδικίας, δυστυχίας, μια διαρκήπροσβολή και κατάχρηση του Σύμπαντος. Η ηθική χωρίς γνώ-ση και φιλοσοφικό τρόπο ζωής είναι αβάσιμη και ανεπαρκής,ενώ η γνώση χωρίς ηθικο-εσωδιανοητικό προσανατολισμόείναι άσκοπη και παραπλανητική.Ο φόβος και η απόγνωση της τυφλής ανθρωποκεντρικής

ηθικής τροφοδοτούν την αυταπάτη, την υπερβολή και το ψέματης περισσότερο, όταν ο άνθρωπος γίνεται «απάνθρωπος» καιτην παραβιάζει με τις φοβερές πράξεις του ή όταν αμφισβητού-νται οι προκαταλήψεις και οι υπερβολές της. Τότε, όλοι βρίσκουντην ευκαιρία να επιδείξουν στον εαυτό τους και στους άλλουςτην ανωτερότητα και τη λογικότητά τους. Να καταδικάσουν μετα κούφια λόγια και τις μεμονωμένες πράξεις, ενώ η απορία και

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ440

η έκπληξή τους προδίδουν τη διαστρεβλωμένη άποψή τους γιατον κόσμο και την αιτία της διαφθοράς.Όταν κάποιος δε γνωρίζει να στοχάζεται και να καταλαβαί-

νει τις σχέσεις των πραγμάτων, όταν δεν αναζητάει τα όρια τηςβεβαιότητας των γνώσεών του και την αλήθεια. Όταν δε δια-νοήθηκε ποτέ τι είναι η ζωή, ενώ πιστεύει στη διαστρεβλωμένηγνώση του για τη ζωή, τον άνθρωπο, ευρύτερα για την πραγμα-τικότητα και για τη θέση του μέσα σε αυτήν. Όταν η προσοχήτου είναι περιορισμένη σε μερικές σχέσεις του, σα να ήταν εκείνεςόλη η πραγματικότητα και χρησιμοποιεί τη διάνοιά του μόνοσαν μέσο για την πραγματοποίηση των δυνατοτήτων του μέσαστο φυσικοκοινωνικό περιβάλλον του (χωρίς τις οποίες δε βρίσκεινόημα στη ζωή και αρκείται έτσι για να μην αισθάνεταιασήμαντος), τότε αυτός ο άνθρωπος � και κάθε λογική έμβιαύπαρξη � δεν μπορεί να πράξει μόνο με την ηθική λογική. Όχιμόνο δεν μπορεί να διανοείται με συνέπεια σαν ουδέτερος καιμε διαρκή γνώση των ορίων του, αλλά γι� αυτόν υπάρχουνπάντοτε λόγοι, για να πράξει αντίθετα προς την αλήθεια, προςτο δίκαιο, με βεβιασμένη και λαθεμένη γνώση. Μέσα του θαεπηρεάζεται από φθοροποιούς στοχασμούς και διαθέσεις, καιστο επίκεντρο της προσοχής του θα είναι διαρκώς το τυχαίο, τοπεριορισμένο, το περαστικό και κάθε τι που εξυπηρετεί τονεγωκεντρισμό του.Ποιο είναι το νόημα της διανοητικής ευφυΐας και της λογι-

κής, όταν αυτή είναι το μέσο για εξωδιανοητικούς σκοπούς, γιατην ευχάριστη αυταπάτη και πώς μπορεί τότε να είμαστε δί-καιοι, καλοί και ευτυχισμένοι;

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 441

Είναι αλήθεια, υπάρχει μια εξωχρονική κοινή αρχή όλων τωνσχετικών πραγμάτων, το ίδιο το Σύμπαν σαν αυτοτελή και άμε-ση αιτία του εαυτού του και ότι μόνο άμεσα σαν αυτογνωσίαδικαιολογείται επαρκώς και σταθερά η ύπαρξή του. Συνεπώς,ότι μόνο έτσι μπορούμε εμείς ν� αξιοποιήσουμε επαρκέστερα τηζωή και όχι αποπροσανατολισμένοι από τη γνώση μερικών εξω-τερικών μας πραγμάτων. Η υπέρτατη αξία της γνώσης και ηγνώση της υπέρτατης αξίας είναι αδιαχώριστα. Η ανακάλυψητης μιας είναι συγχρόνως και της άλλης. Η αξία της γνώσηςείναι η βεβαιότητα της Επιστήμης και η σημασία της για τηζωή, που αναδεικνύεται με τη γνώση της αξίας, δηλαδή από τηΘεολογία σαν γνώση κοσμολογική, γνωσιολογική και πρακτικήκαι με τη διαμόρφωση αυτογνωσίας. Είναι η Ηθική της Λογικήςκαι αντιστρόφως. Η πρώτη ή η τελευταία μέρα του έτους αξίζουννα είναι η παγκόσμια γιορτή της Αλήθειας, της «συμφιλίωσης»της Λογικής με την Ηθική και η μέρα των Επιστημών!

Κανένα πράγμα δεν μπορεί να αιτιολογηθεί επαρκώς χωρίςμια κοινή και σταθερή αιτία ή να δικαιολογηθεί η ύπαρξή τουχωρίς έναν επαρκή σκοπό. Η πραγματικότητα υπάρχει με τηνίδια λογική και συνεπώς, η ζωή δεν μπορεί να δικαιολογηθείεπαρκώς μόνο με τη γνώση των περιορισμένων πραγμάτων καιμε την πραγματοποίηση μερικών εξωτερικών δυνατοτήτων. Ηηθική έχει νόημα και βάση στις απλούστερες γενικές αλήθειες:Κανένα μέρος δεν είναι η επαρκής αιτία του εαυτού του, η γνώσητων μη αυτοτελών πραγμάτων είναι και αυτή ελλιπής. Επομένωςο καθορισμός των πράξεων μόνο με αυτή τη σχετική γνώση δενπροσδιορίζει μόνο άμεσα και γνωστά αποτελέσματα, είναι μια

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ442

παράδοση στην τύχη και όταν μετατρέπουμε σε επαρκή λόγοτης ύπαρξής μας τις σχέσεις μ� ένα μέρος της εξωτερικής πραγ-ματικότητας, τότε απομακρυνόμαστε από το Θεό και αυτό έχειτις συνέπειές του. Γι� αυτό η ηθικολογία μπορεί να βασιστείσαν επιστήμη και υπάρχει επαρκής λόγος για να διαμορφώνεικάποιος ηθικο-φιλοσοφικά τη συμπεριφορά του, χωρίς να έχουμεπροσδιορίσει μια έννοια για το Θεό και χωρίς να έχουμε αποδείξειτην ύπαρξη του.

Όλα είναι ένα: Τρεις λέξεις με απεριόριστο νόημα, το οποίοθα βρούμε να αναδεικνύουν από την αρχαιότητα οι περίφημεςΒέδες και η ελληνική φιλοσοφία, με την ανάλυση των οποίωνκονιορτοποιούνται μεγαλόπρεπες θεωρίες, ανατρέπονται πολλέςσυνηθισμένες ηθικοπολιτικές απόψεις και καταδικάζεται η ζωήπου συμπεριφέρεται αντίθετα. Όλα είναι ένα, το ένα είναι άμεσααυτοπροσδιορισμένο και κανένα μέρος δεν είναι η επαρκής (ήμόνο άμεση) αιτία της συμπεριφοράς του ούτε των συνεπειώντης. Η δραστηριότητά του είναι ταυτοχρόνως του συνόλου και οπροσδιορισμός των αποτελεσμάτων προϋποθέτει το σύνολο, ενώπιο έμμεσα την αλληλεπίδραση όλων των μερών, όχι μόνο μερικέςαιτίες ή απομονωμένες σχέσεις φυσικής, χημείας, αστρονομίας,πολιτικής οικονομίας και γενικά των εξειδικευμένων επιστημών.Αν αυτές οι τρεις λέξεις γεννούν την Επιστήμη των επιστημών� της Συμπαντικής Αμεσότητας � ορίζουν τον επαρκή σκοπότης ζωής, εξηγούν την άγνοια και την αποπροσανατολισμένηδιανοητική δραστηριότητα, τότε να συμπεράνουμε μόνοι μαςαν έχει νόημα να αποκαλούμαστε «έξυπνοι». Με την παράνοια

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 443

που είμαστε στο όνειρό μας, με την ίδια υπάρχουμε έξω από τονύπνο με μια σχετική συνέχεια.

Είναι αξιοπρόσεκτο πως από τη γνώση της βασικής άγνοιάςμας για την ουσία των πραγμάτων, για τον επαρκή σκοπό τηςζωής, για τη σχέση του λόγου με την ποιότητά της, για τηναποπροσανατολιστική δυνατότητα της γνώσης και για τη ση-μασία της φιλοσοφικής δραστηριότητας διαμορφώνονταιαπόψεις, οι οποίες συμφωνούν με αρχαίες θρησκευτικέςδιδασκαλίες ή περιέχονται σε αυτές. Πραγματικά, αξίζουν τοσεβασμό και την προσοχή μας, ακόμα και αν αρνούμαστε τηνύπαρξη του Θεού! Η ηθική διαφθορά, ο εγωκεντρικός τρόποςζωής, σχετίζονται έτσι άμεσα με την άγνοια και την πλάνη καιπροσδιορίζονται σαν θεωρητικές συνέπειες από τέτοιες απλέςαλήθειες, που μπορεί να τις διαπιστώσει εύκολα ακόμα και έναςάθεος άνθρωπος. Θέλουμε δε θέλουμε θα τις καταλάβουμε καιθα τις πιστέψουμε και αν όχι, τότε θα μας διαψεύδει η καθημερινήπραγματικότητα. Στοχαζόμενοι, ξανά, μόνο στην έννοια τουχρόνου, οδηγούμαστε με τον πιο άμεσο τρόπο σε συμπεράσμα-τα, τα οποία ανατρέπουν πολλές ηθικές και κοσμολογικές απόψειςτων παρασυρμένων ανθρώπων και των εμπειρικών επιστημών,ενώ εξάγουμε μια σοφή ηθική με εσωτερικές αξίες σε διαμετρικήαντίθεση με την κοντόφθαλμη, εξυπηρετική και αισθησιοκρατι-κή δραστηριότητα των ζώων.

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗΣ444

Τ� αποσπάσματα από τα φιλοσοφικά έργα των Ar. Schopen-hauer, J. Locke, J. Fichte, B. Spinoza, Fr. Engels, R. Descartes,G. Berkeley, G. Hegel, Alb. Schwoitzer είναι παρμένα απόμεταφράσεις των εκδόσεων «ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗ».

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Γ. ΝΙΚΟΛΟΥΔΑΚΗ

«Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ»ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

Γ. ΚΟΥΚΟΥΔΑΚΗ, ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΥ 40 - ΑΘΗΝΑΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ, ΝΙΡΒΑΝΑ 80,ΤΟΝ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 2000

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ«ΔΩΔΩΝΗ»

443, 444 = λευκέςσελ. 445

446, 447, 448 = λευκή

ΕΞΩΦΥΛΛΟ

Το Σύμπαν δεν υπάρχει τυχαία και αδικαιολόγητα, δεν είναιμια ατέλεια της ανυπαρξίας ούτε χωρίς μια επαρκή αιτία, γιατίείναι άμεσα μόνο από και για τον εαυτό του. Οι ποιότητες τωνπραγμάτων και οι τρόποι του αλληλοεπηρεασμού τους είναι πά-ντοτε η ποιότητα της άμεσης, κοινής και αυτοτελούς πραγματι-κότητας, η οποία συνεχίζει ανέκαθεν να γίνεται έμμεσα-εξωτε-ρικά σε σχετικά μικρότερες στιγμές, ενώ αυτή σα σύνολο είναιανέκαθεν τελειοποιημένη μέσα στα σταθερά όρια μιας ευρύτερηςστιγμής με άμεσο-εσωτερικό τρόπο.

(...) Το παρελθόν και το μέλλον αποτελούν το παρόν του100% Σύμπαντος και ακριβώς έτσι εξηγείται η σχετικότητα τουχρόνου μ� έναν εκπληκτικό τρόπο.

(...) Σχετικά εκ των υστέρων μέσα στο χρόνο των περιορι-σμένων πραγμάτων τα πάντα είναι και γίνονται έμμεσα-εξωτε-ρικά σαν μέρη, χωρίς μια επαρκή έμμεση αιτία και χωρίς αυτο-τέλεια, αλλά είναι ανέκαθεν και επαρκώς αιτιολογημένα από τοσύνολό τους με άμεσο, εσωδιανοητικό τρόπο.

(...) Μπορούμε να δούμε τον κόσμο με δυο αντίθετους τρό-πους: σε εξέλιξη ή σταθερό, σαν αφηρημένη, εξωκαθορισμένηκαι τυχαία υλική ύπαρξη ή σαν συνολική ποιότητα άμεσα-εσω-τερικά αυτοκαθορισμένη. Είναι και οι δυο αληθινοί.

(...) Ζωή χωρίς διανοητική δραστηριότητα είναι ανύπαρκτηκαι χωρίς διαμόρφωση αυτογνωσίας ήταν, είναι και θα είναι πα-ντού μέσα στο Σύμπαν ανεπαρκώς αξιοποιημένη και παρασυρ-μένη, με όποια δυνατότητα και αν τη φανταστούμε (...) Η κατα-στροφή του αποπροσανατολισμού είναι αυτός ο ίδιος ο αποπρο-σανατολισμός, είναι άμεση-εσωτερική.